Dobre Album 2014

GMINA
DOBRE
GMINA
DOBRE
Pod redakcj
Diany Gajc-Pitkowskiej
Europejski Fundusz Rolny na Rzecz Rozwoju Obszarw Wiejskich: Europa inwestujca wobszary wiejskie.
Publikacja wspfinansowana ze rodkw Unii Europejskiej wramach osi 4 LEADER
Programu Rozwoju Obszarw Wiejskich na lata 2007-2013.
Dobre 2014
Urzd Gminy Dobre

ul. T. Kociuszki 1, 05-307 Dobre, tel./fax: +48 25 757 11 90
e-mail: urzad@gminadobre.pl, www.gminadobre.pl
SPIS TRECI
Gminny Orodek Kultury, Gminna Biblioteka Publiczna

ul. J. Kiliskiego 1, 05-307 Dobre, tel.: +48 25 757 15 20
e-mail: bibliad@op.pl, www.gminadobre.pl/gok
Opracowanie tekstu:
Diana Gajc-Pitkowska, Tomasz Adamczak, Przemysaw Pitkowski, Mariusz Koper
Korekta:
Diana Gajc-Pitkowska, Justyna Kowalczyk
I. Charakterystyka gminy
...........................................................

1. Pooenie geograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2. Walory przyrodnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Projekt okadki, skad iopracowanie graficzne:

Fotopia Diana i Przemysaw Pitkowscy
Wydawca:
Fotopia, tel.: +48607221522
www.fotopia.com.pl, e-mail: info@fotopia.com.pl
3. Rys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4. Dziedzictwo materialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
II. Soectwa gminy
.............................................................................
III. Gmina dzisiaj

Druk ioprawa:
Legra Sp. z o.o.
82
.............................................................................
136
1. Szkolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
2. ycie spoeczno-kulturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Nakad:
1000 egz.
3. Sport irekreacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
Urzd Gminy Dobre i Fotopia
Mapa gminy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
ISBN: 978-83-938627-4-0
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
4. Agroturystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Wszelkie prawa zastrzeone. Reprodukowanie, kodowanie wurzdzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie wjakiejkolwiek formie
oraz wykorzystywanie wwystpieniach publicznych rwnie czciowe tylko za wycznym zezwoleniem pisemnym waciciela praw autorskich.
I. CHAR AKTERYSTYKA GMINY
1. POOENIE G EOGR AFICZNE
Gmina Dobre ley w centralno-wschodniej Polsce. Administracyjnie wchodzi w skad wojewdztwa mazowieckiego, w ktrym znajduje si w pnocnej czci
powiatu miskiego w odlegoci 20 km od jego stolicy Miska Mazowieckiego,
50 km na wschd od Warszawy, 60 km od Siedlec i 45 km na zachd od Sokoowa
Podlaskiego. Zajmuje niemal 9,7% powierzchni powiatu, rozcigajc si na blisko
12,5 tys. ha. W jej ssiedztwie znajduj si gminy: Jakubw, Kauszyn, Korytnica,
Stanisaww, Strachwka i Wierzbno, z ktrymi czy si za porednictwem drg
wojewdzkich, powiatowych i gminnych. Przez gmin przebiegaj wane cigi komunikacyjne. Pierwszym z nich jest droga wojewdzka nr 637: Warszawa Sulejwek Stanisaww Wgrw (w relacji zachd wschd), drug natomiast droga
krajowa nr 50: Posk Sochaczew Mszczonw Gra Kalwaria Misk Mazowiecki Ostrw Mazowiecka (w pnocno-zachodniej czci gminy).
Panorama centrum Dobrego.
Fot. z arch. UG w Dobrem
Widok na miejscowo Dobre.

Fot. Leszek Siporski
Pod wzgldem fizyczno-geograficznym gmina Dobre ley na granicy dwch

mezoregionw Wysoczyzny Kauszyskiej (wchodzcej w skad Niziny Poudniowopodlaskiej) i Rwniny Woomiskiej (stanowicej cz Niziny rodkowomazowieckiej). Podoe geologiczne gminy Dobre stanowi piaszczysto-gliniaste utwory
pochodzenia lodowcowego. Tworz one falist wysoczyzn poprzecinan sieci dolin drobnych, niekiedy nieistniejcych ju strumieni. Najwaniejsz rzek tego obszaru jest Osownica, ktra wpywa do Liwca i przecina obszar gminy w jej pnocno-wschodniej czci. Poudniowo-zachodni granic gminy tworzy rzeka Rzdza
ostatni lewy dopyw Narwi. Inne cieki o nazwach: Cienka, Kobylanka, Boruczanka, stanowice przewanie dopywy wymienionych wyej dwch rzek, maj charakter lokalny. Zbiorniki wd na terenie gminy Dobre s nieliczne. Do niedawna
reprezentowa je gwnie kompleks staww we wsi Rudzienko w poudniowej czci
gminy, w zlewni Rzdzy.
Pod wzgldem morfologicznym zasadnicza cz gminy pooona jest na denudowanej wysoczynie morenowej, za cz pnocno-zachodnia na poglacjalnej
rwninie denudacyjnej stoka napywowego. W warstwie podpowierzchniowej gruntw dominuj utwory gliniaste i piaszczysto-gliniaste. Lokalnie wystpuj take organogeniczne utwory (torfy) w dnach dolin i obnie oraz piaski eoliczne na wydmach.
Obszar wysoczyzny morenowej wznosi si na wysokoci 150-200 m n.p.m.
Powierzchnia jest tu wyraniej falista, o przewaajcych spadkach 2-5%, nachylona w kierunku pnocno-zachodnim. W poudniowej czci gminy w rejonie wsi
Mlcin wyranie zarysoway si wzgrza morenowe o wysokoci bezwzgldnej
przekraczajcej 200 m n.p.m. Nieliczne wzgrza wydmowe wystpuj na zachd
i poudniowy zachd od miejscowoci Dobre i towarzysz im czsto zatorfione obnienia terenu.
Gmina Dobre ley na obszarze o wyranym wpywie klimatu kontynentalnego. Amplitudy temperatury powietrza s wiksze od rednich w Polsce. Wiosna
przychodzi do pno i trwa stosunkowo krtko, natomiast lato i zima s dugie.
Ostatnia pora roku odznacza si chodem i trwa pokryw nien oraz czstymi
opadami atmosferycznymi.
Panorama Dobrego od strony pnocnej.

Fot. Przemysaw Pitkowski
2. WALORY PRZYRODNICZE
Sielski krajobraz mazowieckiej wsi, bogactwo fauny i flory oraz urzekajce cieki wrd
gstych lasw to urokliwe widoki, ktrymi zachwyca gmina Dobre. Rozciga si ona na blisko 12,5 tys. ha, z czego zdecydowan wikszo
zajmuj uytki rolne oraz rozsiane licznie wrd
pl i k niewielkie kompleksy lene. Dziki
mozaice lasw i terenw otwartych dogodne
do bytowania warunki znajduj tu liczne gatunki ptakw i ssakw. Krajobraz typowy dla
mazowieckich rwnin przecinaj niewielkie
rzeczki. Najpikniejsze z nich to meandrujce
wrd drzew Osownica i Rzdza.
Przez obszar gminy Dobre przebiegaj
granice 7 k owieckich. Znajduje si ona w zasigu dziaania Nadlenictwa Misk, a gruntami
Skarbu Pastwa w obrbie Nowej Wsi zarzdza
Rzeka Osownica.
Nadlenictwo Siedlce. Do zalesienia przeznaFot. Przemysaw Pitkowski
czone s tereny pooone w okolicach miejscowoci: Mlcin, Rudzienko, Wlka Mlcka, Kty-Borucza. Lasy ochronne wodochronne wystpuj w obszarach wsi: Kty-Borucza, Rudzienko, Makwiec Duy.
Przewaajcym typem siedliskowym lasu jest br wiey, ktry zajmuje ponad 26%
powierzchni lenej. Gwny gatunek lasotwrczy to sosna zwyczajna. Wan rol
w tworzeniu dobrzaskich lasw odgrywaj take: db szypukowy, olsza czarna
i brzoza. Przecitny wiek drzewostanw wynosi ponad 60 lat. Prywatne kompleksy lene s rozdrobnione i zazwyczaj zajmuj niewielk powierzchni 0,10-5,00 ha.
W przewadze stanowi je drzewostany rozdzielone polami uprawnymi. Lasy w gminie Dobre peni wielorakie funkcje: ochronn (polegajc na dodatnim oddziaywaniu na rodowisko przyrodnicze), produkcyjn (dostarczajc surowca drzewnego,
owocw lenych, zi) oraz spoeczn (jako teren dla rekreacji i turystyki). Ponadto
10
Aleja grabowa w Wlce Czarnogowskiej.

11
korzystnie wpywaj na klimat, powietrze, wod, gleb, warunki ycia czowieka

oraz na rwnowag przyrodnicz.
Lasy liciaste z dbem i grabem wystpuj w poudniowej czci gminy, m.in.
w uroczysku Gawroniec. Na pozostaym obszarze przewaaj bory sosnowe rosnce
na bardzo suchych glebach. Po wielkim poarze w 1992r. w pnocnej czci lenictwa przyroda doznaa wielkich ran. Dzisiaj, dziki pracy tutejszych lenikw, dawne
pogorzelisko porastaj 20-letnie modniki. Szczeglnie piknie jest tu wiosn, kiedy
wybuchaj licie brzz, a take pnym latem, gdy fioletowymi anami pyszni si
wrzos. To doskonae miejsce dla ptakw preferujcych tereny otwarte, m.in. sowy
uszatej czy lelka kozodoja. Do czstych bywalcw uroczyska naley rwnie o,
ktry spdza tu zim, a wiosn przenosi si z lasw sosnowych i modnikw na bagna. Tam usyszymy przejmujcy klangor dostojnych urawi gniazdujcych wrd
torfowisk wysokich, ktre porastaj: modrzewnica, borwka bagienna, urawina
botna, a take chronione bagno, wenianka i rosiczka okrgolistna. Spacerujc po
wilgotnych kach rdlenych, uwany mionik flory dostrzee niekiedy bardzo
rzadkie storczyki, na przykad znajdujcego si na polskiej czerwonej licie kukuk, ktry zaliczany jest do gatunkw naraonych na wyginicie. Natomiast w widnych, suchych borach, a nawet w lasach mieszanych, natrafi mona na chronione
widaki godzisty i jaowcowaty.
Storczyk kukuka.
Rosiczka okrgolistna.
12
13
Botniak stawowy.
eremi bobrw.
14
Amatorzy grzybobrania odnajduj

swoje eldorado w okolicy Ryni. W borach
sosnowych i mieszanych, zagajnikach, a take
na obrzeach lasw natrafiaj na kolarze,
podgrzybki, prawdziwki, opieki czy rydze.
W lasach iglastych zbieraj kurki, ktre tworz mikoryz z sosn i wierkiem, a take
wystpujce na podou piaszczystym gski.
Osownica i Rzdza to najwiksze
z rzek w gminie Dobre. Dawniej stanowiy
miejsca rozwoju dziaalnoci mynw wodnych. Dzi s azylem natury. Obdarzone
pewnymi cechami potokw grskich cienk nici wij si wrd rozoystych drzew.
Charakteryzuj je do liczne spadki, piaszczyste i wirowe dno. W ich wartkim nurcie
poluj wydry i uwijaj si w swej wdrwStrzyyk.
ce na taro pstrgi potokowe, co wiadczy
o bardzo czystej wodzie. Rzeczki daj schronienie licznym ptakom zwizanym cile ze rodowiskiem wodnym, na przykad
strzyykom i zimorodkom, a take chronionym pazom rzekotkom drzewnym
i kumakom nizinnym.
Osownica bierze swe rdo wokolicach wsi Winiew iTurek w gminie Jakubw. W Wlce Czarnogowskiej wpywa na teren gminy Dobre i niczym bkitna
ni meandruje na pnoc przez okolice Czarnogowia, Makwca Maego, Makwca
Duego, Dropia, Joanina, Wlki Kobylaskiej i Rudy-Pniewnika, uchodzc po pokonaniu 33 km do Liwca jako jego lewostronny dopyw. Flora i fauna jej doliny zachwyca swym bogactwem. Schronienia przed socem udzielaj bujne olchy, wierzby,
brzozy, a sodkim wiergotem napeniaj powietrze sowiki, kosy, pokrzewki, sikory i barwne rudziki. W tak urokliwych warunkach przyrody na stae osiedliy si
chronione bobry doskonali inynierowie i planici. Na Osownicy znale mona
wiele ladw ich dziaalnoci w postaci imponujcych tam czy eremi. Poza bobrami rzeka przyciga do siebie: sarny, dziki, lisy, jenoty, borsuki i kuny lene. Niekiedy
mona si natkn take na migrujcego na erowiska osia.
Wody Osownicy z jej piaszczystym i wirowym dnem, wieloci zatoczek,
zawirowa i odng kryj w sobie istny raj dla wdkarzy. Aby zowi wikszy okaz,
poza umiejtnociami z pewnoci przyda si troch szczcia. Pewn zdobycz s
15
okonie, pocie, jelce, karasie i ukleje. Ponadto w rzece mona zapa klenia, jazia
i szczupaka.
rdo Rzdzy wytryska w pobliu miejscowoci Wlka Kauska, pooonej
w gminie Kauszyn, przy wschodniej granicy gminy Jakubw. Jako ostatni lewy
dopyw Narwi rzeka ta zbiera wody z mniejszych ciekw i roww i uchodzi do Zalewu
Zegrzyskiego. Jej najwikszym dopywem jest duga na ok. 30 km Cienka (dawniej
Jasionka), ktra wypywa ze rda niedaleko wsi Dobre.
Niezwyke walory natury gminy Dobre to rwnie bogactwo pomnikw
przyrody, w tym szczeglnie wiekowych drzew. Do prawnie chronionych obiektw
przyrodniczych nale: rosnce w Dobrem trzy jesiony wyniose (Fraxinus excelsior)
o obwodach od 285 do 336 cm i wysokoci 20 m oraz brzoza ciemna (Wetula obscura) o obwodzie 200 cm i wysokoci 25 m, sze kobylaskich dbw szypukowych
(Quercus rober) osigajcych dugo obwodu od 360 do 510 cm i wysoko od 23
do 27 m, rakwiecki db szypukowy (Quercus rober) gruby na 386 cm i wysoki na
25 m, ktry w przyszoci ma nosi imi Konstantego Laszczki, oraz pi dbw szypukowych (Quercus rober) znajdujcych si w Rudzienku, ktrych obwody wynosz od 300 do 338 cm, a wysoko dorasta do 23-24 m. Status pomnika przyrody ma
Db w Kobylance.
Db w Rakwcu.
rwnie ulokowany w Makwcu Duym

granitowy gaz narzutowy o obwodzie
710 cm i wysokoci 1,6 m. Pomnikowe
dby w wikszoci znajduj si w zespoach parkowych przy byych lub istniejcych do dzisiaj dworach.
W pnocnej czci gminy znajduj si projektowane przyrodnicze obszary
ochronne. Obejmuj one tereny pooone
na pnoc od drogi wojewdzkiej nr 637.
S to cenne przyrodniczo i krajobrazowo kompleksy lene. Planuje si utworzy
tu obszar chronionego krajobrazu, aby
utrzyma procesy ekologiczne i stabilno
ekosystemw, zachowa rnorodno
biologiczn oraz dziedzictwo geologiczne i paleontologiczne, zapewni cigo
istnienia gatunkw rolin i zwierzt wraz
z ich siedliskami.
Przy granicy gminy, w pobliu Ktw-Boruczy, zosta utworzony rezerwat Torfowisko Zaway. Ustanowiony
Zarzdzeniem Regionalnego Dyrektora
Ochrony rodowiska w Warszawie z dnia
Brzoza ciemna w Dobrem.

16
17
31padziernika 2012r. pooony na terenie Nadlenictwa Misk i Lenictwa Dobre rezerwat skupia w sobie obszar wd
i torfowisk o cznej powierzchni 6,28 ha.
Suy on zachowaniu ze wzgldw naukowych kompleksu wodno-torfowiskowego,
z przylegymi borami oraz stanowiskami
chronionych i zagroonych gatunkw rolin i zwierzt. Jest to rezerwat bagienny
o podtypie torfowiska przejciowego.
Przyroda gminy Dobre zachca do
odpoczynku od wielkomiejskiego haasu
izwiedzania wielu malowniczych miejsc.
Mona tu spdzi czas nad wod albo na
wdrwkach lenych. Bogactwo krajobrazowe sprzyja uprawianiu turystyki rowerowej
isportw rekreacyjnych oraz jazdy konnej.
Wschd soca w Wlce Czarnogowskiej.
Rezerwat Torfowisko Zaway.

Jazda konno.
Fot. z arch. Anny Biakowskiej (gospodarstwo agroturystyczne Kasztan)
Kulig po mldzkich szlakach.

18
19
3. RYS HISTORYCZNY
Zotymi zgoskami zapisa si w historii Polski przedostatni krl z dynastii

Jagiellonw Zygmunt I Stary. W czasie
jego dugoletniego panowania nie zabrako
istotnych wydarze, ktre miay wpyw na
dalsze dzieje naszego kraju i Europy rodkowo-Wschodniej. Powszechnie znanymi
epizodami majcymi miejsce w trakcie
jego czterdziestodwuletnich rzdw (15061548) byy choby zwyciska bitwa z wojskami pastwa moskiewskiego pod Orsz,
dotyczce nastpstwa tronu w Czechach
i na Wgrzech spotkanie z cesarzem pastwa austriackiego w Wiedniu oraz hod
pruski. Pierwsza poowa XVIw. przyniosa take ostatni wojn z Zakonem
Krzyackim, ktrej jednym z bohaterw
okaza si znakomity astronom Mikoaj
Kopernik. Okres ten zaowocowa ponadto
dynamicznym rozwojem gospodarczym
i kulturalnym Polski, dziki czemu w historiografii naszego kraju zasuy na miano zotego wieku.
Krl Zygmunt I Stary, ktrego wizerunek zosta przedstawiony przez wspczesnych na banknocie dwustuzotowym,
odegra bardzo wan rol w dziejach ziem
znajdujcych si pomidzy Wis i Liwcem. Nadawanie wwczas przez wadc
licznych aktw lokacyjnych pozwolio
20
Herb Gminy Dobre

uzyska prawa miejskie takim miejscowociom, jak Kuflew, Stanisaww, Okuniew,

Parysw, Siennica i Kozw. Na licie tej
naley umieci take Dobre, ktre zostao zaoone 28 wrzenia 1530r. Stosowny
dokument krlewski zosta wystawiony
dla podstolego zakroczymskiego Jana Dobrzynieckiego herbu Cioek. Pochodzcy ze
widra, miejscowoci znajdujcej si w ziemi czerskiej, pierwszy waciciel Dobrego posiada take liczne wsie. Wrd nich:
Rudzienko, Czarnogw, Makwiec, Now
Wie, Rudno i Polkw. Warto podkreli, e
lokalni badacze przeszoci w swoich opracowaniach wymieniaj trzy powody wydania
zgody na lokacj Dobrego. Pierwszoplanow przyczyn byo pooenie miejscowoci
na wanym szlaku handlowym czcym
Wilno z Warszaw, a nastpnie z Wrocawiem. Wrd przewoonych tdy towarw
znajdoway si m.in. skry, bro i artykuy
Mazowsze wdrugiej poowie XVIw.
rdo: oai:rcin.org.pl:5724
Piecz na dokumencie erygujcym

Dobre z 1533r.
Fot. z arch. GBP w Dobrem
21
luksusowe. Wzrostowi znaczenia tego traktu doskonale posuya unia personalna

polsko-litewska z 1385r., ktra uspokoia stosunki z naszym pnocnym ssiadem.
Drugi powd stanowio centralne pooenie nowego miasta na terytorium dbr zarzdzanych przez Dobrzynieckich. Trzecim argumentem, mogcym skoni wadc
do nadania praw miejskich, byo prowadzenie lokalnego wydobywania rud darniowych i zwizany z tym rozwj handlu wyrobami z elaza.
Powstanie nowego miasta wizao si z rnymi wydarzeniami, ktrych odbiorcami stali si jego mieszkacy. Przede wszystkim naley pamita o pozwoleniu organizowania jarmarkw i targw. Pierwsze z wymienionych przedsiwzi
handlowych mogo odbywa si 8 maja, 24 czerwca oraz siedem tygodni po niedzieli Zesania Ducha witego. Drugie ze spotka miao mie miejsce jednorazowo w tygodniu w sobot. Na jarmarkach skupowano towary eksportowane pniej za granic, np. produkty lene, skry, zboe i woy. Z drugiej strony mona byo
w ich trakcie naby take artykuy sprowadzone z zachodniej Europy, czyli dobra
luksusowe, wina i sukno. Dla porwnania w drugiej poowie XV stulecia w Lublinie odbyway si cztery jarmarki rocznie, natomiast od 1752r. w Dobrem mogo ich
by a osiem. Poza wspomnianymi ju terminami na kolejne daty ich organizacji
wyznaczono 13 czerwca, 13 lub 20 lipca, 24 sierpnia, 29 wrzenia oraz 30 listopada.
Odpowiedni przywilej wyda wczesnemu wacicielowi Dobrego Piotrowi Leewskiemu przedostatni wadca elekcyjny Rzeczpospolitej Obojga Narodw August III.
Zaoeniu nowego miasta sprzyjao take prawdopodobne istnienie w miejscowoci parafii kocielnej. Z ustale poczynionych przez autora Dziejw archidiecezji poznaskiej wynika, e moga ona funkcjonowa w tej miejscowoci ju okoo 1510r. Zgodnie natomiast z badaniami prowadzonymi przez innych historykw
dobrzaska parafia naleaa do archidiakonatu czerskiego diecezji pockiej archidiecezji gnienieskiej. W 1772r. wesza w skad dekanatu stanisawowskiego tej
samej diecezji. W 1794r. dekanat stanisawowski wraz z parafi Dobre znalaz si
w obrbie diecezji warszawskiej, a w 1818r. zosta przyczony do dekanatu miskomazowieckiego, wchodzcego w skad archidiecezji warszawskiej i ten podzia
administracji kocielnej utrzyma si do dzi.
Pomimo pocztkowej pomylnoci towarzyszcej zaoeniu Dobrego miasto
do szybko zaczo traci na znaczeniu. Powodw tego stanu rzeczy mona doszukiwa si w burzach dziejowych przetaczajcych si w XVII i na pocztku XVIII stulecia przez Rzeczpospolit Obojga Narodw, uboeniu ludnoci i zwizanym z tym
regresie gospodarczym oraz powstaniu gstej sieci miast na tym obszarze Mazowsza,
ktre stanowic wobec siebie konkurencj, wzajemnie si wyniszczay, doprowadzajc do przetrwania tylko najsilniejszych orodkw miejskich. Zmian na lepsze nie
22
Kopia Oppermana mapy Karola de Perthesa z koca XVIIIw.

rdo: AGAD, Zb. S. A. AK 94
23
przysporzyy take Dobremu zawirowania polityczne i wojenne majce miejsce na

ziemiach polskich na przeomie XVIII i XIXw. W wyniku trzeciego rozbioru Polski,
ktry mia miejsce w 1795r., tutejsze ziemie znalazy si pod rzdami austriackimi.
Administracyjny przydzia zlokalizowa miasto i otaczajce go miejscowoci w cyrkule siedleckim, w okrgu Wizowna. Sytuacja zmienia si w 1809r., gdy obszar ten
po przyczeniu do Ksistwa Warszawskiego znalaz si w powiecie stanisawowskim
i departamencie siedleckim, a od 1810r. w departamencie warszawskim. Okres w
nie sprzyja rozwojowi tych ziem, gdy przede wszystkim przypada na kampania napoleoska, ktra przyniosa ze sob powszechny gd i trudne do odbudowy
zniszczenia. Innym, niemniej wanym, skutkiem zakoczenia dziaa wojennych
bya zmiana przynalenoci terytorialnej miasta. Zlikwidowanie decyzj Kongresu
Wiedeskiego Ksistwa Warszawskiego i przekazanie duej jego czci pod rzdy
rosyjskie spowodowao przeprowadzenie nowego podziau administracyjnego ziem
polskich. W jego rezultacie Dobre, znajdujce si wwczas na terenie zaboru rosyjskiego, znalazo si w obszarze powiatu stanisawowskiego wchodzcego w skad
wojewdztwa mazowieckiego.
W XIX stuleciu miasto jeszcze dwukrotnie stao si odbiorc zmian administracyjnych dokonanych przez wczesne wadze. Gdy w 1845r. zdecydowano o powoaniu nowych jednostek terytorialnych gmin, Dobre znalazo si na terytorium
gminy Rudzienko. Dwadziecia trzy lata pniej zrealizowano natomiast ide zmian
granic powiatw. W zwizku z tym mieszkacy Dobrego musieli pogodzi si z faktem znalezienia si w powiecie radzymiskim.
Pierwsze lata funkcjonowania Krlestwa Polskiego, ktre stanowio integraln cz Cesarstwa Rosyjskiego, zaowocoway midzy innymi dziaaniami majcymi na celu reform miast. Zgodnie z zamiarami pomysodawcw tej idei w miastach
prywatnych, zarzdzanych dotd przez swoich wacicieli, miano wprowadzi urzdnikw bdcych przedstawicielami rzdu Krlestwa Polskiego podlegajcego wadcy rosyjskiemu. Reprezentantami wadz mieli odtd by burmistrz i wspierajca go
rada miejska. Realizacja tego zamysu skutkowaa ograniczeniem wadzy wacicieli
miast. Przeprowadzenie reformy nie wszdzie spotykao si z ich przychyln reakcj.
Taka sytuacja zaistniaa w Dobrem, gdzie dziedzic Ignacy Jawiski nie chcia dzieli si z nikim swoj wadz. Przepychanki dysponenta miasta z Komisj Rzdow
Spraw Wewntrznych trway do dugo, skutkujc zagodzeniem stanowiska waciciela dopiero w drugiej poowie lat 20. XIXw. Warto podkreli, e w tym czasie
stan miasta przedstawia si bardzo le. Zoyy si na to wspomniane ju obcienia
i zniszczenia wojenne, konieczno odrabiania paszczyzny lub opacania czynszu
na rzecz waciciela, a take wnoszenie kwot finansowych zwizanych z wprowa-
24
Mapa niemiecka z 1918r.

Arch. Map WIG, J32. Stanisaww
25
Polska Ksiga Adresowa z 1929 roku.

Fot. z arch. TPZD
26
dzan reform miast. Negatywnym zjawiskiem by

ponadto zanik jarmarkw i targw. Pewn popraw
tego niekorzystnego stanu rzeczy przyniosaby zgoda waciciela miasta na wprowadzenie pastwowego burmistrza. Wwczas rzd Krlestwa przyznaby Dobremu budet, dziki czemu sytuacja miasta
mogaby ulec poprawie.
Niech wodarza do wyraenia zgody na rzdow propozycj i za kondycja miejscowoci przyczyniy si do wysunitej ju w latach 20. XIXw.
koncepcji przeksztacenia gminy miejskiej w gmin
wiejsk. Zmiana nastawienia waciciela Dobrego
do koncepcji ograniczenia jego wadzy, ktra miaa
miejsce pod koniec trzeciej dekady XIXw. spowodowaa przyznawanie miastu w latach 1830-1845
pastwowego budetu. Zwizane z tym faktem oywienie gospodarcze nie okazao si jednak trwae,
tote kwestia odebrania miejscowoci powrcia po
raz kolejny w 1850r. wczesny posiadacz Dobrego
Walenty Jawiski, stwierdziwszy, e jego miasto nie
przynosi dochodw oraz majc na uwadze konieczno opacania burmistrza z wasnych funduszy,
postanowi poprosi Komisj Rzdow Spraw Wewntrznych o zmian statusu miejscowoci z miasta
na gmin wiejsk. W zwizku z tym w maju 1852r.
Rada Administracyjna postanowia odebra Dobremu prawa miejskie.
Wiek XIX w dziejach Dobrego i otaczajcych
go miejscowoci przynis take wydarzenia zwizane z majcymi miejsce w tym czasie na ziemiach
polskich powstaniami: listopadowym i styczniowym.
W czasie pierwszego ze zryww niepodlegociowych na terenach znajdujcych si w obrbie gminy
doszo do bitwy z wojskami rosyjskimi. W starciu
tym, ktre odbyo si 17 lutego 1831r., naprzeciwko siebie stanli onierze polscy dowodzeni przez
generaa Jana Skrzyneckiego i rosyjscy prowadzeni
do boju przez generaa Grigorija Rosena. Zgodnie z ustaleniami historykw przewaga liczebna w piechocie, kawalerii i artylerii naleaa do Rosjan, natomiast Polacy
growali nad przeciwnikiem dogodnoci zajtej pozycji.
Kilkugodzinny bj rozpocz si wczesnym rankiem od rosyjskiego uderzenia na polskie pozycje znajdujce si pod Makwcem Duym. Po godzinnej, zacitej
walce obrocy musieli wycofa si do Dobrego. W zwizku z tym Rosjanie przystpili do generalnego szturmu, ktry dugo nie przynosi im oczekiwanych efektw.
Swoj postaw wyrniali si na polu bitwy zwaszcza onierze polskiego 4. Puku
Piechoty Liniowej, odpierajc w walce na bagnety zacieke ataki przeciwnika. Dopiero rzucenie przez niego omiu nowych batalionw piechoty skonio generaa
Skrzyneckiego do wydania rozkazu odwrotu. Wycofywanie si polskich onierzy
trwao powoli, ostatecznie przeszli oni do rejonu Pustelnika, a nastpnie Okuniewa.
Dziaania dowodzcego wwczas po raz pierwszy w swojej karierze wojennej
dywizj generaa Skrzyneckiego oceniano na og ujemnie. Po otrzymaniu wiadomoci, e genera Franciszek ymirski nie bdzie broni nienadajcego si do utrzymania Kauszyna i zajmie stanowiska na wzgrzach na zachd od miasta, zagrozi
Szkic dziaa bitwy pod Dobrem.
Fot. z arch. edobre.pl
27
on natychmiastowym opuszczeniem Dobrego, zaalarmowa sztab, zada wsparcia

m.in. artylerii konnej. Teren walki, w ktrym nieprzyjaciel musia mozolnie rozwija si do natarcia pod krzyowym ogniem dobrze ustawionej artylerii polskiej i pod
ogniem rozwinitej na polanie przed Dobrem piechoty, pozwala na prowadzenie
energicznej obrony zaczepnej. Od pocztku bitwy piechota polska wykazaa zdecydowan przewag nad piechot rosyjsk, nacierajc sabo i niezdecydowanie, le
wykorzystujc teren, niecelnie strzelajc i unikajc uderzenia Polakw na bagnety. Niestety genera Skrzynecki nie potrafi wykorzysta przewagi, jak polskie wojsko miao nad jednostkami rosyjskimi. Prowadzi on bitw w sposb defensywny.
Wprowadzi do walki tylko 6 batalionw. Powstrzymywa energi oraz zapa wojenny onierzy i oficerw. Dodatkowo nie wykorzysta szansy uderzenia na prawe
skrzydo rosyjskie. Naley doda, e w jej trakcie Polacy stracili 300, za Rosjanie
a 750 onierzy. Obecnie jednym z materialnych wiadectw bitwy pod Dobrem
jest pomnik znajdujcy si w Makwcu Duym. Ufundowany w 1917r. obelisk zaopatrzony jest w tablic zawierajc nastpujc tre: Polegym w 1831 za Wiar
i Ojczyzn. Dobrzanie.
Uroczysto pobrania ziemi w 1938r. na krakowski kopiec marszaka Jzefa Pisudskiego
z pola bitwy w Makwcu Duym.
Fot. z arch. TPZD
28
Mapa starostwa misko-mazowieckiego.

Arch. TPMM (kopi z oryginau wykona M. Nojszewski)
29
W drugiej poowie XIXw. Dobre zaczo powoli acz systematycznie si rozwija. Z zachowanych relacji wiadomo, e w 1861r. na terenie miejscowoci funkcjonowaa szkka elementarna. W 1878r. oddano do uytku nowy, murowany koci zaprojektowany w stylu neogotyckim przez Bolesawa Podczaszyskiego. Co
ciekawe, zmieniono wwczas patrona parafii. witego biskupa Stanisawa zastpi
wity Mikoaj. Zdaniem lokalnych znawcw historii zmiana ta nastpia w zwizku z yczeniem fundatorw kocioa Jawiskich. Budow wityni wymusio
spalenie si dotychczasowego drewnianego obiektu sakralnego, ktre miao miejsce w 1873r. wczesna drewniana zabudowa miejscowoci sprzyjaa rozprzestrzenianiu si poarw. Wystarczyo pojawienie si pojedynczej iskry, by spona wiksza cz miejscowoci. Warto doda, e wrd wacicieli Dobrego, poza rodzin
Dobrzynieckich, historycy wymieniaj rwnie przedstawicieli rodw Leewskich,
Szydowskich, Massalskich, Jawiskich i Ostrowskich.
Przeom XIX i XX stulecia przynis rwnie wzrost liczby ludnoci zamieszkujcej miejscowo. Zanim mieszkacy gminy mogli zazna okresu wzgldnego
spokoju zwizanego z nastaniem odrodzonej po 123 latach zaborw II Rzeczypospolitej Polskiej, musieli zmierzy si jeszcze z niedogodnociami zwizanymi z wojn polsko-bolszewick w 1920r. W okolicach Dobrego maszeroway zarwno wojska polskie, jak i bolszewickie. Przykadowo 12 sierpnia 1920r. czoowe oddziay
czerwonej 2. Dywizji Strzeleckiej osigny rejon Rudzienka. Po odwrceniu si
sytuacji strategicznej na korzy si polskich ich onierze ponownie pojawili si na
Dobre w 1940r.
Fot. z arch. rodziny Chojeckich
30
Hitlerowski obz zagady w Treblince.

tym obszarze. 18 sierpnia 1920r. dwa bataliony 61. Puku Piechoty, ktre wchodziy w skad 15. Dywizji Piechoty, nie tylko zajy Ludwinw, ale i ruszyy w pocig
za bolszewikami w kierunku Dobrego i Pniewnika. wiadectwem wczesnych walk
jest mogia polegego 12 sierpnia 1920r. Juliusza Krosnowskiego, ktra znajduje si
na cmentarzu parafialnym w Dobrem. Tego samego dnia pod Dobrem poleg rwnie podporucznik 201. Puku Szwoleerw Stanisaw Kowalski.
Okres midzywojenny w dziejach Polski zaowocowa istotnymi wydarzeniami w historii wczesnej gminy Rudzienko, ktrej siedziba i stosowne urzdy znajdoway si w Dobrem. Administracyjnie naleaa ona do powiatu miskiego. Co
ciekawe, parafia Dobre jako jedna z trzech z tego obszaru znalaza si w innym dekanacie ni miski. Koci pw. w. Mikoaja by wwczas jedn ze wity znajdujcych si na terytorium dekanatu jadowskiego. Pozytywnym przejawem przemian
sta si wzrost liczby mieszkacw gminy Rudzienko. We wrzeniu 1921r. na tym
terenie mieszkao 6460 osb, w lipcu 1931r. za ju 7632 osoby. W samym Dobrem
w 1925r. mieszkao 1079 osb, z czego 373 zadeklarowao wyznanie mojeszowe.
Miejscowi ydzi zajmowali si przede wszystkim handlem, usugami transportowymi oraz rzemiosem. Mieli oni rwnie bonic zlokalizowan przy poudniowej pierzei rynku. Po spaleniu miejsca modlitwy przez Niemcw w czasie okupacji na terenie tym miecia si fabryczka wyrobw produkowanych na bazie drutu,
a nastpnie sklep. Obecnie obszar ten nie jest wykorzystany. Od sierpnia 1917r. dobrzascy ydzi podlegali gminie ydowskiej majcej swoj siedzib w Stanisawowie. Tragiczny los braci starszych w wierze zosta przypiecztowany w czasie drugiej wojny wiatowej. Wywieziono ich do niemieckiego obozu zagady w Treblince.
31
Na terenie gminy mieszkali ponadto wierni kocioa ewangelicko-augsburskiego. Zdecydowana wikszo z nich ya w Rbierzy (38% ogu ludnoci wsi)
i Rudnie (24%). Przybyli tutaj gwnie z krajw niemieckich w XVIII i XIX stuleciu.
Zajmowali si zajciami stricte rolniczymi. Swoich przedstawicieli na tym obszarze
mia rwnie Starokatolicki Koci Mariawitw. Zachowane dokumenty wskazuj,
e byo ich tutaj powyej szeciuset.
O bezpieczestwo mieszkacw staraa si w tym czasie dba Policja Pastwowa, ktra ulokowaa swj posterunek w Dobrem. Interesujco wygldaa rwnie przynaleno mieszkacw do okrgw sdowych. W okresie pierwszej wojny
wiatowej odpowiedni dla mieszkacw Dobrego sd pierwszej instancji znajdowa
si w Jakubowie. Zgodnie z rozporzdzeniem ministra sprawiedliwoci z 5 kwietnia 1921r. musieli oni zaatwia adekwatne sprawy w Kauszynie, a od 1 listopada
1922r. w Misku Mazowieckim. Wyjazdy do gwnego miasta powiatu moga
im uatwia rozwijajca si prywatna komunikacja autobusowa czca stacj kolejow w Misku Mazowieckim midzy innymi z Dobrem. Rozwojowi kontaktw
Mieszkacy przed budynkiem Stowarzyszenia Spoywcw Rolnik w Dobrem.
32
Wjt Antoni liwiski z sotysami przed II wojn wiatow.

Fot. z arch. TPZD
33
Mapa taktyczna Polski z 1937 r.

Arch. Map WIG, (A40 B33) Misk Mazowiecki
ze wiatem suya ponadto trwajca wwczas na terenie powiatu miskiego budowa linii telefonicznych. Od 22 grudnia 1928r. moliwo telefonowania do rnych
abonentw staa si udziaem Urzdu Gminy Rudzienko w Dobrem.
Zainteresowanie mieszkacw gminy polityk ogniskowao si nie tylko
wok funkcjonowania samorzdu terytorialnego. W latach midzywojennych
wzbudzaa je rwnie dziaalno przedstawicieli partii politycznych. W 1927r.
w Dobrem uaktywnio si koo Stronnictwa Narodowego. Jego prezesem by wwczas
Ignacy Sadowski, skarbnikiem za Franciszek Milewski z Nowego Dobrego. Bardzo
wanym wydarzeniem byo take, majce miejsce 3 padziernika 1930r. w Rudzienku,
zgromadzenie Stronnictwa Ludowego. Uczestniczyli w nim wybitni przedstawiciele
polskiego ruchu ludowego: Wincenty Witos, Kazimierz Bagiski i Wadysaw Kiernik.
Posiedzenie przebiego w duchu krytyki wczesnych wadz. Co wicej, po zakoczeniu obrad Wincenty Witos wrczy przedstawicielom koa sztandar, zachcajc przy
okazji zebranych: do zwalczania za zarwno w yciu prywatnem jak i publicznem
34
jak widnieje w Sprawozdaniu sytuacyjnym

nr 10 wojewody warszawskiego z legalnego
ruchu spoecznego i politycznego za miesic
padziernik 1932r.
Pomylnemu rozwojowi gminy w tym
czasie sprzyjao istnienie na jej obszarze takich obiektw gospodarczych, jak choby
myn motorowy w Odakowinie, 8 mynw wodnych, wiatrak i kaszarnia oraz 4
piekarnie, a take rzenia w Dobrem, gorzelnia w Rudzienku, 3 olejarnie zlokalizowane
w Dobrem i jedna w Rudzienku. Swoj obecno na terenie gminy zaznaczyy rwnie
farbiarnie, zakady rymarskie i garncarnia.
Wan rol w yciu miejscowej ludnoci odgrywa rwnie cotygodniowy targ bdcy
okazj do spotka towarzyskich i wymiany
towarowej. Wrd sprzedawanych i kupowanych artykuw przewaay produkty spoywcze, wyroby rzemielnicze i zwierzta.
Odpoczynek od trudw codziennego dnia
Wjazd do Dobrego w 1960r.

Fot. z arch. TPZD
Budowa drogi z Dobrego do Czarnogowia.

Procesja Boego Ciaa na rynku w Dobrem.
Fot. z arch. TPZD
Fot. z arch. TPZD
35
Procesja doynkowa w 1950r.

Pochd pierwszomajowy w 1960r.

Fot. z arch. TPZD
Uroczysto pod pomnikiem marszaka

Jzefa Pisudskiego.
36
uatwiao natomiast funkcjonowanie

w Dobrem 4 kawiarni.
Istotnym aspektem ycia gminy
bya rwnie dziaalno instytucji owiatowych, kulturalnych i organizacji pozarzdowych. Na pierwszy plan wysuwa
si w tej materii ukoczenie w 1939r. budowy nowego gmachu miejscowej szkoy podstawowej. rodki finansowe potrzebne do zrealizowania tej inicjatywy
pochodziy w duej mierze ze skadek
mieszkacw. Pomysodawc powstania obiektu by wczesny nauczyciel,
a take przedstawiciel gminy w Radzie
Powiatowej Powiatu Miskiego, pniejszy dyrektor lokalnej placwki owiatowej Jan Zych. W 1971r. razem z grup mieszkacw zaoy on w Dobrem
Spoeczne Muzeum im. Konstantego
Laszczki. W Dobrem istniaa take biblioteka ydowska imienia I. L.Pereca.
Niestety lady po tej instytucji kulturalnej
nie przetrway. Du popularnoci cieszyy si rwnie jednostki Ochotniczej
Stray Poarnej. Warto podkreli, e
w 1939r. na terenie gminy istniay cztery strae ogniowe (Dobre, Rudzienko,
Porby Nowe, Brzozowica). Co wicej,
przy OSP w Dobrem dziaaa ju wtedy
orkiestra dta. W miejscowoci tej swoj siedzib miao rwnie koo gminne
Zwizku Podoficerw Rezerwy Rzeczpospolitej Polskiej.
Integracji mieszkacw gminy
suyo nie tylko funkcjonowanie midzy innymi targw i lokali gastronomicznych, ale i fundowanie oraz odsanianie
Druyna harcerska pod pomnikiem marszaka Jzefa Pisudskiego w Dobrem.

Kondukt pogrzebowy ulicami Dobrego.

37
pamitkowych obeliskw. W zwizku z tym 11 listopada 1928r. odsonito pomnik

wykonany z kamieni polnych, ktry zwieczy metalowy krzy. Na umieszczonej
tabliczce znalaza si nastpujca tre: Polegym Bohaterom Za Wiar i Ojczyzn
w 10. Rocznic Odzyskania Niepodlegoci. Wdziczni Rodacy. Dnia 11 XI 1928r..
To wiadectwo historii znajduje si przy stacji benzynowej. Dziesi lat pniej przy
skrzyowaniu ulic Kociuszki i Kiliskiego odsonito ciemnoszary pomnik skadajcy si z prostoktnych pyt. Obelisk ten powicono obywatelom gminy Rudzienko polegym w walkach o niepodlego ojczyzny. W czasie obchodw wita Niepodlegoci w 1938r. odsonito rwnie pomnik Jzefa Pisudskiego, ktry stan
przez szko podstawow. Popiersie zaprojektowane przez Konstantego Laszczk
ukryto w 1944r. po wkroczeniu wojsk radzieckich na teren gminy. Do dzi nie zostao ono odnalezione. Zachowa si natomiast jego gipsowy projekt, na podstawie
Uroczystoci trzeciomajowe przy pomniku z 1938r. ku czci walczcym o niepodlego ojczyzny w Dobrem.
38
Krzy z 1928r. postawiony w rocznic odzyskania niepodlegoci w Dobrem.

39
ktrego wykonano nowy pomnik. Staraniem spoecznego komitetu ustawiono go

w centrum Dobrego w 2002r. Aktu odsonicia dokonano w obecnoci ostatniego
prezydenta na uchodstwie Ryszarda Kaczorowskiego, ks. bp. Zbigniewa Kraszewskiego oraz Kompanii Honorowej Wojska Polskiego.
Okres okupacji niemieckiej w dziejach Dobrego przynis ze sob funkcjonowanie na tym obszarze struktur polskiego pastwa podziemnego. Przede wszystkim
prnie dziaa tutaj orodek V obwodu Mewa Jamnik Kamie Armii Krajowej,
ktry obejmowa swym zasigiem gminy Rudzienko z siedzib w Dobrem i Jakubw.
Pierwszym komendantem miejscowych struktur ZWZ/AK by podporucznik Marian
Ratyski Budzisz. Swoj funkcj peni on od lata 1940r. do padziernika 1942r.
Jego nastpcami byli porucznicy Henryk Reinke Hugo (padziernik 1942 grudzie 1943) i Jzef Chmielewski Twardy (stycze 1944 wrzesie 1944). Ostatnim
komendantem AK na terenie gminy zosta ponownie Budzisz, ktry szefem lokalnych struktur pozosta do stycznia 1945r. Funkcjonoway tu rwnie oddziay Batalionw Chopskich, nie brakowao te przedstawicieli komunistycznego podziemia.
Warto podkreli, e onierze BCh pozostawili dla potomnych relacj z tragicznego wydarzenia majcego miejsce 5 sierpnia 1944r. w Gsiance Borowej. Do-
Warta honorowa przy pomniku w Gsiance.

Warta honorowa przy pomniku marszaka Jzefa Pisudskiego w Dobrem.

40
wiadujemy si z niej, e bechowcy otrzymali zadanie oswobodzenia Gsianki Borowej

i Ludwinowa. Na widok rozwieszanych tu i wdzie biao-czerwonych flag esesmani
wpadli we wcieko, uznajc, e jest to element wspdziaania miejscowej ludnoci cywilnej z partyzantami. Skutkiem tego w Gsiance Borowej nakazali cywilom
przej do piwnicy betonowej znajdujcej si w zagrodzie Aleksandra Ratuskiego.
onierze Batalionw Chopskich poinformowali o tym fakcie przedstawicieli jednostek wojsk radzieckich, dziki czemu rozpoczto opracowywanie planu uwolnienia uwizionych. W sobot przed wieczorem 5 sierpnia 1944r. patrol radziecki
dotar do piwnicy, gdzie bya zgromadzona ludno i odszed. P godziny po tym
Niemcy przystpili do palenia i burzenia wsi. W czasie niemieckiej akcji bechowcy zauwayli czogajcych si przy pocie piwnicy siedmiu esesmanw, do ktrych
otwarto celny ogie. Piciu esesmanw zabito, dwch za postrzelono. Ci dwaj pozostali o zajciu musieli zawiadomi dowdztwo swojej jednostki. Noc Niemcy zaminowali piwnic i wysadzili j w powietrze wraz z zapdzon do niej ludnoci.
Na miejscu zbrodni postawiono pomnik, ktry zosta odsonity w lipcu 1964r. Corocznie w sierpniu odbywaj si przy nim okolicznociowe uroczystoci upamitniajce to straszne wydarzenie.
Powojennemu rozwojowi gminy posuy brak wikszych zniszcze, ktre ominy j zarwno w czasie pierwszej, jak i drugiej wojny wiatowej. Po 1945r. Dobre,
41
historycznie nalece do ziemi liwskiej, zostao siedzib gminy (w latach 1958-1973

gromady). Miejscowo zostaa zelektryfikowana, zbudowano w niej orodek zdrowia, lecznic weterynaryjn i bibliotek. Zwikszeniu ulega liczba funkcjonujcych
na jej obszarze organizacji pozarzdowych, ktre odgrywaj w jej yciu coraz wiksz
rol. Przykadem jest tu choby dziaalno Towarzystwa Przyjaci Ziemi Dobrzaskiej, ktre m.in. doprowadzio do odrestaurowania kilku zabytkowych nagrobkw
znajdujcych si na cmentarzu parafialnym w Dobrem. Podobnie rzecz si ma z jednostkami organizacyjnymi Urzdu Gminy Gminny Orodek Kultury i Gminna
Biblioteka Publiczna stay si prnymi animatorami lokalnego ycia kulturalnego.
Dobrej passie gminy sprzyja rwnie modernizacja drg oraz uatwienia w przemieszczaniu si zwizane z rozwojem komunikacji autobusowej. Dynamiczny rozkwit gminy stanowi zasug nie tylko jej mieszkacw, ale i wadz samorzdowych.
Przystanek autobusowy na rynku w Dobrem.

Targ w Dobrem.
Budynek Urzdu Gminy w Dobrem.

42
43
4. DZIEDZICTWO MATERIALNE
Obiekty zabytkowe w gminie Dobre reprezentowane s przez budownictwo

sakralne, gospodarcze oraz w najwikszym stopniu przez zespoy dworsko-paacowe, ktrych pozostaoci odnale mona w kilku miejscowociach.
Do najcenniejszych budowli zaliczy naley pitrzcy si w centrum Dobrego neogotycki koci rzymskokatolicki im. w. Mikoaja. w dom Boy powsta
w 1878r. wedug projektu Bolesawa Podczaszyskiego. Murowana witynia stana w miejscu swojego drewnianego odpowiednika pochodzcego z 1530r., ktry
doszcztnie spon w 1873r. Starania o jego odbudow prowadzi ks. Edmund Smoleski, wspierany przez wczesn wacicielk Dobrego Kamil Jawisk, synow
Ignacego Antoniego Jawiskiego, ktry na pocztku XIXw. naby Dobre. Nowy,
murowany z czerwonej cegy budynek sakralny

powici ks. Stanisaw Chromiski, dziekan
radzymiski, a w 1886r. konsekrowa go biskup Wincenty Teofil Popiel-Chociak.
Wedug rde historycznych parafia
w Dobrem siga XI stulecia. Przypuszcza si,
e pierwotnie leaa w granicach archidiakonatu czerskiego, ktry mia istnie od wieku
XI a do XVIII. w rozlegy teren, podlegajcy diecezji poznaskiej, obejmowa ziemie
pooone midzy Wis, Liwcem i Bugiem.
Na Bugu przebiegaa sporna granica midzy
diecezjami poznask i pock. Znajdujca
si na tym terenie parafia Dobre ze wzgldu
na du odlego od administracyjnego cen-
Obraz dostojnej Pani Dobrzaskiej

znajdujcy si w otarzu gwnym
kocioa w Dobrem.
Fot. z arch. parafii w Dobrem
Koci pw. w. Mikoaja Biskupa w Dobrem w latach 60. XXw.

Fot. z arch. Zakadowego WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach
Koci pw. w. Mikoaja Biskupa w Dobrem.

44
45
Otarz Krzya witego.

trum w Poznaniu z jednej strony, a blisko

diecezji pockiej z drugiej ciya w stron
Pocka. Ostatecznie granic ustalono w wieku XVI. Pomijajc miasta Dobre Stare i Dobre
Nowe, do diecezji pockiej przyczono wie
Wola Ossowieska, czyli dzisiejsza Nowa Wie.
Wikszo terenw pozostaa w diecezji poznaskiej. Obecnie parafia pw. w. Mikoaja
Biskupa w Dobrem jest czci diecezji warszawsko-praskiej. W jej skad wchodzi Dobre
oraz 28 wiosek.
Do dnia dzisiejszego zachowa si pierwotny ksztat kocioa im. w. Mikoaja. w
zabytek sakralny wyrnia si niespotykan
w tym regionie form. Zorientowany na planie
prostokta ma tylko jedn naw i trjboczne
prezbiterium, po obu stronach ktrego znajduj
si dwudzielne zakrystie. Nad zakrysti pnocn
usytuowano wie. Elewacje boczne zostay ujte
skarpami przechodzcymi w grnej partii w lizeny,
pomidzy ktrymi umieszczono okna zamknite
46
Witra w.Mikoaja Biskupa.

Otarz w. Stanisawa Biskupa.

ukiem Tudorw. Trjdzielna niewyodrbniona

z caoci bryy kruchta znajduje si w czci
zachodniej kocioa. Elewacj frontow wieczy wysoki, trjktny szczyt ozdobiony blendami w ksztacie uku Tudorw i 9 sterczynami, 5 z nich przyjmuje posta wieyczek.
Do wityni prowadz dwuskrzydowe drzwi
osadzone w ostroukowym portalu. Wewntrz
znajduj si trzy otarze: gwny Niepokalanego Poczcia (z relikwiami w. Justyna,
w. Romana, w. Grzegorza i w. Agnieszki),
i dwa boczne: Krzya witego (pochodzcy
z przeomu wiekw XVIII i XIX wykonany
w stylu baroku ludowego) oraz w. Stanisawa Biskupa i Mczennika. Otarz soborowy to
ostatnie dzieo artysty rzebiarza prof. Jerzego
Machaja czonka Zwizku Polskich Artystw Plastykw, konserwatora zabytkw m.in.
w azienkach Krlewskich. ciany wityni
pokryte s polichromiami przedstawiajcymi
sceny biblijne. Malowida zostay wykonane
Witra w. Ignacego Loyoli.
47
Monstrancja z 1761r.
w znanej od staroytnoci, a stosowanej szczeglnie czsto

we woskiej architekturze renesansowej, technice sgraffito.
Polegaa ona na naoeniu na mur kilku kolorowych warstw
tynku lub gliny i wyskrobywaniu w jeszcze nieutwardzonych warstwach wierzchnich dwu- lub wielobarwnych wzorw powstajcych przez odsanianie warstw spod spodu.
W prezbiterium za mona podziwia witrae ku czci w.
Ignacego Loyoli oraz w.Mikoaja.
Wewntrz wityni uwag przykuwa rwnie granitowa, cylindryczna kropielnica pochodzca z ok. XVIw.,
a take klasycystyczna chrzcielnica z XIXw. zdobiona motywem lici, wykonana z piaskowca. Wrd kryjcych si
w murach wityni pereek dziedzictwa materialnego zachwyt budz rwnie zwieczona koron z kul i krzyem
maltaskim, wykonana ze zoconego srebra w 1761r. monstrancja, odlany z cyny klasycystyczny lichtarz z poowy
XIXw., barokowe cyborium z XVIIIw. oraz neorenesansowa paskorzeba gipsowa przedstawiajca Matk Bosk
z Dziecitkiem autorstwa Konstantego Laszczki.
Fot. ks. Dariusz Bugaj
Wntrze kocioa podczas Mszy w. doynkowiej w Dobrem.

48
Paskorzeba z wizerunkiem Matki Boskiej z Dziecitkiem autorstwa Konstantego Laszczki.

49
Na dziedziniec kocioa prowadzi murowana brama datowana na lata 70. XIXw., ktra peni
funkcj dzwonnicy. Zawieszono na niej trzy dzwony o imionach: Maryja, Ignacy Stanisaw i Mikoaj.
Wiele obiektw o znaczeniu historycznym
i estetycznym skrywa take dobrzaski cmentarz
parafialny zaoony w 1830r., oddalony od kocioa
o blisko 200 m. Znajduj si na nim XIX-wieczne
pyty nagrobne z czerwonego i szarego piaskowca,
a take granitowe oraz eliwne pomniki reprezentujce style: klasycystyczny, secesyjny i eklektyczny.
Wrd nich znale mona groby osb najbardziej
zasuonych dla Dobrego ks.Edmunda Smoleskiego, Walentego Jawiskiego (z drugiej poowy
XIXw.) oraz Jana Zycha. Jednym z najstarszych jest
take pomnik Konstancji z Rykw Kaczanowskiej
(datowany na poow XIXw.). Tutaj znajduje si rwnie grb nieznanego onierza z 1939r. i mogia
Brama-dzwonnica przed kocioem w Dobrem.
50
Zabytkowe nagrobki
na cmentarzu w Dobrem.
51
onierza polegego w walkach z najazdem

bolszewikw w 1920r.
Dawna zabudowa Dobrego bya w caoci drewniana. Na przeomie wiekw XVIII
i XIX skaday si na ni chaupy i karczma.
Schyek wieku XIX i pocztek XX to czasy
intensywnej rozbudowy miejscowoci. Do
dzi zachowao si jeszcze kilka budynkw
mieszkalnych z tego okresu, w tym kamieniczki przy rynku. Zdobi je proste motywy
umieszczone na szczytach. W wikszoci s
to domy parterowe. Jedynie dwa z nich, stojce przy ul. Kociuszki, maj drug kondygnacj w formie poddasza mieszkalnego.
Wartym uwagi obiektem, cho niezaklasyfikowanym jeszcze jako zabytek, jest
Pierzeja zachodnia, dawny zajazd 1979r.

Fot. A. Andrzejewski (arch. Zakadowe WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach)
Mapa Krlewstwa Polskiego z 1930r.

Zajazd z przeomu XVIII i XIXw. w poudniowo-zachodnim naroniku rynku 1986r.

Fot. Jerzy Dbski (arch. Zakadowe WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach)
Zachodnia pierzeja rynku 1986r.

Chaupa przy ul. Gowackiego w Dobrem 1986r.

52
53
Poudniowa pierzeja rynku, widok w kierunku zachodnim 1986r.

Poudniowa pierzeja rynku, widok w kierunku wschodnim 1986r.

54
Budynek Urzdu Gminy w Dobrem 1986r.

Budynek Urzdu Stanu Cywilnego w Dobrem 1986r.

55
ponadto budynek dzisiejszej Szkoy Podstawowej im. Konstantego Laszczki w Dobrem. Murowany gmach stan w nieduej odlegoci od centrum, przy drodze
prowadzcej do Jakubowa, po wielu latach stara lokalnej spoecznoci i kierownika Jana Zycha o to, by poprawi warunki lokalowe ksztaccej dzieci od 1909r.
Publicznej Szkoy Podstawowej. Pierwotnie nadano placwce imi Jzefa Pisudskiego, po wojnie jednak, w 1948r., komunistyczne wadze pozbawiy j patronatu marszaka. 14 lat pniej nowym patronem szkoy zosta Konstanty Laszczka,
a jego spiowe popiersie wykonane rkoma samego artysty stano na granitowym
cokole przed frontonem szkoy.
Zabytkowy charakter ma rwnie ukad przestrzenny dawnego miasteczka,
ktry przypomina o minionej wietnoci Dobrego. Tworz go dwie drogi rozwidlajce si, a nastpnie zbiegajce na ksztat wrzeciona wpisanego w tras dawnego
szlaku handlowego. W jego sercu w okresie lokacyjnym wytyczono rynek o wymiarach 100x104 m, ktry mia pomieci kilkudniowe zjazdy jarmarczne i sezonowy
skup zboa. Jego rozlego dziwi nie tylko, gdy zestawia si j z obecn rang miejscowoci, ale take w odniesieniu do przeszoci. Prawdopodobnie zaoyciele miasta przewidywali moliwo jego przyszego rozwoju, bo rynek o takich wymiarach
Budynek Szkoy Podstawowej w Dobrem.
56
Pierwotny ukad przestrzenny Dobrego.

Rys. z arch. Zakadowego WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach
mg stanowi centrum ukadu o wiele wikszego. Ten jednak nigdy nie nastpi.
Poza tym tak dua powierzchnia bya cech charakterystyczn zaoe przestrzennych poudniowego Mazowsza prawobrzenego. Rynek Dobrego, podobnie jak Jeruzala (100x120 m), Stoczka (140x120 m), Latowicza (260x180 m) czy Stanisawowa
(130x160 m) przekracza rozmiary rynkw takich dawnych stolic ksicych, jak
Pock (70x140 m) czy Warszawa (70x94 m). Do cech typowych dla renesansowych
lokacji miast wschodniego Mazowsza naleaa take otwarto placu targowego oraz
odejcie od szachownicowego rozplanowania ulic. Cechy te wyksztaciy si w wyniku samorzutnego zabudowywania wzdu szlaku handlowego. Plan urbanistyczny
dotyczy tylko regulacji rynku i wytycza dziaki. Miasto bdce miejscem wymiany
handlowej nie miao obwarowa typu mury czy fosy. Dodatkowo dogodne pooenie na rwninnym terenie nie stawiao osadnictwu adnych przeszkd.
Wrd obiektw przedstawiajcych warto zabytkow w gminie Dobre znajduje si zesp dworski w Kobylance pochodzcy z drugiej poowy XIXw. Przed
wojn majtek nalea do rodziny Czarnowskich. Zmiany ustrojowe po wojnie spowodoway, e dobra przej skarb pastwa, ktry rozparcelowa ziemie na kilkadziesit dziaek. W latach 1946-1975 miecia si w budynku dworskim szkoa podstawowa. Dzi ruiny niszczej.
57
Zesp dworsko-parkowy w Kobylance, zaoony na planie zblionym do

prostokta nalea do skromnych zaoe. Pnocn jego cz zajmowa park ze
stawem jako gwnym elementem kompozycyjnym, poudniow sad, warzywnik
i ka. Przy granicy wschodniej rosa aleja lipowo-grabowa, ktra w poudniowej
czci zachowaa si w caoci, a w pnocnej jako kolumna grabw. Sad przylegajcy
do parku oddziela fragmentarycznie od warzywnika szpaler wierkw. Do drewnianego dworku, usytuowanego w poudniowo-zachodniej czci zaoenia, prowadzia aleja kasztanowcw, z ktrej do dnia dzisiejszego zachowa si tylko szpaler.
Wane miejsce w grupie zabytkw gminy Dobre zajmuj obiekty reprezentujce architektur przemysow. Naley do nich stojcy nad brzegiem Osownicy
w Makwcu Maym myn wodny z koca XIXw. Duy budynek myna zbudowano z czerwonej palonej cegy w 1940r. i z biegiem lat przerobiono na elektryczny. To
Stary sad w Kobylance.

Staw w parku w Kobylance.

Budynek dworski w Kobylance.

Fot. Robert Noiszewski, ukasz apiski
58
59
Myn w Makwcu Maym.

Myn w Wlce Kobylaskiej.

jeden z wielu obiektw w gminie wiadczcy o rolniczym charakterze tych terenw.

Dzi myn nie miele ju zboa na mk, ale czasem bywa wykorzystywany do innych
celw. Walory budowli, podobnie jak okolicznych terenw, docenili twrcy filmowi, krcc tu pojedyncze odcinki seriali telewizyjnych 07 zgo si oraz Kryminalni.
Prawdziw gratk dla mionikw zabytkowej architektury i wiadectw dawnych dziejw jest natomiast wymurowany z produkowanej na miejscu cegy w 1935r.
i nadal funkcjonujcy myn w Wlce Kobylaskiej. Dawniej czerpa energi z wartkiego nurtu Osownicy. Z czasem zosta przeksztacony na elektryczny. Zarwno w
budynek, jak i stojcy obok tartak, dziki uprzejmoci waciciela, s udostpniane
do zwiedzania. Gospodarz z chci oprowadza goci po obiekcie, pokazujc etapy
przemiau ziarna na mk i mechanizm pracy najrozmaitszych urzdze myskich.
Opowiada przy tym z pasj o lokalnej historii.
Na zachodnim skraju Nowej Wsi, na terenie lekko opadajcym w kierunku
pnocnym zosta malowniczo usytuowany w pierwszej poowie XIXw. zesp dworski nalecy do rodziny Kiszkw. W drugiej poowie stulecia przejli go Tonnowie.
Wielki kryzys w latach 30. XXw. przynis bankructwo, a majtek sta si wasnoci Zwizku Ziemian. Jeszcze przed wojn dwr wraz z otaczajcym parkiem kupi
Feliks Jeowicki. W jego rkach znalazy si ponadto obiekty murowane: dom rzdcy, lodownia i chlewnia, oraz kamienna obora, drewniane stajnia, stodoa i stojce
poza drog prowadzc do wsi czworaki. Po wojnie posiado rozparcelowano, a we
dworze ulokowano szko podstawow, ktra pozostaa tu przez kilkadziesit lat, do
1975r. Przeprowadzony na potrzeby
owiaty w latach 50. remont i przebudowa pozbawiy budynek cech
stylowych i dawnej wietnoci.
W okresie tym rozebrano, by pozyska ceg, dom rzdcy. Podobny los spotka drewniane budynki,
ktre Rolnicza Spdzielnia Produkcyjna zastpia nowymi, murowanymi. Czworaki spony. Po
przeniesieniu szkoy do innego lokum pozostawiony teren podupada. Z dawnych budynkw, oprcz
dworu, pozostay jedynie dwie pochodzce z pocztku XXw. obory
z kamienia i cegy. Z kocem poPierwotny ukad zespou dworsko-parkowego w Nowej Wsi.
60
61
przedniego stulecia dawne tereny dworskie przeszy w rce kilku wacicieli prywatnych. Obecnie z dawnych zabudowa zespou tylko obora datowana na 1908r. jest
w dobrym stanie. Inne obiekty niszczej.
Mimo upywu lat i przetasowa wacicieli obiektu, a przez to wielu przeksztace, ubytku starodrzewu i zaniedbania, oglny zarys dawnej kompozycji zespou pozostaje czytelny. Wida z niej, e w latach swej wietnoci dwr otacza typowy park o ukadzie swobodnym z przewag czci uytkowych, czyli sadw po
stronie zachodniej i wschodniej oraz warzywnikw po pnocnej. Gwne jego akcenty kompozycyjne stanowiy grupy drzew, stawy, szpalery drzew wzdu granic,
trawnik przed podjazdem i kwiaty przy elewacji ogrodowej.
W centralnej czci parku znajdowa si drewniany dwr na podmurwce,
usytuowany na planie wyduonego prostokta. Przy wejciu do kuchni, od strony
poudniowo-zachodniej, miecia si murowana lodownia, nieco dalej murowany
dom rzdcy. Do posiadoci wjedao si przez grobl pomidzy dwoma stawami
oraz bram na murowanych supach. Po pnocnej stronie podjazdu rozciga si trawnik

z okalajc go drog. Elewacj poudniow zdobiy klomby kwiatw i grupy krzeww, wzdu
elewacji wschodniej cigny si rabaty kwiatowe. Dwr otaczay ze wszystkich stron zwarte
grupy drzew rnych gatunkw. Pnocn cz
parku przecina odkryty ciek wodny, prowadzcy od wsi do dwch staww w zachodniej
czci parku. Przez t rzeczk przerzucony by
mostek, a wzdu rosy jesiony wyniose, dby
szypukowe, lipy drobnolistne, wizy szypukowe i graby pospolite. Granic parku strzegy
szpalery wyniosych robinii akacjowych. Podwrze gospodarcze z chlewniami i budynkami gospodarczymi usytuowano przy jego pnocno-zachodnim kracu.
Okazay wiz.
Ruiny dworku w Nowej Wsi.
Dworek w Nowej Wsi w 1980r.

62
63
Pierwotny ukad zespou dworskiego

w Rudzie-Pniewniku.
Zabytkiem zachowanym do dzi

i przypominajcym o minionej kulturze
okolicy jest zesp dworski pooony w Rudzie-Pniewniku. Wie ta dawniej nosia
nazw Piwki. Znajdujcy si na tym terenie folwark zosta zaoony na pocztku
XIXw. W poowie stulecia Godlewscy
przeksztacili go w samodzielny majtek.
Ten w ostatnim dwudziestoleciu wieku
XIX nalea do rodziny Surdykowskich,
a w latach 1900-1945 do Teodora Wacawa
Goliana. w waciciel warszawskiej fabryki makaronw w roku 1905 wybudowa
dwr i przeksztaci otaczajcy go ogrd.
Folwark zajmowa w tym okresie 9 wk
30 morgw. Nad Osownic po zachodniej
stronie mostu sta myn wodny, a w czDworek w Rudzie-Pniewniku.
64
Kapliczka w Rudzie-Pniewniku.
ci poudniowo-zachodniej spitrzona woda rzeki tworzya duy staw z przystani

na odzie urzdzon na skarpie, na ktrej stay take awki. Brzegi stawu porastay
ozdobne drzewa i krzewy. Po drugiej wojnie wiatowej majtek przej Skarb Pastwa. Dwr pocztkowo suy szkole podstawowej, nastpnie zosta zamieniony na
mieszkania komunalne, a z czasem przesta by uytkowany. Pod koniec lat 70. zosta kupiony przez prywatnego waciciela, ktry przeprowadzi remont kapitalny
budynku oraz rewaloryzacj parku.
Rezydencja o willowym charakterze reprezentuje styl neoklasycystyczny. Jest
to murowany i otynkowany parterowy dwr alkierzowy, posadowiony na kamiennej podmurwce, czciowo podpiwniczony. Jego czterospadowy, amany, nieregularny dach pokryty zosta czerwon ceramiczn dachwk. Rozczonkowan bry
budynku od frontu zdobi niewielki portyk kolumnowy, boczn i ogrodow elewacj
upikszaj ryzality. Po bokach znajduj si dwie przybudwki. Na ogrd wychodzi
drewniana weranda. Nad posesj wznosz si majestatyczne kasztanowce, robinie
akacjowe i lipy zachowujce pami minionego czasu. Podzia dawnego parku dworskiego na kilka dziaek zatar jednak jego pierwotn kompozycj, a z prowadzcej
z podwrza do brodu na rzece alei lipowej niewiele pozostao.
Wrd zabytkowych obiektw zespou dworskiego w Rudzie-Pniewniku poza
dworem znajduj si take murowana obora ze spichrzem oraz kapliczka przydrona
usytuowana na postumencie i przykryta dwuspadowym daszkiem.
65
Pierwotny ukad zespou dworkowo-parkowego w Rudzienku.

Innym obiektem wpisanym do rejestru zabytkw w gminie Dobre jest zesp

paacowo-parkowy w Rudzienku. Rudzienko w czasach minionych byo majtkiem
duym i czsto zmieniajcym wacicieli. W XVIIIw. folwark i zaoenie dworskie
w Rudzienku byy czci wikszego majtku w Dobrem. Na pocztku nastpnego
stulecia samodzielny ju zesp dosta si w rce rodziny Jawiskich herbu Grzymaa. Istniejcy do dzi, cho przebudowany, murowany dwr wystawi po powstaniu listopadowym Ignacy Jawiski, reorganizujc przy tym park. W skad nalecych do niego dbr weszy take: czworaki, rzdcwka, obory, stodoy, spichlerze,
gorzelnia, olejarnia i myn wodny. Cz gospodarcz zmodernizowa syn Ignacego,
Leon Jawiski, ktry doda takie zabudowania, jak: stajnia, wozownia czy oficyna. Kolejna przebudowa nastpia w drugiej poowie XIXw., gdy wacicielem majtku zosta Antoni Fijakowski. Wzniesiono wtedy nowe czworaki, gorzelni, kuni, obor, stodo, wykopano stawy rybne. Na pocztku XXw. majtek przeszed
w rce aniewskich, ktrzy w skutek przyniesionego przez pierwsz wojn wiatow
kryzysu gospodarczego sprzedali go w 1920r. Nachtmanom. Ci w trzy lata pniej
zyskali na odstpieniu dbr Janowi lskiemu. Po jego mierci posiado zostaa
darowana Marii ze lskich Junkiewiczowej, ktra ok. 1930r. wybudowaa now
gorzelni. W 1939r. dwr przeszed w rce Juliana Jana lskiego, a w 1942 Kazimierza Sznajdera. W roku 1946 ziemie objto reform roln, a w paacu urzdzono
66
Dwr w Rudzienku 1979r.

67
kursy dla traktorzystw i Uniwersytet Ludowy. Od roku 1966 uczyy si tu dzieci ze

szkoy podstawowej, a od 1974r. do 1980r. uczniowie Zasadniczej Szkoy Rolniczej.
Cz gospodarcz przej PGR w Rudzienku, ktry wyburzy niektre ze starych
obiektw, inne przebudowa, postawi te wiele nowych. Z dawnego zespou zachoway si: murowana oficyna z poowy XIXw., stajnia, murowana wozownia z poowy
XIXw., murowana kunia z pocztku XXw., warsztat, drewniany czworak z koca
XIXw., kapliczka z pierwszej poowy XIXw., bramy i gorzelnia, ktra od 1992r. naleaa do Gesslera. Zmiany dziejowe przetrwaa take dyspozycja przestrzenna caego zaoenia, w tym park, ukad drony, stawy i usytuowane midzy nimi groble.
Paac w Rudzienku od typowych dworw polskich odrnia oryginalna forma
architektoniczna. Wysoko podpiwniczony parterowy budynek w czci wschodniej
ma uytkowe poddasze. Wybudowany zosta nie z drewna, lecz z cegy ceramicznej
penej, na wapiennej zaprawie i otynkowany z obu stron. Usytuowano go na planie
prostokta, ale od strony wschodniej dostawiono z czasem dobudwk, co uczynio
Gorzelnia w Rudzienku w 1979r.

Wntrze gorzelni.
Oficyna w Rudzienku.
68
69
Zabytkowa kapliczka w Rudzienku.
Do zabytkowych obiektw zespou paacowo-parkowego w Rudzienku naley

take wybudowana w stylu klasycystycznym w poowie XIXw. oficyna dla administracji folwarcznej Leona Jawiskiego. Usytuowany na planie prostokta budynek
od strony frontu ozdobiony by gankiem. Ponadto naley wspomnie o gorzelni. Pierwotne lokum suce do produkcji alkoholu funkcjonowao w folwarku Rudzienko
ju w 1827r. Obecnie zachowany budynek pochodzi z 1930r. i nie przedstawia cech
stylowych. Jeszcze kilkanacie lat temu Gessler produkowa w niej wysokiej jakoci wdk, ktr podawano na stoach warszawskich restauracji. Obecnie gorzelnia
w Rudzienku wytwarza spirytus.
Wypada wspomnie, e na list zabytkw gminy Dobre wpisane s take pozostaoci zespou dworskiego w Mlcinie. Nieistniejcy dzi, a wybudowany w drugiej poowie XIXw. dwr usytuowany by na lekko obniajcym si terenie ok. 100
m na pnoc od drogi biegncej przez wie. Parterowy, murowany budynek zdobiy
ganek kolumnowy i facjaty. Otacza go rozlegy park z terenami przeznaczonymi
na warzywniki i sady. W plan zaoenia wkomponowano take stawy oddzielone
groblami. Przez pewien czas nieopodal zabudowa dworskich sta klasztor dominikanw. Rozebrano go jednak, a ceg wykorzystano do budowy kilku okolicznych
jego bry asymetryczn. Na ogrd pooony po stronie poudniowej wiod drewniane schody tarasu. W dachu pokrytym czerwon dachwk po obu stronach budynku usytuowane s lukarny przykryte trjspadowym zadaszeniem. Elewacje zdobi profilowane gzymsy.
Z pochodzcego z pierwszej poowy XIXw. parku otaczajcego paacyk pozostao niewiele. Dawniej przylega do niego sad otoczony od poudnia i zachodu rzdami drzew. Do dzi utrzyma si tylko w szpaler po stronie poudniowej. Rosnce tu stare lipy i dby ciesz si mianem pomnikw przyrody. Do modszych drzew
wchodzcych w skad zaoenia parkowego nale kasztanowce, topole, klony, jesiony, oraz wystpujce pojedynczo wierk srebrzysty, klon srebrzysty, klon tatarski
i klon jesionolistny. Dawne krzewy ozdobne reprezentuj zdziczae lilaki i nieguliczki. Park od poudnia przechodzi w widokowy dukt leny, ktry prowadzi do szosy, od pnocy za koczy go grobla oddzielajca stawy. Midzy parkiem a alej prowadzc do dworu na wysokim cokole z polnego kamienia ustawiono rzeb Matki
Boskiej. Na terenie grobli midzy stawami wzniesiono w pierwszej poowie XIXw.
murowan czteroboczn kapliczk z czterema filarami, na cokole ktrej umieszczono rzeb w. Jana Nepomucena majcego chroni przed powodziami i utoniciem.
Obora z zespou dworskiego w Mlcinie.
70
71
domw. Rzdcwka spona po uderzeniu radzieckim pociskiem czogowym w czasie drugiej

wojny wiatowej. Pozostaoci dworu natomiast
usunito kilkanacie lat temu. Do dzi zachowaa si jedynie obora z poowy XIXw. i kompleks
7 staww oraz kilka drzew.
Wanym elementem dziedzictwa materialnego kultury regionu s oprcz kocioa, zespow
dworskich i zabudowa gospodarczych take mae
budowle sakralne. W Brzozowicy znajduje si jedna z najciekawszych w gminie zabytkowych kapliczek. Reprezentujcy barok ludowy obiekt sakralny
zosta odbudowany w 1909 r, na XIX-wiecznych
fundamentach. Na uwag zasuguje kryjca si
Kapliczka w Brzozowicy 1982r.
Fot. z arch. Zakadowego WUOZ w Warszawie
Odrestaurowana kapliczka w. Jana Nepomucena w Brzozowicy.
Delegatura w Siedlcach
72
Figurka w. Jana Nepomucena.

73
w rodku rzeba w. Jana Nepomucena. Okoliczni mieszkacy utrzymuj, e figura

zostaa wykonana z drewna gruszy. Ten czeski wity katolicki y w latach 13501393. By prezbiterem i spowiednikiem krlewskim na dworze Wacawa IV. Skazany
przez zazdrosnego krla na mier za dotrzymanie tajemnicy spowiedzi poddany
torturom nie wyjawi powodw czstych spowiedzi krlowej Zofii Bawarskiej. Zgin w odmtach rzeki Wetawy zrzucony z mostu Karola. Dzi uchodzi za patrona
jezuitw, Pragi, spowiednikw, szczerej spowiedzi, dobrej sawy, toncych, mostw,
przepraw, opiekuna ycia rodzinnego. Wedug tradycji ludowej chroni pola i zasiewy
zarwno przed powodzi, jak i susz. Dlatego wierni stawiali jego figury, tzw. nepomuki, w ssiedztwie rzek, mostw i na skrzyowaniach drg. Atrybutami w. Jana
Nepomucena s: krzy, pi gwiazd wok gowy, lilia, strj duchownego z okresu
kontrreformacji, zapiecztowany list, most i kdka.
Do obiektw o charakterze zabytkowym zlicza si take znajdujca si w Makwcu Duym zbiorowa mogia powstacw listopadowych. Na wysokim kurhanie
ustawiono murowan kapliczk z elaznym krzyem. Ten ju niemal stuletni monuUroczystoci w Makwcu Duym.
74
Zbiorowa mogia powstacw Makwcu Duym.

75
ment upamitnia bohaterskich onierzy bitwy

z 1831r. stoczonej przez Wojsko Polskie pod dowdztwem gen.Jana Skrzyneckiego z korpusem
rosyjskim gen. Grigorija Rosena.
Opisujc dziedzictwo materialne gminy
Dobre, wspomnie naley o znajdujcym si
w Makwcu Duym pomniku artysty rzebiarza Konstantego Laszczki. Pamitkowy gaz
ustawiono w 1977r. w miejscu nieistniejcego
ju domu ekspresjonisty. w granit narzutowy, bdcy pomnikiem przyrody, w obwodzie
mierzy 710 cm, jego wysoko wynosi 160 cm.
Wrd budowli sakralnych o charakterze
zabytkowym w gminie Dobre wymieni wypada
take pooon w Czarnogowiu kaplic mariawick pochodzc z pocztku XXw. Drewniany
Wntrze kaplicy.
Kaplica mariawicka w Czarnogowiu.

Pamitkowy gaz w Makwcu Duym.

76
77
budynek usytuowano na planie prostokta.

Jego bry w ksztacie prostopadocianu
nakryto dwuspadowym blaszanym dachem. Do rodka prowadz dwuskrzydowe
drewniane drzwi. Na kaletnicy dachu od
frontu umieszczono sygnaturk na planie
szeciokta z prostoktnymi przeroczami
zakoczonymi ostroukowo. Zwieczono j hemem obeliskowym. W cianach
bocznych znajduj si dwuskrzydowe,
prostoktne okna.
Druga kaplica mariawicka ley
w Wlce Mlckiej. Podobnie jak siostrzana
Kaplica mariawicka w Wlce Mlckiej.
konstrukcja z Czarnogowia, ta rwnie
powstaa na pocztku XXw. tu przy drodze wiodcej przez wie. Jest to drewniana budowla ulokowana na planie prostokta.
Od poprzedniej odrnia j jednak usytuowany w elewacji bocznej ganek. Jej prostopadocienn bry nakrywa dwuspadowy dach o poaciach z papy. Na kaletnicy dachu od frontu umieszczono na planie kwadratu sygnaturk nakryt daszkiem
namiotowym, ktry wieczy aurowy krzy z metalu. Do rodka prowadz dwuskrzydowe drzwi, wntrze rozwietlaj umieszczone po bokach okna w ksztacie
prostokta zakoczonego ostrym ukiem.
Wanym i licznie reprezentowanym elementem dziedzictwa materialnego
w gminie Dobre byy jeszcze do niedawna zabytki architektury drewnianej. Budynki
drewniane mieszkalne bd gospodarcze pochodziy gwnie z koca XIX i pocztku XXw., niektre z nich nawet z wieku XVIII. Wrd zdj zgromadzonych w archiwum zabytkw uwag przykuwa na przykad chaupa z 1888r. reprezentujca
typ budynku szerokofrontowego, symetrycznego, dwutraktowego z sieni na przestrza. Jej okna i drzwi wstawiono w uszkach. Drzwi wyposaono w zamki zapadkowe. W Dobrem, oprcz kilku wiekowych domw stojcych w okolicach rynku czy
przy ul. Gowackiego, na wymienienie zasuguje wybudowana w XVIIIw. plebania.
W Ktach-Borucza staa szerokofrontowa ptoratraktowa chaupa z XIXw. zbudowana przez miejscowego ciel. Mieciy si w niej izba, alkierz i sie. ciany konstrukcji wiecowej wykonane byy z krawdziakw sosnowych, wzy zczono na
rybi ogon z ostatkami, a ciany ustawiono na zrb. W drzwiach umieszczono zamki
zapadkowe wykonane przez kowala. Krokwiowo-jtkow konstrukcj trzyspadowego dachu pokrywaa gadko soma. Na kaletnicy poszycie wzmocniono kolinami,
78
Plebania w Dobrem 1959r.

Myn na Rzdzy w Osczynie 1965r.

79
a krokwie na opasce przymocowano tyblami. Ju tylko w materiaach archiwalnych

zachowa si lad prnie dziaajcego w Osczynie od koca XVIII stulecia myna
wodnego. Wrd fotografii prezentujcych nieistniejce dzi dziedzictwo Rakwca
znajduje si ta przedstawiajca chaup z drugiej poowy XIXw. Dom w typie szerokofrontowego asymetrycznego trojaka o ukadzie dorodkowym mia pooon
na kamieniach dbow podwalin. W jego wntrzu znajdowa si komin z dwoma
trzonami kuchennymi, piecem chlebowym i ogrzewaczami. Ju tylko w archiwum
mona podziwia takie chaupy z koca XIXw., jak te w Wlce Kokosiej czy Wlce Mlckiej. Nie wszyscy jednak budowali swe domy z drewna. lad w postaci archiwalnego zdjcia dowodzi, e ze wzgldu na wysokie w danym momencie ceny
drewna niekiedy stawiano budynki mieszkalne take z cegy, jak w w Rudzienku.
Pd cywilizacyjny i podajcy w lad za nim postp zmienia wiele w wygldzie poszczeglnych miejscowoci. Znikaj budynki stare, coraz wicej pojawia si
nowych. Baczny obserwator dostrzee jednak niekiedy ukrywajce si pod paszczem
dzikich lilakw lub rozlegych klonw chaty, prbujce schowa si przed wszechogarniajcym pochodem mijajcego wci czasu. Zatrzyma si wtedy, zapatrzy i zaczyta w ksidze historii w nich zapisanej.
Chaupa w Ktach-Borucza 1982r.

Fot. Maciej Krawczyski (arch. Zakadowe WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach)
Chaupa sotysa w Czarnogowiu 1959r.

80
Chaupa w Wlce Mldzkiej 1982r.

Fot. Maciej Krawczyski (arch. Zakadowe WUOZ w Warszawie Delegatura w Siedlcach)
81
II. SOECTWA GMINY
Gmin Dobre zamieszkuje w sumie 6024 mieszkacw (stan na 30 czerwca 2014r.), z czego 3080 to mczyni, a 2944 kobiety. W skad gminy wchodz
42 soectwa: Adamw, Antonina, Brzozowica, Czarnocin, Czarnogw, Dobre (I,
II, III), Drop, Duchw, Gsianka, Gboczyca, Grabniak, Jaczewek, Joanin, Kty-Borucza, Kobylanka, Makwiec Duy, Makwiec May, Marcelin, Mlcin, Modecin, Nowa Wie, Porby Nowe, Porby Stare, Osczyzna, Pokrzywnik, Radoszyna,
Rakwiec, Rbierz-Kolonia, Ruda-Pniewnik, Rudno, Rudzienko, Rynia, Schocin,
Soki, widrw, Walentw, Wlka Czarnogowska, Wlka Kobylaska, Wlka Kokosia, Wlka Mlcka.
Adamw zamieszkuje 74 mieszkacw 42 mczyzn i 32 kobiety. Nazwa
miejscowoci pochodzi od imienia Adam i naley do grupy nazw dzierawczych.
Tak jak inne odimienne nazwy miejscowe na Mazowszu, typu Aleksandrw, Helenw, Jzefw, Paww, Zygmuntw, oznacza historyczn przynaleno osady do
waciciela noszcego chrzecijaskie imi Adam, pojawiajce si na terenie Polski
od XIIw. i do dzi cieszce si popularnoci.
Soectwo to znajduje si na glebach odznaczajcych si najlepsz jakoci
w gminie. Podobny gatunek ziemi wystpuje w poudniowo-wschodniej czci gminy.
Brzozowic zamieszkuje 63 mczyzn i 51 kobiet. Wie ta jest jedn z najstarszych w gminie. Wymieniaj j dokumenty pochodzce z 1530r., ktre podaj, e
siga swymi pocztkami okresu zaoenia miasta Dobre, a moe nawet jeszcze dalej
w przeszo. Nazw sw wzia od lasu brzozowego. Brzozowica zatem naley do
grupy nazw fizjograficznych zwizanych ze wiatem rolinnym okolicy. Jej podstaw jest wyraz pospolity brzozowica, notowany ju w jzyku staropolskim, znaczcy
tyle co ka, na ktrej rosn brzozy. Nazwa wskazuje zatem na waciwoci fizyczne
terenu. Ze wzgldu na budow sowotwrcz oraz znaczenie do nazwy tej moemy
porwna formacje typu Sosnowica, Dbowica, Dbrowica, Grabowica, ktre wystpuj na terenie caej Polski.
W rejonie tego soectwa wystpuj najlepsze gleby w gminie. Przez miejscowo przepywa rzeczka Cienka. We wsi znajduje si studnia gbinowa.
Warto zaznaczy, e w Brzozowicy dziaa prnie Ochotnicza Stra Poarna
o bogatej tradycji. Pocztki jej istnienia wi si z rokiem 1931. Zaoycielem organizacji by niejaki Milewski z Nowego Dobrego, brygad pierwszych ochotnikw dowodzi Bolesaw Sitnicki. W 1956r. powsta niewielki budynek OSP, w ktrym skadowano sprzt ganiczy. Straacy nie mieli jeszcze wwczas strojw koszarowych ani
umundurowania bojowego. Przez dugie lata do akcji wyjedali samochodem marki
Nysa. Jednostka poza pracami organizacyjnymi i gaszeniem poarw uczestniczya aktywnie w zawodach straackich. Jednym z waniejszych osigni byo zajcie
Druhowie z OSP w Brzozowicy.
Fot. z arch. OSP w Brzozowicy
W Antoninie mieszka 41 mczyzn i tyle samo kobiet w sumie 82 osoby.

Historyczne zapisy rdowe wskazuj, e pierwotnie, w XIXw., miejscowo ta bya
znana jako Antonin. Podobnie jak Adamw jest to nazwa dzierawcza, ktrej podstaw stao si imi chrzecijaskie Antoni. Nazwa zostaa utworzona za pomoc
sufiksu -in, wtrnie -ina. Z czasem nastpia tutaj rwnie zmiana paradygmatu
(odmiany) z mskiego na formacj esk. Niejako wbrew historycznym opracowaniom naukowym sdziwi ludzie zawiadczaj, e Antonina nazw sw wzia od
dziedziczki Antoniny z czasw, kiedy wszystkie wioski w okolicy byy paszczyniane. Rodzice synom i crkom przekazywali w posagu cz swych dbr i od ich
imion nowo powstajce dobra ziemskie otrzymyway swe nazwy.
82
83
II miejsca w rejonowych zawodach sportowo-poarniczych w Strachominie w 1973r.

Brzozowiccy ochotnicy od 10 lat nieprzerwanie bior udzia w Mazowieckich Zawodach
Rcznych Sikawek Straackich organizowanych w Garwolinie. Jednostka kilkakrotnie
zostaa nagradzana za sprawnie dziaajc
pomp rczn oraz stroje z minionej epoki.
W Brzozowicy stoi wpisana do rejestru zabytkw kapliczka, ktra jest jednym z najciekawszych tego typu obiektw
w gminie. Pochodzeniem siga wieku XIX.
W 1905r. zostaa odbudowana na starych
fundamentach. W takiej postaci przetrwaa do dzisiaj. Na uwag zasuguje znajdujca
si w rodku drewniana rzeba przedstawiajca wizerunek witego Jana Nepomucena
Kapliczka w Brzozowicy.
patrona jezuitw, Pragi, spowiednikw,
szczerej spowiedzi, dobrej sawy, toncych,
mostw, przepraw, opiekuna ycia rodzinnego. W miejscowoci znajduje si ponadto murowana kapliczka kryjca figurk Matki Boskiej Nieustajcej Pomocy, u ktrej
brzozowianie wypraszaj bogosawiestwo.
Czarnocin zamieszkuje obecnie 39 mczyzn i 34 kobiet. Miejscowo jest
jedn z najbardziej rozrzuconych po okolicznych polach w gminie. Lokalne przekazy podaj, e wie ta naleaa niegdy do dworu Kobylanki, a w 1911r. dziedzic
Henryk Czarnecki mia rozparcelowa cz swych najdalej lecych od dworu ziem
i nazwa je od swego nazwiska Czarnocinem. rda naukowe zaliczaj Czarnocin
do grupy nazw dzierawczych i twierdz, e zostaa utworzona za pomoc sufiksu
-in od nazwy osobowej Czarnota, ta za pozostawaa w zwizku z czarny. Podobn
struktur oraz znaczenie maj nazwy typu Mkosin, Miocin. Wszystkie pochodz
od nazw osobowych odapelatywnych.
Przez miejscowo przepywa ciek wodny o nazwie Kobylanka. W okolicy
znajduj si obszary, dla ktrych gmina Dobre zamierza sporzdzi miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego z przeznaczeniem na cele zabudowy mieszkaniowej i rekreacyjnej.
84
Praca w polu.
85
W Czarnogowiu mieszka 191 osb 95 mczyzn i 96 kobiet. Czarnogw

to nazwa dzierawcza utworzona od niezanotowanej w rdach nazwy osobowej
*Czarnogw, ta za od czarna gowa. Nazwa z sufiksem *-j, zapewne nazwa osobowa, bya pierwotnie przezwiskiem dwuczonowym. Ten najstarszy przyrostek tworzcy nazwy dzierawcze zostawi lad w postaci mikkoci spgoski wygosowej
(widoczna w przypadkach zalenych, np. w dopeniaczu Czarnogowia). Do nazwy
miejscowej Czarnogw mona porwna inne formacje utworzone za pomoc tego
sufiksu. S to onimy typu: Dobiesaw, Gocaw, Pakosaw itp.
Pierwsza informacja dotyczca miejscowoci pochodzi z 1563r. W 1783r. wacicielem wsi by winiarski. W 1827r. w Czarnogowiu stao 20 domw zamieszkiwanych przez 176 mieszkacw, 50 lat pniej liczby te zmieniy nieco warto
do 13 domw i 196 osadnikw. Folwark Czarnogw z wsi Duchw zajmowa
781 mrg ziemi. Mieszkacy dysponowali mynem wodnym, trudnili si rybowstwem i wydobyciem rudy. W dawnych wiekach, a do wojny, Czarnogw cieszy si
statusem miejscowoci gminnej, nalea do parafii Winiew. W skad gminy Czarnogw wchodziy wsie: Czarnogw, Czarnogwska Wlka, Duchw, Kamienna,
Pokrzywnik, Turek, Winiew i Zimnowoda. W caej gminie funkcjonoway dwa
myny wodne i szkoa pocztkowa.
Droga do Czarnogowia.
86
Czarnogw jesieni.
W obrbie obecnego soectwa Czarnogw wystpuj znaczne powierzchnie

jednych z najlepszych w gminie gleb. Przez miejscowo przepywa rzeka Osownica.
Ulokowano tu wodocig, ktry zasila ca gmin Dobre. Pochodzca z niego woda
nie wymaga uzdatniania i mona j pi na surowo. W Czarnogowiu dziaa jednostka Ochotniczej Stray Poarnej.
Wrd znajdujcych si tu zabytkowych budowli na szczegln uwag zasuguje drewniana kaplica mariawicka z koca XIXw., naleca do parafii Winiew.
Pozostae obiekty to domy drewniane. Zabytkowy charakter ma take ukad przestrzenny miejscowoci, pochodzcy z XVIw., ktry zachowa pierwotn form ulicwki zlokalizowanej na prawym brzegu rzeki Osownicy. Podobny typ wsi jednodronej o zwartej zabudowie usytuowanej po obu stronach drogi stanowi Mlcin.
Ukad obu miejscowoci przypomina miejsk ulic.
O dugowiecznej historii Czarnogowia i roli okolicznych terenw w epokach
minionych wiadcz skupione gwnie w dolinie Osownicy w pnocno-wschodniej
czci gminy stanowiska archeologiczne. Badania tu prowadzone wykazay obecno na terenie dzisiejszego Czarnogowia ladw osadnictwa ludnoci kultury uyckiej z XIIIw. p.n.e. oraz pochodzcych z przeomu wiekw III i II p.n.e. ladw
kultury przeworskiej. Odkryto tu take stanowiska z epoki brzu oraz epoki elaza.
Poza Czarnogowiem najwicej stanowisk archeologicznych ulokowano na terenach
Dobrego, Rakwca i Rudy-Pniewnika.
87
Wntrze kocioa w Dobrem.

Soectwo Dobre I zamieszkuje 703 mieszkacw, Dobre II 372, a Dobre III

706. cznie w trzech soectwach zameldowanych jest 1781 osb, w tym 903 mczyzn i 878 kobiet. Nazwa Dobre zostaa utworzona od przymiotnika dobry. Zdaniem
Stanisawa Rosponda motywacji naley szuka w dobrych gruntach ornych, w odrnieniu od ssiednich, ktre najprawdopodobniej byy mniej urodzajne. Podobnie traktowane s inne nazwy miejscowe na terenie Polski, ktre pochodz od tego
przymiotnika. Historyczna dokumentacja potwierdza, e dawniej byo Dobre Stare
i Dobre Nowe z przydawkami chronologizujcymi, okrelajcymi wzgldn metryk obiektu. Wspczenie dla odrnienia trzech miejscowoci zastosowano przydawki numeryczne. W jzykoznawstwie nazwy takie okrela si mianem filialnych
lub bliniaczych. Ze wzgldu na posta przymiotnikow do nazwy Dobre moemy
porwna ojkonimy mazowieckie typu Blizne, Ciemne, Niskie itp.
Niegdy Dobre cieszyo si prawami miejskimi, przyznanymi w 1530r., kiedy
to dziki staraniom Dobrzynieckich dokonano jego lokacji na prawie chemiskim.
Utracio je jednak w wyniku zniszcze potopu szwedzkiego, wojen napoleoskich
i powstania listopadowego. Jednym z atutw miasta Dobre byo pooenie przy midzynarodowym szlaku handlowym czcym Warszaw z Litw (droga Warszawa
Brze Litewski). Dzi o minionej wietnoci przypominaj zachowane pamitki
88
tamtych czasw. Jedn z nich jest ukad przestrzenny. Tworz go dwie drogi rozwidlajce si, a nastpnie zbiegajce na ksztat wrzeciona wpisanego w tras dawnego
szlaku handlowego. W jego sercu w okresie lokacyjnym wytyczono rozlegy rynek,
o wymiarach 100x104 m, ktry mia pomieci kilkudniowe zjazdy jarmarczne i sezonowy skup zboa. Do cech typowych dla renesansowych lokacji miast wschodniego Mazowsza naleaa take otwarto rynku oraz odejcie od szachownicowego rozplanowania ulic.
Czowiek zasiedla tereny nalece dzi do Dobrego od tysicy lat. Dowodw
na osadnictwo plemion sowiaskich w czasach przed narodzeniem Chrystusa dostarczaj prowadzone w okolicy wykopaliska archeologiczne. Miejscowi opowiadaj,
e pierwszego odkrycia o charakterze archeologicznym dokonano w 1939r., kiedy
to przy ulicy Kociuszki wyorano glinian urn z prochami przodkw przedchrzecijaskich. Wok urny uoone byy polne kamienie, co odczytano jako lad pochwku pogaskiego z dawnych czasw.
Do najciekawszych ladw pradawnego osadnictwa na terenie Dobrego nale pozostaoci: obozowiska owcw z przeomu schykowego paleolitu i mezolitu, pozostaoci osad pierwszych rolnikw z poowy III tysiclecia p.n.e. oraz lady
osadnictwa z X-XIw. Wrd pereek archeologicznych soectwa Dobre znalazo si:
31krzemieni (w tym 9 narzdzi i 11 odpadkw produkcyjnych), siekierka kamienna,
Rynek w Dobrem.
89
fragmenty ceramiki, gliniane naczynia oraz

cegy palcwki.
Jedn z najcenniejszych budowli w caej gminie Dobre jest pitrzcy si w centrum miejscowoci neogotycki koci pw.
w. Mikoaja. Powstaa w 1878r. wedug
projektu Bolesawa Podczaszyskiego murowana witynia stana w miejscu swojego
drewnianego odpowiednika pochodzcego
z 1530r., ktry doszcztnie spon w 1873r.
Na dziedziniec kocioa prowadzi murowana
brama, ktra peni funkcj dzwonnicy. Zawieszono na niej trzy dzwony o imionach:
Maryja, Ignacy Stanisaw i Mikoaj. Za ni
po prawej stronie znajduje si kapliczka maryjna upamitniajca ks. Edmunda Smoleskiego, ktry nieprzerwanie przez 61 lat od
wice a do mierci suy w Dobrem.
Pomnik Jana Pawa II.
Po lewej stronie natomiast, dziki staraniom
lokalnej spoecznoci, w pierwsz rocznic
beatyfikacji papiea Polaka stan pomnik Jana Pawa II.
Ozdob rynku stanowi pomnik Jzefa Pisudskiego. Powrci on do Dobrego po 50latach nieobecnoci. Pocztkowo w latach 30. XXw. rzeba przedstawiajca marszaka wykonana przez jednego z najwybitniejszych artystw rzebiarzy koca XIX i pocztkw XXw., a pochodzcego z pobliskiego Makwca Duego,
Konstantego Laszczk, staa przed dobrzask szko. Pniej zagina w niewyjanionych okolicznociach. Prawdopodobnie zostaa usunita i zniszczona przez komunistyczne wadze. Zachowa si jedynie gipsowy projekt popiersia, na podstawie
ktrego odtworzono nowy pomnik. Staraniem spoecznego komitetu ustawiono go
w centrum Dobrego w 2002r. Aktu odsonicia dokonano w obecnoci ostatniego
prezydenta na uchodstwie Ryszarda Kaczorowskiego, ks. bp. Zbigniewa Kraszewskiego oraz Kompanii Honorowej Wojska Polskiego.
Na obrzeach rynku, u zbiegu ulic Kiliskiego i Kociuszki, stoi kolejny warty
uwagi pomnik. Wzniesiono go w 1938r. w hodzie polegym w walkach o niepodlego ojczyzny. Pod inskrypcj w 1992r. powieszono dodatkow tablic. Upamitnia ona onierzy AK orodka VObwodu Mewa-Kamie. Przed budynkiem urzdu
gminy umieszczono w hodzie onierzom Batalionw Chopskich i Armii Krajowej
90
Popiersie marszaka Jzefa Pisudskiego na rynku w Dobrem.

91
Pomnik Walentego Jawiskiego w Dobrem.

pyt kamienn, przy ul. Kociuszki za stoi

kapliczka, bdca pomnikiem ku czci polegym w walkach w 1918r.
Wiele obiektw o znaczeniu historycznym skrywa take dobrzaski cmentarz
parafialny zaoony w 1830r., oddalony od
kocioa o blisko 200 m. Wrd nich znale
mona groby osb najbardziej zasuonych
dla Dobrego ks.Edmunda Smoleskiego,
Walentego Jawiskiego oraz Jana Zycha.
Tutaj znajduje si rwnie grb nieznanego onierza z 1939r. i mogia onierza
polegego w walkach z najazdem bolszewikw w 1920r.
W Dobrem zachowao si jeszcze kilka
budynkw mieszkalnych z przeomu wiekw XIX i XX. Zdobi je proste motywy
umieszczone na szczytach. W wikszoci
s to domy parterowe. Jedynie dwa z nich,
stojce przy ul. Kociuszki, maj drug kondygnacj w formie poddasza mieszkalnego.
Bogat tradycj szczyci si dobrzaska Ochotnicza Stra Poarna. Powstaa
w 1915r., kiedy osada Dobre, siedziba wczesnej gminy Rudzienko, bya ciasno zabudowana drewnianymi budynkami o somianych dachach, a okolic targaa wojenna
zawierucha. Najblisza jednostka stray
poarnej znajdowaa si w Misku Mazowieckim, a brak drg bitych utrudnia jej
dotarcie w por na wypadek poaru. Dlatego te 2 padziernika 1915r. mieszkacy
zaoyli Dobrowolny Ochotniczy Zwizek
Walki z ywioem. Naczelnikiem zosta
nauczyciel Wadysaw Hejn. Oddzia liczy
13 straakw, a byli to: Wacaw Kosim, Stanisaw Kijek, Stanisaw Bodecki, Bolesaw
Chojecki, Wadysaw Krl, Jzef Laskowski, Wadysaw Mirosz, Jan Rawski, Ignacy Sadowski, Czesaw Sajng, Feliks Zbrzeniak, Stanisaw Sawicki. W kolejnych
latach ochotnikw przybywao, rozrastaa si te ich dziaalno. W 1931r. rozpoczto budow murowanej remizy. Rok pniej powstaa orkiestra dta w skadzie
15 instrumentw, ktr dyrygowa Leopold Koodziejczyk miejscowy organista
i sekretarz OSP. W 1938r. w centrum Dobrego zbudowano kryty zbiornik przeciwpoarowy, a w czasach okupacji hitlerowskiej kupiono pierwsz motopomp
i samochd. Wycofujce si w 1944r. wojska niemieckie zniszczyy jednak nowe
wyposaenie stray i instrumenty muzyczne. Orkiestra przestaa istnie, a straacy znowu dysponowali tylko rcznym sprztem. Po wojnie wznowiono starania
o rozwj dziaalnoci OSP. W 1946r. zakupiono z demobilu wojskowy samochd
terenowy GMC i motopomp na podwoziu dwukoowym. W kolejnych latach or-
Krzy przydrony w Dobrem z 1929r.

92
Pyta kamienna hodzie onierzom Batalionw

Chopskich i Armii Krajowej w Dobrem.
93
ganizowano imprezy kulturalne i taneczne. Przeszkolenie modych ochotnikw

przynioso w latach 60. i 70. owoce w postaci trzykrotnie zajmowanych pierwszych
miejsc w zawodach powiatowych. W roku 1967 dobrzaska OSP otrzymaa typowy samochd poarniczy Star 20 wycofany z zawodowej stray poarnej w Warszawie, a dziesi lat pniej zagospodarowaa nowy ju budynek remizy penicy
jednoczenie funkcj wietlicy. W latach 80. kilkakrotnie wymieniano stare wozy
bojowe na nowe samochody. Z czasem wzrosa liczba ochotnikw, a w 1998r. odrodzia si orkiestra dta, ktra istnieje do chwili obecnej. Jednostka stale si rozwija,
inwestujc nie tylko w nowoczesny sprzt, ale rwnie w doskonalenie kompetencji
ratownikw, ktrzy zajmuj czoowe miejsca w powiatowych zawodach straackich.
Uroczysto powicenia motopompy dla OSP w Dobrem.

Fot. z arch. OSP w Dobrem.
94
Wadysaw Hejn.
Fot. z arch. Barbary Kopytowskiej
95
Drop liczy 73 mieszkacw, w tym 34 mczyzn i 39 kobiet. Jzykoznawcy

wyprowadzaj nazw tej miejscowoci od nazwy osobowej Drop. Wedug Urszuli
Bijak, ktra powouje si na map Pertheesa, pochodzi ona od nazwy myna, ta za
od nazwiska Drop, notowanego ju w jzyku staropolskim. Antroponim ten z kolei
zosta utworzony od apelatywu drop, ktry jest nazw ptaka podobnego do indyka. Z teori naukow zdaj si polemizowa starzy ludzie, ktrzy wi etymologi
nazwy bezporednio z ptakiem. Jak zawiadczaj, mia on dawniej gniedzi si na
terenie dzisiejszej wioski, w lasach nad Osownic.
Na terenie soectwa eksploatuje si piasek. Przez miejscowo przepywa
Osownica, wpywajca do Liwca. Znajduje si tu studnia gbinowa. lady dawnego osadnictwa potwierdzaj usytuowane w tym rejonie stanowiska archeologiczne.
W Dropiu znajduj si zabytkowe kapliczki. Jedna z nich, wykonana z cegy, pochodzi z pocztkw XXw. U zbiegu lenych drg stoi druga pochodzca z drugiej
Procesja rezurekcyjna.
Droga do Dropia.
96
97
poowy XIXw. z figurk Matki Boskiej z Dziecitkiem. Z miejscem tym wie

si pewna legenda. Mieszkacy powiadaj, e ponad sto lat temu u zbiegu lenych
drg staa karczma. Mczyni czsto tam zagldali, zamiast pracowa w polu. Nie
pomagay proby on i pacz dzieci. Gospodarstwa zaczy podupada. Jedna z gospody, ktrej m czsto przesiadywa w szynku, postanowia skoczy te hulanki.
Pewnej nocy podpalia karczm, kadc kres pijastwu mczyzn. Pozostae kobiety
postanowiy, e w tym miejscu postawi kapliczk. Tak te uczyniy. Kapliczka stoi
po dzie dzisiejszy i przypomina wszystkim o tym, co w yciu najwaniejsze szacunek, mio i praca.
W Duchowie mieszka 59 osb 31 mczyzn i 28 kobiet. Jak wskazuj historyczne zapisy, pierwotnie miejscowo ta nosia nazw Duchnw. Jej podstaw bya
nazwa osobowa Duchen, do ktrej dodano sufiks -w. Wtrnie zaczto posugiwa
si form Duchw zapewne na skutek skojarzenia z wyrazem pospolitym duch. Jest
to ju kolejna struktura dzierawcza w gminie Dobre motywowana nazw osobow.
Zmiany postaci nazwy nie mona wykluczy w zwizku z jak legend wystpujc
na tym terenie oraz wic si z ni etymologi ludow. Wedug relacji starszych
Kapliczka z figurk Matki Boskiej z Dziecitkiem w Dropiu.

Brd na Osownicy.
mieszkacw okolicy nazwa pochodzi od dziedzica Duchnowskiego z Wlki Czarnogowskiej, do ktrego naleay ziemie dzisiejszego Duchowa.
Okolica staa si wiadkiem historii. W 1944r. toczyy si tu zaarte walki
midzy wojskami rosyjski i niemieckimi, w wyniku ktrych wiosk spalono, a wielu ludzi wymordowano.
Gsianka to niewielkie soectwo zamieszkae przez 39 osb 18 mczyzn
i 21 kobiet. Naw t naley zaliczy do dwuznacznych. Moga by bowiem pierwotnie motywowana nazw osobow G, ta za pochodziaby od wyrazu pospolitego
(apelatywu) g. Moliwa jest tutaj jednak motywacja bezporednia od wyrazu g.
Byaby to zatem nazwa charakteryzujca, od g, miejsce, gdzie hodowane s gsi,
a wic wizana z topografi miejsca.
Przez granic wsi i zarazem gminy Dobre przepywa rzeka Rzdza. O dawnym osadnictwie w tych okolicach wiadcz takie eksponaty archeologiczne, jak
fragmenty ceramiki czy brzuce.
W Gsiance znajduje si pomnik polegych bdcy jednoczenie zbiorow
mogi ludnoci cywilnej zamordowanej w sierpniu 1944r. Upamitnia on szczeglnie bolesn histori. Wrd lokalnej spoecznoci utrwalia si nastpujca
98
99
wersja wydarze. Gdy latem 1944r. oddziay armii niemieckiej wycofyway si

na zachd, zarzdzona przez Komend Gwn AK akcja Burza obja rwnie
Dobre i Jakubw. Kilka zasadzek na pojedynczych onierzy si powiodo, w tym
akcja przeciwko cznikowi dywizji Herman Goering, jednak nie wszystkie.
Mieszkacy wsi dowiadczyli tego, jak okrutnie okupanci hitlerowscy obchodzili
si z dywersantami. Kiedy w pobliu wsi Gsianka Borowa przez mostek na rzece Rzdzy przemieszczay si silne oddziay niemieckich wojsk pancernych oraz
SS, kto odda do Niemcw pojedyncze strzay. W odwecie hitlerowcy zarzdzili obaw, podczas ktrej natrafili na piwniczny schron z ludnoci polsk. Zaryglowali wejcie do piwnicy i wysadzili j. Zgino 38 osb, w tym 8 dzieci. Wrd
zamordowanych byli uchodcy z Miska Mazowieckiego, Sokoowa Podlaskiego, Olechowa, Ludwinowa i wygnacy z Wielkopolski. Dwadziecia lat po krwawej tragedii w miejscu kani ustawiono pomnik. Dzi opiekuj si nim okoliczni
mieszkacy i uczniowie Szkoy Podstawowej im. Marii Kownackiej w Mlcinie.
Co roku przed grobem ofiar odbywaj si uroczystoci patriotyczne.
Kapliczka z krzyem patriarchalnym w Gboczycy.

Pomnik w Gsiance.
Gboczyc zamieszkuje 215 osb, z czego 109 to mczyni, a 106 kobiety.

Nazwa soectwa zostaa derywowana od przymiotnika gboki z sufiksem -ec//-ice,
pniej -ica. Najprawdopodobniej bya zwizana z naturalnym uksztatowaniem
terenu (jakim zagbieniem terenu, moe nazw wodn). Ze wzgldu na podobn
motywacj do nazwy tej mona porwna toponimy Gboka, Gbokie, ktre wystpuj na terenie caej Polski.
Gboczyca to jedna z najduszych wiosek w gminie cignie si przez
kilka kilometrw. Przez miejscowo przepywa rzeka Cienka. Okolica jest niezwykle malownicza. Przez teren wsi prowadzi niebieski szlak turystyczny. Na
uwag zasuguj zachowane obiekty drewniane kryte strzech oraz kapliczka
z krzyem patriarchalnym.
W Grabniaku mieszka 70 osb 38 mczyzn i 32 kobiety. Nazwa ta moga
by utworzona od przymiotnika grabny, ten za od grab nazwa drzewa. W nazewnictwie Polski spotykamy podobne nazwy majce w swojej podstawie apelatyw grab
i derywowane rnymi wykadnikami formalnymi. Nale do nich m.in. Grabianka, Grabina, Grabnik, Grabowiec itp. Ze wzgldu na struktur nazwy oraz sufiks
-ak mona do niego porwna inne nazwy fizjograficzne typu Brzeniak, Dbniak,
Soniak itp. Przekazy miejscowej ludnoci podaj, e w latach 80. XIXw. dziedzic
100
101
sprzeda ydom las grabowy, ktry ci wycili, a ziemi rozparcelowali, umoliwiajc

zasiedlenie terenu i powstanie wsi Grabniak.
W miejscowoci znajduje si kapliczka
z 1965r. Wybudowa j jeden z mieszkacw wsi. Wykonana z cegy i otynkowana
stanowi przedmiot szczeglnej troski okolicznej ludnoci. W okienku kapliczki stoj dwie figurki: Matki Boskiej i Pana Jezusa. Dlatego te co roku przez dwa miesice
wierni z Grabniaka schodz si o umwionej porze i odmawiaj w maju naboestwo majowe, a w czerwcu naboestwo
czerwcowe.
Jaczewek zamieszkuje 27 osb, w tym
17 mczyzn i 10 kobiet. Wedug autorw
Kapliczka w Grabniaku.
Sownika geograficznego oraz powoujcej
si na te informacje Urszuli Bijak autorki
monografii o nazwach poudniowej czci
dawnego wojewdztwa mazowieckiego nazwa soectwa pochodzi od nazwiska zaoyciela tej miejscowoci Wiktora Jaczewskiego. Nie mona jednak wykluczy, i
Jaczewek koresponduje z pooon w gminie Korytnica wsi Jaczew. Zakadajc tak
interpretacj, byaby to nazwa kulturowa z sufiksem deminutywnym -ek od nazwy
nieopodal pooonej wsi Jaczew. Geneza ta zdaje si tym bardziej prawdopodobna,
e metryka osady Jaczew jest znacznie starsza od pniejszej nazwy miejscowoci
Jaczewek. Byyby to zatem nazwy relacyjne, tj. formacje nazwotwrcze, ktre wywodz si bezporednio od ju istniejcych nazw geograficznych. Jedn z podgrup
nazw relacyjnych s nazwy dyferencyjne tworzone przy wykorzystaniu rnych
typw derywacji. Zgodnie z drug interpretacj do grupy tej mona by zaliczy nazw Jaczewek. Nie jest to sytuacja odosobniona w nazewnictwie Polski czy te poudniowego Mazowsza (np. Jzefw Jzefwek, Konstancin Konstancinek, Majdan Majdanek).
Przez grunty wsi Jaczewek przebiegaj w kierunku wschd-zachd trzy rurocigi naftowe oraz towarzyszcy im kabel wiatowodowy. Przepywa tdy rzeka Pniewniczanka.
102
Urokliwa droga w okolicach Jaczewka.

W Joaninie mieszka 25 mczyzn i 21 kobiet. Joanin to kolejna nazwa z kategorii dzierawczych. Jej podstaw jest imi eskie Joanna, sufiksem za -in. Do nazwy tej mona porwna toponimy majce w swojej podstawie imiona eskie typu
Anielin, Teresin, Zosin, Marysin. Imi Joanna to eska forma imienia Jan. W Polsce zaczo by nadawane od XIIIw. Popularnoci cieszy si do dnia dzisiejszego.
W przeciwiestwie do formy mskiej w nazewnictwie miejscowym imi Joanna
uywane jest stosunkowo rzadko. Na terenie Polski spotykamy bowiem tylko kilka
nazw, ktre zawieraj w swojej podstawie ten antroponim. S to miana Joaniw, Joanka, Joasin oraz omawiany Joanin.
Przez miejscowo przepywa rzeka Osownica. Zlokalizowane w okolicy lady osadnictwa pochodz ze rodkowej epoki kamienia.
Kty-Borucza zamieszkuje 116 osb, w tym 60 mczyzn i 56 kobiet. Zapis
z 1882r. odnotowany przez autorw Sownika geograficznego utrzymuje, e Kty-Wielkie-Borucza jest nazw zestawion. Pierwszy czon pochodzi od rzeczownika kt, definiowanego ju w staropolszczynie jako oddalona, ustronna, kocowa cz terenu (gwnie cz posiadoci ziemskiej, zwykle w ksztacie klina lub
pkola), miejsce ustronne, zaktek, drugi od przymiotnika augmentatywnego
103
wielgi wielki, wskazujcego na rozmiar obiektu. Trzeci z czonw ma zwizek z nazw wodn rzeki Borucza (dzi Boruczanka), nad ktr pooona jest wie. Nazwa
wodna Borucza koresponduje zapewne z czasownikiem borucze mrucze, krzycze. Wskazywaaby wwczas na jednostajny szum wody, gon rzek itp. Wspczenie Kty-Borucza to nazwa zestawiona z pominitym czonem przymiotnikowym od gwarowej formy wielgi wielki. Nazwy miejscowe od rzeczownika kt(y)
s bardzo popularne na obszarze Mazowsza, a take w innych regionach Polski.
Z uwagi na ich wysok frekwencj dodawano do pierwszego czonu przydawki
dookrelajce obiekt nazw miejscow. Wedug autorw Sownika geograficznego miejscowoci o nazwie Kty byy osadami zakadanymi wrd lasw w celu
wytwarzania szka i smoy.
Na terenie wsi wystpuj lasy wodochronne. Przewaajcym typem siedliskowym lasu jest br wiey, a dominujcym gatunkiem sosna zwyczajna. Przy
granicy wsi i gminy w roku 2012 zosta utworzony rezerwat Torfowisko Zaway.
Obejmuje on obszar wd i torfowisk o cznej powierzchni 6,28 ha nalecy do Nadlenictwa Misk i Lenictwa Dobre.
W okolicach Ktw-Boruczy odkryto jedne z najstarszych na terenie gminy
lady osadnictwa. Badania archeologiczne potwierdziy rwnie, e ludzie mieszkali
tu take w okresie pnego redniowiecza.
W Ktach-Boruczy zachoway si jeszcze pozostaoci dawnych lat w postaci
budynkw drewnianych krytych strzech. Okoliczna ludno gromadzi si na modlitwie w pochodzcej z lat 80. XXw. kaplicy rzymskokatolickiej pw. w. Antoniego
nalecej do parafii Stanisaww. O duym

znaczeniu wsi w przeszoci wiadczy fakt, e
kiedy funkcjonowaa w niej szkoa. Dzi miejscowo charakteryzuje si typowo agrarn
struktur spoeczn wikszo mieszkacw zwizana jest z gospodark roln, mimo
i gleby posiadaj najnisz V i VI kategori
bonitacyjn. W ostatnich latach niewielkie
gospodarstwa rolne stopniowo ograniczyy
upraw roli na korzy lasw.
Kty-Borucza otoczone lasami, pooone nad rzek oraz przy drodze krajowej
nr 50, w niedalekiej odlegoci od Warszawy, ciesz si coraz wikszym zainteresowaniem turystw. Staj si zaciszn przystani
dla pragncych spokoju mieszkacw miast,
ktrzy stawiaj tu zarwno domki weekendowo-wakacyjne, jak i rezydencje caoroczne.
Bagno zwyczajne.
Msza w. w kaplicy rzymskokatolickiej pw. w. Antoniego w Ktach-Boruczy.

cinka dzewa sosnowego.

104
105
Kobylanka nie naley dzi do soectw duych. Mieszka w niej 47 mczyzn

i 45 kobiet. Jak wskazuj wczeniejsze zapisy rdowe, dawniej bya to Kobyla ka,
Cobilalanka. Nazwa ta przyjmuje form zestawienia z pierwszym czonem pochodzcym od rzeczownika kobya i drugim pochodzcym od ka. Zapewne okrelaa pierwotnie k, na ktrej pasy si kobyy. Dzisiejszy wariant Kobylanka powsta w wyniku haplologii. Jest to proces polegajcy na uproszczeniu fonetycznym
w nazwach miejscowych lub wyrazach pospolitych, polegajcy na skrceniu wyrazu poprzez czciowe usunicie jednej z dwch podobnych i nastpujcych po sobie sylab (np. szeciocian > szecian, tragikokomiczny > tragikomiczny, czowiek >
czek). W nazewnictwie wasnym przykadem mog by Rebizanty od nazwy osobowej Rebizant < Rebelizant rebeliant, nieposuszny prawu, Kanabrd < Kamienobrd // Kamionobrd.
W Kobylance archeolodzy odkryli lady osadnictwa pochodzce z modszej
epoki kamienia neolitu. Przez miejscowo przepywa rzeczka o tej samej nazwie.
Status pomnikw przyrody otrzymao 6 rosncych tu dbw szypukowych, ktrych obwody mierz od 360 cm do 510 cm, a wysoko wynosi od 23 m do 27 m.
Wrd obiektw przedstawiajcych warto zabytkow w Kobylance znajduj
si pozostaoci dworskie, w tym park pochodzcy z drugiej poowy XIXw. W latach
1946-1975 w budynku dworskim miecia si szkoa podstawowa. Dzi ruiny niszczej.
Droga do Kobylanki.
106
Pomnikowy db w Kobylance.
107
Makwiec Duy zamieszkuje 30 mczyzn i 23 kobiety. Nazwa stanowi przykad fizjograficznej od przymiotnika makowy : mak, utworzonej za pomoc sufiksu
-ec. Czon odrniajcy stanowi przydawka przymiotna (augmentatywna) wskazujca na wielko obiektu. Etymologi naukow potwierdzaj spostrzeenia mieszkacw, ktrzy utrzymuj, e nazwa miejscowoci pochodzi od porastajcych ugory do dzi dzikich makw.
Na terenie miejscowoci wydobywa si piasek i glin. W okolicy rosn lasy
wodochronne. W pobliu rzek koncentrowao si ycie dawnych plemion. Przepywajca tdy Osownica zachcaa do osadnictwa ju w drugim okresie epoki brzu.
Znalezione pozostaoci kultury trzcienieckiej pochodz z XIIw. przed narodzeniem
Chrystusa, a lady osadnictwa ludnoci kultury uyckiej z XIIIw. przed narodzeniem Chrystusa. Do pereek archeologicznych z tego terenu nale m.in.: fragmenty
ceramiki, ornamenty, wylewy talerzy, dzbanuszkw i garnkw. Widoczne w okresie
wdrwek ludw wyludnienie ziem polskich dotkno take tereny obecnej gminy
Dobre. Archeolodzy potwierdzaj, e na obszarze dzisiejszego Makwca Duego ludzie ponownie pojawili si w epoce wczesnego redniowiecza.
Makwiec Duy jest znany przede wszystkim z tego, e urodzi si w nim Konstanty Laszczka. Artysta przyszed na wiat w 1865r. w wiejskiej chacie zamieszkaej przez wielodzietn rodzin. Niestety dom rzebiarza nie przetrwa prby czasu.
W jego miejscu stoi dzi pamitkowy gaz.
W Makwcu Duym po wschodniej

stronie Osownicy pord lasku znajduje si
jedno z najwaniejszych w gminie miejsc pamici narodowej zbiorowa mogia powstacw listopadowych polegych na linii obrony
nad rzek. Na oboonym pytkami piaskowca kurhanie ustawiono murowan kapliczk
z elaznym krzyem. Ten ju niemal stuletni monument upamitnia bohaterskich onierzy bitwy pod Dobrem stoczonej w 1831r.
przez Wojsko Polskie pod dowdztwem gen.
Jana Skrzyneckiego z korpusem rosyjskim gen.
Grigorija Rosena. Romantyczny zryw doprowadzi do ogromnych zniszcze, a w konsekwencji do odebrania Dobremu praw miejskich.
Konstanty Laszczka.
Uroczysto pod pomnikiem w Makwcu Duym..

Tama bobrowa na Osownicy.

108
109
Starcie to zostao upamitnione rwnie w polskiej

poezji Maria Konopnicka opisaa je w utworze
Bitwa pod Dobrem. Opiek nad obiektem sprawuj uczniowie Szkoy Podstawowej im. Piotra
Wysockiego w Dropiu. Ich patron przywdca
czwartakw uczestniczy w bitwie pod Dobrem.
Co roku przy pomniku odbywaj si uroczystoci patriotyczne.
Makwieckie drogi.
Makwiec May zamieszkuje 89 osb, w tym

47 mczyzn i 42 kobiety. Przydawka przymiotna (deminutywna), ktr opatrzona jest nazwa,
wskazuje na wielko obiektu.
Przez miejscowo przepywa rzeka Osownica. Znajduje si tu zabytkowy myn wodny
z koca XIXw., odbudowany w 1940r. po wczeniejszym poarze, zelektryfikowany, obecnie
nieczynny. Warto zwrci uwag rwnie na
kapliczk przydron wymurowan na pocztku
XXw. W miejscowoci funkcjonuje dom opieki
dla osb starszych NZOZ Zakad Pielgnacyjno-Opiekiekuczy Makwiec.
Kapliczka w Marcelinie.
Kapliczka w Makwcu Maym.

Marcelin jest najmniejsz miejscowoci

w gminie Dobre. Mieszka w nim 16 mczyzn
i 11 kobiet, cznie 27 mieszkacw. Nazwa tego
soectwa naley do grupy dzierawczych i powstaa od imienia eskiego Marcela, przez dodanie sufiksu -in, podobnie jak Joanin. Na uwag zasuguje stojcy przy drodze krzy z 1930r.
Mlcin naley do najwikszych soectw
w gminie Dobre. Liczba mieszkacw wynosi
tu 390, z czego 189 to mczyni, a 201 kobiety. Mlcin to nazwa dzierawcza utworzona od
nazwy osobowej *Mlta, ta za od mle. Jak pokazuj najstarsze zapisy rdowe, jest to nazwa
110
111
z sufiksem -ino, wtrnie -in. W dokumentacji historycznej spotykamy form Blcino,

ktra powstaa w wyniku przejcia grupy nagosowej ml- > bl-.
Soectwo pooone jest na wzgrzach morenowych o wysokoci przekraczajcej 200 m n.p.m. Obejmuje obszary najlepszej w gminie kategorii gleby. Przepywa tdy rzeka Rzdza.
Wan rol w dawnym yciu okolicy odgrywa znajdujcy si w Mlcinie
dwr, na ktrym czas nieubaganie odcisn swe pitno. Dzi pozostaoci zespou
dworskiego obejmuj zaledwie zabudowania gospodarcze, stare drzewa i stawy. Na
uwag zasuguje ukad przestrzenny miejscowoci, ktrej zwarta zabudowa rozciga
si wzdu ulicy po obu jej stronach, przez co wie wygldem przypomina miejsk
ulic. Podobn osobliwo mona spotka w Czarnogowiu.
Niektre rda podaj, e miejscowo Mlcin istniaa ju w redniowieczu. Dogodne do rozwoju warunki zapewniao jej usytuowanie przy trakcie handlowym Warszawa Stanisaww Liw Wgrw. W XVw. administracyjnie
Mlcin nalea do ziemi czerskiej, parafii Winiew. Z materiaw rdowych wiadomo o toczcej si w 1442r. w Gnienie sprawie apelacyjnej dotyczcej parafii
Winiew, tj. plebana z sotysem i kmieciami jednej ze wsi. W 1504r. biskup Jan
Uczestnicy dobrzaskiego rajdu rowerowego.
112
Rajd rowerowy szlakami Mlcina.

Lubraski darowa dziesiciny z rl wjtowskich w Winiewie, Mlcinie i Turku

Kapitule Poznaskiej. Ta pobieraa je przez 70 lat. Z tego powodu w 1513r. pleban
winiewski Jan wytoczy proces Kapitule Poznaskiej.
W 1620r. wie Mlcin wraz z Wol Mlcisk i Gsiank zostay wykupione
przez warszawskich dominikanw, ktrzy dochody z Mlcina przekazywali na budow
klasztoru w Warszawie. Ta zostaa ukoczona w 1647r. W 1677r. w trakcie epidemii
cholery zakonnicy opucili klasztor, by znale schronienie w Mlcinie. Epidemia
trwaa dwa lata. W tym czasie zmar w Mlcinie przeor warszawski ksidz Cyprian
Stefanowski. Tutaj te wybrano jeszcze w lipcu nowego przeora, ksidza Kandyda
Zagrowskiego. W latach 40. XVIIIw. ksidz przeor Ochabowicz wystawi w Mlcinie kaplic. rda historyczne podaj, e w latach 20. XIXw. w Mlcinie stao
17 domw, w tym dwa murowane. Znajdoway sie tu folwarki: Mlcin i Adamw
oraz wsie: Mlcin, Wiszniwka, Wlka Mlcka, Gsianka Borowa, Narty, ebrwka
i Strzebula. Wiele budynkw zostao zrujnowanych podczas powstania listopadowego w 1831r. Mimo zniszcze w czasach Krlestwa Polskiego istniaa gmina Mlcin.
Miejscowo ta staa si take naocznym wiadkiem historii w trakcie drugiej wojny wiatowej. Przed niemieckimi nalotami bombowymi kilkadziesit mieszkacw
wsi chronio si grubych murach w dworskiej lodowni. Na terenie parku dworskiego
mia w roku 1944 znajdowa si potny bunkier ziemny dla niemieckiego generaa,
a podczas radzieckiego ostrzau spona cz zabudowy dworskiej.
113
W Mlcinie od 1965r. funkcjonuje Ochotnicza Stra Poarna, ktra moe

si pochwali licznymi trofeami zdobytymi w zawodach sportowo-poarniczych.
W roku 2005 jednostce nadano sztandar, ktry wyhaftowaa mieszkanka miejscowoci. Znajduje si tu rwnie szkoa podstawowa i nowoczesny plac zabaw
dla dzieci.
Modecin zamieszkuje 77 osb, w tym 39 mczyzn i 38 kobiet. Nazwa soectwa pochodzi od imienia Modest, powstaa przez utworzenie formy dzierawczej z sufiksem -in. Autorzy Sownika geograficznego z koca XIXw. odnotowuj
te oboczn form na okrelenie tej miejscowoci, ktr jest Drupia. Jest to nazwa
utworzona od nazwy osobowej Drop lub bezporednio od rzeczownika drop ptak
podobny do indyka. W nazwie Dropia > Drupia doszo do zwenia samogoski o >
u (tak jak w gwarowych doktur < doktor, ogon < ogun itp.).
Nowa Wie to soectwo zamieszkae przez 29 mczyzn i 32 kobiety cznie
61 mieszkacw. Nazwa przyjmuje form zestawienia. Pierwszy czon jest przydawk
przymiotn (chronologizujc), ktra odnosi do wzgldnej metryki obiektu. Drugi
o charakterze kulturowym wskazuje na obiekt osadniczy wie.
Panorama Mlcina.
Droga do Modecina.
Tablica opisujca wydarzenia listopadowe w Nowej Wsi.

114
115
W tej czci gminy wystpuj due

powierzchnie najlepszych w rejonie gleb.
Teren jest paski, zajmuje wysoko 166 m
n.p.m. i opada w kierunku poudniowym
do rzeki Osownicy. W Nowej Wsi funkcjonuje jednostka Ochotniczej Stray Poarnej.
Przed wiekiem istnia tu folwark nalecy do rodziny Kiszkw. W poowie XIX
stulecia wybudowano dwr. W wyniku wojen
i zmian ustrojowych majtek w podzieli
los innych tego typu wasnoci ziemskich.
W latach 1955-1975 w budynku dworskim
miecia si szkoa. Do czasw obecnych
z zespou dworskiego zachoway si ju tylko
ruiny murowanych cian dworu, pozostaoci parku z drugiej poowy XIXw. i dwie
murowane obory jedna z koca XIXw.,
druga z roku 1908.
Zbiorowe mogiy powstacw w Nowej Wsi.
O bohaterstwie przodkw przypomina znajdujce si w Nowej Wsi miejsce

pamici przeznaczone w hodzie polegym w 1831r. Byli to powstacy listopadowi
biorcy udzia w osawionej pniej przez Mari Konopnick bitwie pod Dobrem.
Historia przekazuje, i w tym miejscu po zakoczeniu bitwy zostali schwytani polscy powstacy, ktrzy ukryli si w lesie. Moskale powiesili wszystkich na rosncych
tu sosnach. Mieszkacy wsi uczcili pami powieszonych przez postawienie trzech
krzyy. Na jednym z nich widnieje napis: Boe przebacz nam.
Osczyzna jest soectwem zamieszkaym przez 87 osb 43 mczyzn i 44
kobiety. Nazwa miejscowoci naleca do grupy dzierawczych zostaa utworzona
od nazwy osobowej (nazwiska) Oska, ta za od rzeczownika oska rodzaj wide
do owienia ryb, take straacki drg, bosak (pierwotnie zapewne wasno Oski)
poprzez dodanie formantu -yzna. Ze wzgldu na podobne znaczenie oraz struktur do nazwy tej mona porwna inne toponimy na Mazowszu, typu: Czaplowizna,
Kozowizna, Malcowizna. Podstaw tych wszystkich nazw s nazwy osobowe pochodzce od apelatyww czapla, kozio, malec itp.
Przez miejscowo przepywa rzeka Rzdza, na ktrej sta drewniany myn
zbudowany pod koniec XVIIIw. Odnalezione tu zabytki archeologiczne pochodz
z epoki brzu.
Pokrzywnik zamieszkuje 27 mczyzn i 32 kobiety, w sumie 59 mieszkacw. Nazwa soectwa naley do nazw fizjograficznych, zwizanych ze wiatem rolinnym. Powstaa od rzeczownika pokrzywa przez dodanie sufiksu -nik. Nazwami
charakteryzujcymi teren o podobnym znaczeniu i strukturze s toponimy typu
Jastrzbnik, Jawornik, Pniewnik.
Porby Nowe to jedno z najwikszych soectw w gminie Dobre. Mieszka tu
152 mczyzn i 145 kobiet cznie 297 osb. Nazwa miejscowoci opatrzona jest
czonem okrelajcym (przydawk chronologizujc wskazujc na metryk obiektu). Jej pierwszy czon ponowiony jest od nazwy ssiedniej wsi.
Przez tereny soectwa przepywa rzeka Boruczanka. W miejscowoci znajduj si odrestaurowane obiekty sakralne kapliczka i krzy, przy ktrych gromadzcy si wiosn mieszkacy odprawiaj majwki. Przydron kapliczk wybudowa po drugiej wojnie wiatowej w miejscu, gdzie wczeniej sta drewniany krzy,
murarz z wioski. Okoliczni wierni bardzo o ni dbaj. Od wiosny do pnej jesieni
umieszczon w rodku figurk Matki Boskiej Czstochowskiej wiecz kwiatami.
116
117
Od 1930r. nad bezpieczestwem mieszkacw Porb Nowych i ich dobytkiem czuwa

Ochotnicza Stra Poarna. W 1990r. oddano
do uytku now stranic, a w 2001r. jej nowe
skrzydo, wtedy te mieszkacy soectwa przekazali druhom sztandar. Remiza, wyposaona w sprzt rekreacyjno-sportowy i kuchenny,
suy okolicznej ludnoci take jako wietlica.
Ochotnicy z Porb Nowych uwietniaj obchody wit patriotycznych i religijnych, organizuj
manewry i bior udzia w zawodach sportowo-straackich, w ktrych niejednokrotnie wykazuj si doskonaym wyszkoleniem i hartem ducha, a zabytkowy sprzt straacki wykorzystuj
podczas konkursw historycznych.
Porby Stare zamieszkuje 49 mczyzn
i 41 kobiet. Nazwa miejscowoci naley do grupy
Krzy w Porbach Nowych.
nazw kulturowych zwizanych z karczowaniem

lasw na potrzeby osadnicze. Jej podstaw jest
apelatyw porba, definiowany jako obszar w lesie, z ktrego wycito drzewa. Opatrzona zostaa
czonem okrelajcym (przydawk chronologizujc wskazujc na metryk obiektu), od stary. Porby Nowe i Porby Stare reprezentuj typ
nazewnictwa filialnego.
Przez miejscowo przepywa rzeka Boruczanka. Na rozstaju drg stoi kapliczka z wizerunkiem Matki Boskiej.
Radoszyna to soectwo, w ktrym zameldowanych jest 61 mieszkacw, z czego 32 to mczyni, a 29 kobiety. Nazwa naley do kategorii
dzierawczych i pochodzi od nazwy osobowej Radosza, ta za od imion dwuczonowych Radosaw,
Kaplica rzymskokatolicka pw. Miosierdzia Boego w Radoszynie.
Kapliczka w Porbach Starych.
118
119
Radomir. W strukturze tych formacji atwo wyodrbni pierwszy czon powstay

od czasownika radowa (prasowiaskie
*radowati) oraz drugi sawa (prasowiskie *slawa). Wida z powyszego przegldu, e imiona te miay posta yczeniow,
podobnie jak Stanisaw ten, ktry ma sta
si sawnym, Bogdan oddany Bogu czy
te Sawomir sawicy pokj. Nazwa ma
w swej budowie sufiks -ino//-ina, te -in. Ze
wzgldu na podobny wykadnik formalny
mona do niej porwna inne toponimy
Mazowsza. S to m.in. takie historyczne
formacje, jak Budziszyno, Kauszyno, Piskorzyno, Wojcieszyno.
Radoszyna to miejscowo o bogatej tradycji. Przed wojn naleaa do
Pomnikowy db w Rakwcu.
rodziny Dziurewiczw. Pikny drewniany dwr spon po wojnie, a dobra
rozparcelowano pomidzy okolicznych chopw. O wietnoci minionych czasw
przypominaj trzy stuletnie kasztanowce wznoszce si na kocu wsi, niegdy rosy w dworskim parku.
Obecnie we wsi znajduje si ok. 30 domw, z czego mniej ni poowa to dziaki
rekreacyjne. Budynek po zlikwidowanej szkole podstawowej przystosowano do penienia funkcji sakralnych. Mieci si w nim kaplica rzymskokatolicka pw. Miosierdzia Boego, naleca do parafii Pniewnik. Przy drodze stoj dwie kapliczki obie
pochodz z pocztku XXw. Przez tereny soectwa przepywa rzeka Pniewniczanka.
W Radoszynie wychowywa si znany pisarz i poeta podejmujcy tematyk
Holocaustu Henryk Grynberg. To tu midzy innymi powsta film dokumentalny
Miejsce urodzenia Pawa oziskiego. Jest to dokument, w ktrym autor Zwyciskiej wojny, Zwycistwa i Monologu polsko-ydowskiego na oczach widzw odnajduje szcztki swego ojca i dowiaduje si, kto z polskich ssiadw by jego morderc.
nie fizjograficzne toponimu oraz jego wykadnik formalny do nazwy moemy porwna inne formacje proprialne typu Brzozowiec, Dbowiec, Kalinowiec, Sosnowiec.
Tereny wok wioski odznaczaj si szczeglnymi walorami przyrodniczymi.
Doceniaj je turyci, ktrzy chtnie buduj tu swoje domki letniskowe. Jedn z przyrodniczych pereek soectwa jest db szypukowy o obwodzie 386 cm i wysokoci 25
m. Niebawem drzewu zostanie nadane imi Konstanty.
Prowadzone w okolicy badania archeologiczne pozwoliy potwierdzi obecno na terenach dzisiejszego Rakwca plemion z epoki brzu. ladem pradawnych
kultur jest na przykad kwadratowa jama o wymiarach 2x2 m i gbokoci 60 cm
z ceramik, komi zwierzt, wglami.
Kapliczka w. Maryi Panny zostaa wybudowana we wsi Rakowiec w 1981r.
Odbywaj si przy niej naboestwa majowe i czerwcowe. Obiekt jest wykonany
z biaej cegy. W rodku widnieje figura Maryi ozdobiona kwiatami i kolorowymi
wstkami. Cao otacza nieduy, drewniany potek.
Rbierz-Kolonia to soectwo zamieszkae przez 109 mieszkacw 51 mczyzn i 58 kobiet. Pierwotnie miejscowo ta znana bya pod nazw Rbie-Huta.
Pierwszy czon zosta ponowiony od nazwy miejscowej Rbie, ta za pochodzi od
Kapliczka z 1924r. w Rbierzy-Kolonii.
Rakwiec zamieszkuje 114 mieszkacw, w tym 62 mczyzn i 52 kobiety.

Nazwa naley do kategorii fizjograficznych, powstaa od przymiotnika rakowy : rak
i zostaa derywowana za pomoc sufiksu -ec. Wie si zatem z rakami skorupiakami, w ktre obfitoway czyste wody Rzdzy i jej dopyww. Ze wzgldu na znacze-
120
121
rzeczownika rbie, definiowanego w gwarach mazowieckich jako granica, kraniec.

Zgodnie z tak interpretacj byaby to nazwa fizjograficzna okrelajca wzgldne
pooenie terenu. Wydaje si, e moliwa jest take interpretacja kulturowa rwnie w zwizku z rbie, w tym przypadku charakteryzujcym miejsce wyrbane
w lesie, wycite i wykarczowane, od rba. Drugie znaczenie nazwy miejscowej Rbie wizaoby si z karczowaniem i wypalaniem lasw na potrzeby nowych osadnikw. Ze wzgldu na znaczenie nazwy mona do niej porwna toponimy o podobnej motywacji kulturowej typu Majdan, Porba, dar, dary. Wszystkie wi
si z gospodark len. Drugi czon toponimu pochodzi od rzeczownika kolonia,
definiowanego dawniej jako nazwa osady drobnej, powstaej z rozdzielenia wikszych obszarw folwarcznych na mae kilkunastomorgowe czci, nabywane przez
wocian albo przybyszw z niemieckich prowincji, take maa posiado ziemska
naleca do przybysza z danego kraju.
W Rbierzy-Kolonii znajduj si dwie kapliczki otoczone szczegln trosk
mieszkacw. Co roku, przed pierwszym maja, kobiety przystrajaj je wstkami
i kwiatami. W kady majowy wieczr wierni gromadz si wok, by piewem sawi Najwitsz Maryj Pann.
Ruda-Pniewnik to dzi niewielkie soectwo, w ktrym mieszka 39 mczyzn
i 36 kobiet cznie 75 osb. Nazwa wystpuje w formie zestawienia. Pierwszy czon
Kapliczka w Rudzie-Pniewniku.
122
Rzeka Osownica.
w zalenoci od interpretacji, genezy nazwy, take historii terenu (tej miejscowoci)

moe mie rny rodowd. Czytelny wyraz pospolity ruda moe oznacza surowiec mineralny, z ktrego wytapia si elazo, przede wszystkim za rud darniow
i bagienn, wyjtkowo rud innego metalu. Ta sama forma w jzyku staropolskim
oznaczaa prymitywny zakad hutniczo-metalurgiczny, w ktrym wytapiano i obrabiano elazo, zwykle poczony z odkrywkow kopalni rudy, moe take sam
tego rodzaju kopalni. Moe mie wreszcie zwizek z wyrazem ruda okrelajcym
rud (najczciej) elaza, ale take ziemi, bagno, boto niewysychajce, bagnisko
lub wod o kolorze rudym. Nie mona zatem w sposb jednoznaczny przesdzi, czy
nazwa ta pierwotnie bya zwizana z kolorem ziemi, na ktrej zbieraa si ruda elaza
(darniowa lub bagienna) czy te jej miano nawizuje do obiektw kultury materialnej (ma zwizek z przemysem, dziaalnoci czowieka). W zalenoci od znaczenia podstawy ruda nazw t zaliczy moemy do kulturowych lub fizjograficznych
(okrelajcych waciwoci kolorystyczne miejsca). Popularno miejscowoci o nazwie Ruda, take na Mazowszu, sprawia, e zosta dodany jej drugi przydawkowy
czon od nazwy miejscowej Pniewnik.
Przez tereny soectwa przepywa rzeka Osownica, ktra to ju w dalekiej
przeszoci czynia to miejsce dogodnym do osiedlenia si. Prowadzcy w okolicy
badania archeolodzy odkryli tu lady osadnictwa z modszej epoki kamienia neolitu. Wrd wykopalisk mona podziwia takie skarby przeszoci, jak: fragmenty
ceramiki nowoytnej, bryy stopionego szka, uomki donic glinianych do wytopu
szka, tabliczka metalowa z napisem Huta Szka Piwki Wadysaw Tykwa 1720.
123
Dowodz one prnej dziaalnoci gospodarczej dawnych osadnikw, ktrzy mieli

tu ponadto swoj smolarni i myn.
Jak podaje Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego, na terenach dzisiejszego
soectwa Ruda-Pniewnik istniay dawniej wie i folwark Piwki, ktry w 1869r. zosta oddzielony od dbr Radoszyna. W 1873r. folwark Piwki obejmowa 345 mrg
ziemi, w tym gruntw ornych i ogrodniczych 227 mrg, k 18 mrg, pastwisk
38 mrg, lasu 53 morgi, nieuytkw 9 mrg. Sta w nim budynek murowany i 9 budynkw z drewna.
Zabytkiem zachowanym do dzi i przypominajcym o minionej kulturze okolicy jest pochodzcy z przeomu wiekw XIX i XX dwr wraz z parkiem. Majtek
nalea najpierw do rodziny Godlewskich, potem Surdykowskich, a w latach 19001945 do Wacawa Goliana. Nad posesj, dzi nalec do prywatnego waciciela,
wznosz si majestatyczne kasztanowce i lipy. Innymi obiektami, na ktre w Rudzie-Pniewniku warto zwrci uwag, jest kapliczka przydrona z pierwszej poowy XXw.
oraz murowana obora-chlew z zespou dworskiego z przeomu wiekw XIX i XX.
Rudno zamieszkuje 93 osoby 45 mczyzn i 48 kobiet. Podobnie jak Ruda-Pniewnik w zalenoci od interpretacji, genezy nazwy oraz historii terenu toponim
ten moe mie charakter kulturowy lub fizjograficzny, w zwizku z jednym ze znacze
rzeczownika ruda. Ze wzgldu na przyrostek -no moemy do niego porwna nazwy
Dworek w Rudzie-Pniewniku.
fizjograficzne lub kulturowe typu Dwrzno, Kodno, mwice o obiektach kultury

materialnej, czy Sitno, Wierzbno, zwizane
ze wiatem rolinnym.
W Rudnie ulokowano stacj redukcyjno-pomiarow pierwszego stopnia gazocigu relacji Rudno Korytnica Stoczek.
Gazyfikacja obejmuje wszystkie tereny zwartej zabudowy gminy Dobre.
Na skrzyowaniu drg na Rudno
i Rbierz stoi krzy postawiony przez Kazimierza Dbrowskiego i Piotra Chojeckiego
jako wotum bagalne o odwrcenie klski
nieurodzaju. W miejscowoci znajdowa
si take drewniany krzy postawiony po
pierwszej wojnie wiatowej. Gdy sprchnia, mieszkacy postanowili wykona na
Kapliczka w Rudnie.
jego miejsce nowy. W okresie komunizmu
zadanie to nie naleao do najatwiejszych.
Obowizywa zakaz umieszczania symboli religijnych. Dlatego mczyni z Rudna
postawili krzy potajemnie w nocy. Do dzi wierni zbieraj si pod nim, by sawi
imi Boe podczas Naboestw Majowych i Czerwcowych. Wspomnie naley take o wymurowanej we wsi w 1958r. kapliczce.
Rudzienko to jedno z najwikszych soectw. Mieszka w nim 339 osb 175
mczyzn i 164 kobiety. Jego nazwa pochodzi od ssiedniej nazwy miejscowej Rudno, do ktrej dodany zosta sufiks -ek.
W Rudzienku znajduje si studnia gbinowa. Wydobywa si tu surowce ilaste ceramiki budowlanej. Funkcjonuje take zakad wytwarzajcy ceg na cay rynek europejski. Walk z ewentualnymi poarami, klskami ywioowymi i innymi
miejscowymi zagroeniami jest w peni gotowa podj umundurowana i wyposaona w specjalistyczny sprzt Ochotnicza Stra Poarna w Rudzienku.
Na ternie soectwa ronie a pi dbw szypukowych zaklasyfikowanych
jako pomniki przyrody. Obwody drzew osigaj od 300 do 338 cm, wysoko siga
od 23 do 24 m. Na terenie wsi wystpuj lasy wodochronne. Odkryte przez archeologw w rejonie Rudzienka lady osadnictwa pochodz z modszej epoki kamienia
neolitu oraz z epoki elaza.
124
125
W latach minionych Rudzienko penio wan administracyjnie funkcj

byo gmin. W gminie Rudzienko, lecej w powiecie stanisawowskim, w 1845r.,
po poczeniu guberni mazowieckiej z guberni kalisk i utworzeniu guberni warszawskiej, znalazo si Dobre. Po upadku powstania w 1963r. noc postyczniowa zaostrzya procesy rusyfikacji. W 1866r. wprowadzono nowy, wzorowany na rosyjskim podzia administracyjny. W guberni warszawskiej powsta powiat radzyski.
W jego zasigu znalazy si tereny obecnej gminy Dobre, ktrej siedzib ulokowano
w Rudzienku. Taki podzia administracyjny utrzyma si do pierwszej wojny wiatowej do czasu, kiedy to gmina Dobre znalaza si pod okupacj niemieck. Po
uzyskaniu niepodlegoci w 1918r. obszar ten wszed w skad powiatu miskiego,
wojewdztwa warszawskiego jako gmina Rudzienko z siedzib w Dobrem. Podczas
okupacji hitlerowskiej teren gminy Dobre znalaz si na obszarze Generalnej Guberni w dystrykcie warszawskim, w powiecie miskim. Po upadku drugiej wojny
wiatowej siedzib gminy Dobre zostaa miejscowo Dobre, przynaleca do powiatu miskiego lecego w wojewdztwie mazowieckim. Taki ukad administracyjny obowizuje obecnie.
Spord budowli znajdujcych si w Rudzienku warto zabytkow przedstawiaj gwnie obiekty budownictwa sakralnego, zesp dworski oraz wiejskie budynki drewniane. Na uwag zasuguje zesp dworski i folwark. Dwr zosta wybudowany i otoczony parkiem w pierwszej poowie XIXw. W XVIIIw. folwark wchodzi
w skad wikszego zespou dbr ziemskich w Dobrem. Jako samodzielny przeszed
na wasno rodziny Jawiskich herbu Grzymaa na pocztku nastpnego stulecia.
Dwr w Rudzienku.
126
Krzy w Rudzienku z 1900r.

127
Na grobli w zespole dworskim usytuowano

murowan, supow kapliczk. Do dzi przetrway pozostaoci zabudowa gospodarczych
nalenych do dworu: rzdcwka, oficyna,
drewniany czworak, modszy od pozostaych
budynkw, bo pochodzcy z koca XIXw.,
murowana obora, wozownia, kunia, a nawet
gorzelnia wymurowana w latach 30. XXw.
Warto zwrci uwag rwnie na wiejskie
domy drewniane powstae na pocztku XXw.
oraz stojcy przy drodze na Dobre krzy nazywany biaym krzyem pochodzcy z 1900r.
Jeszcze kilka lat temu rosy przy nim dwie
bardzo stare wierzby mazowieckie.
Rynia naley do redniej wielkoci soectw, zamieszkuje j 141 osb w tym 77 mczyzn i 64 kobiety. Jest to nazwa fizjograficzna
pozostajca w zwizku z nazw rzeki Rynia,
ktrej rda znajduj si w pobliu wsi. Jzykoznawcy przypuszczaj si, e nazwa wodna
ma pochodzenie przedprasowiaskie. Moe
mie ona pierwotne znaczenie dzierawcze.
Pochodziaby wtedy od odapelatywnej nazwy osobowej Rana, ta za od rzeczownika
rana. Pierwotna praposta *Rania przesza
pod wpywem gwar mazowieckich w Renia.
T ostatni form potwierdzaj zapisy. Zmian e > y tumaczy si pochyleniem samogoski
przed spgosk nosow jako wynik gwarowej
innowacji staropolskiej.
Przez miejscowo przepywa rzeka
Rynia, w pobliu ktrej odkryto lady osadnictwa z okresu wczesnego redniowiecza
oraz epok nowoytnych. Znajdujce si na
terenie Ryni obiekty przedstawiajce warto zabytkow to przede wszystkim muro-
128
wana kapliczka z poowy XXw. oraz domy drewniane i zagrody wiejskie. Walory
przyrodnicze tych terenw doceniaj grzybiarze, ktrzy licznie odwiedzaj ryskie
lasy, oraz turyci budujcy tu domki letniskowe. Nad bezpieczestwem mieszkacw i ich dobytku czuwa Ochotnicza Stra Poarna.
Schocin zamieszkuje zaledwie 39 mieszkacw, w tym 22 mczyzn i 17 kobiet. Jzykoznawcy przypuszczaj, e nazwa ta zostaa ponowiona. Porwnuje si do
niej nazw Sochocin w dawnym wojewdztwie ciechanowskim.
Miejscowo ley na obszarze najlepszych w gminie gleb. Na gruntach Schocina odkryto lady osadnictwa ze rodkowej epoki kamienia oraz z okresu pnego
redniowiecza. Obiekty, na ktre warto zwrci uwag to drewniane domy pochodzce z lat 30. oraz pierwszej poowy XXw.
W Sokach mieszkaj 152 osoby 77 mczyzn i 75 kobiet. Nazwa miejscowoci pochodzi od nazwy osobowej Soek. Jest to wic miano rodowe w liczbie mnogiej. W najdawniejszym okresie nazwy tego typu oznaczay mieszkacw osad na
podstawie nazwy osobowej, jakiej uywali wsplnie czonkowie jednego rodu bd
Krzy w Ryni.
Chaupa w Sokach.
Kolarz babka w ryskich lasach.

129
te jak ich wszystkich okrelano. Wedug niektrych jzykoznawcw Soek jest antroponimem o niezupenie jasnym pochodzeniu.
Przez miejscowo przepywa rzeka Kobylanka. Zachoway si tu obiekty
drewniane kryte strzech.
Od 1954r. dziki okolicznej ludnoci w Sokach suy jednostka Ochotniczej Stray Poarnej. Pocztki jej funkcjonowania nie naleay do najatwiejszych.
W pierwszych latach na wyposaeniu jednostki znajdowaa si tylko sikawka konna,
kilka sztuk wy, prdownica, pasy i hemy bojowe. Do poarw straacy jedzili
zaprzgami konnymi. W 1957r. wybudowano now stranic, ktra natychmiast
staa si orodkiem ycia wsi. Pierwszy wz bojowy marki uk wyruszy do akcji
dopiero w latach 60. Przez kolejne lata ochotnicy z Soek stopniowo modernizowali remiz i wyposaenie. Dbali przy tym o wasn sprawno bojow, dziki czemu
kilkakrotnie zdobywali wysokie miejsca w zawodach sportowo-poarniczych. Diamentowa rocznica jednostki staa si okazj do wrczenia nowego sztandaru i brzowego medalu za zasugi dla poarnictwa.
W widrowie mieszka zaledwie 34 mieszkacw, z czego 18 stanowi mczyni, a 16 to kobiety. Jest to jedno z najmniejszych soectw w gminie Dobre. widrw
to nazwa dzierawcza utworzona od nazwy osobowej wider, ta za od apelatywu
wider, przez dodanie sufiksu -w. Na obszarze soectwa wystpuj due powierzchnie najlepszych w gminie gleb.
Sad jesieni w Wlce Czarnogowskiej.
Sad wiosn w Wlce Czarnogowskiej.

Walentw zamieszkuje 120 osb 59 mczyzn i 61 kobiet. Starsze zapisy

rejestruj nastpujc form okrelajc t miejscowo Antonia Walentw. Jest
to nazwa zestawiona z czonem pierwszym pochodzcym od imienia Antonia : Antonina oraz drugim od nazwy osobowej Walenty, z sufiksem -w. Wtrnie Walentw zacz si pojawia w jzyku z pominiciem pierwszego czonu. Jest to nazwa
dzierawcza. Imi Walenty wywodzi si od aciskiego przydomka Valentinus pozostajcego w zwizku z valens silny, mocny, zdrowy. Przez miejscowo przepywa rzeka Kobylanka.
Wlka Czarnogowska to soectwo zamieszkae przez 85 osb, w tym 43
mczyzn i 42 kobiety. Nazwa tej wsi pochodzi od rzeczownika wlka, ten za od
wola. Ma ona zwizek z jednym ze znacze rzeczownika wola, ktry w tym przypadku definiowany jest jako osada uwolniona od danin (podatkw) na kilkanacie
lat; take przysiek, nowsza cz wsi. Jest to zatem nazwa, ktra pierwotnie moga
wskazywa na okresowe zwolnienia mieszkacw od czynszw i robocizny z tytuu
uytkowania gruntw (majtku) bd te nowo zagospodarowan wie. Nie jest to
forma izolowana na terenie Mazowsza. Spotykamy tutaj bowiem wiele miejscowoci, ktre w pierwszym czonie nazwy maj form Wola, Wlka. S one przykadem
dawnego osadnictwa, ktre podnosio poziom zagospodarowania nierozwinitych
i sabo zaludnionych terenw. Nie wszystkie wole musiay by jednak efektem kolonizacji na prawach pierwotnej wolnizny. Jak zauwaaj badacze, typ ten sta si
130
131
Krzy z 1919r. w Wlce Czarnogowskiej.

bardzo popularny i modny w pniejszej nomenklaturze nazewniczej dla oznaczenia nowej mniejszej osady
(przysika). Na zachodzie Polski (gwnie na lsku)
odnajdujemy ten sam typ nazw, ktre nazywane s Ligotami, Lgotami (lgota ulga), czyli wsiami, w ktrych
mieszkacy mieli pierwotnie pewne ulgi w swych powinnociach, na pograniczu polsko-ukraiskim podobne znaczenie maj nazwy miejscowe typu Soboda,
Swoboda. Wszystkie wymienione miejscowoci zaliczane s do nazw kulturowych (zwizanych z histori terenu, stosunkami wasnociowymi i zakadaniem nowych osad). Drugi przymiotnikowy czon nawizuje do
nazwy pooonej nieopodal miejscowoci Czarnogw.
Przez miejscowo przepywa rzeka Osownica.
Znajduj si tu due powierzchnie dobrej jakoci gleb.
Prowadzone na terenie miejscowoci wykopaliska archeologiczne potwierdzaj obecno osad ludzkich ju
w rodkowej epoce kamienia.
Tartak w Wlce Kobylaskiej.

132
Krzy w Wlce Kobylaskiej.

Urzdzenia myskie w Wlce Kobylaskiej.
Wlk Kobylask zamieszkuje 44 osb 25

mczyzn i 19 kobiet. Podobnie jak Wlka Czarnogowska, rwnie i ta nazwa ma znaczenie kulturowe. Z uwagi na pn dziewitnastowieczn metryk
133
miana ma zapewne zwizek z rzeczownikiem wola, definiowanym jako mniejsza

osada, przysiek dawnej wsi. Drugi segment nazwy z czonem przymiotnikowym
nawizuje do nazwy miejscowej Kobylany.
Walory przyrodnicze i rekreacyjne doceniaj turyci, ktrzy licznie buduj
swe domki letniskowe w rejonie Wlki Kobylaskiej. W dzieje miejscowoci wpisa
si stojcy przy drodze wysoki krzy. Przed wiekiem znajdowao si w tym miejscu
inne godo chrzecijastwa. w niemy wiadek historii przetrwa okruciestwo
drugiej wojny wiatowej, mynarza, ktry wyjecha ze wsi, a take dziedzica, ktrego wysiedlono po reformie rolnej. W 1970r. jego konstrukcj jednak osabi piorun. W 2002r. mieszkacy wesp z dziakowiczami wznieli nowy, dbowy krzy
nioscy sowa modlitwy Bogosaw Boe Nam.
Wlka Kobylaska to zaciszna miejscowo kryjca niejedn perek architektoniczno-kulturow. Od lat 30. XXw. nad Osownic w historycznej Pekowiznie
stoi drewniany dom mynarza oraz pochodzcy z tego samego okresu murowany
myn wodny, ktry stanowi osobliwo na skal nie tylko regionaln. Podtrzymujcy z dum rodzinn tradycj mynarz w zmodernizowanym i zelektryfikowanym
ju obiekcie do dzi z namaszczeniem miele ziarno zboa na mk.
Wlka Kokosia to due soectwo liczce 243 mieszkacw, z czego 128 stanowi mczyni, a 115 kobiety. Podobnie jak nazwa Wlka Kobylaska nazwa tej
miejscowoci ma zwizek z rzeczownikiem wola, definiowanym tutaj zapewne jako
mniejsza osada, przysiek dawnej wsi. Pna

metryka nazwy zdaje si potwierdza t tez.
Drugi czon przymiotnikowy pochodzi od
przymiotnika kokosi, ten za od kokosz. Ostatni
z wyrazw okrela ju w jzyku staropolskim
kur. Odkryte w Wlce Kokosiej stanowiska archeologiczne pochodz z epoki brzu.
Wlka Mlcka liczy 93 mieszkacw
44 mczyzn i 49 kobiet. Z uwagi na XVI-wieczn metryk nazwy tej miejscowoci mona jej przypisa znaczenie kulturowe zwizane z okresowym zwolnieniem mieszkacw
z czynszw i robocizny z tytuu uytkowania
gruntw. Drugi czon w postaci przydawki
przymiotnej nawizuje do nazwy ssiedniej wsi Mlcin. W miejscowoci znajduje
si drewniana kaplica mariawicka z pocztku XXw. naleca do parafii w Winiewie.
Kapliczka w Wlce Mlckiej.
Kapliczka w Wlce Kokosiej.

Sarny w rudlu.
134
135
III. GMINA DZISIAJ
Gmina Dobre to rejon o charakterze typowo rolniczym. Rozciga si na blisko 12,5tys.ha, z czego zdecydowan wikszo zajmuj uytki rolne oraz rozsiane licznie wrd pl i k niewielkie kompleksy lene. Krajobraz typowy dla mazowieckich rwnin przecinaj niewielkie rzeki. Najpikniejsze z nich to meandrujce
wrd drzew Osownica i Rzdza. Dziki urokliwemu pooeniu teren gminy odwiedzaj chtnie letnicy zwaszcza z Warszawy ktrzy upodobali sobie odpoczynek na onie natury.
Gwnym zajciem i rdem utrzymania mieszkacw jest produkcja rolna
oraz zwizane z ni dziaalno gospodarcza, handel i usugi. Rozsiane licznie po
okolicy gospodarstwa rolne tworz cznie liczb 448 (bez pracujcych w indywidualnych gospodarstwach). Zarejestrowanych jest te 246 podmiotw gospodarczych.
Dobrze prosperuj firmy z brany budownictwa, transportu i handlu. Blisko agloKrajobrazy Wlki Czarnogowskiej.
Most na Osownicy w Wlce Czarnogowskiej.

136
137
meracji warszawskiej i dogodne poczenia komunikacyjne z takimi miastami, jak

Misk Mazowiecki, Wgrw czy Sokow Podlaski sprawiaj, e coraz wicej ludzi
podejmuje prac poza miejscem zamieszkania.
Na terenie gminy Dobre dominuj gleby niskiej jakoci. Grunty orne klas V
i VI stanowi okoo 55% powierzchni oglnej. Wiksze obszary najlepszych gleb
wystpuj w poudniowo-wschodniej czci gminy w okolicach Czarnogowia,
Wlki Czarnogowskiej, Adamowa, Mlcina, na pnoc od Dobrego w rejonie wsi
Brzozowica, a take w pooonych na wschodzie: Nowej Wsi, Schocinie i widrowie. W strukturze zasieww w gminie Dobre dominuj: yto, owies, mieszanki
zboowe, a take ziemniaki. Wiele gospodarstw rolnych nastawia si na produkcj
trzody chlewnej i byda.
Gmina wiadoma swych walorw rodowiskowych dba o ochron najcenniejszych zabytkw natury i architektury. Nie zapomina przy tym o cigym rozwoju
gospodarczym. Pomagaj w tym fundusze unijne. Dziki nim rynek w Dobrem nabra nowego blasku, rozbudowano sie wodno-kanalizacyjn i internetow, a przy
wszystkich szkoach pojawiy si nowoczesne place zabaw. Te inwestycje w poczeniu z malowniczym krajobrazem i bogactwem natury tworz z gminy Dobre idealne miejsce do odpoczynku i zachcaj do pozostania na duej.
niwa.
Wypas byda.
Prace w polu.
Zocca si pszenica.
138
139
1. SZKOLNICTWO
Na terenie gminy Dobre funkcjonuj cztery placwki owiatowe. Nale do

nich: Szkoa Podstawowa im. Marii Kownackiej w Mlcinie, Szkoa Podstawowa
im. Piotra Wysockiego w Dropiu, Szkoa Podstawowa im. Konstantego Laszczki
w Dobrem oraz Gimnazjum im. Henryka
Sienkiewicza w Dobrem.
Komitet budowy szkoy w Dobrem 1935 r.

Fot. z arch. TPZD
Pocztki orodka edukacji w Dobrem cz si cile z dziaalnoci parafii,

przy ktrej ju okoo 1660r. prowadzono
szkk parafialn. Okres pozytywizmu
zaowocowa realizacj na niwie edukacyjnej hase pracy u podstaw i pracy organicznej. W ramach oglnonarodowych
de do rozwizania palcych problemw spoecznych w roku 1861 powstaa
w Dobrem szkka elementarna. W latach
1909-1916 dziaaa ju, jedyna na terenie
gminy, placwka czterooddziaowa, natomiast w roku 1916 zacza funkcjonowa
Szkoa Powszechna, w ktrej nauczycielem
by Wadysaw Hejn, mianowany pniej
na stanowisko kierownika. Szkoa ta, jako
e Dobre leao w zaborze rosyjskim, podlegaa wadzom carskim, wic uczniowie
uczyli si w jzyku rosyjskim. Poniewa
uczniw wci przybywao, wkrtce otworzono pity oddzia.
Tablica powicona Janowi Zychowi.

Budowa szkoy w Dobrem 1935 r.

Fot. z arch. TPZD
Budynek szkoy w Dobrem.

Fot. z arch. TPZD
140
Dziaalno szkoy w Dobrem zakcia inwazja bolszewicka na Polsk. Rok

szkolny 1920/1921 zacz si pno, dopiero 1 listopada, poniewa kierownik i nauczyciele suyli w wojsku jako ochotnicy. Kierownikiem by wwczas Wadysaw
Hejn, a nowo mianowanymi nauczycielami modzi kawalerowie: Jan Zych, Stefan
Czykowski i Adam Gazka. Warunki pracy dydaktycznej w roku nastpnym pozostawiay wiele do yczenia. Dwch spord
czworga nauczycieli nie miao kwalifikacji,
a zajcia lekcyjne odbyway si w rnych
miejscach. W tzw. starej szkole mieci si
tylko jeden oddzia, pozostae dzieci uczyy si w izbach lekcyjnych, ktrych funkcje peniy pomieszczenia wynajmowane
Izba szkolna w Dobrem 1949r.

141
w domu nalecym do Stowarzyszonych

Spoywcw. Mimo e od roku szkolnego
1920/1921 bya to ju szkoa siedmioklasowa, to pierwsi absolwenci klasy sidmej
7 osb opucili mury szkolne w roku
szkolnym 1925/1926.
Rok 1926 to dla szkoy powszechnej w Dobrem okres wielkich zmian. Od
1 listopada, gdy kierownikiem szkoy zosta Jan Zych, zaczy si przeobraenia,
ktrych inicjatorem by w mody entuUczniowie szkoy w Dobrem.
zjasta dziaalnoci spoecznej. W 1926r.
powstaa biblioteka szkolna ufundowana
przez mieszkaca Brzenika o nazwisku Abelski i waciciela folwarku w Rudzienku Bohdana Juszkiewicza oraz rodzicw uczniw, ktrzy w tym celu wpacili po p
zotego. Zebrana w ten sposb kwota 300 z 52 gr. stanowia wyraz zaangaowania spoecznoci w dziaalno placwki. Po raz pierwszy w dziejach szkoy w roku
szkolnym 1927/28 zaoono SKO i sklepik uczniowski. W 1929r. podjto decyzj
o budowie budynku szkoy. Dla potrzeb budowy uruchomiono miejscow cegielni,
w ktrej wypalono p miliona cegie, a okoliczni mieszkacy zwozili materiay budowlane wasnymi wozami.
Lata 30. zaczy si w dobrzaskiej placwce edukacyjnej przyrostem liczby
uczniw. 1 wrzenia 1930r. nauk w szkole w Dobrem rozpoczo 398 dzieci. W dotychczasowym budynku mieciy si tylko dwie klasy, pi izb lekcyjnych trzeba wic
byo wynajmowa w prywatnych domach. W roku 1933 do szkoy zapisao si 400
uczniw, 34 dzieci nie przyjto z powodu braku miejsc. Klasy byy przeludnione
do klasy pierwszej uczszczao a 70 uczniw. Nowy rok szkolny 1935/1936 rozpoczo ju w nowych murach szkoy 530 uczniw. W nowym budynku mieli oni do
dyspozycji siedem sal lekcyjnych, szatni i sal gimnastyczn.
W czerwcu 1936r. nadano szkole imi Jzefa Pisudskiego, a rzebiarz Konstanty Laszczka, z ktrym kontakt nawiza wczesny kierownik szkoy Jan Zych,
przekaza szkole wykonane przez siebie popiersie marszaka Rzeczypospolitej oraz
wypukorzeb Matki Boskiej z Dziecitkiem. Wkrtce, 25 wrzenia 1936r., artysta
z Makwca Duego przyby osobicie do dobrzaskiej podstawwki. Przyjcie tak
dostojnego gocia, uznanego ju wwczas w wiecie kultury rzebiarza ekspresjonisty,
odbyo si w niezwykle uroczystej oprawie. Laszczka ofiarowa szkole kolejne osiem
rzeb oraz dokumenty majce charakter pamitkowy. Tak zaczo si gromadzenie
142
Festyn rodzinny w Dobrem.

Fot. z arch. SP w Dobrem
Festyn rodzinny w Dobrem.

143
dzie artysty, dziki czemu w pniejszych latach mona byo utworzy w Dobrem
Muzeum Konstantego Laszczki.
W roku szkolnym 1936/1937 w dwunastu oddziaach uczyo si 580 dzieci.
Codziennie przed lekcjami uczniowie schodzili pod opiek nauczycieli na dolny korytarz na wspln modlitw przed otarzem z rzeb Matki Boskiej z Dziecitkiem.
Od pewnego czasu na formowanie dziecicych charakterw wywieraa wpyw dziaajca tu prnie druyna harcerska mska i eska, jedna z najlepszych w hufcu
miskim. Jak w latach poprzednich tak i w roku szkolnym 1937/1938 organizowaa prawie wszystkie akcje oraz uroczystoci szkolne i rodowiskowe. Jesieni 1937r.
dziki zabiegom kierownika Jana Zycha uoono chodnik od rynku do szkoy, by
dzieci nie musiay brodzi w bocie. W marcu 1938r. uczniowie otrzymali od gminy
wspaniay prezent radio. Wiele dzieci dopiero po raz pierwszy usyszao gos z eteru. Odtd codziennie po modlitwie uczniowie suchali audycji radiowej dla szk.
W maju dziki staraniom nauczycieli 45 uczniw wyjechao na wycieczk do Czstochowy, Zakopanego i Krakowa, gdzie zoyli wizyt profesorowi Konstantemu
Laszczce. By mogy jecha take biedniejsze dzieci, pedagodzy postanowili sami pozyska fundusze. Przygotowali sztuk Gupi Franek wedug noweli Marii Konopnickiej i odegrali w niej role aktorw. Wystawienie sztuki przynioso 200 z zysku.
Dobrzaska szkoa powszechna du wag przykadaa take do wychowania
dzieci w duchu patriotyzmu. Niezwykle uroczycie obchodzono rocznic 20-lecia
odzyskania niepodlegoci. Obchody te poczono z powiceniem sztandaru szkoy, na ktrym z jednej strony widnia wizerunek Ora Biaego, z drugiej podobizna witego Stanisawa Kostki, patrona modziey, oraz etos uczniowski wyraony
w sowach Ojczyzna Nauka Cnota. Kilka tygodni pniej pedagodzy i wychowankowie wzili udzia w uroczystoci odsonicia pomnika ku czci polegych za
ojczyzn w latach 1914-1920. piewano wwczas pieni patriotyczne, ludno manifestowaa na cze przybyego na t uroczysto 7. Puku Uanw Lubelskich i wodza
armii marszaka Rydza miaego.
W ostatnich latach trzeciego dziesiciolecia XXw. liczba uczniw stale rosa.
W roku szkolnym 1938/1939 w dwunastu oddziaach uczyo si a 671 uczniw. Tragiczny wrzesie 1939r. zaburzy ow prn dziaalno dydaktyczn dobrzaskiej
placwki. Wadze okupacyjne ograniczyy zakres nauczania jzyka polskiego, geografii i historii Polski. Wobec tego faktu grupa nauczycieli pod kierownictwem Jana
Zycha zorganizowaa tajne nauczanie w prywatnych mieszkaniach. W roku 1941
nauka w szkole zostaa cakowicie wstrzymana, gdy hitlerowcy zarekwirowali budynek na potrzeby wojska. Dzieci uczyy si jednak nieprzerwanie przez cay okres
okupacji na tajnych kompletach.
Tu po wyzwoleniu (29 lipca 1944r.), we wrzeniu 1944r. proces ksztacenia
w dobrzaskiej szkole zosta wznowiony. Przemiany polityczne, jakie zaszy w kraju, doprowadziy jednak do tego, e wadze komunistyczne w roku 1948 pozbawiy
szko patronatu Jzefa Pisudskiego i dopiero w czternacie lat pniej, w 1962r., po
okresie przygotowa i usilnych stara kierownika Jana Zycha, nadano placwce imi
jej absolwenta Konstantego Laszczki, a jego spiowe popiersie wykonane rkoma
samego artysty umieszczono przed gmachem szkoy. Po tym wydarzeniu potomkowie patrona przekazali szkole wiele rzeb i pamitek po rzebiarzu, ktre stay si
Uroczystoci szkolne w Dobrem.
144
145
Nowoczesny plac zabaw dla dzieci.

inspiracj do powstania muzeum. W 1971r. w szkole wydzielono sal, w ktrej zgromadzono blisko 100 eksponatw. Z czasem przeniesiono je do budynku Gminnego
Orodka Kultury, gdzie obecnie funkcjonuje Spoeczne Muzeum Konstantego Laszczki.
W roku szkolnym 1968/1969 przeprowadzono modernizacj budynku szkoy.
Z sal lekcyjnych znikny piece wglowe, a pod oknami pojawiy si kaloryfery, na
korytarzach za zainstalowano umywalki z biec wod. W dalszym cigu rozwijaa si praca pedagogiczna szkoy, przybywao uczniw (w roku 1987 byo ich 558),
a budynek stawa si coraz cianiejszy. Wkrtce rozbudowa okazaa si koniecznoci,
gdy uczniowie klas I-III uczyli si w salach wynajmowanych w domu parafialnym.
3 maja 1994r. rodowisko szkolne przeywao dwie wane uroczystoci. Tego
dnia dokonano odsonicia usytuowanej w budynku szkoy tablicy pamitkowej powiconej zasuonemu dla szkoy i spoecznoci Dobrego, jej wieloletniemu kierownikowi Janowi Zychowi, oraz wmurowano kamie wgielny w fundamenty nowego
skrzyda szkoy. Budowa obiektu przebiegaa sprawnie i ju 1 marca 1997r. nastpio
przekazanie i wywicenie nowej czci gmachu. W 1998r. dziki ofiarnoci rodzicw oraz spoecznoci Dobrego udao si przywrci szkole sztandar pierwotny
zagin prawdopodobnie podczas zawieruchy wojennej. Do wykonania obecnego
sztandaru posuy projekt, ktry wybrano w drodze konkursu.
146
Rok 1999 przynis dalsze zmiany w bazie lokalowej szkoy. Uczniowie poznawali tajniki wiedzy informatycznej w nowej sali komputerowej oraz mogli korzysta
z hali sportowej, ktrej budow rozpoczto w czasie wakacji w 1997r.
Obecna praca dydaktyczno-opiekuczo-wychowawcza w Dobrem kadzie nacisk
na wspomaganie wszechstronnego i harmonijnego rozwoju ucznia oraz przygotowanie
do ycia w ustawicznie zmieniajcym si wiecie. Spoeczno szkolna nie zapomina
te o tradycji i historii, ktra buduje tosamo modego pokolenia. Jednymi z jej
cyklicznych dziaa s obchody Dnia Patrona Szkoy oraz wit pastwowych.
Kultywuje te tradycje ludowe i wita religijne. Wystpom uczniw towarzyszy
dziaajcy w szkole chr. Uczniowie pamitaj rwnie o historycznych miejscach
w gminie, otaczajc trosk i czci pomniki mki narodowej w Makwcu i Gsiance.
Aby zapewni wszechstronny rozwj dziecka, szkoa poza standardow dziaalnoci dydaktyczn organizuje rne zajcia pozalekcyjne. Chtni uczniowie maj
szans uczestniczy w kku szachowym, kku jzyka angielskiego, dowiadczy
siy wasnej ekspresji w grupie teatralnej czy zajciach tanecznych oraz zadba o kondycj fizyczn podczas treningw w sekcji cheerleaderek, SKS-u, a take sprbowa
swoich si w akrobatyce oraz, w ramach wsppracy z klubami sportowymi, w pice
nonej. Oprcz tego dzieci wyjedaj na basen, wycieczki i na zielon szko, bawi
si podczas festynu rodzinnego i na balu karnawaowym.
Najmodsz z placwek edukacyjnych w gminie jest Gimnazjum im. Henryka
Sienkiewicza w Dobrem, ktre powstao w roku 1999. Pierwsze kroki gimnazjalici stawiali w budynku szkoy podstawowej, a od 27 marca 2004r. rozpoczli nauk
w nowo wybudowanym gmachu szkolnym.
Budynki szkolne w Dobrem.
147
Pocztki dziaalnoci edukacyjnej w Mlcinie sigaj czasw XIX-wiecznej

myli spoecznej. Z pozytywistycznymi zaoeniami pracy organicznej i pracy u podstaw mona wiza inicjatyw zaoenia przez waciciela dworu na terenie dawnej
posiadoci zakonu dominikanw szkki dla dzieci chopskich. Pastwo wiedzieli,
e nauka czytania, pisania, rachunkw i religii to podstawa do rozwoju intelektualnego i moralnego czowieka oraz doniosy czynnik w ksztatowaniu nowoczesnego,
wiadomego swej tosamoci narodowej i roli obywatelskiej spoeczestwa. Podjte
w tamtym okresie dziaania edukacyjne stanowiy krok naprzd na drodze postpu
gospodarczego i cywilizacyjnego Europy.
W czasach zaborw, podobnie jak w innych placwkach na terenie podlegajcym caratowi, w mlckiej szkce obowizywa rosyjski jako jzyk wykadowy. Po
odzyskaniu niepodlegoci w latach 20. szkk elementarn prowadzi tylko jeden
nauczyciel. W roku 1929 mieszkacy Mlcina wybudowali drewniany budynek,
w ktrym do koca drugiej wojny wiatowej miecia si szecioklasowa szkoa podstawowa. Podczas odwrotu wojsk niemieckich w 1944r. obiekt spon.
W 1945r. kierownikiem szkoy zostaa Bronisawa Bednarczyk. Powoany przez
ni Komitet Budowy Szkoy, wykorzystujc materia z rozbirki koszarw poniemieckich, wybudowa w miejscu poprzedniej now placwk przeznaczon dla szeciu
klas. W 1960r. status mlckiego orodka edukacyjnego podniesiono do siedmiu klas.
Pamitkowa fotografia podczas uroczystoci otwarcia szkoy w Mlcinie.

Fot. z arch. SP w Mlcinie
148
Rok pniej w sierpniu oddano do uytku, dziki znaczcemu zaangaowaniu

mieszkacw wioski, nowy gmach szkolny bdcy efektem udziau w programie
owiatowym 1000 szk na 1000-lecie
Pastwa Polskiego. W ramach tej akcji
wybudowano 1417 placwek. Mlcka tysiclatka wygldaa niemal identycznie
jak pozostae w kraju. Wikszo z nich
bowiem powstawaa na podstawie standardowych projektw. Miay dwie lub
trzy kondygnacje, byy stawiane z prefabrykatw, ksztatem przypominay szare, betonowe klocki. Budynki te miay
Kcik pamitkowy patronki
mldzkiej szkoy.
Pracownicy i uczniowie szkoy w Mlcinie.

149
tywnoci fizycznej na zdrowie. Zaangaowania spoecznego dzieci ucz si przez

dziaalno w wolontariacie, w ramach ktrego podejmuj akcj Szlachetnej paczki, zbirk makulatury, baterii czy nakrtek. Mlcka podstawwka uczy, wychowuje, dba o rozwj ycia spoeczno-kulturalnego i pielgnuje pami o historii lokalnej. Tradycj szkoy s takie uroczystoci, jak: obchody Dnia Edukacji Narodowej,
bal karnawaowy pod nazw Choinka Noworoczna, Dzie Babci i Dziadka, Dzie
Patrona, Powitanie Wiosny, Dzie Rodziny, a take obchody rocznicy dokonania
przez hitlerowcw mordu na ludnoci cywilnej w miejscowoci Gsianka Borowa.
Plac zabaw przed budynkiem szkoy w Mlcinie.

suy nie tylko celom owiatowym. Projektowane byy rwnie z myl o przeznaczeniu militarnym. W razie wybuchu dziaa wojennych mogy w nich powstawa
szpitale polowe, w niektrych znajdoway si nawet schrony przeciwlotnicze.
Nowe tysiclecie rozpoczo w mlckiej szkole okres gruntownych zmian. Dziki finansowemu zaangaowaniu mieszkacw Mlcina, Adamowa i Woli Polskiej
udao si w latach 2001-2003 przeprowadzi w budynku szkolnym remont kapitalny. Pracom renowacyjnym towarzyszyo rwnie odwieenie wizerunku ideowego
placwki. W roku 2011 zmieniono bowiem patrona szkoy z Janka Krasickiego na
blisz maym dzieciom Mari Kownack. W 2012r. w ramach programu Radosna Szkoa przygotowano dla dzieci nowoczesny plac zabaw.
Obecnie w szkolne uczy si 50 uczniw w klasach od I do VI. Roczne przygotowanie przedszkolne realizuje 15 przedszkolakw. Nauka odbywa si na jedn, porann zmian. Uczniowie z okolicznych wiosek dowoeni s do szkoy mikrobusem lub
samodzielnie dojedaj autobusami liniowymi. Dzieci uczszczaj na religi dwch
wyzna Kocioa Rzymskokatolickiego i Kocioa Starokatolickiego Mariawitw.
W ramach pracy pozalekcyjnej nauczyciele prowadz dla uczniw zajcia
wspomagajce i rozwijajce: koo szachowe, koo przyjaci biblioteki, koo przyrodnicze, koo z jzyka angielskiego, koo plastyczne, SKS, koo matematyczne. Szkoa
oprcz udziau w programach Owoce w szkole i Szklanka mleka realizuje take
oglnopolski program Trzymaj form we wsppracy ze Szko Podstawow nr 6
w Misku Mazowieckim, Stacj Sanitarno-Epidemiologiczn oraz Rad Rodzicw.
Celem programu jest zwikszenie wiadomoci dotyczcej wpywu ywienia i ak-
150
Dziaalno owiatowa Dropia siga czasw dwudziestolecia midzywojennego. W roku 1925 dziki staraniom Bronisawa Sobtki zaoono w tej miejscowoci
szkk dwuklasow. Lekcje odbyway si w domu Janiny Koseskiej. Dwa lata pniej
szko przeniesiono do domu Jzefa Owsianko, gdzie nauczano w zakresie 4 oddziaw. Po wojnie funkcj izby lekcyjnej penio pomieszczenie mieszkalne wynajmowane w Piwkach, a w latach 50. ponownie w Dropiu w domu Stanisawa Ksika.
Od roku 1956 poziom organizacyjny placwki stale si podnosi, tote w dwa lata
pniej zyskaa status siedmioklasowej szkoy podstawowej. Wobec takiego rozwoju
koniecznym stao si zapewnienie uczniom odpowiednich warunkw lokalowych.
Budynek szkoy podstawowej w Dropiu.
151
Wmurowanie aktu erekcyjnego

w fundament szkoy 1963r.
Fot. z arch. SP w Dropiu
Absolwenci klasy VIII w 1961r.

Uczniowie szkoy 1969r.

Henryka Ksiek podczas lekcji w 1967r.

152
Pod koniec lat 50. rozpoczto wic budow

budynku przeznaczonego na cele owiatowe.
Dziaki nieodpatnie przekazali mieszkacy
Dropia, kamienie zwoono z Nowej Wsi, ceg z Grzebowilka. Kierownikiem placwki
by wwczas Jan Adamiec. Uroczyste otwarcie
nowo pobudowanej szkoy nastpio 30 sierpnia 1964r. Wtedy te nadano placwce imi
Piotra Wysockiego, bohatera powstania listopadowego i uczestnika walk powstaczych (17
lutego 1831r.) w Makwcu Duym. W roku
1966 podniesiono stopie organizacyjny szkoy do omiu klas.
W 1999r. w wyniku reformy owiatowej
placwka staa si szecioletni szko podstawow, a jej absolwenci udali si do Publicznego
Gimnazjum w Dobrem. W 2002r. do uytku zostaa oddana nowa cz szkoy, w ktrej mieszcz si: dwie sale lekcyjne, azienki,
aula, biblioteka z czytelni, pokj nauczycielski.
Rozbudowa placwki znacznie poprawia warunki nauki, co sprzyja wyrwnywaniu szans
edukacyjnych dzieci zamieszkujcych obszary
wiejskie. Oprcz zaj lekcyjnych szkoa oferuje dzieciom liczne koa zainteresowa, zajcia
sportowe, w tym wyjazdy na basen do Sokoowa Podlaskiego poczone z nauk pywania,
moliwo odpoczynku i bezpiecznej zabawy
w specjalnie na to przeznaczonych kcikach
i na placu zabaw, uczestniczy w programach
Owoce w szkole i Pij mleko. Pasje dziennikarskie uczniowie rozwijaj, pracujc nad
redakcj wasnej gazetki zatytuowanej Echo
Dropia. Dziaalno placwki im. Piotra Wysockiego w Dropiu sprowadza si do realizacji wychowania regionalnego, ekologicznego
i zdrowotnego.
Uroczystoci z okazji 50-lecia szkoy w Dropiu.

153
2. YCIE SPOECZNO-KULTUR ALNE
Gmin Dobre charakteryzuj nie tylko malownicze krajobrazy, pamitki historii zaklte w zabytkach kultury i pomnikach. Szczeglne miejsce w dziaaniach
lokalnej spoecznoci zajmuje kultywowanie tradycji regionu oraz aktywizowanie
mieszkacw do ekspresji twrczej na wielu polach. Zachowanie pamici o dziejach
minionych warunkuje utrwalanie tosamoci regionalnej w wiadomoci mieszkacw. Propagowanie kultury lokalnej odbywa si w gminie przez organizowanie
uroczystoci okolicznociowych o charakterze zarwno wieckim, jak i religijnym,
a take dziki prnej dziaalnoci szk i powoanych do tego instytucji.
Dobrzascy parafianie podczas Mszy w. Boego Ciaa.

Chr parafialny im. w. Mikoaja podczas Mszy w. doynkowej.

Procesja Boego Ciaa w Dobrem.

154
155
W letnie dni odbywajce si cyklicznie uroczystoci pozwalaj pozna lepiej

ycie lokalnej spoecznoci i aktywnie si w nie wczy. Poczucie duchowej wsplnoty pogbiaj doynki radosne obchody dzikczynienia Bogu za plony, oraz odpust parafialny ku czci witego Ignacego (31 lipca), a rozstawione licznie przy tych
okazjach stragany kusz dorosych i dzieci wieloma atrakcjami. Podczas towarzyszcym im kiermaszw najwiksz popularnoci ciesz si rnorodne wyroby regionalne od cenionych za wyborny smak swojskich potraw i nalewek po kunsztowne rkodzieo. Lato to rwnie czas, kiedy amatorzy aktywnego wypoczynku mog
doczy do rajdu rowerowego gminnymi szlakami. Parafia Dobre jest za miejscem
odpoczynku pieszej pielgrzymki omyskiej na Jasn Gr.
Okoliczn ludno integruj take szkolne festyny oraz obchody wit kocielnych, na przykad wsplne przeywanie tajemnicy Mki Paskiej w czasie Drogi
Krzyowej odbywanej ulicami Dobrego czy podniose dzikczynienie Bogu za dar
Eucharystii w procesji z okazji Boego Ciaa. W uwietnienie tych wanych chwil
angauj si licznie wierni, grupy modlitewne, chr parafialny, orkiestra dta oraz
Doynki w Dobrem.
Droga krzyowa ulicami Dobrego.

156
157
straacy z pobliskich jednostek OSP. Poczucie wizi narodowej podtrzymuj patetyczne obchody rocznic wydarze historycznych, ktre dotkny dobrzask ziemi.
Instytucj dbajc o animacj ycia spoeczno-kulturalnego w gminie Dobre
jest Gminny Orodek Kultury powstay w lipcu 1977r. Instytucja ta organizuje rnorodne dyskusje, wieczorki tematyczne, a take spotkania z ludmi szeroko pojtej
sztuki. Dobrzaski GOK goci m.in. Iren Santor oraz czonkw takich zespow
muzycznych, jak Wanda i Banda czy Pod Bud. W ubiegych latach mode gospodynie podczas specjalnych pokazw czerpay ze skarbca dowiadcze starszych
pokole wiedz i umiejtnoci na temat tego, jak naley nakry st albo co poda
w przypadku niespodziewanych goci. Tu powstaway pierwsze scenariusze takich
uroczystoci okolicznociowych, jak doynki czy obchody wit pastwowych.
Obecnie w GOK dziaaj koa zainteresowa, m.in. plastyczne, wokalno-instrumentalne, jzyka angielskiego oraz teatralne, ktre moe pochwali si licznymi
osigniciami na niwie kulturalnej, jak na przykad zajcie II miejsca w organizowanym w Siedlcach konkursie zatytuowanym Srebrna Maska .
Uroczystoci patriotyczne w Dobrem.

Druhny i druhowie z gminnych jednostek OSP.

158
159
Budynek Gminnego Orodka Kultury i Gminnej Biblioteki Publicznej w Dobrem.
W 1999r. biblioteka zostaa przeniesiona do budynku, w ktrym uprzednio

mieci si urzd gminy. Na jej dziaalno przeznaczono sal o powierzchni 102 m2,
co dao moliwo utworzenia duej czytelni oraz wydzielenia oddziaw z literatur
dziecic i z literatur dla dorosych. Od 2003r. pomieszczenie na pitrze biblioteki
wykorzystywano rwnie jako przestrze wystawow. Tu odbyway si wernisae
dziecicych prac plastycznych czy fotografii zwizanych z regionem. W innej sali
budynku urzdzono mae muzeum etnograficzne, w ktrym swoje miejsce znalazy
stroje, narzdzia, sprzty dawniej uywane przez mieszkacw gminy, a take fotografie ciekawych miejsc, rzeb, krzyy przydronych oraz przedmioty wykonane
rkoma ludzi z terenu Dobrego i okolic. Rok 2013r. przynis nowe zmiany i obecnie Gminny Orodek Kultury wraz z bibliotek znajduj si w zmodernizowanym
budynku orodka zdrowia. Biblioteka poszerzya swoj ofert i dla swoich czytelnikw udostpnia stanowiska komputerowe ze staym dostpem do internetu suce do celw edukacyjnych.
Powstanie Spoecznego Muzeum Konstantego Laszczki wie si cile z histori
Szkoy Podstawowej w Dobrem, do ktrej w wiatowej sawy rzebiarz pochodzcy
z pobliskiego Makwca Duego uczszcza. Kiedy w latach 30. Jan Zych zrealizo-
Pomnik Konstantego Laszczki przed szko w Dobrem.
W kompetencjach GOK-u mieci si take prowadzenie Gminnej Biblioteki Publicznej oraz Spoecznego Muzeum Konstantego Laszczki. Nadzr merytoryczny nad
pierwsz instytucj sprawuje Miejska Biblioteka Publiczna w Misku Mazowieckim.
Tradycja gromadzenia i wypoyczania ksiek w gminie Dobre wie si
z powoaniem w 1960r. Gromadzkiej Biblioteki Publicznej. W wczesnym urzdzie
gminy wygospodarowano niewielk salk, gdzie umieszczono skromny ksigozbir.
Udostpniano go wypoyczajcym w godzinach popoudniowych. Jedyna publiczna placwka biblioteczna na terenie gminy staa si nie tylko miejscem wypoycze
ksiek, ale rwnie spotka ludzi aktywnych, pragncych rozwija ycie kulturalne
gminy. W 1977r. zbiory biblioteczne przeniesiono do budynku nowo powoanego
Gminnego Orodka Kultury w Dobrem, co znacznie poprawio sytuacj lokalow
biblioteki. Wyodrbniono tam nawet niewielk salk na czytelni, w ktrej uytkownicy mogli na miejscu skorzysta z ksigozbioru podrcznego czy przeczyta
czasopisma. Lata 70. sprzyjay rozwojowi biblioteki. Znaczne nakady finansowe na
zakup ksiek pozwoliy systematycznie zwiksza ksigozbir. Otwarto rwnie
dwie placwki filialne. Do 1997r. czytelnicy mogli wypoycza ksiki w Sokach,
a do 1999r. w filii w Rudzienku. Po likwidacji tych placwek zbiory powrciy do
biblioteki macierzystej.
160
161
Rzeby: Mikoaj Kopernik i Stanisaw Wyspiaski.

162
wa plan budowy nowej placwki edukacyjnej, na uroczysto otwarcia gmachu zaprosi jako wybitnego absolwenta Konstantego
Laszczk. Artysta podarowa placwce kilka
swoich rzeb i pamitek zwizanych z jego
osob. Pocztkowo figury zdobiy kancelari kierownika Zycha, wkrtce jednak postanowiono zgromadzi prace rzebiarza
w sali o charakterze muzealnym. W latach
60. Konstanty Laszczka zosta patronem dobrzaskiej podstawwki, a wieloletnia wsppraca Jana Zycha z artyst i jego rodzin
oraz wytrwae starania spoecznoci lokalnej zaowocoway powoaniem w Dobrem 2
padziernika 1971r. Spoecznego Muzeum
Konstantego Laszczki. Zbiory przeniesiono do budynku OSP, w ktrym mieci si
Gminny Orodek Kultury. Zgromadzono
w nim wiele oryginalnych rzeb Laszczki
oraz kopie dzie, ktre znalazy si w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie
i Krakowie. Podziwia tam mona prace
wykonane w rnorodnych surowcach od
gliny i gipsu, przez drewno i brz, po granit
i marmur. Razem tworz fantastyczny wiat
ludowych wyobrae, ktrymi inspirowa
si polski ekspresjonista.
Konstanty Laszczka urodzi si w roku
1865 w wielodzietnej chopskiej rodzinie
zamieszkujcej drewnian chaup w Makwcu Duym. By moe pozostaby anonimowym artyst ludowym, gdyby pewnego
dnia rzebionych przez niego glinianych figurek nie zobaczya miejscowa dziedziczka.
Dziki jej wstawiennictwu osiemnastoletni
Konstanty Laszczka niezwykle utalentowany rzebiarz amator dosta si pod
opiek artysty Jana Kryskiego. W jego pracowni zdoby pierwsze szlify w zawodzie,
a w 1890r. otrzyma stypendium od Towarzystwa Zachty Sztuk Piknych, za ktre
wyjecha na studia do Parya. Konstanty
Laszczka sta si uznanym modernistycznym rzebiarzem, a take malarzem i grafikiem. W latach 1900-1935 kierowa katedr
rzeby Akademii Sztuk Piknych w Krakowie. Na jego styl artystyczny silnie oddziaa
ekspresjonizm i impresjonizm. Wzorujc si
na dzieach Rodina, czy rne materiay
oraz faktury gadkie i chropowate. Tworzy
emanujce bogat gam emocji portrety
wspczesnych mu ludzi oraz kompozycje
fantastyczne o symbolicznej wymowie. wiat
twrczoci Laszczki zamieszkuj chimery,
fauny i inne figury z pogranicza wiatw.
Smutna rzeba z brzu 1904r.
Rzeby Konstantego Laszczki.
163
Chr parafialny podczas uroczystoci Boego Ciaa.

Orkiestra dta podczas Mszy w. z okazji rocznicy odzyskania niepodlegoci.

164
Artysta przyjani si z elit krgw sztuki,

m.in. Stanisawem Wyspiaskim i Leonem
Wyczkowskim. W gronie jego uczniw
znalaz si Xawery Dunikowski.
W czerwcu 2004r. powoano Towarzystwo Przyjaci Ziemi Dobrzaskiej
instytucj silnie oddziaujc na ycie
spoeczno-kulturalne gminy. Wrd celw dziaania tej organizacji znalazy si:
szerzenie wrd spoeczestwa znajomoci historii miejscowoci i gminy Dobre,
wzbudzanie zamiowania do historycznych poszukiwa i poszanowania pamitek przeszoci, dbao o podnoszenie estetyki otoczenia, propagowanie folkloru,
dziaania na rzecz rozwoju kulturalnego,
ochrony rodowiska i inspirowanie wszelkich form aktywnoci spoecznej. Towarzystwo gromadzi pamitki historyczne
i dokumenty, opracowuje materiay dotyczce przeszoci gminy oraz jej zasuonych obywateli, sprawuje opiek nad
zabytkami i miejscami pamici narodoOdrestaurowane zabytkowe nagrobki.
wej. Dziki corocznej kwecie organizoFot. Przemysaw Pitkowski
wanej 1 listopada odrestaurowano wiele
pomnikw zasuonych dla Dobrego rodzin szlacheckich, np. Jawiskich, Lasockich i Kaczanowskich. Towarzystwo ponadto wcza si w organizowanie obchodw jubileuszowych, wystaw, imprez kulturalnych i rekreacyjnych. W rnorodny
sposb podejmuje dziaania na rzecz propagowania dorobku kulturalnego gminy,
ukazujce jej pikno i walory turystyczne.
W gminie Dobre funkcjonuje take wiele innych instytucji spoeczno-kulturalnych. Na stray patriotyzmu stoj: Zwizek Kombatantw Rzeczypospolitej i Byych Winiw Politycznych, wiatowy Zwizek onierzy Armii Krajowej i Sybirakw oraz 9. Druyna Harcerska. Aktywizacj lokalnej spoecznoci zajmuj si:
Koo Emerytw, Rencistw i Inwalidw oraz Stowarzyszenie Rozwoju Gminy Dobre. O bezpieczestwo mieszkacw dba Komisariat Policji w Dobrem. Uroczystoci
kocielne i pastwowe uwietnia orkiestra dta i chr parafialny im. w. Mikoaja.
165
3. SPORT I REKREACJA
Gmina Dobre dysponuje niezwykymi walorami przyrodniczymi. Wiedz

o tym letnicy, zwaszcza z Warszawy, ktrzy upodobali sobie odpoczynek na onie
natury, pord licznych lasw i penych uroku dolin niewielkich rzek. Podziwiaj
tu bujn rolinno oraz liczne gatunki zwierzt, a wkrystalicznie czystych wodach
Osownicy, Rzdzy i Boruczanki znajduj ochod w upalne wakacyjne dni.
Urokliwe widoki zachcaj zwaszcza amatorw sportw rowerowych. Turyci
zainteresowani rekreacj mog wybra si na niedzieln przejadk z rodzin po
drogach i drkach biegncych wrd zacisznych, malowniczo pooonych wiosek.
Na wybierajcych dusze dystanse cyklistw czekaj trzy szlaki turystyczne: niebieski, zielony i czerwony. Niebieski szlak wychodzi z rynku w Dobrem i biegnie przez
Gboczyc i Wlk Kokosi, dalej przez majestatyczne lasy do urokliwej Osczyzny
i Rakwca, a koczy si przystankiem w skrywajcej najbardziej bolesn tajemnic
Rajd rowerowy.
Uczestnicy pierwszego rajdu rowerowego w Gboczycy.

166
167
lokalnej historii Gsiance. Podajcy nim

turyci odnajd zabytki polskiej architektury wieckiej i sakralnej, miejsca zbiorowej
pamici narodowej oraz okazae pomniki
przyrody. Szczegowy opis tej trasy znajduje si w wydanym przez Urzd Gminy
w Dobrem przewodniku turystycznym zatytuowanym Wybieram Dobre!
Podstawow baz rozwoju sportu na
terenie gminy stanowi boiska szkolne, a od
1999r. hala sportowa wybudowana przy
szkole podstawowej i gimnazjum w Dobrem. Kada szkoa dysponuje nowoczesnym i funkcjonalnym placem zabaw dla
dzieci dofinansowanym ze rodkw UE.
Uroczystoci szkolne w Dobrem.

Rajd rowerowy w Mlcinie.

Przystanek rajdu rowerowego w Wlce Czarnogowskiej.

168
169
4. AGROTURYSTYKA
Gmina Dobre, pooona na terenie atrakcyjnym turystycznie i wartociowym

ekologicznie, stanowi doskonae miejsce do odpoczynku na onie natury. Wychodzc
naprzeciw potrzebom turystw, znajdujce si w jej obrbie gospodarstwa agroturystyczne stworzyy dogodn baz noclegow. Oferuj ponadto szereg towarzyszcych pobytowi atrakcji.
Serwujc specjay kuchni regionalnej, lokalni gospodarze opowiadaj o urokach okolicy. Nie brakuje prawdziwego wiejskiego sera, aromatycznego chleba na
zakwasie z miodem z przydomowej pasieki czy lepionych wasnorcznie przez gospodynie pierogw. Przy pachncym ognisku legendom, gawdom i historiom o bohaterskich czynach przodkw nie ma koca, a sielska atmosfera dobrzaskich wsi
i kubek mleka prosto od krowy krzepi serca i rozpraszaj zmczenie niejednego
strudzonego wdrowca. Do Gboczycy, Ktw-Boruczy, Rbierzy-Kolonii oraz
Mlcina zapraszaj gospodarstwa agroturystyczne z caoroczn ofert obejmujc
m.in. moliwo wdkowania, kpieli czy jazdy konnej. Przewidziano atrakcje zarwno dla starszych, jak i modszych mionikw natury i aktywnoci na wieym
powietrzu. Pooone w malowniczych miejscach domostwa i zagrody zachcaj do
odpoczynku przez cay rok.
Przejadka bryczk podczas doynek.
170
Jazda konno.
171
a
ie ck
je c
Ost
r w
Ma
z ow
G r
myn
z pocztku XX w.
rsz
Wa
aw
g
W
Opracowanie mapy:
Misk
Mazowie
cki
DOBRE
5. BIBLIOGR AFIA
Wrblewska Z., Cudze chwalicie, swego nie znacie Zbiory Muzeum Konstantego Laszczki w Dobrem, Rocznik
Miskomazowiecki, 2006, z. 14, 249-261.
Wybieram Dobre! Przewodnik turystyczny, opr. J. Kowalczyk, D. Gajc-Pitkowska, P. Pitkowski, Dobre 2014.
Wykaz urzdowych nazw miejscowoci, t. I-III, Warszawa 1980-1982.
Prace syntetyczne, informatory

Ajdacki P., Janicka J., Misk Mazowiecki iokolice. Przewodnik turystyczno-krajoznawczy, Misk Mazowiecki 2008.
Babik Z., Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich w granicach wczesnoredniowiecznej Sowiaszczyzny, Krakw 2001.
Bijak U., Nazwy miejscowe poudniowej czci dawnego wojewdztwa mazowieckiego, Krakw 2001.
Dauksza M., Dobre dawne miasteczko w ziemi liwskiej, Rocznik Miskomazowiecki, 1995-1996, z. 3, s. 211-221.
Gmina Jakubw. Atrakcyjna inwestycyjnie, turystycznie, przyjazna swoim mieszkacom, opr. D. Gajc-Pitkowska,
P. Pitkowski, P. Piotrowska, Jakubw 2012.
Grzenda J., Konstanty Laszczka chluba ziemi dobrzyskiej, Rocznik Miskomazowiecki, 2006, z. 14, s. 262-263.
Kos L.M., Tradycja Mazowsza. Powiat miski. Przewodnik subiektywny, Warszawa 2011.
Kuligowski J., ycie polityczne, spoeczno-gospodarcze i kulturalne powiatu miskomazowieckiego w latach
1918-1939, Misk Mazowiecki 2013.
Lutostaska A., Misk Mazowiecki Jedno miasto? Studium historyczno-urbanistyczne Miska Mazowieckiego
iSendomierza, Misk Mazowiecki 2012.
Malec M., Budowa morfologiczna staropolskich zoonych imion osobowych, Wrocaw 1971.
Malec M., Imiona chrzecijaskie w redniowiecznej Polsce, Krakw 1994.
Zalewski L., Ziemia liwska, Warszawa 2002.

Zacznik do rozporzdzenia Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 roku.
Dokumenty archiwalne
Dobre (dawne miasto) wojewdztwo siedleckie. Studium urbanistyczno-konsrwatorskie, opr. M. Dauksza, Wojewdzki Urzd Ochrony Zabytkw w Warszawie Delegatura w Siedlcach, 1986.
Dworek drewniany w Nowej Wsi, gm. Dobre, opr. J. Gierowska, Urzd Ochrony Zabytkw w Warszawie Delegatura w Siedlcach, 1997.
Ewidencja parku w Kobylance, gm. Dobre, woj. siedleckie, opr. B. Dbowska, A. Wjcik, J. Wolff, Wojewdzki
Urzd Ochrony Zabytkw w Warszawie Delegatura w Siedlcach, 1981r.
Ewidencja parku w Nowej Wsi, woj. siedleckie, opr.W. eligowska, Wojewdzki Urzd Ochrony Zabytkw w Warszawie Delegatura w Siedlcach, 1985.
Ewidencja parku w Piwkach, gm. Dobre, woj. siedleckie, opr. J. Wolff, J. Szklarczyk-Kobyecka,W. Pigo, Wojewdzki Urzd Ochrony Zabytkw w Warszawie Delegatura w Siedlcach, 1979.
Gminna Ewidencja Zabytkw gminy Dobre, opr. Iza Foryszewska, 2010.
Malec M., Sownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa 2003.
Karty ewidencyjne zabytkw architektury ibudownictwa wArchiwum Zakadowym WUOZ wWarszawie Delegatura wSiedlcach: karty kociow, plebanii, cmentarzy, budynkw drewnianych.
Nazwy miejscowe Polski. Historia. Pochodzenie. Zmiany, t. I-VI, red. K. Rymut, Krakw 1996-2007, t. VIII-IX,
red. K. Rymut, B. Czopek-Kopciuch, Krakw 2009-2013.
Kronika Parafii Rzymskokatolickiej pw. w. Mikoaja w Dobrem, opr. ks. A. Czajkowski, Dobre 1975-1978.
Polskie nazwy wasne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa 1998.

Pomniki, pyty i tablice pamitkowe na terenie powiatu miskiego, red. J. Kuligowski, t. I, Misk Mazowiecki 2006.
Rospond S., Sownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocaw 1984.
Rymut K., Nazwiska Polakw. Sownik historyczno-etymologiczny, t. I-II, Krakw 1999-2001.
Plan urzdzenia lasu sporzdzony na lata od 2006 do 2015 dla Nadlenictwa Misk wRegionalnej Dyrekcji Lasw Pastwowych wWarszawie na podstawie stanu lasu wdniu 1 stycznia 2006r. Opis oglny stanu nadlenictwa (elaborat), Biuro Urzdzania Lasu iGeodezji Lenej Odzia wWarszawie Wydzia Produkcyjny wSiedlcach.
Rudzienko k/Dobrego park dworski. Ewidencja parkw zabytkowych na terenie woj. siedleckiego, proj. J. Sokalska, Urzd Wojewdzki w Siedlcach, Warszawa 1977.
Sieradzki A., Znaczenie imion, Warszawa 2002.
Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy Dobre, Dobre 2014.
Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski,
W. Walewski, t. I-XV, Warszawa 1880-1902.
Mapy
Sownik staropolski, red. S. Urbaczyk, t. I-XI, Warszawa 1953-2002.
Kopia Oppermana mapy Karola de Perthesa przedstawiajca wojewdztwo mazowieckie zkoca XVIIIw.,
AGAD, Zb. S. A. AK 94.
Sownik staropolskich nazw osobowych, red.W. Taszycki, t. I-VI, Wrocaw 1965-1983. Suplement, opracowany
pod kierunkiem M. Malec, t. VII, Wrocaw 1984-1987.
Mapa niemiecka z1918r. Karte des westlichen Rulands 1:100 000, (J32. Stanisaww), Arch. Map WIG.
Mapa taktyczna Polski z1937 r. Mapa taktyczna Polski 1:100 000, (A40 B33) Misk Mazowiecki, Arch. Map WIG.
Strychalski J., Bitwa pod Dobrem 14.02.1831, Siedlce 1988.
Mazowsze wdrugiej poowie XVI wieku, mapa wielokolorowa w skali 1:250 000, [w:] Atlas historyczny Polski,
mapy szczegowe XVIw., red.W. Paucki, Warszawa 1973.
Sownik jzyka polskiego, red. J. Karowicz, A. Kryski,W. Niedwiedzki, t. I-VIII, Warszawa 1900-1927.
Wjcik T., Muzeum Konstantego Laszczki w Dobrem, Rocznik Miskomazowiecki, 1995/1996, z.3, s. 222-231.
174
Zalewski L., Szlachta ziemi liwskiej. Sejmiki urzdy herbarz, Warszawa 2005.
175
Strony internetowe
dobre.szkolnastrona.pl
ospdobre.republika.pl
dobre05307.republika.pl
parafiadobre.pl
dobrzanie.blogspot.com
powiatminski.pl
edobre.pl
sobiepanek.republika.pl
gminadobre.pl
spdrop.pl
gminadobre.pl/gok
srgd.org.pl
katyborucza.gminadobre.pl
stajniakasztan.pl
lgdziemiminskiej.pl
stankiewicz.e.pl
mbpmm.pl
szkolawmlecinie.szkolnastrona.pl
minskmaz.com
tpmm.pl
mlecin.osp.org.pl
wedkuje.pl
muzeum.edobre.pl
zabytkiminsk.igeomap.pl
Rzeba nagrobna na cmentrzu w Dobrem.

176

Dobre Album 2014

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dobre Album 2014

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GMINA

Urzd Gminy Dobre

Gminny Orodek Kultury, Gminna Biblioteka Publiczna

Projekt okadki, skad iopracowanie graficzne:

II. Soectwa gminy

III. Gmina dzisiaj

3. Sport irekreacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

Urzd Gminy Dobre i Fotopia

Mapa gminy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

I. CHAR AKTERYSTYKA GMINY

1. POOENIE G EOGR AFICZNE

Widok na miejscowo Dobre.

Pod wzgldem fizyczno-geograficznym gmina Dobre ley na granicy dwch

Panorama Dobrego od strony pnocnej.

Aleja grabowa w Wlce Czarnogowskiej.

korzystnie wpywaj na klimat, powietrze, wod, gleb, warunki ycia czowieka

Fot. Przemysaw Pitkowski

Fot. Przemysaw Pitkowski

Amatorzy grzybobrania odnajduj

rwnie ulokowany w Makwcu Duym

Brzoza ciemna w Dobrem.

Rezerwat Torfowisko Zaway.

Kulig po mldzkich szlakach.

Zotymi zgoskami zapisa si w historii Polski przedostatni krl z dynastii

Herb Gminy Dobre

uzyska prawa miejskie takim miejscowociom, jak Kuflew, Stanisaww, Okuniew,

Piecz na dokumencie erygujcym

luksusowe. Wzrostowi znaczenia tego traktu doskonale posuya unia personalna

Kopia Oppermana mapy Karola de Perthesa z koca XVIIIw.

przysporzyy take Dobremu zawirowania polityczne i wojenne majce miejsce na

Mapa niemiecka z 1918r.

Polska Ksiga Adresowa z 1929 roku.

dzan reform miast. Negatywnym zjawiskiem by

on natychmiastowym opuszczeniem Dobrego, zaalarmowa sztab, zada wsparcia

Mapa starostwa misko-mazowieckiego.

Hitlerowski obz zagady w Treblince.

Wjt Antoni liwiski z sotysami przed II wojn wiatow.

Mapa taktyczna Polski z 1937 r.

jak widnieje w Sprawozdaniu sytuacyjnym

Wjazd do Dobrego w 1960r.

Budowa drogi z Dobrego do Czarnogowia.

Fot. z arch. TPZD

Fot. z arch. TPZD

Procesja doynkowa w 1950r.

Pochd pierwszomajowy w 1960r.

Uroczysto pod pomnikiem marszaka

uatwiao natomiast funkcjonowanie

Druyna harcerska pod pomnikiem marszaka Jzefa Pisudskiego w Dobrem.

Kondukt pogrzebowy ulicami Dobrego.

pamitkowych obeliskw. W zwizku z tym 11 listopada 1928r. odsonito pomnik

Krzy z 1928r. postawiony w rocznic odzyskania niepodlegoci w Dobrem.

ktrego wykonano nowy pomnik. Staraniem spoecznego komitetu ustawiono go

Warta honorowa przy pomniku w Gsiance.

Warta honorowa przy pomniku marszaka Jzefa Pisudskiego w Dobrem.

wiadujemy si z niej, e bechowcy otrzymali zadanie oswobodzenia Gsianki Borowej

historycznie nalece do ziemi liwskiej, zostao siedzib gminy (w latach 1958-1973

Przystanek autobusowy na rynku w Dobrem.

Budynek Urzdu Gminy w Dobrem.

Obiekty zabytkowe w gminie Dobre reprezentowane s przez budownictwo

murowany z czerwonej cegy budynek sakralny

Obraz dostojnej Pani Dobrzaskiej

Koci pw. w. Mikoaja Biskupa w Dobrem w latach 60. XXw.

Koci pw. w. Mikoaja Biskupa w Dobrem.

Otarz Krzya witego.