Kultura Media Teologia

2014 nr 16, s. 9-25.

Emanuel Kulczycki Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu;

Micha Wendland Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Ok
u
l
t
u
r
a
l
i
s
t
y
c
z
n
e
j
t
e
o
r
i
i
k
o
mu
n
i
k
a
c
j
i
O
nC
u
l
t
u
r
a
l
i
s
tC
o
mmu
n
i
c
a
t
i
o
nT
h
e
o
r
y

STRESZCZENIE:
CELEM ARTYKUU JEST ZAPROPONOWANIE
KULTURALISTYCZNEGO UJCIA PROCESU KOMUNIKACJI.
W PERSPEKTYWIE TEJ AKCENT KADZIONY JEST NA
INTERPRETOWALNO DZIAA ORAZ NA
ANTYPSYCHOLOGISTYCZNIE ROZUMIAN INTENCJ
KOMUNIKACYJN.

KLASYCZNE TEORIE KOMUNIKACJI

TWORZONE W RAMACH NAUKI O KOMUNIKACJI OPIERAJ SI

NA MODELU TRANSMISYJNYM.

PRZYJMUJE SI W NIM, E

O KOMUNIKACJI NALEY MWI W KATEGORIACH TRANSFERU

I PRZESYANIA KOMUNIKATW.

ODMIENNE PODEJCIE

KONSTYTUTYWNE ODRZUCA METAFOR TRANSMISJI NA RZECZ

ROZUMIENIA KOMUNIKACJI JAKO RODZAJU INTERAKCJI
SPOECZNEJ. AUTORZY NIE TYLE ODRZUCAJ MWIENIE
O KOMUNIKACJI W PERSPEKTYWIE TRANSMISYJNEJ, CO
WSKAZUJ NA POTRZEB PRZEKROCZENIA TEJ METAFORY NA
POZIOMIE TEORETYCZNYCH ROZWAA.

DLATEGO TE

ZOSTAJE WPROWADZONA KATEGORIA KOMUNIKATORW JAKO

SPECYFICZNYCH AKTORW SPOECZNYCH.

PREZENTACJA

KULTURALISTYCZNEJ DEFINICJI KOMUNIKACJI POPRZEDZONA

JEST EKSPLIKACJ PODSTAWOWYCH ZAOE

ABSTRACT:
THE PURPOSE OF THE ARTICLE IS TO PROPOSE
A CULTURALIST APPROACH TO COMMUNICATION. IN THIS
PERSPECTIVE, THE EMPHASIS IS PUT ON THE
INTERPRETABILITY OF ACTION AND THE COMMUNICATIVE
INTENTION WHICH IS UNDERSTOOD IN TERMS OF ANTIPSYCHOLOGISM.

CLASSIC APPROACHES TO COMMUNICATION

STUDIES ARE FOUNDED ON THE TRANSMISSION MODEL OF

COMMUNICATION. IN THIS MODEL, THE PROCESS OF
COMMUNICATION IS UNDERSTOOD AS TRANSFERRING AND
SENDING MESSAGES.

A CONSTITUTIVE MODEL OF

COMMUNICATION IS AN ALTERNATIVE APPROACH. IT REJECTS

THE TRANSFER METAPHOR IN FAVOR OF COMMUNICATION
UNDERSTOOD AS A SOCIAL INTERACTION.

THE CULTURALIST

APPROACH DOES NOT REJECT THE TRANSFER METAPHOR

ENTIRELY, BUT RATHER POINTS TO THE NECESSITY OF ITS
OVERCOMING ITS THEORETICAL LIMITATIONS.

FOR THAT

REASON, THE PAPER PUTS FORWARD THE CATEGORY OF

COMMUNICATORS UNDERSTOOD AS SPECIFIC SOCIAL ACTORS.

THE PRESENTATION OF THE CULTURALIST DEFINITION OF

COMMUNICATION IS, THEREFORE, PRECEDED BY AN

FILOZOFICZNYCH. ANALIZA PRZYKADOWYCH PRAKTYK

EXPLICATION OF THE BASIC PHILOSOPHICAL ASSUMPTIONS.

KOMUNIKACYJNYCH POKAZUJE, W JAKI SPOSB MONA

THE ANALYSIS OF SEVERAL EXEMPLARY COMMUNICATION

UPRAWIA REFLEKSJ NA GRUNCIE ZAOE

PRACTICES ILLUSTRATES REFLECTION ON COMMUNICATION

KULTURALISTYCZNYCH.

SOWA KLUCZOWE:
KOMUNIKACJA, KULTURALIZM, MODEL TRANSMISYJNY,
KOMUNIKATOR, INTERPRETACJA, INTENCJA
KOMUNIKACYJNA

THAT IS BASED ON THE CULTURALIST ASSUMPTIONS.

KEYWORDS:
COMMUNICATION, CULTURALISM, TRANSMISSION MODEL OF
COMMUNICATION, COMMUNICATION, INTERPRETATION,
COMMUNICATIVE INTENTION

Kultura Media Teologia 16/2014

KULTURA I KOMUNIKACJA

elem artykuu jest prezentacja kulturalistycznej definicji dziaania komunikacyjnego. W zamyle jej twrcw stanowi ona prb przekroczenia tzw. transmisyjnego ujcia komunikacji. Z drugiej strony ponisza propozycja zarysowuje rnic
midzy tak wykadni dziaania komunikacyjnego, jak proponuje Jrgen Habermas,
a jego ujciem kulturalistycznym, w ktrym dziaanie komunikacyjne jest traktowanie
jako racjonalne, intencjonalne, podlegajce interpretacji i realizowane za porednictwem znakw (a nie w opozycji do dziaania strategicznego). Prezentowany tekst ma
charakter interdyscyplinarny, sytuuje si na pograniczu filozofii (gwnie filozofii kultury), nauki o komunikacji (komunikologii) oraz nauk o kulturze (z uwzgldnieniem
ideacyjnego ujcia kultury). Omawiana w nim kulturalistyczna definicja komunikacji
brzmi nastpujco: komunikacja jest dziaaniem, a tym samym jest celowa i racjonalna,
wymaga i podlega interpretacji. Uczestnicz w niej co najmniej dwie osoby posugujce
si znakami. Gwn funkcj komunikacji jest umoliwienie i utrzymywanie funkcjonowania tych jednostek w kulturze.
Powysze sformuowanie prezentuje podstawowe zaoenia przyjmowane w artykule odnoszce si do propozycji nie-klasycznego 1 rozumienia procesw komunikacyjnych. Termin teoria uywamy instrumentalnie, zdajc sobie spraw, e naleaoby, ze
wzgldu na warto heurystyczn, uy terminu koncepcja czy ujcie. Jednake
w ten sposb nawizujemy do rozwiza przyjtych w nauce o komunikacji i komunikologii, w ktrych kade ujcie traktowane jest jako teoria lub model pomimo swoistego naduycia2.
Rwnie okrelenie kulturalistyczna jest w tym tekcie stosowane instrumentalnie3. Kulturalizm nie oznacza w tym przypadku jednoznacznego nawizania do koncepcji kultury Floriana Znanieckiego4, ale raczej zapoyczenie terminu przy czciowym przeformuowaniu jego tradycyjnego znaczenia. Termin ten zosta uyty celem
podkrelenia, i komunikacja bdzie tu ujmowana jako jeden z obszarw kultury (symbolicznej), a zarazem jako jej obszar wyrniony, szczeglnie wany, poniewa umoliwiajcy i regulujcy sposb funkcjonowania wszystkich pozostaych dziedzin kultury.
Zakadamy, e komunikacja jest niemoliwa bez kultury, a jednoczenie kultura jest niemoliwa bez komunikacji. cisy zwizek tych dwch kluczowych poj komunikacji
i kultury jest wyraony okreleniem kulturalistyczna teoria komunikacji.
1

10

Za klasyczne ujcia uznajemy tzw. modele transmisyjne i modele rytualne (konstytutywne). W pierwszych komunikacja rozumiana jest jako transmisja idei, uczu, myli (np. model Shannona-Weavera,
model Harolda Laswella czy Theodore'a M. Newcomba) akcent w analizach kadzie si na transmisj.
W drugich jako relacja spoeczna nawizywana w trakcie interakcji symbolicznej (np. koncepcja George'a Herberta Meada, Erica Rothenbulera czy Jamesa Careya) akcent w analizach kadzie si na interakcj.
Por. T. Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu,
Warszawa-Krakw 1999, s. 52.
Unikamy okrelenia kulturowa teoria, bowiem kulturowy charakter dotyczy skadnikw kultury (np.
praktyk, regu, norm), a nie teorii. Dlatego piszc o kulturalistycznym charakterze teorii, odnosimy
si przede wszystkim do ugruntowania teoretycznego prezentowanego ujcia.
F. Znaniecki, Cultural Reality, Illinois, Chicago 1919, s. 1-23.

Kultura Media Teologia 16/2014

E. Kulczycki, M. Wendland, O kulturalistycznej teorii komunikacji

Prba takiego zdefiniowania komunikacji wymaga przynajmniej krtkiego uzasadnienia. Przede wszystkim naley podkreli, e jest ona konstruowana w okrelonym celu.
Kulturalistyczna teoria komunikacji ma pozwoli na przeprowadzenie analizy historii idei
komunikacji, w ramach ktrej podejmiemy si przebadania historii wybranych praktyk komunikacyjnych oraz wpywu, jaki miay one na rzeczywisto spoeczno-kulturow. Tymczasem tradycyjne sposoby ujmowania komunikacji w perspektywie medioznawczej5 odnosz si tylko do pewnego aspektu tego zjawiska (media masowe, technologie informacyjne,
konwergencja mediw, dystrybucja informacji, determinizm technologiczny). Natomiast refleksja nad dziaaniami komunikacyjnymi w ramach filozofii (prowadzona gwnie przez
Jrgena Habermasa i Karla-Otto Apla) dotyczy przede wszystkim ich aspektw normatywnych. Zakadamy jednak, e kulturalizm nie sprowadza si do normatywnoci, a dziaania
komunikacyjne nie s nastawione jedynie na realizacj celu porozumienia. Co wicej, wiele
z dotychczasowych uj medioznawczych, jzykoznawczych jak i filozoficznych opiera si
na zaoeniach o charakterze uniwersalistycznym, utrudniajc tym samym realizacj analizy historii praktyk komunikacyjnych. Wynikajc z nastawienia krytycznego wobec klasycznych medioznawczych i normatywnych uj komunikacji, prezentowana w tym artykule
koncepcja ma charakter hipotezy poszukujcej rozwiza nie-klasycznych, alternatywnych.
Bdzie ona sprawdzana i rozwijana w trakcie pniejszych bada.
Naley podkreli, e projektowana kulturalistyczna teoria komunikacji jest samoodnona. Oznacza to, e spenia ona te same hipotetyczne warunki, jakie nakadane
s na relacj midzy praktykami komunikacyjnymi a rzeczywistoci spoeczn, w jakiej s one realizowane. Tym samym zakadamy, e zarwno potoczne wyobraenia o komunikacji jak i prby refleksji teoretycznej nad ni s zrelatywizowane do warunkw
historyczno-spoecznych, nie maj natomiast charakteru uniwersalnego. Proponowana
teoria komunikacji powinna spenia rwnie to zaoenie.
Tekst skada si z czterech czci, w ktrych prezentowane s kolejno: (1) podstawowe zaoenia filozoficznego przedsiwzicia, (2) kulturalistyczna definicja komunikacji wraz z dookreleniem rozumienia podstawowych terminw; (3) kontekst i rozwinicie ujcia w oparciu o analiz przykadowych praktyk komunikacyjnych; (4) ostatnia
cz suy podsumowaniu wywodw i wskazaniu konsekwencji badawczych proponowanego projektu.

K
u
l
t
u
r
a
l
i
s
t
y
c
z
n
ad
e
f
i
n
i
c
j
ak
o
mu
n
i
k
a
c
j
i
Komunikacja postrzegana jest jako dziaanie, a wic jest racjonalna; wymaga i podlega
interpretacji. Uczestnicz w niej co najmniej dwa podmioty6 posugujce si znakami.
Ponadto gwn funkcj komunikacji jest umoliwienie i utrzymywanie funkcjonowania tych jednostek w kulturze.
5

Zob. H.A. Innis, The Bias of Communication, Toronto 1993; D. McQuail, Teoria komunikowania
masowego, Warszawa 2008.
Przy czym mamy tu na myli raczej dwie role lub funkcje rol nadawcy i rol odbiorcy
w dziaaniu komunikacyjnym, ktre w niektrych sytuacjach mog by realizowane przez pojedyncz
osob.

Kultura Media Teologia 16/2014

11

KULTURA I KOMUNIKACJA
Okrelajc komunikacj jako dziaanie, ujmujemy j jako rodzaj praktyki. Praktyki takie regulowane s w kulturze poprzez przyjmowane wartoci (do ktrych odnosz
si normy i dyrektywy: czyli co i jak powinno by wykonywane). Kada praktyka realizowana jest na poziomie indywidualnym i spoecznym. Poziom indywidualny to wanie dziaanie; poziom spoeczny realizuje i utrzymuje zapotrzebowanie spoeczne,
z ktrego praktyka na poziomie indywidualnym powstaa. Praktyka komunikacyjna zatem na poziomie indywidualnym jest nazywana dziaaniem komunikacyjnym.
Podmioty podejmujce i realizujce dziaania komunikacyjne okrela si tradycyjnie jako nadawc i odbiorc. Na uytek kulturalistycznego ujcia komunikacji proponujemy now kategori: komunikatorw, czyli podmiotw uczestniczcych w dziaaniu komunikacyjnym. Nawizujemy w ten sposb do funkcjonujcego w literaturze okrelania
aktor/aktor spoeczny7. Przyjmujemy, e aktorzy podejmuj dziaania spoeczne, natomiast dziaania komunikacyjne podejmowane s przez komunikatorw (tzn. aktorw,
ktrych dziaania cechuj si intencj komunikacyjn).
Okrelenie komunikator suy rwnie odrnieniu kulturalistycznego stanowiska
od tradycyjnego postrzegania uczestnikw komunikacji jako nadawcw i odbiorcw
transmitowanych treci. Zwizane jest to w tym wywodzie z pooeniem nacisku na interpretacj i interpretowalno dziaa, a nie jedynie na transmitowanie komunikatw.
Natomiast kategoria nadawcy i odbiorcy jest cile zwizana ze sposobem postrzegania komunikacji jako procesu przekazywania komunikatw, transmisji idei 8. W myl
tego tradycyjnego ujcia nadawca nadaje komunikat, ktry jest odbierany przez odbiorc niczym przesyka. W ten sposb gwn funkcj komunikacji staje si tylko transmisja myli, idei, emocji.
W odrnieniu od ujcia transmisyjnego nadawc nazywamy komunikatorem
interpretowanym, a odbiorc komunikatorem interpretujcym. Naley podkreli,
e w proponowanym w tym artykule ujciu zarwno bycie interpretowanym (w odniesieniu do komunikatora interpretowanego) oraz interpretowanie (w odniesieniu do komunikatora interpretujcego) moe by dziaaniem komunikacyjnym. Bowiem komunikacja jest zawsze dziaaniem spoecznym, rozumianym w tym miejscu jako niejednostkowe oznacza to, e nie mona komunikowa si jednostkowo tj. realizujc tylko funkcj nadawcy albo tylko funkcj odbiorcy. W dziaaniu komunikacyjnym moe bra
udzia jednostka, ale w takiej sytuacji realizuje ona jednoczenie rol komunikatora interpretujcego i interpretowanego.
Komunikowanie jednostkowe jest moliwe tylko na poziomie porzdku wykadu. Mwic o komunikowaniu jednostkowym nie mamy na myli tzw. komunikacji
intrapersonalnej, lecz wyabstrahowany na potrzeby analizy naukowej aspekt zjawiska,
ktry na poziomie spoecznym jest zawsze caoci. Dziaanie komunikacyjne jest niero7
8

12

Por. E. Goffman, Czowiek w teatrze ycia codziennego, Warszawa 2008.

Por. B. Dobek-Ostrowska, Podstawy komunikowania spoecznego, Wrocaw 2004; W. Pisarek, Wstp do
nauki o komunikowaniu, Warszawa 2008; C.E. Shannon, W. Weaver, The Mathematical Theory of Communication, Urbana 1964.

Kultura Media Teologia 16/2014

E. Kulczycki, M. Wendland, O kulturalistycznej teorii komunikacji

D
z
i
a

a
n
i
as
p
o

e
c
z
n
ep
o
d
e
j
mo
wa
n
ep
r
z
e
z
k
o
mu
n
i
k
a
t
o
r

w(
o
d
r

n
i
a
n
ep
r
z
e
zMa
x
aWe
b
e
r
a
o
d
z
a
c
h
o
wa
s
p
o

e
c
z
n
y
c
h

)ma
j
c
h
a
r
a
k
t
e
r
c
e
l
o
wy
,
z
a
mi
e
r
z
o
n
y
.
Mo

n
ap
o
wi
e
d
z
i
e

ewp
r
z
y
p
a
d
k
ud
z
i
a

a
k
o
mu
n
i
k
a
c
y
j
n
y
c
hi
c
h
r
e
a
l
i
z
a
c
j
i
t
o
wa
r
z
y
s
z
yp
e
wn
ai
n
t
e
n
c
j
a(
r
o
z
u
mi
a
n
a
t
u
t
a
j
b
a
r
d
z
i
e
j
j
a
k
o
z
a
mi
a
r

,
n
i

n
a
k
i
e
r
o
wa
n
i
e
n
a

)
.
J
e
s
t
t
os
wo
i
s
t
ai
n
t
e
n
c
j
ak
o
mu
n
i
k
a
c
y
j
n
a
,
k
t

r
ad
o
t
y
c
z
yd
z
i
a

a
n
i
ap
o
d
e
j
mo
wa
n
e
g
o
p
r
z
e
zt
z
w
.
n
a
d
a
wc

zerwalnie zoone z dziaa obu typw komunikatorw, a ich wyodrbnienie, wyrnienie jest zasadne i moliwe tylko na poziomie refleksji teoretycznej. Innymi sowy, komunikacja zawsze jest dialogiem, co oznacza, e nawet jeeli w dialogu jedna osoba mwi,
a druga milczy (sucha), to w komunikacji uczestnicz i mwicy, i suchacz. Dotyczy to
rwnie sytuacji dialogu wewntrznego, w ktrym ta sama jednostka peni funkcj
komunikatora interpretujcego i interpretowanego. Komunikacja nie przechodzi z mwicego na suchajcego, lecz pozostaje ich sta dyspozycj w trakcie dziaania.
Dziaania spoeczne podejmowane przez komunikatorw (odrniane przez Maxa
Webera od zachowa spoecznych) maj charakter celowy, zamierzony. Mona powiedzie, e w przypadku dziaa komunikacyjnych ich realizacji towarzyszy pewna intencja (rozumiana tutaj bardziej jako zamiar, ni nakierowanie na). Jest to swoista intencja komunikacyjna, ktra dotyczy dziaania podejmowanego przez tzw. nadawc9.
Wprawdzie kade dziaanie komunikacyjne jest rwnie dziaaniem spoecznym, ale
nie kade dziaanie spoeczne jest dziaaniem komunikacyjnym. Staje si takim, jeeli tzw.
nadawca przystpuje do jego realizacji w okrelonym celu. Dziaanie realizowane w okrelonym celu, a wic w odniesieniu do pewnego sensu kulturowego, do wartoci10 moe zosta
zinterpretowane przez pozostaych uczestnikw komunikacji (tzw. odbiorcw).
Dziaanie moe by celowe i odnoszone do sensu kulturowego (innymi sowy:
moe cechowa je intencja komunikacyjna) dwojako. Po pierwsze: dziaanie komuni9

10

Gdy dziecko w sklepie prosi mam o kupienie kolejnego cukierka, to nie tylko realizuje swj cel (praktyka komunikacyjna na poziomie indywidualnym chce dosta cukierka), ale rwnie utrzymuje funkcjonowanie jzyka w naszej kulturze (praktyka komunikacyjna na poziomie spoecznym utrzymuje moliwo praktykowania komunikacji ale co istotne wykonawca dziaania, czyli dziecko nie musi nic
o tym wiedzie. Nie musi by wiadome utrzymywania stanu dlatego, e jest to struktura funkcjonalna).
H. Rickert, Kultura i wartoci, w: B. Borowicz-Sierocka, Cz. Karkowski (red.), Neokantyzm, Wrocaw
1984, s. 45-54.

Kultura Media Teologia 16/2014

13

KULTURA I KOMUNIKACJA
kacyjne jest dziaaniem uwiadomionym, zamierzonym, planowanym i uwarunkowanym kulturowo. Po drugie: dziaanie komunikacyjne moe by rwnie uwarunkowane
kulturowo (jak wyej), ale jednoczenie pozostawa dziaaniem zrutynizowanym, nawykowym i w tym sensie nieuwiadamianym. Bdzie to wwczas zwyczaj, nawyk kulturowy11. W obu przypadkach mwimy jednak o celowoci i racjonalnoci dziaa komunikacyjnych jako odnoszcych si do okrelonego sensu kulturowego12.
Naley podkreli, e uyte wyej okrelenie intencja komunikacyjna nie
oznacza tutaj stanu mentalnego (aktu psychicznego) poprzedzajcego i warunkujcego podjcie dziaania. Nie traktujemy intencji w kategoriach psychologistycznych, tylko kulturalistycznych. Innymi sowy, intencja (komunikacyjna) w niniejszym ujciu
nie przysuguje podmiotowi jako jego nakierowanie na przedmiot i tym samym nie
jest kategori psychologiczn. Intencja jest tutaj ujmowana jako cecha przysugujca
dziaaniu. Dziaanie cechuje si intencj komunikacyjn, jeli podmiot odnosi je do
wartoci, to znaczy stara si nada temu dziaaniu sens kulturowy (sens taki zyskuje
ono, kiedy zostaje zinterpretowane przez odbiorc). Oznacza to, e intencja moe by
rozpoznana jako taka na podstawie podejmowanych przez podmiot dziaa, a nie poprzez wgld w jego subiektywne stany mentalne 13. Mwic cilej, komunikator interpretujcy (odbiorca) rozpoznaje intencj dziaania (komunikacyjnego) podejmowanego przez inny podmiot (przez komunikatora interpretowanego, czyli nadawc) identyfikujc je ze wsplnym dla nich odniesieniem tego dziaania do wartoci. Podmiot in terpretujcy dziaanie nadawcy nie ma bowiem moliwoci dokonania wgldu w jego
subiektywne stany mentalne, lecz dysponuje moliwoci identyfikacji jego dziaa
na podstawie znajomoci spoecznych regu okrelajcych dziaanie. Innymi sowy,
rozpoznanie intencji jako intencji komunikacyjnej jest uwarunkowane przypisaniem
dziaaniu odpowiedniego sensu (zalenego od znajomoci regu kulturowych). Wyobramy sobie autostopowicza trzymajcego wycignity kciuk oraz nadjedajcego
kierowc. Trzymanie wycignitego kciuka jest dziaaniem komunikacyjnym, a sensem tego dziaania jest zatrzymanie samochodu (zapanie okazji). O dziaaniu auto11

12

13

14

Oznacza to, e nie da si wskaza zachowa komunikacyjnych, to jest takich, ktre s realizowane tylko instynktownie, podwiadomie, odruchowo (uwarunkowane wycznie biologicznie). Nie da si wskaza komunikacji nieintencjonalnej. Odrniamy w ten sposb nawizujc do myli Maxa Webera dwa
rodzaje czynnoci: nieintencjonalne zachowania od intencjonalnych dziaa. Jeeli np. dwie osoby zderz si ze sob w drzwiach, to nie mamy jeszcze do czynienia z komunikacj. Jeeli jednak jedna z tych
osb przeprosi drug, a tamta rozpozna intencj komunikacyjn, a nastpnie przyjmie lub nie przeprosiny, to dziaanie takie bdzie przykadem komunikacji (nawet, jeli sowo przepraszam zostanie uyte nawykowo, bezrefleksyjnie).
Rnice pomidzy rodzajami intencji wida na przykadzie dwch powita. Dziaanie komunikacyjne,
ktremu przysuguje intencja komunikacyjna w pierwszym sensie, to np. wygoszenie powitania na ceremonii otwarcia Igrzysk olimpijskich. Natomiast dziaanie komunikacyjne, ktremu przysuguje intencja komunikacyjna w drugim sensie, to np. rutynowe uchylanie przez witajcego si mczyzn kapelusza przy powitaniu (mczyzna wyuczy si tego elementu, a w momencie powitania nie myli o tym,
wykonuje to nawykowo).
Por. L. Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, Warszawa 2008.

Kultura Media Teologia 16/2014

E. Kulczycki, M. Wendland, O kulturalistycznej teorii komunikacji

K
l
u
c
z
o
wy
ma
s
p
e
k
t
e
mp
r
a
k
t
y
kk
o
mu
n
i
k
a
c
y
j
n
y
c
h
j
e
s
t
i
n
t
e
r
p
r
e
t
a
c
j
a
.
O
z
n
a
c
z
at
o
,

ek
a

d
ed
z
i
a

a
n
i
e
k
o
mu
n
i
k
a
c
y
j
n
eo
p
r

c
zi
n
t
e
n
c
j
i
k
o
mu
n
i
k
a
c
y
j
n
e
j
wy
ma
g
ar

wn
i
e
i
n
t
e
r
p
r
e
t
a
c
j
i
.
I
n
t
e
r
p
r
e
t
a
c
j
a
d
z
i
a

a
n
i
ak
o
mu
n
i
k
a
c
y
j
n
e
g
on
i
es
p
r
o
wa
d
z
as
i

d
oo
d
b
i
e
r
a
n
i
ai
o
d
c
z
y
t
y
wa
n
i
ad
a
n
y
c
h
(
j
e
s
t
t
of
u
n
k
c
j
ap
e
r
c
e
p
c
j
i
)
,
l
e
c
zi
n
t
e
r
p
r
e
t
a
c
j
a
(
j
a
k
or
o
z
u
mi
e
n
i
ek
o
mu
n
i
k
a
c
j
i
)j
e
s
t
r
o
z
p
o
z
n
a
n
i
e
m
i
n
t
e
n
c
j
i
k
o
mu
n
i
k
a
c
y
j
n
e
j
i
r
e
a
k
c
j
n
ad
z
i
a

a
n
i
e
k
o
mu
n
i
k
a
t
o
r
ai
n
t
e
r
p
r
e
t
o
wa
n
e
g
op
r
z
e
z
k
o
mu
n
i
k
a
t
o
r
ai
n
t
e
r
p
r
e
t
u
j

c
e
g
o(
wy
n
i
kt
e
j
r
e
a
k
c
j
i
mo

eb
y
i
n
t
e
r
p
r
e
t
o
wa
n
y
,
w
wc
z
a
sk
o
mu
n
i
k
a
t
o
r
i
n
t
e
r
p
r
e
t
u
j

c
ys
t
a
j
es
i
k
o
mu
n
i
k
a
t
o
r
e
m
i
n
t
e
r
p
r
e
t
o
wa
n
y
m)
.

stopowicza powiemy, e jest ono celowe, zamierzone i cechuje je intencja komunikacyjna. Dziaanie autostopowicza podlega rwnie interpretacji ze strony kierowcy,
dziki czemu zyskuje sens kulturowy.
Kluczowym aspektem praktyk komunikacyjnych jest interpretacja. Oznacza to, e
kade dziaanie komunikacyjne oprcz intencji komunikacyjnej wymaga rwnie interpretacji. Interpretacja dziaania komunikacyjnego nie sprowadza si do odbierania i odczytywania danych (jest to funkcja percepcji), lecz interpretacja (jako rozumienie komunikacji) jest rozpoznaniem intencji komunikacyjnej i reakcj na dziaanie komunikatora
interpretowanego przez komunikatora interpretujcego (wynik tej reakcji moe by interpretowany, wwczas komunikator interpretujcy staje si komunikatorem interpretowanym). Sposb reagowania jest uwarunkowany wiedz i przekonaniami (kontekstem kulturowym uczestnikw komunikacji).
W odniesieniu do komunikacji mona wyrni dwa rodzaje (przedmioty) interpretacji. Przedmiotem interpretacji w pierwszym sensie jest charakter dziaania podmiotu
A (komunikatora interpretowanego) identyfikowane przez podmiot B (komunikatora interpretujcego) jako komunikacyjne. Podmiot B przypisuje dziaaniu podejmowanemu
przez podmiot A intencj komunikacyjn (zgodnie ze swoj wiedz i przekonaniami).
Natomiast przedmiotem interpretacji w drugim sensie jest sens dziaania podmiotu A, ktremu podmiot B przypisa intencj komunikacyjn. W wikszoci przypadkw
interpretacja dziaania komunikacyjnego dokonuje si nawykowo.
Kultura Media Teologia 16/2014

15

KULTURA I KOMUNIKACJA

Wr
a
ma
c
hk
u
l
t
u
r
a
l
i
s
t
y
c
z
n
e
j
t
e
o
r
i
i
k
o
mu
n
i
k
a
c
j
i
s
z
c
z
e
g

l
n
r
o
l
o
d
g
r
y
wawz
a
j
e
mn
yz
wi

z
e
k
d
w
c
hp
o
j

:
k
o
mu
n
i
k
a
c
j
i
i
k
u
l
t
u
r
y
.
P
r
z
y
j
mu
j
e
my
,

en
i
emak
o
mu
n
i
k
a
c
j
i
b
e
zk
u
l
t
u
r
yi
n
i
ema
k
u
l
t
u
r
yb
e
zk
o
mu
n
i
k
a
c
j
i
.
D
l
a
t
e
g
op
r

b
y
o
d
p
o
wi
e
d
z
i
n
ap
y
t
a
n
i
eoe
we
n
t
u
a
l
n
e
p
i
e
r
ws
z
e

s
t
wok
u
l
t
u
r
ywo
b
e
ck
o
mu
n
i
k
a
c
j
i

l
u
bo
d
wr
o
t
n
i
es
b
e
z
z
a
s
a
d
n
e
.

Warto podkreli, e sama podejmowana czynno interpretowania nie jest jeszcze tosama z dziaaniem komunikacyjnym. Warunkiem komunikacji jest zarwno intencja komunikacyjna jak i interpretacja, tzn. intencja komunikacyjna jest warunkiem
koniecznym, ale niewystarczajcym komunikacji. Takie intencjonalne dziaanie wymaga zinterpretowania, czyli rozpoznania i reakcji na nie.
Komunikacja jest dziaaniem racjonalnym w odniesieniu do obu komunikatorw.
Komunikator interpretowany dziaa racjonalnie, a wic potrafi wskaza cel, ktry ma zosta osignity, potrafi dobra form komunikacji odpowiedni do tego celu i uywa
znakw, aby umoliwi interpretowalno podejmowanego przez siebie dziaania. Natomiast komunikator interpretujcy potrafi rozpozna komunikacyjny charakter interpretowanego dziaania, interpretuje je dziki znajomoci rozpoznanej formy i regu okrelajcych sposb uywania znakw.
W ramach kulturalistycznej teorii komunikacji szczegln rol odgrywa wzajemny
zwizek dwch poj: komunikacji i kultury. Przyjmujemy, e nie ma komunikacji bez kultury i nie ma kultury bez komunikacji14. Dlatego prby odpowiedzi na pytanie o ewentualne pierwszestwo kultury wobec komunikacji lub odwrotnie s bezzasadne.
Wprawdzie komunikacja jest susznie uznawana przez badaczy (np. James Carey,
W. Barnett Pearce, Jerzy Kmita) za jedn z dziedzin kultury symbolicznej (obok sztuki,
historii, religii itd.), ale jest tym fundamentalnym obszarem kultury, ktry konstytuuje
i umoliwia funkcjonowanie wszystkich pozostaych dziedzin kultury.
Kultura rozumiana jest jako rzeczywisto spoeczno-symboliczna, za Wardem Goodenougha przyjmujemy, e kultura: skada si z tego wszystkiego, co jednostka powinna wiedzie, albo w co powinna wierzy w celu dziaania w spoeczestwie w sposb
moliwy do zaakceptowania dla jego czonkw; czyni tak w kadej roli, jak spoeczestwo przypisuje kademu swojemu czonkowi15.
14

15

16

Por. J.W. Carey, Communication as Culture. Revised Edition: Essays on Media and Society, New York
2008; G.H. Mead, Mind, Self, and Society: From the Standpoint of a Social Behaviorist, Chicago 1967.
W. Goodenough cyt. za: Y. Winkin, Antropologia komunikacji. Od teorii do bada terenowych, Warszawa 2007, s. 12-13.

Kultura Media Teologia 16/2014

E. Kulczycki, M. Wendland, O kulturalistycznej teorii komunikacji

Takie ujcie kultury determinuje rozumienie wspominanego wyej kontekstu,

jako przestrzeni norm, tradycji i obowizywania regu wyznaczajcych sposoby, w jakie
realizowane s dziaania komunikacyjne. Kontekst kulturowy wyznacza sposoby interpretowania dziaania komunikacyjnego.
Zgodnie z formuowanymi wyej zaoeniami komunikacja wymaga aktywnoci
(interakcji) przynajmniej dwch osb. Jednak aby taka interakcja bya moliwa, konieczne jest intersubiektywne zaporedniczenie relacji zachodzcej midzy komunikatorami. Zaporedniczenie takie ma posta znakw. Kategoria znaku czy wiele kluczowych
poj przywoywanych w ramach wywodu. W ramach kulturalistycznej teorii komunikacji znak jest ujmowany nie tylko jako reprezentacja, ale gwnie jako narzdzie, za pomoc ktrego uczestnicy komunikacji nawizuj kontakt, realizuj sensy kulturowe i dokonuj interpretacji swoich dziaa16. Tak rozumiane znaki maj charakter konwencjonalny (w odrnieniu od oznak lub symptomw, ktre dotycz raczej zachowa ni dziaa) i dlatego mona je okrela jako symbole17.
Komunikacja rozgrywa si w znakach (poprzez znaki). Bez znakw jest ona niemoliwa18. Waga znakw przejawia si w tym, e s one warunkiem intersubiektywnoci: bez porednictwa znaku pojedyncza osoba dysponuje tylko swoimi subiektywnymi
stanami mentalnymi, a dwie osoby dysponuj tylko dwoma subiektywnymi stanami
mentalnymi. Komunikacja (jako interakcja symboliczna midzy nimi) wymaga znaku,
aby to, co tylko subiektywne (myli, emocje, wszelkie stany psychiczne), mogo sta si
intersubiektywne (intersubiektywnie komunikowalne przynajmniej w takim sensie,
jaki wyraeniu temu nadaje Kazimierz Ajdukiewicz). Subiektywne stany mentalne
mog by eksterioryzowane rwnie za pomoc oznak (np. rozszerzone renice jako zewntrzna oznaka poczucia strachu), lecz w przypadku konwencjonalnych znakw, intencjonalnych i bdcych przedmiotem interpretacji, podmiot nie tylko uzewntrznia
czy przejawia, ale komunikuje.
Rwnie forma komunikacji jest wyznaczana przez znaki. Komunikacja przybiera
form werbaln (sowo), graficzn (napis, rysunek) czy form gestu w zalenoci od znaku, jakim dysponuje komunikator. Znaki tworz systemy czy te kody (np. jzyk), ktrych znajomo jest warunkiem interpretacji dziaa komunikacyjnych.
Znak jest poniekd trzecim komunikatorem, swoistym komunikatorem nie-podmiotowym, poredniczcym midzy podmiotami uczestniczcymi w komunikacji
(a w kadym razie niezbywalnym elementem komunikacji); w swojej zmysowo postrzegalnej postaci jest czci wspln podmiotowoci, wyraajc ich wiedz oraz dowiadczenie
i jako taki, znak stanowi rzeczywiste medium, w penym, podstawowym sensie tego sowa.
16
17

18

Por. D. Everett, Language: the Cultural Tool, London 2012.

Ujcie znaku bdcego narzdziem komunikacji midzyludzkiej jako symbolu jest nawizaniem do
Cassirerowskiego odrnienia symbolu jako elementu ludzkiego wiata kultury od sygnau jako elementu wiata fizykalnego. Symbol jest tu traktowany jako taki rodzaj znaku, ktry ma charakter konwencjonalny w odrnieniu od tylko naturalnych oznak czy sygnaw.
Por. J. Fiske, Wprowadzenie do bada nad komunikowaniem, Wrocaw 1999; B. Ollivier, Nauki o komunikacji: teoria i praktyka, Warszawa 2010.

Kultura Media Teologia 16/2014

17

KULTURA I KOMUNIKACJA
W powyej zaprezentowanym ujciu komunikacji, w ktrym kadzie si akcent na
uywanie znakw oraz interpretacj dziaa a nie na transmisj informacji, komunikacja
nie powinna by rozpatrywana jako skuteczna lub nieskuteczna (efektywna i nieefektywna). W ujciu transmisyjnym (ktre chcemy tutaj przekroczy) rozpatrujc komunikacj
jako skuteczn, zakada si w ten sposb, e komunikacja musi si uda, aby miaa
w ogle miejsce. Jednoczenie przyjmuje si np. e celem komunikacji jest porozumienie
albo transmisja idei, myli, emocji. Jednake gdy rozmawiamy z drug osob i chcemy jej
co wytumaczy (np. zasad dziaania silnika parowego), lecz nie udaje nam si to, to czy
oznacza to, e komunikacja jest nieefektywna i nieskuteczna? Zapewne nie.
Skuteczno postrzegana jest najczciej jako wynik skutecznoci dziaania
nadawcy, a efektywno jako efektywno samego procesu. Skuteczno rozumiana
jest jako skuteczna realizacja zakadanego celu (np. porozumienia, transmisji). Takie
ujcie jest moliwe, jeli zakada si, e komunikacja ma tylko jeden cel, jedn funkcj.
Zamy zatem tak sytuacj: przychodzi do nas domokrca, aby przekona nas
do zakupu garnkw i namawia nas usilnie na przystanie na jego ofert. Kiedy zatem
komunikacja bdzie skuteczna i efektywna? Czy kiedy domokrca sprzeda garnki?
A jeeli ich nie sprzeda, to czy bdzie nieskuteczna? Owszem, bdzie swoicie skutecz na, bowiem domokrca moe nas zniechci do siebie i to jest efekt tej komunikacji
(efekt procesu).
W tym przypadku moemy jedynie powiedzie, e zaoony cel nie zosta zrealizowany nawet jeli dziaanie komunikacyjne byo racjonalne (uczestnik potrafi dobra
odpowiedni form). Ale to nie oznacza, e komunikacja bya nieefektywna lub nieskuteczna. Po prostu nie zrealizowano celu. Dlatego naley podkreli, e cel (rozumiany
jako realizowana funkcja) komunikacji i efekt komunikacji, to nie to samo.
Nie mona wskaza celu komunikacji jako takiej (np. porozumienia) jakkolwiek
da si wskaza cel partykularny zakadany przez komunikatora i osigany w dziaaniu
komunikacyjnym. Komunikacja spenia wiele funkcji nie mona wskaza ich wszystkich, a przy tym nie da si poda ich konkretnej liczby, tak jak robi to np. Roman Jakobson19. Nawizujc do terminologii Johna Austina mona powiedzie, e brak realizacji
wypowiedzi performatywnej (tzw. niefortunno) nie oznacza, e wypowied przestaje by wypowiedzi 20.
Prba kulturalistycznego ujcia praktyk komunikacyjnych wpisuje si w dziaania podejmowane w celu przekroczenia ogranicze tzw. modeli transmisyjnych 21. Chodzi o takie modele (teorie), w ktrych komunikacja rozumiana jest jako transmisja
czego. Przekroczenie takie prbuje si dokona w ramach rytualnych (konstytutywnych) uj komunikacji, w ktrych akcent kadziony jest nie na transmisj, lecz na inte19
20
21

18

R. Jakobson, W poszukiwaniu istoty jzyka: wybr pism 2, Warszawa 1989, s. 81-89.

Zob. J.L. Austin, Mwienie i poznawanie: rozprawy i wykady filozoficzne, Warszawa 1993.
Zob. R.T. Craig, Communication Theory as a Field, Communication Theory nr 2(9) 1999, s. 119-161;
B.W. Pearce, V.E. Cronen, Communication, Action, and Meaning. The Creation of Social Realities, New
York 1980; G.J. Shepherd, Building a discipline of communication, Journal of Communication nr
3(43) 1993, s. 83-91.

Kultura Media Teologia 16/2014

E. Kulczycki, M. Wendland, O kulturalistycznej teorii komunikacji

N
i
emo

n
aws
k
a
z
a
c
e
l
uk
o
mu
n
i
k
a
c
j
i
j
a
k
ot
a
k
i
e
j
(
n
p
.
p
o
r
o
z
u
mi
e
n
i
a
)j
a
k
k
o
l
wi
e
kd
as
i
ws
k
a
z
a

c
e
l
p
a
r
t
y
k
u
l
a
r
n
yz
a
k

a
d
a
n
yp
r
z
e
zk
o
mu
n
i
k
a
t
o
r
a
i
o
s
i

g
a
n
ywd
z
i
a

a
n
i
uk
o
mu
n
i
k
a
c
y
j
n
y
m.
K
o
mu
n
i
k
a
c
j
as
p
e

n
i
awi
e
l
ef
u
n
k
c
j
i
n
i
emo

n
a
ws
k
a
z
a
i
c
hws
z
y
s
t
k
i
c
h(
)
.

rakcj symboliczn jednake w ten sposb jedynie ucieka si od problemu transmisyjnoci praktyki komunikacji. Kulturalistyczne podejcie proponuje takie rozumienie
analizowanych procesw, w ktrym kluczowym aspektem jest interpretacja dziaania
rozpoznanego jako komunikacyjne.

K
o
n
t
e
k
s
t
yi
r
o
z
wi
n
i

c
i
ek
u
l
t
u
r
a
l
i
s
t
y
c
z
n
e
g
ou
j

c
i
ak
o
mu
n
i
k
a
c
j
i
Dookrelenie niektrych kwestii, ktre nie zostay do tej pory dostatecznie wyeksplikowane,
bdzie oparte na analizie przykadowych praktyk komunikacyjnych. Starania te bd prowadzone z perspektywy kulturalistycznego ujcia komunikacji. W ten sposb z racji objtociowych ogranicze formuy artykuy staramy si rozwin najwaniejsze zagadnienia
i przedstawi kluczowe problemy, przed ktrymi stoj badacze komunikacji.
Intencja komunikacyjna bdca jednym z kryteriw identyfikacji realizowanego
dziaania jako dziaania komunikacyjnego nie musi dotyczy wycznie aktw jzykowych sensu stricto. Form komunikacji moe by rwnie milczenie, o ile mamy do czynienia z tzw. milczeniem wymownym. Na przykad minuta ciszy suca uczczeniu
kogo lub czego jest dziaaniem intencjonalnym, w okrelonym celu i jako takie podlega interpretacji. To samo dotyczy sytuacji, w ktrej podczas dialogu jeden z interlokutorw milczy, udzielajc gosu drugiemu; jego milczenie nie jest zaprzestaniem komunikacji, lecz dziaaniem opartym o nawyk kulturowy, dziaaniem zrutynizowanym, ktre
rwnie podlega interpretacji. Natomiast nie jest komunikatem milczenie nie-intencjonalne, nawet jeli podlega ono (jakiej) interpretacji (kiedy np. kto milczy, poniewa po
prostu nie ma nic do powiedzenia i swemu milczeniu nie nadaje adnego sensu, subiektywnego ani obiektywnego).
Warto podkreli, odwoujc si do powyszego przykadu, e rozpoznanie intencji komunikacyjnej (za czym idzie moliwo interpretacji) jest uwarunkowane umiejtnoci rozpoznania kontekstu spoeczno-kulturowego, w jakim rozgrywa si dane dziaanie. Wyobramy sobie sytuacj, w ktrej na jakiej sali zapada tradycyjna minuta ciszy. Jeeli wrd znajdujcych si tam osb jest kto, kto nie zna tego zwyczaju (np. pochodzi z krgu kulturowego, w ktrym nie praktykuje si oddania czci w ten sposb)22,
22

Albo te mamy do czynienia z maym dzieckiem, ktre po prostu nie zna nie rozumie sensu takiego
zwyczaju.

Kultura Media Teologia 16/2014

19

KULTURA I KOMUNIKACJA
wwczas osoba taka nie bdzie w stanie zidentyfikowa owego milczenia jako wymownego, jako dziaania intencjonalnego, do ktrego przywizane s jakie wartoci. Powiemy, e w odniesieniu do takiej osoby nie zachodzi komunikacja. Mona te powiedzie, e jest to przykad dziaania, ktremu przysuguje wprawdzie intencja komunikacyjna ze strony tych, ktrzy milcz dla oddania czci zgodnie z przyjt tradycj, jednak
nie podlega ono interpretacji jako dziaanie komunikacyjne ze strony osoby, ktra takiej
tradycji nie zna. W takiej sytuacji komunikacja zachodzi tylko w odniesieniu do osb,
ktre podejmuj dziaanie intencjonalnie i ktre potrafi je zinterpretowa.
Dla lepszego zilustrowania tego stwierdzenia posuymy si teraz bardziej rozbudowanym przykadem, ktry pozwoli zilustrowa sposoby identyfikowania komunikacji wobec innych dziaa ludzkich.
Wyobramy sobie dwa statki. Na pokadzie pierwszego z nich znajduj si trzy
osoby: A, B i C. Osoba A jest marynarzem, ktry wie, e mona komunikowa si za pomoc chorgiewek sygnaowych i zna zasady posugiwania si nimi w tym celu. Osoba
B wie wprawdzie, e moe komunikowa si za pomoc chorgiewek, ale nie zna zasad
(kodu) posugiwania si nimi w tym celu. Natomiast osoba C nie wie, e moe komunikowa si za pomoc chorgiewek i tym samym nie zna zasad posugiwania si nimi
w tym celu. Te trzy osoby ilustrowa bd komunikatorw interpretowanych (nadawcw) jednak moe si okaza, e bd nimi tylko potencjalnie.
Na pokadzie drugiego statku znajduj si osoby X, Y i Z. Stanowi one odpowiedniki trzech osb z pierwszego statku (tzn. dysponuj analogiczn wiedz, maj analogiczne moliwoci i kompetencje w odniesieniu do posugiwania si chorgiewkami sygnaowymi), ale ilustrowa bd one komunikatorw interpretujcych (odbiorcw).
Mona powiedzie, e osoba A (np. marynarz) moe podj dziaanie komunikacyjne przy pomocy chorgiewek, moe rwnie interpretowa komunikaty nadawane
przy ich pomocy. Osoba B moe podj dziaanie polegajce na wymachiwaniu chorgiewkami, ale nie znajc zasad posugiwania si nimi, nie jest w stanie si komunikowa
(poniewa potencjalny komunikator interpretujcy nie bdzie w stanie dokona interpretacji sensu jego dziaania). Natomiast osoba C moe jedynie wymachiwa chorgiewkami (np. bawic si nimi), ale nie wie, do czego one su jego dziaaniu nie towarzyszy wic intencja komunikowania, nie s do niego przypisane adne sensy intersubiektywne. Nastpnie rozpatrzmy moliwe relacje pomidzy osobami z pierwszego i drugiego statku. Sprawdzamy, czy osoby z drugiego statku (X, Y i Z) mog (i w jakim stopniu)
na gruncie swojej wiedzy zinterpretowa dziaania podejmowane przez pasaerw
pierwszego statku (A, B i C).
Zgodnie z proponowanym tu ujciem komunikacji powiemy, e tylko w przypadku relacji midzy osob A z pierwszego statku i osob X z drugiego zachodzi komunikacja. We wszystkich pozostaych przypadkach komunikacja albo po prostu nie ma miejsca, albo dziaania wymagaj spenienia dodatkowych warunkw, by mogy sta si dziaaniami komunikacyjnymi. W przypadku relacji midzy osobami A i X powiemy, e
A podejmuje dziaanie z intencj komunikacyjn (z zamiarem komunikowania), jest komunikatorem interpretowanym i wie, w jaki sposb realizowa zamierzone dziaanie
20

Kultura Media Teologia 16/2014

E. Kulczycki, M. Wendland, O kulturalistycznej teorii komunikacji

przy pomocy chorgiewek sygnaowych. Osoba X potrafi na gruncie swojej wiedzy zrekonstruowa wiedz i umiejtnoci A oraz uzna jej dziaanie za komunikacyjne (w 1.
trybie interpretacji); moe rwnie (w trybie 2.) zinterpretowa tre (znaczenie) dziaania podejmowanego przez A. Moe te (cho nie musi) odpowiedzie. Co istotne, jeeli
np. A przy pomocy chorgiewek zada od X zmiany kursu statku, a X odmwi spenienia dania, nadal bdziemy mieli do czynienia z komunikacj, cho zamiar A nie zosta
zrealizowany.
We wszystkich pozostaych kombinacjach z rnych wzgldw nie dochodzi do komunikacji. Rozwamy relacj midzy osobami A i Y. Y, w przeciwiestwie do A i X, wie
tylko tyle, e chorgiewki su do komunikacji, ale nie zna zasad posugiwania si
nimi. Na gruncie swojej wiedzy moe wic zinterpretowa dziaania A jako dziaania
z intencj komunikacyjn, ale nie znajc kodu nie potrafi zinterpretowa ich sensu (wie,
e A chce mu co przekaza, ale nie wie, co). Rwnie B i Y mog jedynie wymachiwa
chorgiewkami (nie znaj kodu). W przypadku sytuacji midzy osobami A lub B
a Z (bd odwrotnie: X, Y a C) rwnie nie dochodzi do komunikacji, poniewa osoba
Z (oraz C) nie wiedz w ogle, do czego su chorgiewki: osoba Z na gruncie swojej wiedzy (czyli wobec jej braku) nie potrafi zinterpretowa dziaania A jako komunikacyjnego, a tym samym nie potrafi zinterpretowa jego znaczenia.
Relacja midzy osobami B i X to sytuacja odwrcona, analogiczna do sytuacji
rozgrywajcej si midzy osobami A i Y. Rnica polega na tym, e osoba B nie zna kodu,
wic jej dziaanie polegajce na wymachiwaniu chorgiewkami moe zosta (bdnie)
zinterpretowane przez X jako dziaanie podejmowane z intencj komunikacyjn.
Wprawdzie X wie tylko tyle, co B, e moe komunikowa za pomoc chorgiewek, ale
nie potrafi tego uczyni. Jednak X nie wie o tym, e B nie zna kodu, wic moe rwnie
zinterpretowa dziaanie B tak samo jak dziaanie C (np. jako zabaw). Naley podkreli, e opisy fizykalne dziaa osb B i C nie rni si bowiem od siebie.
atwo opisa wszystkie pozostae moliwe relacje zachodzce midzy pasaerami
statkw. Przyjmujc punkt widzenia osb A, B i C moliwych jest dziewi kombinacji
ich relacji wzgldem X, Y i Z, ale tylko jedna jest dziaaniem komunikacyjnym (A i X).
W konsekwencji odrzucamy zaoenie, zgodnie z ktrym nie mona si nie komunikowa23. Wbrew twierdzeniom, i wszystko jest komunikacj, e kade dziaanie ludzkie (a nawet kade zachowanie) jest komunikacj, uznajemy, e spord caoksztatu
moliwych dziaa ludzkich tylko niektre, precyzyjnie okrelone, s dziaaniami komunikacyjnymi.
Polemika z tradycyjnym, transmisyjnym ujmowaniem komunikacji oznacza zniesienie koniecznoci postrzegania komunikacji jako procesu inicjowanego przez nadawc,
na ktry odbiorca wtrnie reaguje. To komunikator interpretujcy (odbiorca) moe by
tym, ktry inicjuje dziaanie komunikacyjne. Moe to mie miejsce, kiedy interpretacji pod23

Synne sformuowanie nikt nie moe si nie komunikowa (ang. One cannot not communicate)
przypisuje si gwnie Paulowi Watzlawickowi, ale pojawia si ono czsto w rnych studiach nad komunikacj. Zob. P. Watzlawick, J.B. Bavelas. D.D. Jackson, Pragmatics of human communication: a study of
interactional patterns, pathologies, and paradoxes, New York 1967, s. 49.

Kultura Media Teologia 16/2014

21

KULTURA I KOMUNIKACJA
lega nie intencjonalne dziaanie komunikatora interpretowanego (nadawcy), ale tylko
pewna informacja wynikajca z jego zachowania. Innymi sowy, tzw. feedback, czyli sprzenie zwrotne moe by dopiero pocztkiem sytuacji komunikacyjnej, a nie odpowiedzi
na komunikat. Dla przykadu rozwamy przykad: pewna osoba uznaje nastpujc zasad:
nie naley chodzi po domu w butach. Jednak go tej osoby po wejciu do domu nie zdejmuje butw (narusza zasad). Dla gospodarza jest to pewna informacja: jego go nie zna
obowizujcych w domu regu albo zoliwie je ignoruje. Jednak gospodarz nie ma dostpu
do motyww postpowania gocia. w go niczego nie komunikuje (nie mamy do czynienia z dziaaniem komunikacyjnym), zatem gospodarz interpretuje jedynie informacj (niezdjcie butw). W konsekwencji moe on (a) nie zareagowa caa sytuacja pozostanie wwczas na poziomie przekazu informacji, ale nie dojdzie do komunikacji, albo (b) zareagowa
(intencjonalnie) i sformuowa komunikat (proba o zdjcie butw uzasadniona obowizujc w jego domu regu), ktry nastpnie zostanie zinterpretowany przez gocia. Natomiast
nie ma znaczenia, czy w zastosuje si do proby czy nie warunkiem komunikacji jest jej
intencjonalno i interpretacja, ale nie skuteczno.
Przy okazji tego przykadu mona zada pytanie: w jaki sposb mona odrni
dziaanie intencjonalne od nie-intencjonalnego, kiedy opisy fizykalne obu dziaa nie
rni si od siebie? W powyszym przykadzie gospodarz nie wie, dlaczego jego go
nie zdj butw (po prostu nie zna zasady czy moe jest zoliwy?). Jeeli osoba B nie zna
motyww okrelajcych czynnoci wykonywane przez osob A (nie potrafi stwierdzi, e
A dziaa z intencj komunikacyjn czy nie), to co pozwala uzna dziaanie A za dziaanie
komunikacyjne (bd odrzuci tak moliwo)? Powiemy, e ocena tego, czy A dziaa intencjonalnie czy nie, zaley od wiedzy kulturowej osoby B i od spoecznego kontekstu,
w jakim rozgrywa si sytuacja.
Wspomniano wczeniej zagadnienie wzajemnej relacji dziaa komunikacyjnych
i procesw przepywu informacji. Na zakoczenie tej czci warto powici jeszcze kilka uwag temu problemowi.
Jednym z kryteriw komunikacji jest jej intencjonalny charakter. Tym samym odrniamy nie tylko dziaania (a wrd nich dziaania komunikacyjne) od zachowa, ale
rwnie dziaania komunikacyjne od procesw przekazywania (przepywu) informacji.
Komunikacja i informacja nie s pojciami tosamymi, nie naley sprowadza (redukowa) ich znaczenia do siebie. Przyjmujemy, e przekazywanie informacji jest jedn z bardzo wielu funkcji komunikacji, ale nie funkcj jedyn. Nie kade dziaanie komunikacyjne polega wic na przekazywaniu informacji. Rwnie nie kady przypadek przepywu
informacji jest komunikacj. Kiedy szczekaj na siebie dwa psy (lub kiedy pies szczeka na
czowieka), mamy do czynienia z przekazywaniem informacji, ale nie z komunikacj:
zwierzta (podobnie jak roliny czy maszyny) nie komunikuj nie ma w tych przypadkach mowy o intencji komunikacyjnej, a tym bardziej o interpretowaniu.
W potocznej praktyce jzykowej czowiek czsto uznaje, e szczekajcy pies chce
mu co powiedzie. Jest to jedynie przykad antropomorfizacji zachowania zwierzcia,
swego rodzaju metafora. Jeeli rolina ma opadnite licie i na tej podstawie stwierdzamy, e w ten sposb daje nam ona do zrozumienia, e chce si jej pi, to przypisywanie
22

Kultura Media Teologia 16/2014

E. Kulczycki, M. Wendland, O kulturalistycznej teorii komunikacji

rolinie intencji komunikacyjnej jest cakowicie nieuzasadnione (aczkolwiek w codziennej praktyce jzykowej takie metafory s czym oczywistym, o ile nie staramy si wysnu z nich wnioskw teoretycznych dotyczcych rzekomej komunikacji w wiecie rolin czy zwierzt).
Przyjcie kryterium intencjonalnoci oznacza rwnie, e tzw. nieuwiadomione
komunikaty niewerbalne nie wchodz zgodnie z przyjtym tutaj rozumowaniem
w zakres dziaa komunikacyjnych. Jeeli np. kto zaobserwuje pojawienie si gsiej
skrki na ciele wasnym lub innej obserwowanej osoby, to nie mamy do czynienia z komunikatem. Gsia skrka (czy te m.in. rozszerzone renice, przyspieszone ttno itd.)
nie s znakami, lecz oznakami i jako takie nie maj intencjonalnego charakteru. Oczywicie, mog one podlega rnorakiej interpretacji, lecz osoba, u ktrej wystpuj tego
typu symptomy, nie dziaa intencjonalnie, lecz wykazuje odruchowe zachowania.

P
o
d
s
u
mo
w
a
n
i
e
Z dotychczasowych wywodw wynika, e przyjmujemy stosunkowo wskie rozumienie komunikacji. Takie celowo zawone ujcie (ograniczenie komunikacji do dziaa
celowych, racjonalnych i interpretowalnych) jest uargumentowane wzgldami metodologicznymi. W przypadku wielu propozycji szerokiego ujmowania komunikacji
(wszystko jest komunikacj, nie mona si nie komunikowa) pojawiaj si liczne
trudnoci (zwaszcza chaos terminologiczny), brak wyranie okrelonego przedmiotu
bada, wzajemnie sprzeczne wnioski w ramach poszczeglnych stanowisk itd. Omawiana tu propozycja celowo nie uwzgldnia np. komunikacji w wiecie zwierzt i rolin
(zachodzi w nim nie komunikowanie, lecz proces przepywu informacji) lub tzw. niewiadomej komunikacji niewerbalnej (odruchowe reakcje somatyczne). Takie ograniczenia i nawet czciowa rezygnacja z interdyscyplinarnoci s konsekwencj traktowania komunikacji jako fenomenu swoicie ludzkiego, ktry stanowi przedmiot bada
w zakresie nauk spoecznych i humanistycznych.
W odniesieniu do powyszego przykadu ilustrujcego komunikacj pasaerw
dwch statkw naley rwnie raz jeszcze podkreli, e obok swojej tendencji minimalistycznej (precyzyjna identyfikacja okrelonych dziaa jako dziaa komunikacyjnych), kulturalistyczne ujcie komunikacji jest wyrazem prby przekroczenia transmisyjnych modeli komunikowania. To, co zostao opisane w tym przykadzie, nie powinno
by uznawane za przypadek transmisji informacji od podmiotu A do podmiotu B.
Transmisja (przekazywanie, przepyw) informacji jest jedn z bardzo wielu funkcji komunikacji, ale zapewne nie jedyn. Tym, co staramy si opisa, s procesy interpretacji
dziaa podejmowanych przez racjonalnych aktorw spoecznych, a nie procesy mentalne uzewntrznianie i przekazywane przez jednostki. Przekroczenie transmisyjnoci
w badaniach nad komunikacj oznacza tu prb zerwania ze starymi, owieceniowymi
wyobraeniami o sposobach funkcjonowania podmiotu charakterystycznymi np. dla pogldw Kartezjusza czy Johna Locke'a24.
24

J.D. Peters, Speaking Into the Air: a History of the Idea of Communication, Chicago 2001, s. 64.

Kultura Media Teologia 16/2014

23

KULTURA I KOMUNIKACJA
Z pewnoci nie udao si omwi tutaj wszystkich kontrowersji zwizanych z kulturalistyczn teori komunikacji. Dalszego rozwinicia wymagaj m.in. kwestie takie
jak: medium i forma komunikacji, problem implikatur i metafor oraz relacja mowy do
jzyka.
Przywoane przykady mona mnoy, lecz jest to ograniczone form artykuu.
Stawiane sdy maj form hipotezy badawczej (aczkolwiek stanowi wynik kilkuletniej
pracy naukowej). Uzasadnienie uycia w stosunku do nich okrelenia teoria zostao
podane we wstpie. Hipotetyczny charakter tych rozwaa oznacza, e bd one w przyszoci rozwijane, rewidowane i poddawane weryfikacji (falsyfikacji), z punktu widzenia autorw nie s jednak sformuowaniami ostatecznymi i zamknitymi.

P
o
d
z
i

k
o
w
a
n
i
a
Artyku jest efektem prac realizowanych w projekcie Historia idei komunikacji. Analiza przeksztace praktyk komunikacyjnych i ich spoecznych uwarunkowa w perspektywie filozofii kultury finansowanym przez Narodowe Centrum Nauki w Polsce numer decyzji DEC-2011/03/D/HS1/00388.

BIBLIOGRAFIA
Austin J.L., Mwienie i poznawanie: rozprawy i wykady filozoficzne, Warszawa 1993.
Carey J.W., Communication as Culture. Revised Edition: Essays on Media and
Society, New York, 2008.
Craig R.T., Communication Theory as a Field, Communication Theory nr
2(9) 1999, s. 119-161.
Dobek-Ostrowska B., Podstawy komunikowania spoecznego, Wrocaw 2004.
Everett D., Language: the Cultural Tool, London 2012.
Fiske J., Wprowadzenie do bada nad komunikowaniem, Wrocaw 1999.
Goban-Klas T., Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia,
telewizji i Internetu, Warszawa-Krakw 1999.
Goffman E., Czowiek w teatrze ycia codziennego, Warszawa 2008.
Innis H.A., The Bias of Communication, Toronto 1993.
Jakobson R., W poszukiwaniu istoty jzyka: wybr pism 2, Warszawa1989.
McQuail D., Teoria komunikowania masowego, Warszawa 2008.
Mead G.H., Mind, Self, and Society: From the Standpoint of a Social Behaviorist, Chicago 1967.
Ollivier B., Nauki o komunikacji: teoria i praktyka, Warszawa, 2010.
Pearce B.W., Cronen V.E., Communication, Action, and Meaning. The Creation
of Social Realities, New York 1980.
Peters J. D., Speaking Into the Air: a History of the Idea of Communication,
Chicago 2001.
24

Kultura Media Teologia 16/2014

E. Kulczycki, M. Wendland, O kulturalistycznej teorii komunikacji

Pisarek W., Wstp do nauki o komunikowaniu, Warszawa 2008.

Rickert H., Kultura i wartoci, w: B. Borowicz-Sierocka, Cz. Karkowski (red.),
Neokantyzm, Wrocaw 1984, s. 45-54.
Shannon C.E., Weaver W., The Mathematical Theory of Communication, Urbana 1964.
Shepherd G.J., Building a discipline of communication, Journal of Communication nr 3(43) 1993, s. 83-91.
Watzlawick P., Bavelas J.B., Jackson D.D., Pragmatics of human communication: a study of interactional patterns, pathologies, and paradoxes, New
York 1967.
Winkin Y., Antropologia komunikacji. Od teorii do bada terenowych, Warszawa 2007.
Wittgenstein L., Dociekania filozoficzne, Warszawa 2008.
Znaniecki F., Cultural Reality, Illinois, Chicago 1919.
O AUTORACH:
Emanuel Kulczycki: doktor filozofii, komunikolog, teoretyk komunikacji. Adiunkt w Zakadzie Teorii i Filozofii Komunikacji Instytutu Filozofii UAM w Poznaniu.
W pracy badawczej podejmuje problematyk autonomizacji refleksji nad komunikacj,
statusu komunikacji jako przedmiotu badawczego oraz zagadnienie jzykw uniwersalnych. Autor monografii Teoretyzowanie komunikacji.

Micha Wendland: doktor filozofii, komunikolog. Adiunkt w Zakadzie Teorii i Filozofii Komunikacji, zatrudniony w Instytucie Filozofii na Uniwersytecie im. Adama
Mickiewicza od 2008 roku. W pracy badawczej zajmuje si przede wszystkim filozofi jzyka oraz filozofi kultury i teori komunikacji. Podejmuje tematyk wpywu praktyk
komunikacyjnych na rzeczywisto spoeczn, zajmuje si konstruktywizmem na obszarze komunikologii, nietransmisyjnymi ujciami komunikacji, a take klasyczn
i wspczesn filozofi niemieck.

Kultura Media Teologia 16/2014

25