Kocielny proces o niewano maestwa

Tekst ukaza si drukiem w dwch czciach dodatku diecezjalnego Gocia Niedzielnego; Nasza Diecezja
Wrocaw 12/442 i 13/443.
Kan. 1141 KPK stwierdza, e Maestwo zawarte i dopenione nie moe by rozwizane adn
ludzk wadz i z adnej przyczyny, oprcz mierci. Takie sformuowanie normy prawa wyranie wskazuje e
Koci zosta postawiony na stray nierozerwalno zwizku maeskiego, pamitajc jednoczenie, e z woli
Boej jest to miejsce uwicenia czowieka. Czy w zwizku z tym, proces o stwierdzenie niewanoci
maestwa nie jest w sprzecznoci z t prawd ? Czy czasami Koci nie zaprzecza sam sobie z jednej strony
dopuszczajc moliwo takiego procesu a z drugiej strony bdc przez samego Chrystusa (Mt 19, 3 8; Mk 10,
10 12) zobowizanym do strzeenia zasady nierozwizalnoci takiego zwizku?
Wskazujc na to co stanowi istot procesu o niewano maestwa, trzeba zauway, e polega on na
takiej sekwencji czynnoci procesowych, ktrych rezultatem staje si rozstrzygnicie wanoci lub niewanoci
maestwa. Innymi sowy chodzi o odpowied na pytanie czy konkretne maestwo zostao zawarte niewanie
czy te nie. Sdzia kocielny spogldajc na moment zawarcia maestwa niezalenie od tego ile lat temu to
wydarzenie miao miejsce stara si dotrze do prawdy o tym w jakiej dyspozycji byy wwczas strony
zgadzajc si na maestwo ze sob. Czy ich zgoda maeska nie bya z jakich powodw dotknita powan
wad, ktra w konsekwencji powodowaaby niewano ich maestwa?
Jeli w tej perspektywie spojrzymy na proces kanoniczny nie popadniemy w bdne przekonanie,
niejednokrotnie powtarzane rwnie w publikacjach prasowych ostatnio dosy czstych o rzekomym
istnieniu tzw. rozwodw kocielnych, czy moliwoci uniewaniania maestw sakramentalnych, ktre
przeprowadzaj sdy kocielne. Miaoby to by rzekomo dowodem na zmian dyscypliny Kocioa odnonie
nierozwizalnoci maestwa sakramentalnego. Podobne opinie w zasadniczy sposb wypaczaj istot oraz cel
prowadzenia procesu kanonicznego, bdc jedynie kolejn dziennikarsk pogoni za sensacj.
Troska Kocioa
Koci chce towarzyszy ludziom na rnych ciekach ycia. Kiedy przeywaj chwile radosne ale i
chwile smutku. Jest z nimi take i wtedy, kiedy dowiadczaj swoistego dramatu zwizanego z niepowodzeniem
w maestwie. Naley wyranie zaznaczy, e proces o niewano maestwa to bardzo konkretny wyraz
troski Kocioa o tych swoich wiernych, ktrym maestwo si rozpado i istnieje uzasadniona nadzieja w
twierdzeniu, i od samego pocztku byo ono niewane. W tej konkretnej sytuacji jego niepowodzenie byo
wynikiem jego niewanoci. Zabrako wwczas istotnego elementu wymaganego do legalnoci zgody
maeskiej. Mogo si tak zdarzy zarwno z przyczyn subiektywnych jak i obiektywnych. Poddajc analizie te
przyczyny Koci pragnie swoim wiernym ale i sobie odpowiedzie, na pytanie czy to konkretne maestwo w
ogle zaistniao. Bywa niejednokrotnie tak, e ju samo zainteresowanie si spraw pomijajc ostateczne
rozstrzygnicie jest dla tych wiernych jakim wiatem nadziei na odmian ich losu.
Przyczyny niewanoci maestwa
Osoba zainteresowana zoeniem skargi o niewano maestwa powinna mie przekonanie o
przyczynie powodujcej jego niewano. Kodeks prawa kanonicznego zwraca uwag w kan. 1083 do 1094, e
istnienie ktrej z przyczyn zrywajcych, od ktrych niemoliwa jest dyspensa czyni maestwo niewanym,
np. istnienie niezdolnoci pciowej (impotencja).
Ponadto w ramach przyczyn subiektywnych, ktre powoduj niewano maestwa zwraca si
uwag na defekty samej zgody maeskiej. Prawo kanoniczne wymienia je w kan. 1095 1107 mianowicie:
pozbawienie wystarczajcego uywania rozumu; istnienie powanego braku rozeznania oceniajcego co do
istotnych praw i obowizkw maeskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych; niezdolno
spowodowan przyczynami natury psychicznej do podjcia istotnych obowizkw maeskich; umylne
wprowadzenie w bd, bdce wynikiem podstpu przy zawieraniu maestwa; symulacj; wykluczenie
jakiego istotnego przymiotu lub dobra maestwa (jednoci, nierozerwalnoci, zrodzenia i wychowania
potomstwa); zawieranie maestwa pod warunkiem; wreszcie przymus i boja, towarzyszce zawarciu
maestwa.
Przyczyny obiektywne wynikaj z niezachowania formy kanonicznej. W ramach tej formy pod sankcj
niewanoci maestwa wymagane jest, aby asystowa przy jego zawieraniu tzw wiadek kwalifikowany
inaczej urzdowy tj. miejscowy ordynariusza albo proboszcz, albo kapan lub diakon delegowany przez jednego
z nich, jak rwnie aby byli przy tym obecni dwaj wiadkowie zwyczajni, ktrzy s zdolni stwierdzi zawarcie
maestwa i da o tym wiarygodne wiadectwo.

Skarga powodowa
Osoba posiadajca jakie przekonanie o niewanoci zawartego przez siebie maestwa, powinna
zwrci si do trybunau kocielnego, ktry jest waciwym organem do rozpatrywania tego typu spraw.
Kompetentnym w tej sytuacji jest trybuna miejsca, w ktrym maestwo zostao zawarte, bd trybuna
miejsca w ktrym strona pozwana (maonek nie skadajcy skargi powodowej) ma stae lub tymczasowe
zamieszkanie. Dokadniej chodzi o trybuna tej diecezji, na terenie ktrej weryfikuj si wspomniane wyej
warunki. Std przykadowo jeli lub mia miejsce na terenie Archidiecezji Wrocawskiej to kompetentnym do
rozpatrzenia skargi jest Metropolitalny Sd Duchowny we Wrocawiu. Podobnie gdy na terenie tej Archidiecezji
mieszka strona pozwana.
Skarga powodowa ma okreli jaki tytu niewanoci maestwa zachodzi w tym konkretnym
przypadku. Dlatego te osoba zwracajc si do waciwego trybunau kocielnego, powinna poda zwile
wszystkie te fakty, ktre jej zdaniem wymownie wiadcz o niewanoci jej maestwa. Wane jest by w takim
pimie zaznaczy okolicznoci i czas poznania si, opisa krtko jak przebiega okres narzeczestwa, zastanowi
si czy ju w okresie narzeczeskim z zachowaniami narzeczonego bd narzeczonej zwizane byy jakie
trudnoci. Takie przyczyny, jak chociaby skonnoci do alkoholu, zaywanie narkotykw, utrzymywanie
przygodnych kontaktw seksualnych przy trwajcym okresie narzeczestwa, czynienie deklaracji w ktrych
zastrzega sobie druga strona prawo do podobnej wolnoci w maestwie, deklaracje o wykluczeniu posiadania
potomstwa, mogyby sugerowa wady wyraanej przez osoby zgody, skutkiem czego byaby niewano
zawieranego maestwa. Jeli przyczyn niewanoci miaaby by np. pozorna zgoda naleaoby w skardze
opisa atmosfer podczas lubu, jak przez modych byy wypowiadane sowa przysigi, czy w atmosferze
radoci czy raczej z jakim szczeglnym wahaniem, smutkiem, przygnbieniem, z trudnym do wyjanienia
zachowaniem, wczeniej nie obserwowanym.
Osoba ktra utrzymuje e jej maestwo jest niewane, musi to udowodni. Dlatego na przedstawione
fakty przywouje si wiadkw czyli takie osoby, ktre znaj i to nie tylko ze syszenia okolicznoci
kojarzenia si maestwa, poycia polubnego oraz przyczyny jego rozpadu. Potwierdzeniem dla faktw
przemawiajcych za niewanoci maestwa, s take rnego rodzaju dokumenty, mog to by np. listy,
zawiadczenia lekarskie, dokumentacja historii choroby, zdjcia. Podanie takich dowodw ma istotne znaczenie
do tego aby sdzia kocielny mg osign pewno moraln co do zaistniaych faktw i na ich podstawie orzec
niewano maestwa.
Jest praktyk sdu duchownego, e zanim kto zdecyduje si tak skarg napisa, wczeniej przychodzi
na tzw. rozmow wstpn. W ramach, ktrej sdzia ustala celowo wniesienia do sdu takiej skargi. Nie
zawsze bowiem niewano maestwa rwnoznaczna jest z niepowodzeniem w tym maestwie. W trakcie
takiej rozmowy jeli si okae, e mona spraw wnie do sdu kocielnego petent otrzymuje dokadniejsze
informacje jak tak skarg napisa, jakie dokumenty naley przedstawi, oraz jak wygldaj etapy procesowe.
Porad tych Sd Metropolitalny we Wrocawiu udziela bezpatnie. W tym miejscu warto zwrci uwag i
przestrzec przed ewentualnym korzystaniem z reklamujcych si tu i wdzie kancelarii prawno
kanonistycznych, ktre oferuj za odpatnoci, skuteczn pomoc w zaatwianiu formalnoci zwizanych z
prowadzeniem procesu kanonicznego o niewano maestwa, gwarantujc przy tym korzystny wyrok. Sd
kocielny nie ma nic wsplnego z tego typu poradnictwem. Doda naley, e dla wystpowania w charakterze
adwokata i reprezentowanie stron przed sdem kocielnym, wymagana jest uprzednia zgoda biskupa
diecezjalnego. Bez niej wszelkie podobne dziaania s nieuprawnione.
Kto jest stron tego procesu ?
Przytaczane w skardze powodowej fakty nie s kierowane przeciwko komu w tym wypadku
przeciwko wspmaonkowi, lecz jest to skarga w sprawie, bowiem jedynym celem dziaa sdu kocielnego
jest sprawa wanoci bd niewanoci danego maestwa, nie za udowadnianie komu winy jego rozpadu.
Takie spojrzenie na proces kanoniczny rodzi jeszcze jedn konsekwencj; daje odpowied na pytanie: kto tak
naprawd jest stron w tego typu procesie? Kady proces zawsze dotyczy jakiego sporu, jest on najoglniej
rzecz biorc wynikiem rnicy zda na okrelony temat. Okazuje si, e w procesie kanonicznym z jednej
strony wystpuje ktre z maonkw przekonane o niewanoci, inaczej o nieistnieniu swojego maestwa
podobnie moe twierdzi rwnie drugi wspmaonek z drugiej za strony gos przeciwny, to znaczy za
wanoci, reprezentuje cay Koci, poniewa w momencie lubu kapan jako tzw. wiadek kwalifikowany,
wobec nowoecw i wszystkich zgromadzonych na ceremonii lubnej potwierdzi w imieniu Kocioa
katolickiego ich wzajemn przysig a przez to istnienie ich maestwa, udzielajc im przy tej okazji
swojego bogosawiestwa. Zdanie o istnieniu tego maestwa do momentu rozpoczcia procesu nie zostao
odwoane, std cay Koci ma prawo traktowa ten zwizek jako wanie zawarty, dopki czego innego si w
procesie nie udowodni. Takie spojrzenie ma rwnie norma kodeksu prawa kanonicznego, w podsumowani wad
zgody maeskiej zaznaczajc Chociaby maestwo zostao zawarte niewanie z racji przeszkody lub braku

formy, to jednak domniemywa si, e wyraona zgoda trwa, dopki nie uzyska si pewnoci jej odwoania
(kan. 1107). W tej sytuacji, celem ustalenia prawdy obiektywnej i uznania po czyjej stronie jest racja, toczy si
proces kanoniczny.
Jak wyglda proces ?
Osoby skadajc napisan przez siebie skarg czsto z obaw stawiaj pytania jak taki proces bdzie
wyglda czy bd musieli podobnie jak w sdzie cywilnym wikszo z nich przeprowadzia ju spraw
rozwodow na jednej sali przy obecnoci drugiej strony upublicznia wasny yciowy dramat? Czy bd
musieli przeywa kolejny stres z powodu wysuchiwania przez osoby trzecie najczciej ich znajomych,
ssiadw przykrych spraw zwizanych z nieudanym maestwem?
Procedura gromadzenia dowodw w ramach procesu kanonicznego, rni si od tej, ktr stosuj sdy
wieckie. W jej trakcie strony oraz ich wiadkowie osobno skadaj swoje zeznania. Nie s przesuchiwane
razem. Nie ma zatem powodu obawiania si, e inni bd sucha o przykrych dla stron sprawach. Wszystkie
sprawy dotyczce procesu w wikszoci zaatwiane s drog korespondencyjn, w jej wyniku strony i osoby w
procesie przywoane, pomagaj sdziemu w dotarciu do odpowiedzi; czy badane maestwo byo niewanie
zawarte?. Szczegln rol wrd przywoanych do takiej pomocy osb odgrywa biegy psycholog lub psychiatra,
ktry na zlecenie sdu sporzdza swoj opini. Czyni to na podstawie badania, bd sporzdza j w oparciu o
akta sprawy. Jego obecno jako wiadka z wiedzy jest istotna jeli np. sprawa niewanoci maestwa
prowadzona jest z kan. 1095, ktry wprost mwi o niezdolnoci osoby do maestwa, sytuujc ten defekt w jej
sferze psychicznej. Konsultacja z biegym w dziedzinie psychologii bd psychiatrii jest w takiej sytuacji
konieczna. Po zgromadzeniu tzw. materiau dowodowego na ktry skadaj si zeznania stron, zeznania
wiadkw, dokumenty, oraz tam gdzie to potrzebne opinie biegych, dokonuje si publikacji akt, dajc przez to
stronom moliwo zapoznania ze zgromadzonymi dowodami. Po zapoznaniu si z nimi maj oni prawo
ustosunkowania si do nich. Mog np. stwierdzi e materia dowodowy jest niewystarczajcy, e naley jeszcze
przesucha jakiego wiadka, ktrego zeznania pomog w wyjanieniu jakich wtpliwoci, e naley jeszcze
uwzgldni taki czy inny dokument, ktry strona przedkada sdziemu. Strona moe uzna te, e materia jest
wystarczajcy, zamyka si wwczas postpowanie dowodowe i przystpuje do kolejnego etapu, ktry koczy si
wyrokiem.
Jeli w takim wyroku orzeczona zostaa niewano maestwa, spraw z urzdu kieruje si do
trybunau apelacyjnego, celem jego uprawomocnienia si. Wyrok prawomocny polega na jednobrzmicym
orzeczeniu wydanym przez sdy dwch instancji. Tylko taki daje prawo stronom do zawarcia sakramentalnego
maestwa.. Dlatego jeli sd I instancji wyda wyrok za niewanoci, naley jeszcze poczeka na taki sam
wyrok, lub dekret potwierdzajcy, wydany przez sd apelacyjny. Gdyby w I instancji nie udowodniono
niewanoci, wwczas stronie, ktra wniosa skarg o niewano przysuguje prawo do apelacji, rozpatruje j
sd II instancji. Jeli ten wyda wyrok za niewanoci, to apelacja od niego kierowana jest do sdu III instancji,
jest nim albo Rota Rzymska, albo ktry z trybunaw krajowych, ktremu w tej instancji zleci rozpoznanie
sprawy Trybuna Sygnatury Apostolskiej.
Jak dugo trwa proces ?
Prawo w kan. 1453 Kodeksu prawa kanonicznego cile okrela dugo takiego procesu. W I instancji
nie powinien on trwa duej ni 12 miesicy, w II instancji sprawa winna by zbadana w cigu 6 miesicy. Jak
wic wida dla wydania prawomocnego wyroku prawo przewiduje ptora roku. Niestety bywa czsto tak, e z
przyczyn niezalenych od sdu, czas ten si wyduy. Na przykad sdzia jest zobowizany aby zatroszczy si
kompletno dowodw, dlatego pozostawia si stronom czas na ich dostarczanie, strona jeli czyni to opieszale,
sprawia e instrukcja czyli gromadzenie dowodw ulega wydueniu. Dzieje si tak rwnie za spraw
wiadkw nie zgaszajcych si na przesuchanie do sdu, lub na parafi, zmieniajcych terminy bywa, e z
przyczyn od nich niezalenych, bo praca, obowizki, nieoczekiwane zdarzenia, albo te w ostatniej chwili
odwoujcych ch skadania zezna. Wszystko to moe spowodowa, e zalecane przez prawo terminy zostan
przekroczone. Wydua si proces, kiedy strona pozwana w tym wypadku jedno z maonkw nie chce wzi
udziau w procesie. Dbajc o jego prawo wniesienia swoich dowodw w sprawie daje si mu odpowiednio dugi
czas na realizacj tego uprawnienia. Jeli po upywie wyznaczonego czasu nadal milczy, nie odpowiada na
pisma sdowe, ogasza si j stron nieobecn w tym procesie, z zastrzeeniem, e w kadej chwili moe si do
niego wczy. Wtedy dopiero sprawa moe postpi dalej, lecz zawsze dzieje si to kosztem upywajcego
czasu. Dla Sdu jest to niedogodno, ale troska o poszukiwanie w procesie prawdy na temat ich maestwa,
stoi zawsze na pierwszym miejscu. W tym poszukiwaniu naley dotrze do wszystkich moliwych dowodw,
zbada wszystkie moliwe okolicznoci, pozwalajce wyjani wszystkie wtpliwoci zwizane z ewentualn
niewanoci tego maestwa. Koci stwarza im tak moliwo i przez swoj dziaalno sdownicz
realizacj tego prawa chce im zagwarantowa.

Ks. Marian Kowalski