################################################################################

Teoria pola. Wspczesne wprowadzenie.

Pierre Ramond
Physics Department. University of Florida
Tytu oryginau : Field theory. A modern Primer
Westview 1981
Tumaczenie wspomagane przekadem rosyjskim - Moskwa MIR 1984

********************************************************************************
Tumaczenie z rosyjskiego: R. Waligra
Pierwsze tumaczenie 2012
Ostatnia modyfikacja : 2013-04-20
Tumaczenie caoci ksiki.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Skrty i oznaczenia zastosowane w tumaczonym tekcie (wasne lub stosowane przez autora ).
Przypisy wasne oznaczono symbolami (* ... *)
MQ mechanika kwantowa
MK mechanika klasyczna
CP czasoprzestrze
EM elektromagnetyczna, elektromagnetycznej itp.
STW, OTW odpowiednio - szczeglna i oglna teoria wzgldnoci
KTP kwantowa teoria pola ( ang. QFT )
KLTP klasyczna teoria pola
Y-M teoria Yanga-Millsa
QCD chromodynamika kwantowa
GTU teoria wielkiej unifikacji
FD funkcjona dziaania
FCT feynmanowska caka po trajektoriach
IUO, NIUO odpowiednio inercjalny i nieinercjalny ukad odniesienia
rr rwnanie rniczkowe
GP grupa Poincarego
GL, PL odpowiednio grupa i przeksztacenie Lorentza

********************************************************************************

Wprowadzenie.
Dowd renormalizowalnoci teorii Y-M, podany przez tHoofta pocign za sob bujny rozwj metod i zastosowa
KTP. Jednake w ostatnich latach nie pojawio si duo podrcznikw zwizanych z tym tematem, zatem pocztkujcy
w tej dziedzinie specjalista musi korzysta z prac oryginalnych lub prac przegldowych opisujcych wspomnian
dziedzin.
Obecnie istnieje oczywicie wiele piknych prac przegldowych, niestety czsto s one pisane nie z myl o
pocztkujcych naukowcach, a o specjalistach.
Przedstawione tutaj wykady zostay wygoszone w CIT ( kalifornijski instytut technologiczny ) w latach 1978-1980,
jako kurs teorii pola dla aspirantw pierwszego roku. Ich celem byo proste wyoenie oblicze, w ktrych zastosowanie
ma wspczesna teorii pola i ktre to wykorzystywane s przez specjalistw w omawianej dziedzinie. Z pedagogicznego
punktu widzenia w chwili obecnej nie mona ju wyoy w cigu jednego roku nieperturbacyjnej teorii pola czasy
jednorocznego wykadu, podstaw KTP odeszy do historii na zawsze.
Dlatego, te przedstawiony konspekt wykadw przedstawia tylko wybrany krg zagadnie.
Wspczesne wyoenie przedmiotu powinno skada si w skrajnym przypadku z trzech czci :
z kursu pierwszego, na ktrym uwag skupi si na strukturze i metodach perturbacyjnych teorii pola. Ma on za zadanie
zapozna z teori renormalizacji i obliczaniem diagramw Feynmana w teoriach z cechowaniem.
Na drugim kursie przedstawia si zastosowanie teorii z cechowaniem oraz koncentruje si na obliczeniach teorii
zaburze w QCD, modelu WeinbergaSalamaGlashowa i by moe na teoriach GTU.
Na kursie trzecim wprowadza si techniki nieperturbacyjne.
Przedstawione czytelnikowi wykady odnosz si do czci pierwszej.
Na pocztku przedstawiamy w nich, na poziomie elementarnym KLTP, przy czym szczegowo rozpatrujemy grup
Lorentza, reprezentacje Diraca i Majorany, supersymetri, nastpnie opisujemy metody regularyzacji, teori
renormalizacji oraz inne formalne strony omawianego przedmiotu. Cay materia wprowadzamy w postaci oblicze, nie
podajemy dowodu renormalizowalnoci, podpowiadamy jedynie, dlaczego wasno ta jest prawdopodobna.

Szczeglnie dokadnie rozpatrujemy renormalizacje teorii 4, a o renormalizowalnoci teorii z cechowaniem tylko

wspominamy.
Przejcie od KLTP do KTP opisano z pomoc feynmanowskiej caki po trajektoriach, co jest szczeglnie dogodne z
punktu widzenia zagadnie perturbacyjnych i nieperturbacyjnych. Ponadto dla najprostszych teorii opisano technik
obliczania wyznacznikw funkcjonalnych, opart na -funkcjach.
Cay materia przedstawiono na tyle szczegowo, aby czytelnik mg przeledzi kady krok wykadu.
Jednake zmuszeni bylimy opuci cay szereg wanych i istotnych zagadnie teoretycznych takich jak, np.
podczerwona struktura nienaruszonych teorii z cechowaniem i oblicze w takich teoriach z naruszeniem symetrii.
Mamy jednak nadziej, e nasze wykady mog suy jako wprowadzenie w obliczenia perturbacyjne w teoriach z
cechowaniem.
Na kocu kadego paragrafu umieszczono zadania, przy czym stopie ich trudnoci zaznaczono dodajc gwiazdki.
Aby wskaza drog dalszego zgbiania omawianych zagadnie na zakoczenie podajemy spis literatury.
(* w dalszej kolejnoci autor skada tradycyjne podzikowania *)
Passadena, lato 1980

P. Ramond

*************************************************************************************************

Rozdzia 1. Jak zbudowa funkcjona dziaania ?

1. Podstawowe wiadomoci.
Jest bardzo przyjemnym i uytecznym przyj do wiadomoci fakt, e wszystkie podstawowe prawa fizyki klasycznej
mona wyprowadzi z jednej, jedynej konstrukcji matematycznej nazwanej dziaaniem. Z niej wanie wynikaj
klasyczne rwnania ruchu, a analiza warunkw, inwariantnoci dziaania pozwala znale wielkoci zachowane przy
ruchu klasycznym. Na dodatek, jak pokazali Dirac i Feynman, rola pojcia dziaania w sposb peny ujawnia si w fizyce
kwantowej. Dziki temu zapewniony zostaje jasny i elegancki jzyk uyteczny w opisie przejcia od fizyki klasycznej do
kwantowej, jzykiem tym jest feynmanowska caka po trajektoriach (FCT ) (* ang. Feynman path integral (FPT) *).
Zatem, nasz cel jest jasny : na pocztku nauczymy si budowa odpowiednie dla naszych celw funkcjonay dziaania
(FD), a nastpnie wyprowadzimy kwantowe wasnoci ukadu, opisanego zadanym FD, obliczajc zwizan z nim FCT.
Na pocztku zbadamy FD dla elementarnego ukadu czstki punktowej, ktrej wektor pooenia w chwili t jest dany
przez funkcje xi(t ) ( i = 1, 2, 3 ) i ktra porusza si w potencjale niezalenym od czasu V(xi ).
Odpowiedni FD dany jest przez wyraenie :
t1
S( [xi ] ; t1 , t2 ) dt [ m (dxi /dt ) (dxi /dt ) V(xi ) ]
(1.1)
t2
Jest on funkcj chwili pocztkowej i kocowej t1, t2 i funkcjonaem od trajektorii xi(t ) przy t1< t < t2
( wzgldem powtarzajcych si indeksw aciskich prowadzimy sumowanie )
Wszystko to oznacza, e zadanej trajektorii xi(t ) przyporzdkowujemy pewn liczb, nazywan funkcjonaem
( w danym przypadku S ). Argument funkcjonau bdziemy obejmowa nawiasem kwadratowym [ ... ].
Przykadowo, dugo trajektorii jest funkcjonaem trajektorii.
Zobaczmy teraz jak zmienia si S przy maej deformacji trajektorii :
xi(t ) xi(t ) + xi(t )
Mamy :
t2
S[ xi + xi ] = dt [ m d(xi xi )/dt d(xi + xi )/dt V(xi + xi ) ]
t1
Zaniedbujc czony O(x)2 moemy zapisa :
d(xi xi )/dt d(xi + xi )/dt =(dxi /dt ) (dxi /dt ) 2 (d2xi /dt2 ) xi + 2d/dt (xi dxi /dt )
V(xi + xi ) V(xi ) + xi iV
Gdzie : i /xi
Zatem :

(1.2)

(1.3)

(1.4)
(1.5)

t2
S[ xi + xi ] S[ xi ] + dt xi [ iV m (d2xi /dt2 ) ] + m dt d/dt [ xi ( dxi/dt ) ]
(1.6)
t1
Ostatnia skadowa jest czonem powierzchniowym. (* surface term *)
Moemy si jej pozby, jeli ograniczymy si do wariacji trajektorii zerujcych si w punktach kocowych :
xi (t1) = xi( t2 ) = 0
Jeli przyjmiemy ten warunek, to z wymogu staoci dziaania S przy dowolnych xi wynikaj klasyczne rwnania ruchu
danego ukadu.
Symbolicznie zapiszemy to jako rwno zeru pochodnej funkcjonalnej, okrelonej przez zaleno :
S[ xi + xi ] = S[ xi ] + dt xi S/xi +
(1.7)
Zatem, :
S/xi = - [ m (d2xi /dt2 ) + iV ] = 0
(1.8)
Zatem ustanowilimy odpowiednio wzajemn midzy rwnaniami ruchu I warunkiem ekstremalnoci dziaania S.
Zauwamy jednake, e warunek ekstremalnoci dziaania S prowadzi do caej klasy moliwych trajektorii. Po jakiej z
nich w istocie nastpuje ruch, zaley od warunkw brzegowych zadawanych jako wartoci pocztkowe wielkoci
xi i dxi /dt .
Nastpnym i najwaniejszym faktem w przedstawionej metodzie jest zauwaenie, obecno odpowiednioci midzy
symetriami dziaania S i istnieniem wielkoci zachowanych w procesie ruchu danego ukadu.
Podamy przykad.
Niech V(xi ) bdzie funkcj dugoci wektora xi tj. wielkoci r = (xi xi )1/2. Wtedy dziaanie S, bdzie inwariantne
wzgldem obrotw trjwymiarowego wektora xi , poniewa zaley ono tylko od dugoci samego wektora, ktra przy
obrotach nie zmienia si. Przy nieskoczenie maym, dowolnym obrocie mamy :
xi = ij xj , ij = - ji ,, przy czym ij nie zaley od czasu
(1.9)
Poniewa dziaanie S jest inwariantne, to speniona jest rwno S = 0, jednake wczeniej widzielimy, e S skada
si z dwch skadowych : pochodnej funkcjonalnej, rwnej zeru dla klasycznej trajektorii i czonu powierzchniowego.
Jednake dla danej konkretnej wariacji nie moemy naoy na xi(t ) warunkw granicznych i dlatego inwariantno
dziaania S jest rwnowana z rwnaniami ruchu i prowadzi do nastpujcej rwnoci :
t2
(1.10)
S = dt d/dt [ m (dxi /dt ) xi ] = ij mxj(dxi /dt ) |t2 t
1
t1
Poniewa jest to suszne dla dowolnych ij , wielkoci :
ij(t ) m [ xi (dxj /dt ) xj (dxi /dt ) ]
(1.11)
speniaj rwno :
ij(t1 ) = ij(t2 )
(1.12)
i dlatego zachowuj si one w procesie ruchu.
Jak wiadomo, s to oczywicie skadowe momentu pdu. Infinitezymaln form prawa zachowania mona otrzyma,
podstawiajc t2 t1.
Dowiedlimy, zatem, w jednym prostym przypadku znamienitego twierdzenia po raz pierwszy sformuowanego przez
Emmy Noether, wicego inwariantno ( tutaj akurat wzgldem obrotw ) z prawami zachowania ( tutaj akurat
momentu pdu ).
Dokonajmy pewnego podsumowania :
1) klasyczne rwnania ruchu otrzymujemy z warunku ekstremalnoci dziaania S
2) warunki graniczne powinny by zadawane zewntrznie
3) symetrie dziaania S maj odpowiednio z wielkociami zachowujcymi si i dlatego odzwierciedlaj podstawowe
symetrie ukadu fizycznego. Podany przykad odnosi si do MK. Mona go jednak uoglni na KLTP, np.
elektrodynamik maxwellowsk lub OTW Einsteina.
Dziaanie jest jedynie pewn konstrukcj matematyczn , a liczba konstrukcji takiego rodzaju jest w zasadzie
nieograniczona. Jednake dziaanie powinno opisywa wiat fizyczny, ktry jak zakadamy zbudowany jest w cakowicie
okrelony sposb. Zatem, pord wielu moliwych powinien istnie, tej jeden szczeglny FD, ktry prawidowo opisuje
to, co zachodzi w rzeczywistoci. Pojawia si wobec tego pytanie jak odrni taki szczeglny FD od innych ?
Odpowied podpowiada nam twierdzenie Noether, wskazujcy na zwizek midzy symetriami danego ukadu, a
symetriami FD, ktrym go opisujemy.
Dobrze s nam znane symetrie w rodzaju tych, ktre wynikaj z STW i ze wszystkich moliwych dziaa powinnimy
wybra tylko te, ktre odzwierciedlaj te symetrie. Inne symetrie, w rodzaju np. zachowania adunku elektrycznego,

jeszcze bardziej ograniczaj posta szukanego FD. Mamy podstaw zakada, e natura preferuje okrelone typy dziaa,
mianowicie te, ktre posiadaj wszelkie inwariantnoci zmieniajcymi si od punktu do punktu. Inwariantnoci tego
rodzaju prowadz do teorii z cechowaniem, o ktrych bdziemy jeszcze mwili.
Pki, co teraz nauczymy si budowa FD dla ukadw, speniajcych prawa STW. Formaln wasnoci takich ukadw
jest inwariantno wzgldem przeksztace nalecych do niejednorodnej grupy Lorentza, lub inaczej grupy Poincarego.
Do omwienia tej grupy przejdziemy w nastpnym paragrafie.

Zadania.
Uwagi. 1) zadania ukazane s w porzdku wzrostu ich trudnoci.
2) rozwizujcie zadania wykorzystujc FD, nawet, jeli znacie bardziej elementarne sposoby ich rozwiza.
A. 1) Dowie, e przy ruchu, opisywanym dziaaniem :
S = dt mx2 , x dx/dt
pd jest zachowany.
2) Zakadajc, e V(x1) = v [ 1 cos(r/a )], znale wyraenie dla prdkoci zmiany pdu.
B. Wyprowadzi wyraenie dla prdkoci zmiany ktowego momentu pdu (* angular momentum *) czstki punktowej,
poruszajcej si w dowolnym potencjale.
C* Znale inwariantnoci FD w przypadku czstki punktowej, poruszajcej si w potencjale V = - a/r
Podpowied. Orbity newtonowskie nie doznaj precesji, co prowadzi do nietrywialne wielkoci zachowanej
wektora Rungego-Lenza.
D* Przyjmujc FD jako inwariantny wzgldem jednorodnych translacji w czasie, wyprowadzi wyraenie dla zwizanej
z nim wielkoci. Jako przykad wzi czstk punktow, poruszajc si w potencjale niezalenym od czasu.
Co si stanie, jeli potencja bdzie zalea od czasu ?

2. Grupa Lorentza ( przegld zagadnienia).

W STW postuluje si, e prdko wiata jest jednakowa we wszystkich IUO. Oznacza to, e jeli xi s
wsprzdnymi sygnau wietlnego w chwili t, w jednym IUO i sygna ten jest rejestrowany w punkcie xi w chwili t w
drugim IUO, to powinna by speniona rwno :
s2 c2t2 xixi = c2t2 xixi
(2.1)
Zbir przeksztace liniowych, wicych ( xi, t ) z ( xi , t ) i zachowujcy wyraenie (2.1), tworzy grup, nazywan
grup Lorentza ( zobacz zadanie ). W dalszej kolejnoci wybierzemy taki ukad jednostek, w ktrym c = 1 i
wprowadzimy nastpujce oznaczenia :
x , = 0, 1, 2, 3 , gdzie x0 = t ( x1, x2, x3 ) = ( xi ) = x
tj. x = ( x0, xi ) = ( t, x ) , i = 1, 2, 3
W takich zwartych oznaczeniach wielko s2 mona zapisa nastpujco :
s2 = x0x0 xixi xx g
(2.2)
gdzie tensor metryczny g = g jest rwny zeru we wszystkich przypadkach, oprcz przypadku = , przy czym :
g00 = -g11 = -g22 = -g33 = 1
Jeli nie zapisano inaczej, to wzgldem powtarzajcych si indeksw prowadzimy sumowanie.
Teraz rwnanie (2.1) przyjmuje posta :
gxx = gxx
(2.3)
Rozpatrzmy dalej zbir przeksztace liniowych o postaci :
x = x = 0 x0 + i xi
zachowujcych s2. Zachowanie s2 wymusza, ze wielkoci powinny spenia warunek :
gxx = g xx = gxx
Poniewa zaleno (2.5) powinna by speniona przy dowolnym x mamy :
g = g
W wielu zastosowaniach dogodne s oznaczenia macierzowe. x bdziemy rozpatrywali jako wektor kolumnowy i
oznacza jako x , a g jako macierz oznaczan jako g, wtedy :
s2 = xTgx

(2.4)

(2.5)
(2.6)

(2.7)

x = Lx
(2.8)

gdzie : L jest macierz rwnowan wspczynnikom macierzy , przez indeks T oznaczono transponowanie
macierzy.
Aby macierze L byy macierzami przeksztacenia Lorentza (PL) powinny one spenia zaleno :
g = LTgL
(2.9)
Zbadamy teraz rwnanie (2.9). Po pierwsze, obliczymy wyznacznik obu jego stron :
det g = det LT det g det L
(2.10)
skd moemy wnioskowa, e :
det L = 1
(2.11)
Przypadek det L = 1 (-1) odpowiada waciwym ( niewaciwym ) PL (* proper, improper *)
Przykadowo PL, zadawane macierz liczbow L = g s niewaciwe, fizycznie takim przeksztaceniom odpowiada
zamiana : x0 x0 , xi -xi tj. odbicia przestrzenne.
Po drugie, wypiszemy skadowe rwnania (2.6) z indeksami 00 :
1 = 0 g 0 = ( 00 )2 ( i0 )2
(2.12)
skd wynika, e :
| 00 | 1
(2.13)
Jeli 00 1, to PL nazywa si ortochronicznym, a 00 -1 odpowiada nieortochronicznym PL. Zatem, wszystkie PL
moemy podzieli na cztery kategorie ( zobacz zadanie ) :
1) waciwe ortochroniczne ( zwane ograniczonymi ) (L+ ), det L = +1 , 00 1
2) waciwe nieortochroniczne ( L+ ), det L = +1 , 00 - 1 ;
3) niewaciwe ortochroniczne ( L- ), det L = -1 , 00 1
4) niewaciwe nieortochroniczne ( L- ), det L = -1 , 00 - 1
Podamy teraz kilka przykadw.
1) Obroty : x0 = x0 , xi = aijxj , gdzie aij macierz ortogonalna.
Macierz L moemy zapisa w postaci blokowej :
L=(1 0 )
(0 a )
det L = det a
Moliwe s przypadki det a = 1, odpowiadajce obrotom waciwym i niewaciwym, przy tym L odnosi si do
L+ i L2) Pchnicia (* ang. boosts , std po polsku mwimy busty *)
Przeksztacenia :
x0 = x0cosh( ) x1sinh( )
x1 = -x0sinh( ) + x1cosh( )
x2,3 = x2,3
opisuj pchnicie w kierunku osi 1.
Wtedy w zapisie blokowym mamy :

(2.14)

(2.15)

det L cosh2( ) sinh2( ) = 1 , 00 = cosh( ) 1

Takie przeksztacenie naley do typu L+ . Zauwamy, e przechodzc do nowej zmiennej v ( prdko ruchu ukadu
odniesienia ), zwizanej z zalenoci :
cosh( ) ( 1 v2 )-1/2 , sinh( ) = v( 1 v2 )-1/2
(2.19)
otrzymujemy bardziej znan form zapisu omawianego przeksztacenia.
3. Odwrcenie czasu, okrelone jako przeksztacenie :
x0 = -x0 , xi = xi
Takie przeksztacenie ma det L = -1 i 00 = -1 i naley do kategorii L-

4. Cakowite odbicie, okrelone jako przeksztacenie :

x = x ,
W tym przypadku det L = +1, 00 = 1 , przeksztacenie naley do kategorii L+ .
Cakowite odbicie mona przedstawi jako iloczyn odbicia przestrzennego i czasowego.
Dowolne PL mona przedstawi w postaci iloczynu powyszych czterech przeksztace ( zobacz zadanie ).
Moemy zatem, ograniczy si do badania obrotw i pchni. Poniewa moliwe s trzy obroty i trzy pchnicia, po
jednym z kierunkw przestrzennych, PL charakteryzowane jest poprzez sze parametrw.
Zajmiemy si teraz zbudowaniem odpowiadajcych im szeciu generatorw.
Rozpatrzmy nieskoczenie mae PL :
= +
(2.20)

gdzie : symbol Kroneckera, rwny zeru przy i jeden w pozostaych przypadkach.

Podstawienie wyraenia (2.20) do rwnania (2.6) daje z dokadnoci do O() :
0 = g + g
(2.21)
W celu opuszczenia indeksu wykorzystamy tensor metryczny, przykadowo :
x g x = ( x0 x )
(2.22)
Wtedy rwnanie (2.21) przyjmuje posta :
0 = +
(2.23)
tj. tensor antysymetryczny z 4 3/2 = 6 ( tak jak oczekiwalimy ) niezalenymi skadowymi.
Wprowadzimy nastpujce generatory hermitowskie :
L = i( x x )
(2.24)
gdzie : /x = ( /t , )
(2.25)
Wtedy mona napisa :
x = i L x = x
(2.26)
atwo zauway, e generatory L tworz algebr Liego :
[ L , L ] = i gL - i gL - i gL + i gL
(2.27)
ktr mona utosami z algebr Liego grupy SO(3, 1).
Najoglniejsza reprezentacja generatorw SO(3, 1), speniajcych zalenoci komutacyjne (2.27) ma posta :
M i(x x ) + S
(2.28)
Gdzie : S s operatorami hermitowskimi, ktre tworz t sam algebr Liego co operatory L i ktre komutuj z
nimi.
Generatory hermitowskie Mij, gdzie i, j = 1, 2, 3 same tworz algebr :
[ Mij , Mk ] = i jkMi + i ikMj + i jMik i iMjk
(2.29)
odpowiadajc grupie obrotw SU(2).
Jeli wprowadzimy nowe operatory :
Ji ijkMjk
(2.30)
Gdzie : ijk symbol Leviego-Civity, cakowicie antysymetryczny wzgldem wszystkich swoich indeksw, 123 = +1
to otrzymamy bardziej znane wyraenia. Mamy wtedy :
[ Ji , Jj ] = i ijk Jk
(2.31)
Wprowadzimy teraz generatory pchni :
Ki M0i
(2.32)
Z algebry Liego wynika, e :
[ Ki , Kj ] = -i ijk Jk
(2.33)
[ Ji , Kj ] = i ijk Kk
(2.34)
Generatory K i J s operatorami hermitowskimi, jednake K s operatorami niezwartymi (* non -compacts generator *)
Zalenoci komutacyjne mona rozczepi poprzez wprowadzenie nowych ich kombinacji liniowych :
Ni ( Ji + iKi )
(2.35)

Chocia s one niehermitowskie , tj. Ni Ni maj t dogodn wasno, e spenione s dla nich proste zalenoci
komutacyjne :

[ Ni , Nj ] = 0
(2.36)
[ Ni , Nj ] = -i ijk Nk
(2.37)
[ Ni , Nj] = -i ijk Nk
(2.38)

Oznacza to, e zarwno Ni jak i Ni tworz algebr Liego grupy SU(2).

Dlatego, mona wykorzysta dobrze znan teori reprezentacji tej grupy. Z dobrze znanych wynikw tej teorii dla
( spinowej ) grupy SU(2) wynika, w szczeglnoci, e w danym przypadku istniej dwa operatory Casimira
( tj. operatory, ktre komutuj ze wszystkimi generatorami ) :
Ni Ni
o wartociach wasnych n(n + 1 )
NiNi o wartociach wasnych m(m + 1 )
gdzie : m, n = 0, , 1, 3/2 , ...
Otrzymane reprezentacje oznaczane s poprzez par liczb (n, m ), a stany wewntrz reprezentacji rozrniane s
dodatkowo ze wzgldu na wartoci wasne operatorw N3 i N3.
Zauwamy, e dwie grupy SU(2) nie s niezalene, poniewa mona je zamienia miejscami, przeprowadzajc operacje
zmiany parzystoci P, w wyniku, ktrej otrzymujemy :
J i J i , Ki Ki
oraz operacje sprzenia hermitowskiego, zmieniajcej znak jednostki urojonej, co powoduje przeksztacenie Ni w Ni.
W przypadku oglnym reprezentacje grupy Lorentza nie s stanami wasnymi, ani operatora parzystoci, ani operatora
(sprzenia ) hermitowskiego. Poniewa Ji = Ni + Ni mona utosami spin reprezentacji z liczb m + n.
Dla przykadu rozpatrzmy nastpujce reprezentacje :
a) (0, 0 ) ; spin jest rwny zeru, skalarna reprezentacja o okrelonej parzystoci
( moe by skalarem lub pseudoskalarem )
b) ( , 0 ) ; spin rwny , lewy spinor ( definicja lewego i prawego spinora jest umowna )
c) (0, ) ; spin rwny , spinor prawy.
Spinory te maj po dwie skadowe ( spin do gry i spin na d ), nazywamy je spinorami Weyla. W przypadku, kiedy
wymagane jest uwzgldnienie parzystoci, naley rozpatrywa kombinacje liniow (0, ) ( , 0 ), tworzc spinor
Diraca.
Istotne w tym jest to, e zadajc te dwie reprezentacje spinorowe, moemy poprzez ich mnoenie zbudowa dowoln
inn reprezentacje. Jest to rwnowane zbudowaniu stanw z wyszymi spinami na drodze tworzenia
( kroneckerowskiego ) iloczynu wielu stanw ze spinem z grupy obrotw.
Podamy dwa przykady.
a) Iloczyn ( , 0 ) (0, ) = ( , ) daje reprezentacje ze spinem 1 o czterech skadowych. W oznaczeniach
tensorowych zapisywane byoby to jako 4-wektor.
b) Iloczyn (, 0 ) (, 0 ) = ( 0 , 0 ) ( 1, 0 ). Skalarna reprezentacja zadana jest tutaj poprzez antysymetryczny
iloczyn. Nowa reprezentacja (1, 0 ) opisywana jest przez antysymetryczny samodualny tensor drugiego rzdu, tj. przez
tensor B , speniajcy warunki :
B = B
(2.39)

B = B
(2.40)
Gdzie : symbol Leviego-Civity w czterech wymiarach, cakowicie antysymetryczny, przy czym 0123 = +1
Reprezentacja (0, 1) odpowiada tensorowi antysamodualnemu :
B = - i B
(2.41)
Przykadowo, maxwellowski tensor natenia pola F przeksztaca si wzgldem grupy Lorentza jak ( 0, 1 ) ( 1, 0 ).
Na zakoczenie podkrelmy jeden wany moment.
Zamy, e rozpatrujemy PL w tzw. przestrzeni Euklidesa, gdzie zmienna t zamieniona jest na wielko it ( 1t ).
Wtedy zalenoci komutacyjne zostaj zachowane t tylko rnic, e g zamienia si na symbol delty Kroneckera
W wyniku, czego dochodzimy do algebry Liego grupy SO(4), tj. grupy obrotw w czterech wymiarach.
W takim przypadku rozczepienie na dwie komutujce grupy SU(2) osigane jest z pomoc kombinacji hermitowskich
J i Ki
Takie dwie grupy SU(2) s cakowicie niezalene, poniewa nie mog by one przeksztacone w siebie poprzez
sprzenie. Parzysto moe wiza te dwie grupy, jednak w przestrzeni Euklidesa, gdzie kierunki s rwnowane, jest
to ju znacznie mniej interesujce.

Zadania.
A. Pokacie, e PL speniaj aksjomaty grupy, tj. jeli L1 i L2 s dwoma PL, to rwnie ich iloczyn L1L2 jest PL ;
istnieje przeksztacenie tosamociowe ; jeli L jest PL, to L-1 rwnie jest PL.
B. Pokacie, e det L i znak wielkoci 00 s inwariantami przeksztacenia PL i z tego powodu mog by wykorzystane
w celu klasyfikacji PL.
C. Pokacie, e jeli L jest ograniczonym PL ( det L = +1 , 00 > 1 ), to wszystkie PL mog by zapisane w postaci :

L odbicie przestrzenne dla LL odbicie czasu dla L-

L odbicie przestrzenne dla odbicie czasowe dla L+

D. Pokacie, e ograniczone przeksztacenie Lorentza mona jednoznacznie przedstawi w postaci iloczynu pchnicia i
obrotu.
E*. Zadanie o przetasowaniu indeksw. Pokacie, e skadowe samodualnego antysymetrycznego tensora drugiego rzdu
przeksztacaj si jeden przez drugi, tj. nieprzywiedlnie wzgldem grupy Lorentza.

3. Grupa Poincarego.
Drug fundamentaln zasad jest inwariantno zachowania izolowanego ukadu fizycznego wzgldem jednorodnych
translacji w przestrzeni i czasie. ( aby uwzgldni oddziaywania grawitacyjne, zasad t naley uoglni na dowolne
translacje ). Takie przeksztacenie zapisujemy w postaci :
x x = x + a
(3.1)
gdzie : a dowolny stay 4-wektor.
Ogln grup inwariantnoci jest zatem 10-cio parametrowa grupa, nazywana grup Poincarego, dla ktrej :
x x = x + a
(3.2)
Translacje (3.1) nie komutuj z PL. Rozwamy, bowiem dwa kolejne przeksztacenia grupy Poincarego (GP) z
parametrami ( 1, a1 ) i ( 2, a2 ) :
x 1 x + a1 2 1 x + 2 a1+ a2
(3.3)
Widzimy, wic, e parametry translacji doznaj obrotu. Nie ma w tym niczego dziwnego, poniewa tak wanie by w
przypadku 4-wektorw. Podobne zwizanie grupy translacji z grup, Lorentza nazywa si iloczynem normalnym. Tym
niemniej, jak wynika z samej nazwy, przeksztacenia GP tworz grup ( zobacz zadanie A ).
Aby otrzyma algebr generatorw tej grupy, zauwaymy, e zmiana wsprzdnych punktu wiata x przy nieskoczenie
maej translacji moe by zapisana w postaci :
x = iPx
(3.4)

i Px =
(3.5)
gdzie parametr.
Wielkoci :
P = i
(3.6)
s to generatory hermitowskie.
Oczywicie komutuj one ze sob :
[ P , P ] = 0
(3.7)
ale nie komutuj one z generatorami grupy Lorentza :
[ M , P ] = igP + igP
(3.8)
Poprzez zalenoci komutacyjne (3.7) i (3.8) jak rwnie poprzez zalenoci komutacyjne dla M definiowana jest
algebra Liego grupy Poincarego. Dugo PP wektora P jest oczywicie inwariantna wzgldem przeksztace
Lorentza i dlatego na mocy wzoru (3.7) jest operatorem Casimira. Nie jest jednak oczywiste jak zbudowa drugi operator
Casimira, jednake jak tylko, co zauwaylimy jak taki operator moe suy dugo dowolnego 4-wektora,
komutujcego z generatorami P. Takim 4-wektorem jest 4-wektor Pauliego-Lubaskiego W :
W = P M
(3.9)

Z uwzgldnieniem wzorw (3.7) i (3.8) oraz faktem antysymetrii symbolu Levi-Civity otrzymujemy :
[ W , P ] = 0
a poniewa W przeksztaca si tak jak 4-wektor, otrzymujemy :
[ M , W ] = -igW + igW
Dlatego te dugo WW danego wektora jest inwariantem Casimira. Najoglniejsze wyraenia dla dziesiciu
generatorw grupy Poincarego s nastpujce :
P = i

(3.10)
(3.11)

M = i ( x x ) + S
Tak, e :
W = i S
(3.12)
Teoria reprezentacji GP zostaa opracowana przez Wignera. Jej reprezentacje dziel si na trzy klasy.
1. Warto wasna operatora PP m2 jest liczb dodatni i rzeczywist. Wtedy warto wasna operatora
WW jest rwna m2s(s + 1), gdzie s spin s = 0, , 1, ....
Takie reprezentacje indukowane s poprzez mas m i spin s. Stany wewntrz tej reprezentacji rozrniane s poprzez
trzy skadowe spinu s3 = -s, -s + 1, ... , s 1 , jak rwnie poprzez cige wartoci Pi. Fizycznie taki stan odpowiada
czstce o masie m i spinie s, trjwymiarowym pdem pi i rzutem spinu s3. Masywne czstki o spinie s maj 2s + 1 stopni
swobody.
2. Warto wasna operatora PP jest rwna zeru, co odpowiada czstce o zerowej masie spoczynkowej. Przy tym
warto wasna operatora WW jest rwnie rwna zero, a poniewa PW = 0 to operatory W i P s
proporcjonalne. Wspczynnik proporcjonalnoci nazywa si skrtnoci i jest on rwny s,
gdzie s = 0, , 1, 3/2 , ... jest spinem reprezentacji.
Zatem, czstki bezmasowe o spinie s 0 posiadaj dwa stopnie swobody. Dodatkowo s one rozrniane poprzez trzy
wartoci ich pdu wzdu osi x, y, z.
Przykadem czstek, podpadajcych pod t kategorie jest foton o spinie 1 i dwoma stanami o skrtnoci 1
(* jest to oczywicie polaryzacja *)
neutrino o skrtnoci i grawiton o dwch stanach polaryzacyjnych 2.
3. PP = 0, ale spin przyjmuje wartoci cige. Dugo wektora W jest rwna minus kwadratowi pewnej liczby
dodatniej. Taki tym reprezentacji opisuje czstki o zerowej masie spoczynkowej i o nieskoczonej liczbie stanw
polaryzacji, indukowanych przez zmienn cig. Jak si wydaje takie reprezentacje nie s realizowane w przyrodzie.
Jeli chodzi o szczegy, to odsyam czytelnika do artykuu : V. Bargman , E. P. Wigner [1].
Istniej rwnie reprezentacje tachionowe o PP < 0, ktrych nie bdziemy rozpatrywali.
Istniej rwnie i inne reprezentacje GP, ale s one nie unitarne. MQ dopuszcza utosamienie ze stanami czstek tylko
reprezentacji unitarnych. Reprezentacje wignerowskie s nieskoczenie wymiarowe, co odpowiada czstkom o
nieograniczonych pdach. Uytecznie jest porwna ten przypadek z przypadkiem, jaki otrzymalimy dla grupy
Lorentza, gdzie mwilimy o skoczenie wymiarowych, ale nie unitarnych reprezentacjach. Wprowadzajc pojcie pola
bdziemy mogli wykorzysta takie reprezentacje.

Zadania.
A. Pokacie, e przeksztacenia (3.2) tworz grup.
B. Pokacie, e jeli PP = m2 > 0 , to warto wasna operatora WW jest rwna tak jak to zapisalimy m2s(s + 1).
B*. Znajdcie reprezentacje generatorw GP na powierzchni przestrzennopodobnej x0 = 0 w przypadku, kiedy
m2 = 0 i s = 0.
Podpowied. Podstawiajc x0 = 0 naley wyrazi wielko sprzon P0 poprzez pozostae zmienne. W tym celu
wykorzystajcie operator Casimira. Nastpnie wyracie wszystkie generatory GP poprzez xi ,Pi oraz m2.
[ Zobacz rwnie artyku [2] ]
C. Rozwicie poprzednie zadanie dla przypadku powierzchni przestrzennopodobnej x3 = 0.
D**. Rozwicie zadanie C dla przypadku s 0, m2 > 0.

(* Dodatek 1.1 Algebra grupy Poincarego- przegld zagadnienia.

Zobacz dodatki do ksiki : P. West Wprowadzenie do supersymetrii i supergrawitacji

Grupa przeksztace czasoprzestrzeni.

Oglne przeksztacenie dziaajce w przestrzeni Minkowskiego ma, jak wiemy posta :
X = X + B
(D3.1.1)
Gdzie :
( 00 , 01 , 02 , 03 ) - macierz 4 4 obrotw i odbi przestrzennych oraz pchni lorentzowskich
(10 , 11 , 12 , 13 )
= ( 20 , 21 , 22 , 23 )
(30 , 31 , 32 , 33 )
det = 1
W szczeglnoci moemy zapisa nastpujce macierze :
( 1, 0, 0, 0 ) - macierz transformacji odbicia przestrzennego
( 0, -1, 0, 0 )
P = ( 0, 0, -1, 0 )
( 0 , 0, 0, 0 )
( -1, 0, 0, 0 ) - macierz transformacji odbicia odwrcenia czasu
( 0, 1, 0, 0 )
T = ( 0, 0, 1, 0 )
( 0 , 0, 0, 1 )

B = ( B0 ) - macierz kolumnowa translacji czasoprzestrzennych

( B1 )
( B2 )
( B3 )
jest znan ju macierz Lorentza L. Macierz ta jest macierz ortogonaln, zatem :
( macierz odpowiada za obroty czasoprzestrzenne i odbicia , macierz wyrazw wolnych B odpowiada za
translacje przesunicia czasoprzestrzenne )
LT L = ; = diag ( 1, -1, -1, -1 )
(D3.1.2)
Wzr (D3.1.1) okrela ogln posta transformacji przestrzeni M. Transformacj o tej postaci nazywa si :
Transformacj Poincarego. Jednorodne przeksztacenia Poincarego tj. przeksztacenia o postaci :
X = X
(D3.1.3)
Nazywamy oglnymi przeksztaceniami Lorentza. Zbir wszystkich transformacji Poincarego tworzy grup
( grupa transformacji Poincarego ), zbir wszystkich jednorodnych transformacji Poincarego rwnie tworzy grup
( podgrup grupy Poincarego nazywamy j grup Lorentza ).
( 1, 0 , 0 , 0 )
( 0,
)

R )
- przykad macierzy czystych obrotw.
= ( 0 ,
( 0,
)
gdzie macierz R moe mie posta :
R = Rx() = ( 1
0
0
)
( 0 cos() sin() )
( 0 -sin() cos() )
lub
R = Ry() = ( cos() 0 -sin() )
( 0
1
0
)
( sin() 0 cos() )
lub
R = Rz() = ( cos() sin() 0 )
( -sin() cos() 0 )
( 0
0
1
)

10

( , - , 0 , 0 )
( - , , 0 , 0 )
= ( 0 , 0 , 1 , 0 )
( 0, 0, 0,1 )

- przykadowa macierz pchnicia w kierunku osi Ox

( , 0, - , 0 )
( 0, 1, 0 ,0 )
= ( - , 0 , , 0 )
( 0, 0, 0,1 )

- przykadowa macierz pchnicia w kierunku osi Oy

( , 0, 0 , - )
( 0, 1, 0,0 )
= ( 0 , 0 , 1 , 0
( - ,0 , 0 ,

)
)

- przykadowa macierz pchnicia w kierunku osi Oz

Moemy rwnie wykorzysta macierze obrotw hiperbolicznych ( = tgh() ) :

( cosh () , 0 , 0 , - sinh () )

= ( 0
, 1 ,0,
0
)
( 0
, 0,1 ,
0
)
( -sinh (), 0 , 0 , cosh () )
lub
( cosh () , sinh (), 0, 0 )

= ( -sinh (), cosh (), 0, 0 )

( 0
,
1
, 1, 0 )
( 0
,
0
, 0, 1 )
Zbir oglnych transformacji Lorentza, dla ktrych det L = +1 nazywa si zbiorem dodatnich transformacji Lorentza
Zbir te oznaczamy nastpujco :
L+(M) ( zbir ten tworzy grup )
Transformacje nalece do tego zbioru zachowuj orientacje czterowektorw.
Zbir oglnych transformacji Lorentza, dla ktrych det L = -1 nazywa si zbiorem ujemnych transformacji Lorentza
Zbir te oznaczamy nastpujco :
L-(M) ( zbir ten nie tworzy grupy )
Transformacje nalece do tego zbioru nie zachowuj orientacji czterowektorw ( zawieraj odbicia czasoprzestrzenne ).
Oczywicie mamy : L(M) = L+(M) L-(M)
Mona pokaza, e dla wszystkich transformacji Lorentza speniony jest warunek : | 00 | 1
W zalenoci od znaku elementu 00 , zbir L(M) moemy podzieli na dwa podzbiory :
Jeli : 00 + 1 mwimy o zbiorze ortochronicznych transformacji Lorentza, ktry oznaczamy : L (M)
Jeli : 00 - 1 mwimy o zbiorze antychronicznych transformacji Lorentza, ktry oznaczamy : L (M)
Pod wpywem transformacji ortochronicznych znak wsprzdnej zerowej ( czasowej ) wektorw czasowych nie ulega
zmianie tj. transformacje te zachowuj orientacje czasu przeprowadzaj wektory skierowane ku przyszoci ( czasowe i
zerowe ) na wektory skierowane ku przyszoci ( czasowe i zerowe )
Grupa Lorentza jest, wic sum czterech skadowych :
L+ = L+ L odpowiada : det = +1 , 00 + 1 ; ( dodatnia ortochroniczna )
L+ = L+ L odpowiada : det = +1 , 00 - 1 ; ( dodatnia antychroniczna )
L- = L- L odpowiada : det = -1 , 00 + 1 ; ( ujemna ortochroniczna )
L- = L- L odpowiada : det = -1 , 00 - 1 ; ( ujemna antychroniczna )
Jak wida, tylko przeksztacenie L+ zawiera w sobie przeksztacenie jednostkowe , nazywamy je przeksztaceniem
waciwym Lorentza. Do tego zbioru przeksztace, jak atwo zauway, naley rwnie wprowadzone wczeniej
szczeglne przeksztacenie Lorentza, do ktrego odnosz si rwnie zwyke trjwymiarowe ortogonalne obroty.

11

Zbiory przeksztace : L+ , L- , L- nie zawieraj przeksztacenia jednostkowego i stanowi przeksztacenia tzw.

niewaciwe. Dowolny element kadego z tych zbiorw nie moe by w sposb cigy przeprowadzony w inny z tych
zbiorw.
Grupa Poincarego jest grup 10-cio parametrow. Grupa Lorentza jest grup 6-cio parametrow ( mamy 10 liniowo
niezalenych rwna na 16 elementw macierzy L ). Grupa Lorentza jest szecioparametrow grup Liego, niezwart,
poniewa nie ma transformacji odpowiadajcej granicznej wartoci prdkoci c.
Grupa Lorentza jest grup Liego, oznaczamy j standardowo jako O(1, 3) ( lub dla sygnatury ( +++-) jako O(3, 1) )
Grupa L+ jest grup Liego, oznaczamy j zazwyczaj jako SO(1, 3)
( lub, jeli stosujemy sygnatur ( +++ -) SO(3,1) ). Zatem dekompozycja grupy O(3, 1 ) jest nastpujca :
O(3,1 ) = { SO(1, 3), P SO(1, 3), T SO(1, 3), P T SO(1, 3) }
Grupa SO(3, 1) skada si z dwch niespjnych skadowych :
SO(3,1 ) = { SO(1, 3), PT SO(1, 3) }
Mona pokaza, e zbir przeksztace Poincarego o macierzy ( , B ) tj. macierzy o postaci :
( 00 , 01 , 02 , 03 , 04 )
(10 , 11 , 12 , 13 , 14 )
= ( 20 , 21 , 22 , 23 , 24 )
(30 , 31 , 32 , 33 , 34 )
(0
0
0
0
1 )
rwnie tworzy grup.
Symbolicznie przeksztacenia Poincarego oznacza si jako ( , ) ( oczywicie konkretne oznaczenie jest kwesti
wyboru ). Iloczyn w grupie Poincarego okrelany jest za pomoc nastpujcej zalenoci :
( 1, 1 ) ( 2, 2 ) = ( 12 , 12 + 1 )
Element odwrotny do elementu ( , ) ma posta :
( , )-1 = ( -1 , -1 )
Elementem neutralnym jest przeksztacenie o postaci :
( 1, 0 )
Jak ju wiemy dla grup Liego wprowadza si pojecie generatora danej grupy G ( o skadowych gik() ) :
Ij = ( gik /j )
(D3.1.4)
i=0
Czsto wprowadza si rwnie (lub zamiast ) infinitezymalny operator hermitowski :
Jk = i Ik i ( gik /j )
; i jednostka urojona
i=0
Dowolne przeksztacenie infinitezymalne moemy zapisa z uyciem takich generatorw :
G() = 1 + Ij () lub G() = 1 + i Ij () ; nieskoczenie may parametr.
Przeksztacenie skoczone o parametrze moemy zoy z nieskoczenie wielu nastpujcych po sobie transformacji
infinitezymalnych o parametrze = /N , N :
G() = lim ( 1 + i I(/N) )N = eiI
N
Jeeli grupa opisana jest wieloma niezalenymi parametrami r , to posiada ona tyle samo generatorw Ir , a skoczone
przeksztacenie przyjmuje posta :
G(r ) = ei r Ir
Wielko :
n

Xr (x /r ) | = 0 /x
(D3.1.5)
r
=0
nazywamy operatorem infinitezymalnym danej grupy Liego zalenej od r parametrw. ( czsto nazywamy ja rwnie
generatorem grupy G )
Operatory hermitowskie speniaj warunek : [ Jx , Jy ] = i xyz Jz ; gdzie xyz - symbol Leviego-Civity
Symbol : [ , ] jest to komutator [ Jx , Jy ] Jx Jy Jy Jx ; oczywicie x, y, z = 1, 2, 3

12

Generatory pchni maj, zatem posta :

S1= ( Rx()/ ) |=0 = ( 0 0 0 )
( 0 0 -1 )
(0 1 0 )
S2= ( Ry()/ ) |=0 = ( 0 0 1 )
(0 0 0 )
(-1 0 0 )
S3= ( Rz()/ ) |=0 = ( 0 -1 0 )
(1 0 0 )
(0 0 0 )
Oczywicie, aby otrzyma operatory hermitowskie naley powysze macierze przemnoy przez i.
Uwaga. Konkretny symbol dla oznaczenia powyszych komutatorw moe by inny np. Ji.
Infinitezymalne obroty moemy zada nastpujco :
Rx() = 1 + i Sx(), Rx() = ei Jx
Ry() = 1 + i Sy(), Ry() = ei Jy
Rz() = 1 + i Sz(),
Rz() = ei Jz
( oczywicie Sx Jx ... )
Mamy nastpujce relacje komutacyjne :
[ Jx , Jy ] = i Jz , [ Jy , Jz ] = i Jx , [ Jz , Jx ] = i Jy
(D3.1.6)
Zalenoci te z dokadnoci do czynnika pokrywaj si z reguami komutacyjnymi dla operatorw skadowych
momentu pdu w mechanice kwantowej.
A tak moemy uzyska z powrotem macierz Rz() korzystajc z jej generatora :

Generatory pchni maj posta :

K1= ( x()/ ) |=0 = -i ( 0 1
(1 0
(0 0
(0 0

0
0
0
0

K2 = ( y()/ ) |=0 = -i ( 0
(0
(1
(0

0
0
0
0

1 0 )
0 0 )
0 0 )
0 0 )

K3 = ( z()/ ) |=0 = -i ( 0
(0
(0
(1

0
0
0
0

0 1 )
0 0 )
0 0 )
0 0 )

0
0
0
0

)
)
)
)

Generatory Si s generatorami czystych obrotw, generatory Ki s generatorami pchni- boostw.

Mona pokaza, e speniaj one nastpujce zalenoci :
[ Ki , Kj ] = - ijk Sk
[ Si , Sj ] = ijk Sk
[ Si , Kj ] = ijk Kk
( Uwaga. zamiast oznaczenia S spotka moemy oznaczenie I lub J )

13

(D3.1.7a,b,c)

Wraz z generatorami J, K wygodnie jest zdefiniowa operatory :

Ai = ( Ji + iKi ) , Bk = ( Ji iKi ) , i = 1, 2, 3
Relacje komutacyjne przyjmuj teraz posta :
[ Ai , Ak ] = i ikj Aj
[ Bi , Bk ] = i ikj Bj
[ Ai , Bk ] = 0
Oglnie moemy powiedzie, e badanie danej grupy mona sprowadzi do badania jej generatorw, a struktura danej
grupy bdzie zbadana, jeli zbadamy relacje komutacyjne zachodzce midzy jej generatorami.
Zamiast wyrae macierzowych J, K wielokrotnie dogodnie jest wprowadzi te wielkoci w postaci operatorw
rniczkowych (infinitezymalnych) , typu (D3.1.5). Posta takich operatorw dla macierzy obrotw jest nastpujca
( zobacz rwnie wzr (D3.1.8) ) :
Jx = -i ( y /z z /y )
Jy = -i ( z /x x /z )
Jz = -i ( x /y y /x )
Operatory infinitezymalne pchni, maj posta :
Kx = i ( t /x x /t )
Ky = i ( t /y y /t )
Kz = i ( t /z z /t )
( relacje komutacyjne tych operatorw s takie same jak dla generatorw )
Z teorii grup wynika, e we wszystkich reprezentacjach danej grupy generatory speniaj te same relacje komutacyjne
Rne reprezentacje numerowane s wartociami wasnymi niezmiennikw w danej grupie, utworzonymi z ich
generatorw. Takie niezmienniki nazywa si operatorami Casimira. Najwaniejsz ich wasnoci jest komutowanie z
kadym elementem grupy, z czego wynika, e musz one by proporcjonalne do jednoci grupowej.
W przypadku grupy obrotw operatorem Casimira jest suma kwadratw generatorw, czyli operator kwadratu momentu
pdu :
I2 = I1 2 + I2 2 + I3 2
Wartoci wasne kwadratu momentu pdu, jak wiadomo z mechaniki kwantowej wynosz j( j + 1 ),
gdzie j to liczba kwantowa, ktra moe przyjmowa wartoci , 1, 3/2, 2, ....
Zatem, rne reprezentacje moemy numerowa dyskretn liczb j. Grupa obrotw posiada, wic nieskoczenie wiele
unitarnych reprezentacji skoczenie wymiarowych.
Operatorami infinitezymalnymi i hermitowskimi grupy obrotw, speniajcymi relacje (D3.1.6) s wielkoci :
Xmn = - i (xm n xn m )
(D3.1.8)

Operatory infinitezymalne grupy Lorentza.

W szczeglnoci operatorami inifinitezymalnymi grupy Lorentza s operatory o postaci :
L = i (x x ) ; , = 0, 1, 2, 3
Z ktrych tylko 6 jest niezalenych : L01 , L02 , L03 , L12 , L23 , L31.
Operatory te speniaj nastpujce relacje komutacyjne :
[ L , L ] = i L - i L - i L + i L
( Uwaga. czsto zastpuje si elementy metryki Minkowskiego oglniejsz metryk Riemanna g )
L M = ( 0 K1 K2 K3 )
( -K1 0 -J3 J2 )
( -K2 J3 0 -J1 )
( -K3 -J2 J1 0 )
lub: M0i = Ki , Mij = - ijk Jk
Z szeciu niezalenych generatorw M daje si skonstruowa dwa zestawy niezalenych operatorw Nk oraz
N+k , k = 1, 2, 3. S one sprzone wzgldem siebie po hermitowsku i speniaj jednakowe warunki komutacyjne postaci
[ Jx , Jy ] = i xyz Jz tj. :
[ Nm , N+ k ] = 0
[ Nm , Nk ] = i mkn Nn

14

[ N+m , N+k ] = i mkn N+k

Zalenoci te definiuj algebr Liego grupy Lorentza.

Grupa Poincarego.
W skad generatorw grupy Poincarego wchodzi 6 operatorw infinitezymalnych grupy Lorentza L , oraz dodatkowo
4 generatory translacji :
P = -i
Operatory te komutuj ze sob, tj. :
[ P , P ] = 0
oraz speniaj zaleno :
[ L , P ] = i P + i P
Pena algebra grupy Poincarego ma, zatem posta :
[ L , L ] = i L - i L - i L + i L
[ L , P ] = i P + i P
[ P , P ] = 0
Grupa Poincarego posiada dwa operatory Casimira ( operatory W2 i P2 komutuj z generatorami grupy Poincarego ) :
C1 = P P
C2 = W W
Gdzie :
W = L P - wektor Pauliego-Lubaskiego
Mona pokaza, e [10] :
W P = 0 , [ W, P ] = 0
W2 = - M M P2 + M M P P
[ L , W ] = i ( g W g W )
[ W , W ] = i W P

*)
4. Zachowanie pl lokalnych pod dziaaniem grupy Poincarego.
Rozpatrzmy dowoln funkcj punktu czasoprzestrzennego P. W jednym IUO, w ktrym to punktowi P odpowiadaj
wsprzdne x bdzie to funkcja f(x ), w drugim IUO, gdzie punktowi P odpowiadaj wsprzdne x, bdzie to
funkcja f (x ), co wynika z tego, ze zaleno funkcjonalna, oglnie mwic, zaley od wyboru ukadu odniesienia.
Zmian funkcji przy nieskoczenie maym przeksztaceniu wsprzdnych zapiszemy w postaci :
f = f (x ) f (x ) = f ( x + x ) f (x ) = f (x ) f(x ) + x f + O(x2 )
(4.1)

Z dokadnoci do O(x ) mona zamieni wielko f na wielko f . Wtedy :

f = 0f + x f
(4.2)
gdzie poprzez 0f oznaczylimy zmian funkcji w danym punkcie x :
0f = f (x ) f (x )
(4.3)
Drugi czon we wzorze (4.2) nazywa si czonem przenoszcym (* transport term *).
Rwno (4.2) mona formalnie zapisa jako zaleno operatorow :
= 0 + x
(4.4)
Przy translacjach w CP pole lokalne nie zmienia si, tj. :
f = 0 = 0f + f
(4.5)
lub :
0f = - f = -i Pf
(4.6)
gdzie : P operator okrelony wzorem (3.6).
Przy przeksztaceniach Lorentza sytuacja jest bardziej zoona i dla jej wyjanienia rozpatrzymy kilka przykadw.

15

a) Pole skalarne.
Zbudujmy pewn funkcj (x) wsprzdnych x , przyjmujcych jedn i t sam warto przy pomiarze w rnych
IUO, zwizanych PL, tj. :
(x ) = (x )
(4.7)
Poprzez taki warunek definiujemy pewne pole skalarne ( wzgldem PL ).
W przypadku przeksztacenia nieskoczenie maego, wykorzystujc wzory (4.7) i (4.2) znajdujemy, e :
0 = = 0 + x
(4.8)

gdzie x zadane s wzorem (2.26). Podstawiajc :

0 = - M
(4.9)
i porwnujc z (4.8) widzimy, e reprezentacje generatorw grupy Lorentza M w przypadku pola skalarnego wyraaj
si prosto poprzez i( x x ).
To oznacza, e wprowadzony wczeniej operator S , dziaajc na pole skalarne daje zero. W jaki sposb pojawia si

nietrywialne S , moemy zobaczy rozpatrujc konstrukcje (x). Zauwamy, e wyraenie to jest skalarem ze
wzgldu na translacje, tak jak i , co wynika z tego, e operator pochodnej nie zmienia si przy translacjach
( oczywicie, tylko przy jednorodnych translacjach ). Mamy zatem :
= [ , ] +
(4.10)
Poniewa jest skalarem lorentzowskim, wielko x jest rwna zeru. Ze wzoru (4.4) widzimy, e :
[ , ] = [ 0 , ] + [ x , ]
(4.11)
Operator 0 nie zmienia wielkoci x i dlatego komutuje z , jednake do x si to nie odnosi. Obliczenie ostatniego
komutatora daje nam :
[ , ] =
(4.12)
Zbierajc wszystkie otrzymane wyniki, znajdujemy, e :
0 = - i L i ( S )
(4.13)
gdzie :
( S ) = i( gg gg )
(4.14)
Jak atwo si przekona, znalezione operatory speniaj te same zalenoci komutacyjne, co generatory L. Porwnujc
zaleno (4.13) z form kanoniczn :
0 ( cokolwiek ) = i M ( cokolwiek )
(4.15)

otrzymujemy reprezentacje generatorw lorentzowskich dla pola .

Pole, przeksztacajce si jak (x ) nazywa si polem wektorowym. Zauwamy, e rola czci spinowej M
zawiera si w przestawieniu indeksw.

Pole tensorowe z wieloma indeksami lorentzowskimi bdzie si przeksztacao rwnie wedug prawa (4.13). Dziaanie
operatora S na takie pole bdzie przedstawiao si jako suma wyrae typu (4.14), po jednym na kady indeks.
Przykadowo, dziaanie operatora S na tensor drugiego rzdu B dane jest wzorem :

( S B ) = i( gB gB + gB gB )
(4.16)
Teraz ju atwo zbudowa z pl skalarnych pewne inwarianty wzgldem grupy Poincarego. S to dowolne funkcje
skalarne (x), takie, jak n , cos( (x) ) itp. ; (x), ( ) () itp. ( zobacz zadanie )
Jednake wielko x bdc lorentz -inwariantn nie jest poincare -inwariantna.
b) Pola spinorowe.
Spinorowe reprezentacje GL ( , 0 ) i ( 0, ) realizowane s przez dwuskadnikowe zespolone spinory. Spinory takie
oznaczymy jako L(x) i R(x). Dwuznaczne indeksy spinorowe nie s wypisane w postaci jawnej. [ W literaturze
indeksy spinorowe L-typu oznaczane s kropk na grze, a indeksy R-typu bez kropki ].
Przeksztacenia spinorw zapiszemy w nastpujcej postaci :
L(x) L(x ) = LL(x ) dla ( , 0 )
R(x) R(x ) = RR(x ) dla ( 0, )
gdzie : L, R macierze 2 2 o elementach zespolonych.

W przypadku, kiedy przeksztacenie jest obrotem, jawna posta macierzy L, R jest znana ze spinorowych reprezentacji
grupy SU(2) :
L, R = e i (obrt )
(4.17)

16

i parametry obrotu, i macierze hermitowskie 2 2 macierze Pauliego :

1 = ( 0 1 ) , 2 = ( 0 i ) , 3 = ( 1 0 )
( 10 )
( i 0 )
( 0 1 )
Macierze te speniaj nastpujc zaleno :
ij = ij + iijkk
Identyfikujc generatory obrotw Ji z i, moemy zapisa rwnie w podobnej 22-formie rwnie generatory
pchni. Wiemy ju, e generatory Ki nie powinny by unitarne, poniewa rozczepienie na dwie SU(2)-grupy jest
nieunitarne. Przedstawienie tych generatorw w postaci :
K = - i
spenia wszystkie wymogi zalenoci komutacyjnych. Dlatego moemy zapisa :
L = e ( i )
gdzie : parametry pchnicia, zwizane z generatorami K.

(4.18)

(4.19)

(4.20)
(4.21)

Poniewa reprezentacje ( , 0 ) i ( 1, ) zwizane s midzy sob przeksztaceniem parzystoci, mona znajc L

zbudowa R , zmieniajc znak parametrw pchnicia :
R = e ( + i )
Powysze wyraenia dla R, L daj moliwo wyprowadzenia szeregu wanych wasnoci.

(4.22)

Po pierwsze wida, e R i R zwizane s midzy sob poprzez zaleno :

R-1 = R
(4.23)
Po drugie, na mocy wasnoci macierzy Pauliego :
2i2 = (i )*
(4.24)
gdzie gwiazdk oznaczono sprzenie zespolone, moemy zapisa nastpujc zaleno :
2L2 = e- i*( + i ) R*
(4.25)
Po trzecie, z hermitowsko sprzonego rwnania (4.24) z uwzgldnieniem hermitowskoci macierzy Pauliego wynika, e
LT = 2L-12
(4.26)
skd :
2LT2L= 1 lub LT2L= 2
(4.27)
Taka sama rwno jest suszna dla R.
Wszystkie te zalenoci bd nam potrzebne przy budowie wyrae inwariantnych lorentzowsko, zawierajcych pola
spinorowe. W charakterze pierwszego zastosowania, wykorzystamy sprzone rwnanie (4.25), pokaemy , e przy PL
spenione s zalenoci :
2L* 2L* L* = 2L* 22 L* = R2L*
(4.28)
Wzr (4.28) pokazuje, e jeli zadany jest spinor L , przeksztaca si jak ( , 0 ), to mona zbudowa zwizany z nim
spinor 2L* przeksztacajcy si jak ( 0, ). Dokadnie tak samo, jeli spinor R przeksztaca si jak ( 0, ), to spinor
2R* przeksztaca si jak ( , 0 ).
Wczeniej zauwaylimy, e mona zbudowa reprezentacje skalarn, biorc antysymetryczny iloczyn dwch
reprezentacji ( , 0 ). Teraz moemy to pokaza to w sposb jawny.
Niech L i L bd dwoma spinorami, przeksztacajcymi si wedug reprezentacji ( , 0).
Jak wynika ze wzoru (4.27), przy PL :
LT2L LTLT2L L = LT2L
Jest to wanie szukany skalar.

(4.29)

Z punktu widzenia teorii grup iloczyn skalarny pojawia si jako iloczyn antysymetryczny, dlatego biorc L = L
powinnimy otrzyma wniosek, ze skalarny inwariant nie powinien istnie.
W jawnej postaci znajdujemy, e :
LT2L = ( L L ) ( 0 i ) ( L ) = - iL L + iL L
(4.30)
1
2
1
1 2
2 1
(i
0 ) ( L )
2
wyraenie to zeruje si, jeli L i L s zwykymi liczbami. Jednake jeeli wemiemy w charakterze L i L
1
2
1
2
liczby Grassmanna, antykomutujce ze sob, to taki inwariant skalarny bdzie mia niezerow warto.

17

W istocie, jak zobaczymy dalej, pola spinorowe mog by rozpatrywane jako klasyczne liczby Grassmanna.
G-liczby ( jak bdziemy je oznaczali ) mona traktowa jak zwyke liczby z wyjtkiem tego, e wszystkie one
antykomutuj. Jeli i - s G-liczbami , to :
( )* = **
Moemy rwnie wzi L= 2L* , wtedy inwariant przyjmie posta :
i( 2 L* )T2L = -i RL
Ani jeden z takich inwariantw nie jest rzeczywisty.
Zamieniajc L na R ( oraz na odwrt ), otrzymamy sprzone zespolenie inwarianty.

(4.31)

Z dwch spinorw moemy zbudowa rwnie reprezentacje, odpowiadajc 4-wektorowi. Najprostsz droga
prowadzc do tego celu bdzie rozpoczcie od spinora L ~ ( , 0 ), poniewa mona z niego skonstruowa spinor
( 0, ), a nastpnie pomnoy te dwa spinory. Wiadomo, ze wielko LL jest inwariantna ze wzgldu na rotacje,
ktre przedstawiane s poprzez operatory unitarne, dziaajce na spinory. Nie jest ona jednak inwariantna ze wzgldu na
pchnicia, poniewa :
LL Re L LL + L L + O(2 )
(4.32)
Jednake dodatkowo pojawiajca si wielko przeksztaca si wedug zasady :
Li L Re ie L = Li L + j L{ i , j }L + O(2 ) = Li L + jLL + O(2 )
(4.33)
gdzie : { , } oznacza antykomutator.
Zatem, pod dziaaniem pchni dwie wymienione wielkoci przeksztacaj si jedna w drug :
LL = iLiL , LiL = iLL
(4.34)
,a wzgldem obrotw wielko LiL zachowuje si jak 3-wektor.
Porwnajmy zalenoci (4.34) z prawem przeksztacenia 4-wektora :
V = V
(4.35)
0i
i
gdzie : = -v s parametrami pchnicia.
Wynika z tego, e wielko :
iLL = i ( LL , LiL )
(4.36)
jest 4-wektorem.
Przez 0 oznaczamy macierz jednostkow 2 2.
Rozpoczynajc od R I zmieniajc znak skadowych przestrzennych mona otrzyma inny 4-wektor :
i R R i ( RR , RiR )
(4.37)
Te dwa wektory s rzeczywiste, poniewa L i R s zmiennymi Grassmanna :
( LR )* = LTR* = - RL
i ich suma ( rnica ), posiada dodatni ( ujemn ) parzysto.
Kady z tych 4-wektorw, w kombinacji z drugim takim wektorem, moe da inwariant lorentzowski. Jak ju
widzielimy, najprostszym 4-wektorem jest operator pochodnej , ktry na dodatek jest jeszcze translacyjnie
inwariantny. Poniewa operator ten moe dziaa na dowolne z pl, otrzymujemy nastpujce biliniowe wzgldem pl
spinorowych inwarianty :
R R , R R , L L , L L
(4.38)
Przyjmujemy, e operator pochodnej dziaa prawostronnie i tylko na najblisz sobie wielko.
Wskazane inwarianty lorentzowskie nie s rzeczywiste, mona jednake utworzy ich rzeczywiste kombinacje, np. :
L L L L L L
(4.39)
oraz analogiczne wyraenie, w ktrym L zamieniono na R , a na .
Jeli parzysto jest istotna, to naley poczy reprezentacje ( , 0 ) i ( 0, ). Poniewa nie mona przyrwnywa
spinora L do spinora 2L* nie dochodzc do sprzecznoci lub do warunku L = 0, koniecznym jest zbudowanie
czteroskadnikowego spinora (* czterospinora *) nazywanego spinorem Diraca :
= ( L )
(4.40)
( R )
dla ktrego operacja inwersji przestrzennej jest dobrze okrelona :

18

P : P = ( R ) = ( 0 1 ) 0

(4.41)

( L ) ( 1 0 )
gdzie wprowadzono macierz 4 4 0.
Z pomoc operatorw rzutowych :
( 1 5 )

(4.42)

gdzie ( w formie 2 2 blokowej ) :

5 = ( 1 0 )
( 0 -1 )
mona zrzutowa spinor Diraca na lewy lub prawy spinor.

(4.43)

Wszystkie zbudowane wczeniej inwarianty mona wyrazi przez spinory Diraca. Przykadowo :
RL + LR = 0
(4.44)

0
gdzie : = spinor diracowsko sprzony. (* sprzenie Pauliego *)
Poniewa wielko (4.44) jest inwariantem lorentzowskim, to spinor przeksztaca si kontragradientnie wzgldem .
Analogicznie :
( L L + R R ) =
(4.45)
gdzie wprowadzono macierz 4 4 :
i = ( 0 -i )
(4.46)
( -i 0 )
Poniewa wielko (4.45) jest inwariantem lorentzowskim, indeks dla -macierzy jest istotnym indeksem 4wektorowym.
Jest jasne, e s to macierze Diraca w reprezentacji Weyla. Speniaj one zaleno :
{ , } = 2g
(4.47)
Macierz 5 zwizana jest z pozostaymi macierzami gamma poprzez wzr :
5 = i 0 1 2 3
(4.48)
2
Uwzgldniajc rwnowano spinorw L i R* ze wzgldu na przeksztacenia Lorentza, moemy zbudowa
odpowiedni spinor Diraca :
C ( 2R* )
(4.49)
( -2L* )
Zauwamy, e :
( C ) C =
(4.50)
C
Spinor nazywa si adunkowo sprzonym (* charge conjugate spinor *)
Poniewa 2L* przeksztaca si tak samo jak R , to mona zbudowa specjalny typ czteroskadnikowego spinora,
nazywany spinorem Majorany :
M ( L )
(4.51)
2
( - L* )
Jest on adunkowo sprzony.
Spinor Majorany, jest spinorem Weyla, zapisanym w formie czteroskadnikowej. Nad fizyczn interpretacj tego spinora
zastanowimy si, kiedy zbudujemy z pl spinorowych FD. Teraz zauwaymy tylko, e spinor Majorany lub Weyla
opisuje obiekty o dwukrotnie mniejszej liczbie stopni swobody ni spinor Diraca.
Jak zauwaylimy pod koniec paragrafu 2, w przestrzeni Euklidesa nie mona powiza ze sob dwch grup SU(2),
tworzcych ( euklidesow ) GL. Teraz moemy pokaza dlaczego tak wanie jest.
Kada z grup SU(2) realizuje si poprzez operatory unitarne i dlatego mamy wyraenia :
L EL e( + )
(4.52)
R ER e( )
(4.52)
E
E
skd wida, e midzy L i R nie ma adnego zwizku. Zatem, w przestrzeni Euklidesa nie istniej spinory
Majorany, co wynika z tego, e nie mona zwiza EL i ER. Jednake mamy swobod wyboru EL lub ER w
oddzielnoci i moemy nawet utworzy spinor Diraca E , rozumiejc, oczywicie, e wprowadzona powyej operacja
sprzenia adunkowego przestaje istnie.

19

c) Pole wektorowe.
Pole wektorowe przeksztaca si zgodnie z reprezentacj ( , ). Widzielimy ju jak dziaa operator S na dowolne
pole wektorowe A(x). Do tego moemy doda jeszcze, e istnieje druga reprezentacja pola wektorowego w postaci
macierzy hermitowskiej 2 2 :
A A = ( A0 + A3 A1 + iA2 )
( A1 iA2 A0 A3 )

(4.53)

PL okrelone s jako takie przeksztacenia przy ktrych zachowany jest warunek A = A i wielko det A pozostaje
inwariantna.
Mona rozway szereg inwariantw, takich jak np. A(x )A(x), A(x )A(x) , A(x )A(x) , A(x) itp.
Poniewa dla zadanej reprezentacji okrelona jest parzysto, to moemy zdefiniowa zarwno pola wektorowej jak i
pseudowektorowe.
d) Pole o spinie 3/2.
Pole o spinie 3/2 moemy zdefiniowa na rne sposoby, w zalenoci od tego jaka rol powinna odgrywa parzysto.
Jeden z moliwych sposobw polega na tym, aby utworzy iloczyny trzech reprezentacji ( , 0 ) :
( , 0 ) ( , 0 ) ( , 0 ) = ( 3/2 , 0 ) ( , 0 ) ( , 0 )
(4.54)
Iloczyn cakowicie symetryczny odpowiada spinowi 3/2 ( dwa przestawienia ( , 0 ) posiadaj mieszan symetri ).
Zatem, pole o spinie 3/2 przedstawia si jako pole cakowicie symetryczne wzgldem przestawienia trzech jego
indeksw spinorowych L-rodzaju.
Wasnoci transformacyjne takiego pola otrzymujemy na drodze odpowiedniego uoglnienia dziaania operatora S na
indeks L-rodzaju ( zobacz zadanie ).
W tym przypadku stany wasne operatora parzystoci dane s przez kombinacje reprezentacji ( 3/2, 0 ) (0, 3/2 ).
Jednake taka reprezentacja jest bardzo nieczytelna ze wzgldu na du ilo indeksw w symbolu pola.
Bardziej dogodna reprezentacja pola o spinie 3/2 dana jest poprzez iloczyn wektora i spinora :
( , ) ( , 0 ) = ( 1, ) ( 0 , )
(4.55)
Odpowiednia wielko polowa posiada 4-wektorowe i spinorowe indeksy. Stanem wasnym operatora parzystoci w tym
przypadku bdzie czteroskadnikowe pole Rarity-Schwingera :
= ( L )
(4.56)
( R )
( opuszczono indeksy spinorowe )
Pole zapisane w taki sposb opisuje wszystkie stany, zawarte w iloczynie (4.55), razem z ich partnerami ze wzgldu na
parzysto. Zatem, naley w sposb lorentz- inwariantny odrzuci zbdne skadowe ( , ) ( , 0 ), w tym celu
nakadamy na pole dodatkowe warunki :
L ) = R = 0
(4.57)
lub, z wykorzystaniem macierzy Diraca :
= 0
(4.58)
Mona zbudowa te same typy kowariantw i inwariantw, co w przypadku spinorowym, z t tylko rnic, e teraz
mamy jeszcze jeden indeks wektorowy. Przykadowymi inwariantami s :
LT 2 L , RT 2 R , R L , ...
(4.59)
Wykorzystujc zbir wektorw :
L L , R R
(4.60)
w kombinacji z operatorem utworzymy inwarianty o postaci :
L L itd.
(4.61)
Rzeczywistym, skalarnym inwariantem jest kombinacja :
( L L R R ) = 5
(4.62)
Obecno znaku minus, lub co na jedno wychodzi, macierzy 5 podyktowane jest przez wasnoci tensora ze wzgldu
na przeksztacenie parzystoci. Na zakoczenie zauwaymy, e w przypadku pola o spinie na pola Rarity-Schwingera
mona naoy warunki Majorany.

20

e) pole o spinie 2.
Rwnie w tym przypadku istnieje wiele sposobw opisu pola o spinie 2 : ( 2, 0 ) , (0, 2) , ( 1, 1). Wybierzemy ten ostatni
sposb. Taka reprezentacja wynika dla iloczynu :
( , ) ( , ) = [ (0, 0) ( 1, 1 ) ]S [ (0, 1) ( 1, 0 ) ]A
(4.63)
gdzie poprzez indeksy S, A oznaczono odpowiednio czci symetryczn i antysymetryczn.
Zatem, pole o spinie 2 moe by opisane poprzez symetryczny tensor drugiego rzdu h. ladowi tego tensora
odpowiada skadowa skalarna, ktr mona odrzuci, nakadajc warunek bezladowoci :
g h (x) = 0
(4.64)
Inwarianty moemy atwo zbudowa poprzez nasycenie (* saturating *) indeksw wektorowych i wykorzystanie
operatora . Oto przykady :
h h , h h , h h , ...
(4.65)
Takie pole tensorowe pojawia si w OTW, gdzie wykorzystuje si je dla opisu grawitonw.
Na zakoczenie tego paragrafu, zauwaymy jeszcze, e mona zbudowa wiele innych pl, posiadajcych okrelone
wasnoci ze wzgldu na PL. Omwilimy dokadnie tylko te pola, ktre wykorzystywane s w opisie konkretnych
zjawisk fizycznych. S to te pola, ktrym moemy przyporzdkowa czstki fundamentalne. I tak, spinorom Diraca
przyporzdkowujemy naadowane fermiony ( elektron, mion, lepton , kwarki ), spinorom Weyla neutrina :
elektronowe, mionowe i neutrino .
Polom wektorowym przyporzdkowujemy foton, gluony ( noniki oddziaywania silnego ), bozony W ( noniki
oddziaywania sabego ). Polu tensorowemu odpowiada grawiton ( nonik oddziaywania grawitacyjnego ).

Zadania
A. Znajdcie w jawnej postaci wynik dziaania operatora S na L i R.
B. Wyracie wynik dziaania operatora S na spinor Diraca poprzez macierze Diraca, tj. w postaci nie zalenej od
reprezentacji.
C. Zbudujcie jawne wyraenie dla pola, biliniowego ze wzgldu na spinory L i L i przeksztacajcego si zgodnie z
reprezentacj (1, 0).
Czy mona zbudowa takie pole tylko z pola L ?.
D. Wykorzystujc macierze L i R znajdcie form, ktr przyjmuj PL dziaajce na macierz (4.53).

E. Wychodzc z pl L(x) i A(x) zbudujcie w skrajnym przypadku dwa inwarianty, do ktrych wchodz oba te pola.
F. Znajdcie reprezentacje macierzy Diraca, w ktrej skadowe spinora Majorany s rzeczywiste. ( Taka reprezentacja
nazywa si reprezentacj Majorany ).

5. Oglne wasnoci dziaania.

W poprzednich paragrafach zaznajomilimy si z tym w jaki sposb zbudowa wyraenie inwariantne wzgldem GP,
skadajce si z pl, o okrelonych wasnociach transformacyjnych ze wzgldu na GP. Teraz moemy poczy takie
inwarianty w wyraenia skadajce si na FD, ktry to z kolei moe suy jako podstawa mniej lub bardziej uytecznych
w fizyce teorii. Wymaganie inwariantnoci wzgldem GP gwarantuje, e takie teorie bd automatycznie speniay
zasady STW. Jednake zapoznajc si gbiej z takimi konstrukcjami, zobaczymy, e otrzymujemy bardzo wiele
wariantw takich teorii, zatem jeden tylko warunek inwariantnoci wzgldem GP nie jest wystarczajcy, aby wyrni
waciwe dziaanie, ktre opisywaoby wiat.
Sprbujemy teraz zacieni krg naszych poszukiwa i wyliczymy pewne sztucznie nakadane warunki, ktre to jak
wyjanimy dalej s wystarczajce na to, aby uzyska uyteczne teorie.
1) Wykorzystamy FD o postaci :
2
S d4x

(5.1)
1
gdzie : 1 , 2 granice cakowania,
Wielko :
d4x = dt dx1dx2dx3
(5.2)
jest miar cakowania w czterowymiarowej przestrzeni Minkowskiego. Niekiedy, w zwizku z matematycznym
formalizmem bdziemy zmieniali liczb wymiarw CP lub nawet, bdziemy rozpatrywali miar w przestrzeni Euklidesa,
gdzie d4x zamieniamy na miar euklidesowa :
d4x- = dx0-dx1-dx2-dx3(5.3)
00
ii
przy czym : dx = ix , x = x .

21

Wyraenie podcakowe nazywa si gstoci lagranjanu lub krcej lagranjanem (* oczywicie z matematycznego
punktu widzenia gsto lagranjanu i lagranjan s to dwie rne wielkoci, jednake w teorii pola czsto zamiast o
gstoci lagranjanu mwi si krtko- lagranjan *)
Lagranjan jest funkcj tylko pl i ich pochodnych, przez co zapewniamy translacyjn inwariantno. Oprcz tego,
zaley on od pl, branych tylko w jednym punkcie CP x, nastpstwem czego jest lokalny charakter teorii pola.
Jest jasne, ze taki wybr jest najprostszym z moliwych, atwo wyobrazi sobie nielokaln teori pola, jednake jak
zapewne czytelnik si domyla, bdzie ona znacznie bardziej zoona. Jednakowo nasza wiara w lokaln teori pola jest
tak silna, ze przyjmujemy tak teori nawet dla opisu zjawisk nielokalnych !
2) Wymagamy, aby funkcjona S by rzeczywisty. Wymg ten jest cakowicie konieczny w celu uzyskania
zadowalajcych KTP, w ktrych zachowane jest prawdopodobiestwo. Potencja zespolony w fizyce klasycznej oznacza
znikanie tj. przeksztacenie materii w nico, jest zatem jasne, e taka wasno jest nieodpowiednia.
3) Wymagamy, aby z dziaania S wynikay klasyczne rwnania ruchu, zawierajce pochodne nie wysze od drugiego
rzdu. W ukadach klasycznych, opisywanych przez rr wyszego rzdu, zazwyczaj wystpuj rozwizania
nieprzyczynowe. Dobrze znanym przykadem takiego faktu jest rwnanie Lorentza- Diraca w elektrodynamice. Jest to rr
trzeciego rzdu, uwzgldniajce reakcje promieniowania i cechujce si takimi nieprzyczynowymi zjawiskami, jak
przyspieszenie czstek a do ich oddziaywania z wasnym promieniowaniem.
Aby speni postawiony warunek, rozpatrujemy takie lagranjany , ktre zawieraj nie wicej ni dwa operatory .
Na skutek tego klasyczne rwnania ruchu ( brane w kwadracie w przypadku pl spinorowych ) bd zawieray operator
dziaajcy na pole o postaci . W przypadku, kiedy rwnanie ruchu przeksztacaj si w warunek na wartoci wasne
tego operatora, mwimy, e mamy do czynienia ze swobodna teori pola, co wynika z tego, e operator moemy
utosami z operatorem Casimira GP, a rwnania ruchu ograniczaj nasz wybr do reprezentacji, odpowiadajcych
czstce ( swobodnej ).
4) Przyjmujemy, ze dziaanie S jest inwariantne wzgldem GP ( tak jak to ju mwilimy wczeniej )
5) Mog wystpowa dodatkowe wymagania inwariantnoci dziaania S. Jak si okazao przy opracowywaniu teorii z
cechowaniem, FD powinien by inwariantny wzgldem niestandardowych przeksztace, zawierajcych nowe stopnie
swobody, podobne do adunku elektrycznego, adunku sabego, adunku kolorowego oraz innych adunkw, ktre by
moe jeszcze zostan odkryte.
Teorie z cechowaniem budujemy w oparci o FD inwariantne wzgldem lokalnych przeksztace ( tj. zalenych od x ),
realizujcych takie wewntrzne stopnie swobody. Pniej omwimy dokadniej to zagadnienie.
W teorii klasycznej dziaanie ma w peni okrelony wymiar ML2 T-1momentu pdu lub, co rwnowane staej .
W ukadzie naturalnym jednostek, w ktrym =1, dziaanie S jest bezwymiarowe. Zatem, gsto lagranjanu w
czterech wymiarach ma naturaln jednostk L-4.
Rozpatrzmy dziaanie :
2
S( 1, 2 [ ] ) d4x ( , m )
1

(5.4)

gdzie: (x) dowolne lokalne pole lub dowolny zbir takich pl (mog to by pola skalarne, wektorowe lub spinorowe ;
wszystkie indeksy dla takich pl opucilimy )
1 i 2 s granicami obszaru cakowania.
Zmiana dziaania S przy dowolnej zmianie o wielko jest nastpujca :
2
S = d4x =

(5.5)

1
2
= d4x [ (/ ) + / ( ) ( ) ]

(5.6)

1
Poniewa przy tej wariacji x si nie zmienia, mamy :
( ) = ( )

(5.7)

22

Wyraenie (5.6) mona przeksztaci do postaci :

2
2
S = d4x [ (/ ) (/ ( )] + d4x (/ ( )
1
1
Ostania skadowa jest czonem powierzchniowym, ktry mona przepisa w postaci caki powierzchniowej :

d [ / ( ]
gdzie : powierzchnia graniczna, d element tej powierzchni.

(5.8)

(5.9)

Wymagamy teraz, aby wariacja bya rwna zeru na powierzchni . Z wymogu stacjonarnoci dziaania S przy
dowolnej zmianie , rwnej zero na granicach wariacji, otrzymujemy rwnania Eulera :
(/ ( ) / = 0
ktre przedstawia sob klasyczne rwnania pola dla ukadu opisywanego przez dziaanie S.
Wyraenie (5.10) mona rozpatrywa jako pochodna funkcjonaln dziaania S po .
Jeszcze raz podkrelimy, e jest ona dobrze okrelona tylko dla takich wariacji, ktre zeruj si na granicy obszaru
cakowania. Jako jedn z waniejszych wasnoci odrzucania czonu powierzchniowego zauwamy, e mona otrzyma
te same rwnania ruchu, zadajc lagranjan w postaci :
= +
(5.11)

o dowolnym .
Podobna zmiana lagranjanu prowadzi do zmiany S, cakowicie zalenej od wyboru warunkw brzegowych dla pl
wchodzcych do ( taka swoboda nie wystpuje w przypadku rozwaania pola grawitacyjnego )
Przeksztacenie wice i w MK nazywa si przeksztaceniem kanonicznym.
Zauwamy rwnie, e dodanie do lagranjanu wielkoci staej nie zmienia charakteru ukadu klasycznego, ale ma
wpyw na zwizek danego ukadu z polem grawitacyjnym, poniewa taki dodatek generuje nieskoczon energi.
Zobaczmy teraz, jak zmienia si dziaanie w wyniku pki, co nie skonkretyzowanej jeszcze ( ale i nie dowolnej ) zmiany
wsprzdnych x i pl . Zmianie wsprzdnych odpowiada zmiana miary cakowania, zadana wzorem Jakobiego :
(d4x ) = d4x x
(5.12)
Std wynika, e :
2
(5.13)
S = d4x ( x + )
1
Z uwzgldnieniem wzoru (4.4) otrzymamy :
= x + 0 =
(5.13)
= x + ( / ) 0 + (/ ( )0
(5.15)
Poniewa 0 jest zmian tylko samej funkcji, to mamy :
0 =[ 0 , ] + 0 =
(5.16)
= 0
Proste obliczenia prowadz do wyraenia :
= x + [ (/) (/ ( ) ] 0 + [ (/ ( )0 ]
Wprowadzajc klasyczne rwnania ruchu, moemy zmian dziaania zapisa w postaci :
2
S = d4x { x + x + [ / ( )] 0 } =
1

2
= d4x {x + [ / ( )] 0 }

(5.17)
(5.18)

(5.19)

(5.20)

23

Wariacje 0 moemy wyrazi rwnie przez , piszc :

2
S = d4x { [ g [ / ( )] ] x + [ / ( )] }

1
Wyrazimy teraz wariacje wsprzdnych i pl poprze parametry globalne ( tj. nie zalene od x ) :
x = ( x/a ) a
= ( /a ) a
Indeks a numeruje tutaj parametry przeksztacenia. Zatem :
2
S = d4x { [ g [ / ( )] ] (x/a ) + [ / ( )] ( / a ) } a
1
Jeli dziaanie jest inwariantne wzgldem przeksztace (5.22) i (5.23), to wynika z tego, e gsto prdu :
ja { g [ / ( )] ] (x/a ) [ / ( )] ( / a )
jest zachowana , tj. :
j a = 0
To rwnanie zachowania jest nastpstwem tego, ze wyraenie (5.24) jest suszne dla wszystkich a .
Zatem, dowiedlimy dla KLTP twierdzenie Noether, wice rwnanie zachowania z inwariantnoci dziaania.

(5.21)

(5.22)
(5.23)

(5.24)

(5.25)
(5.26)

Jeli jednak dziaanie nie jest zachowane, to powysze rwnanie zachowania przestaje by suszne. Przykadowo przy
a = 0 ma ono prost posta :
ja = - / a
(5.27)
Zamy teraz, e znalelimy zbir przeksztace (5.22) i (5.23), pozostawiajcych dziaanie inwariantne.
Scakujmy obie strony rwnoci (5.26) w granicach nieskoczonych wzgldem kierunkw przestrzennych i granicy
skoczonej w kierunku czasowym. Wtedy :
T2

T2

T2
(5.28)
0 = dx0 d3x ja = dx0 /x0 d3x j0a + = dx0 d3x i j0a
T1
T1
-
T1
Jeli granice przestrzenne wybrano w odpowiedni sposb, to ostatni czon zeruje si. W wyniku tego mamy :

3
0
0 = dx j a ( T1, x ) dx3 j0a ( T2, x )
(5.29)

-
Odpowiednio do tego, adunki okrelone poprzez wzr :

Qa(T ) dx3 j0a ( T, x )

(5.30)

nie s zalene od czasu, poniewa powysze rozwaania s suszne niezalenie od wybranych granic cakowania w
czasie.
Zatem :
dQa/dt = 0
(5.31)
Z warunku S = 0 udao si nam wyprowadzi istnienie adunkw zachowanych.
W przypadku, kiedy parametry przeksztace s bezwymiarowe, jak np. w przypadku PL i przeksztace wewntrznych
( ale nie translacji ), otrzymywane prdy zawsze maj wymiar L-D+1 w D wymiarach, tak wic okazuj si
bezwymiarowe.
Zauwamy dalej, e prd zachowany jest okrelony niejednoznacznie mona do niego zawsze doda czterowymiarow
dywergencje antysymetrycznego tensora ta. Wida to szczeglnie wyranie, jeli uwzgldnimy wzr (5.11).
Oprcz tego, poniewa ja jest zachowany tylko po wykorzystaniu rwna ruchu, mamy swobod dodania do niego
dowolnej wielkoci, zerujcej si na mocy rwna ruchu. Jest to istotne w szczeglnoci wtedy, gdy a jest indeksem
lorentzowskim, jak rwnie w przypadku translacji, dla ktrych :
x = ; x/a g ( a = )
(5.32)
i w przypadku PL, dla ktrych :

24

x = x ; x/a ( g x g x )
W ostatnim przypadku parametr a zamienilimy na antysymetryczn par indeksw [].

(5.33)

Na zakoczenie zauwamy, ze przeksztacenie, pozostawiajce inwariantnym dziaanie S, moe zmienia lagranjan na

dywergencje zupen, a to oznacza, ze operacji symetrii towarzyszy przeksztacenie kanoniczne.
W teorii kwantowej, gdzie nie moemy ju polega na rwnaniach ruchu, stwierdzenie o zachowaniu prdu traci swoje
znaczenie, ale zamienia si ono na odpowiednie zalenoci midzy funkcjami Greena, zwanymi tosamociami Warda.

Zadania.
A. Pokacie, e przeksztacenia konforemne :
x = ( 2x x g xx ) c
gdzie : c jest pewnym nieskoczenie maym 4-wektorem,
wraz ze zbiorem dylatacji x = x , gdzie : jest pewn nieskoczenie ma wielkoci,
wraz z przeksztaceniami GP, tworz 15-parametryczn grup ( nazywa si ona grup konforemn ).
Znajdcie generatory tej grupy oraz ich zalenoci komutacyjne.
B. Dylatacje i GP tworz razem tzw. grup Weyla. Przy dylatacji pole o wymiarze d przeksztaca si zgodnie z
zasad : = d
Zakadajc, ze dziaanie S jest inwariantne ze wzgldu na grup Weyla i zawiera pole , znajdcie prd zachowany,
odpowiadajcy dylatacji.

6. Dziaanie dla pl skalarnych.

Gsto lagranjanu, zawierajca tylko jedno pole skalarne (x), zapisuje si w najoglniejszej postaci jako :
= (x) (x) V((x) )
gdzie wspczynnik jest czysto umowny, V jest pewn funkcj skalarn.

(6.1)

Pierwsza skadowa nazywa si czonem kinetycznym, a druga potencjalnym.

Czon kinetyczny posiada szersz ni czon potencjalny grup inwariantw jest on inwariantny wzgldem przesuni
pola : + a, gdzie : a dowolna staa.
Dlatego te w czterech wymiarach (x) posiada naturalny wymiar L-1 ( lub wymiar masy ). W teorii klasycznej forma
funkcji V((x) ) nie jest niczym ograniczona. Najprostszym przykadem jest lagranjan o postaci :
0 = (x) (x) m22
(6.2)
gdzie : m posiada wymiar masy.
Takie dziaanie opisuje czstk swobodn o masie m ( jak to pokaemy pniej, wychodzc od caki po trajektoriach )
Zauwamy, e lagranjan 0 jest inwariantny rwnie wzgldem dyskretnego przeksztacenia symetrii :
(x) - (x)
Bardziej zoonym przykadem jest lagranjan :
= 0 (/4!)4
opisujcy teori z samooddziaywaniem.

(6.3)
(6.4)

Zauwamy, e jest parametrem bezwymiarowym ( w czterech wymiarach ).

Znak minus zapewnia dodatnio funkcji V ( dla dodatniego ). Takie dziaanie prowadzi akceptowalnej KTP.
Innym przykadem jest lagranjan Sinus-Gordona (* Sine- Gordon lagrangian *) :
= (x) (x) + (m4/ ) [ cos( /m) 1 ]
gdzie : jest bezwymiarow sta.
Przy /m << 1 lagranjan ten sprowadza si do lagranjanu (6.4) jedynie z rnym znakiem czonu z 4.

(6.5)

Niestety nie wiadomo, czy taki lagranjan prowadzi do akceptowalnej KTP w czterech wymiarach, jednake daje on
zadowalajc KTP w dwch wymiarach.
Bez wzgldu na posta funkcji V, atwo otrzyma rwnania ruchu :
= V( )
(6.6)
gdzie apostrofem oznaczono pochodn wzgldem pola .

25

Postpujc zgodnie z wskazwkami wyoonymi w poprzednim paragrafie, moemy zbudowa wielko zachowan.
1) Przy nieskoczenie maej translacji, dla ktrej x = i = 0 rwnania (5.25) i (5.26) przyjmuj posta :
j = - g +
j = 0
Widzimy, e w tym przypadku j jest tensorem symetrycznym, nazywamy go tensorem energii-pdu.
Odpowiedni adunek zachowany ma posta :
P = d3x j = d3x ( - g + 0 )
0
0
Poniewa P0 jest energi ukadu, gsto energii zadana jest poprzez wyraenie :
j00 = + 0 0 =

(6.7)
(6.8)

(6.9)
(6.10)

= 0 0 + + V()
(6.11)
wyraenie to bdzie dodatnio okrelone, jeli V > 0.
Konfiguracja pl, ktra prowadzi do najmniejszej wartoci j00 odpowiada stanowi podstawowemu.
Poniewa czony z pochodnymi daj dodatni wkad, taka konfiguracja pojawia si zawsze dla pola statycznego
c ( 0c = ic = 0 ) i w tym przypadku gsto energii jest wartoci potencjau V(c ) dla tego konkretnego pola.
2) Przy przeksztaceniach Lorentza zachowany prd Noether reprezentuje sob wielko trjwymiarow :
j = - ( g + )( g x gx ) =
= j x jx
Odpowiednie adunki zachowane s to generatory PL :
M = d3x j0 = d3x ( j0 x j0x )
Zachowanie tych adunkw jest nastpstwem inwariantnoci dziaania wzgldem przeksztace GP.

(6.12)
(6.13)
(6.14)

W charakterze przykadu zastosowania twierdzenia Noether do takich przeksztace, wzgldem ktrych dziaanie S nie
jest obowizkowo inwariantne, rozpatrzymy nieskoczenie ma dylatacje :
x = x , = -
(6.15)
Prd Noether ma teraz posta :
jD = ( g + ) x + =
(6.16)
= jx + 2
(6.17)
Wykorzystujc wzr (6.8), otrzymujemy, e :
j D = j + 2
(6.18)
Jeli = (/4!)4 , to atwo dowie, e dywergencja prdu jD jest rwna zero ( dla czterech wymiarw
zobacz zadanie ).
Jednake, jeli do dodamy czon masowy m22 ,to jego wkad okae si rwny :
jD = m2 2 0
(6.19)
Przyczyn tego, e prd jD w tym przypadku przestaje by zachowany, jest taka, ze w lagranjanie pojawia si parametr
wymiarowy.
Przypomnijmy, e posta tensora j jest niejednoznaczna. W charakterze przykadu ilustrujcego ten fakt, rozpatrzmy
nastpujce wyraenie :
j + a ( g ) 2
(6.20)
gdzie : a bez wymiarowa liczba.
Przy tym cigle jeszcze speniony jest warunek :
= 0
(6.21)
Ustalmy pewn warto a, wymagajc aby w teorii inwariantnej wzgldem dylatacji tensor posiada zerowy lad.
Jeli wzi dla przykadu lagranjan (6.4) o m2 = 0, to :
= ( 1 + 6a) ( - )
(6.22)
skd otrzymujemy, e a = - 1/6.
Oprcz tego, rnica wielkoci i j jest czonem powierzchniowym, nie zmieniajcym adunkw zachowanych.
Mona teraz zdefiniowa nowy prd dylatacji w postaci :
j'D x
(6.23)

26

Z uwzgldnieniem wzoru (6.21) znajdujemy :

jD =

(6.24)

Z czego wynika, e inwariantno wzgldem dylatacji jest rwnowana bezladowoci tensora .

Nowy prd dylatacji zwizany jest ze starym poprzez zaleno :
jD = xj 1/6 x( g )2 = jD 2 1/6 x( g )2 =
= jD + 1/6 ( x x )2
(6.25)
ktr otrzymujemy, jeli wykorzystamy wzr (6.17).
Wida, e te dwa prdy rni si midzy sob o poow dywergencji i dlatego adunek dylatacji nie zmienia si.
Tensor nazywa si nowego ulepszonego tensora energii-pdu (* new improved energy momentum tensor *)
( zobacz [ 3, 4 ] ).
Rnica tensorw i j oraz wektorw jD i jD przedstawia sob czony powierzchniowe. (* surface terms *)
Ukazane nowe formy tensora energii-pdu oraz prdu dylatacji mona otrzyma w kanoniczny sposb, jeli do
lagranjanu pola skalarnego dodamy czon powierzchniowy o postaci , gdzie :
= 1/6 ( x x )2
(6.26)
Dodanie takiego czonu odpowiada pewnemu przeksztaceniu kanonicznemu.
W teoriach polowych dla pl o wyszych spinach inwariantno wzgldem dylatacji jest zawsze zwizana z
bezladowoci tensora energii-pdu. Jak to zobaczymy dalej, nawet jeli inwariantno wzgldem dylatacji przysuguje
wejciowemu lagranjanowi, jest ona naruszona poprzez efekty kwantowe.
Teoria pola z wieloma polami skalarnymi w wielu aspektach jest analogiczna do teorii przedstawionej powyej,
pojawiaj si jednak pewne nowe interesujce symetrie.
Dla przykadu rozpatrzmy N rzeczywistych pl skalarnych a , gdzie a = 1, ... , N, oraz lagranjan :
N
= a a
(6.27)
a=1
Oprcz standardowych inwariantnoci, taki lagranjan jest inwariantny wzgldem globalnych ( tj. nie zalenych od x )
obrotw N rzeczywistych pl skalarnych, przeprowadzajcych jedno pole w drugie :
a = ab b , ab = -ba
(6.28)
W wyniku czego pojawia si N(N 1 ) noetherowskich prdw zachowanych :
jab = a b ba
(6.29)
Jest to przykad symetrii wewntrznych, pojawiajcych si w wyniku obecnoci pl jednego typu. Jeli dan teori
uzupenimy potencjaem, zalenym tylko od inwariantnej ze wzgldu na obroty dugoci a a , to wewntrzna
inwariantno wzgldem obrotw zostaje zachowana.

Zadania.
A. Pokacie, e w czterech wymiarach dywergencja prdu kanonicznego dylatacji jest rwna zero, jeli :
= (/4!)4
B. Wyprowadcie w D wymiarach wyraenie dla dywergencji prdu dylatacji, jeli :
= V().
B*. Kanoniczny tensor energii-pdu w przypadku oglnym powinien by symetryczny. Pokacie, ze zawsze mona
znale czon B antysymetryczny przy zamianach lub , taki, e tensor Belinfantego :
jB = j + B
jest symetryczny, a zachowany prd noetherowski dla PL zapisujemy w postaci :
j = ( jBx jBx )
Podpowied. Dla pola skalarnego B = 0, tak e wielko ta odpowiednio do S
D*. Znajdcie dla przeksztacenia konforemnego. Pokacie, e dziaanie :
S = d 4 x
Jest inwariantne ze wzgldu na przeksztacenia konforemne.
Zbudujcie zachowany prd noetherowski.

27

E. Wyprowadcie wyraenie dla prdw zachowanych, odpowiadajcych przeksztaceniom (6.28), jeli lagranjan
zadany jest w postaci (6.27).

7. Dziaanie dla pl spinorowych.

W niniejszym paragrafie zajmiemy si budowa wyrae dla dziaa, zawierajcych spinorowe pola Grassmanna
L i R.
Jeli wykorzystamy wyniki uzyskane w paragrafie 4, to najprostsze formy spinorowego czonu kinetycznego bd
nastpujce :
L = L L , L = *L
(7.1)
R = R- R , R = *R
(7.2)
lub, jeli jest istotna parzysto :
Dirac = - =
(7.3)
= R + L
(7.4)
W przypadku szczeglnym, kiedy R = -2 *L atwo pokaza, e lagranjan R jest rwnowany L z dokadnoci
do dywergencji zupenej ( zobacz zadanie A ). Zatem, jeli M jest czterospinorem Majorany, lagranjan moemy
zapisa w postaci :
Majorana = -M M
(7.5)
co jest rwnowane z L, o czym mona si przekona wykorzystujc grassmannowskie wasnoci spinora L.
W literaturze czsto moemy spotka czon kinetyczny (7.3) zapisany tak, e operator pochodnej dziaa tylko
prawostronnie i nie obecny jest czynnik . Chocia na pierwszy wzgld taka forma lagranjanu jest rna od formy
(7.3), to rnica sprowadza si do dywergencji zupenej. Podobna rnica nie ma znaczenia do tej pory, pki ukad nie
oddziauje z polem grawitacyjnym.
Z ukazanych powyej wyrae wynika, e w D wymiarach pole spinorowe posiada wymiar L- ( D 1), w czterech
wymiarach wymiar pl spinorowych jest rwny 3/2.
Ukazane czony kinetyczne s inwariantne wzgldem przeksztace konforemnych ( zobacz zadanie F ), tak jak miao to
miejsce w przypadku czonu kinetycznego pola skalarnego, oprcz tego czony te posiadaj wasne inwarianty fazowe.
Rozpatrzmy przykadowo, lagranjan L ( to samo odnosi si do R ). Poniewa L jest spinorem zespolonym, mona
podda go przeksztaceniu fazowemu :
L ei L
(7.6)
pozostawiajcym L inwariantnym, jeli tylko nie zaley od x. Dla lagranjanu Diraca (7.3) istniej dwa takie
inwarianty. Wykorzystujc zapis czteroskadnikowy, mona je rozdzieli na oglne przeksztacenie fazowe :
ei
(7.7)
i przeksztacenie chiralne :
ei5
(7.8)
Na koniec, podobnie jak w przypadku skalarnym, dziaanie z = L ( lub R ) jest inwariantne wzgldem staego
przesunicia pl, poniewa :
L ( L + L ) = L + ( L L L L )
(7.9)
Na podstawie twierdzenia Noether mona zbudowa prdy zachowane odpowiadajce przeksztaceniom (7.7) i (7.8) :
j = i- = iL L + i R- R
(7.10)
j5 = i- 5 = iL L i R- R
(7.11)
Odpowiadajce im adunki zachowane maj posta :
Q = i d3x - 0 = i d3x ( LL + RR )
(7.12)
Q5 = i d3x - 05 = i d3x ( LL RR )
(7.13)
Dla pola Majorany istniej tylko przeksztacenia chiralne, poniewa pole R jest sprzone tylko do pola L i dlatego
przeksztacenia fazowe pl L i R s przeciwnie skierowane.
Z pl spinorowych mona zbudowa inne niekinetyczne kwadratowe inwarianty ( paragraf 4 ). Wykorzystujc tylko pole
L, otrzymujemy :
mL = im ( LT2L + L 2*L )
(7.14)
m
T
2

2
L5 = m ( L L L *L )
(7.15)
gdzie : m parametr o wymiarze masy ( w dowolnej liczbie wymiarw )

28

Wyraenia (7.15) i (7.16) s to tzw. czony masowe. Poniewa dla opisania spinora Majorany M mona wykorzysta
pole L , a wyraenie (7.14) moe suy jako czon masowy dla spinora Majorany. Wyraenie (7.14) zapisane w
czteroskadnikowych oznaczeniach nazywa si mas Majorany.

Zatem, obecno tylko jednego pola L jeszcze nie gwarantuje bezmasowoci, tak jak to si czsto twierdzi.
( przykadowo odnosi si to do modelu WeinbergaSalamaGlashowa oddziaywa sabych i EM, w ktrym to neutrino
opisuje si dwuskadnikowym lewym spinorem bez prawego partnera. W tym przypadku bezmasowo neutrina jest
wynikiem braku okrelonych bozonw Higgsa, a zachowanie liczby fermionowej pozostawia neutrino bezmasowe nawet
po uwzgldnieniu poprawek promienistych )
Uwagi te staj si szczeglnie wane w zwizku z tym, e neutrino przyjto opisywa lewym polem. Zauwamy, e
wyraenie mL narusza symetri cig wzgldem przeksztace fazowych (7.6), pozostaje tylko symetria dyskretna
L L
W oznaczeniach Majorany :
mL = - im - M
(7.16)
mL5 = - m -M5M
(7.17)
Jeli s obecne oba pola L i R , to mona zbudowa jeszcze dwa inwarianty kwadratowe, co prowadzi do wyrae :
mD = im - = im ( LTR + R L )
(7.18)
mD5 = m-5 = m ( LTR R L )
(7.19)
S one inwariantne ze wzgldu na oglne przeksztacenie fazowe (7.7), ale nie s inwariantne ze wzgldu na
przeksztacenie chiralne (7.8), przy ktrym :
ei5 , - = 0 -ei5
(7.20)
Zatem :
mD im-e2i5
(7.21)
Stosujc wzr (5.27) znajdujemy, e :
j5 = - 2m- 5
(7.22)
poniewa dywergencja prdu j, okrelonego wzorem (7.10) pozostaje rwna zero.
Nie naley z tego wnioskowa, e nie mona zbudowa kwadratowych po polach dirackowskich czonw nie
zawierajcych pochodnych i zachowujcych inwariantno chiraln. Poniszy przykad demonstruje bowiem taki fakt.
Rozpatrzmy wyraenie :
(x) (x)(x) + i(x)(x) 5(x)
rwne sumie mD i mD5 , ale ze wspczynnikami, zalenymi teraz od x. Aby zachowa inwariantno chiraln
wielkoci i powinny przy przeksztaceniach chiralnych transformowa si w nastpujcy sposb :
[ (x) + i5(x) ] [ (x) + i5(x) ] = e-i5 [ (x) + i5(x)] e-i5
Przy nieskoczenie maych pola i obracaj si przechodzc jedno w drugie :
= +2 , = - 2
Takie przeksztacenie pozostawia inwariantn wielko 2 + 2.
Zatem, lagranjan :
f = - + ih- ( + i5 )
jest chiralnie inwariantny.
Jeli , s polami kanonicznymi, to h - jest sta bezwymiarow ( nazywan standardowo sta oddziaywania
Yukawy ) (* Yukawa coupling constant *)
Polom i mona nada nowe ycie, dodajc do ich czony kinetyczne, jak rwnie samoodziaywanie tych pl,
zachowujce warunek (7.25). To prowadzi do lagranjanu o postaci :
= - + ih- ( + i5 ) + + V(2 + m2 )
Taki lagranjan posiada nastpujce symetrie ( wszystkie one s globalne ) :
a) oglna diracowska symetria fazowa :
ei ; , ,
b) symetria chiralna :
= -i5 ; = 2 , = - 2
pozostawiajca inwariantnym wyraenie 2 + m2

29

(7.23)

(7.24)
(7.25)

(7.26)

(7.27)

c) symetria dyskretna wzgldem przeksztacenia parzystoci :

0 , , -
std wynika, e (x) jest polem skalarnym , a (x) polem pseudoskalarnym.
Lagranjan o podobnej postaci zosta po raz pierwszy skonstruowany przez Gell-Manna i Leviego. Teorie takiego
rodzaju nazywaj si -modelami i nadaj si do opisu oddziaywa -mezonowych. ( W rozpatrywanym przykadzie
izospin pionu nie by brany pod uwag )
Wida, e wymg zachowanie przy oddziaywaniu symetrii czonu kinetycznego prowadzi do wprowadzenia
dodatkowych pl. Jest to oglna wasno : rozszerzenie symetrii dodatkowe pole(a).
Zauwamy rwnie, e w czterech wymiarach czony inwariantne, zawierajce wicej ni dwa pola spinorowe, maj
wymiar w skrajnym przypadku 6, tak, e dla utrzymania wymiaru lagranjanu naley wprowadzi pewne stae
wymiarowe. Jednake w dwch wymiarach czony typu ( - )2 lub - -5 maj ten sam wymiar co
lagranjan .
Poniewa dwu skadnikowe pola spinorowe s zawsze zespolone rwnania ruchu otrzymujemy poprzez niezalene
wariowanie wzgldem pl L i L. Jednake naley tutaj by skrajnie ostronym, poniewa pola L i L
rozpatrujemy jako pola Grassmanna i nie moemy postawi przed nie zmieniajc znaku. Przykadowo :
= L L L L + L L L L =
= L L ( L ) L + czony powierzchniowe
co prowadzi do rwna sprzonych :
L = 0 lub L = 0

(7.28)
(7.29)

(7.30)
W przypadku spinora Diraca, aby otrzyma rwnania ruchu naley dokona niezalenych wariacji wzgldem i .
Na zakoczenie zauwamy, e mona zbudowa rwnie bardziej zoone inwarianty, zawierajce pola spinorowe, np.
- . Chocia, w czonach takiego rodzaju nie ma nic zego z punktu widzenia wymogw inwariantnoci, ich
wczenie do lagranjanu nie prowadzi do zadowalajcych teorii, co spowodowane jest tym, e naruszaj one zwizek
spinu ze statystyk. Do tego zagadnienia wrcimy pniej, przy rozpatrywaniu teorii z cechowaniem.

Zadania.
A. Pokacie, e lagranjan R w ktrym R = 2 *L , jest rwny lagranjanowi L z dokadnoci do penej
dywergencji.
B. Znajdcie tensor energii-pdu Belinfantego dla lagranjanu Dirac.
C. Pokacie, e dla = Dirac prd dylatacji mona zapisa w postaci : jD = xjB , gdzie jB jest tensorem
energii-pdu Belinfantego.
Tym samym pokaecie, e tensor Belinfatego pokrywa si z nowym, ulepszonym tensorem energii-pdu dla pola
Diraca.
D. Niech zadany bdzie lagranjan :
= - + im - + m-5
Wykorzystajcie przeksztacenie chiralne po to, aby wykluczy czon pseudoskalarny.
Jaka bdzie masa otrzymanego pola Diraca ?
D*. Niech zadany bdzie kwadratowy lagranjan, zawierajcy pola L i R :
= L + R + mL + mR + iM( RL + LR )
zawierajcy ponadto masy Diraca i Majorany.
Zdiagonalizujcie pola w ten sposb, aby otrzyma nie pomieszane powysze masy.
Jakie bd w tym przypadku masy pl ?
Jaki jest sens fizyczny rnych stopni swobody ?
E*. Rozpatrzcie lagranjan -modelu.
a) Wykorzystujc twierdzenie Noether, wyprowadcie wyraenie dla zachowanego prdu chiralnego.
b) Zamy, e dodamy do lagranjanu czon liniowy wzgldem , znajdcie w tym przypadku dywergencje prdu
chiralnego.
Otrzymane rwnanie odzwierciedla hipotez PCAC (* partially conserved axial current *) ( czciowo zachowanego
prdu aksjalnego ) fizyki pionw.
F*. Jak przeksztaca si przy przeksztaceniach konforemnych pole L ?
Pokacie, e lagranjan L jest konforemnie inwariantny.

30

 8. Dziaanie z polami skalarnymi i spinorowymi i supersymetria.

Miedzy najprostszego czonu kinetycznego L dla pl spinorowych i jego analogiem dla pola skalarnego S istniej
okrelone rnice. Podczas gdy L zawiera jedn pochodn, skalarny czon kinetyczny zawiera dwie pochodne, nadto
pole L jest polem Grassmanna, a pole S jest polem standardowym, na koniec - L cechuje si inwariantnoci fazow
(7.6), a czon kinetyczny dla jednego pola skalarnego jej nie posiada. Mamy jednoczenie i podobiestwa oba czony
kinetyczne s konforemnie inwariantne. W niniejszym paragrafie rozpatrzymy zagadnienie zwizane z moliwoci
istnienia symetrii midzy polami, wicej fermionowy i skalarny czon kinetyczne.
Taka symetria nazywa si supersymetri dziki niej jest bowiem moliwe istnienie nietrywialnych oddziaywa midzy
polami skalarnymi i spinorowymi. Aby atwiej byo ujawni tak now symetri, zapiszemy czon kinetyczny pola
skalarnego w postaci, jak najbardziej podobnej do L. W tym celu wprowadzimy czon kinetyczny dla dwch pl
skalarnych, ktre oznaczymy jako S i P, nastpnie porwnamy go z czonem kinetycznym dla pola spinorowego
Majorany, ktre oznaczymy jako .
Wtedy kady czon kinetyczny bdzie posiada swoj wasn fazow inwariantno.
W istocie, lagranjan :
WZ0 = S S + P P +
(8.1)
oprcz tego, e jest konforemnie inwariantny, posiada jeszcze dwie niezalene globalne fazowe inwariantnoci :
e25 , S + iP ei ( S + iP )
(8.2)
Dowolna dalsza inwariantno bdzie zawieraa przeksztacenia, przeprowadzajce pola bez spinowe S i P w pole
spinorowe . Oglne wasnoci przeksztacenia tego rodzaju s nastpujce :
a) parametr przeksztacenia, oznaczmy go przez , powinien by polem spinorowym Grassmanna tj. globalnym
nieskoczenie maym majoranowskim parametrem spinorowym.
b) w najprostszym przypadku przeksztacenie pl S i P nie powinno zawiera operatora pochodnej , a przeksztacenie
pola powinno zawiera jedn pochodn, poniewa fermionowy czon kinetyczny ma o jedn pochodn mniej, ni
skalarny czon kinetyczny. Zatem dochodzimy do przeksztacenia :
( S lub P ) = - M
(8.3)
gdzie : M jest pewn macierz 4 4.
Poniewa nie wchodz tu adne indeksy 4-spinorowe, macierz M powinna zawiera tylko macierze 1 lub 5.
Zatem, moemy ustali przeksztacenie o postaci :
S = a- M
(8.4)
P = ib- 5
(8.5)
gdzie : a, b nieznane wspczynniki rzeczywiste.
Wykorzystalimy tutaj inwariantno fazow (8.2), po to, aby okreli wariacje S przez macierz 1 , a wariacje P przez
macierz i5. Prawa cz tych wariacji jest zbudowana tak, aby byy one rzeczywiste ( reprezentacji Majorany dla
macierzy Diraca wszystkie cztery skadowe spinorw Majorany s rzeczywiste, a wszystkie elementy macierzowe
macierzy gamma s czysto urojone, tak e i5 posiada rzeczywiste elementy macierzowe )
Dalej, zakadajc, e nie zmienia si ( zobacz zadanie E ) znajdujemy :
[ S S + P P ] = ( aS- + ibP- 5 )
(8.6)
Czemu moe si rwna wariacja pola ?
Po pierwsze zauwamy, ze z dokadnoci do penej dywergencji :
(8.7)
[ - ] = - -
Wykorzystajmy teraz wektorow cz wasnoci majoranowskiego przerzutu (* Majorana flip *) :
Przy zamianie kombinacje - , -5 i -5 s parzyste, a - i - s nieparzyste. Jest to suszne dla
dowolnych dwch spinorw Majorany i ( zobacz zadanie ). Uwzgldniajc, e przeksztacenia (8.7) otrzymujemy z
dokadnoci do czonw dywergentnych :
[ - ] =
(8.8)
Zbierzmy teraz wszystkie otrzymane wyniki.
WZ0 = ( - + aS - + ibP-5 ) + powtarzajcy si czon =
(8.9)

= ( + a S + ib P 5 ) + powtarzajcy si czon
(8.10)
przy czym przy przejciu od (8.9) do (8.10) dokonano cakowania przez czci.
I tak, jeli - spenia rwnanie ( ) :
- + a S- + ib P-5 = 0
(8.11)

31

to lagranjan WZ0 zmieni si tylko o pena dywergencje.

Rozwizanie tego rwnania moemy atwo znale :
= a5S ib5P
(8.12)
Wykorzystalimy tutaj rwno 5 = .
Zatem, osignlimy podstawowy cel znalezienia zbioru przeksztace midzy polem bezspinowym i polem o spinie ,
pozostawiajcych inwariantn sum ich czonw kinetycznych ( z dokadnoci do przeksztacenia kanonicznego ).
Dla gbszej analizy naley sprawdzi, czy takie przeksztacenia s zamknite i czy tworz one w ten sposb grup.
Na pocztku zbadajmy jak dziaaj na pola dwa przeksztacenia supersymetryczne. Mamy :
[ 1, 2 ] S = a-21 ( 1 2 ) = a-2 [ a51S ib5P ] ( 1 2 ) = 2a2-21S
(8.13)
W ostatniej rwnoci wykorzystalimy wasno przerzutu majoranowskiego dla osiowo- wektorowej czci.
Zatem, dziaanie dwch przeksztace supersymetrycznych na pole S sprowadza si do translacji pola S o wielko
2a2-21.
Zobaczmy teraz co dzieje si z polem P :
[ 1, 2 ] P = ib-251 ( 1 2 ) = 2b2-21P
(8.14)
( wykorzystalimy tu rwnie tosamoci dla przerzutu majoranowskiego wektora osiowego )
Poniewa przeksztacenia pl S, P i powinny by jednakowe, koniecznym jest spenienie warunku :
b=a
(8.15)
Na koniec przekonamy si o tym, e dwa przeksztacenia supersymetryczne pola reprezentuj sob translacje. Mamy
bowiem :
[ 1, 2 ] = a21S ib51P ( 1 2 ) = a22-1 + b252-15 ( 1 2 )
(8.16)
Chcielibymy teraz przepisa praw cz tej rwnoci w postaci, podobnej do pozostaych, tj. zawierajcej kombinacje
-21, a nie 2-1.
W tym celu przyjmiemy pewien trik wprowadzony przez Fierza. Wemy dwa dowolne spinory Diraca ( nie koniecznie w
reprezentacji Majorany ) i ; 4 4-macierz - mona przedstawi w postaci kombinacji liniowej 16-tu dirakowskich
kowariantw : 1, 5, 5 , , = [ , ]. Wspczynniki takiego rozkadu otrzymujemy biorc lady
odpowiednich macierzy. W wyniku tego otrzymujemy :
- = - - 5-5 + 5-5 - + -
(8.17)
Wspczynniki liczbowe wszystkich czonw tworz pierwszy wiersz znanej macierzy Fierza. Zawieraj one wszelk
niezbdn informacj aby utworzy ca tak macierz. W zastosowaniu do naszego przypadku znajdujemy :
2-1 1-2 = - -12 + -12
(8.18)
( wykorzystalimy tu rwnie tosamoci dla przerzutu majoranowskiego wektora osiowego )
Z uwzgldnieniem wzorw (8.15) i (8.18) otrzymujemy :
[ 1, 2 ] = a2-21
(8.19)
Wykorzystujc antykomutator dla macierzy gamma, moemy przepisa to wyraenie do postaci :
[ 1, 2 ] = 2a2-21 a2-21
(8.20)
Pierwszy czon jest wanie szukanym przez nas wynikiem, jednake niestety pojawi si rwnie czon dodatkowy,
proporcjonalny do . Ten dodatkowy czon zeruje si tylko w tym przypadku, kiedy suszne s klasyczne rwnania
ruchu. Aby pozby si tego czonu w pozostaych przypadkach, moemy rozszerzy definicj wariacji i zobaczy do
czego to nas doprowadzi. Zauwamy, e jeli dodamy do wyraenia (8.12) dla dodatkow wariacj o postaci :
dodatkowa = ( F + i5G )
(8.21)
-2
gdzie : F, G funkcje wsprzdnej x, ale nie s to pola kanoniczne, poniewa ich wymiar jest rwny L .
Wtedy wyraenia (8.13) i (8.14) nie zmieni si dziki wasnoci przerzutu majoranowskiego.
Przykadowo :
[ 1, 2 ]dodatkowa P = a-21dodatkowa ( 1 2 ) = a-2 ( F + i5G )1 ( 1 2 )= 0

(8.22)

Jednake taka dodatkowa wariacja daje wkad do przeksztacenia , a dokadnie :

[ 1, 2 ]dodatkowa = ( 1F + i51G )2 ( 1 2 )
(8.23)
Dodatkowy czon we wzorze (8.20) mona przepisa w odpowiedni dla nas sposb za pomoc przeksztacenia Frierza :
-21 = 1-2 51-25 ( 1 2 )
(8.24)
Porwnujc z wyraeniem (8.23) okazuje si, e wybierajc :
1F = a2-1
(8.25)

32

2G = -ia2-15
skracamy dodatkowy czon i otrzymujemy wymagany rezultat.
W charakterze wiczenia ( zobacz zadanie ) pozostaje dowie, e w zastosowaniu do funkcji F i G suszna jest
nastpujca zaleno operatorowa :
[ 1, 2 ] = 2a2-21

(8.26)

(8.27)

Niestety nowe wyraenie dla nie pozostawia inwariantnym wejciowego dziaania w zwizku z obecnoci czonu
dodatkowa. Jednake zauwamy, e :
dodatkowa WZ0 = dodatkowa - = i-F -5G = - ( 1/2a2 ) ( F2 + G2 )
(8.28)
Zatem dziaanie :
SWZ0 = d4x [ S S + PP + - + (1/2a2 )( F2 + G2 ) ]
(8.29)
jest inwariantne wzgldem przeksztace supersymetrii :
S = a- , P = ia-5 , F = a2- , G = - ia2-5 , = aS - ia5P + ( F + i5G ) (8.30)
Wszystkie te przeksztacenia speniaj teraz rwnanie operatorowe (8.27). Takie dziaanie zostao po raz pierwszy
zapisane przez Wessa i Zumino. [5]
Dziki wprowadzeniu pl wspomagajcych F i G mamy teraz niezalenie od rwna ruchu jednakow liczb pl
bezspinowych ( S, P, F , G ) i spinowych ( cztery rzeczywiste skadowe pola )
Czytelnik moe sam przekona si, e na powierzchni masy (* mass shell *) ( tj. na trajektorii klasycznej ), gdzie pola
F, G nie s konieczne, rwnowaga midzy bezspinowymi i spinowymi stopniami swobody jest cay czas zachowana.
Rwnowaga ta midzy liczb bozonowych ( spin cakowity ) i fermionowych ( spin powkowy ) stopni swobody jest
ogln wasnoci teorii supersymetrycznych.
Z wyraenia (8.27) wynika, e wynikiem dwch przeksztace supersymetrycznych jest translacja. Na dodatek, poniewa
parametry supersymetryczne to spinory, generatory supersymetrii przeksztacaj si jak spinory. Z tego powodu naley
rozszerzy GP, wczajc do niej generatory supersymetrii ( zobacz zadanie ). Dla pl F i G nie wystpuj czony
kinetyczne w dziaaniu, s one jedynie polami wspomagajcymi i w teorii swobodnej s cakowicie oddzielone od innych
pl.
Pikno przeksztace supersymetrii (8.30) polega na moliwoci ich uoglnienia na teorie z oddziaywaniem.
Przykadowo mona wprowadzi supersymetryczne sprzenie typu Yukawy, zachowujce globaln inwariantno
chiraln :
WZYukawa = ih ( -S i5P + F( P2 S2 ) 2GSP )
(8.31)
lub
WZYukawa = ih ( -P + i-5S + G( S2 P2 ) 2FSP )
(8.32)
Moemy wypisa rwnie czony masowe :
WZm = im [ - ( 2i/a)SF (2i/a)PG ]
(8.33)
Ostatnie wyraenie pozwala ujawni jedna wan ( i fataln ) wasno teorii supersymetrycznych.
Rozpatrzmy rwnania ruchu dla masowego lagranjanu Wessa-Zumino. Rwnania te maj posta :
= im
(8.34)
S = (m/2a)F
(8.35)
P = (m/2a)G
(8.36)
2
0 = (1/a )F + (m/2a)S
(8.37)
0 = (1/a2 )G + (m/2a)P
(8.38)
Bez szczeglnego trudu moemy rozwiza ostatnie dwa rwnania wzgldem F i G, nastpnie wyrazi je przez S i P i
podstawi otrzymane wyraenia do rwna (8.35) i (8.36) dla S i P.
Wtedy to przyjm one posta :
S = - (m2/4 )S , P = - (m2/4 )P
(8.39)
Zatem wszystkie trzy pola , S i P maj jednakow mas. Taka jest oglna wasno supersymetrii wszystkie pola,
wchodzce do supermultipletu maj jedn i te sama mas. Wyjaniamy to tym, e operator masowy PP komutuje ze
wszystkimi generatorami supersymetrii. Std bezporednio wynika, e w przyrodzie nie moe wystpowa cisa
supersymetria, poniewa dla czstek o rnych spinach nie ma rozrnienia wzgldem masy.
[ Wykonane powyej proste obliczenia pokazuj, jaka jest rola pl wspomagajcych (* auxiliary fielsds *) w tym
przypadku, kiedy rwnania ruchu mog by rozwizane. Zilustrujemy teraz role pl wspomagajcych, nie odwoujc si
do rwna ruchu, za pomoc nastpujcego prostego modelu.
Niech (x) bdzie pewnym polem skalarnym, A(x) polem wspomagajcym. Wemy lagranjan :
= + A2 + A2
(8.40)

33

Dopeniajc to wyraenie do penego kwadratu, otrzymujemy :

= + ( A + 2 ) 4

(8.41)

Definiujc teraz ju nieoddziaujce pole wspomagajce A = A + 2 dochodzimy do lagranjanu oddziaywania

+ 4 ]
Rozpatrzylimy najprostszy przykad teorii supersymetrycznej w czterech wymiarach. W chwili obecnej supersymetria
jest symetri czysto teoretyczn, nie majc adnego potwierdzenia eksperymentalnego. (* obecnie (2011 rok ) mimo
wielu wysikw eksperymentatorw i znacznych nakadw finansowych na badanie przejaww supersymetrii w wiecie
fizycznym nie znaleziono jej potwierdzenia dowiadczalnego *)
Mylimy jednak, e koniecznym jest zwrcenie uwagi czytelnika na istnienie nietrywialnych symetrii midzy polami o
rnym spinie.

Zadania.
A. Dowiedzcie wasnoci przerzutu majoranowskiego.
B. Wykorzystujc tosamoci dla macierzy gamma, przekona si w susznoci rozkadu Fierza (8.17).
C. Sprawdcie inwariantno chiraln dziaania SWZ0 i znajdcie jak dziaaj przeksztacenia chiralne na pola.
D. Pokacie, ze caka [ i -5 + ( 1/a)SG (1/a)PF ] d4x jest inwariantna wzgldem przeksztace supersymetrii.
E* Wyprowadcie majoranowskie generatory spinorowe supersymetrii Q, zapisujc skoczone przeksztacenie
supersymetrii w postaci ei Q
Wyprowadcie wyraenia dla antykomutatora dwch generatorw Q i dla komutatora Q z generatorami GP.
Tak otrzymana algebra, zawierajca zarwno komutatory jak i antykomutatory, tworzy gradowan algebr Liego
( superalgebr )
Pokacie, e jako nastpstwo takiej algebry generator Q komutuje z mas.
F* Znajdcie zmian wsprzdnych x przy przeksztaceniach supersymetrii, nastpnie przekonajcie si, ze jest
inwariantem wzgldem takich przeksztace.
G** Na podstawie twierdzenia Noether wyprowadcie wyraenie dla zachowanego prdu supersymetrycznego.
Musicie tutaj uwaa, poniewa przy supersymetrycznej zmianie do WZ0 dodaje si pena dywergencja.
Literatura.
1. Bargman V. Wigner E. Proc. Nat. Acad. Sci. (USA) vol. 34 (1946)
2. Dirac P. A. M Rev. Mod. Phys. 21, 392 (1949)
3. Guesey F. Ann. Of Phys. 24, 211 (1963)
4. Coleman S. , Jackiw R. Ann. Of Phys. 67, 552, (1971)
5. Wess J, Zumino B. Nucl. Phys. B78, 1 (1978)

(* Dodatek 1.2 Zasady ekstremalne w fizyce. Filozofia i fizyka.

Z chwil kiedy sformuowano pierwsze rwnania matematyczne okrelajce ruch cia materialnych
( rwnanie Newtona ) lub promieni wietlnych ( zasada Fermata ), stao si nad wyraz jasnym, e przyroda dziaa w
pewien cile okrelony sposb tj. ze wszelkich moliwych realizowane s tylko takie ruchy w ktrych minimalizuje si
pewna wielko fizyczna. ( bya to tzw. ekonomika praw przyrody ).
Jednake o takiej wasnoci ruchu ( ich natury ) dyskutowano znacznie wczeniej, byy to jednake rozwaania czysto
sowne ( spekulacyjne, jakociowe ).
Arystoteles przykadowo twierdzi, e ze wszystkich moliwych ruchw realizuj si tylko najszybsze, nastpujce po
najkrtszej linii, najprostszym sposobem. W takiej zasadzie Arystoteles i jego nastpcy widzieli gwn przyczyn
wedug ktrej dziaa ( i dy ) przyroda. Pod wpywem tych ideii Heron z Aleksandrii sformuowa ( dla przypadku
szczeglnego odbicia wiata ) zasad najkrtszej drogi. Ju wtedy pojawia si koncepcja zasady ekstremum, jako
podsumowanie faktu pewnej logiki dziaania praw natury. Przyroda dziaa najprostszymi dostpnymi drogami.
W wiekach rednich filozoficzne spekulacje na temat zasad ekstremalnych podejmuj m.in. Mikoaj z Kuzy i Giordano
Bruno. Jednake najwikszym impulsem ku nowemu spojrzeniu na zasady ekstremalne byo ich wyraenie w sposb
matematyczny. Pierwszym cisym (matematycznym ) sformuowaniem zasady ekstremum bya zasada najkrtszego
czasu dla propagacji promienia wietlnego, przedstawiona przez P. Fermata (1662 )
Zgodnie z t zasad wiato rozprzestrzenia si midzy dwoma punktami x, y po takiej drodze, na ktrej potrzeba na to
najmniejszego czasu.
W przypadku prni lub orodka jednorodnego jest to linia prosta, w przypadku orodka niejednorodnego bdzie to
amana lub krzywa gadka.

34

Matematyczne wyraenie zasady Fermata ma posta :

y
ds/ v = 0
x
gdzie: znak wariacji, v prdko fazowa wiata, ds element trajektorii.
Fermat dochodzi do wniosku ( artyku Synthesis and Refractiones ), e konsekwencj ekstremalnego sposobu
dziaania przyrody nie jest koniecznie linia prosta tj. stwierdzenie, e przyroda zawsze dziaa po linii najkrtszej nie
zawsze jest prawdziwe.
Zasada Fermata staa si w dalszych latach najoglniejszym matematycznym sformuowaniem praw optyki
geometrycznej. Uznajc powodzenie tej zasady w optyce sprbowano przenie jej tre do mechaniki.
Z prb tych wyrasta nowa ga matematyki rachunek wariacyjny.
Rachunek wariacyjny ( calculus of variations) zajmuje si zagadnieniem wyznaczania jednej lub wicej funkcji z pewnej
danej klasy funkcji , dla ktrej dana caka ( pojedyncza lub wielokrotna zalenie od typu funkcji ) osiga ekstremum
tzn. warto najmniejsz lub najwiksz. Do tego typu zagadnie prowadzi wiele problemw rozwaanych w fizyce
teoretycznej, inynierii i geometrii.
Naley tu podkreli bardzo wyranie, e rachunek wariacyjny nie zajmuje si znajdowaniem punktu (punktw ) w
ktrych jaka konkretna funkcja przyjmuje wartoci ekstremalne lecz okreleniem postaci funkcji dla ktrej odpowiednia
caka posiada minimum. Rachunek wariacyjny jest gazi matematyki zapocztkowan przez
Jana Bernoulliego, ktry to rzuci wspczesnym sobie matematykom wyzwanie do rozwizania postawionego jeszcze
przez Galileusza zadania o brachistochronie tj. o krzywej najszybszego spadku.
Powany wkad do rachunku wariacyjnego wnieli m.in. : Jakub Bernoulli, Euler, Lagrange, Legendre, Jacobi, Hamilton,
Dirichlet, Riemann, Hilbert.
Obecnie rachunek wariacyjny stanowi samodzieln i bardzo rozleg dziedzin a jej powizania z innymi dziaami
matematyki ( analiz funkcjonaln, geometri, teori rwna rniczkowych, analiz globaln ) s bardzo mocne.
W fizyce metody rachunku wariacyjnego s jednymi z najwaniejszych. O ile np. rachunek wektorowy moemy uwaa
za narzdzie w rkach fizyka teoretyka to rachunek wariacyjny jest czym wicej pozwala on w sposb cisy
( matematyczny ) sformuowa tzw. zasady fizyki ( przyrody). Jak wiadomo zasada w nauce przyrodniczej to co
wicej ni prawo. Mona powiedzie, e zasada to prawo z ktrego wynikaj inne prawa obejmujce czasami wiele
rnych dziedzin nauki. Sztandarow zasad jest (mwic oglnie ) zasada najmniejszego dziaania przyroda dziaa
tak aby minimalizowa pewn wielko. Urzeczywistnienie takiej zasady znajdujemy w podstawowym dziale fizyki
teoretycznej mechanice analitycznej.
Sukcesy osignite poprzez wykorzystanie zasad ekstremalnych, skaniay wielu filozofw do nadawania im pewnych
teleologicznych interpretacji, tj. wprowadzano celowoci dziaania przyrody, ocierajc si z jednej strony o
antropomorfizacje praw przyrody, a z drugiej o wiadectwo przejaww dziaalnoci Boga (osobowego).
Swj udzia w tym miaa rwnie koncepcja Leibniza mwica, e nasz wiat jest najlepszy z moliwych, czyli ze
wszystkich wiatw, ktre mogy by by stworzone, jest tym, ktry oprcz nieuniknionego za zawiera najwicej dobra.
Stwierdzenie to moemy uzna za pewn zasad wariacyjn opart na metafizycznej przesance: oto majc zadane
warunki jakimi s tu pewne iloci dobra i za, wiat rozwija si w taki sposb, aby speniona bya zasada minimum za.
Matematycznym spekulacj nadajcym jakoby sens takim przekonaniom powici cze ze swej dziaalnoci
Moreau de Maupertuis ( 1744), ktry jako pierwszy prbowa sformuowa zasad najmniejszego dziaania. Jednak
zrobi to w sposb nie przekonujcy i mglisty. Ciekawe moe wydawa si jego przekonanie o wewntrznym powizaniu
si przyrody z panowaniem najwyszej Inteligencji. Wierzy, e przyroda ma z gry okrelony cel, do ktrego bstwo
dy wybierajc najprostsze drogi i przy pomocy najprostszych rodkw.
Chocia do poszukiwania zasady minimum doprowadziy go pewne metafizyczne przekonania, to nie potrafi sam nada
jej eleganckiej, formalnej postaci.
Posta tak nadali jej m.in. Euler i Lagrange. [3]
Maupertuis sformuowa nastpujc zasad Ilo dziaania, konieczna aby nastpia pewna zmiana w Przyrodzie, jest
najmniejsz z moliwych. Ilo dziaania wedug niego mierzy wielko mvs, ( masa prdko droga )
zatem : mvs = min.
W odrnieniu od Maupertuisa Euler sprecyzowa cilej matematycznie pojcie wyraenia, ktrego wariacja
przyrwnana do zera prowadziaby do cisych rwna mechaniki. Takim wyraeniem wedug Eulera jest caka :
v ds
Euler od samego pocztku wychodzi z oglnej metodologicznej zasady : wszystkie zjawiska przyrody wynikaj z
jakiego prawa maksimum lub minimum.
Kolejny decydujcy krok w rozwoju zasad ekstremalnych postawili Euler, Lagrange i Hamilton. Rozwinli oni od strony
formalnej podstawy rachunku wariacyjnego, a nastpnie zastosowali go w mechanice.
Z prac w/w uczonych narodzio si nowoczesne sformuowanie mechaniki mechanika analityczna.

35

Wielkoci jaka podlega wariacji jest pewna funkcja L(qi, qi/t, nqi/tn, t ) zwana lagranjanem w sformuowaniu
Lagrange lub analogiczna funkcja zwana hamiltonianem w sformuowaniu Hamiltona.
Dla kadego zagadnienia fizycznego konkretn posta funkcji Lagrange dobiera si oddzielnie. Obecnie nie ma spjnej
teorii pozwalajcej przewidywa posta lagranjanu dla zadanej teorii. Moemy jedynie kierujc si pewnymi oglnymi
zasadami ( takim jak podano np. w paragrafie 5 ) postulowa konkretn posta lagranjanu. Obliczajc jego wariacje i
porwnujc z oczekiwanymi rwnaniami danej teorii ( pewnym modelem ) moemy przekona si czy nasz wybr by
trafny. Jeli nie, to wprowadzamy pewne poprawki. Po czym powtarzamy procedur a do otrzymania danego wyniku.
Obecnie prawie zgodnie i powszechnie przyjmuje si, e kad teorie fizyczn moemy sformuowa w oparciu o pewn
zasad wariacyjn ( moe by to np. wariacja izochoryczna , wariacja izoperymetryczna lub inna )

Zasady wariacyjne w KLTP.

Podstawowe zagadnienie, jakie postawiono w ramach rachunku wariacyjnego ma posta :
Niech F(x, y, y ) bdzie pewn funkcj majc cige pochodne czstkowe do drugiego rzdu wcznie, ze wzgldu na
wszystkie zmienne. Spord wszystkich funkcji y(x) majcych cige pochodne i speniajcych warunek :
y(a) = A , y(b) = B ( w pewnym obszarze ) naley znale tak funkcj dla ktrej funkcjona :
b
J [y] = F( x, y(x), y(x) ) dx
a
osiga ekstremum.
Jest to zagadnienie wariacyjne z nieruchomymi kocami. Oczywicie przypadek funkcji F(x, y, y ) mona atwo
uoglni na przypadek funkcji wielu zmiennych odpowiedniej klasy ( zazwyczaj analitycznej ). Funkcjona moe
rwnie zalee od wyszych pochodnych takich zmiennych.
Innym zagadnieniem wariacyjnym jest zagadnienie izoperymetryczne zagadnienie z wizami.
Wielokrotnie spotykamy zagadnienia w ktrych pewna caka ma przyj warto ekstremaln podczas gdy rwnoczenie
inna lub inne caki zawierajce te same zmienne ma mie warto sta. Zagadnienia tego typu nazywamy zagadnieniami
izoperymetrycznymi. Formalnie zagadnienie to moemy sformuowa w nastpujcy sposb :
Spord wszystkich krzywych, speniajcych warunki y(a) = A, y(b) = B dla ktrych funkcjona :
b
K [y] = G ( x, y, y ) dx
a
osiga dan warto m ( warunek ten nazywamy wizem ), znale t dla ktrej drugi funkcjona :
b
J [y] = F ( x, y, y ) dx
a
osiga ekstremum.
Oglnie moemy powiedzie, e szukamy ekstremum pewnego funkcjonau J[y] pod warunkiem spenienia warunku na
ekstremum funkcjonau K[y].
W rozwizywaniu tego zagadnienia zakadamy, e funkcje F i G maj cige pochodne pierwszego i drugiego rzdu.
W mechanice kluczowym okazao si po pierwsze wybranie odpowiedniej zasady wariacyjnej i wybranie odpowiedniej
wielkoci jak mamy wariowa, po to aby otrzyma prawidowe rwnania dynamiczne.
Najbardziej reprezentatywn zasad ekstremaln dla mechaniki jest zasada Hamiltona ( jest to zasada cakowa ), jest ona
reprezentantem caego zbioru takich zasad, nazwanych oglnie zasadami najmniejszego ( poprawniej - stacjonarnego )
dziaania.
Zdefiniujmy dziaanie w postaci :
t2
S = L dt
t1
x(t1) = A ; x(t2) = B
L jest lagranjanem.
Zasada wariacyjna formuowana jest nastpujco :
S = 0
Jak ju powiedziano w fizyce panuje powszechne przekonanie, e wszystkie pola fizyczne opisywane rwnaniami pola
mona wyprowadzi z pewnego ( skonstruowanego zgodnie z pewnymi zasadami lub zapostulowanego )
lagranjanu w szczeglnoci niech bdzie mia on posta : L = L( s(qi ), .s , qi ),

36

qi - wsprzdne czasoprzestrzenne, lub lagranjanu L = L( s(t ), .s , t ) - za pomoc rwna Eulera-Lagrangea :

d/dt (L/.s ) + d/dqi [ L/ (s /qi )] - L/s = 0
( Mona powiedzie, e matematyczn podstaw teorii pola jest pewna zasada wariacyjna )
Drugim filarem teorii pola jest twierdzenie Noether, mwice o zwizku praw zachowania wielkoci fizycznych z grup
symetrii rwna wariacyjnych.
Bardzo czsto w teoriach pl z cechowaniem zakada si, e lagranjan (gsto ) zaley jedynie od pl oraz ich
pierwszych pochodnych :
= ( (x), (x), x )
Dla teorii liniowych zazwyczaj przyjmuje si (co najwyej ) kwadratow zaleno lagranjanu od pl :
= ( (x), (x)2, (x), x )
Funkcjona dziaania ma oczywicie posta :
S = d4x
W teorii pola zazwyczaj przyjmuje si ukad jednostek w ktrych = c = 1, w tych jednostkach jednostki masy, energii i
dugoci maj nastpujc wspzaleno : [ masa] = [energia] = [dugo] -1. Dziaanie ma wymiar ( tj. jest
bezwymiarowe ), lagranjan ma wymiar [dugo] 4, a pole skalarne [dugo] 1.
1) W pierwszej kolejnoci rozwamy lagranjan o postaci :
= ( (t), d(t)/dt , t ) oraz odpowiadajce mu dziaanie
t2
S = dt
t1
Standardowo rozwaamy rwnanie wariacyjne o postaci :
S = 0
Oczywicie zgodnie z wymogami formalnymi rachunku wariacyjnego przyjmujemy, e :
(t1 ) = (t2 ) = 0
t2
t2
t2
S = dt = 0 ( + , + , t ) - ( , , t )
t1
t1
t1
Rozkadajc t rnic w szereg wzgldem nieskoczenie maych wielkoci i i ograniczajc si do wyrazw
pierwszego rzdu ( zobacz tekst pt. Podstawy rachunku wariacyjnego ), otrzymamy :

t2
S = [ ( /q) q + ( / ) ] dt
t1
Uwzgldniajc, e :
t2
t2
t2
( / ) dt = ( / ) d/dt (q) dt = - d/dt ( / ) q dt
t1
t1
t1
Poniewa zgodnie z definicj :
t2

( / ) | = 0
t1
Otrzymujemy :
t2
S = [ ( /q) d/dt ( / )] dt
t1
t2
S = 0 [ ( /q) d/dt ( / )] dt = 0
t1
Poniewa rwnanie to powinno by spenione dla dowolnych q, to :

37

( /q) d/dt ( / ) = 0
Jest to oczywicie znane z rachunku wariacyjnego rwnanie Eulera-Lagrangea.
Wychodzc z zasady stacjonarnego dziaania rwnowanej warunkowi S = 0, otrzymalimy rwnanie rniczkowe ,
ktre powinny spenia funkcje q(t), tak wic rzeczywisty ruch ukadu opisywany jest wanie rwnaniami o takiej
postaci.
2) Jako drugi przypadek rozwamy lagranjan o postaci ( qi (t), qi(t) )
Mona pokaza, analogicznym sposobem jak w przypadku 1), e rwnanie(a) Eulera-Lagrangea bd miay posta :
( /i ) d/dt ( /i ) = 0 , i = 1,2 ... , n ukad o n stopniach swobody

Mianowicie, traktujc qi (t), qi (t) jako zmienne niezalene wariacja dziaania jest nastpujca :
( stosujemy umow sumacyjn )
t2
t2

S = [ ( /qi )qi + ( /qi )qi ] dt = { ( /qi )qi d/dt ( /qi )qi + d/dt [ ( /qi )qi ] } dt
t1
t1
t2
=

[ ( /qi ) d/dt ( /qi )] qi dt

t1
Skorzystalimy tu z rwnoci : qi = d/dt qi oraz z warunkw brzegowych : qi (t1) = qi (t2 ) = 0
W wyniku ktrych mamy :
t2

( /qi )qi | = 0
t1
Oczywicie dla lagranjanw o postaci ( qi, t ), rwnanie Eulera-Lagrangea ma posta :

d/dt ( /i ) = 0
A dla lagranjanw o postaci ( qi (t), t )rwnanie Eulera-Lagrangea ma posta :
/i = 0

3) W dalszej kolejnoci przejdziemy do ukadw o nieskoczonej liczbie stopni swobody tj. do ukadw cigych :
dla ktrych jak wiadomo lagranjan zastpujemy gstoci i w oglnym przypadku
= ((qi , t ) , s /t , s /qi ,qi , t )
Wiemy ju , e :
= dV
V
t1
S = dVdt d4x
t0 V

( zazwyczaj, jeli nie powoduje to nieporozumienia nie rozrnia si terminologicznie lagranjanu od gstoci, mwic o
gstoci mwimy po prostu lagranjan )
Rozwamy przypadek jednego z najczciej rozpatrywanych lagranjanw :
= (i , i )
Warunkiem osigania minimum ( ekstremum) przez dziaanie S jest zerowanie si wariacji :
S = d4x = 0

S = {( /i )i + [ / (i )] (i ) }d4x = {( /i ) - [ / (i )] } i d4x +

+ [ / (i )i ]d4x = 0

Oczywicie skorzystalimy z zalenoci : (i ) = i

Czon [ / (i )i ] jako dywergencja zupena moe by zgodnie z twierdzeniem Gaussa zamieniony na cak
wzgldem brzegu obszaru cakowania tj.

38

 [ / (i )i ] d4x = / (i )i d

Poniewa i = 0 na brzegu zatem czon ten rwna si zeru.

Otrzymujemy zatem :
S = {( /i ) - [ / (i )] }i d4x = 0

Przy zoeniu dowolnoci i otrzymujemy rwnanie Eulera-Lagrangea ( rwnanie pola, rwnanie ruchu pola ) :
( /i ) - [ / (i )] =0
[ na podstawie 2-lit. zalecanej ]
Z racji wanoci tego rwnania mona zaprezentowa inne rwnowane podejcie.
Niech pole wypenia pewien obszar w czasoprzestrzeni Minkowskiego. W charakterze pocztkowej i kocowej
hiperpowierzchni moemy wzi czasowe przekroje: t = t1 i t = t2. Rozpatrzmy dowolnie mae wariacje wsprzdnych i
pl :
x x = x + x
(d3.1)
(x) (x) = (x) + (x)
(d3.2)
Standardowo zakadamy, e wariacje x i (x) zeruj si na brzegu rozpatrywanego obszaru czasoprzestrzennego :
(x) = 0 , x = 0 x
(d3.3)

Rozpatrzmy wystarczajco oglny przypadek w ktrym lagranjan w sposb jawny zaley od wsprzdnych x .
Wariacja pola moe by zapisana nastpujco :
(x ) = (x) + (x)
(d3.4)
gdzie :
(x) = (x ) (x ) + (x ) (x) = (x) + x ()
(d3.5)
Wtedy wariacja dziaania jest dana nastpujco :
(d3.6)
S = d4x (, , x ) - d4x (, , x )

4
4
d x = J(x/x )d x gdzie J(x/x ) jest jakobianem przejcia od x do x
Z (d3.1) wida, e :
x/x = + x
(d3.7)
Dla jakobianu moemy napisa nastpujce proste wyraenie z dokadnoci do czonw pierwszego rzdu wzgldem
x :
J(x/ x) = det ( x /x ) = 1 + (x )
(d3.8)
Wtedy :
S = d4x ( + x )
gdzie :
= (/) + ( /( )) ( ) + (/x )x

(d3.9)
(d3.10)

Z (d3.1) jest jasne, e ( ) = , zatem z (d3.9) i (d3.10) bezporednio wynika :

S = d4x [ (/) + ( /( )) ( ) + (x ) ]
(d3.11)

Trzecia skadowa w nawiasie kwadratowym przedstawia sob dywergencje, zatem jej wkad do omawianej caki moe
by przeksztacony ( zgodnie z twierdzeniem Gaussa ) w cak powierzchniow po brzegu cakowania .
Drug skadow rwnie moemy przepisa w taki sposb aby wydzieli z niej dywergencje :
( /( )) ( ) = [ ( /( )) ] - [ ( /( )) ]
(d3.12)
W wyniku czego moemy przepisa (d3.11) nastpujco :
S = d4x { (/) - [ /( )] + d { [ /( )] + x }
(d3.13)

Na mocy warunku (d3.3) wariacje i x na brzegu obszaru cakowania s rwne zeru, zatem caka powierzchniowa
w wyraeniu (d3.13) zeruje si. Zatem warunek stacjonarnoci dziaania S = 0 przy dowolnych wariacjach pola i
wsprzdnych daje nam :
(/) - /x [ /( )] = 0
(d3.14)
Jest ot oglna posta rwnania Eulera-Lagrangea ( rwna ruchu dla przyjtej postaci wejciowego lagranjanu ) dla
pola .

39

Przykad. Rozwamy nastpujcy lagranjan : = g ( )( ) (m)2 ( lagranjan ten zawiera czon

kwadratowy wzgldem pola , wczenie czonw o wyszych potgach prowadzi do nieliniowych rwna ruchu ).
Dla tego lagranjanu :
/ = - m2 ,
/( ) = g ( ) =
Rwnanie (d3.14) sprowadza si do rwnania Kleina-Gordona. ( ktre omwione jest w dalszej kolejnoci )

Twierdzenie Noether.
Zapiszmy (d3.13) w nastpujcej postaci :
S = d4x { (/) - [ /( )] + d { [ /( ) ] [ + ( )x ]

- { [ /( ) ] ( ) ] } x }
Wyraenie [ + ( )x ] przedstawia wariacje zupen pola okrelon wyraeniem (d3.5). Wyraenie
[ /( ) ] ( ) ] okrela tensor energii-pdu pola :
= [ /( ) ] ( )
Wyraenie (d3.15) moemy zatem przepisa nastpujco :
S = d4x { (/) - /x [ /( )] + d { [ /( ) ] - x }

(d3.15)

(d3.16)
(d3.17)

Pierwsza caka na mocy spenienia rwna ruchu (d3.14) ( przy dowolnych wariacjach ) jest rwna zeru. Rozwamy
czemu rwny jest drugi czon. Niech dziaanie S bdzie inwariantny wzgldem pewnej cigej grupy przeksztace x i
( grupy Liego ). Wtedy moemy zapisa infinitezymalne przeksztacenia :
x = X , =
(d3.18)
gdzie : nieskoczenie mae parametry przeksztacenia grupowego ( kty obrotu ), X pewna macierz
- pewne liczby.
W oglnym przypadku indeksy przy tych wielkociach mog by podwjne, potrjne itp., w szczeglnoci moemy
rozpatrzy przypadek kiedy mamy pewne multipole i :
i = ij j
(d3.19)
Wymagamy teraz aby dziaanie S = 0 byo inwariantne wzgldem przeksztace (d3.18), po uwzgldnieniu (d3.14)
otrzymujemy :
d { [ /( ) ] - X } = 0
(d3.20)

co majc na uwadze dowolno prowadzi do :

d J = 0
(d3.21)

gdzie : J = [ /( ) ] - X
(d3.22)
Zgodnie z twierdzeniem Gaussa z wzoru (d3.21) otrzymujemy rwnanie cigoci :
J = 0
(d3.23)

Wielko J przedstawia prd zachowany. cilej wielkoci zachowan jest adunek noetherowski :
Q = d J0
(d3.24)

gdzie cakujemy wzgldem dowolnej przestrzennopodobnej hiperpowierzchni . Jeli w charakterze wzi

hiperpaszczyzn t = const. , to otrzymamy cak wzgldem trjwymiarowej objtoci :
Q = d 3 r J 0
(d3.24)
V
Cakujc (d3.23) wzgldem objtoci V dostaniemy :
d3r 0 J0 + d3r i Ji = 0
(d3.25)
V
V
Drug cak przeksztaci moemy zgodnie z twierdzeniem Gaussa w cak powierzchniow, ktra okrela strumie
adunku przez t powierzchnie. Dla ukadu zamknitego ( Wszechwiata ) strumie ten jest rwny zeru, otrzymamy
zatem :

40

d/dt d3r J0 = dQ /dt = 0

(d3.26)
V
Moemy teraz wypowiedzie tre twierdzenia Noether : inwariantno dziaania wzgldem pewnej cigej grupy
symetrii prowadzi do odpowiedniego prawa zachowania.
[na podstawie 18 literatury polecanej , od str. 21]

Pole skalarne
a) Rzeczywiste skalarne pole - rwnanie Kleina-Gordona
Najprostsze pole odpowiada czstk neutralnym o spinie 0, zadane jest ono funkcj rzeczywist (x), transformujcych
si przy przeksztaceniach Lorentza jako skalar lub pseudoskalar. Gsto funkcji Lagrangea tego pola jest dana
nastpujco :
= ( (x)/x ) ( (x)/x ) m22(x)
gdzie : m parametr odpowiadajcy masie czstki.
Dziaanie ma oczywicie posta :
S = d4x
Wariowanie tego dziaania prowadzi do rwnania Kleina-Gordona :
( + m2 ) (x) = 0 lub + m2 = 0
( warto zwrci uwag, e dla m = 0 rwnanie Kleina-Gordona sprowadza si do rwnania (x) = 0 )
Tensor gstoci energii-pdu dla przyjtego dziaania jest dany wzorem :
T = (/x ) (/x ) g
Ze wzoru tego otrzymujemy nastpujc zaleno na gsto energii pola skalarnego :
T00 = [ (/t )2 + ( )2 + m2 2 ]
oraz dla gstoci pdu :
T0i = (/x0 ) (/xi ) = - (/x0 ) (/xi ) ; i= 1,2, 3
Szczeglnym rozwizaniem rwnania Kleina-Gordona jest fala paska :
0
(x) =e-i p t + i px
z warunkiem : p2 ( p0 )2 - p2 = m2 p0 = E(p) , E(p) = sqrt( p2 + m2 ) , p dowolny wektor
Rwnanie E(p) = sqrt( p2 + m2 ) zadaje zwizek energii relatywistycznej E, czstki o masie m z jej pdem p.
Istniej zatem dwa niezalene typy rozwiza szczeglnych :

+(x) =e-i (Et px ) e-i p x e-i px

-(x) =e i (Et px ) e i p x ei px
Rwnanie Kleina-Gordona jest liniowe, zatem jego oglne rozwizanie bdzie superpozycj wszystkich rozwiza
szczeglnych, dla rnych wartoci p.
Rozwizanie oglne moemy przedstawi jako przedstawienie Fouriera funkcji (x) :
(x) = [ 1/ sqrt( 83 ) ] [ d3p / sqrt (2E(p)) ] [ a(p)ei px + a(p)ei px ]
gdzie : a(p), a(p) dwie dowolne funkcje sprzone hermitowsko
Warunek p2 ( p0 )2 - p2 nie przypadkowo przypomina relatywistyczne okrelenie dugoci 4-wektora pdu.
W STW mamy bowiem :
p2 = p p = (E2/c2 ) - p p = m2 c2
Dokonajmy teraz standardowej zamiany w powyszym wzorze : E i /t , p i
Otrzymamy teraz rwnanie :
[ (1/c2 ) 2/ - 2 ] + ( m2c2/ 2 ) = 0
ktre w ukadzie jednostek : c = = 1przedstawia rwnanie Kleina-Gordona.
b) Zespolone pole skalarne.
Zespolone pole skalarne posiada dwie niezalene skadowe : (x) oraz sprzon do niej skadow *(x). Moe by ono
jednak rozpatrywane jako pole o dwch niezalenych skadowych rzeczywistych 1(x), 2(x) zwizanych z polem
zespolonym nastpujco :
(x) = 1(x) + i2(x) lub (x) = (1/ 2) ( 1(x) + i2(x) )
*(x) = 1(x) - i2(x)
*(x) = (1/ 2) ( 1(x) - i2(x) )
Lagranjan takiego pola ma posta :
= * m2*

41

Obie skadowe pola speniaj rwnanie Kleina-Gordona :

( + m2 ) (x) = 0 ( + m2 ) *(x) = 0
Tensor energii-pdu pola zespolonego jest dany nastpujco :
T =[ (*/x ) (/x ) + (*/x ) (/x ) ] - g
Ze wzoru tego otrzymujemy nastpujc zaleno na gsto energii zespolonego pola skalarnego :
T00 = [ (*/xk ) (/xk ) ] + m2 *
oraz dla gstoci pdu :
T0i = - [ (*/x0 ) (/xi ) - (*/xi ) (/x0 ) ]
Wprowadzony lagranjan posiada bardzo wan symetrie, zwizan z globaln transformacj cechowania jest on
mianowicie niezmienniczy wzgldem nastpujcego przeksztacenia skadowych pola :
(x) = e+i (x)
*(x) = e-i (x)
gdzie : staa (rzeczywista), niezalena od wsprzdnych czasoprzestrzennych.
Dla maych moemy zapisa infinitezymalne przeksztacenia cechowania :
= i
* = -i
Poniewa nie zaley od wsprzdnych czasoprzestrzennych infinitezymalne przeksztacenia pochodnych pola maja
nastpujc posta :
( ) = i
(* ) = -i*
Rozpatrujc dwa rwnowane podejcie, z zastosowaniem dwch pl rzeczywistych transformacj t moemy zapisa
nastpujco ( zapis macierzowy ) :
( 1 ) = ( cos -sin ) ( 1 )
( 2 ) = ( sin cos ) ( 2 )
( jest to oczywicie transformacja polegajca na obrocie o kt )
Jest to przeksztacenie zadawane przez elementy grupy Liego, konkretnie grupy U(1)
Wprowadzony lagranjan charakteryzuje si rwnie prdem zachowanym o postaci :
j = - i (* - * ) ; j ( j0/t ) + div j = 0
Obecno takiego prdu zgodnie z twierdzeniem Noether zwizane jest z wskazan globaln transformacj cechowania.
Rwnanie j = 0 pociga za sob istnienie adunku zachowanego :
Q = j 0 d4x
Rozwamy teraz lokalne przeksztacenie cechowania
(x) e-i(x) (x)
Zauwamy dalej, e pod dziaaniem globalnego przeksztacenia cechowania przeksztaca si jak samo pole tj. (x)
Jednak pod dziaaniem lokalnego przeksztacenia cechowania pojawia si dodatkowy czon
(x) e-i(x) (x) + (x) e-i(x)
Wida wic, e gsto ( , ) nie jest inwariantna wzgldem lokalnych przeksztace cechowania. Aby uczyni j
inwariantn naley zamieni (x) na wyraenie przeksztacajce si jak samo pole tj. (x). W tym celu wprowadzimy
pole wektorowe A(x) ( pole cechowania ), ktre przeksztaca si pod dziaaniem lokalnego przeksztacenia cechowania
w nastpujcy sposb :
A(x) A(x) + (1/e) (x) ; e pewna staa rzeczywista ( skalujca )
Wtedy pochodna kowariantna :
D(x) [ + ieA(x) ] (x)
Bdzie przeksztacaa si ju jak samo pole tj. :
D(x) e-i(x) D(x)
Gsto ( , D ) bdzie zatem inwariantna wzgldem lokalnego przeksztacenia cechowania, zawiera on jednak pole
wektorowe A(x ) jako pole zewntrzne, nie wynikajce z teorii. Aby sprawi aby teoria bya pena naley doda do
lagranjanu czon kwadratowy wzgldem A(x) :
= -1/4 F F + 0( , D ) gdzie : F = A - A jest to tensor pola EM
Sytuacja jest zatem nastpujca : wprowadzony lagranjan = * m2* posiada globaln symetri
cechowania U(1) ( odpowiadajc pewnemu przesuniciu fazy ). Poniewa z fizycznego punktu widzenia bardziej

42

interesuje nas lokalna symetria cechowania ( co wynika m.in. z wymogu relatywistycznej postaci teorii fizycznych, ktry
globalna symetria cechowania amie ) chcielibymy aby lagranjan ten by niezmienniczy wzgldem wanie takiej
symetrii. Poniewa wystpuj dodatkowe czony ( nie inwariantne wzgldem lokalnej symetrii cechowania ) musimy
zamieni zwyk pochodn na pochodn innego typu pochodn kowariantn. Poprzez t modyfikacje wprowadzamy
jednak dodatkowe pole wektorowe pole cechowania A ,o wasnociach transformacyjnych :
A (x) A = A (x) + q (x) ; q- pewna staa
Pole cechowania naley teraz wpasowa do wejciowego lagranjanu tak aby stao si ono pewn immanentn skadow
naszej teorii musimy doda do lagranjanu czon z jego pochodnymi czonem takim jest czon F F , staa
Zatem nasz cakowity lagranjan ma teraz posta :
= ( + ieA ) ( * - ieA* ) m2* F F ; e - ma oczywicie sens adunku elektrycznego
Wida wic, e pole EM pojawia si naturalnie w naszym lagranjanie ( teorii zespolonego pola skalarnego ) jako
wymg inwariantnoci dziaania wzgldem lokalnego przeksztacenia cechowania. Pole EM jest zatem polem
cechowania, ktre naley wprowadzi aby zagwarantowa inwariantno dziaania wzgldem lokalnych U(1)przeksztace cechowania. Warto zauway, e rwnania Maxwella wynikaj z wariowania powyszego lagranjanu
( wariujc wzgldem potencjaw A ).
Mamy rwnie now interpretacje bezmasowoci pola EM pole EM jest polem bezmasowym poniewa wymaga tego
inwariantno wzgldem U(1)-cechowania.
Wida wic, e elektrodynamika jest teori z U(1)-cechowaniem.

Pola wektorowe.
a) masywne pole wektorowe (pole wektorowe z mas ).
Pole wektorowe A skada si z czterech skadowych transformujcych si przy przeksztaceniu Lorentza jak wektor :
A(x) = A (x) , - macierz Lorentza.
Lagranjan pola wektorowego moemy zada jako sum czterech lagranjanw swobodnych pl skalarnych A0 , A1,
A2 , A3 , po jego wariowaniu dostaniemy cztery niezalene rwnania Kleina-Gordona, przypadek ten nie wnosi niczego
interesujcego z fizycznego punktu widzenia. Pole o nowych wasnociach otrzymamy nakadajc na pole A dodatkowy
warunek, zmniejszajcy liczb niezalenych skadowych ( do trzech ) :
A = 0
Te trzy niezalene skadowe bd odpowiada trzem wewntrznym stopniom swobody czstki o spinie rwnym 1 i masie
rnej od zera. ( pole skalarne reprezentuje czstk o spinie zero, pole wektorowe reprezentuje czstk o spinie jeden )
Lagranjan dla pola wektorowego moemy wybra np. w postaci :
= - F F + m2 A A
gdzie : F = A - A
Rwnanie pola wynikajce z tego lagranjanu ma posta :
A - ( A ) + m2 A = 0

Podsumowanie.
Zasady wariacyjne stanowi jak dotd najlepsze narzdzie konstruowania teorii fizycznych ( zarwno kwantowych jak i
klasycznych w tym i ich wariantw relatywistycznych ). Mona powiedzie, e poprzez ich skuteczno i uyteczno
moemy dostrzec logik dziaania praw przyrody. Bardzo wane w tym kontekcie wydaje si by moe trywialne
oglne stwierdzenie : przyroda dziaa w ten sposb aby ekstremalizowa pewn okrelon wielko fizyczn.
Pytanie, czy moliwe jest inne dziaanie praw natury, tj. czy zasada ekstremum jest jedyn moliwoci.
W pierwszej kolejnoci musimy skonstatowa fakt, e jakkolwiek by nie byo, natura musi dziaa wedug pewnych
zasad tj. musi obowizywa pewna logika w jej przejawach. Kompletny brak zasad jest chaosem wiat istnieje jedynie
wtedy kiedy obowizuj pewne prawa. Brak praw oznacza inaczej dowolno praw kade prawo moe by realizowane
z rwnym powodzeniem, dotyczy to rwnie praw wzajemnie sprzecznych. Jednake realizacja praw wzajemnie
sprzecznych nie moe odpowiada adnemu wiatu. Wydaje si zatem rozsdne przyjcie wniosku, e istnieje tylko taki
wiat ktry rzdzi si pewnymi okrelonymi prawami ( tj. speniajcy pewn logik ).
Wydaje si rwnie i zbir takich praw zawsze odpowiada pewnej zasadzie ekstremalnej ( lub w przypadku
zdegenerowanym zasadzie zerowej prawa przyrody dziaaj tak, aby zerowa pewn wielko fizyczn )

Na podstawie.
1) Ekstremalnyje princypy w jestestwoznanii i ich filosofskoje soddieranie - W. A . Asseew ;
Wydawnictwo Uniwersytetu Leningradzkiego 1977
2) Wwiedenie w Wariacionnyje principy mechaniki
- red. L. S. Polak
3) Zasady wariacyjne a ich teleologiczna interpretacja
- Dominika Domaciuk

43

*)
(* Dodatek 1.3 Spinory przegld zagadnienia.
Spinor jest obiektem matematycznym ( podobnie jak wektor lub tensor ) definiowanym na dwuwymiarowej, zespolonej
przestrzeni liniowej, zwanej przestrzeni spinorow (spinow ). (spinory wyszych rzdw mog by utworzone jako
odpowiednie iloczyny spinora w przestrzeni dwu wymiarowej ) Podstawowym faktem na ktrym opiera si formalizm
spinorowy w fizyce jest lokalny izomorfizm waciwej grupy Lorentza i grupy SL(2, C ) unimodularnych macierzy
zespolonych 2 2 ( tj. macierzy o wyznaczniku rwnym 1 ). Mwic cile, grupa SL(2, C ) jest dwukrotnie
nakrywajc grup dla grupy Lorentza O(1, 3).
Macierze unimodularne mona rozpatrywa jako operatory liniowe w dwuwymiarowej przestrzeni zespolonej C2.
Dlatego mona przyj, e z dowolnym przeksztaceniem Lorentza zwizane jest pewne ( cilej pewne dwa )
przeksztacenie liniowe w C2. Odpowiednia reprezentacja grupy Lorentza nazywa si reprezentacj spinorow, a
elementy ( wektory zespolone ) przestrzeni liniowej C2 ( przestrzeni spinorowej ) nazywaj si spinorami.
Jak w kadej przestrzeni liniowej, w przestrzeni spinowej mona w niej wybra baz ( par liniowo niezalenych
spinorw ) i wtedy dowolny spinor bdzie opisywany poprzez par wsprzdnych zespolonych.
Jeeli wybierzemy baz :
= ( 1 )
( 2 )
to kady spinor moe by zapisany jako kombinacja liniowa wektorw bazy :
= a1 + b2
Analogicznie ja to miao miejsce w algebrze liniowej wprowadza si pojcia : przestrzeni dualnej do przestrzeni
spinorowej, odwzorowania liniowego i wieloliniowego midzy tymi przestrzeniami, jak rwnie mona zdefiniowa
pojcie spinora wyszego rzdu spintensora.
W dalszej kolejnoci poprzez S0 bdziemy oznacza przestrze spinow.
Niech para Aa ( a = 0, 1 ) spinorw liniowo niezalenych , wybrana bdzie jako baza przestrzeni spinorowej, wtedy
dowolny spinor A okrelony jest poprzez swoje wsprzdne a , w tej bazie w postaci : A = a Aa.
( obowizuje konwencja sumacyjna )
Numer wektorw bazowych, tak jak i indeksy dla wsprzdnych spinora, bdziemy oznaczali maymi literkami
aciskimi a, b ... przyjmujcych wartoci 0, 1.
Standardowo operacje liniowe prowadzone nad spinorami prowadz do odpowiadajcym im operacjom liniowym
prowadzonymi nad wsprzdnymi.
W teorii rzeczywistych przestrzeni liniowych razem z przestrzeni wejciow wan rol odgrywa przestrze do niej
stowarzyszona przestrze dualna form liniowych. Elementami tej przestrzeni sprzonej s odwzorowania liniowe
przestrzeni wektorowej w o liczbow. Poniewa S0 jest zespolon przestrzeni liniow, to w sposb naturalny, moemy
okreli dwie podprzestrzeni liniowe S0 , S0 stowarzyszone do S0. Elementami S0 s formy liniowe na S0 , tj.
odwzorowania liniowe S0 w C. Takie odwzorowania ( elementy S0 ) oznaczymy literami greckimi o dolnych indeksach
w postaci wielkich liter aciskich. Przykadowo : A : S0 C.
A ( A + A ) = A (A ) + A (A )
Elementy przestrzeni S0 oznaczymy literami greckimi o dolnych indeksach jako duych literach aciskich z apostrofem
A , B , ....
Elementami przestrzeni S0 s odwzorowania antyliniowe S0 w C :
A ( A + A ) = - A (A ) + - A (A )
atwo teraz okreli dodawanie dwch elementw w kadej z takich przestrzeni sprzonych oraz mnoenie przez liczb
zespolon. Przy tym S0 , S0 przeksztacaj si w dwuwymiarowe zespolone przestrzenie liniowe.
W przestrzeniach liniowych rzeczywistych okazywao si, e przestrze stowarzyszona do przestrzeni form liniowych
jest kanonicznie izomorficzna przestrzeni wejciowej. Izomorfizm taki atwo jest teraz ustanowi, jeli zauway, e
odwzorowanie A( A ) przy staym wektorze A i zmiennej formie A mona rozpatrywa jako odwzorowanie liniowe
przestrzeni S0 w o liczbow, okrelone przez wektor A. W przypadku zespolonej przestrzeni liniowej S0 mona
rozpatrywa odwzorowania liniowe i antyliniowe kadej z przestrzeni stowarzyszonej S0 , S0. Podobnie jak w
przypadku rzeczywistej przestrzeni liniowej, atwo przekona si ,e przestrze form liniowych na S0 i przestrze form

44

antyliniowych na S0 s kanonicznie izomorficzne S0 i odpowiednio s izomorficzne midzy sob. Analogicznie

moemy si przekona, e przestrze form antyliniowych na S0 jest izomorficzna do przestrzeni form liniowych na S0.
Tak now zespolon, przestrze dwuwymiarow oznaczymy jako S0, a jej elementy oznaczymy literami greckimi o
grnych indeksach jako wielkich literach aciskich z apostrofem, np. A , B ...
Schematyczny zwizek midzy wprowadzonymi przestrzeniami spinowymi przedstawia rys. D1.3.1 na ktrym ()
oznacza przejcie do przestrzeni liniowych (antyliniowych ) form, a i antyizomorfizm.

Rys. D1.3.1
Wprowadzone powyej spinory czterech typw ( elementy odpowiednich przestrzeni spinowych ) mona wykorzysta w
celu okrelenia spintensorw dokadnie tak jak w teorii rzeczywistych przestrzeni liniowych wektory i formy liniowe
wykorzystywalimy w celu zdefiniowania standardowych tensorw. Cakowicie analogicznie do takiego standardowego
okrelenia tensora moemy wprowadzi nastpujc definicje.
Definicja. Spintensorem TA1... An B1... Bm C ... C D ... D o walencji ( n, m ; k , p ) nazywamy odwzorowanie
1
k 1
p
wieloliniowe ( tj. liniowe wzgldem kadego argumentu ) :
TA1... An B1... Bm C ... C D ... D : S0 ... S0 S0 ... S0 S0 ... S0 S0 ... S0 C.
1
k 1
p
-- n --- m ---k --- p -A
Objanijmy ta definicj na przykadzie spintensora T D typu ( 1, 0 ; 0, 1).
Taki spintensor okrelony jest jednoznacznie poprze zadanie jego wartoci na dowolnej parze spinorw A , D :
TAD ( A , D ) TAD AD C
Przy czym wasno wieloliniowoci oznacza, e:
TAD ( A + A , D ) = TAD A D + TAD A D
TAD ( A , D + A ) = TAD A D + TAD A A
Ilo, pooenie i posta indeksw dla spintensora okrelaj jego typ i su tylko w tym celu. Indeksy te nie przyjmuj
wartoci liczbowych.
Zapis TAD A D formalnie przypomina zawenie, jednak pozwala on tylko dogodnie zapisa wielko
TAD ( A , D ) i oznacza, e A jest pierwszym , a D drugim argumentem formy wieloliniowej TAD.
W dalszej czci bdziemy wykorzystywali wanie tak konwencje.
Standardowe prawa algebry tensorowej w naturalny sposb moemy rozcign rwnie na spintensory.
Spintensory o jednakowej walencji moemy dodawa, tworz one zespolon przestrze liniow.
W standardowy sposb okrelamy iloczyn tensorowy, spintensora walencji ( n1, r1, m1, p1 ) i spintensora o walencji
( n2, r2, m2, p2 ) jako nowy spintensor o walencji ( n1+ n2, r1 + r2 , m1 + m2 , p1 + p2 ).
Wasnoci symetrii i antysymetrii spintensora wzgldem pary jego jednakowych abstrakcyjnych indeksw okrelane s
tak samo jak wasnoci symetrii i antysymetrii, odpowiedniego odwzorowania wieloliniowego przy przestawieniu
zwizanych z tymi argumentami argumentw.
Obecno struktury zespolonej pozwala wprowadzi now ( w porwnaniu z przypadkiem rzeczywistych przestrzeni
liniowych ) operacje sprzenia zespolonego.
Przypomnijmy, e elementy przestrzeni S0 , S0 okrelone s jako, odpowiednio liniowe i antyliniowe formy na S0.
Niech A S0, wtedy dla dowolnego A S0 A( A ) C.
Rozpatrzmy teraz odwzorowanie, ktre przyporzdkowuje A wielko ( A( A ) )- C.

45

(* symbol ( , )- oznacza i cae wyraenie w nawiasie naley sprzy zespolenie *).

atwo si przekona, ze takie odwzorowanie jest antyliniowe. Jeli oznaczymy go jako -A S0 , to zauwaymy, e
operacja sprzenia zespolonego ustanawia kanoniczny antyizomorfizm midzy S0 i S0 : i : S0 S0 taki, e
i : A -A
Cakowicie analogicznie sprzenie zespolone prowadzi do kanonicznego antyizomorfizmu midzy S0 i S0 ,
i' : S0 S0 , przy ktrym i : A -A .
Okrelajc w jaki sposb dziaa operacja sprzenia zespolonego na spinory, atwo rozcign j dalej na spintensory.
Definicja. Spintensorem T- B1... Bm A1... An D ... D C ... C o walencji ( m, p ; n , r ) sprzonym zespolenie
1
p 1
r
A
...
A
B
...
B
n 1
m C ... C D ... D o walencji ( n, r ; m , p ), nazywamy odwzorowanie
do spintensora T 1
1
r 1
p
wieloliniowe, zadane w nastpujcy sposb :
T- B1... Bm A1... An D ... D C ... C ( B , ... , B , D1 , ... Dp , -A , ... , -A , -C1 , ... -Cr ) =
1
p 1
r
1
m
1
n
1
m
1
p
1
n
1
r
= ( TA1... An B1... Bm C ... C D ... D ( A , ... , A , C1 , ... Cr , -B , ... , -B , -D1 , ... -Dp ) )1
r 1
p
1
n
1
m
1
n
1
r
1
m
1
p
Materia do tej pory przedstawiony dotyczy budowy algebry spinorw bez wykorzystania wsprzdnych.
W praktycznych obliczeniach zazwyczaj pracujemy ze skadowymi spinorw i spintensorw w okrelonej bazie.
W S0 wybierzemy pewn baz Aa wtedy w przestrzeni S0 spinory -Aa sprzone do spinorw aA tworz baz
sprzon. Baz aA w przestrzeni S0 okrelimy poprzez warunek aA Ab = ab , a w charakterze bazy w S0
wybierzemy -aA. Zatem, wybr pewnej bazy w S0 okrela jednoznacznie zwizane z ni bazy w kadej z pozostaych
trzech przestrzeni spinowych.
Skadowe spintensora TA1... An B1... Bm C ... C D ... D w wybranej bazie Aa okrelone s w nastpujcy
1
r 1
p
sposb :
Ta1... an b1... bm c ... c d ... d = TA1... An B1... Bm C ... C D ... D a1A ..... anA C1c .... Crc
1 r 1
p
1
r 1
p
1
n
1
r
-b1B ..... -bmB -D1d .... -Dpd
1
m
1
p
Rozpatrzone powyej operacje algebraiczne prowadzone nad spintensorami ( dodawanie, mnoenie przez liczb, iloczyn
tensorowy, symetryzacja, alternowanie ) w oczywisty sposb prowadz do odpowiednich operacji prowadzonych nad
skadowymi spintensora w wybranej bazie. Dziaanie sprzenia zespolonego przeprowadza spintensor T........ o
wsprzdnych w bazie Aa Ta1... an b1... bm c ... c d ... d w nowy spintensor T- ...... ktry w bazie Aa ma
1 r 1
p
-b
...
b
a
...
a
a
...
a
b1... bm
1
m
1
n
1
n
wsprzdne T
d1... dp c1... cr = ( T
c1... cr d1... dp )
Przykadowo, niech QAB w bazie Aa ma wsprzdne Q00 = , Q01 = , Q10 = , Q11 = . Wtedy spintensor
sprzony PBA = Q-AB w tej bazie bdzie mia nastpujce wsprzdne : P00 = - , Q01 = - , Q10 = - ,
Q11 = -.
Spintensor TA1... An B1... Bm C ... C D ... D o walencji ( n, r ; m , p ) nazywamy hermitowskim, jeli
1
r 1
p
n = m , r = p oraz :
T-A1... An B1... Bm C ... C D ... D = TA1... An B1... Bm C ... C D ... D
1
r 1
p
1
r 1
p
Przykadowo, rozpatrzony powyej spintensor QAB bdzie hermitowskim, jeli = - , = - , = Operacj zawania dla spintensorw wprowadzamy w nastpujcy sposb.
Wraz ze spintensorem TA1... An B1... Bm C ... C D ... D , majcym w bazie Aa skadowe :
1
r 1
p
a
...
a
b
...
b
m c ... c d ... d , rozwamy nowy spintensor SA2... An B1... Bm C ... C D ... D , skadowe
T 1 n 1
1 r 1
p
2
r 1
p
A
aa
...
a
b
...
b
m cac ... c d ... d .
ktrego w bazie a s nastpujce : S 2 n 1
1 r 1
p
atwo sprawdzi, e spintensor S........ okrelony jest poprzez taki warunek w sposb jednoznaczny i nie jest zaleny od
wyboru bazy Aa .

46

Spintensor SA2... An B1... Bm C ... C D ... D nazywamy zaweniem tensora

2
r 1
p
A
...
A
B
...
B
n 1
m C ... C D ... D , po indeksach A1 i C1 :
T 1
1
r 1
p
A
...
A
B
...
B
n 1
m C ... C D ... D = TAA2... An B1... Bm AC ... C D ... D ,
S 2
2
r 1
p
2
r 1
p
Analogicznie okrelamy zawenie wzgldem pary indeksw primowanych.

Spinory i tensory.
Grupa Lorentza okrelona jest standardowo jako grupa macierzowa, dziaajca w rzeczywistej czterowymiarowej
przestrzeni, dziaanie tej grupy zachowuje kwadrat dugoci wektora u :
u u = ( u0 )2 - ( u1 )2 - ( u2 )2 - ( u3 )2
(D1.3.1)
Grupa SL(2, C ) jest grup nakrywajca dla spjnej skadowej grupy Lorentza O(1, 3). Dlatego podstawowa
nieprzywiedlna reprezentacja (wektorowa ) grupy O(1, 3) jest rwnowana pewnej nieprzywiedlnej reprezentacji grupy
SL(2, C ). Ta okoliczno wskazuje na to, e powinien istnie naturalny zwizek midzy standardowymi wektorami z
przestrzeni Minkowskiego i spinorami.
Okazuje si, e standardowemu wektorowi odpowiada spinor hermitowski typu (1,1). Aby pokaza w jaki sposb
pojawia si taka zaleno, rozpatrzymy spinor hermitowski uAA w bazie Aa. Warunek hermitowoci pozwala zapisa
wsprzdne uaa w postaci macierzy :
uaa = (1/2 ) | ( u0 + u1 ) ( u2 + iu3 ) |
(D1.3.2)
| ( u2 iu3 ) ( u0 u1) |
gdzie indeks a numeruje wiersze, a indeks a kolumny.
Zauwamy, e podwojony wyznacznik takiej macierzy pokrywa si z wyraeniem (D1.3.1) dla kwadratu dugoci
wektora u = ( u0 , u1 , u2 , u3 ). Zbir spinorw hermitowskich typu (1,1) tworzy rzeczywist czterowymiarow
przestrze, a zatem jest ona izomorficzna ( jako przestrze liniowa ) z przestrzeni Minkowskiego.
W przestrzeni spinorw hermitowskich moemy wprowadzi iloczyn skalarny pary spinorw uaa , vaa w nastpujcy
sposb :
( u, v ) = abab uaavbb
W formie niezalenej od wyboru bazy zaleno t moemy zapisa nastpujco :
( u, v ) = ABAB uAAvBB
(D.1.3.3)
bb
atwo sprawdzi, e jeli spinor v
zadany jest macierz :
bb
0
1
2
3
v
= (1/2 ) | ( v + v ) ( v + iv ) |
| ( v2 iv3 ) ( u0 v1) |
0
to : (u, v) = u v0 - u1v1 - u2 v2 - u3 v3.
Wprowadzony iloczyn skalarny w przestrzeni spinorw hermitowskich, typu (1, 1) powoduje, e staje si ona
izomorficzna do przestrzeni Minkowskiego jak rwnie do przestrzeni Euklidesa.
Do tej pory rozpatrywalimy wsprzdne spinorw hermitowskich w pewnej okrelonej bazie Aa , teraz rozpatrzymy
zmian bazy w przestrzeni spinorowej :
Aa Aa = lba Ab , lba SL( 2, C )
Wsprzdne spinora uAA przy takim przeksztaceniu zmieniaj si :
uaa u~aa = Lab L-ab ubb= (1/2 ) | ( u~0 + u~1 ) ( u~2 + iu~3 ) |
| ( u~2 - iu~3 ) ( u~0 - u~1 ) |
Na mocy warunku unimodularnoci det (L) = det( L- ) = 1 , otrzymujemy :
(u0 )2 (u1)2 (u2 )2 ( u3 )2 2 det (u) = 2 det ( u~ ) (u~0 )2 (u~1)2 (u~2 )2 ( u~3 )2
tj. skadowe wektora u = ( u0 , u1 , u2 , u3 ) doznaj przeksztacenia zachowujcego kwadrat jego dugoci
( przeksztacenie Lorentza ). Zatem, kade przeksztacenie bazy w przestrzeni spinorowej, zadawane przez macierz
unimodularn, definiuje pewne przeksztacenie Lorentza, bazy w przestrzeni wektorw. Okazuje si, e kade waciwe
przeksztacenie Lorentza moe by otrzymane w taki wanie sposb, przy czym istniej ,dwie i tylko dwie rne
macierze : Lab i - Lab prowadzce do jednego i tego samego przeksztacenia Lorentza.
Wprowadzony we wzorze (D1.3.2) zwizek midzy skadowymi wektora u i spinora uAA mona zapisa w postaci :
uaa = aam um
gdzie :

47

aa2 = (1/2 ) | 0 1 | , aa3 = (1/2 ) | 0 i | , aa1 = (1/2 ) | 1 0 | , aa0 = (1/2 ) | 1 0 |

|1 0|
| -i 0 |
| 0 1 |
|0 1|
b
Przy zmianie bazy w przestrzeni spinorowej, zadanej przez macierz l a SL( 2, C ) oraz odpowiadajcej tej zmianie,
zmianie bazy w przestrzeni Minkowskiego wielkoci aam pozostaj niezmienione. W oglnym przypadku, jeli
zmiana bazy w przestrzeni spinowej Aa lba Ab oraz zmiana bazy w przestrzeni Minkowskiego em nm en
prowadzone s niezalenie od siebie, to wielkoci aam doznaj przeksztacenia o postaci :
aam nm Lab L-ab bbn
Zaleno ta pozwala rozpatrywa aam jako skadowe pewnego obiektu geometrycznego AA o dwch
abstrakcyjnych indeksach spinorowych A, A i jednym abstrakcyjnym indeksem wektorowym . Podobne obiekty
zostay nazwane spinorami van der Waerdena- Infelda.
Wykorzystujc AA , moemy zapisa zwizek midzy spinorami hermitowskimi i wektorami w niezalenej od
wyboru bazy postaci :
uAA = aa u
(D1.3.4)
Rwno (D1.3.4) pokazuje, e aa mona rozpatrywa jako operator, za pomoc ktrego dokonuje si izomorficzne
odwzorowanie przestrzeni Minkowskiego na przestrze spinorw hermitowskich. Na mocy wprowadzonego powyej
izomorfizmu tych dwch przestrzeni liniowych istnieje operator AA odwrotny do aa , odwzorowujcy przestrze
spinorw hermitowskich na przestrze Minkowskiego :
u = AA uAA
przy czym spenione s nastpujce zalenoci :
AA AA = BA BA , AA AA =
Symbole AA AA realizuj izomorfizm przestrzeni Minkowskiego i przestrzeni spinorw hermitowskich nie
tylko jako przestrzeni liniowych, ale rwnie jako przestrzeni euklidesowych. Jeli przypomnimy sobie, e iloczyn
skalarny w takich przestrzeniach zadany jest poprzez, odpowiednio wzory (D3.1.1), (D3.3.3) , to otrzymamy :
u v = AB AB uAA vBB
gdzie : u = AA uAA , v = BB vBB.
Ze wzoru (3.11) na mocy dowolnoci wielkoci uAA i vBB wynika :
AA BB = AB AB
Jeli pomnoymy obie czci otrzymanej zalenoci przez BB , to znajdujemy :
AA = AB AB BB
(D1.3.5)
Wzr ten ustanawia zwizek midzy symbolami BB , AA .
Okrelona powyej zalenoci midzy wektorami i spinorami pozwala ustanowi podobn odpowiednio midzy
dowolnymi tensorami i spinorami, przy tym kademu tensorowi o n indeksach przyporzdkowuje spinor hermitowski
typu (n, n) wedug zasady :
T ... m+1... n TA A ... A A Am+1Am+1...An An = 1A A ... mA A
1
m
1 1
m m
1 1
m m
AnAn T
m+1... n
Am+1Am+1

(D1.3.6)
n 1... m
m+1 ...
Dla opisanej wzorem (D1.3.6) odpowiednioci midzy tensorami i spinorami moemy wykorzysta symbol .
Pozwoli to, np. zapisa zaleno (D1.3.5) w postaci :
AB AB
Zwizek tensorw i spinorw (D1.3.6) pokazuje, e standardowym operacj algebraicznym prowadzonych na tensorach
odpowiadaj analogiczne operacje prowadzone nad ich obrazami spinorowymi. W szczeglnoci, dla zawenia mamy :
T... ...... S... ... ... T... AA... ... S... ...AA...
( Na podstawie tekstu pt. Metoda Newmana- Penrosea w Oglnej Teorii Wzgldnoci W. P Frolow ; AN- ZSSR
Moskwa 1977 )
Jak wida operowanie spinorami wyszego rzdu przy wykorzystaniu penego zapisu wsprzdnociowego jest bardzo
mozolne. Na szczcie w fizyce wykorzystujemy gownie tylko spinory i bispinory.
Przypomnijmy, e pojcie spinora zwizane jest cile z pojciem spinu ( std zbieno nazw tych poj ).

48

Czstki ze spinem powkowym ( fermiony ) w ramach nierelatywistycznej MQ opisywane s przez dwuskadnikow

funkcje falow spinor :
= [ 1(r, t) ]
[ 2 (r, t) ]
Odpowiednimi grupami dziaajcymi w przestrzeni spinorowej jest s grupa SU(2) ( analog grupy O(2) przestrzeni
rzeczywistych liniowych ) i grupa SL(2, C ) ( analog grupy SL(2, R ) ).
Oczywicie grupa SU(2) jest podgrup grupy SL(2, C ).
Jak ju wspomniano istnieje cisa analogia midzy grup SL(2, C ), a grup Lorentza O(1, 3).
Okazuje si, e kad transformacje z grupy Lorentza mona otrzyma skadajc transformacje z grupy SL(2, C ).
Mwimy, e grupa O(1, 3) jest izomorficzna z grup SU(2)SU(2).
Generalnie mwimy o dwch rodzajach spinorw spinory zwizane z grup SO(n) i spinory zwizane z grup SO(p, q)
Oczywicie w fizyce bdziemy rozwaali spinory zwizane z grupami SO(3) i SO(1, 3) tj. spinorami zwizanym z
grup obrotw przestrzeni trjwymiarowej i z (waciw ) grup Lorentza.
Spinory pierwszego rodzaju dziaaj w przestrzeni zespolonej dwuwymiarowej i zwizane s z grup SU(2).
Spinor ten moemy zada poprzez par liczb zespolonych :
= ( 1 )
( 2 )
Przy obrocie o kt wok osi n o wektorach kierunkowych n1, n2 , n3 spinor przeksztaca si za pomoc macierzy :
g(n , ) = cos( ) + in sin( )
gdzie : = ( 1, 2 , 3 ) macierze Pauliego.
Spinory tego rodzaju opisuj czstki o spinie 1/2 .
Spinory zwizane z grup SO(1, 3) ( waciw grup Lorentza ) s to spinory i jeden z nich dziaa w przestrzeni
S0 ,a drugi w przestrzeni S0 ( w prezentowanym tekcie s to odpowiednio spinory L i R zazwyczaj jeden z nich
oznacza si kropeczk, aby uwypukli fakt, e okrelony jest on na przestrzeni dualnej )
Przejciu do grupy O(1, 3) tj. przejciu od waciwej grupy Lorentza do oglnej grupy Lorentza towarzyszy przejcie do
przestrzeni, bdcej iloczynem tensorowym przestrzeni S0 i S0 ( w przestrzeni tej realizuje si grupa SU(2)SU(2) jako
podgrupa grupy SL(2, C ). S to tzw. spinory Diraca lub bispinory.
Oprcz spinorw Diraca wprowadza si rwnie spinory Majorany i Weyla.
Spinor Majorany M nazywamy spinor, ktry spenia warunek :
M~ = D
gdzie : ~ - oznacza sprzenie majoranowskie, wspczynnik proporcjonalnoci ( zazwyczaj rwny 1)
,D spinor Diraca.
Sprzenie majoranowskie spinora okrelamy wzorem :
~ = T C
gdzie : T transponowanie, C macierz sprzenia adunkowego.
Jeli wykorzystamy reprezentacje Weyla macierzy gamma :

to macierz sprzenia adunkowego moemy zapisa w postaci :

*)
*************************************************************************************************

49

Rozdzia 2. Funkcjona dziaania w mechanice kwantowej :

feynmanaowska caka po trajektoriach.
W poprzednim rozdziale zajmowalimy si zbudowaniem FD, ktre buduj (klasyczne ) teorie, zgodne z postulatami
STW. Obecny rozdzia powicony jest wykorzystaniu FD w teorii kantowej. Dla wyjanienia przedstawianego
zagadnienia na pocztku zastanowimy si na roli dziaania w MQ, a w nastpnym rozdziale przejdziemy do KTP.
Pierwszymi, ktrzy zastanawiali si nad rol FD w MQ byli Dirac i Feynman. Dirac poszukiwa takiego sformuowania
MQ, w ktrym czas i zmienne przestrzenne rozpatrywane byyby w jednolity sposb.
Przypominamy, e w standardowym sformuowaniu MQ zadany jest pewien ukad kwantowy, znajdujcy si w chwili
pocztkowej w okrelonym stanie jednym z stanw wasnych penego zbioru operatorw, komutujcych z
hamiltonianem i ze sob wzajemnie. Nastpnie wykorzystujc hamiltonian, znajdujemy stan danego ukadu w chwili
pniejszej t. Po tym moemy przej do obliczenia amplitudy przejcia ze stanu S0 w chwili t0 do stanu S w chwili t
itd.
Jak awo zauway, czas w takim opisie odgrywa rol centraln i dla ukadu relatywistycznego powoduje to pewien
niepokj, poniewa tracimy jawn inwariantno lorentzowsk teorii, chocia ostateczny wynik okazuje si
relatywistycznie inwariantny. Z tego powodu Dirac szuka takiego sformuowania w ktrym czas nie jest potraktowany
w sposb wydzielony. W swoich poszukiwaniach Dirac powrci do MK, w ktrej znane s dwa ( rwnowane )
podejcia : Hamiltona, w ktrym czas od samego pocztku jest wyrniony i Lagrangea w ktrym takie wyrnienie nie
wystpuje. Dirac wyjani jaki sens ma FD w MK z myl jego uoglnienia na pojcia MQ. W MK dziaanie jest
generatorem przeksztacenia kanonicznego, przeprowadzajcego stan ukadu z jednej chwili do drugiej.
Z tego powodu musimy teraz zaznajomi si z przeksztaceniami kanonicznymi.

1. Przeksztacenia kanoniczne w MK i MQ.

Rozpatrzmy czstk, poruszajc si w jednym wymiarze. Stan ruchu tej czstki w chwili t zadany jest poprzez jej
wsprzdn i pd p, ktre s niezalenymi funkcjami zmiennej t.
Zmiana tych funkcji w czasie okrelona jest poprzez ukad dwch rr pierwszego rzdu ( rwnania Hamiltona ) :
dq/dt = H/p ; dp/dt = - H/q
gdzie hamiltonian H zaley od q, p i t i reprezentuje sob energie ukadu. Rwnania Hamiltona mona bardzo jasno
zapisa, jeli wprowadzimy nawias Poissona :
{ A, B }q, p (A/q)(B/p) (A/p)(B/q)
gdzie : A, B dwie dowolne funkcje zmiennych q, p, t. Wtedy rwnania Hamiltona przyjmuj posta :
dq/dt = { q, H } , dp/dt = { p, H }
Std wynika, e jeli F jest dowoln funkcj zmiennych q, p, t, to jej pochodna po czasie jest rwna :
dF/dt = { F, H } + F/t
Ostatni czon uwzgldnia dowoln jawn zaleno funkcji F od czasu.
Rwnania Hamiltona moemy wyprowadzi z zasady wariacyjnej :
t2
dt [ p(dq/dt) H(p, q) ] = 0
t1
przy czym niezalene wariacje q, p przyjmujemy rwne zeru w punktach kocowych.

(1.1)

(1.2)
(1.3)
(1.4)

(1.5)

Przeksztacenie kanoniczne :
pP,qQ
(1.6)
zdefiniujemy jako przeksztacenie przy ktrym nie zmienia si forma rwna Hamiltona, tj. w nowym ukadzie
zmiennych (Q, P ) istnieje taki nowy hamiltonian (Q, P), e :
dQ/dt = /P , dP/dt = - /Q
(1.7)
Jest jasne, e te rwnania mona wyprowadzi z zasady wariacyjnej :
t2
(1.8)
dt [ P(dP/dt) (Q, P) ] = 0
t1
Std wynika, e wyraenia podcakowe we wzorach (1.5) i (1.8) mog rni si nie wicej ni o pen pochodn po
czasie :
p (dq/dt) H(q, p) = P(dQ/dt ) (Q, P) + dG/dt
(1.9)
Funkcja G nazywa si funkcj tworzc (* generating function *) przeksztacenia kanonicznego. Moe ona zalee od t i
od dowolnej mieszanej pary zmiennych (q, Q), ( q, P), ( p, Q) lub (p, P).
Niech G zaley od pary zmiennych niezalenych (q, Q). Wtedy :
dG/dt = G/t + (G/q)(dq/dt) + (G/Q)(dQ/dt)
(1.10)
Rozpatrzymy teraz wyraenie (1.9), przyjmujc q i Q jako zmienne niezalene. Otrzymujemy :
(1.11)
[ p (G/q)]q [P + (G/Q)]Q = H + G/t

50

gdzie - oznacza rniczkowanie po t.

pozostae zmienne (p, P) wyra si teraz w postaci :
p = G/q , P = - G/Q
(1.12)
a nowy hamiltonian bdzie okrelony wzorem :
= H + G/t
(1.13)
Mona z takim samym powodzeniem rozpocz, od tego aby wzi funkcje G, zalen od zmiennych (q, P). Wtedy
analogiczne rozwaania doprowadz nas do rwna :
p = G(q, P)/q , Q = G(q, P)/P
(1.14)
W szczeglnoci wybr G o postaci :
G = qP
(1.15)
Prowadzi do przeksztacenia tosamociowego, o czym mona si przekona z pomoc rwnania (1.14). Dlatego te
nieskoczenie mae przeksztacenia kanoniczne o parametrze << 1 :
Q = q + O() , P = p + O()
(1.16)
Bdzie generowao funkcje tworzc, rnic si od wyraenia (1.15) o czon proporcjonalny do :
G(q, P) = qP + F(q, P) + O(2 ) =
(1.17)
2
= qP + F(q, p) + + O( )
(1.18)
poniewa p rni si od P o wielko O().
Funkcja F(q, p), ktra zaley teraz tylko od ukadu wejciowego, nazywa si generatorem przeksztacenia kanonicznego.
Podstawienie wyraenia (1.18) do (1.14) daje :
p = P + (F/q)
(1.19)
Q = q + (F/p)
(1.20)
Lub :
q Q q = (F/p) = {q, F}
(1.21)
p P p = (F/q) = {p, F}
(1.22)
Std wynika, e nieskoczenie maa zmiana dowolnej funkcji f zmiennych q, p, powodowana przez nieskoczenie mae
przeksztacenia kanoniczne o generatorze F(q, p) i parametrze dana jest poprzez wyraenie :
f (p, q) = { f(p, q), F }
(1.23)
W szczeglnoci porwnujc to wyraenie z (1.4) wida, e hamiltonian jest generatorem nieskoczenie maych
translacji w czasie.
Wyobramy sobie teraz bardzo specjalny typ przeksztacenia kanonicznego, ktre odwzorowuje zmienne q, p na zbir
innych zmiennych Q, P, niezalenych od czasu. W tym przypadku rwnania przeksztacenia :
q = q( Q, P, t) , p = p( Q, P, t)
s rwnowane rozwizaniu zagadnienia dynamicznego, co wynika z tego, e Q i P s staymi, ktre mona okreli z
warunkw pocztkowych.
Dobrze byoby dowiedzie si, czym generowane s takie przeksztacenia. Poniewa wymagamy spenienia rwnoci :
dQ/dt = dP/dt = 0
(1.24)
nowy hamiltonian nie zaley od Q i P. Moe on by zatem tylko sta, zalen lub nie od czasu. Dla uproszczenia
przyjmijmy = 0. Wtedy, przyjmujc za zmienne niezalene q i Q, otrzymujemy, e wyraenie (1.13) bdzie miao
posta :
H( q, p = S/q, t ) = - S/t
(1.25)
Gdzie : S( q, Q = const. , t ) funkcja tworzca.
Doszlimy w ten sposb do rwnania Hamiltona-Jakobiego, rozwizaniem ktrego jest funkcja S ( nazywa si ona
gwn funkcj Hamiltona ). Ze wzoru (1.12) mamy :
P = const. = - S/Q(q, Q, t) |Q = const.
(1.26)
Odwrcenie tego wyraenia daje q jako funkcje zmiennych Q, P, t - tym samym zagadnienie dynamiczne zostao
rozwizane.
Pochodna po czasie funkcji S :
dS/dt = S/t + (S/q)(dq/dt) =
(1.27)
= -H(q, p, t) + p(dq/dt)
(1.28)
jest niczym innym jak lagranjanem. W wyniku cakowania otrzymujemy :
t
S = L dt
(1.29)
t0
co pozwala stwierdzi, e S jest dziaaniem, rozpatrywanym jako funkcja zmiennych q(t) i q(t0) = Q w przypadku, kiedy
rozwizanie zagadnienia ju zostao podstawione do L i dokonano cakowania po czasie. Zatem, dochodzimy do
nastpujcego wyniku : dziaanie jest funkcj tworzc przeksztacenia kanonicznego, tj. przeksztacenia zmiennych,
opisujcych ukad, od jednej chwili czasu do drugiej.
Zobaczmy teraz jak zinterpretowa ten wynik w ramach MQ.

51

Przejdmy do kwantowego opisu ukadu o jednym stopniu swobody w jednym wymiarze. Rozpatrujc operatory q, p
( operatory bdziemy oznaczali daszkiem ^ ), speniajce fundamentalne zalenoci komutacyjne :
[ q^, q^ ] = [ p^, p^ ] = 0 , [ q^, p^ ] = i
(1.30)
gdzie : staa Plancka.
Stany ukadu w danej chwili moemy wzi jako stany | q >, odpowiadajce zadanemu pooeniu i speniajce
nastpujce zalenoci :
q^ | q > = q | q >
(1.31)
< q | q > = ( q q )
(1.32)
dq | q > < q | = 1
(1.33)
gdzie q jest zwyk liczb lub funkcj nie operatorem !
W MQ okrela si przeksztacenia kanoniczne midzy operatorami ( q^, p^ ) i (Q^, P^ ) jako takie przeksztacenie, ktre
nie zmienia formy zalenoci komutacyjnych (1.30). Wtedy dany ukad bdzie opisywany przez stany | Q >, posiadajce
te same wasnoci, co stany | q > ( oczywicie po zamianie q na Q ).
Postpujc zgodnie z droga jak zaproponowa Dirac, skupimy si na mieszanym elemencie macierzowym < q | Q >.
Wychodzc ze wzoru (1.31), atwo otrzymujemy, e :
< q | q^ | Q > = q < q | Q >
(1.34)
lub, rwnowanie :
< q | Q^ | Q > = Q < q | Q >
(1.35)
Oprcz tego, poniewa :
p^ | q >= - i /q | q >
(1.36)
mamy :
< q | p^ Q > = - i /q < q | Q >
(1.37)
< q | P^ Q > = - i /Q < q | Q >
(1.38)
Jednake operatory Q^ i q^ nie musz komutowa midzy sob, zatem warto wasna dowolnego operatora F(q^, Q^ )
w reprezentacji mieszanej moe nie by dobrze okrelona, pki nie naoymy dodatkowego warunku na form
operatora F. Przykadowo z zalenoci (1.34) i (1.35) wynika, e :
< q | f1(q^) f2(Q) | Q^ > = f1(q^) f2(Q) < q | Q >
(1.39)
Dlatego bdziemy rozpatrywali tylko funkcje dobrze uporzdkowane (* well-ordered *) , dla ktrych :
< q | F( q^, Q^ ) | Q > = F(q, Q ) < q | Q >
(1.40)
( dobre uporzdkowanie oznacza, e funkcje przedstawione s w postaci iloczynu funkcji operatora q^ i funkcji operatora
Q^ )
Wtedy, jeli podstawimy :
< q | Q > = exp[ - (i/ ) G(q, Q )]
(1.41)
gdzie : G funkcja zmiennych q, Q
to rwnania (1.37) i (1.38) przyjm posta :
< q | p^ | Q > = G/q < q | Q >
(1.42)
< q | P^ | Q > = - G/Q < q | Q >
(1.43)
Zatem, jeli zaoymy, e G/q i G/Q s funkcjami dobrze uporzdkowanymi w sensie (1.40), to powysze
rwnania mog stanowi rwnania dla operatorw :
p^ = G^/q , P^ = - G^/Q
(1.44)
Zatem widzimy, e funkcja G zdefiniowana zalenoci (1.41) jest kwantowym rwnowanikiem funkcji tworzcej.
Dirac nazwa j analogiem funkcji tworzcej [ 1, 2].

Zadania.
A. Pokacie, e nawias Poissona jest inwariantny wzgldem przeksztacenia kanonicznego.
B. Rozpatrzcie nieskoczenie mae przeksztacenie kanoniczne :
f = { f , a Fa }

gdzie : a parametry przeksztacenia, Fa generatory.

Pokacie, e operacja :
[ 1, 2 ]f
jest przeksztaceniem kanonicznym.
Indeksy odpowiadaj dwm rnym parametrom a1 i a2.
Co jest generatorem takiego przeksztacenia kanonicznego ?
Czy przeksztacenia kanoniczne speniaj aksjomaty grupy ?
C. Rozpatrzcie ukad o wsprzdnych qi i pdach pi ( i = 1, 2, 3 ). Znajdcie generatory nieskoczenie maych obrotw i
sprawdcie zgodno z wynikami zadania B.

52

 2 Feynmanowska caka po trajektoriach.

W dalszej kolejnoci Dirac sprbowa zastosowa taki analog do gwnej funkcji Hamiltona, w ktrej q = q w chwili t i
Q = q w chwili T :
t
< qt | qT > ~ exp[ - (i/ ) L dt ]
(2.1)
T
Tylda oznacza jedynie pewien nieokrelony zwizek midzy praw i lew stron powyszej zalenoci, tak jak przy
wyprowadzaniu wzoru (1.41).
Dirac musia wprowadzi wiele zaoe bez moliwoci ich weryfikacji. Jak bowiem atwo zauway, znak rwnoci we
wzorze (2.1) byby nieprawidowy, jeli przyj cak oznaczon w granicach T , t jako skoczon.
Rozbijmy bowiem przedzia T t na N nieskoczenie maych odcinkw czasowych : ta = t + a ; N = T t.
Niech qa = qt ,wtedy wykorzystujc zaleno zupenoci (1.33) dla kadego ta mona napisa :
a
< qt | qT > = dq1dq2 ... dqN-1 < qt | q1 > < q1 | q2 > ... < qN-1 | qT >
Jest to cisy wzr kwantowo mechaniczny.
Jeli teraz przyjmiemy, e zaleno (2.1) jest rwnoci, to cak w wykadniku mona rozbi na wiele obszarw
cakowania, a to doprowadzi nas do nieprawidowego wzoru :
< qt | qT > = < qt | q1 > < q1 | q2 > ... < qN-1 | qT >
rnicego si od wzoru prawidowego brakiem cakowa porednich.
W ostatnim wzorze q1... qn s to klasyczne odcinki trajektorii, wzite w chwilach t1... tn.

(2.2)

(2.3)

Jeli przyjmiemy, e we wzorze (2.1) speniona jest rwno ( z dokadnoci do staej ) tylko dla nieskoczenie maego
odcinka czasu, tj. :
< qt | qt+t > = Aexp[ - (i/ ) t L (qt , qt+t )]
(2.4)
gdzie : L ( podobnie jak w teorii Hamiltona-Jakobiego ) rozumiana jest jako funkcja zmiennych (qt , qt+t ), to nie
bdzie to sprzeczne ze wzorem (2.2). Wanie tak postpi Feynman [ 3].
Jeli podstawimy (2.4) do (2.2), to doprowadzi nas to do feynmanowskiej cace po trajektoriach amplitudy przejcia :
N-1
t
(2.5)
< qt | qT > = lim AN ( dqi ) exp[ - (i/ ) L(q, q ) dt ]
N
i=1
T
q exp[ - (i/ ) S( t, T[g] ) ]
(2.6)
gdzie wyraenie (2.6) jest sprytnym sposobem skrycia pewnej miary cakowania.
Warunkami brzegowymi s wartoci trajektorii, wzite w chwilach pocztkowej i kocowej.
Wzr (2.5) oznacza, e jeli chcemy obliczy amplitud prawdopodobiestwa tego, e czstka znajdujca si w chwili T
w punkcie q, bdzie si znajdowaa w chwili t w punkcie q, to musimy przedstawi tak amplitud jako sum po
wszystkich moliwych trajektoriach, ktre rozpoczynaj si w chwili T w punkcie q i kocz si w chwili t w punkcie q,
z wag rwn eksponencie iloczynu stosunku (- i/ ) i dziaania, obliczanego dla konkretnej trajektorii.
Z takiego wzoru jasno wynika, rnica midzy MK i MQ. W pierwszym przypadku czstka porusza si tylko po jednej
trajektorii zawartej midzy punktami q i q; w drugim wkad daj wszystkie trajektorie.
Wzr (2.6) w sposb jasny wskazuje na to, jaki jest zwizek midzy MK i MQ. W granicy klasycznej 0 i wyraenie
podcakowe przy zmianie q bdzie oscylowao z coraz wiksz czstotliwoci i bdzie si wygaszao, jeli tylko
dziaanie S nie bdzie prawie stae, a ma to miejsce tylko w tedy, kiedy S jest stacjonarne, wtedy to q jest trajektori
klasyczn ( A czy moe wystpowa kilka punktw stacjonarnych ? ). Zatem, widzimy, e przy 0 trajektoria
klasyczna w sposb naturalny jest predysponowana i w ten sposb otrzymujemy wzr (2.3), ale tylko dla obszaru
klasycznego.
Dziki wskazanemu zwizkowi ktry po raz pierwszy zauway Dirac FD wci jest wanym pojciem.
Widzielimy ju, e dziaanie S odgrywa w MK nie wielk rol, poniewa akurat dla MK musimy zna tylko pooenie
jego ekstremw. W MQ dziaanie wykorzystywane jest we wszystkich punktach. Odwoujc si do przeszoci moemy
w zwizku z powyszym zastanowi si dlaczego fizycy przed odkryciem Diraca, nie zadali pytanie dlaczego tak mao
czerpiemy z pojcia dziaania.
Obecnie poprzez jawne rachunki przekonamy si na ile suszna jest hipoteza Feynmana (2.4).
Niech H^ - bdzie niezalenym od czasu operatorem Hamiltona zadanego ukadu jednowymiarowego.
W obrazie Heisenberga stan | q > w chwili t + t otrzymuje si ze stanu w chwili t w nastpujcy sposb :
| qt+t > | qt > + (i/ ) t H^ | qt > + O( (t )2 )

53

(2.7)

Std :
< qt+t | qt > = < qt | qt > (i/ ) < qt | H^ | qt >t + O( (t )2 )
W charakterze prostego przykadu podstawmy :
H^ = p^2 + V(q^ )
Wtedy :
< q | H^ | qt > = [ - 2 2/q2 + V(q ) ] < qt | qt > =

(2.8)

(2.9)
(2.10)

= (dk/2 ) [ - 2 2/q2 + V(q ) ] exp[ ik ( q q ) ]

jeli wykorzystamy wzr (1.32) I cakowe przedstawienie -funkcji :

( x x ) = (dk/2 ) exp[ ik ( x x ) ]

Jeli teraz zebra wszystkie te wzory I wykona cakowanie po q, to otrzymujemy :

< qt+t | qt > = (dk/2 ) exp[ ik ( q q ) ] [ 1 (i/ ) t H(k, q) + O( (t )2 )]

gdzie :
H(k, q) = 2k2 + V(q )
Podstawmy teraz :
q q = (dq/dt) t = q t
i podniemy H do wykadnika potgi ( wprowadza to bd jedynie rzdu O( (t )2 ) ). W wyniku tego mamy :

< qt+t | qt > = (dk/2 ) exp[ i (t/ ) [ kq2 2k2 V(q ) ] + O( (t )2 )

(2.11)

(2.12)

(2.13)

(2.14)
(2.15)

(2.16)

Na tym etapie manipulacja wzorami jest formalna, ale nie jest dobrze okrelona (* z punktu widzenia matematyki *).
Chcemy wzi cak po k, ale wyraenie podcakowe jest funkcj oscylujc.
Istniej dwa sposoby wyjcia z takiego pooenia albo sztucznie wprowadzimy w celu zapewnienia zbienoci czynnik
2
e-k ,albo formalnie przyjmiemy it jako wielko rzeczywist , tj. przeduymy wyraenie do przestrzeni
euklidesowej, zamieniajc t na it. Zachowamy na jaki czas czynnik it i bdziemy rozpatrywali go jako sta
rzeczywist. Wtedy, dokonujc zamiany zmiennych :
k k = (it / )1/2 ( k q )
(2.17)
dochodzimy do wyraenia :

2
< qt+t | qt > = (1/2) exp[ i (t/ ) [ q2 V(q )] + [ dk /(it )1/2 ] e- 1/2 k
(2.18)

Obliczajc cak Gaussa, otrzymamy :

< qt+t | qt > = [1/ sqrt(2it )] exp{ i (t/ ) [ q2 V(q )] }
(2.19)
Przypominamy, e wielko q okrelona poprzez wzr (2.15) wchodzi do niego zarwno jako q jak i q.
Wielko [ q2 V(q )] w istocie jest lagranjanem, zatem hipoteza Feynmana okazuje si prawidowa, jeli poniecha
fakt, e pojawia si pewna staa zazwyczaj nieistotna. Zatem, dla skoczonego interwau czasu mamy :
N-1
t
f
i

< q t | q T > = lim { dqj (1/ 2it ) exp[ (i/ ) Ldt ] , ( qf qN , qi q0 )

(2.20)
t
j=1
T
Nt ustalone
Zakadajc, e taka granica ma sens, wida, e mona opuci sta proporcjonalnoci midzy amplitud przejcia i cak
po trajektoriach. Wniosek ten jest cisy dla ukadw opisywanych przez hamiltonian o postaci (2.9).
Zamy teraz, e chcemy obliczy amplitud przejcia dla ukadu o klasycznym hamiltonianie postaci :
H = p2 v(q)
Gdzie : v(q) pewna funkcja zmiennej q.
Teraz naley bardzo ostronie zdefiniowa odpowiedni operator Hamiltona, poniewa p^ i q^ nie komutuj.

54

(2.21)

Zanim to uczynimy podamy pewien przepis uporzdkowania. Mianowicie zdefiniujemy uporzdkowanie symetryczne
... w ten sposb, e :

2
< qt | p^ v(q^) | qt > = ( dk/2) 2 k2 v[ (q + q )] e-ik( q q )
(2.22)

Jak atwo si przekona poprzez taki warunek w istocie definiujemy pewne uporzdkowanie. Przy tym q i q rozpatruje
si rwnoprawnie.
Dalej, zakadajc = 1, poprzez bezporednie obliczenia otrzymujemy, e :

(2.23)
< qt+t | qt > = ( dk/2) exp{ ik( q q ) it k2 v[ (q + q )] } + O((t )2 )

Dokonujc zamiany zmiennych :

k = sqrt(it) ( kv vq )
gdzie : q jest wielkoci zdefiniowan poprzez wzr (2.15)
znajdujemy :

2
< qt+t | qt > = (1/2) exp( - itq / 2v ) [ 1/ sqrt( itv)] dk exp( - k2 ) =

(2.24)

(2.25)

= [ 1/ sqrt( 2it )] (1/ v ) exp( - it v -1q2 )

(2.26)
-1

2
Wyraenie v q mona interpretowa jako lagranjan :
L = v -1q2
(2.27)
atwo si o tym przekona, budujc w sposb kanoniczny hamiltonian ( zobacz zadanie ). Jednake w (2.26) istnieje
rwnie czon dodatkowy (1/v ) , ktry w danym przypadku wnosi wkad do caki po trajektorii, majcej posta :
N-1
t
< qt | qT > = [ dqi / (2it ) ] [ v( qi + qi-1 )] exp( i Ldt )
(2.28)
i=1
T
Zauwamy, e powysze wyraenie rni si od naiwnego wyraenia, w ktrym trajektorie brane s tylko z wag eiS.
Zatem, magiczna miara q niekiedy zawiera dziwne niespodzianki, np. w postaci czynnika 1/v w powyszym
przypadku. Z takiego faktu moemy wycign jedn lekcje prawidowe wyraenie dla amplitudy przejcia
otrzymujemy tylko w tym przypadku, jeli od pocztku wykorzystujemy formalizm Hamiltona.
Bardziej prawidowe wyraenie ma posta :
t
< qt | qT > = q p exp{ i d [ p(dq/d) H( p, < q > ) ] }
(2.29)
T
Gdzie : p oznacza ( dqi /2 ) , < q > - warto rednia zmiennej q na danym odcinku.
Zatem, kade wyraenie dla amplitudy przejcia w postaci eksponenty od dziaania naley rozpatrywa jako wyraenie
wyprowadzone z formy podstawowej (2.29), zawierajcej hamiltonian.

Zadania.
A. Wyprowadcie wzr (2.11), obliczajc bezporednio elementy macierzowe operatora H w reprezentacji pdowej,
nastpnie dokonajcie przeksztacenia do reprezentacji wsprzdnociowej ( q-reprezentacji ).
B. Znajdcie cise wyraenia dla q^np^ i q^np^2 zgodnie z definicj uporzdkowania (2.22).
C. Wykorzystujc standardow procedur, pokacie, e lagranjan :
L = v -1q2 prowadzi do hamiltonianu H = p2 v(q ).
D. Pokacie, e jeli : T < t1 , t2 < t , to :

q p q(t1)q(t2 ) exp{ i dt [ p(dq/dt) H ] } = < qt | T[ q^(t1)q^(t2 )] | qT >

gdzie symbol T [ ... ] oznacza uporzdkowany iloczyn chronologiczny (* time ordered product *) :
T[ q^(t1)q^(t2 )] = { q^(t1 )q^(t2 ) przy t1 > t2
{ q^(t2 )q^(t1 ) przy t2 > t1

55

 3 Caka po trajektoriach i oscylator harmoniczny, znajdujcy si pod dziaaniem si zewntrznych.

Bardzo dobr ilustracj omawianej metody caek po trajektoriach jest zagadnienie oscylatora harmonicznego, na ktry
dziaa sia zewntrzna. Chcemy obliczy amplitud przejcia w przypadku obecnoci siy wymuszajcej F.
t
< Qt | QT >E = q exp{ i dt [ (dq/dt)2 2q2 + F(t) q(t)] }
(3.1)
T
O nastpujcych warunkach granicznych : q = Q w chwili t oraz q = Q w chwili T.
Zapisane w ten sposb wyraenie podcakowe ma charakter czysto oscylacyjny. Jednym ze sposobw zapewnienia mu
zbienoci jest dodanie czonu tumicego (* damping term *) :
t
dt q2(t ) , > 0
(3.2)
T
i przej do granicy 0 po wykonanych obliczeniach.
W takim przypadku wyraenie podcakowe ma posta :
exp{ i dt [ (dq/dt)2 (2 i )q2 + Fq ] }
Zamy teraz, e w przypadku powyszego oscylatora chcemy obliczy amplitud przejcia ze stanu Q w nieskoczenie
dalekiej przeszoci w stan Q w nieskoczenie dalekiej przyszoci. Aby wykona takie obliczenia, dogodnie jest
wprowadzi przeksztacenia Fouriera :

G(t) = dE/ sqrt(2) eiEt G~(E )

(3.3)

oraz przeksztacenie odwrotne :

~
(3.4)
G (t) = dt/ sqrt(2) e-iEt G(t )

gdzie : G dowolna funkcja czasu t , G~ - jej obraz Fouriera.

Wyrazimy teraz q(t) i F(t) wchodzce do (3.1), poprzez ich obrazy Fouriera :
[ (dq/dt)2 (2 i )q2 ] = (dE/ 2 ) (dE / 2 )exp[ i( E + E )t ] [ -EE 2 + i ] q~(E )q~(E )
(3.5)
~
~
~
~
F(t) q(t) = (dE/ 2 ) (dE / 2 )exp[ i( E + E )t ] [ q (E )F (E ) + q (E )F (E )]
(3.6)
Cakowanie po t, wykorzystanie reprezentacji cakowej (2.12) dla -funkcji , a nastpnie cakowanie po E prowadzi do
nastpujcego wyraenia w wykadniku eksponenty :

(3.7)
i dE[ (E2 2 + i ) q~(E )q~(- E ) + q~(E )F~(-E ) + q~(E )F~(E ) ]

Definiujc nowe zmienne w przestrzeni E :

q~(E ) = q~(E ) + F~(E )/ ( E2 2 + i )
(3.8)
lub w przestrzeni t :
q(t ) = q(t ) + (dE/ 2 ) exp( iEt ) [ F~(E )/ ( E2 2 + i )]
(3.9)
dochodzimy do wyraenia dla amplitudy przejcia :

< Q | Q > F = exp{ - i dE [ F~(E ) F~(-E )/ ( E2 2 + i )] }

~
2
q exp{ i dE q (E )( E 2 + i ) q~(- E )
(3.10)
Teraz wanie moemy zobaczy magi caki po trajektoriach, poniewa jakobian przeksztacenia (3.8) jest rwny 1,
zatem :
q = q
(3.11)
i w ostatnim czynniku (3.10) poznajemy amplitud przejcia przy F = 0, tak wic ostatecznie :

< Q | Q > F = < Q | Q > F = 0 = exp{ - i dE [ F~(E ) F~(-E )/ ( E2 2 + i )] }

(3.12)

Zaleno od F wydzielona jest zatem w sposb jawny.

56

Mona jeszcze przeksztaci powysze wyraenia, nadajc mu form caki po czasie :

exp[ - i dt F(t ) D( t t ) F(t ) dt ]

(3.13)

gdzie :

D( t t ) = (dE/2) [ e-i( t t )E / ( E2 2 + i )]
(3.14)

Jaki jest fizyczny sens wyraenia (3.13) ?

Przypumy, e zewntrzna sia zanika w chwilach t = . Wtedy w tych chwilach stany prniowe nie bd zalene od
istnienia siy F.
Niech | > - bd stanami prniowymi w nieskoczenie dalekiej przyszoci i przeszoci. Wyramy je poprzez
stany | Q >, ktre wchodz do wyraenia (3.12). Mamy zatem :
< Q | Q > F = dQ dQ | Q > < Q | Q >F < Q | > =
= dQ dQ < | Q > < Q | Q >F= 0 = < Q | > exp( - i < FDF > )
gdzie uwzgldnilimy wyraenie (3.12) i wprowadzilimy oznaczenie < ... > dla wskazania cakowania po t i t.
Wykorzystujc teraz wyraenie (3.15) dla F = 0, moemy przepisa (3.16) do postaci :
< Q | Q > F = < | > F = 0 exp( - i < FDF > )

(3.16)

(3.17)

Jednake wielko < | > F = 0 jest amplitud tego, e ukad znajdujcy si w nieskoczenie dalekiej przeszoci
w stanie podstawowym, bdzie w takim stanie w nieskoczenie dalekiej przyszoci w przypadku braku siy
wymuszajcej. Taka amplituda powinna by rwna 1 ( jeli jest ona unormowana )
Zatem, wyraenie (3.13) utosamiamy z amplitud przejcia ukadu ze stanu podstawowego w przeszoci do stanu
podstawowego w przyszoci przy obecnoci siy wymuszajcej.
Wielko (3.13) oznaczymy symbolem W[F] i wprowadzimy Z[F] zgodnie z rwnaniem :
W[F] exp( - < F1D12 F2 >1, 2 =
(3.18)
= exp( - Z[F] )
(3.19)
Symbol < >1, 2 oznacza cakowanie po niemych zmiennych 1, 2, przy tym F1oznacza F(1) itd.
Zauwamy, e funkcjona W jest unormowany tak, e W[0] = 1.
atwo pokaza ( zobacz zadanie ), e :
D(t) = (1/2i )[(t) e-it + (-t)eit ]
(3.20)
Gdzie : (x) funkcja schodkowa :
(x) = { 1 dla x > 0
(3.21)
{ 0 dla x < 0
Rniczkujc bezporednio wyraenie (3.14), przekonujemy si, e :
( d2/dt2 + 2 ) D(t) = (t)
(3.22)
Zatem D(t) jest funkcj Greena operatora d2/dt2 + 2 , a zasadzie dopisania czonu i, standardowej dla caek po
trajektoriach ustalamy warunki brzegowe.
Jak wynika z wyraenia (3.20), D(t) reprezentuje sob mieszank sygnaw retardowanego i adwansowanego.
Jest to prekursor propagatora Feynmana opisujcego propagacje sygnau dwoma drogami ruchowi stanw o dodatniej
energii ( czstek ) w dodatnim kierunku czasu i stanw z ujemn energi ( antyczstek ) w ujemnym kierunku upywu
czasu.
Zauwamy jeszcze jedn interesujca okoliczno wyraenie (3.13) mona przeduy na urojone wartoci E, nie
napotykajc przy obejciu konturu adnej osobliwoci ( rys. 1 )

Rys. 1

57

Moliwo wypenienia takiej operacji, nazywa si obrotem Wicka (* Wick rotation *). Taka operacja jest bardzo istotna
poniewa odpowiada ona rozpatrywaniu od samego pocztku euklidesowego ( t it ) zdefiniowania caek po
trajektoriach.
Taki sposb jest alternatyw dla wprowadzenia i-tumienia, poniewa wyraenia podcakowe w przestrzeni Euklidesa
nie oscyluj.
Przykadowo moglibymy rozpocz od wyraenia :

WE [F] E = q exp{ d [ (dq/dt )2 + 2q2 + Fq ] }

(3.23)

otrzymanego poprzez podstawienie = it do wzoru (3.1)

Wtedy to odpowied w czasie rzeczywistym otrzymujemy poprzez przeduenie analityczne wyraenia dla WE [F]
Taki proces prowadzi do tej samej biegunowej struktury funkcji D(t), co dodanie i ( zobacz zadanie ).
Dokadnie przeledzimy t procedur przy obliczaniu diagram Feynmana. Jednake brak osobliwoci w przestrzeni
Euklidesa, chocia i jest matematycznie dogodne, zaciemnia fizyczny sens amplitud teorio-polowych.
W praktyce, oczywicie kady postpuje tak jak bdzie mu wygodniej obliczeniowo.
Jednake ze wzgldw formalnych rnica midzy opisem w przestrzeni Euklidesa i w przestrzeni Minkowskiego moe
by zasadnicza ( naley rozway sens dodania czonu i, w przypadku fermionw, rozway cechowanie na stoku
wietlnym itp. ) (* light cone gauge *)
Teraz na prostym przykadzie pobudzanego zewntrznie oscylatora harmonicznego pokaemy jak uzyska 2-punktow
funkcje Greena z reprezentacji caek po trajektoriach amplitudy przejcia prnia-prnia.
Rozwamy amplitud przejcia dla ukadu mechanicznego o lagranjanie L z konfiguracja pocztkow Q w czasie ti i
konfiguracj kocow Q w czasie tf o rdle J(t). rdo J(t) jest wczane w czasie ta i wyczane w czasie tb ,
gdzie : ti < ta < tb < tf
Mamy zatem :
tf
(3.24)
< Qt | Qt >J = q exp{ i dt [ L(q , q ) + J(t) q(t) ] }
j
i
ti
Bdziemy starali si uzyska jawn zaleno od ti i tf wprowadzajc zbir zupeny q-stanw w czasie ta i tb :
< Qt | Qt >J = dqdq < Qt | qt > < qt | qt >J < qt | Qt >
(3.25)
j
i
j
b
b a
a
i
Poniewa :
< qt | Qt > = < qt | eiHti | Q >
(3.26)
a
i
a
moemy uy zbioru zupenego wektorw wasnych energii otrzymujc :
< qt | Qt > = < qt | En > *n (Q ) eiEnti
(3.27)
a
i
a
n
gdzie :
< En | Q > = *n (Q )
(3.28)
Ostatecznie dochodzimy do zalenoci :
< Qt | Qt >J = *n (Q )m (Q ) ei( Enti Emtj ) < Em | En >J
(3.29)
j
i
Widzimy zatem, e jeli moemy kontynuowa zaleno od czasu ti i tf do dostatecznie duej wartoci, to wszystkie
czony bd tumione przez czynnik wykadniczy, ostatni tumiony czon to czon ktrego energia jest najmniejsza tj.
stan odniesienia. Mamy wic :
lim < Qt | Qt >J = *0 (Q )0 (Q ) eiE0( tj ti ) < | >J
(3.30)
j
i
ti
tf

58

********************************************************************************
Dodatek A Caki Gaussa.
Funkcjonalne caki Gaussa rozumiemy jako iloczyn wikszej iloci zwykych caek Gaussa.
Najprostsza z takich caek :

G(a ) = dx exp( ax2 )

jeli wykorzystamy trik Poissona polegajcy na tym, aby podnie do kwadratu tak cak i przej w wyraeniu
podcakowym do wsprzdnych biegunowych, okae si ona rwna :
G(a) = sqrt(/a )
Moemy uoglni t cak na przypadek N stopni swobody. Niech :

G(a ) = dx1dx2 dxN exp( xiaijxj )

gdzie : A macierz N N rzeczywista o elementach aij

Zapiszmy :
xiaijxj = XTAX , gdzie AT = A
Macierz A mona zdiagonalizowa poprzez obrt :
A = RTAR , RTR = RTR = 1
Gdzie : D macierz diagonalna o wartociach diag( d1, d2 , ... , dN )
Wtedy :
G(A ) = dx1dx2 dxN exp( XTRTDRX ) =
= dy1dy2 dyN exp( YTDY )
(A.7)
gdzie : Y = RX.
Jakobian przeksztacenia X Y jest rwny jednoci ( dowie tego ).
W zmiennych y caka G(A) rozpada si na N czynnikw :
GN(A) = G(d1) G(d2) G(dN) =
= N/2 (d1d2 dN )- =
= N/2 (det A )-
jeli przyj, e wszystkie wartoci wasne macierzy A s dodatnie.
Analogicznie mona dowie, e jeli Zi s zmiennymi zespolonymi ( ich liczba jest rwna N ), to :
N
dzi dz*i exp( zCz ) = (2 )N/ det C
i=1
gdzie : C macierz hermitowska N N o dodatnich wartociach wasnych..
Formalnie mona teraz zdefiniowa cak Gaussa po trajektoriach przechodzc do granicy N .

(A.1)

(A.2)

(A.3)

(A.4)
(A.5)

(A.6)

(A.8)
(A.9)
(A.10)

(A.11)

Wzory powysze s suszne w przypadku, kiedy wyznacznik jest rny od zera. Jeli jest on rwny zero to oznacza to, e
niektre di s rwne zero, co prowadzi do nieskoczonoci przy cakowaniu po nieskoczonym przedziale.
Jednake czy nie mona byoby otrzyma sensownego wyniku nawet dla przypadku kiedy wyznacznik jest rwny zero ?
Byoby idealnie, jeli udaoby si pozby si takich nieskoczonych caek. Czy mona znale tak procedur ?
Zamy, e dla symetrycznej macierzy A rzdu N N istnieje n zerowych wartoci wasnych.
W zmiennych y zdefiniujemy ograniczon cak Gaussa :
Gogr(A ) = dy1dy2 dyN-n exp[ -xT(y ) Ax(y) ]
gdzie cakujemy tylko po tych zmiennych, ktre odpowiadaj niezerowym wartociom wasnym macierzy A.

(A.12)

Taka forma caki Gogr(A ) nie jest dogodna, poniewa zaley ona od regularnego ukadu wsprzdnych y.
Aby pozby si tej niedogodnoci, wprowadzimy nowe zmienne yN-n+1, ... , yN i przepiszemy (A.12) do postaci :
Gogr(A ) = dy1dy2 dyN-n dy(N n + 1 )... dyN (y n + 1) ... ( yN ) exp[ -xT(y ) Ax(y) ]
(A.13)
Nastpnie przejdziemy od zmiennych y do zmiennych x, wykorzystujc wzr Jakobiego :
dy1dy2 dyN = dx1... dxN det | y/x |
(A.14)

59

co pozwoli przej do ostatecznego wyniku :

N
N
Gogr(A ) = ( dxi ) det | y/x | (ya ) exp( -xTAx )
(A.15)
1
a=Nn+1
Caka ta jest dokadnie okrelona, ya s pewnymi dowolnymi funkcjami zmiennych x, a czynniki podcakowe
det | y/x | (ya ) zawarte w mierze cakowania efektywnie ograniczaj cakowanie po N-wymiarowej przestrzeni do
cakowania po (N n )-wymiarowej przestrzeni.
Jak to wynika z samej budowy Gogr(A ) nie zaley od konkretnej postaci funkcji ya(x ), a N n .
Rozumie si samo przez siebie, ze naley prawidowo wybra te funkcje tak, aby rzeczywicie ograniczay one obszar
cakowania , poniewa w przeciwnym wypadku jakobian det | y/x | bdzie osobliwy.
( Taka metoda zmiany miary cakowania jest stosowana dla caek po trajektoriach w teoriach z cechowaniem i w
konsekwencji doprowadzia ona znanych duchw Faddeeva-Popowa w cechowaniu kowariantnym )
Na zakoczenie dowiedziemy jeszcze jednej zalenoci. Rozpatrzmy teraz cak :
N
F[A, ] dxi exp( -xTAx + Tx )
1
Przepiszemy wykadnik eksponenty, uzupeniajc go do penego kwadratu :
xTAx + Tx = ( x A-1 )T A( x A-1 ) TA-1
przy warunku, e macierz odwrotna A-1 istnieje.
Zakadajc :
x = x A-1
tak, e dxi = dxi znajdujemy :
N
T
-1
F[A, ] = exp( A ) dxi exp( xTax ) = N/2 exp( xTA-1 ) (det A )-
i=1
I ponownie wynik dla caki po trajektorii otrzymujemy formalnie poprzez przejcie do granicy N .

(A.16)

(A.17)

(A.18)

(A.20)

********************************************************************************
Zadania.
A. Za pomoc metody przedstawionej dodatku A, pokaza, e :
N
dzi dz*i exp( -zCz ) = N/ det C
i=1
Jakie warunki powinna spenia macierz C ( jeli jest ona hermitowska ) ?
Zadanie dodatkowe. Dowie powyszego wzoru w przypadku, kiedy C jest macierz niehermitowsk.
B. Obliczy nastpujce funkcje Greena :
Da = (dE/2 ) [ exp(-iEt ) / ( E2 2 + i )]
Dr = (dE/2 ) [ exp(-iEt ) / ( E2 2 + i )] dla > 0
Metod resiuduw.
Wyjani jaki jest sens fizyczny warunkw brzegowych dla funkcji Greena. Czy mona w jaki sposb otrzyma
wskazane funkcje z pomoc caki po trajektoriach ?
Wyrazi przez Da i Dr funkcje D [ wzr (3.20) ].
B* Wychodzc z wyraenia :
WE[ F] ~ q exp{ d [ q2 + 2q2 Fq ] }
Pokacie, e :
WE[ F] = WE[ 0] exp[ d d F() DE( ) F( )]
Przy czym wyraenie dla DE( ) naley znale.
Nastpnie na drodze przeduenia analitycznego wyprowadzi wyraenie (3.20) dla funkcji D.
C. Pokacie, e :
D(t ) = (dE/2 ) [ exp(-iEt ) / ( E2 2 + i )] = (1/2t ) [ (t) exp(-it ) + (-t ) exp(it) ] , > 0

60

Literatura.
1. Dirac P. A. M. Phys. Zs Sowjetunion 3, Hf.1 (1933 )
2. Dirac P. A. M. in. Selected Papers on Quantum Electrodynamcs , de. J. Schwinger ; Dover 1958
3. Feynman R. P. Rev. Mod. Phys. 20 , 267 (1948 )
*************************************************************************************************

Rozdzia 3. Caka feynmanaowska po trajektoriach w teorii pola.

1. Funkcjona tworzcy.
Uoglnimy teraz cak po trajektoriach na przypadek teorii pola. Prowadzc rozwaania analogiczne do tych jakie
prowadzilimy w przypadku MQ i dla dogodnoci biorc jako przykad rzeczywiste pole skalarne, moemy opisywa
stany ukadu w danej chwili czasu t poprzez wektor ket | (x) >t. Stan taki nazwiemy konfiguracj. Moemy dalej
obliczy amplitud przejcia midzy konfiguracj w chwili t0 i nowa konfiguracj w chwili pniejszej t, jednake przy
tej okazji spotykamy si bezporednio z koniecznoci wyraania keta konfiguracji poprzez moliwe fizyczne stany
danego ukadu. Identyfikacja stanw ukadu standardowo w istotny sposb zalena jest od moliwoci wykorzystania
metody maych zaburze. Na pocztku rozpatruje si teorie w przyblieniu zerowym, w tym przypadku stan moemy
atwo okreli. Przejcie do penej teorii realizowane jest poprzez dodanie maego zaburzenia do idealizowanej teorii
zerowego rzdu. Nastpnie obliczamy wpyw takiego maego zaburzenia na stany idealizowane w zerowym rzdzie.
Kroki te s moliwe tylko w tym przypadku, kiedy uda si zbudowa cakowit teorie, rozpatrujc mae zaburzenia
ukadu prostego i na podstawie takiej teorii obliczy poprawki do stanw idealizowanych zerowego rzdu.
Przykadem takiej procedury jest QED, w ktrej to atwo identyfikujemy may parametr = 1/137.
Teoria zerowego rzdu odpowiada wartoci = 0. Tak teori bez trudu opisujemy z pomoc idealizowanych stanw
fotonu i elektronu ( lub mionu, kwarku, ... ). Za pomoc szeregu w kadym rzdzie wielkoci wzgldem obliczamy
wpyw oddziaywania na dane stany i ich wzajemne oddziaywania. Po zastosowaniu pewnych sztuczek ( teorii
renormalizacji ) moemy stwierdzi, e takie poprawki prowadz do stanw fizycznych elektronu i fotonu oraz ich
oddziaywania wzajemnego. Celem powyszego wstpu jest podkrelenie, e powodzenie QED oparte jest na tym, e
udao si wyprowadzi idealizowane stany fotono- i elektrono-podobne w teorii zerowego rzdu. A taka sytuacja bya
moliwa tylko dziki temu, e jest ma liczb. Przykadem jeszcze nie do koca opracowanej teorii jest QCD
chromodynamika kwantowa, ktra jak si zakada opisuje oddziaywania kwarkw i gluonw ( analog fotonw w QED ).
Przyjmuje si, e kwarki nie s czstkami fizycznymi, a takimi stanami s stany zwizane kwarkw protony, mezony
itp. Jednake apriori nie ma przeciw wskaza przyj, e kwarki s stanami fizycznymi. Aby rozwin dalej tak teori
powinnimy ustali jakie s stae oddziaywania wzajemnego kwarkw. Jeli s one mae, to kwarki mona rozpatrywa
jako stany fizyczne ( fizyczne oznacza tutaj, e przeywaj w izolacji ), jeli stae s wielkie, to mwienie o
kwarkach jako osobnych czstkach nie ma szczeglnego sensu, poniewa bd one silnie zwizane ze sob, a nie bd
istniay w postaci stanw asymptotycznych.
Zatem, znajomo stanw fizycznych w teorii pola uzalenione jest bardzo od rozwizania. Tego wanie poszukujemy.
Musimy znale takie sformuowanie teorii, oparte na cakach po trajektoriach przy ktrym nie trzeba by zna jej stanw
fizycznych ( pokaemy to ). Sposb w jaki mona wyj z tego problemu jest bardzo prosty. Kady zgodzi si, e
jakimkolwiek nie byyby stany, powinno istnie stan o najniszej energii, ktry nazwiemy stanem prniowym.
Moe on mie bardzo zoon struktur ( np. patrz nadprzewodnictwo ) i moe on by zasiedlony przez rnego rodzaju
dziwne obiekty, jednake jaki by on nie by przyjmuje si, e istnieje.
Zamy teraz, e interesuje nas amplituda przejcia ukadu ze stanu prniowego przy t = do stanu prniowego
przy t = w przypadku obecnoci dowolnej siy wymuszajcej. To oznacza, e w dowolnej chwili czasu zachowujemy
sobie dogodny sposb w jaki zaburzamy ukad a nastpnie obserwujemy powrt ukadu do stanu pierwotnego.
W ten sposb moemy uzyska odpowied na wszelkie pytania, jeli tylko jestemy wystarczajco rozumni, aby
stosowa takie prby, ktre daj rozpoznawalne wyniki.
Nasz plan bdzie zatem nastpujcy.
a) rozwiza zagadnienie dotyczce budowy amplitudy < | >J dla dowolnego rda J(x)
b) zinterpretowa otrzymane wyniki poprzez pojcia zwizane z amplitud rozpraszania
c) wychodzc z tych amplitud, wycign wnioski dotyczce fizycznych konsekwencji danej teorii.
Zgodnie z tradycj rdo wiemy z polem lokalnym, poniewa prowadzi to do czonu wymuszajcego o oglnej
postaci, za pomoc ktrego mona zbudowa wszystkie inne moliwe rda. W przypadku, kiedy stosowalna by moe
teoria zaburze, pola lokalne w sposb naturalny bd interpretowane jako czstki.
Rozpoczniemy od najprostszej teorii pola pola skalarnego z samoodziaywaniem, opisywanego przez dziaanie :
(1.1)
S = d4x [ m22 V() ] =
= d4x ( , )
(1.2)

61

Aby zbudowa gsto hamiltonianu , zdefiniujemy pd kanoniczny :

(x ) = /(0 ) = 0 =
(1.3)
nastpnie dokonamy przeksztacenia Legendrea :
(1.4)
( , , ) = =
2
2
2
= ( + + m ) + V()
(1.5)
Jeli m2 > 0 i V > 0, to funkcja jest dodatnio okrelona.
Amplituda przejcia prnia-prnia okrelana jest jako :
< | >J W[J] = N exp[ i < + J(x) > ]
(1.6)
gdzie : N staa ( zwykle sabo okrelona ), symbol < ... > oznacza teraz cakowanie po zmiennych czasoprzestrzennych,
J(x) dowolne rdo.
Cakujc po metod ktr przedstawilimy w poprzednim rozdziale, otrzymamy :
W[J] = N exp[ i < m22 V() + J(x) > ]

(1.7)

W tym przypadku poprzez ( lub ) oznaczono iloczyn wszystkich dk , gdzie k jest wartoci przy x = xk.
Wyraenie podcakowe w (1.7) oscyluje i nawet caki po trajektoriach s sabo okrelone.
Istniej jednak dwa sposoby wyjcia z tej trudnoci.
a) wprowadzi czynnik exp( - < 2 > ) , > 0 zapewniajcy zbieno caki
b) zdefiniowa W w przestrzeni Euklidesa, podstawiajc : x = ix-0 , d4x = - id4x- , = --
gdzie kreseczk oznaczono zmienne zadane w przestrzeni Euklidesa, - = /x-.
Wtedy wyraenie (1.7) przyjmie posta :
WE[ J] = NE exp{ < -- + m22 + V() J > }
(1.8)
Teraz ju wykadnik eksponenty stojcy pod znakiem caki jest okrelony ujemnie przy dodatnich m2 i V.
W obu przypadkach funkcjona tworzcy wykorzystywany jest dla zbudowania funkcji Greena, bdcej
wspczynnikami rozkadu funkcjonalnego :

W[J] = ( iN/ N! ) < J1J2 ... JN G(N ) ( 1, 2, ... , N ) >1, ... , N

(1.9)
N=0
Lub
G(N ) ( 1, 2, ... , N ) > = ( 1/ iN ) /J1/J2 ... /JN W[J] | J = 0
(1.10)
4
4
Gdzie, standardowo Ji = J(xi ) symbol < ... >1, ... , N oznacza cakowanie po d x1... d xN
Naszym gwnym celem bdzie teraz obliczenie funkcji G(N ) ( x1, ... ,xN ) za pomoc metody teorii zaburze lub w
inny sposb.
W przestrzeni pdw funkcje te utosamimy z amplitudami przejcia. Jest to nietrywialne, poniewa amplitudy przejcia
powinny spenia wymogi unitarnoci i zupenoci. W celu zbudowania takich funkcji G(N )E (x-1, ... ,x-N )
wykorzystamy funkcjona WE[J] w przestrzeni euklidesowej. Funkcje G(N )E zwizane s z G(N ) poprzez przeduenie
analityczne ( obrotem Wicka ), a to zawczasu wymaga, aby w procesie obrotu konturu nie przeci osobliwoci.
Takie warunek jest wystarczajcy dla zdefiniowania struktury osobliwoci G(N ), jednake nietrywialnym zagadnieniem
jest dowiedzenie tego, e podobna procedura jest zgodna z warunkiem unitarnoci. Mamy nadziej, e wszystkie te nieco
zawie uwagi stan si janiejsze po wprowadzeniu jawnych oblicze.

62

 2. Propagator Feynmana.
W niniejszym paragrafie obliczymy W[J] dla przypadku V = 0. Dokonamy tego w przestrzeni Minkowskiego z pomoc
-procedury.
Zamy, e :
WE[ J] = N exp{ < + (m2 i )2 + J > }
(2.1)
Obliczenia atwiej jest prowadzi w przestrzeni obrazw Fouriera ( przestrzeni pdw ) w sposb taki jaki
wprowadzilimy w przypadku wymuszanego oscylatora harmonicznego.
Wprowadmy czterowymiarowe przeksztacenie Fouriera :

~
F (p ) = [ d4x/ (2)2 ] exp( -ip x ) F(x)
(2.2)

F(x ) = [ d4p/ (2)2 ] exp( ip x ) F~(p)

(2.3)

oraz

(4)
0
0
( x x ) = ( x x ) ( x x ) = [ d4p/ (2)2 ] exp[ i ( x x ) p ]
(2.4)

gdzie :
x p = x0 p0 x0 p0 , F dowolna funkcja o dobrych wasnociach.
Wykadnik pod cak moe by atwo wyraony przez obrazy Fouriera funkcji i J, w wyniku takiej zamiany w
wykadniku eksponenty pojawi si nastpujce wyraenie :
(2.5)
i d4x { ~(p) (p2 m2 + i ) ~(-p) J~(p)(p2 m2 + i )-1 J~(p) ]
gdzie :
~(p) = ~(p) + (p2 m2 + i )-1J~(p)
(2.6)
Nowa zmienna rni si od o sta w przestrzeni funkcji, tak e :
=
(2.7)
Wykorzystujc wszystkie powysze rezultaty, znajdujemy :
W0[J ] = N exp{ - i d4p | J~(p) |2 / ( p2 + m2 + i ) } exp{ i < (m2 i )2 > }
(2.8)
Przy czym zauwaamy, ze czon zaleny od okazuje si dokadnie taki sam jak czon, zaleny od w wyraeniu (2.1)
przy J = 0. Zatem :
W0[J ] =W0[0 ] exp{ - i d4p J~(p) J~(-p) /( p2 + m2 + i )
(2.9)
Wybierajc w odpowiedni sposb N, moemy podstawi W0[0 ] = 1.
Zauwamy, e W0[0 ] mona formalnie obliczy, wykorzystujc wzory z Dodatku A.
Wane jest to, e udao si znale jawn zaleno W0[J ] od J.
Wykorzystujc odwrotne przeksztacenie Fouriera, otrzymujemy :
W0[J ] = W0[0 ] exp{ - i < J1F12 J2 >12 }
(2.10)
Gdzie F12 oznacza F ( x1 x2 ) :
F ( x y ) = [ d4p / (2)2 ] exp[ -ip ( x y ) ] / ( p2 m2 + i )
(2.11)
Jest to w istocie wanie propagator Feynmana.
Teraz mona zinterpretowa otrzyman z W0 funkcje Greena.
Z wyraenie (1.10) znajdujemy :
G(2 )0 (x1,x2 ) = i F ( x1 x2 )
(2.12)
G(2 )0 (x1, x2, x3, x4 ) = - [ F( x1 x2 )F( x3 x4 ) + F( x1 x3 ) F( x2 x4 ) +
+ F( x1 x4 )F( x2 x3 ) ]
(2.13)
itd.
przy czym jednoczenie z tym wyraeniem wszystkie G o nieparzystej licznie zmiennych zeruj si. Fakt ten atwo
zrozumie, poniewa W0[J ] zaley tylko od J2. Tak na marginesie, zauwamy, e wszystkie G s funkcjami tylko
rnicy wsprzdnych, w czym odzwierciedla si translacyjna inwariantno dane teorii.
Drugi wniosek jest taki, e wszystkie funkcje Greena wyszych rzdw mona wyrazi poprzez G(2 )0.

63

Dlatego moe si okaza dogodniejszym podstawienie :

W[J] = eiz[J]
(2.14)
i zdefiniowanie nowych funkcji Greena z pomoc Z[J] :
iZ[J] = ( iN /N ) < G(N )C (1, ... , N ) J1, ... , JN >1 ... N
(2.15)
Teraz wida, e w skrajnym przypadku gdy mamy do dyspozycji W0 wielko GC jest duo prostsza w obliczeniach
ni G.
Wyjanimy teraz fizyczny sens funkcji Greena, generowanych przez funkcjona W0. Prostymi rachunkami znajdujemy,
e :
( + m2 ))F(x) = - 4(x)
(2.16)
tym samym utosamiamy F z funkcj Greena operatora + m2.
Warunki brzegowe dla niej okrelamy z (-i)-procedury, dyktowanej poprzez cak po trajektoriach. Dlatego te mona
utosami F( x y ) z propagatorem pewnego sygnau z punktu x do punktu y.
Sygna ten reprezentuje sob stany jednej czstki lub jednej anty czstki, poniewa stany takie s rozwizaniami
rwnania Kleina-Gordona :
( + m2 ) = 0
(2.17)
O tym jakie rozwizania si rozprzestrzeniaj, mwi nam (-i)-procedura. Mona pokaza, ze rozwizania o dodatniej
energii rwnania Kleina-Gordona propaguj si w przd w czasie, a rozwizania z ujemn energi w ty ( zobacz
zadanie ).
Poniewa takie rozwizania powinny by przyporzdkowane stanom czstek ( lub anty czstek ) o energii
E = p0 = sqrt( p2 + m2 ) ( lub sqrt( p2 + m2 ) ), dochodzimy do nadzwyczaj symetrycznego obrazu fizycznego :
informacja przenosi si do przodu w czasie za pomoc czstek, a w ty za pomoc anty czstek.
Zapytajmy na ile sposobw mona przenie jak liczb kwantow z punktu x do punktu y, jeli mamy do dyspozycji
czstk, niosc jednostk takie liczby kwantowej i anty czstk niosca minus jednostk.
Liczb kwantow moe by np. adunek elektryczny, a czstk np. mezon +.
Odpowied na dwa sposoby : albo w wyniku propagacji takiego mezonu z x do y z anihilacj adunku+1 w punkcie x i
przeniesieniem go do y, albo w wyniku propagacji mezonu - ( antyczstki mezonu + ), z przeniesieniem ujemnego
adunku z punktu y do punktu x.
Wnioski.
1) ustanowilimy, e rozpatrywana funkcja Greena jest propagatorem okrelonych sygnaw.
2) wiemy jakie sygnay ona propaguje, std naturalnie wynika, ze w naszym przykadzie stany powinny by stanami
czstek o masie m2, a funkcje G(2)0 ( x y ) interpretujemy jako amplitud przejcia czstki z punktu x do punktu y.
Mona wprowadzi reprezentacje diagramow w przestrzeni x, przyporzdkowujc F( x y ) linie, wic dwa punkty
czasoprzestrzenne x i y :
G(2)0 ( x y ) :
x
y
Dla funkcji Greena wyszych rzdw za pomoc odpowiednich diagramw uwzgldniamy wkady, powiedzmy,
odpowiadajce wzorowi (2.13) :

Jest jasne, e G(4)0 jest obiektem istotnie niespjnym. Funkcje t mona interpretowa jako amplitud np. przejcia z
x1, x2 do x3, x4. W danym przyblieniu istnieje tylko tyle sposobw rozprzestrzeniania si sygnau, ile przedstawiono
powyej za pomoc diagramw.
Znacznie janiejsza okazuje si interpretacja w przestrzeni obrazw Fouriera. Widzielimy ju, e struktura operatora
F zmusza nas do interpretacji p jako 4-pdu stanu czstki. Jest to zgodne z translacyjn inwariantnoci i prowadzi do
zachowania pdu. W istocie, poniewa G zaley tylko od rnicy wsprzdnych x, proste przeksztacenie Fouriera :
d4x1 ... d4xN exp[ -i ( p1x1 + ... + pNxN )] G(N )(x1 ... xN )
obowizkowo zawiera -funkcje od ( p1+ ... + pN ).

64

Dlatego zakadamy, e :
G~(N )(p1, ... , pN ) (2 )4 (4 )( p1+ ... + pN ) = d4x1 ... d4xN exp[ -i ( p1x1 + ... + pNxN )] G(N )(x1 ... xN ) (2.18)
Gdzie funkcja G~(N )(p1, ... ,pN ) jest okrelona tylko przy warunku p1+ ... + pN = 0
Przykadowo :
G~(2 )0 ( p, - p ) = 1 / p2 m2 + i
(2.19)
Przedstawia sob amplitud propagacji czstki z pdem p i masie m2. Mona to przedstawi z pomoc nastpujcego
diagramu :
G~(2 )0 (p ) = >
(2.20)
p
Jednake w przypadku oglnym bdziemy przedstawiali funkcje Greena G~(N )(p1, ... , pN ) jako okrg z wchodzcymi
do niego N liniami o symbolach p1, ... ,pN przy warunku p1+ ... + pN = 0, wyraajcym zachowanie pdu :

Taki diagram bdziemy interpretowali jako amplitud rozpraszania stanw o pdach p1, ... , pj do stanw o pdach
pj+1, ... , pN , jeli przy tym przyj linie j+1, ... , N jako wychodzce.
Zauwamy ponownie, e to wanie posta funkcji G~(2 )0 okrela charakter stanw zewntrznych. Na okrelonych
ograniczeniach, ktre nakadaj na G~ warunki jej unitarnoci zastanowimy si pniej.

Zadania.
A. Wychodzc z euklidesowego wyraenia dla W0 [J], wyprowadzi odpowiednie wyraenie dla propagatora Feynmana
i pokacie, e po wykonaniu przeduenia analitycznego do przestrzeni Minkowskiego sprowadza si od do
standardowego operatora.
B. Pokacie, e F(x ) jest propagatorem sygnaw o dodatniej energii do przodu w czasie, a dla sygnaw o ujemnej
energii do tyu w czasie.
C. Znale rzeczywist i urojon cz propagatora F(x ). Wyjani ich sens fizyczny.
Czy mona wyrazi F przez Im F ?

3 Dziaanie efektywne.
Z pomoc funkcjonau tworzcego moemy skonstruowa wielkoci lokalne, dopuszczajce standardow interpretacje.
Przykadowo :
W0 /J(x) = - i < F(x 1) J1 >1 W0[ J]
(3.1)
tak, e :
(0 )eff.(x ) = - i ( ln(W0 )/J(x) = Z0 /J(x)
(3.2)
spenia [ aby tego dowie, naley wykorzysta wzr (2.16)] klasyczne rwnanie ruchu :
( + m2 )(0 )eff.(x ) = J(x)
(3.3)
(0
)
W istocie na podstawie rwnania (3.3) mona zamieni J(x) na wyraenie zawierajce eff.(x ).
Formalnie sprowadza si to do wykonania funkcjonalnego przeksztacenia Legendrea , wprowadzajc :
0 [ (0 )eff. ] = Z0[J] < J(0 )eff. >
(3.4)
Z uwzgldnieniem wzoru (3.2) znajdujemy, e 0 nie zaley od J.
W tym przypadku atwo znajdujemy nowe wyraenie dla 0 wyraajc J przez (0 )eff..
Wykorzystujc wzr (2.16), otrzymujemy ( cakujc przez czci ) :
0 [ (0 )eff. ] = - < [ ( + m2 )(0 )eff. ]1 F 12 [ ( + m2 )(0 )eff. ]2 > < (0 )eff. ( + m2 )(0 )eff. > =
= - < (0 )eff. ( + m2 )(0 )eff. >
(3.5)
Cakowanie przez czci prowadzi do ostatecznego wyniku :
2
(3.6)
0 [ (0 )eff. ] = d4x [ (0 )eff. (0 )eff. m2(0 ) eff. ]
przedstawiajcego sob swobodne dziaanie od ktrego rozpoczynalimy obliczenia.

65

Analogiczn procedur moemy zrealizowa rwnie w przypadku oglnym, kiedy V 0. Utwrzmy :

eff. (x) = - i ( ln(W)/ J ) = Z[J]/J
(3.7)
i sprbujmy obliczy dziaanie efektywne :
[ eff. ] = Z[J] < Jeff. >
(3.8)
Gdzie teraz :
J(x) = - [ eff. ] / eff.
(3.9)
W czym atwo si przekona, rniczkujc (3.8) po eff.. ( oczywicie [ eff. ] zaley tylko od eff. , a Z[J] tylko od J )
Widzimy, e poniewa jest dziaaniem efektywnym, to wielko (3.9) wchodzi w praw cz rwnania ruchu,
pojawiajcego si z warunku ekstremalnoci . W przypadku V = 0 wynika to z wyraenia (3.3).
Aby wyprowadzi rwnanie ruchu dla eff.(x) musimy zapisa W[J] w jakie dogodniejszej postaci.
Zapiszmy zatem :
(3.10)
W[J] N exp{ i < (m2 i )2 V() + J > } =
= N exp[ - i < V() >] exp{ i < (m2 i )2 + J > }
(3.11)
Teraz gwny trik zauwamy, e :
(1/i) /J(x) ei< J >= (x) ei< J >
(3.12)
a poniewa J, s zmiennymi niezalenymi, to zaleno ta bdzie suszna rwnie dla dowolnej funkcji zmiennej .
W szczeglnoci :
e -i< V() > ei< J > = exp{ - i < V[ (1/i) /J ] > } exp( i < J > )
(3.13)
To pozwala wyprowadzi z pod znaku caki czynnik, zaleny od V :
W[J] = exp{ - i < V[ (1/i) /J ] > } N exp{ i < (m2 i )2 + J > } =
(3.14)
= exp{ - i < V[ (1/i) /J ] > } W0 [J]
(3.15)
lub
eiZ[J] = W[J] = N exp{ - i < V[ (1/i) /J ] > } exp{ - i < J1F12 J2 >
(3.16)
Wyraenie to bdzie wykorzystane przy obliczeniu W[J] metod teorii zaburze. Obecnie wyprowadzimy z niego
rwnanie dla eff. Z wyraenia (3.16) mamy :
W/Jx = exp{ - i < V( -i /J ) > } < Fx1 J1 >1 W0 [J ] =
= -i exp{ - i < V( -i /J ) > } < Fx1 J1 >1 exp{ i < V( -i /J ) > } W[J ]
Std wynika, e :
( x + m2 )(W/Jx ) = iOx W[J]
gdzie :
Ox = exp{ - i < V( -i /J ) > } Jx exp{ i < V( -i /J ) > }
Wielko Ox mona obliczy, stosujc pewien trik.
Podstawmy :
Ox( ) = exp{ - i < V( -i /J ) > } Jx exp{ i < V( -i /J ) > }
Gdzie jest pewnym parametrem.
Jest jasne, e :
dOx( )/d = exp{ - i < V( -i /J ) > } [ - i < V( -i /J ) > , Jx ] exp{ i < V( -i /J ) >
Jednake :
[ < V( -i /J ) > , Jx ] = - iV( -i /Jy ) 4( x y )
gdzie : V pochodna V po jej argumencie.
Cakujc po y , znajdujemy :
dOx( )/d = -V ( -i /Jx )
Rwnanie to cakujemy teraz po , tak e w wyniku tego otrzymujemy :
Ox = Ox( = 1 ) = J(x) V ( -i /Jx )
Zatem :
( x + m2 )(W/J ) = i[ J(x) V ( -i /Jx )] W[J]
lub
( x + m2 )eff(x) = J(x) (1 /W[J ] ) V( -i /Jx )] W[J]
Oczywicie, e ostatni czon jest podobny do siy. Przykadowo, wemy :
V = 4 /4! , gdzie wielko bezwymiarowa.

66

(3.17)
(3.18)
(3.19)

(3.20)

(3.21)
(3.22)

(3.23)
(3.24)
(3.25)
(3.26)

Wtedy :
(1 /W[J ] ) V( -i /Jx )] W[J] = (/3!) (-i )3 (1 /W ) 3/Jx3 W[J] = (/3!)[ eff(x)3 2eff(x)/Jx2
3i eff (eff/Jx ) ]
(3.28)
i ostatecznie :
( x + m2 )eff(x) = J(x) (/3!) eff(x)3 + (/3!)[ 2eff(x)/J2(x)] + (i/4!)[ eff(x)2/J2(x)]
(3.29)
Dwa pierwsze czony po prawej stronie odpowiadaj klasycznemu rwnaniu ruchu, ale teraz dodano do nich dwa
ostatnie czony, ktre przedstawiaj sob poprawki dawane przez teorie kwantow ( zobacz zadanie )
W przypadku V 0 jawna posta dziaania efektywnego, jest oczywicie nieznana. Mona j jedynie przedstawi w
postaci rozkadu funkcjonalnego po eff o postaci :
[eff ] = d4x [ -Ve(eff ) + F(eff )eff eff + pochodne wyszych rzdw ]
(3.30)
Przy czym, wczajc pochodne funkcji eff dowolnie wysokich rzdw, uwzgldniamy efekty nielokalne.
Dowolne funkcje Ve(eff ) , F(eff ) itp. podlegaj dalszemu zdefiniowaniu.
Funkcja Ve(eff ) jest to oczywicie potencja efektywny. Wyraajc J poprzez eff wedug wzoru (3.29) i cakujc
wyraenie (3.9), znajdujemy :
Ve(eff ) = (/4!) 4eff + m22eff + O( )
(3.31)
F(eff ) = 1 + poprawki
(3.32)
Mona rwnie postpi inaczej w sposb nielokalny naley rozoy dziaanie efektywne, po eff :
[eff ] = (1/N!) < (N) ( 1, ... , N ) eff (1) ... eff (N) >1, ... , N
(3.33)
(N)
Wspczynniki
( x1, ... , xN ) nazywaj si wierzchokami wasnymi (* proper vertices *)
Na mocy translacyjnej inwariantnoci zale one od rnic xi xj , tak e obrazy Fouriera wierzchokw wasnych
okrela si poprzez wzr :
(N) (p1, ... , pN ) (2)4 4( p1 + ... + pN ) = d4x1... d4xN exp[ -i ( p1x1+ ... + pNxN)] (N) ( x1, ... , xN )
(3.34)
gdzie : (N) jest okrelone tylko przy warunku, e suma ich argumentw jest rwna zero.

Zadania.
A. Wczajc tam gdzie jest to wymagane, sta , pokacie, e nieklasyczne czony w rwnaniu dla eff w istocie
znikaj przy 0.
B. Przypumy, e w dziaaniu dla pola skalarnego V = 1/2m22. Wyprowadcie rwnanie, ktre spenia eff.

4. Obliczenie caki po trajektoriach metod punktu siodowego.

(* Saddle point evaluation of the path integral *)
Caki o postaci :
I = dx e-a(x)
(4.1)
Gdzie : a(x) jest funkcj wsprzdnej x, mona w przyblieniu obliczy, rozkadajc a(x) w szereg w pobliu punktu
x0 , w ktrym funkcja a(x) jest stacjonarna :
a(x) a(x0 ) + (x x0 )2 a(x0 ) +
(4.2)
Wtedy :
I exp[ - a(x0 )] dx exp[ - (x x0 )2 a(x0 ) ]
(4.3)
I cak t atwo mona obliczy, jeli a(x0 ) > 0 i mona zaniedba wysze pochodne ( jest to caka Gaussa ).
Takie przyblienie jest uzasadnione w tym przypadku, jeli wyraenie podcakowe jest maksymalne, kiedy wielko a(x)
jest minimalna, a punkty dalekie od minimum nie daj istotnego wkadu- tak jak to pokazano na rysunku 2.

Rys. 2

Dobrze

le

W niniejszym paragrafie zastosujemy podobn metod do obliczenia funkcjonaw tworzcych w przestrzeni Euklidesa.
Rozpoczniemy od definicji funkcjonau tworzcego w przestrzeni Euklidesa.

67

WE [J] = NE exp( -SE[, J] )

(4.4)
Gdzie :
SE[, J] = d4x [ - - + m22 + V() J ]
(4.5)
Rozmy nastpnie dziaanie w szereg w pobliu konfiguracji polowej 0 :
SE[, J] = SE[0, J] + < (SE/ )( 0 ) > + < ( 2SE/12 )( 0 )1 ( 0 )2 >1, 2 + ...
(4.6)
Gdzie pochodne funkcjonalne obliczane s w punkcie 0.
Przyjmijmy, e dziaanie EE jest stacjonarne w punkcie 0, tj., e 0 spenia klasyczne rwnania ruchu o rdle :
SE/ | 0 = --0 + m20 + V(0 ) J = 0
(4.7)
Po scakowaniu przez czci znajdujemy, e :
SE[ 0, J] = d4x- ( 2 0 d/d0 ) { - J0 + V(0 ) }
(4.8)
Podczas, gdy :
2SE/12 = [ -- + m2 + V( ) ]1 ( x-1 x-2 )
(4.9)
jest operatorem.
Zgodnie z metod punktu siodowego funkcjona tworzcy przyjmuje posta :
WE [J] NE exp{ - SE[ 0 , J] } exp{ - < 1 (2SE/12 )2 >1, 2
(4.10)
Caka Gaussa moe by obliczona ( dodatek A ), co prowadzi do formalnego wyniku :
WE [J] NE exp{ - SE[ 0 , J] } { det( [ -- + m2 + V( ) ]12 ) }-
(4.11)
Oczywicie, e nie jest cakowicie jasne, w jaki sposb wykorzystywa takie wyraenie.
Jednake z uwzgldnieniem tosamoci :
det M = exp[ Tr( ln(M)) ]
(4.12)
mona go przedstawi w nieco innej, dogodniejszej postaci :
WE [J] = NE exp{ - SE[ 0 , J] Tr[ ln[ [ -- + m2 + V(0 ) ]12 ] ] }
(4.13)
Tak, e staje si jasne, e obliczamy poprawki do Z[J].
Fizyczny sens takiego przyblienia mona zrozumie, jeli wnikliwie ustalimy wszystkie czynniki .
Po tej czynnoci mona si przekona, e przyblienie to odpowiada szeregowi asymptotycznemu wzgldem
( zobacz zadanie )
Pierwszy czon SE[ 0, J] daje klasyczny wkad do funkcji Greena ( prosz przypomnie sobie hipotez Diraca ).
Nastpny czon rzdu O( ) przedstawia sob pierwsz poprawk kwantow do funkcji Greena ( wyznacznik operatora
naley rozumie jako iloczyn jego wartoci wasnych )
Rozpoczniemy od obliczenia klasycznego wkadu do W[J[. Przy tym naley pamita, e poniewa funkcja 0 jest
rozwizaniem rwnania (4.7), jest ona funkcj od J. Dlatego te procedura obliczenia jest teraz bardzo prosta :
a) obliczamy funkcjonaln zaleno 0 od J
b) porwnujemy otrzymane wyraenie z rozkadem (2.15), nastpnie wycigamy funkcje Greena G(N )C (1, ... , N )
Niestety, przy wykonywaniu kroku a) napotykamy powane trudnoci teoretyczne. Rwnanie, ktre spenia 0,
przedstawia sob nieliniowe rwnanie rniczkowe ( w przypadku V 0 ) i jeszcze nikt nie rozwiza go w postaci
analitycznej.
Szczciem jest to, e mona rozwiza go w ramach teorii zaburze.
Konkretnie, wemy potencja 4 i rozmy go w pobliu = 0.
Zapiszmy ten rozkad :
0 = (0) + (1) + 2 (2) + ...
(4.14)
tak, e :
SE = - d4x- [ J((0) + (1) + 2 (2) + ... ) + /12((0) + (1) + 2 (2) + ... ) ]4 =
(4.15)
= - d4x- J(0) d4x- J[ (1) + 1/12 (0)4 ] + O(2 )
(4.16)
Jeli teraz ( w oczywistych oznaczeniach ) zdefiniujemy euklidesow funkcje Greena :
( -- m2 )Gxy = - xy
(4.17)
to wtedy :
(0)(x) = < GxaJa >a
(1)(x) = - 1/6 < GxyGyaGybGycJaJbJc >abcy itd.
(4.18)

68

Zatem :

Zgodnie z tym ( spjne) euklidesowe funkcje Greena okrelamy jako :

G(N)E ( x1, ... , xN ) = - (N ZE /J1JN )
Gdzie :
WE[J] = NE exp( - ZE[ J] )
W rozpatrywanym klasycznym przyblieniu spjne funkcje Greena okazuj si rwne :

(4.20)
(4.21)

( sum bierzemy po wszystkich poniszych trjkach liczb :

(i j k ) = (123), (124), (125), (126), (134), (135), (145), (146), (156), przy czym zakadamy, e (mn ) przyjmuj
dopeniajce wartoci ( np. (mn ) = (456), jeli (ijk ) = (123). Zauwamy, e indeksy (ijk) przebiegaj tylko poow
moliwych wartoci, zwizane jest to z tym, e wyraenie dla P jest symetryczne wzgldem zamiany x y.
Wskazane funkcje s jedynymi niezerowymi funkcjami Greena w danym klasycznym przyblieniu w rzdzie 2.
Jak atwo zauway, funkcje Greena w przestrzeni pdw, opisywane wzorem :
G(N)E ( p-1, ... , p-N ) (2)4 ( p-1 + ... + p-N ) = d4x-1 ... d4x-N exp( i p-1x-1 + ... + p-Nx-N )
G(N)E ( x-1, ... , x-N )
s takie, e :

69

(4.26)

gdzie suma brana jest po tych samych trjkach liczb, co we wzorze (4.25).
We wprowadzonych wzorach funkcje G~ powinny by obliczane tylko przy warunku, e suma ich argumentw jest
rwna zero.
Obliczajc 0 metod teorii zaburze, widzimy, e (k) zawsze zaley od J1+2k. Zatem, rzd k wnosi wkad tylko do
funkcji G2(k +1). Jest to artefakt danego przyblienia, w ktrym zaniedbujemy wkady rzdu . Postpujc za
Feynmanem, rozpracujemy reprezentacje graficzn otrzymanych funkcji Greena.
Funkcje G(N)E ( p1, ... , pN ) bdziemy przedstawiali jako okrg o N liniach zewntrznych :

kada z ktrych oznaczona jest symbolem p, przy czym wszystkie strzaki wchodz ku wntrzu okrgu.
Okrg ten mona przedstawi w postaci diagramw, jeli tylko wykorzystamy nastpujce zasady :
>
oznacza propagator 1/ p2 + m2

oznacza wierzchoek

Przy tym przyjmujemy, e suma wszystkich p- przebiegajcych wok okrgu jest zachowana.

Sam wierzchoek nie posiada strzaek na liniach co ma wskazywa na to, e czynniki propagatorowe dla linii nie s
wczone do definicji wierzchoka. Porwnanie z wzorami (4.27) (4.29) prowadzi do diagramw o postaci :

70

Zatem, zasady feynmanowskie w danym rzdzie wzgldem s nastpujce :

Wykorzystujemy elementy > i jako podstawowe bloki budujce diagram, za ich pomoc przedstawiamy
wszystkie moliwe poczenia linii, ale tak aby nie powsta zamknity kontur nazywany ptl (* loops *).
Diagramy takie nazywamy drzewami (* tree diagrams *)
atwo jest si przekona, e w rozpatrywanym przyblieniu funkcje Greena przedstawiaj wanie diagram typu drzewa.
Rozpatrzmy teraz diagram o E liniach zewntrznych i I wewntrznych oraz o Vn wierzchokach, kady z ktrych
zawiera n linii ( w naszym przypadku n = 4 )
Kada linia wewntrzna czy si z dwoma liniami idcymi od wierzchoka. Zatem liczba linii zewntrznych jest rwna
dokadnie liczbie linii w wierzchokach minus podwojona liczba linii wewntrznych :
E = nVn 2
W przyblieniu O(0 ) otrzymujemy :
E = 2k + 2, n = 4 , V4 = 4
Skd :
I = V4 1 ( tylko w rzdzie przyblienia O(0 ) ) poniewa w diagramie Feynmana nie mog wystpi ptle.
( s to diagramy typu drzewa )
Zasada reprezentacji dowolnego diagramu (drzewa ) polega na tym, aby narysowa wszystkie topologicznie
nierwnowane diagramy z ustalona numeracj wierzchokw.
Przykadowo w G~(6), kiedy jedne i te same linie wychodz z wierzchoka, taki diagram uwzgldnia si tylko jeden raz,
poniewa permutacja linii bdzie dawaa topologicznie nierwnowane diagramy :

itd.
Za pomoc tych zasad atwo zapisa wyraenie dla G~(6) ... :
na pocztku przedstawiamy wszystkie moliwe nierwnowane uporzdkowania typu drzew, z ponumerowanymi liniami
zewntrznymi, nastpnie wykorzystujc zasady odpowiednioci, otrzymujemy wyraenie analityczne.
Podobne przedstawienie diagramowe okazao si bardzo dogodne przy obliczaniu funkcji Greena za pomoc teorii
zaburze.
Interesujcym jest wyrazi otrzymane wyniki poprzez pole klasyczne kl(x) i ogldn posta otrzymywanego dziaania
efektywnego. Pole klasyczne zdefiniujemy w przestrzeni Euklidesa :
kl (x- ) = - ZE /J(x) - SE /J(x) + O(0 )
(4.30)

71

Wykorzystujc wzory (4.19), moemy znale kl (x- ) jako funkcjona od J, kolejno w kadym rzdzie wzgldem .
Nastpnie obliczamy to rwnanie zgodnie z teori zaburze i znajdujemy J(x- ) jako funkcjona kl.
W wyniku tego :
J(x- ) = ( -2 m2 ) kl(x- ) /3! kl3(x- )
(4.31)
Dogodnym jest to, ze w powyszym rwnaniu nie ma czonw wyszego rzdu wzgldem . Porwnujc z wyraeniem
(4.7), wnioskujemy, e :
kl(x- ) = 0(x- ) + O( )
(4.32)
Cakowanie rwnania (3.9) bezporednio prowadzi do nastpujcej postaci dziaania w danym rzdzie :
E [ kl ] = - d4x- [ kl( -2 m2 )kl /4! kl4(x- ) ]
(4.33)
Zatem, E jest klasycznym dziaaniem. Zatem, moemy wprowadzi wyraenia dla wierzchokw.
W danym przyblieniu (2), oczywicie rwne jest odwrotnemu propagatorowi, wzitemu ze znakiem minus, a (n) ,dla
n > 4 zeruje si. Diagramy wyszego rzdu nie pojawiaj si. Wyjaniane jest to tym, e (N) generuj tylko takie grafy
Feynmana, ktre nie mog sta si niespjne przy rozciciu jednej ich linii wewntrznej. Takie diagramy nazywaj si
jednoczstkowymi- nieprzywiedlnymi (*one-particel irreducible *)
Widzielimy, e wszystkie diagramy drzewa s jednoczstkowymi- nieprzywiedlnymi, oprcz diagramw niszego
rzdu.

Zadania.
A. Pokacie, e obliczenie caki po trajektorii za pomoc metody siodowej odpowiada rozkadowi asymptotycznemu
wzgldem .
B. Rozwicie rwnanie :
( -2 m2 /3! 2 ) = - J
kolejno w kadym rzdzie po w pobliu = 0.
Podstawiajc :
= (0) + (1) + 2(2) + ...
wyprowadcie jawne wyraenia dla (2) i (3).
C. Dla teorii 4 znajdcie efektywne klasyczne dziaanie w rzdzie 3 i wyprowadcie zarwno w x- jak i p- przestrzeni wyraenia dla klasycznych euklidesowych funkcji Greena w rzdzie 3.

5. Pierwsze poprawki kwantowe. Obliczenie wyznacznikw za pomoc -funkcji.

Poprawk rzdu O( ) do dziaania efektywnego znajdujemy na drodze obliczenia wyznacznika w wyraeniu (4.11).
Wyznacznik ten naley rozumie jako iloczyn wartoci wasnych operatora. Jednym z moliwych sposobw jego
obliczenia jest ograniczy przestrze, np. poprzez pudeko, co doprowadzi do pojawienia si dyskretnych wartoci
wasnych. Obliczamy iloczyn tych wartoci, zwikszajc rozmiar pudeka, dc do nieskoczonoci.
Dalej dla takich oblicze wyznacznika operatorw wykorzystamy jednak mocniejszy formalizm.
Rozpatrzmy operator A o dodatnich i rzeczywistych dyskretnych wartociach wasnych a1 , ... , a2
Przez fn(x) oznaczymy funkcje wasne tego operatora :
Afn(x) = anf n(x)
(5.1)
Utwrzmy teraz wyraenie :
A(s) = 1/ans
(5.2)
n
nazywane funkcj dzeta, zwizan z operatorem A. ( W przypadku, kiedy A jest hamiltonianem jednowymiarowego
oscylatora harmonicznego, sprowadza si ona do funkcji dzeta Riemanna, jeli tylko nie uwzgldnia energii stanu
podstawowego )
Tak sum rozcigamy na wszystkie wartoci wasne , a jest zatem zmienn rzeczywist.
Zauwamy, e :
dA(s)/ds |s= 0 = - ln(an ) exp[-s ln(an ) ] |s= 0 = - ln( an )
(5.3)
n
skad :
det A an = exp( - A(0) )
(5.4)
n

72

Dogodno takiego przedstawienia dla det A polega na tym, e dla wielu operatorw o fizycznym znaczeniu funkcja
Ajest nieosobliwa przy s = 0.
Aby si o tym przekona, wprowadzimy funkcje termiczn :
G(x, y, ) exp(an ) fn (x) f*n(x)
(5.5)
ktra, jak mona si atwo przekona poprzez proste podstawienie, spenia rwnanie rniczkowe ( rwnanie
przewodnictwa cieplnego ) :
AxG(x-, y-, ) = - / G(x-, y-, )
(5.6)
Jeli teraz wykorzystamy ortogonalno funkcji wasnych oraz dobrze znan reprezentacje funkcji gamma, to mona
atwo wyrazi funkcje dzeta przez funkcje termiczn :

A(s) = (1/(s)) d s-1 dx G(x-, x-, )

(5.7)
0
Jest to wanie potrzebne nam analityczne przedstawienie funkcji A(s) .
Zauwamy, e :
G(x-, x-, = 0 ) = (x- y- )
(5.8)
Na mocy ortonormalnoci funkcji wasnych. Zatem, jeden z moliwych sposobw obliczenia det A polega na
nastpujcej procedurze :
1) znale rozwizanie rwnania (5.6), speniajcego warunek pocztkowy (5.8)
2) podstawi znalezione rozwizanie do (5.7), obliczy A(s) nastpnie wykorzystujc wzr (5.4) znale det A.
Procedur t mona uoglni na przypadek naszego zadania. Teraz bowiem operator ma posta :
[ -2 + m2 +(/2)02(x- ) ], gdzie 0(x- ) jest rozwizaniem klasycznych rwna o rdle J.
atwo si przekona, e rozwizanie rwnania :
-2x G0(x-, y-, ) = G0/
o warunku brzegowym (5.8) ma ( tylko w czterech wymiarach ! ) posta :
G0(x-, y-, ) = (1/1622 ) exp[ - (1/4) (x- y- )]
Jednake to jeszcze nie rozwizuje naszego zadania.

(5.9)
(5.10)

W szczeglnoci, otrzymywana z wzoru (5.7) funkcja -2(s) nie istnieje.

Chcemy znale funkcje G(x-, x-, ), speniajc warunek (5.8) i rwnanie :
[ -2 + m2 +(/2)02(x- ) ]G(x-, x-, ) = G(x-, x-, )/
(5.11)
Jest jasne, e przy dowolnej funkcji 0(x- ) rwnanie to jest bardzo trudno rozwiza. Tym niemniej zobaczmy, co
mona w tej sprawie zrobi.
Piszc dziaanie efektywne w postaci :
E[kl ] = E(0)[kl ] + E(1) [kl ] + ...
(5.12)
atwo zauway, e :
E(1)[kl ] = [ -2 + m2 +(/2)02(x- )] (0)
(5.13)
(* wyraenie w nawiasie klamrowym jest indeksem dolnym funkcji dzeta *)
jeli tylko zamieni 0 na kl ,co nie wnosi adnego bdu z dokadnoci do O() i wykorzysta wzory (5.4) i (4.11).
Z drugiej strony, mona podstawi :
E(1)[kl ] = d4x- [ V(kl (x-)) + F(kl ) kl (x-) kl (x-) + ... ]
(5.14)
Zatem, jeli chcemy obliczy wkad rzdu O() do V(kl ), to wystarczy rozpatrzy sta konfiguracje polow.
Przykadowo podstawimy :
kl (x-) = v
(5.15)
gdzie : v staa niezalena od x.
Wtedy :
E[kl ] = d4x- V(v)
(5.16)
4
i dziaanie bdzie proporcjonalne do nieskoczonej objtoci d x , poniewa przestrze Euklidesa R4 jest
nieograniczona. Jeli jednak zaoymy, e znajdujemy si na powierzchni S4 sfery w piciu wymiarach, to otrzymamy
skoczony element objtoci ( powierzchni sfery ). Podobny trik pozwala unikn rozbienoci ultrafioletowych.
W drugiej kolejnoci moemy dy z promieniem takiej sfery do nieskoczonoci.

73

Z powyszego wynika, e wkad rzdu O() do potencjau daje wyraenie :

V(v) d4x- = [ -2 + m2 +(/2)02(x- )] (0)
(* wyraenie w nawiasie klamrowym jest indeksem dolnym funkcji dzeta *)
Rwnanie (5.11) przy staym v mona atwo scakowa.
Mamy zatem :
G0(x-, y-, ) = (2/1622 ) exp[ 2 (x- y- )2/ ] exp[ (m2 + v2 ) /2 ]
( aby wykadnik by wielkoci bezwymiarow podzielono przez wielko 2 o wymiarze masy w kwadracie )
Wykorzystujc wzr (5.7) otrzymujemy dalej :

(5.17)

(5.18)

zmieniajc kolejno skal wielkoci ( cile mwic, cakowanie po jest moliwe tylko przy s 2 > 2, jednak na
drodze analitycznego przeduenia definiujemy (s) wszdzie )
Zwrmy uwag na pojawienie si czynnika objtociowego d4x- ,ktry skraca si z odpowiednim czynnikiem we
wzorze (5.17). Porwnanie wzorw prowadzi do wyniku :

Obliczajc funkcjonaln posta V, moemy twierdzi, e potencja efektywny w danej teorii dany jest przez wyraenie :

Otrzymany wynik wyglda dosy dziwnie, poniewa wydaje si on zaleny od wprowadzonego cakowicie dowolnej
nieznanej skali 2. Czy to oznacza, e otrzymany potencja jest dowolny ?
Zauwamy, e V zaley od parametrw m2 i . W istocie nie zostay one jeszcze zdefiniowane, jeli nie przyj tego, e
wchodziy one jako wartoci pocztkowe do klasycznego lagranjanu.
Dla uproszczenia na pocztku wemiemy m2 = 0. Wtedy atwo si przekona, e automatycznie :
d2V/d2 = 0 przy = 0
(5.24)
2
Kwadrat masy zdefiniujmy jako wspczynnik stojcy przy w lagranjanie , obliczanym przy = 0. Okazuje si, ze
jeli jego klasyczna warto jest rwna zero, to bdzie to suszne i teraz z dokadnoci do O( ).
A jak sprawa wyglda z ?
Zdefiniujemy ten parametr jako wspczynnik, rwny czwartej pochodnej V, obliczanej w dowolnym staym punkcie :
d4V/d4 przy = M
(5.25)

74

Zauwamy, e teraz nie mona tak jak w poprzednim przypadku podstawi = 0 w wyniku rozbienoci, zawartej w
logarytmie ( rozbieno podczerwona ). Jest to typowe dla teorii w ktrych warto klasyczna m2 = 0.
Z warunku (5.25) wynika, e :
ln( M2 /22 ) = - 8/3
(5.26)
2
w czym mona si przekona, rniczkujc (5.23), podstawiajc m = 0 i wykorzystujc (5.25).
Zatem, mona wykluczy kombinacje 22 /, zamieniajc j na M2 i zapisujc wynik w postaci :
V(kl ) = (/4!) kl4 + ( 2kl4/ 2562 ) ln[ (kl2/M2 ) 25/6 ]
(5.27)
Zgodnie z tym, co otrzymali S. Coleman i E. Weinberg [1].
To mae wiczenie pokazuje, e kiedy mamy do czynienia z poprawkami kwantowymi, naley wnikliwie okreli
parametry wchodzce do lagranjanu. Wyraenie (5.27) cay czas wydaje si zalenym od jednej dowolnej skali M2,
jednake w istocie tak nie jest, poniewa, zmieniajc przy zadanym warunku normalizacji skal od M2 do M2 ,
powinnimy jednoczenie zmieni na ; gdzie
= + (32 /162) ln(M/M)
(5.28)
[ z uwzgldnieniem (5.25)].
Widzimy, e potencja :
V(kl ) = (/4!) kl4 + ( 2kl4/ 2562 ) ln[ (kl2/M2 ) 25/6 ] + O(3)
Okazuje si form-inwariantny wzgldem takiej reparametryzacji :
V(, M ) = V(, M )
To wiadczy o tym, e fizyka si nie zmienia, a tylko nasz sposb interpretacji staych.

(5.29)
(5.30)

Zadania.
A. Przyjmijmy, e potencja ma posta :
Vkl = 1/6 f3 , gdzie f staa o wymiarze masy.
Za pomoc metody siodowej znajdcie pierwsz poprawk kwantow do tego potencjau.
Wyjanijcie fizyczny sens otrzymanego potencjau.
B. Rozwicie zadanie A przy :
Vkl = 1/6 f3 + (/4!) kl4
Znajdcie fizyczny sens tego rozwizania.
C**. Znajdcie rozwizanie rwnania przewodnictwa cieplnego :
( 2 m2 ) G(x, y, ) = G/ ,
G( x- , y- , 0 ) = ( x- y- )
w d wymiarach.
Na podstawie otrzymanego wyniku obliczcie potencja efektywny w teorii, okrelonej przez dziaanie :
d6x- [ - + m22 + (/3!)3 ]
w szeciu wymiarach.
W szczeglnoci, znajdcie takie przeskalowanie , ktre jest konieczne, aby zapewni inwariantno otrzymanego
wyniku ze wzgldu na przeksztacenia skali.
Zinterpretujcie znak dodatku do i narysujcie wykres zmiennoci jako funkcje zmiany skali.

6. Zmiana skali wyznacznikw : Staa sprzenia, zalena od skali.

(* Scaling of determinants : the scale dependent coupling constant *)
Metoda obliczania wyznacznika operatorw za pomoc funkcji dzeta pozwala szczeglnie prostu wyprowadzi
wasnoci skalowania takich wyznacznikw. Przy zmianie skali otrzymujemy :
A A = eadA
Gdzie : d ( naturalny ) rozmiar wielkoci A.
Z definicji funkcji dzeta wynika, e :
AC (s) = e-sad A(s)
skd :
det( eadA ) = ead A(0) det A
Podamy teraz przykad zastosowania tego wzoru.

75

(6.1)

(6.2)
(6.3)

Przy dylatacji :
x x = eax , kl kl = e-akl
(6.4)
2
klasyczne dziaanie o m = 0 :
SE [kl ] = d4x- [ kl -2kl (/4!) kl4 ]
(6.5)
nie zmienia si.
Jednake caka po trajektoriach dla tego dziaania nie jest inwariantna wzgldem zmiany skali.
W przyblieniu metody siodowej znajdujemy, ze zmiana dziaania efektywnego z dokadnoci do O() jest rwna :
SEeff [kl ] SEeff [kl ] = SEeff [kl ] a [ -2 + (/2)kl2 ] (0)
(6.6)
(* wyraenie w nawiasie klamrowym jest indeksem dolnym funkcji dzeta *)
Funkcje dzeta mona obliczy dla operatora -2 + (/2)kl2, zakadajc, e G( x- , y- , ) posiada rozkad
asymptotyczny ( przyjmujemy 2 = 1 ) o postaci :

2
2
2

G( x , y , 0 ) = { exp[ ( x y ) /4 ] / 16 } e
an ( x- , y- )2
(6.7)
n=0
gdzie wprowadzilimy sztuczny czynnik, zapewniajcy zbieno dla > 0.
Czytelnik nie zadowolony z takiej procedury, moe od samego pocztku przyj, e m2 0.
Na mocy warunku brzegowego (5.8) mamy :
a0 (x- , x- ) = 1
(6.8)
I dalej, rwnanie rniczkowe (5.11), zastosowane do wyraenia (6.7), prowadzi do zalenoci rekurencyjnych dla
wspczynnikw an (x- , y- ) :
(x- y- ) /x- a0(x-, y- ) = 0
(6.9)
i dla n = 0, 1, 2,
[ ( n + 1) + (x- y- ) /x- ] an+1(x-, y- ) = [ -2 kl2 (x-) + ]
(6.10)
Rwnania te mona rozwiza :
a1(x-, x- ) = kl2 (x-) + ; a2(x-, x- ) = 1/8 2kl4(x-) -2 kl (x-) kl2(x-) + 2
(6.11)
W wyniku tego otrzymujemy nastpujce wyraenie dla funkcji dzeta, obliczanej przy s = 0 :
(6.12)
(0) = (1/162 ) 2 d4x- 1/8 2kl4(x-)
( po uwzgldnieniu wzorw (5.7), (6.7), (6.11) )
Czon z -2 w wyraeniu dla a2(x-, x- ) odpada przy cakowaniu. Przyjmujc rwne zero dochodzimy do ostatecznego
wyniku :
SEeff = SEeff a ( 2 /1282 ) d4x- kl4(x-)
(6.13)
Zatem, jedynym nastpstwem dylatacji ( w danym rzdzie po ) jest zmiana staej sprzenia :
/4! /4! = /4! a ( 2 /1282 )
(6.14)
tj.
= ( 32 /162 ) a
(6.15)
Z tego bardzo wanego wzoru wynika, e staa sprzenia w teorii klasycznej parametr bezwymiarowy - w wyniku
kwantowych efektw staje si wielkoci zalen od skali. W danym konkretnym przypadku z wzoru tego wynika, ze
przy duych skalach staa sprzenia zmniejsza si, a to oznacza, ze teoria bez oddziaywania w okrelonym sensie jest
dobrym przyblieniem dla stanw asymptotycznych. Przy zmniejszaniu skali staa sprzenia zaczyna rosn i nawet
jeli rozpoczynamy od pewnej maej wartoci przy pewnej skali, moe wzrosn na tyle, e zniweczy wszystkie te
wyniki, ktre otrzymujemy za pomoc teorii zaburze wzgldem .
Zauwamy, e to prawo skalowania cakowicie pokrywa si z prawem, ktre otrzymalimy w poprzednim paragrafie
( przypomnijmy, e a = = -ln(M/M) ).Wynik ten jest dokadny w rzdzie O( ).
Przyjto wprowadza pewn funkcje :
=d(M2) /d ln(M2 ) = ( 32 /322 ) + ...
ktra w danym przypadku okazuje si dodatnia.

(6.16)

Zatem, rnymi sposobami przekonalimy si, e w KTP naley zdefiniowa stae sprzenia w pewnej skali, poniewa
nawet jeli w obszarze klasycznym stae te nie zale od skali, to przy rozpatrywaniu teorii kwantowych nabieraj one
zalenoci skalowej.

76

Zadania.
A. Przy m2 0 dziaanie klasyczne o potencjale
Vkl = m2 kl2 + (/4! )kl4
nie jest ju inwariantne wzgldem dylatacji.
Znajdcie zmian efektywnego dziaania, pojawiajc si w wyniku dylatacji.
W szczeglnoci, znajdcie jak w przyblieniu klasycznym i z uwzgldnieniem poprawek kwantowych [ z dokadnoci
do O() zmian wielkoci m2.
B**. Wychodzc z pewnego nowego rozkadu asymptotycznego dla funkcji G( x- , y- , ) :

2
2
2
2
G( x , y , 0 ) = { exp[ ( x y ) /4 ] / 16 } exp[ - (x ) ] bn ( x- , y- )n
n=0
odpowiadajcemu operatorowi
-2 2 (x-)
wyprowadcie zaleno rekurencyjn dla wspczynnikw bn, jak rwnie wyraenia dla wspczynnikw
bn ( x- , y- ) przy n = 0, 1, 2, 3, ...

Literatura.
1. Coleman S. , Weindberg E. Phys. Rev. D7, 1888 (1973)
*************************************************************************************************

Rozdzia 4. Obliczenie feynmanowskiej caki po trajektoriach za pomoc metody

teorii zaburze : teoria 4.
1. Zasady Feynmana dla teorii 4.
Przejdziemy teraz do oglnego obliczenia w teorii zaburze funkcji Greena w przestrzeni Euklidesa.
Wyjdziemy od nastpujcego wyraenia :
(1.1)
WE [J ] = e-zE[J] = N exp{ - d3x- [ - - + m22 + V() J() ] }
Gdzie : N dowolna (nieskoczona ) staa unormowana.
Spjna funkcje Greena okrelona jest nastpujco :
GE(N)( x-1 , ... , x-N ) = - NZE[J] / J1... JN | J=0
(1.2)
Bdziemy oblicza je, rozpatrujc potencja V jako mae zaburzenie. Dla uproszczenia dalej bdziemy pomijali indeks E,
oraz kreseczk nad x, wskazujc na przestrze Euklidesa.
Wykorzystujc przykad, przedstawiony w rozdziale 3 i paragrafie 3, znajdujemy :
W[J] = N exp[ - < V(/J ) > ] exp( - Z0[J] )
(1.3)
Gdzie :
Z0[J] = - < J(x) F( x y ) J(y) >xy
(1.4)
3
4
2
2
F( x y ) = ( d p / (2) ) [ exp( ip( x y ) / ( p + m )]
(1.5)
Po niewielkich przeksztaceniach algebraicznych otrzymujemy wyraenie :
Z[J] = - ln(N ) + Z0[J] ln { 1 + exp(Z0 ) [ exp( - < V( /J) > ] 1 ] exp ( -Z0 ) }
(1.6)
Ktre dopuszcza rozkad w szereg teorii zaburze wzgldem potencjau V.
Jeli podstawimy :
= exp(Z0 ) [exp( - < V( /J) > 1 ] exp ( -Z0 )
(1.7)
to :
Z[J] = - ln(N ) + Z0[J] [J] + 2[J] 1/3 3[J] + ...
(1.8)
4
W szczeglnoci, jeli V = (/4!) , to mona dokona rozoenia wzgldem potg staej bezwymiarowej ( w czterech
wymiarach ).
Zapisujc :
= 1 + 22 + ...
(1.9)
znajdujemy, e :
Z[J] = - ln(N ) + Z0[J] 1[J] 2 ( 2[J ] ) 13[J] ) 3 ( 3[J ] ) 1[J] 2[J ] + 13[J] ) + ...
(1.10)

77

Rozkadajc eksponente we wzorze (1.7), otrzymujmy :

1[J ] = (1/4!) exp ( Z0 ) < 4/ J4 > exp ( -Z0 )
2[J ] = [ 1/ 2(4! )] exp ( Z0 ) < 4/ J14 >1 < 4/ J24 >2 exp ( -Z0 )
itd.

Podstawiajc wyraenie (1.4) dla Z0 , dochodzimy do nastpujcego wyraenia :

1[J ] = - (1/4! ) [ < xa xb xc xd Ja Jb Jc Jd > + 6 < xx xa xb Ja Jb > + 3 < 2xx > ]
w ktrym pod znakiem < ... > prowadzimy cakowanie po odpowiednich zmiennych x, a, b, c, d.
Analogicznie, ale w nieco sztuczny sposb mona obliczy 2
Zauwamy, e jeli wstawi exp ( -Z0 )exp ( -Z0 ) do rodka wzoru (1.12), to :
1[J ] = [ (1/2(4!)] exp ( Z0 ) < 4/ J14 >1 exp ( -Z0 ) 1[J]
Nastpnie z uwzgldnieniem rozkadu :

(1.11)
(1.12)

(1.13)

(1.14)

mona napisa :

Porwnanie z rozkadem (1.10) dla Z[J] pokazuje, e niespjna cz 1/212 odpada/ Pod tak niespjn czci
rozumiemy wkad do wyraenia, ktry moe by zapisany jako iloczyn dwch lub wicej funkcjonaw od J. Pojcie to
stanie si oczywiste w przedstawieniu diagramowym. To, e Z generuje tylko spjne kawaki, jest suszne we wszystkich
rzdach ( zobacz zadanie ). Przykadowo, wkad rzdu 3 do rozkadw (1.10)jest spjny, zapiszmy bowiem :

W wyraeniu tym poprzez 2c i 3c oznaczono spjne kawaki. Aby otrzyma to wyraenie wykorzystalimy t
okoliczno, e istniej tylko dwa typy niespjnoci : albo wszystkie trzy zmienne x, y, z s niespjne, albo jedna jest
niespjna z pozostaymi dwoma, przy czym ten wariant mona otrzyma trzema sposobami. Nawiasy w wyraeniu (1.17)
su do tego, aby oddzieli inne czony od dziaania operatorw pochodnej dziaajcych wewntrz nawiasw. Z
uwzgldnieniem wzoru (1.18) czon, pojawiajcy si w rozkadzie Z, mona przepisa w postaci :

78

Na koniec, jawne obliczenie spjnej czci 2 prowadzi z dokadnoci do niezalenej od J czci, do wyraenia :

Z pomoc wzoru (1.2) znajdujemy wyraenia dla spjnych funkcji Greena :

79

(* napis we wzorach permutacja cykliczna *)

przy czym w ostatnim wyraeniu bierzemy trjki liczb (ijk) = (123), (124), (125), (126), (134), (135), (145), (146), (156),
a trjka liczb (mn) przyjmuje wartoci dopeniajce do nich tj. (mn) = (456), jeli (ijk) = (123) itd.
W danym rzdzie po wkad do pozostaych funkcji Greena nie wystpuje. Zauwamy, e wkady rzdu 0 do G(2),
rzdu do G(2) , rzdu do G(4) i rzdu 2 do G(6) zostay ju otrzymane wczeniej w przyblieniu klasycznym
rozpatrywanym w poprzednim rozdziale.

80

Poprzez proste obliczenie z wykorzystaniem wzoru (4.26) z rozdziau 3, mona znale funkcje Greena w p-przestrzeni.

W ostatnim wyraeniu suma brana jest tylko po (ij) = (12), (13) i (14).
Na koniec G~((6) dane jest wyraeniem (4.29) z rozdziau 3.
Otrzymane wyraenia s bardzo skomplikowane, jednake istniej tzw. zasady Feynmana, pozwalajce w miar prosty
sposb zapisywa takie wyraenia. Zasady te s nastpujce :
1. Kademu czynnikowi 1/ (p2 + m2 ) przyporzdkowujemy linie z biegncym po niej pdem p :

81

2. Kademu czynnikowi - /4! Przyporzdkowujemy wierzchoek czteropunktowy, przy czym przyjmujemy domylnie,
e cakowity pd wpywajcy do tego wierzchoka jest rwny zero.

3. Aby otrzyma wkad do G~(N) ( p1, ... , pN ) naley, oznaczajc zewntrzne linie diagramu, narysowa wszystkie
moliwe, topologicznie nierwnowane jego permutacje. Liczba sposobw, na jakie mona narysowa dany diagram ,
nazywa si jego waga topologiczn.
4. Po tym jak zapewnimy zachowanie pdu w kadym wierzchoku, bierzemy cak po pdach ptli wewntrznej
d4q /(2 )4.
W wyniku tego dochodzimy do wymaganej funkcji Greena. Jednake bardziej logicznie byoby przyporzdkowa
kademu wierzchokowi czynnik (/4!) ( p) (2)4 , gdzie p reprezentuje sob pd cakowity, wchodzcy do
danego wierzchoka. Wtedy to cakowanie prowadzimy po wszystkich wewntrznych pdach. Przy takim sposobie opisu
pojawia si oglny czynnik (2)4 ( p ), gdzie p jest pdem cakowitym wchodzcym do funkcji Greena.
Przykadowo, w jzyku diagramowym wyraenie (1.24) zapiszemy w postaci :

Po sformuowaniu takich zasad atwo jest napisa pewne wyraenia analityczne, odpowiadajce takim diagramom.

1. Potrzebujemy jeden wierzchoek i trzy propagatory. Mona na cztery sposoby przyczepi pierwsz lini do punktu 1 i
na trzy sposoby przyczepi drug lini do punktu 2. Zatem waga topologiczna powyszego diagramu jest rwna
(1/4!) 4 3 =
Sam wierzchoek wnosi wkad . Zasada taka prowadzi do wyraenia :

2. Mamy dwa wierzchoki. Mona na cztery sposoby przyczepi pierwsz linie do wierzchoka w punkcie 1, na cztery
sposoby przyczepi pierwsz lini do wierzchoka w punkcie 2, na trzy sposoby powiza drug linie pierwszego
wierzchoka z drugim wierzchokiem i na dwa sposoby powiza trzeci linie pierwszego wierzchoka z drugim
wierzchokiem. Zatem, waga topologiczna jest rwna : (1/4!) (1/4!) 4 4 3 2 = 1/6
Nie uwzgldnilimy jeszcze tego, e mamy dwa wierzchoki. Jednake diagram pozostaje taki sam niezalenie od
jakiego wierzchoka rozpoczniemy procedur. Wkad diagramu jest proporcjonalny do ( - )2 = 2
Jeli oznaczymy pdy linii wewntrznych przez q1, q2 ,q3 , to zgodnie z zasadami Feynmana, wkad takiego diagramu
jest rwny :

82

3. Mamy teraz dwa wierzchoki. Mona na cztery sposoby przyczepi pierwsza lini do punktu 1, na trzy sposoby
drug lini do punktu 2, na cztery sposoby trzeci lini ju powizanego wierzchoka z drug lini i na trzy sposoby
czwart lini pierwszego wierzchoka z drugim wierzchokiem. Zatem, waga topologiczna jest rwna :
(1/4!) (1/4!) 4 3 4 3 = 1/4
Wkad diagramu jest proporcjonalny do ( - )2 = 2

4. Mamy teraz dwa wierzchoki. Mona na cztery sposoby przyczepi pierwszy wierzchoek do punktu 1, na cztery
sposoby drugi wierzchoek do punktu 2. W wyniku tego dla kadego wierzchoka pozostaj trzy swobodne linie, po to
aby powiza je wzajemnie. Kady wierzchoek mona na trzy sposoby zamkn w ptle.
Zatem, waga topologiczna jest rwna :
(1/4!) (1/4!) 4 4 3 3 = 1/4
Wkad diagramu jest proporcjonalny do ( - )2 = 2
Zatem, zasady Feynmana sprowadzaj si do zadania, ktre rozwizuj dzieci zbudowa zabawk z pewnych czci
skadowych. Podstawowe elementy, to propagator (linia ) i wierzchoek. Nabierajc troszk wprawy, mona nauczy si
czyta poszczeglne elementy przyporzdkowywane im bezporednio z lagranjanu.
Zgodnie z takimi zasadami dla wyraenia analitycznego (1.25) dla funkcji czteropunktowej otrzymujemy nastpujc
reprezentacje diagramow :

Pozostawiamy czytelnikowi sprawdzenie susznoci czynnikw liczbowych we wzorze (1.25).

Zauwamy teraz, e w wyraeniu dla G~(N)( p1, ... , pN ) wystpuje czynnik multiplikatywny
( pi2 + m2 )-1
i=1
odpowiadajcy propagatorom zewntrznych linii.
Znacznie dogodniej jest posugiwa si funkcjami Greena generowanymi przez dziaanie efektywne. Zwizek tych
funkcji Greena z G~(n) jest bardzo prosty :
Podczas gdy funkcje G~(n) s spjne, funkcje ~(n) s jednoczstkowo-nieprzywiedlne. (* one particle irreducible *)

83

W szczeglnoci ~(2)(p ) jest rwna odwrotnemu propagatorowi, wzitemu ze znakiem minus.

Spotkalimy si ju z takim wynikiem w zwizku z diagramami drzewiastymi, ale jest on suszny we wszystkich rzdach
teorii zaburze. Zatem, ~(4) zawiera tylko diagramy o postaci :

przy czym liniom zewntrznym nie odpowiadaj propagatory.

Aby pokaza, e funkcje Greena ~(n) s jednoczstkowo-nieprzywiedlne, mona wyj od nastpujcych rwna :
[] / = - J , Z[J]/J =
(1.29)
i zrniczkowa je.
Po omwieniu tej kwestii moemy powrci do lagranjanu, w ktrym mona atwo zidentyfikowa wszystkie skadowe
omwionych zasad Feynmana czteropunktowy wierzchoek, wynikajcy z czonu 4 i propagator pojawiajcy si z
czonw kinetycznego i masowego.
Std wynika, e po nabyci pewnej praktyki, mona w prosty sposb odczyta z lagranjanu , zasady feynmanowskie.
Podstawowa trudno polega na tym, aby otrzyma przy takiej procedurze prawidowe znaki i czynniki wagowe stawiane
przed diagramami.

Zadania.
A. Narysujcie wkady rzdu 4 do funkcji dwupunktowej G(2).
B. Narysujcie wkady rzdu 3 do G(4).
C. Zapiszcie analityczne wyraenia dla diagramw z zadania A z uwzgldnieniem wag.
D*. Wyprowadcie zasady Feynmana dla przypadku V = (/4!)4 + (/3!)3.
E** Dowie, e Z[J] generuje tylko spjne diagramy Feynmana.
F** Znajdcie posta dziaania efektywnego Seff[kl ] w rzdzie 2 i pokacie, e w generowanych przez nie funkcjach
Greena nie pojawiaj si diagramy jednoczstkowo-nieprzywiedlne.

2. Rozbienoci w diagramach Feynmana.

Pikno zasad Feynmana nieco blednie, kiedy przekonujemy si, e wikszo caek jest rozbiena !
Przykadowo, wkad rzdu O() do G~(2) zawiera cak :
[ d4p / (2)4 ] [ 1/ ( q2 + m2 )]
Oczywicie, e jest ona rozbiena przy q , poniewa w wyraeniu podcakowym trudno jest dobra miar
cakowania. Taki typ rozbienoci nazywa si rozbienoci w ultrafiolecie.
Pojawia si ona przy duych pdach lub, co rwnowane przy maych odlegociach [ w x-przestrzeni rozbieno
pojawia si od (0) ] i oczywicie jest ona zwizana z tym, e musimy oblicza zbyt duo pochodnych po J w jednym
punkcie.
Drugi przykad to diagram pod nazw ryba (* fish diagram *) :

W tym przypadku przy q caka zachowuje si jak caka od d4q / q4 , tj. jak logarytm ln(q). A on rwnie jest
rozbieny !
Na boku zauwamy, e w przypadku, kiedy m2 = 0 i ( p12 + p22 ) = 0 caka ta jest rozbiena rwnie przy maych q.
Taka rozbieno nazywa si podczerwon. Zwykle takie rozbienoci pojawiaj si tylko w przypadku bezmasowym i
przy niektrych szczeglnych wartociach pdw zewntrznych ( w danym przypadku p1 + p2 = 0, poniewa
znajdujemy si w przestrzeni Euklidesa ).
Przyjmijmy na pewien czas, e m2 0 i skupmy uwag na rozbienoci nadfioletowej.
Fakt, e skonstruowane przez nas funkcje Greena s rozbiene, wydaje si zaamywa nasz program. Zanim jednak
poddamy si zupenie sprbujemy dowiedzie si wicej o wynikych rozbienociach.

84

Przy ich dokadniejszej analizie okazuje si, e znikaj one przy odpowiednim zredefiniowaniu pl i staych sprzenia !
Takie s cudowne wasnoci renormalizacji, ktre jednake s moliwe tylko w okrelonych typach teorii.
Pokaemy teraz, jak na drodze rozwaa topologicznych i bada potg dowiedzie si czy istniej rozbienoci w danej
teorii.
Rozwamy diagram Feynmana o V wierzchokach, E liniach zewntrznych i I liniach wewntrznych. Na pocztku
przyjmiemy, e mamy tylko czstki skalarne.
Liczba niezalenych pdw wewntrznych jest rwna liczbie ptli L w danym diagramie. Dla I pdw wewntrznych
spenione jest V 1 zalenoci ( jedynk naley odj, aby uwzgldni oglne prawo zachowania pdu ), tak wic :
L=IV+1
(2.1)
Zaleno ta pozwala naiwnie obliczy potgi pdu dla diagramu. Takie obliczenie daje nam pozorn potg
rozbienoci diagramu, oznaczan przez D. Aby obliczy D, naley zauway, e mamy L niezalenych cakowa po
ptlach, przy czym w d wymiarach kade z takich cakowa wnosi d potg pdu i I pdw wewntrznych, kady z
ktrych odpowiada propagatorowi, wnoszcemu dwie odwrotne potgi pdu. Zatem :
D = dL 2I
(2.2)
Musimy mie jeszcze jedn zaleno midzy V, E i I. Niech VN oznacza liczb wierzchokw o N liniach.
W diagramie o VN takimi liniami jest NVN linii, bdcych, albo liniami zewntrznymi albo wewntrznymi.
Kada linia wewntrzna uwzgldniona jest dwukrotnie, poniewa zaczyna si i koczy w wierzchoku, zatem :
NVN = E + 2I
(2.3)
Zalenoci (2.2) i (2.3) pozwalaj wyrazi D poprzez liczb linii zewntrznych i wierzchokw :
D = d ( d 2 )E + VN [ ( N 2 )d N ]
(2.4)
W czterech wymiarach mamy :
D = 4 E + ( N 4 )VN
(2.5)
I dalej, w rozpatrywanej dotychczas przez nas teorii N = 4, zatem :
D=4E
( dla teorii 4 w czterech wymiarach )
(2.6)
Otrzymalimy wany wynik, ktrego istota mwi o tym, e pozorny stopie rozbienoci nie jest zaleny od liczby
wierzchokw, a tylko od liczby linii zewntrznych !
Zatem, istniej tylko dwa moliwe warianty o D > 0 :
G~(2) o pozornej rozbienoci kwadratowej D = 2
G~(2) o pozornej rozbienoci logarytmicznej D = 0
Zauwamy, ze omawiane dwu- i cztero-punktowe oddziaywania ju wystpuj w lagranjanie i ten fakt okae si
decydujcy dla renormalizacji.
Oprcz tego, D = 0 nie koniecznie oznacza rozbieno logarytmiczn wierzchoek podstawowy ma D = 0.
Przeprowadzona analiza nie dowodzi, e funkcje G~(6) , G~(8) , ... dla ktrych wielko D jest ujemna s zbiene.
Dlatego D nazywa si wanie pozornym stopniem rozbienoci.
Rozpatrzmy n-czstkowo-przywiedlny diagram o E liniach zewntrznych, jest to taki diagram, ktry mona podzieli
na czci, rozcinajc nie mniej ni n linii wewntrznych.
W przypadku oglnym jeli D1 i D2 s pozornymi stopniami rozbienoci dwch blokw, pokazanych poniej, to dla
caego n-czstkowo-przywiedlnego diagramu :
D = D1 + D2 + 4(n 1 ) 2n
(2.7)
Poniewa dwa bloki zwizane s poprzez n propagatorw i n 1 ptli :

Zauwamy, e zgodnie z definicj bloki I i II s co najmniej n-cztkowo-przywiedlne.

W naszym przypadku, kiedy n = 1, moemy podstawi D1= D2 = 0 i przy tym otrzymamy D = - 2, co odpowiada na
pierwszy ogld diagramowi zbienemu. Przykadem takiej sytuacji jest diagram dinozaur :

ktry w oczywisty sposb jest rozbieny ze wzgldu na dwie caki rozbiene w ptlach.
Drugi przykad jednoczstkowego-przywiedlnego diagramu jest taki :

85

W tym przypadku D1= 2, D2 = -2, wydaje si, e diagram ten jest zbieny, jednake tak nie jest ze wzgldu na
brodawk na jednej z linii (* wart on the one legs linia przerywana na powyszym rysunku *)
Ostatni przykad pokazuje rwnie, e funkcja czteropunktowa moe by rozbiena silniej, ni wydaje si to z naiwnego
pogldu jako dowd tego faktu, przywoamy kwadratowo-rozbien czteropunktow funkcje :
(* quadratically divergent four-point functions *)

Zauwamy, ze rozpatrujc ~(n) bdziemy unikali takich jednoczstkowo-przywiedlnych diagramw.

Przy n = 2 mamy D = D1+ D2 i moe by tak, e stopie D1( lub D2 ) jest ujemny i wystarczajco duy, aby pokry
D2 ( D1 ) i doprowadzi do ujemnego stopnia D.
Jako przykad suy diagram homar (* lobster *) :

Analogicznie przy n =3 mog istnie diagramy o postaci :

( w takim zoonym diagramie z kadego wierzchoka wychodzi nie wicej ni jedna linia zewntrzna ).
W teorii 4 mog istnie nie wicej ni trjczstkowo-przywiedlne diagramy, poniewa kady wierzchoek zwizany z
jedn lini zewntrzn, mona oddzieli od diagramu, rozcinajc go zostaj trzy linie.
Teraz jest jasne, jak wyawia te diagramy, ktre maj ujemny stopie D, wszystkie one s rozbiene.
Wemy dowolny diagram Feynmana i sklasyfikujmy go ze wzgldu stopnia przywiedlnoci, w naszym przypadku kady
diagram jest 1- 2- lub 3- czstkowo-przywiedlny.
Jeli jest ona 3-czstkowo-przywiedlna, to rozcie j na czci skadowe i poszukajcie moliwoci jej rozbicia o
postaci :

Wtedy w tym typie diagramw istnieje prymitywnie rozbiena czteropunktowa funkcja, a drugi blok powinien sam w
sobie by rozoony w ten sposb.
Analogicznie, ukryte rozbienoci w dwuczstkowo-przywiedlnych diagramach bd pojawia si w diagramach o
postaci :

z powtrzeniem takiego rozbicia w drugim bloku.

Na koniec, jednoczastkowo-przywiedlne diagramy, ktre mona przedstawi w postaci :

bd miay ukryte rozbienoci.

Taki rozkad mona wykona dla drugich blokw, do tej pory pki nie ujawni si wszystkie szczegowe struktury.
Takie dokadne wyliczenie diagramw pokazuje, e istotnie zbiene diagramy nie zawieraj ukrytych 2- i 4-punktowych
funkcji.

86

Mona rwnie prociej wyjani pochodzenie ukrytych rozbienoci ultrafioletowych w dowolnym diagramie.
Rozpatrzmy dowoln ptle, ulokowan wewntrz diagramu. Cakowanie po pdzie w ptli w czterech wymiarach
prowadzi do rozbienoci ultrafioletowej, jeli taka ptla tworzona jest nie wicej ni przez jeden lub dwa propagatory
( liniami wewntrznymi ).
Wiksza ich liczba jest zbiena w obszarze ultrafioletowym. Ptla tworzona przez jeden propagator, zawiera tylko jeden
wierzchoek :

przy tym pozostaj dwie linie swobodne, ktre mog by w pewien sposb przyczone do pozostaej czci diagramu
( lub jena linia moe by zewntrzna, a druga przyczona ). W tym przypadku mona izolowa taka dwupunktow
funkcje od wewntrznej czci diagramu. Ptla ograniczona przez dwa propagatory, zawiera dwa wierzchoki, a zatem
cztery linie swobodne :

ktre mona przyczy do pozostaych czci diagramu, albo dowolna z takich linii ( w liczbie trzech ) moe stanowi
linie zewntrzn. We wszystkich tych przypadkach powinnimy izolowa od pozostaej czci diagramu czteropunktow
funkcj lub dwupunktow funkcj, jeli dwie z czterech linii poczymy razem ( w tym przypadku rozbieno jest
kwadratowa ). Wtedy mona zobaczy, e rozbienoci ultrafioletowe wewntrz diagramu powodowane s przez takie
ptle i, e takie ptle pojawiaj si w dwu- i czteropunktowych funkcjach, zagniedonych wewntrz diagramu.
Zatem w teorii 4 w czterech wymiarach diagram Feynmana jest rzeczywicie zbieny, jeli jego pozorny stopie
rozbienoci D jest dodatni i jeli diagram nie moe by rozczepiony na trzy- dwu- lub jednoczstkowe przywiedlne
czci opisanego wczeniej typu i ktre mogyby zawiera izolowane dwu- i czteropunktowe bloki.
Bardziej janiejsze jest nastpujce sformuowanie : diagram Feynmana jest zbieny, jeli pozorny stopie rozbienoci
tego diagramu i wszystkich jego subdiagramw jest dodatni. Jest to tzw. twierdzenie Weinberga, ktre jest suszne
niezalenie od typu danej teorii pola.
Wszystko to co powiedziano oznacza, e przyczyn rozbienoci s tylko dwu- i czteropunktowe funkcje i nic wicej.
W takich funkcjach ukryte jest cae zo !
Tak, wic jeli moemy kontrolowa ich pojawienie si w funkcjach G~(2) i G~(4), to mamy moliwo kontrolowania
rozbienoci wszystkich innych funkcji G~(N).
Diagramy zawierajce wskazane rozbienoci, nazywaj si prymitywnie rozbienymi (* primitively divergent *). Ta
wasno, ze w teorii 4 liczba prymitywnie rozbienych oddziaywa jest skoczona ( oddziaywania dwu- i
czteropunktowe ) ,a same te oddziaywania s tego samego typu co w lagranjanie, jest warunkiem koniecznym
wyeliminowania rozbienoci ultrafioletowych na drodze odpowiedniej redefinicji. Teori w ktrych jest to moliwe
nazywaj si renormalizowalnymi. Ze wzoru (2.4) mona zobaczy, e warunki te speniaj tylko nieliczne teorie
oddziaujcych skalarw ( zobacz zadanie )
Przy d = 4 stopie D ronie wraz ze wzrostem liczby wierzchokw, dla ktrych N > 4. Zatem teorie 5 , 6 , ... chocia
poyteczne z klasycznego punktu widzenia, prowadz do nieskoczonej liczby diagramw prymitywnie rozbienych (
czym wicej wierzchokw, tym silniejsza jest rozbieno ! ). W takim przypadku sytuacja szybko wymyka si z pod
kontroli i nadzieja na wyeliminowanie wszystkich rozbienoci, a zatem i na renormalizowalno danej teorii bardzo
szybko maleje.
Kiedy d = 2 ( jeden wymiar przestrzenny i jeden czasowy ), sytuacja zmienia si na odwrotna. W takim przypadku :
d = 2 2VN ( 2 wymiary )
(2.8)
i stopie D okazuje si niezaleny od liczby N, znaczcej typ oddziaywania !
Wielko D zaley tylko od liczby wierzchokw, przy czym im wicej wierzchokw, tym bardziej zbieny okazuje si
dany diagram Feynmana !
Oprcz tego, D nie zaley od liczby zewntrznych linii !
Zatem, jedyny prymitywnie rozbieny diagram albo ma jeden wierzchoek, albo nie ma ani jednego. Poniewa
rozbienoci pojawiaj si w zwizku z cakowaniem po ptlach, oznacza to, e rozbieno pojawia si tylko w tym
przypadku, kiedy linia pewnego wierzchoka zwizana jest z tym samym wierzchokiem, a nie jak w przypadku
oddziaywa , dwch lub wicej wierzchokw. Podobne rozbienoci nazywaj si rozbienociami normalnego
uporzdkowania (* normal ordring *). W dwch wymiarach rozbienoci ultrafioletow pochodz tylko od normalnego
uporzdkowania, a nie od typu oddziaywania.

87

Na koniec zauwamy, e przy d > 7 nie istniej teorie o skoczonej liczbie diagramw prymitywnie rozbienych.
Ostatnia z moliwych teorii w wyszych wymiarach jest to teoria 3 w szeciu wymiarach, przy czym teraz wielko
jest bezwymiarowa, poniewa wymiar wielkoci jest teraz rwny 2. Liczba diagramw prymitywnie rozbienych jest
niedua, poniewa V nie wchodzi do wyraenia dla D :
D = 6 2E ( 3 w 6 wymiarach )
(2.9)
Tak, wiec prymitywnie rozbienymi s jedno- dwu- i trzy-czstkowe funkcje ( jak czwarta potga, druga potga i
logarytm )
Chocia potencja w tej teorii jest niezadowalajcy, poniewa jest on nieograniczony od dou, sama taka teoria jest
interesujca, poniewa wraz z bardziej zoonymi teoriami z cechowaniem posiada ona wasno asymptotycznej
swobody.
Zatem konkludujc, w niniejszym paragrafie ujawnilimy w feynmanowskich diagramach z ptlami rozbienoci
ultrafioletowe ( ze wiadomoci ), ale przekonalimy si, e w skrajnym przypadku w naszej teorii rozbienoci pochodz
tylko od dwch prymitywnie rozbienych funkcji Greena ( dobre wiadomoci ). Zatem, jeli uda nam si unikn
pojawienia si nieskoczonoci w G~(2) i G~(4), to bdzie nadzieja unikn katastrofy i otrzyma zbiene wyniki.

Zadania.
A. Znajdcie wszystkie prymitywnie rozbiene diagramy w teorii 3 w czterech wymiarach. Dla kadego takiego
diagramu podajcie przykad w niszym rzdzie teorii zaburze.
B. Wymiecie wszystkie teorie oddziaujcych skalarw o skoczonej liczbie prymitywnie rozbienych diagramw w
trzech wymiarach. ( d = 3 )
C. Powtrzcie zadanie B przy D = 5 i pokacie, e przy d > 7 nie istniej teorie o skoczonej liczbie prymitywnie
rozbienych diagramw.
D. Dla przypadkw d = 2, 3, 5, 6 znajdcie wymiary staych sprzenia w teorii o skoczonej liczbie prymitywnie
rozbienych diagramw.

3.Wymiarowa regularyzacja caek Feynmana.

(* Dimensional regularization of Feynman integrals *)
Dalej bdziemy kontynuowali obliczanie diagramw Feynmana.
Obliczenie UV-zbienych diagramw moemy prowadzi bezporednio, a w przypadku diagramw rozbienych
wymagane jest specjalne zadanie miary cakowania. W takim przypadku spotkamy si z cakami o postaci :

I4(k) = d4 F(, k)

(3.1)

gdzie przy duych funkcja F zachowuje si jak -2 lub -4.

Istota metody wymiarowej redukcji polega na obnieniu liczby wymiarw, po ktrych prowadzimy cakowanie, wtedy
rozbienoci w sposb trywialny znikaj.
Przykadowo, jeli F -4, to w dwch wymiarach caka (3.1) na granicy ultrafioletowej jest zbiena.
Z matematycznego punktu widzenia powinnimy wprowadzi funkcje :
I(,k) = d2 F(, k)
(3.2)
Jako funkcje ( zespolonej ) zmiennej .
Obliczymy j w tym obszarze gdzie I nie posiada osobliwoci na -paszczynie. Nastpnie wprowadzamy funkcje
I(, k), pokrywajc si z I w obszarze zbienoci caki (3.2) na -paszczynie i posiadajc dobre okrelenie
osobliwoci poza obszarem zbienoci. Dokonujc przeduenia analitycznego moemy twierdzi, e funkcje I i I
pokrywaj si.
Piknym przykadem ilustrujcym istot metody przeduenia analitycznego, jest rnica midzy definicj funkcji
gamma
Eulera i Weierstrassa . Przy Re z > 0 definicja Eulera ma posta :

(z) = dt e-t tz 1
0
Caka ta jest rozbiena przy Re z < 0, poniewa przy t 0 zachowuje si ona jak dt/t1 + | Re z | , tj. dy do
nieskoczonoci.

88

(3.3)

Jednake wykorzystujc wyraenie (3.3), mona wyduba obszar odpowiadajcy za pojawianie si problemw,
zapisujc :

n
n+
z
1
(z) = [ (-1) /n! ] dt t
+ dt e-t tz 1
n=0
0

gdzie : dowolna wielko.

Druga z caek jest dobrze okrelona nawet przy Rez < 0, a do chwili kiedy > 0.
Pierwsza caka posiada proste bieguny we wszystkich punktach, gdzie z jest liczb ujemn lub zerem. Zatem :

n
n+
z
(z) = [ (-1) /n! ] [
/ ( z + n )] + dt e-t tz 1
n=0
0

(3.4)

(3.5)

Wyraenie to jest suszne wszdzie na paszczynie z. Oprcz tego, nie powinno ono zalee od dowolnego
wspczynnika ( czytelnik moe si sam przekona, e d/d = 0 )
Przy = 1 otrzymujemy definicje Weierstrassa funkcji gamma.
Wszystko to, co musielimy zrobi aby wyizolowa osobliwoci musielimy wprowadzi w procesie obliczenia dowolnej
skali, chocia ostateczny wynik od tej skali nie zaley.
Nasz problem polega na tym, e caki typu (3.2) s podobne do caek Eulera. Chcemy wobec tego znale rwnowanik
definicji Weierstrassa .
Procedura bdzie nastpujca :
1) ustalimy skoczony obszar zbienoci caki po ptli na -paszczynie, dla caek rozbienych obszar ten bdzie lea
po lewej stronie od prostej = 2.
2) zbudujemy now funkcje, ktra pokrywa si z cak po ptli w jej obszarze zbienoci, ale ktra jest zdefiniowana w
szerszym obszarze, zawierajcym punkt = 2
3) dochodzimy do granicy przy 2
Pokaemy teraz, jak to wykona w przypadku diagramu jednoptlowego, postpujc zgodnie z [1] ( tHooft, Veltman )
Jako przykad wemiemy kwadratowo-rozbieny diagram umieszczony jako drugi w szeregu diagramw (1.26).
Na pocztku rozczepimy obszar cakowania, zapisujc :
d2 d4 d2-4
Nastpnie wprowadzimy w przestrzeni o wymiarze 2 4 wsprzdne biegunowe i oznaczymy przez L dugo
(2 4 )-wymiarowego -wektora. Wtedy caka przyjmie posta :

4
(3.6)
I = d d2-4 dL L2-5 [ 1 / ( L2 + 2 + m2 )]
0
Mona wykona cakowanie po ktach ( Dodatek B ), co prowadzi do wyraenia :

I = (2-2 / ( 2 )] d4 dL L2 5 [ 1 / ( L2 + 2 + m2 )]
(3.7)
0
Jest ono okrelone niezbyt dobrze, poniewa przy 1 istnieje dla niego UV-rozbieno, a oprcz tego caka po L jest
rozbiena w niszym obszarze ( obszarze podczerwonym ) przy wszystkich 2.
Zatem, na -paszczynie nie wystpuje obszar, w ktrym caka I jest dobrze okrelona. Jednake rozbieno
podczerwona jest artefaktem rozbicia miary cakowania. Zauwamy, e zapisujc :
L2 6 = ( 1/ 2 ) d/dL2 (L2 ) 2
(3.8)
i cakujc przez czci po L2 nastpnie odrzucajc czon powierzchniowy, otrzymamy :

-2
4
I=(
/ ( 1)] d dL2 ( L2 ) 2 ( - d/dL2 ) ( L2 + 2 + m2 )]
(3.9)
0
jeli jeszcze do tego wykorzystamy rwno :
( 1 ) = ( 2 ) ( 2 ).
Teraz ju reprezentacja (3.9) posiada rozbieno podczerwon przy 1 i cay czas rozbieno ultrafioletow przy
1, tak, e obszar zbienoci cay czas jeszcze si nie pojawia.
Powtrzymy jeszcze raz t procedur , co doprowadzi nas do nastpujcego wyniku :

I = [ ( -2 / ()] d4 dL2 ( L2 ) 2 ( - d/dL2 ) ( L2 + 2 + m2 )

(3.10)
0
ktry ju jest dobrze okrelony przy 0 < < 1.

89

Zauwamy, e w celu uzyskania zbienoci zmuszeni bylimy podzieli obszar zbienoci podczerwonej na dwie czci.
Jeli caka po ptli byaby rozbiena logarytmicznie, to wystarczyby jeden krok powyszej procedury.
Otrzymawszy dla I wyraenie (3.10), zbiene w skoczonym obszarze ( w danym przypadku w obszarze 0 < < 1 )
chcemy go teraz przeduy do punktu fizycznego =2. Moemy to zrobi nastpujco.
Podstawimy do wyraenia podcakowego pewn sprytn konstrukcje :
1 = 1/5 ( L/L + / )
(3.11)
i scakujemy przez czci w obszarze zbienoci. Otrzymamy :

-2
4
I = - 1/5 ( 2
/ ()] d dL2 [ / + L2 /L2 ] [ (L2 )-1/ ( L2 + 2 + m2 )3 ]
(3.12)
0
Po niewielkich przeksztaceniach algebraicznych, wyraajc praw cz przez I, dojdziemy do wyraenia :

2
-2
4
I = - ( 3m / 1 ) ( 2
/ () d dL2 [ (L2 )-1/ ( L2 + 2 + m2 )4 ]
(3.13)
0
W wyraeniu tym w postaci jawnej wprowadzono biegun przy =1. Caka jest teraz rozbiena na grnej granicy przy
2. Dlatego powtrzymy proces i ponownie podstawimy (3.11) do (3.13). Wynik mona przewidzie :

2
-2
4
I = [ 2 3 4m / ( 1 )( 2 )] (
/ () d dL2 [ (L2 )-1/ ( L2 + 2 + m2 )5 ]
(3.14)
0
Wanie do takiego wyniku dylimy. Caa rozbieno jest teraz zwizana z prostym biegunem przy = 2, poniewa
caka jest teraz zbiena.
Dokonajmy podsumowania. Na pocztku zdefiniowalimy skoczon cak na -paszczynie, ktra powinna pokrywa
si z cak, ktr wczeniej oznaczylimy jako d2 F(, k), w naszym przypadku jest to wyraenie (3.10), ktre staje
si wyraeniem wyjciowym dla dalszych oblicze. Jeli obszar zbienoci nie zawiera w sobie punktu =2, to
dokonujemy przeduenia analitycznego z pomoc wzoru- triku (3.11).
Byoby dobrze pokaza, e dla zbienoci caek procedura prowadzca do (3.10) w rzeczywistoci daje prawidowy
wynik. W charakterze przykadu wemy zbien cak :
I = d2 [ 1/ ( 2 + m2 )6 ]
atwo zauway, e opisana procedura prowadzi do wyraenia :

-2
4
I=(
/ ( 1 ) d dL2 ( L2 ) 2 ( - d/dL2 ) ( L2 + 2 + m2 )6
(3.15)
0
ktre jest skoczone przy = 2. Tak jak tego chcielimy :

I(2) = d4 [ (-1)/ ( L2 + 2 + m2 )6 ] | = d4 [ 1 / ( 2 + m2 )6 ]
0
Zatem, procedura jest w istocie samozgodna.
Po tej caej uciliwej procedurze zwrcimy teraz uwag na interpretacje caek w 2 wymiarach, przedstawionych w
dodatku B. Jeli kierowalibymy si lepo wzorami z dodatku B, to otrzymalibymy :
d2 / ( 2 + m2 ) = [ ( 1 ) / (1)] [ 1 / (m2 )1 ]
(3.16)
Rozkadajc to wyraenie w pobliu = 2 i wykorzystujc przy n = 0, 1, 2, .. i 0 wzr :

n
2
( n + 1 ) = 1/6 + (1/k2 ) , (1) = 1/6 2
k=1
jest sta Eulera-Mascheroniego :
(1) = = 0,5772...

(3.19)

(3.20)

90

W wyniku tego otrzymujemy :

lim d2 [ 1/ ( 2 + m2 )] = 2m2 [ (1/ 2 ) + (2)]
(3.21)
2
Mona pokaza, e wynik ten pokrywa si z wynikiem, ktry otrzymujemy poprzez cakowanie wyraenia (3.14).
W dalszej kolejnoci bdziemy wykorzystywali naiwne wzory z dodatku B, nie zapominajc jednak o ich interpretacji,
poniewa dziki t Hoftowi i Veltmanowi wiemy, e s one bardzo istotne.

Zadania.
A. Pokacie, e naiwne rachunki zgodne z wzorami z dodatku B oraz cisa procedura, wyoona w danym paragrafie,
prowadz dla caek :
I = d2 [ 1/ ( 2 + m2 )] , I = d2 [ 1/ ( 2 + m2 )2 ]
Do tych samych wynikw.
B. Dowiedzcie ostatnich czterech wzorw dodatku B.

********************************************************************************
Dodatek B. Cakowanie przy dowolnej liczbie wymiarw.
Rozpatrzmy cak :
I = dN F( )
Gdzie F() dowolna funkcja tylko dugoci ( = 1, ... , N ), N liczba cakowita.
Wprowadzimy wsprzdne biegunowe w N wymiarach :
( 1 , ... N ) ( L, , 1 , ... , N )
gdzie :
L2 =
Wtedy :
dN = LN-1dL d sin(1)d1sin2(2)d2 ... sinN-2(N-2)dN-2
gdzie przyjmujemy, e zmienne przyjmuj wartoci w przedziaach :
0 < L < ; 0 < < 2 , 0 < 1 < , i = 1, ... , N 2
atwo pokaza, e :

Wykorzystujc dobrze znany wzr :

przy czym = , otrzymujemy :

Podstawiajc ten wynik do (B.5), dochodzimy do wzoru :

91

(B.1)

(B.2)
(B.3)
(B.4)

w ktrym x = L2.
W przypadku oglnym F(x) ma posta :
F(x) = ( x + a2 )2 , A = 2, 3,
Co prowadzi do wzoru :

(B.9)

Porwnujc z wyraeniem dla funkcji beta :

susznym przy Re ( N/2) > 0 i Re[ A (N/2) ] > 0, otrzymujemy ostateczny wynik :

Wyprowadzilimy to wyraenie w przypadku cakowitego N przy Re[ A (N/2)] > 0, Re[ N/2) > 0
Przyjmiemy teraz, ze przy przedueniu analitycznym wyraenie (B.12) jest suszne w przypadku niecakowitych N.
Dalej, podstawiajc = + p i wprowadzajc oznaczenie :
b2 = a2 + p2 moemy zapisa (B.12) w postaci :

Teraz, kolejno rniczkujc wyraenie (B.13) po p atwo otrzyma wzory :

Wzory te wyprowadzilimy dla przestrzeni Euklidesa i w kadym przypadku przyjmowalimy, ze prawa cz jest
prawidowym przedueniem lewej czci na niecakowite wartoci N.

92

Zestawienie podstawowych wzorw regularyzacji.

********************************************************************************
4. Obliczenie caek Feynmana.
Bdziemy kontynuowali obliczanie diagramw Feynmana niszego rzdu w teorii 4 , wykorzystujc obliczenia
przedstawione w paragrafie 3 i wzory z dodatku B.
Widzielimy ju, metod wymiarowej regularyzacji opart na obliczaniu caek Feynmana w 2-wymiarach, gdzie staa
sprzenia jest nie jest bezwymiarowa. Dla dogodnoci wprowadzimy now bezwymiarow sta sprzenia new
zgodnie z zalenoci :
old = new (2 )2
(4.1)
gdzie : 2 dowolna staa o wymiarze masy.
Inaczej mwic, obliczamy funkcje Greena w teorii, okrelonej przez dziaanie :
S [] = d2 x[ + m22 + (/4! ) (2 )2 4 ]
(4.2)
Zasady Feynmana dla tej teorii s zupenie takie same jak dal teorii w czterech wymiarach, oprcz trzech punktw :
1) w iloczynie skalarnym wektorw sum bierzemy po 2 skadowych
2) caki ptlowe maj posta d2 / (2)2
3) staa w wierzchoku zamienia si na sta ( -)(2 )2

93

Obliczymy teraz diagramy niszego rzdu w podanej teorii. Rozpoczniemy od diagramu gowong ( taki diagram
pojawia si od nienormalnego uporzdkowania w czonie oddziaywania ). Wkad takiego diagramu dany jest poprzez
wyraenie :

gdzie wykorzystalimy wzr (B.16) i wynielimy przed czynnik m2, poniewa rozmiar wkadu takiego diagramu jest
rwna kwadratowi masy.
Rozkadajc w szereg w pobliu = 2, otrzymujemy :

Zauwamy, e dziki wprowadzeniu dowolnej skali 2 moemy w tym wzorze przeledzi wymiary i e biegun w
rozkadzie funkcji skraca si z pierwszym czonem rozkadu wielkoci (42/ m2 )2 , w wyniku tego pozostaje
skoczony wkad przy 2. Taka okoliczno jest zachowana przy obliczaniu wszystkich rozbienych diagramw.
Zatem, wnioskujemy, e rozbieno w T przejawia si w postaci prostego bieguna, a skoczona cz T, ktra w danym
przypadku nie zaley od pdw zewntrznych, jest cakowicie dowolna, poniewa wpywa na ni zmiana 2.
Nastpny diagram ryba :

Zgodnie z zasadami Feynmana :

Poniewa teraz w cace po ptli mamy wicej ni jeden propagator, mona dla dogodnoci wprowadzi parametryzacje
feynmanowsk, opart na wzorze :

Pozwala ona w dogodnej formie przegrupowa pdy w ptli.

94

W danym przypadku wykorzystamy j w postaci :

(4.9)
Mianownik mona przepisa w postaci :
2 + m2 + p2x( 1 x ) , = p( 1 x )
(4.10)
2
2
Poniewa mamy do czynienia z cakami zbienymi, mona podstawi d = d i oznaczy przez w cace po ptli.
W wyniku tego otrzymujemy :

Dziki takiej okolicznoci mona teraz wykorzysta wzr (B.16) i obliczy cak, otrzymujc przy tym :

Zanim dokonamy rozoenia, przypominamy, e wymiar diagramu jest rny (2 )2 to ju zostao otrzymane.
Po rozoeniu, otrzymujemy :

Jeszcze raz podkrelamy, e skoczona cz powyszego wyraenia zaley od 2 , chocia w danym przypadku zaley
ona od pdw zewntrznych. Naley zauway, e taka dowolno zwizana jest bezporednio z metod oblicze, a
dokadnie z tym, e rozbiene wyraenie dzieli si na cz rozbien i skoczon.
Pozostaje zatem, scakowa wzgldem parametru feynmanowskiego x. Poniewa wielko x( 1 x ) jest wszdzie
dodatnia [ 0 < x( 1 x ) < ] w obszarze cakowania argument logarytmu jest zawsze dodatni, co pozwala atwo
obliczy cak. Wykorzystujc wzr :

95

W ostatecznym rachunku otrzymamy :

Przy obliczaniu czteropunktowej funkcji pojawiy si trzy podobne wkady z p = p1 + p2 , p = p1 + p3 ,

p = p1 + p4 , odpowiadajce wkadom s-, t- i u-kanau ( wszystkie te pdy przyjmujemy jako wchodzce )
Rozpatrzony diagram obliczany jest w obszarze euklidesowym, przeduenie do przestrzeni Minkowskiego pocignie za
sob zmian znaku wielkoci p2 i wymaga wnikliwej interpretacji otrzymanego wyniku.
Jednake w tej postaci w jakiem pki co zapisujemy wzory, skoczona cz nie zawiera adnej interesujcej
analitycznej struktury, pki p2 > 0.
Powrcimy do tego zagadnienia, kiedy dojdziemy do interpretacji wyniku w przestrzeni Minkowskiego.
Tym sposobem obliczamy rwnie diagram podwjny czerpak (* double scoop *) :

Zauwamy pojawienie si podwjnego bieguna i dowolno resiuu w biegunie prostym w skoczonej czci.
Na zakoczenie obliczymy diagram zachodzce Soce :

Uytecznie bdzie to wykona szczegowo, poniewa diagram ten zawiera dwie ptle.

96

Oznaczmy wkad tego diagramu przez (p). Zgodnie z zasadami Feynmana :

W diagramach, zawierajcych kilka ptli, UV-rozbienoci przenikaj do caek parametryzowanych.

Dobrze byoby, aby w takich cakach wystpoway mniej rozbienoci. To oznacza, e zanim wprowadzimy caki
Feynmana, naley za pomoc specjalnej techniki przeksztaci wyraenie (4.19), bez wzgldu na fakt, e caka ta jest
rozbiena logarytmicznie. Wykorzystamy teraz nastpujcy trik :
1 = (1/4) [ / + q/q ]
(4.20)
i dokonamy cakowania przez czci, co pozwala otrzyma :

przy czym odrzucilimy czon powierzchniowy, majc na uwadze przeduenie analityczne, o ktrym mwilimy w
zwizku z diagramami jedno-ptlowymi [1, 2].
Po jawnym zrniczkowaniu otrzymujemy :

przy czym w czasie dokonywania oblicze bez specjalnego zastanawiania si dokonalimy kilku liniowych zamian
zmiennych w pdach i ptlach. Teraz wida, e K (p) jest rozbiene logarytmicznie , a K (p) liniowo.
Na pocztku obliczymy K(p).

97

Wprowadzimy parametry Feynmana, na pocztku dla jednej ptli, poczynajc od tej najbardziej rozbienej.
Otrzymujemy :

Wykorzystujc wzr (B.16), cakujemy po , co daje :

Ponownie wykorzystujc wzr (4.8) przepiszemy powysze wyraenie do postaci :

Na koniec, cakowanie po q daje :

Dla dogodnoci wprowadzimy wielko :

2
( ktra jest dodatnia w wyniku przeduenia analitycznego ) i rozoymy (4.29) w pobliu = 0.
Caka po parametrze ma biegun przy = 0, pojawiajcy si od punktu y = 0. Zapiszmy dalej :

Wykorzystujc zaleno :
y -1+ = (1/) d/dy y
i cakujc przez czci, znajdujemy :

(4.32)

98

Teraz ju moemy obliczy cak po parametrze, rozkadajc w pobliu = 0.

Obliczenie K prowadzimy analogicznie, co prowadzi nas do wyraenia :

W danym przypadku caka po parametrze jest zbiena, tak wic osobliwoci po p2 sprowadzaj si jedynie do bieguna
prostego.
Rozkad w pobliu = 0 daje :

Czony O(2 ) i O() w cace po parametrze dla K(p) i pK(p) s bardzo zoone i daj wkad do ostatecznej czci
(p).
Zbierajc wszystkie otrzymane wyniki razem, znajdujemy :

+ (1/4)p + skoczona cz ]
Zauwamy, e teraz ju pojawia si dowolno rwnie na poziomie bieguna prostego ( tak jak i w skoczonej czci ).
Skoczon cz funkcji (p) obliczy bardzo trudno. Nie mona tego zrobi w zamknitej postaci i naley wprowadza
dilogarytm ( lub funkcje Spencea ), zdefiniowan nastpujco :
1
Li2 (x) [ ln( 1 xt )/t ] dt
(4.38)
0
Dowiadczenie pokazuje, e kiedy obecne s masy, obliczenia skoczonych czci diagramw dwuptlowych wymagaj
dugich i mudnych rachunkw.

99

Zadania
A. Pokacie, e przy a > 0

B. Podstawcie teraz z = 4/a. Znajdcie struktur osobliwoci funkcji I(z) na paszczynie zespolonej z i ustalcie posta
I(z) przy z rzeczywistych.
C. Znajdcie posta skoczonej czci funkcji (p) przy m2 = 0
D. Wyprowadcie wyraenie dla pK [ wzr (4.34)].
E* Znajdcie K(p) w rzdzie 2 i wyracie otrzymane caki poprzez dilogarytmy.

5. Renormalizacja.
W poprzednich paragrafach pokazalimy jak oblicza caki Feynmana. Ustalilimy, ze w teorii niektre diagramy
maj UV-rozbienoci, przy czym pojawiaj si one tylko w dwu- i czteropunktowych funkcjach Greena ( diagramy
prymitywnie rozbiene ). Kiedy do tych diagramw zastosowalimy regularyzacje wymiarow, nieskoczonoci
sprowadziy si do biegunw w zmiennej = 2 n /2 > 0 na paszczynie zespolonej , n jest liczb wymiarw CP. Na
dodatek skoczona cz tych diagramw okazaa si dowolna i zalena w naszym schemacie postpowania od zadanego
parametru masy .
Teraz pokaemy jak mona wyeliminowa te bieguny kolejno w kadym rzdzie wzgldem . Metoda jest bardzo prosta
zmienimy zasady Feynmana w kadym rzdzie tak, aby osign skoczony wynik przy 0.
Jako pierwszy przykad rozpatrzymy diagram gowacz :

Obecn tutaj nieskoczono mona wyeliminowa, dodajc do lagranjanu dodatkowy czon :

(m2/4 ) ^ [ (1/) + F1(, m^2 )] 2
ktry rozpatrujemy jako dodatkowy czon oddziaywania.
F1 jest dowoln bezwymiarow funkcj, analityczn przy 0, jej obecno odzwierciedla dowolno caej
procedury.
Dodatkowy czon prowadzi do nowej zasady Feynmana, ktr moemy wyrazi w nastpujcy sposb :

Dlatego, jeli obliczymy propagator odwrotny w rzdzie O(), to :

( naley pamita, e poprawka do propagatora odwrotnego przy odwrceniu zmienia znak na minus )
Ta bardzo naiwna procedura daje teori skoczon w rzdzie . Dodatkowy czon (5.3) nazywa si kontrczonem.
(* counterterm *)
Bardzo wane jest to, e jego zaleno od pola ( od pochodnych pola ) jest taka sama jak czonu, ju obecnego w
lgranjanie ( w danym przypadku jest to czon masowy )

100

(5.3)

Przejdziemy teraz do rzdu 2. Jednoczstkowo-nieprzywiedlna (* one particle irreducible *) (1PI ) cztero punktowa
funkcja dana jest poprzez diagramy :

s, t, u zmienne Mandelstama.
s = ( p1 + p2 )2 , t = ( p1 + p3 )2 , u = (p1 + p4 )2
W tej postaci w jakiej zostaa ona zapisana, funkcja ~(4) jest rozbiena przy 0.
Aby zmieni to pooenie, dodamy jeszcze jeden czon do lagranjanu :
(1/4!)2 (3^/2) [ (1/) + G1(, m^2 )] 4

(5.8)

gdzie : G1 dowolna bezwymiarowa funkcja zmiennej , analityczna przy 0.

Ten nowy kontrczon prowadzi do dodatkowej zasady Feynmana o postaci :

Dodaje si on przy obliczeniach nowej funkcji (4) , prowadzc przy 0 do skoczonego wyniku :

Analogicznie mona obliczy wkad do ~(2) rzdu O(2 ), ale teraz ju naley wykorzysta dodatkowe zasady
Feynmana (5.4) i (5.10).
W reprezentacji diagramowej dla odwrotnego propagatora otrzymujemy :

gdzie dodatkowe zasady Feynmana zostay zastosowane w danym rzdzie do dwch nowych diagramw. Moemy je
atwo obliczy ( zobacz zadanie ).

101

(5.9)

Okazuje si, e :

gdzie pokazano tylko bieguny wzgldem , oprcz tego :

Porwnujc z diagramem podwjny czerpak ( poprzedni paragraf ) :

zauwamy, ze podwjny biegun w ostatnim wyraeniu skraca si dokadnie z kontrczonem diagramu (5.13), chocia
biegun prosty pozostaje.
Wynika to z diagramw, poniewa suma :

zgodnie z definicj jest skoczona.

Skadajc wszystkie diagramy, znajdujemy :

gdzie nie wypisano skoczonej czci.

I ponownie spotykamy si z wyraeniem rozbienym przy 0. Jednake teraz (!) czony z ln(m^2 ) wystpujce przy
biegunach prostych oddzielnych diagramw, zniky, podobnie jak i eulerowska staa, zawarta w kadej z funkcji (n),
ale nie wystpujca w rnicy :
( n + 1 ) (n) = 1/n
(5.17)
Aby skrci bieguny w (5.16), wprowadzimy nowy masowy kontrczon, tak e zasada Feynmana dla tego czonu
przyjmuje posta :

gdzie : F2 funkcja zmiennych , m^2 , dowolna, ale skoczona przy 0.

Czon ten generowany jest przez dodatkowy kontrczon w lagranjanie :

Odpowiada on tylko za jeden typ nieskoczonoci w ~(2). Drugi typ nieskoczonoci skraca si poprzez dodanie do
naszego, cigle rozrastajcego si lagranjanu, jeszcze jednego czonu :

gdzie : H2 dowolna funkcja, analityczna przy 0.

102

Zatem, wykonujc to wszystko, otrzymujemy moliwo uniknicia UV-rozbienoci w rzdzie 2.

Jest jasne, e tak gr mona prowadzi dugo obliczamy diagramy rzdu 3, wykorzystujc wejciowy lagranjan i
kontrczony (5.19) i (5.20), nastpnie wprowadzamy nowe kontrczony, ktre wybrane s z dokadnoci O(2) tak, aby
skrci nowe rozbienoci itd.
Do tej pory sprzyjajc okolicznoci byo to, e wszystkie konieczne dla uniknicia rozbienoci kontrczony
generoway nowe oddziaywania tego samego typu, jak te ktre ju s zawarte w wejciowym lagranjanie.
Nie musielimy [ z dokadnoci do O(2) ] wprowadza kontrczonw, odpowiadajcym czonom nie wystpujcych w
lagranjanie oddziaywa. Jeli udaoby si pokaza, e takie odpowiednioci zachowane s we wszystkich rzdach
wzgldem , to powiedzielibymy, e teoria jest renormalizowalna. Nie bdziemy teraz prbowali dowodzi tego faktu
dla teorii 4, a wskaemy jedynie to miejsce, gdzie caa procedura moe okaza si niewystarczajca.
Rozpatrzmy typowy dwuptlowy diagram :

w ktrym nie wystpuj adne linie zewntrzne.

W wyniku rnych ptlowych cakowa diagram ten jest rozbieny. Zgodnie z naszymi nowymi zasadami dla
kontrczonw do wskazanego diagramu naley doda trzy diagramy kontrczonowe :

Kada linia
przedstawia kontrczonowy wierzchoek niszego rzdu, konieczny dla skrcenia
nieskoczonoci, pojawiajcej si w diagramie jednoptlowym. Dlatego te takie diagramy kontrczonowe bd
zawieray czon 1/, wynikajcy z wkadu diagramu
, pomnoonego przez ln(p2 ), gdzie p jest
pewnym pdem, pojawiajcym si przy cakowaniu po ptli. Zatem, wszystko to bdzie wygldao jak gdyby ukazane
czony generoway w lagranjanie kontrczony postaci ln(p2/ ), ktre nie odpowiadaj adnemu czonowi w
lagranjanie, poniewa residua ln(p2 ) jest nadzwyczaj nielokalna w przestrzeni wsprzdnociowej.
Podobne czony to przysowiowa kropla dekciu w beczce miodu.
W tym wanie zawiera si znany problem pokrywajcych si rozbienoci. (* overlapping divergences *)
Wnikliwa analiza powyszych diagramw pokazuje, e suma wszystkich diagramw nie zawiera adnych biegunw o
residuum logarytmicznym, skracaj si one w odpowiednimi biegunami, zawartymi w diagramie dwuptlowym. W
istocie ju widzielimy przykad takiego cudu, kiedy czony z ln(m^2 ) skrciy si z residuum bieguna prostego we
wzorze (5.16)[ Dokadniej zobacz [1]). Punktem krytycznym przy dowodzie renormalizacji jest moliwo dowiedzenia,
tego e pokrywajca si rozbieno w istocie si skraca.
Zamy, e tak wanie jest i dla zapewnienia skoczonoci teorii w dowolnym rzdzie po musimy wprowadza tylko
takie kontrczony, ktre odpowiadaj wejciowemu lagranjanowi. To oznacza, e ten lagranjan, ktry prowadzi do
skoczonego wyniku, ma posta :
ren = + kontr
(5.21)
gdzie - jest naszym wejciowym lagranjanem
= + m22 + (/4!) 2 4
(5.22)
a kontr jest lagranjanem kontrczonw :
kontr = A + m2 B2 + (/4!) 2 C4
(5.23)
Ma on ( zgodnie z zaoeniem, ktre sprawdzono w rzdzie O(2 ) ) dokadnie tak sam posta, co , ale ze specjalnie
dobranymi A, B, C tak e funkcje Greena, generowane przez lagranjan ren , skoczony przy 0.
Definiujc nowe pola i parametry, mona ren przepisa nastpujco :

103

0 jest tzw. goym polem ; m0 , 0 - mas i sta sprzenia.

Zauwamy, e ren wyglda dokadnie tak jak ,jeli nie uwzgldnia oznacze parametrw i pola.
Jednake ren prowadzi do skoczonej teorii, a nie. To pokazuje, e eliminujc sprytnie wszystkie nieskoczonoci
w 0 , m0 i 0 moemy sprawi aby teoria bya skoczona. Po tym nieskoczonoci zostaj pochonite przez
renormalizacje. Wszystkie goe wielkoci s rozbiene przy 0, podczas gdy ( zrenormalizowane ) wielkoci m przy
0 przyjmuj skoczone ( dowolne ) wartoci. Ostatni wielkoci naley utosami z parametrami fizycznymi danej
teorii. W podejciu, opartym na cace po trajektoriach, dokonujemy cakowania po polach, std mona dokona zmiany
skali pl w czynniku Z , jeli tylko jednoczenie w odpowiedni sposb zmienimy skal rda, definiujc goe rdo
nastpujco :
J0 = Z- J
(5.28)
lub goe klasyczne pole :
kl 0 = Zkl
(5.29)
Biorc jako wejciowy lagranjan (5.21) otrzymamy funkcje Greena z poprzedniego paragrafu, w ktrych m i
zamienione s na wielkoci m0 i 0. Wyraajc goe parametry przez parametry fizyczne m i i w odpowiedni sposb
renormalizujc J, otrzymamy skoczone funkcje Greena. W przypadku 1PI-funkcji Greena, rwno ta ma posta :
~(n)0 ( p1, ... , pn ; 0 , m0 , ) = Z-n/2 ~(n)( p1, ... , pn ; , m , )
(5.30)
gdzie : ~(n) funkcje skoczone przy 0.
W tej rwnoci mona albo rozpatrywa goe parametry jako funkcje zrenormalizowanych, albo przyj goe parametry
jako zmienne niezalene. W ostatnim przypadku oddzielne parametry s funkcjami goych parametrw. Zauwamy, teraz
e lewa cze rwnoci (5.30) nie zaley , podczas gdy prawa jawnie, jak rwnie niejawnie ( poprzez , m ) zaley od
. Dlatego, rniczkujc obie czci rwnoci (5.30) po , otrzymamy rwnanie rniczkowe, odzwierciedlajce ca
magi renormalizacji :
( rwnanie to odzwierciedla grupowy charakter skoczonych renormalizcji funkcji Greena, odpowiadajcych rnym
receptom renormalizacji, nazywanym rwnaniem grupy renormalizacji przypis tumacza wersji rosyjskiej )
[ / + (/) / + (m/) /m n (ln(Z)/) ~(n) = 0
(5.31)
Pikno tego rwnania polega na tym, e zawiera ono tylko zrenormalizowane funkcje Greena ~(n) , ktre s skoczone
przy 0.
Rne pochodne pojawiaj si na skutek niejawnej zalenoci ~(n) od , poprzez i m.
Zdefiniujmy nastpujce wspczynniki :

104

S one analityczne przy 0, bezwymiarowe i zale tylko od i m/.

Z drugiej strony (n) zgodnie ze swoj budow ma wymiar rwny 4 n + ( n 2 ), ktry mona rozumie jako
sumaryczny stopie jednorodnoci funkcji (n) wzgldem jej parametru wymiarowego , tj. :

gdzie wprowadzilimy skal s dla pdw.

Rwnanie to w porwnaniu z (5.31) mona wykluczajc / przeksztaci w rwnanie opisujce wasnoci
skalowe ~(n). Przechodzc do granicy przy 0, otrzymujemy :

W wypisanym rwnaniu podsumowano zachowanie ~(n) przy zmianie skali wchodzcych do ~(n) pdw. ( Po raz
pierwszy rwnanie tego typu dla QED otrzymali Gell-Mann i Low [3]).
Jeli moglibymy go rozwiza, to wiedzielibymy jak funkcje Greena przy wartociach pdw s zwizane z tymi
wanie funkcjami przy pewnych wejciowych wartociach p.
Trudno rozwizania rwnania (5.36) zwizana jest z tym, e wspczynniki , d , m zale od dwch zmiennych i
m/. Wspczynniki te mona obliczy w sposb jawny w kadym rzdzie teorii zaburze, jednake tutaj s one
cakowicie dowolne, poniewa nie ustalilimy, czemu rwne s skoczone czci kontrczonw. Zrobimy to w
nastpnym paragrafie, gdzie zbadamy rnorodne recepty renormalizacji.
Teraz jedynie zauwaymy, e wskazane wspczynniki zale od sposobu wyboru skoczonych czci kontrczonw.
Goe parametry mona przedstawi w postaci szeregw Laurenta wzgldem parametrw renormalizacyjnych :

gdzie : a0 , b0 , c0 s amplitudami przy 0.

Porwnujc z ju obliczonymi z dokadnoci do O(2 ) kontrczonami, znajdujemy :

105

Zauwamy, ze w powyszych wzorach wspczynniki a, b , c zalene s od m/ tylko poprzez nieznane funkcje F1, F2 ,
G1 , H2. Heurystycznie mona to wyjani w nastpujcy sposb.
Kontrczony wykorzystujemy w celu wykluczenia tych rozbienoci, ktre pojawiaj si przy bardzo duych skalach
pdw (mas). Dlatego dowolny ustalony parametr masowy nie powinien odgrywa adnej roli. Zatem, do tej pory pki
kolejno w kadym rzdzie teorii zaburze kontrczony nie maj skoczonej czci, residua w ich biegunach nie powinny
zalee od m. Wanie ten fakt odzwierciedlaj wzory (5.40) (5.46). To co powiedziano stanowi podstaw niezalenej
od mas recepty renormalizacji, na ktrej zastanowimy si w nastpnym paragrafie. W zalenoci od wspczynnikw od
dowolnych skoczonych czci kontrczonw odzwierciedla si zaleno i funkcji od wybranej, apriori recepty.
Std wynika, ze nie naley poszukiwa rozwizania rwnania grupy renormalizacyjnej (5.31) do tej, pory pki nie
wybrano konkretnej recepty renormalizacji. Techniczna trudno przy znajdowaniu rozwiza zwizana jest z tym, e
wspczynniki zale jednoczenie od i m/. Jednake jak zobaczymy dalej, istnieje pewna recepta przy ktrej
wspczynniki staj si niezalene od mas, co znacznie uatwia rozwizanie rwnania (5.31). Innymi sowy musimy
rozwizywa (5.31) w obszarze, gdzie mona zaniedba masy, tj. tam gdzie pdy s due w porwnaniu z wejciowymi
parametrami masowymi.
Na zakoczenie zauwamy, ze moemy wprowadzi rwnie drugi typ rwnania grupy renormalizacyjnej ( otrzyma go
Callan [4] i Symanzik [5]). W rwnaniu tego typu badamy zmian funkcji ~ w zalenoci od masy fizycznej.
Wspczynniki , zalene s tylko od , czony z m i / nie wystpuj w oglnoci, a w ich miejsce pojawia si
czon niejednorodny, ktry mona zaniedba w granicy maych mas lub co, jest tosame w granicy duych pdw.

Zadania.
A. Obliczcie wkady dodatkowych kontrczonw diagramw (5.12) i (5.13) z uwzgldnieniem skoczonych czci.
B. Pokacie, e z dokadnoci do O(2 ) sam propagator jest skoczony
( podpowied. Propagator zawiera jednoczstkowo-przywieldne diagramy )
C**. Pokacie, e w teorii 3 pokrywajce si rozbienoci diagramu

W rzeczywistoci kompensowane s poprzez kontrczon diagramu, regularyzacyjnego diagramu jednoptlowego :

106

 6. Recepty renormalizacji.
W poprzednim paragrafie szczegowo omwilimy procedur renormalizacji w teorii 3. Wykluczenie rozbienoci
doprowadzio, oprcz dowolnej skali , do dodatkowej dowolnoci, odzwierciedlajcej si w funkcjach
F1 , F2 , G1, H2 , skadajcych si na skoczon cz kontrczonw. Ze struktury tego lagranjanu, ktry prowadzi
do skoczonych wynikw
ren = + kontr.
(6.1)
wynika, e skoczona cz kontr moe by wyeliminowana poprzez redefinicje ( lub skoczon renormalizacje )
wejciowych parametrw pocztkowych, zawartych w , poniewa i kontr posiadaj jednakow struktur. Std
wnioskujemy, ze skoczona cz kontrczonw moe by ustalona, tylko poprzez okrelenie parametrw wchodzcych
do . Jednake sposb definicji m, i zawiera duo dowolnoci i jest on podyktowany albo celami wygody, albo
wymaganiami zbienoci teorii zaburze.
W niektrych przypadkach mona zwiza bezporednio parametry renormalizacyjne z wielkociami fizycznie
mierzalnymi. Wanie tak jest w QED, gdzie elektryczny adunek fizyczny przyrwnywany jest do wartoci funkcji
wierzchokowej w granicy Thomsona.
Konkretna warto skali otrzymywana na drodze przyrwnania przerenormalizowanych parametrw do odpowiednich
funkcji Greena w znacznym stopniu jest dowolna * w przestrzeni Euklidesa ), istnieje tylko jedno wane ograniczenie w
przypadku teorii zawierajcych czstki bezmasowe. Takie teorie prowadz do UV-rozbienych funkcji Greena przy
zerowych wartociach pdw wchodzcych. Byoby nieroztropnie wybra punkt obliczeniowy przy tej wartoci skali,
przy ktrej funkcja Greena jest rozbiena. Takich punktw naley unika. Pniej, kiedy amplituda bdzie przeduana w
przestrze Minkowskiego, skala obliczeniowa przejawia si przy przestrzenno-podobnych wartociach pdw
wejciowych i nie bdzie wpywaa na te osobliwoci, ktre funkcje Greena powinny posiada ,a maj je dlatego, eby
byy one amplitudami przejcia. Takie osobliwoci pojawiaj si w obszarze fizycznym, gdzie w pewnym stopniu
niektre z pdw s zawsze czasopodobne.
Podamy teraz kilka przykadw oblicze, nazywanych inaczej receptami renormalizacji.
A) Jest to najczciej stosowana recepta ustalania parametrw. Parametry wejciowe okrelamy poprzez nastpujce
rwnoci :
~(2) (p, mA ) = p2 + m02 przy p2 = 0
(6.2)
~(4) ( p1, p2 , p3 , p4 ) = -2 A przy pi = 0
(6.3)
W przypadku braku rozbienoci podczerwonych, pojawiajcych si przy m2 = 0, taka recepta jest dobrze okrelona.
Aby podkreli sposb w jaki okrelono parametry wejciowe, przypisalimy im odpowiedni indeks. Zauwamy, e (6.2)
zawiera dwa warunki, poniewa rwno ta ustala nie tylko mas, ale rwnie normalizacje pola. Poprzez podane
warunki ustalamy skoczon cz kontrczonw. W szczeglnoci znajdujemy, e :
F1A = (2) ln ( m^A2 ) , G1A = (1) ln ( m^A2 ) , H2A = 0 itd.
(6.4)
Idealnie byo by dogodnie utosami sta sprzenia z ~(4) w punkcie fizycznym, gdzie czstki znajduj si w
przestrzeni Minkowskiego na swoich powierzchniach masy ( pA2 = m2 )
B) Mona na danie zmieni punkt residuum, byle by tylko nie wpyno to na przeduenie w przestrze
Minkowskiego lub na osobliwoci podczerwone. Dodajmy, e jeli tylko procedura obliczania residuw dokonywana jest
nad euklidesowymi funkcjami Greena, to prowadzi ona do przestrzennie podobnego obliczania residuw w przestrzeni
Minkowskiego. Zatem, nasza druga recepta [6] jest analogiczna do recepty A, ale prowadzonej przy dowolnej wartoci p
~(2) (p, mB ) = p2 + mB2 przy p2 = M2
(6.5)
~(4)
2
2

( p1, p2 , p3 , p4 ) = - B przy pi pj = M (ij )

(6.6)
przy czym ostatni punkt wybrany jest tak, e s = t = u = M2
Oczywicie, mona wybra dowolne wartoci wielkoci s, t, u i dowoln warto p2 , przy ktrej normujemy ~(2)
Nieznane funkcje w tej recepcie s ustalone i rwne :
F1B = (2) ln ( m^B2 ) , H2B = 0
(6.7)
1
G1B = (1) ln ( m^B2 ) dx ln[ 1 + (M2/mB2 ) x( 1 x ) ] itd.
(6.8)
0
W danym przypadku skala jest w peni wyeliminowana I zamieniona jest na skale M2, ktra jest w rwnym stopniu
dowolna. Jest jasne, ze teraz przy wyborze M istotnym staje si warto liczbowa stosunku M2 /mB2

107

Niedostatkiem tej recepty renormalizacji jest o, ze rwnanie grupy renormalizacyjnej z poprzedniego paragrafu trudno
jest rozwiza poza obszarem gboko euklidesowym, w ktrym jak si wydaje mona zaniedba wszystkie masy.
Przyrwnywanie staej sprzenia do wartoci amplitudy przy pewnej skali ma z punktu widzenia fizycznego okrelon
dogodno, nawet jeli takie przyrwnanie nastpuje w punkcie niefizycznym. Przy takim porwnaniu do oblicze w
sposb jawny wchodz masy i mona bezporednio zidentyfikowa rne fizyczne progi (* physical thresholds *)
C) Bardzo adn recept przedstawi tHooft [7] i Weinberg [8]. Sformuowali j oni w bardzo prosty sposb co pozwala
atwo znale rozwizanie rwnania grupy renormalizacyjnej (5.36).
Recepta ta polega na tym, e po prostu wszystkie skoczone czci kontrczonw przyjmuje si rwne zero, kolejno w
kadym rzdzie , tj. przyjmujemy :
F1B = F2B = G1B = H2B = 0 itd.
(6.9)
Wtedy to porwnujc z wyraeniami (5.40) (5.46) wnioskujemy, ze wszystkie wspczynniki a, b, c nie s zalene od
m. Taka recepta nazywa si niezalen od masy recept renormalizacyjn (* mass independet renormalization *)
Taka niezaleno od masy jest zachowana a do dowolnie wysokiego rzdu, heurystycznie atwo to wyjani w
nastpujcy sposb.
Kiedy dla kontrczonw nie ma skoczonej czci, maj one jedynie t go szkieletow (* bare bones *) struktur,
ktra jest potrzebna dla kompensacji nieskoczonoci na bardzo maych odlegociach, jednake w tym obszarze, przy
duych pdach moemy zaniedba wszelkie masy, przyjmujc przy tym, e amplitudy zachowuj si dobrze przy p
Std wanie wynika niezaleno mas. I rzeczywicie, w receptach A, B zaleno od masy powodowana jest tylko
przez skoczon cz kontrczonw. Takie kolosalne uproszczenie pozwala bezporednio obliczy wspczynniki , i
m , wchodzce do 95.36). Przykadowo moemy teraz zapisa :

2
(6.10)
0 = [ + (ak ()/ k ) ]
k=1
Rniczkujc po przy ustalonym 0 , otrzymujemy :

k
0 = 2 [ + (ak ( )/ )] + (/) [ 1 + (ak ()/ k ) ]
(6.11)
k=1
k=1
gdzie apostrofem oznaczono rniczkowanie po . W powyszym wzorze i (/_ - s funkcjami analitycznymi przy
= 0. Std wynika, e :
(/) = - 2 2a1() 2a1()
(6.12)
lub, w granicy przy 0 :
() = lim (/) = - 2( 1 / ) a1()

(6.13)

0
tj. -funkcja, wchodzca do rwnania grupy renormalizacyjnej, zalena jest tylko od i okrelona jest przez residuum
w biegunie prostym po .
Z uwzgldnieniem rwnania (6.12) i tej okolicznoci, e residua w rnych biegunach po powinny zerowa si w
wyraeniu (6.11), znajdujemy :
( 1 / ) ak+1() = ak( )( 1 / ) a1()
(6.14)
Sens rwnania (6.12) jest jasny zakoczona powodzeniem renormalizacja oznacza, ze goa staa sprzenia nie zaley
od , poniewa zmianie wielkoci towarzyszy taka zmiana , e zaleno (6.10) nie zmienia si.
Obliczmy teraz w teorii zaburze. Wykorzystujc wzr (5.43), otrzymujemy :
(/) = (32/162) + O(3)
(6.15)
3
Zaniedbujc czony O( ), mona bez trudu scakowa (6.15), tak, e w wyniku tego otrzymujemy :
= 0 [ 1/ 1 (3/162) 0 ln( /0 )]
(6.16)
gdzie : 0 jest wartoci wielkoci w punkcie 0.
Ze wzoru (6.15) wida, e ronie wraz ze wzrostem . Zatem, jeli rozpoczniemy od maej wartoci 0 ( << 1 ) przy
zadanej skali 0, to efektywna staa sprzenia wraz ze wzrostem bdzie sama rosa.
Jednake w tej sytuacji bdziemy mieli do czynienia z coraz wikszym i wczeniej lub pniej wyjdziemy poza obszar
stosowalnoci teorii zaburze << 1, lub cilej (3/162) 0 ln( /0 ) << 1.
Dlatego na bardzo krtkich odlegociach powinnimy doda czony wyszego rzdu do prawej czci rwnoci (6.15).
Zatem w teorii 4 teoria zaburze jest bardziej stosowalne na duych odlegociach, tj. w tym obszarze, gdzie
przejawiaj si daleko dziaajce wasnoci oddziaywania, zatem mona wierzy definicji stanw asymptotycznych,
opartej na teorii zaburze. Jeliby w teorii pola ujawniono, e prawa cz rwnoci (6.15) jest ujemna, to oznaczaoby

108

to, e sposb oparty na teorii zaburze, nie jest dogodny dla definiowania stanw asymptotycznych, ale bardzo dobry dla
okrelenia zachowania na maych odlegociach.
Dalej zobaczymy, e taka sytuacja ma miejsce w QCD, ktra opisuje oddziaywania miedzy kwarkami. Kwarki
pozwalaj opisa prawidowo oddziaywanie krtkodystansowe dwch protonw, jednake nie s one stanami
asymptotycznymi, a tylko wchodz jako czci skadowe stanu podobnego do protonu.
Zauwamy, ze otrzymane tutaj wyraenie dla () pokrywa si z tym wyraeniem, ktre otrzymalimy przy obliczeniu
wyznacznikw metod funkcji dzeta. Nie naley si temu dziwi, poniewa dokadno poprzedniej metody bya rwna
O( ), a teraz otrzymalimy jedynie wynik zwizany z przyblieniem jednoptlowym, ktrego dokadno jest rwna
rwnie O().
Popatrzmy teraz, oddalajc si od teorii zaburze, jaka moe by forma zalenoci od .
Na pocztku zauwamy, ze jeli () dane jest wzorem (6.15) nawet przy duych , to funkcja ta bdzie rwna
nieskoczonoci przy skali :
= 0 exp( 162/30 )
(6.17)
bardzo duej, jeli wejciowa warto 0 jest maa. Punkt ten nazywa si punktem Landaua, poniewa to wanie on
ujawni podobn zaleno w QED.
Nie ma jednak adnych podstaw przyjmowa, e wyraenie dla jednoptlowego wkadu w jest suszne dla duych .
Nie wiemy, jak obliczy przy duych , ale rozpatrzymy kilka moliwych wariantw zachowania , poczynajc z = 0
przy = 0 , tj. z punktu bez oddziaywania.
1) Funkcja () pozostaje dodatnia przy duych , wtedy ronie wraz ze wzrostem skali, opisujc krzyw wypuk lub
wkls w zalenoci od znaku (). Jeli () dy do nieskoczonoci przy pewnej wartoci , to i sama staa staje
si w tym punkcie nieskoczon ( punkt Landaua )
2) Funkcja () na pocztku dodatnia przy maych , a nastpnie przechodzi przez maksimum i staje si ujemna,
przecinajc o w punkcie F :
(F ) = 0
( rys. 3 )

(6.18)

Rys. 3
Punkt F nazywa si punktem ustalonym, poniewa jeli z jaki przyczyn staa bya pierwotnie rwna F, to pozostaje
ona w tym punkcie. Mona przeanalizowa zachowanie staej w pobliu F, rozkadajc w pobliu F, co prowadzi
do rwnania :
(/) = ( F )(F ) + ...
(6.19)
Widzimy, e wszystko zaley od znaku pochodnej ( F ). Jeli (F ) < 0, tak jak na rys. 3, to wielko (/) jest
dodatnia przy , niewiele mniejszych od F w zwizku z czym wielko przesuwa si w stron duych wartoci, tj. do
punktu ustalonego F ; kiedy jest dalej od punktu ustalonego F , to wielko (/) jest ujemna i przy tym znw
przesuwa si do F. Zatem, wraz ze wzrostem staa bdzie przybliaa si do F. Taki punkt ustalony nazywa si UVstabilny, poniewa asymptotycznie przyblia si do wartoci F przy , przy czym nastpuje to albo od dou,
albo od gry w zalenoci od pooenia punktu pocztkowego 0 , ktry moe by wzity powyej lub poniej F.
Jeli istniaaby teoria pola, w ktrej funkcja zachowywaaby si tak jak to pokazano na rys. 3, to na bardzo maych
odlegociach, staa coraz bardziej przybliaaby si do F. Jeli przy tym wielko F bya maa, to oznaczaoby to, e
poczynajc od maych < F , nigdy nie wyjdziemy z obszaru stosowalnoci teorii zaburze !
Jeli rozpoczniemy od > F, to wraz ze zmniejszeniem odlegoci staa przyblia si do obszaru stosowalnoci teorii
zaburze. Takie dwie moliwe sytuacje przedstawiono na rysunku 4.

109

Rys. 4
Ani jedna z tych teorii pola w czterech wymiarach nie ujawnia takiego zachowania w ramach teorii zaburze ( F << 1 ).
Punkt = 0 jest punktem ustalonym, w ktrym (0) > 0, to oznacza, e powyej tego punktu wielko ( /) jest
dodatnia, a zatem staa oddala si od tego punktu przy zmniejszaniu odlegoci. Taki punkt ustalony nazywa si
IR-stabilnym. Na zakoczenie zauwamy, e przy maych wikszo teorii pola zachowuje si wanie tak, e funkcja
() od pocztku jest dodatnia.
3) Funkcja () jest ujemna przy maych , monotonicznie zmniejszajc si co do wartoci. To oznacza, ze sta
zmniejsza si monotonicznie wraz ze wzrostem ln(). W tym przypadku przyblienie teorii zaburze jest lepsze na
krtkich odlegociach i przesuwa si do zera, ktre w danym przypadku okazuje si UV-stabilnym punktem
ustalonym. Podobne zachowanie staej sprzenia przy maych ujawnia si w teoriach z cechowaniem w czterech
wymiarach jest to zjawisko nazywane asymptotyczn swobod.
Dokadniej nad tym zjawiskiem zajmiemy si przy omawianiu teorii z cechowaniem.
4) Funkcja () na pocztku jest ujemna, potem przechodzi przez minimum i staje si dodatnia, przecinajc o w
punkcie F ( rys. 5 )

Rys. 5
W danym przypadku (F ) > 0 i F jest IR-stabilnym ustalonym punktem. To oznacza, e jeli przy pewnym 0
mamy 0 < F , to bdzie przesuwa si do zera, ale jeli 0 < F, to bdzie si on przesuwa od F w stron wikszych
wartoci ( rys. 6 )
Biorc za wejciowe wyraenie (5.41), w ktrym b0 = 1 i bk nie zaley od m/, mona znale zaleno masy od ,
tak zaleno atwo otrzymamy :
(m2/) = 2m2 (db/d)
(6.20)
skd
m( ) = ( db1/d)
(6.21)
4
co w teorii prowadzi do wyraenia :
m( ) = ( /162 ) + 7/12 ( /162 )2 + O(3 )
(6.22)

110

Rys. 6
Moemy wprowadzi rwnie wzory rekurencyjne dla residuw w biegunach wyszego rzdu :
( dbk+1/d) = bk ( db1/d) ( dbk/d ) ( 1 d/d ) a1( ) ; k = 1, 2, ...
Na koniec, z definicji funkcji Z, w ktrej c0 = 1 i ck nie zaley od m/, moemy wprowadzi rwnanie :

(6.23)

/ ln(Z ) = - 2 (dc/d)
(6.24)
skd :
d( ) = - (dc1/d )
(6.25)
4
tak, ze w teorii :
d( ) = 1/12 ( /162 )2 + O(3 )
(6.26)
Wspczynniki ck speniaj zaleno :
( dck+1/d ) = ck ( dc1/d) [ a1 (da1/d )] (dck/d ) ; k = 1, 2, ...
(6.27)
Powysze zalenoci rekurencyjne pozwalaj obliczy residua w biegunach wyszego rzdu, wychodzc od residuw w
biegunach prostych. Na tym wanie polega cenno wyoonej procedury jeli teoria jest renormalizowalna, to wiele
wspczynnikw mona obliczy poredni drog bez pomocy diagramw Feynmana.
Wykorzystujc rozwaon powyej i niezalen od mas recept renormalizacji tHoofta-Weinberga, atwo scakowa
rwnanie grupy renormalizacyjnej, poniewa wspczynniki utraciy zaleno od m.
Teraz rwnanie ma posta :
{ - s/s + ()/ + [ m() 1 ] m /m + dn n d( ) } ~(n)( sp ; m, , ) = 0

(6.28)

Zalene od masy zmienne (s) i m(s) wprowadzimy zgodnie z rwnociami :

s ((s)/s ) = ( (s) ) , (s =1) =

(6.29)

s (m (s)/s ) = m(s) [ m ( (s) ) 1 ] , m (s =1) = m

(6.30)
Wtedy rwnanie (6.28) moemy atwo scakowa, poniewa przeksztaca si ono w rwnanie rniczkowe pierwszego
rzdu wzgldem s, w wyniku tego otrzymujemy :
s
~(n)
d
~(n)

( sp ; m, , ) = s n
( p ; m (s) , (s) , ) exp[ - n ds/s d ( (s ) )]
(6.31)

1
Z tej rwnoci wynika nieco nieoczekiwane przeksztacenie skalowe funkcji Greena przy zmianie skali pdw
zewntrznych : staa sprzenia i masa przeksztacaj si w nietrywialny sposb, a funkcje Greena wraz z naturalnym
rozmiarem dn ujawniaj jeszcze i anomalny rozmiar d dla kadej zewntrznej linii.
Przypumy, ze od samego pocztku przyjlimy m = 0. Wtedy klasyczna teoria byaby inwariantna ze wzgldu na
dylatacje ( i przeksztacenia konforemne, rozdzia 1 ). Jednake w teorii kwantowej nie jest to spenione, poniewa przy
regularyzacji wprowadzamy pewn skal, albo przez odcicie przy duych pdach, albo przez parametr regularyzacji
wymiarowej, a tym samym naruszamy inwariantno wzgldem dylatacji ( zobacz w zwizku z tym faktem np. [9] )
Oprcz tego, widzimy, e zachowanie funkcji Greena przy zmianie wartoci pdw okrelaj funkcje m(s) i (s) ,
ktre okrelaj rwnie fizyk przy duych skalach. Interesujce jest zbada zachowanie funkcji Greena przy duych s.
W tym celu zamy, ze w teorii istnieje UV-stabilny punkt stay przy wartoci = F. Przy duych skalach wielko
bdzie przesuwaa si ku F. Zatem m i d bd przesuway si ku m(F ) i d (F ), tak e rozwizanie rwnania
(6.21) :
s

(6.32)
sm (s) = m exp[ d ln(s ) m ( (s ) )]
1

111

mona scakowa, otrzymujc :

m(s) ms[ 1 + m(F )]
(6.33)
jeli tylko zaoy, ze caka okrelona jest w obszarze duych s.
Analogiczne zaoenie wzgldem cakowania d prowadzi ku wzorowi :
~(n) ( sp ; m, , ) = s(dn nd (F )) ~(n) ( p ; ms(m(F ) 1 ) , F , )
(6.34)
Zatem, jeli wielko 1 m(F) jest dodatnia, to przy duych skalach oglnie mona zaniedba mas, a oprcz tego
istotnie wielko d ( F ) pojawia si jako anomalny rozmiar.
Jak to wynika ze wzoru (6.33) suszno naiwnego zaoenia, e masy wypadaj z teorii przy duych skalach, istotnie
zaley od wartoci caki od anomalnych rozmiarw, ktr zapiszemy w postaci :
(s )

d [ m( )/ ( )]

(6.35)

Taka forma zapisu pokazuje, ze jeli () i m() nie maja jednoczenie zer, to najwikszy wkad do caki bd daway
ustalone punkty, co na szczcie potwierdza zrobione przez nas wczeniej zaoenie.
Jeli UV-stabilny punkt znajduje si przy F = 0( tak jak w teoriach z cechowaniem ), to wtedy nie ma problemu,
poniewa zachowanie teorii przy duych pdach okrelone jest przez teorie zaburze, tj. m(0 ) = 0.
Mona rnie interpretowa rwnania w teorii 4, wykorzystujc wyniki, ktre otrzymalimy dla m i d w niszym
rzdzie teorii zaburze. Daje nam to :
m(s ) = ms-1[ (s ) / ]1/3 exp[ 7/36 ((s ) / 162 ]
(6.36)
dla zalenej od skali masy I :
~(n) ( sp ) ~ sdn 1/36n [ (s) / 162 ] ~(n) (p )
(6.37)
dla anomalnego rozmiaru.
Wyniki te s suszne tylko przy maych skalach mas, poniewa widzielimy ju, e obliczona z teorii zaburze -funkcja
jest dodatnia i dlatego po osigniciu pewnej skali teoria zaburze traci stosowalno.

Zadania.
A. Zadajc () = ( / ), przeanalizujcie hipotetyczne teorie pola w ktrych :
1. (F ) = (F ) = 0
2. (k ) = 0 , k = F + a/k, k = 1, 2, ... ,
B. Niech :

Pokacie, e :

Wyprowadcie wzr, wicy bn, n + 1 z , b1, 2 jeli :

Bn( ) = bn, n + 1 n+1 + O(2 )
C. Niech :

Pokacie, e :

112

D. Przekona si w susznoci rwnania grupy renormalizacyjnej w teorii 4, wykorzystujc wyniki teorii zaburze dla
, m i d.

7. Zaleno wspczynnikw grupy renormalizacyjnej od recepty renormalizacji.

W poprzednim paragrafie obliczylimy wspczynniki i w niszym, nie trywialnym rzdzie wzgldem ,
wykorzystujc niezalen od masy recept renormalizacji tHoofta-Weinberga. Badajc ich zachowanie,
wyprowadzilimy wane wnioski fizyczne.
Wnikliwy czytelnik ma prawo jednak zada pytanie w jakiej mierze takie wspczynniki zalene s od recepty
renormalizacji. W przypadku oglnych recept typu A lub B, oglnie mwic bd one zalene od mas poprzez
skoczone czci kontrczonw.
Wychodzc ze wzorw (5.37) (5.39), poprzez rniczkowanie po przy ustalonych goych parametrach znajdujemy :
0 = 2[ a0 + (a1/ )] + (/)[ a0 + (a1/ )] + [ (m/) ( m/)] [ a0 + (a1/ )] + bieguny wyszych rzdw (7.1)
skd wyprowadzamy, e :

W powyszych wzorach apostrofem oznaczono rniczkowanie po , a kropk po m/. Porwnujc z wyraeniem (6.15)
widzimy, e w wyniku obecnoci G1 pojawia si jawna zaleno od recepty. W szczeglnoci, zauwaamy, e
zaleno od recepty pojawia si w niszym rzdzie od masy. Przy wyprowadzaniu rwnania (7.2) staje si oczywistym,
e czony rzdu 3 w (7.2) zale bezporednio od G1 bez multiplikatywnych czynnikw masowych. Analogicznie
mona pokaza, e :

Zakadamy 0 i ostatecznie otrzymujemy :

113

Powysze wzory

Powysze wzory pokazuj, e kiedy wystpuj masy, to zaleno od recepty wchodzi ju w niszym rzdzie.
Zatem, tylko w przypadku, kiedy mona zaniedba masy, moemy mwi, e wspczynniki niszego rzdu w rwnaniu
grupy renormalizacyjnej nie zale od recepty renormalizcji. Zwykle przy wykorzystaniu recepty typu A lub B rwnanie
grupy renormalizacyjnej rozwizywane jest przy warunkach, e mona zaniedba masy. Jeli jest punktem
renormalizacyjnym, to moemy przyj m/ jako wielko dowolnie ma, wybierajc bardzo due .
Zamy, e mamy dwie recepty renormalizacji. Powinny one by zwizane midzy sob jedn renormalizacj,
poniewa rni si one tylko definicj parametrw renormalizacji. Zatem, parametr w jednej recepcie bd zwizane z
parametrami w drugiej recepcie poprzez zalenoci :

W szczeglnoci, wynika z tego, ze :

'( , (m/) ) = ( , m/ )A + (m/)( m 1 )A
(7.11)
gdzie A jest pewn funkcj zmiennych i m/.
W gboko euklidesowym obszarze sprowadza si to do rwnania o postaci :
( ) = () A()
(7.12)
ktre pokazuje, e ustalony punkt = F przeksztaca si w punkt ustalony F = A(F ) F. Zauwamy, e wynik ten
zosta otrzymany bez zastosowania teorii zaburze. Zatem, jak mona byo oczekiwa, obecnoci ( lub nie ) punktu
ustalonego nie zaley od recepty renormalizacji. Mona rwnie pokaza, e i znak pierwszej pochodnej funkcji w
punkcie ustalonym nie zaley od recepty ( zobacz zadanie ).
Inne parametry grupy renormalizacyjnej m i d rwnie posiadaj pewne nie zalene od recepty renormalizacji,
wasnoci, w szczeglnoci do takich wasnoci nale wartoci liczbowe w punkcie ustalonym w gboko
euklidesowym obszarze.

Zadania.
A. Dowie prawidowoci wzorw (7.2) (7.4)
B. Dowie prawidowoci w niszym rzdzie rwna grupy renormalizacyjnej dla ~(2) , ~(4), utrzymujc skoczone
czci F1, F2 , H2 i G1.

114

C. Zaniedbujc masy pokacie, e znak wielkoci d/d w punkcie ustalonym F nie zaley od recepty renormalizacji.
D*. Znale zwizki midzy d ( ) i m( ) i d() , m(), (), gdzie wielkoci z apostrofem i bez odnosz si do
dwch niezalenych od mas schematw renormalizacji ( Funkcje F, G, H brane s na pocztku jako niezalene od m/,
ale mog mie pewne wartoci liczbowe )
Pokacie, e wartoci parametrw d , m w punkcie F nie zale od recepty.

8. Przeduenie w przestrze Minkowskiego, analityczno.

Otrzymalimy skoczone funkcje Greena za cen dowolnej skali. Jednake z rwnania grupy renormalizacyjnej wiemy,
e jeli zmieni skal, to z funkcjami Greena nie stanie si nic, poniewa ich zmian kompensuje jednoczesna zmiana
zrenormalizowanych parametrw i pola. Aby nie odrywa si od rzeczywistoci, musimy przedstawi funkcje Greena w
przestrzeni Minkowskiego.
Osigamy to na drodze przeduenia analitycznego.
Rozpatrzmy euklidesow funkcj Greena, zalen od pdw p1, ... , pN
Na pocztku zamienimy wszystkie skadowe czasowe pdw p, sprawiajc aby stay si urojone :
p- = ( p-0 , ... , p-i ) p = ( p0 = ip-0 , pi = p-i )
Zobaczmy teraz co przykadowo stao si z propagatorem. Zgodnie z tym co powiedzielimy powyej dokonalimy
zamiany :
1/ p-2 + m2 1/ - p2 + m2
poniewa wykorzystujemy metryk w przestrzeni Minkowskiego g00 = - gii = + 1
Taka zamiana nie jest cakiem zadowalajca, poniewa wyraenie otrzymane w przestrzeni Minkowskiego ma biegun
przy p2 = m2 tj. przy
p0 = sqrt( p2 + m2 )
Proces przeduenia mona rozpatrywa jako przejcie od osi urojonej do rzeczywistej na paszczynie p0, generowane
przez obrt zgodny z kierunkiem ruchu wskazwek zegara, moliwo wykonania takiego przejcia zaley od tego, czy
mona unikn wspomnianego bieguna. Std wynika, e bieguny po p0 naley przyj jako lece nieco niej ( wyej)
od dodatniej ( ujemnej ) osi rzeczywistej, tj. przeduenie nastpuje od 1/ ( p2 + m2 ) i 1/ ( p2 m2 + i ) , gdzie > 0
A na kocu wszystkich oblicze naley przej do granicy przy 0+. W bardziej zoonych przypadkach bieguny
naley wybra tak, aby nie mieszay one obrotu zgodnego z obrotem wskazwek, urojonej osi czasowej i rzeczywistej
osi czasowej. W takim (-i)-przepisie moemy rozpozna znany ju sposb sprawienia, e caki po trajektoriach staj si
zbiene. Mona rwnie porwna zasady Feynmana w przestrzeniach Euklidesa i Minkowskiego, powiedzmy dla teorii
4 :

Cakowanie po ptlach :
d4k-/ (2)4 ( Euklides )
d4k/ (2)4 ( Minkowski )

(8.3)
(8.3)

Rozpatrzmy teraz diagram Feynmana o L ptlach, V wierzchokach i I liniach wewntrznych. Rnica midzy
obliczeniem takiego diagramu w przestrzeniach Euklidesa i Minkowskiego zawiera si w czynniku i dla kadego
wierzchoka i kadego propagatora oraz w czynniku i dla kadej ptli, poniewa d4k = id4k-.
Oprcz tego, wielko m2 w euklidesowej funkcji Greena zamienia si na wielko m2 - i w odpowiednim wyraeniu w
przestrzeni Minkowskiego. Zatem dochodzimy do nastpujcej zalenoci :

115

G(n)M ( p1, ... , pn , m2 ) = (i )V + L + I ( -1)I G(n)E ( p-1= p1, ... , p-n = pn ; m2 i )

(8.4)
Zamieniajc w funkcji euklidesowej wszystkie pdy pdami przeduonymi w przestrze Minkowskiego , tj. zamieniajc
pdy p- = ( p-0 , pi ) na pdy p = ( ip-0 , pi )
Wykorzystujc zaleno topologiczn L = I V + 1 ( V 0) otrzymujemy zaleno :
G(n)M ( p, m2 ) = (i ) G(n)E ( p = p- ; m2 i )
suszn dla dowolnego diagramu Feynmana z V 0.
Wyjtkiem od tej zasady jest wyraenie dla samego propagatora ( V = 0 ) w ktrym i zamienia si na i, co mona
zobaczy z (8.4), podstawiajc L = V = 0 , I =1.
W charakterze przykadu wykorzystania takiej procedury rozpatrzymy funkcje czteropunktow w przestrzeni
Minkowskiego. Mamy zatem :

(8.5)

Pomnoylimy tutaj euklidesowe wyraenie przez i, zamienilimy rwnie p-2 na p2 i m2 na m2 i.

Obliczanie residuw w euklidesowej funkcji Greena zostao wykonane przy p-i p-j = M2 (ij - ), tak e (4)E = - w
tym symetrycznym punkcie ( recepta B ).
Zauwamy, e punkt obliczania residuum wchodzi jako parametr i nie podlega zmianie w procesie przeduenia.
Dodatek -i w mianowniku nie jest potrzebny, poniewa mianownik nie jest rwny nigdzie zero.
Licznik nie moe zmieni znaku przy pewnej wartoci s = (p1 + p2 )2 , kiedy to nastpuje dla logarytmu pojawia si
niecigo na s-paszczynie zespolonej.
Rozpatrzmy argument logarytmu :
F(s, x) m2 i sx(1 x )
(8.7)
Wielko x( 1 x ) jest dodatnio okrelona i zmienia si od 0 do . Zatem, najmniejsza warto s, przy ktrej F zeruje
si, jest rwna :
s0 = 4m2
(8.8)
~(4)
gdzie zakadamy, e iloczyn x(1 x ) jest rwne swojej wartoci maksymalnej. W tym punkcie dla funkcji
pojawia
si punkt rozgazienia. Zgodnie z tradycj z takiego punktu prowadzimy rozcicie na s-paszczynie zespolonej, idcy
od 4m2 do + wzdu dodatniej osi rzeczywistej.
W analogiczny sposb wkady t- i u-kanaw daj niecigoci, rozpoczynajce si przy t0 i u0 4m2.
Na mocy zalenoci :
s + t + u = 4m2
(8.9)
nie wszystkie te niecigoci s niezalene. Fizyczny sens pojawiajcych si punktw niecigoci atwo jest wyjani,
jeli zinterpretujemy (4) jako amplitud rozpraszania dla rozpraszania dwch czstek o pdach p1 i p2 w dwie czstki o
pdach p3 i p4 :
p1 + p2 p3 + p4
Zakadajc, e pocztkowe i kocowe czstki znajduj si na powierzchni masy , tj. e :
pa2 = m2 , a = 1, 2, 3, 4
atwo zauway, e warto s0 = 4m2 odpowiada temu, e dwie czstki maj minimalne energie E0 = m. Tylko przy
s0 > 4m2 dwie czstki maj wystarczajc energie, aby w nietrywialny sposb rozprasza si na dwie inne czstki.
Dlatego te s0 nazywa si fizycznym dwuczstkowym progiem. Poniej tego progu funkcja ~(4) jest funkcj
rzeczywist swoich argumentw, ale przy s > s0 pojawia si u niej cz urojona.
Podsumowujc przeduajc funkcj ~(4) do przestrzeni Minkowskiego, ujawniamy pojawienie si nietrywialnej
analitycznej struktury; struktura ta oczywicie okrelona jest przez warunki unitarnoci i przyczynowoci, co pozwala
nam rozpatrywa funkcje Greena w przestrzeni Minkowskiego jako amplitudy przejcia.

116

Drugi przykad nietrywailnej struktury analitycznej, pojawiajcej si w wyniku przeduenia do przestrzeni

Minkowskiego, zwizany jest z diagramem zachodzce Soce (* setting sun *).
W tym przypadku najlepszym sposobem znalezienia punktu rozgazienia to przygldnicie si argumentowi logarytmu
w cace parametrycznej. W danym przypadku interesujcy nas argument ma posta :
A = - y(1 y )p2 + m2 [ 1 y + ( y/x( 1 x )]
(8.10)
Zeruje si on, jeli :
p2 = m2 { (1/y) + [ 1/ x(1 x)(1 y )]}
(8.11)
I pooenie punktu rozgazienia bdzie okrelone przez najmniejsz tak warto p2. Aby znale tak najmniejsz
warto, naley zminimalizowa wyraenie parametryczne, przez ktre mnoymy m2. W przypadku dwupunktowej
funkcji punkty rozgazienia bd, oglnie mwic pojawiay si przy minimalnych wartociach p2, dla ktrych :
p2 = m2 f(x1, x2 , ... , xN )
(8.12)
gdzie : x1, x2 , ... , xN parametry feynmanowskie, konieczne dla N-ptlowego diagramu.
Wtedy punkt rozgazienia pooony jest przy :
p2 = m2 f( x10, x20 , ... , xN0 )
(8.13)
gdzie punkty xi0 okrelone s poprzez rwnanie :
f/xi = 0 przy xi = xi0 ( naley przekona si o tym, ze przy xi = xi0 rzeczywicie osiga minimum )
Landau jako pierwszy opracowa systematyczn procedur poszukiwania punktw rozgazienia diagramw Feynmana,
dlatego te takie rwnania nazywaj si rwnaniami Landaua.
Stosujc t procedur do naszego przypadku, z (8.14) otrzymujemy, e minimum pojawia si przy x = , y = 1/3, tak e
punkt rozgazienia pooony jest przy wartoci :
p2 = 9m2
(8.15)
Jeli przypomnimy sobie, posta diagramu zachodzce Soce

to stanie si jasnym, e punkt ten odpowiada minimalnej energii, koniecznej dla wzbudzenia trzech czstek, dlatego te
nazywa si on progiem trj-czstkowym.
Zatem, propagator w przestrzeni Minkowskiego ma nastpujca struktur osobliwoci :
biegun przy p2 = m2 [ w odpowiedni sposb zniwelowany z pomoc zasady (-i )] i punkt rozgazienia przy p2 = 9m2
z rozciciem, poprowadzonym zgodnie z tradycj wzdu osi rzeczywistej p2 i rozcignitym do p2 = +.
Kiedy wczamy wysze rzdy wzgldem , to jak si wydaje powinny pojawi si punkty rozgazienia przy duych
wartociach p2. Taka struktura osobliwoci (oczywicie ) jest zgodna z interpretacj G(2) jako propagatora.

Zadania.
A. Wykorzystujc diagramy i uwzgldniajc rozwaania fizyczne znajdcie pooenie punktw rozgazienia
~(4) z uwzgldnieniem czonw O(4 ).
B. Powtrzcie zadanie A dla propagatora.
C. Pokacie, e funkcja ~(4) spenia zaleno dyspersyjn, wyraajc rzeczywist cz ~(4) przez jej cz
urojon. [ Wykorzystajcie tylko wyraenie dla ~(4), znalezione w teorii zaburze z dokadnoci O(2 )].

9. Przekroje i unitarnoci.
Teraz jestemy ju prawie u celu. Chcemy utosami funkcje Greena w przestrzeni Minkowskiego z amplitudami
przejcia. Jednak nie wszystkie funkcje mog by amplitudami przejcia, poniewa powinny one spenia okrelone
warunki, w szczeglnoci takie, ktre wynikaj z unitarnoci i przyczynowoci. Jak ju prawdopodobnie czytelnik wie,
funkcje Greena z poprzedniego paragrafu speniaj takie wymogi.
Aby cile sformuowa taki wymagania, przypomnimy formalizm macierz S i zastosujemy go do teorii 4.
Przypumy, ze moemy okreli stany bardzo daleko od obszaru oddziaywania, w szczeglnoci w bardzo dalekiej
przeszoci lub przyszoci. Sens takich stanw jest w peni jasny w przypadku si o krtkim dziaaniu, np. w przypadku
oddziaywania sabego lub silnego. Kiedy wczamy siy o dalekim dziaaniu, to problem staje si bardziej zoony i przy
okrelaniu takich stanw naley by bardzo ostronym.
Niech stany opisywane s przez wektory ket | ; T >, gdzie T jest bardzo duym czasem, - zbir zupeny
obserwabli.

117

Stany te speniaj warunki zupenoci i ortogonalnoci :

| ; T > < T ; | = 1

T | ; T > =

(9.1)
(9.2)

Jeli nasz ukad to oscylator harmoniczny, to - jest liczb zapenienia stanw.

Bardzo wana jest ta okoliczno, e wprowadzone zalenoci s spenione tylko w danej chwili i dlatego nie
uwzgldniamy adnej dynamiki, a tylko kinematyk.
Jeli przy duych T moemy wyczy oddziaywanie ( siy o krtkim dziaaniu ), to takie stany moemy atwo
rozpozna jako zdiagonalizowany nie zaburzony hamiltonian.
W teorii 4 przy m2 0 nie stanowi trudnoci rozpozna takie stany. S one zoone z jednoczstkowych stanw
wignerowskich, oznaczonych przez wartoci m, p, przy czym energia okrelona jest jako +sqrt( p2 + m2 ).
Jeli przejdziemy do oznaczeni o postaci relatywistycznej, tj. oznaczymy te stany przez symbol | p > , p wektor 4-pdu,
to wymaga si aby speniay one zalenoci :
[ d4p / (2)3 ] | p > (p0 ) ( p2 m2 ) < p | = 1
(9.3)
3
2
2
< p | p > = 2(2) sqrt( p + m ) ( p p )
(9.4)
Wtedy dowolny wieloczstkowy stan bdzie superpozycj nieoddziaujcych stanw jednoczstkowych :
| , > ~ | p1, ... , pn > = | p1 > | p2 > ... | pn >
(9.5)
W teorii 4 mamy pewn podstaw dla przekonania o tym, ze stany te daj stany asymptotyczne, zachowanie staej
sprzenia przy duych skalach jest takie, ze swobodny propagator Feynmana dokadnie opisuje propagacje sygnau, a
wiadomo nam, e F jest rzeczywicie propagatorem stanw jednoczstkowych o opisanym powyej typie.
( Postpujemy tutaj troszk bezceremonialnie, poniewa cile mwic F jest propagatorem stanw zarwno z dodatni
jak i ujemn energi ). Warto rwnie zauway, ze jeli na duych odlegociach sta sprzenia ronie wraz z
odlegoci, to jako stany asymptotyczne naley identyfikowa tylko konstrukcje, ktre mog unikn wpywu zbyt
duych si. Jak si wydaje, wanie tak si ma sprawa w QCD, gdzie na kwarki dziaaj takie siy. Dlatego te kwarki nie
mog suy jako stany asymptotyczne. Jednake takie siy dziaaj tylko na obiekty kolorowe, co pozwala okreli stany
asymptotyczne nie posiadajce koloru ( hadrony).
Z fizycznego punktu widzenia interes przedstawia obliczenie amplitudy przejcia :
T = < , + | , >
(9.6)
Postpujc za Heisenbergiem, zdefiniujemy macierz S, o wasnoci :
| , + > = S^ | , >
(9.7)
Taka macierz S powinna zawiera ca dynamiczn informacj o ewolucji stanw fizycznych w czasie. Z warunku
zupenoci stanw na + i na :
(9.8)
1 = | , + > < + , | = S^ | , > < , | S^ = S^S^

wynika, e operator S^ jest unitarny. ( Moecie rwnie pokaza, ze S^ S^ = 1 )

Fizyczny sens unitarnoci polega na tym, e ukad nie moe przeksztaci si w nico ( czarne dziury ? ).
Kiedy stany rozpraszaj si to wiksz cz czasu nie si nie dzieje one znacznie chtniej przepuszczaj si
wzajemnie, ni oddziauj. Z tego powodu przyjmiemy :
S^ = 1 + iR^
(9.9)
gdzie R^ zawiera interesujc nas informacj.
Z tego wynika, e :
T = < , | S^ | , > = - i < , | R^ | , >
(9.11)
Poniewa oddziaywanie jest lorentz-inwariantne, moemy zapisa :
T = i(2)4 (4) ( p p ) < , | T^ | , >
(9.12)
Gdzie : p (p ) - jest sum pdw w kocowym ( pocztkowym ) stanie.
Zatem, prawdopodobiestwo przejcia w caej czasoprzestrzeni dane jest wyraeniem :
= [ (2)4 (4) ( p p ) ]2 < , | T^ | , > < , | T^ | , >
(9.13)
atwo wywnioskowa jaki sens ma kwadrat -funkcji wielko (2)4 (4) ( 0 ) jest objtoci czasoprzestrzeni ( o
czym atwo si przekona, umieszczajc ukad w pewnym pudeku )
Std wynika, ze prawdopodobiestwo przejcia w jednostce objtoci czasoprzestrzeni jest rwne :
= (2)4 (4) ( p p ) | < | T^ | > |2
(9.14)
Wyraenie to jest suszne dla stanw, speniajcych zaleno (9.2). W naszym przypadku stany o zadanym pdzie s
unormowane do 1, zgodnie z (9.4). Dzielc przez czynnik normujcy otrzymujemy :
( p | p ) p p = [ (2)4 (4) ( p p ) / (2E )(2E )] | < | T^ | > |2
(9.15)

118

gdzie E (E ) oznacza iloczyn energii w stanach (), przy czym kada z takich energii okrelona jest jako :
Ei = sqrt( p2 + m2 )
W eksperymentach rozproszeniowych zwykle mierzy si przekrj rozpraszania dwch czstek ( tarczy i czstki
nadlatujcej ) z przeksztacaniem ich w kilka innych czstek. Taki przekrj moemy wyznaczy wedug wzoru :

(9.16)

gdzie vab prdko wzgldna czstek a, b;

W przypadku czstek o jednakowej masie dana jest ona poprzez wyraenie :

Zbierajc wszystkie te wyniki, otrzymujemy :

Zauwamy, e miara cakowania d3p/2E jest relatywistycznie inwariantna, poniewa :

d3p/2E = d4p p(p0) ( p2 m2 )

(9.20)

Rozwamy interesujcy przypadek rozpraszania elastycznego, dla ktrego N = 2. Zdefiniujmy ukad rodka masy, w
ktrym :
pa + pb = p1 + p2 = 0
(9.21)
Wtedy z prostych rozwaa kinematycznych moemy zapisa :

gdzie : d = d d( cos()), przy czym - jest ktem midzy kierunkami - pocztkowym i kocowym, pdw ( rys. 7 )
s jest zmienn Mandelstama : s = (pa + pb )2

Rys. 7
Jak mona byo oczekiwa, zrenormalizowane funkcje Greena utosamimy z elementami macierzowymi operatora T^.
Dlatego te wanym jest przejcie od wymogw unitarnoci do warunkw dla T i przekonanie si o tym, e s one
spenione przy takim utosamieniu.

119

Z warunku unitarnoci S wynika, e :

R^ R^ = iR^ R^ = iR^R^
(9.23)
W tym rwnaniu operatorowym zebrane s wszystkie ograniczenia nakadane na R^, dyktowane przez unitarno.
Wemy, np. element macierzowy takiej zalenoci midzy stanami dwu-czstkowymi | 1, 2 > lub | 3, 4 > :
< 3, 4 | R^ | 1, 2 > < 3, 4 | R^ | 1, 2 > = i < 3, 4 | R^R^ | 1, 2 >
(9.24)
Jak atwo sprawdzi, w przypadku kiedy czstki zewntrzne s bezspinowe :
< 3, 4 | R^ | 1, 2 > = < 1, 2 | R^ | 3, 2 >
(9.25)
Z uwzgldnieniem rwnoci :
< 1, 2 | R^ | 3, 4 > = ( < 3, 4 | R^ | 1, 2 > )*
(9.26)
otrzymujemy :
2 Im( < 3, 4 | R^ | 1, 2 > ) = < 3, 4 | R^R^ | 1, 2 >
(9.27)
Praw stron mona przepisa nieco inaczej, jeli wprowadzimy zbir stanw porednich. Poniewa chcemy ogranicza
si do oddziaywa zawierajcych parzyst liczb stanw ( inwariantno przy zamianie - ), najniszym
energetycznie stanem bdzie stan dwu-czstkowy | a, b > = | a > | b >
Dlatego te z uwzgldnieniem wzoru (9.3) dochodzimy do wyraenia :

gdzie wielokropek oznacza sum po 4-, 6-, ... czstkowym stanach porednich.
W przypadku T-macierzy (9.12) wyraenie (9.28) przyjmuje posta :

Poniewa a i b znajduje si na powierzchni masy, to wyraenie bdzie rne od zera tylko w tym przypadku, jeli stan
pocztkowy | 1, 2 > posiada wystarczajc energi, aby przej stany porednie | a, b >, tj. jeli s = ( p1 + p2 )2 4m2.
Zatem, na mocy unitarnoci i zupenoci T-macierzy jej elementy s rzeczywiste przy s < 4m2 i nabieraj czci urojonej
po ty, jak przetnie prg dwuczstkowy, a dla wszystkich innych, wyszych progw istniej dodatkowe wkady do czci
urojonej.
Porwnamy teraz to wyraenie z funkcj 4-czteropunktow, otrzyman z teorii zaburze :

Widzielimy ju, e caka parametryczna rzeczywicie nabiera czci urojonej i posiada punkt rozgazienia przy
s = 4m2 wszystko to jest zgodne z zalenoci unitarnoci (9.29). Zatem, otrzymujemy moliwo utosamienia funkcji
Greena z wielkoci i, pomnoon przez T-macierz. W danym przypadku :
~(4) (1, 2, 3, 4 ) = - i < 3, 4 | T^ | 1, 2 >
(9.31)
~(4)
2
2
W istocie obliczylimy ju urojon cz funkcji
, ma ona rzd i pojawia si tylko przy s > 4m .
Mona jednak obliczy t cze urojon z zalenoci unitarnoci (9.29), podstawiajc j do prawej czci wierzchoka
niszego rzdu teorii zaburze.
Prowadzi to do wyraenia :

120

ktrego sprawdzenie pozostawiamy czytelnikowi.

Zawiera ono tylko wkad niszego rzdu do czci urojonej ; 4-, 6-, ... czstkowe progi bd daway wkady do czci
urojonej w wyszych rzdach wzgldem .
Jeli uwzgldni zwizek midzy funkcjami Greena i amplitudami rozpraszania, to pojawia si nowy sposb, obliczenia
czci diagramw, oparty na zalenoci unitarnoci. Taki sposb jest dogodny dla oblicze zwizanych z teori zaburze,
poniewa prawa strona rwnoci (9.29) posiada struktur kwadratow, to oznacza, e jeli amplituda < a, b | T | 1, 2 >
obliczona jest w rzdzie k , to urojona cze bdzie okrelona w rzdzie k+1. Fakt ten ma wane znaczenie dziki
twierdzenia optycznego, ktre wie urojon cz amplitudy rozpraszania ku przodowi z cakowitym przekrojem
rozpraszania.
Twierdzenie to moemy atwo dowie poprzez podstawienie | 3, 4 > = | 1, 2 > do wzoru (9.29) i porwnanie prawej
czci otrzymujc w wyniku wyraenia z wyraeniem podcakowym (9.22).
Moemy otrzyma rwnie diagramowe przedstawienie ogranicze unitarnych, jeli przywoamy sens propagatora
Feynmana.
Mamy :

i tu i w postaci jawnej wyraa si ta okoliczno, e F - jest propagatorem skadajcym si zarwno z dodatni jak i
ujemn energi w zalenoci od znaku x0. Jeli teraz wprowadzimy nowy zbir zasad, w ktrym cakowity propagator
F jest zamieniony na iloczyn (k0 ) ( k2 m2 ), to otrzymamy graficzny sposb obliczenia urojonych czci, a zatem
cakowitych przekroi. Oczywicie nowa zasada jest stosowalna tylko w przestrzeni Minkowskiego. W miejsce starej
zasady :

wprowadzimy now zasad dla propagatora z przeciciem :

Zauwamy, e rozcity propagator jest niesymetryczny, jak to pokazuje szkic. Problem w tym, e poniewa powinnimy
oblicza TT w prawej czci (9.29), czci diagramu lece po lewej stronie rozcicia, powinny odpowiada
diagramowi sprzonemu lecego po prawej od niego, chocia mog one by rwnie nie jednakowe.
Zainteresowanego czytelnika odsyamy do pracy t Hoofta i Veltmanna Diagramatyka [10].
Zatem, rwno (9.32) w reprezentacji diagramowej zapiszemy w nastpujcej postaci :

Ostateczny wynik zawiera si w tym, e mona wyprowadzi oglne wzory w ktrych cze urojona diagramu moe by
przedstawiona w postaci sumy wszystkich moliwych rozci takich diagramw ( Nie jest to takie straszne jak si
wydaje, poniewa wiele z rozci diagramw daje zero na mocy prawa zachowania energii, co wynika z tego, e
rozcicie propagatora Feynmana ogranicza strumie energii w jednym kierunku )
Na tym koczymy omawianie teorii 4 prowadzone w ramach teorii zaburze.

121

Zadania.
A. Wychodzc z wyraenia (9.19), pokacie, e :
d/d = (1/s) | T |2 64 2
B. Pokacie, e dla rozpraszania elastycznego czstek bezspinowych :
< 3, 4 | S^ | 1, 2 > = < 1, 2 | S^ | 3, 4 >
C. Wychodzc z zalenoci unitarnoci obliczy :
Im ( i~(4) )
i porwnajcie wynik z wynikiem otrzymanym wczeniej z teorii zaburze.
D. Pokacie, e w oglnym przypadku przy > 0 :

gdzie P(1/x) warto gwna wielkoci 1/x w sensie Cauchyego, okrelona jako :

E. Obliczy cz urojon diagramu zachodzce Soce, wykorzystujc zaleno unitarnoci :

F. Niech zadany bdzie lagranjan :

f = + m22 + (/3!)3 + (/4!)4
a) wyprowadzi zasady Feynmana
b) znale zmian wartoci m, h, w wyniku zmiany skali z dokadnoci do O( )
c) rozwiza rwnania, otrzymane w punkcie b) i znale fizyczn reprezentacje otrzymanego wyniku
( mona wykorzysta dowoln recept renormalizacji jednake rekomendujemy recept nie zalen od masy )

Literatura.

122

*************************************************************************************************

Rozdzia 2. Caka po trajektoriach w przypadku obecnoci fermionw.

1. Cakowanie po liczbach Grassmanna.
W rozdziale 1 podalimy kilka przykadw FD, zawierajcych pola Fermiego, tj. pola przeksztacajce si zgodnie z
reprezentacjami grupy Lorentza o spinie powkowym. Tam te zauwaylimy, e pola Fermiego powinny by
rozpatrywane jako antykomutujce pola klasyczne i, e taki klasyczny warunek nie oznacza kwantowania.
Jeli postpowa analogicznie do kwantowania np. pola skalarnego, to dojdziemy do caki po trajektoriach pl
antykomutujcych. W pewnym przypadku moe ona stanowi pojcie formalne, pozbawione prostego sensu fizycznego,
jednake tak jak to zwykle bywa w podobnych przypadkach, ostateczny wynik bdzie przedstawia pewien interes,
chocia metoda jego otrzymywania bdzie niezadowalajcy.
Na pocztku rozpatrzymy przypadek jednej zmiennej Grassmanna ( antykomutujcej ) . Spenia ona warunek :
{ , } = 0 lub 2 = 0
(1.1)
( symbol { , } oznacza antykomutator ). Zdefiniujemy operator rniczkowy d/d poprzez rwno :
{ d/d, } = 1
(1.2)
Na mocy zalenoci (1.1) rozkad dowolnej funkcji f() zmiennej bdzie mia posta :
f() = a +
(1.3)
Dla uproszczenia bdziemy przyjmowali jako wielko Grassmanna, a a - jako liczb rzeczywist komutujc
( dalej zmienne Grassmanna bdziemy oznaczali literami greckimi ). Std wynika, e :
df/d = -
(1.4)
2
2
d f/d = 0
(1.5)
jeli przyj ( d/d) a = { d/d , } = 0
Z rwnania (1.5) wynika, e :
{ d/d, d/d } = 0
(1.6)
tj. e dla rniczkowania nie ma operacji odwrotnej. Jest to bardzo niedogodny fakt, poniewa wszyscy przywyklimy
myle o rniczkowaniu i cakowaniu jako operacjach odwrotnych. Jednake tym sposobem jestemy zmuszeni
wprowadzi cakowanie na drodze formalnej. Zdefiniujemy je zatem jako operacje oznaczan symbolem
d ...
o wasnociach :
d = 0 , d = 1
(1.7)
tj. operacja ta dziaa dokadnie tak jak rniczkowanie. Przy takiej definicji operacja cakowania spenia kryterium
inwariantnoci wzgldem translacji zmiennej cakowania o sta warto.
wiat jednaj zmiennej Grassmanna jest bardzo wski, dlatego rozpatrzymy N zmiennych Grassmanna i , i = 1, ... , N ,
speniajcych warunki :
{ i , j } = 0 ; i, j = 1, ... , N
(1.8)
Wprowadzimy rwnie odpowiednie operatory pochodnych zgodnie z nastpujcymi rwnociami :
{ /i , j } = ij
(1.9)
{ /i , /j } = 0

(1.10)

Dowoln normaln ( tj. niegrassmannowsk ) funkcje zmiennych i moemy zapisa w nastpujcej postaci :
f(i ) = a + i i + cij i j + ... + c 12 N
(1.11)
gdzie ostatni wspczynnik jest grassmannowski lub normalny, w zalenoci od N. Cakowanie okrelamy tak samo jak
w przypadku jednej zmiennej :
di = 0 , di i = 1 ( nie ma sumowania po i )
(1.12)
Kiedy miara cakowania w wyraenie podcakowe zawieraj wicej ni jedn zmienn, umawiamy si prowadzi
cakowanie zgodnie z procedur zstpujc (* nested procedure *). Przykadowo :
d1 d2 12 = - d1( d2 2 ) 1 = - 1
(1.13)
W charakterze przykadu rozpatrzmy cak :
IN(M ) = d1 ... dN exp( - TM )
(1.14)
Gdzie : M macierz antysymetryczna N N o elementach normalnych mij , a eksponenta okrelona jest poprzez swj
rozkad w szereg. Przy N = 2 mamy :

123

Przy nieparzystym N mona pokaza, e caka I zeruje si, jest to zgodne z tym, e caka I jest proporcjonalna do
pierwiastka kwadratowego z wyznacznik, poniewa wyznacznik nie parzystowymiarowej macierzy antysymetrycznej
jest rwny zero. Aby uzgodni posta oglnego wzoru, rozpatrzymy przypadek N = 4.
atwo zobaczy, e odpowiednie czony w rozkadzie eksponenty maj posta :

tak, e oglny wzr moe by zapisana w postaci :

IN(M ) = 2N/2 sqrt( det M )
(1.20)
Jest to pierwszy interesujcy wzr. Naley go porwna z rwnowanym wzorem dla bozonowych (normalnych ) pl,
w ktrym pierwiastek kwadratowy z wyznacznika wchodzi do mianownika.
Dalej rozwamy cak :
IN(M, ) d1 ... dN exp( - TM + i i )
Gdzie : i liczby Grassmanna :

(1.21)

{ i , j } = 0 , { i , j } = 0
(1.22)
Aby uproci zagadnienie, obliczymy (1.21) od razu przy N = 2. Wtedy to :
exp( - TM + T ) = 1 2m12 1 2 12 12
(1.23)
tak, e :
I2(M, ) = 2( m12 + 12 )
(1.24)
Wynik ten mona byo uzyska rwnie prociej, dodajc formalnie do penego kwadratu wykadnik eksponenty i dobra
zmienn cakowania tak, jakbymy mieli do czynienia ze standardowym cakowaniem , tj. podstawiajc :
= + M-1
(1.25)
i zapisa :

W przypadku parzystym N = 2 dochodzimy do wzoru (1.24).

Celem tego wiczenia by dwojaki po pierwsze, obliczy wzr (1.27), po drugie pokaza, ze dziki definicji (1.17) przy
cakowaniu grassmannowskim rozwizuje si problem przesunicia zmiennych.
Wprowadzone powyej wzory moemy uoglni na przypadek cakowania po zespolonych zmiennych Grassmanna. Dla
przykadu podstawimy :

Jeli wprowadzimy 1 1 macierz 2m12, to na podstawie wzoru (1.16) otrzymamy :

d d* exp( i*M ) = det M , M = 2m12

(1.31)

124

Wzr ten moemy uoglni na przypadek N zespolonych grassmannowskich liczb. Analogicznie moemy dowie, e :
d* d exp( i*M + i* + i* ) = det M exp( -i* M-1 )
(1.32)
gdzie : i * - s zespolonymi liczbami Grassmanna.
Wzory (1.27) i (1.32) s nadzwyczaj wane dla obliczania caek po trajektoriach w przypadku obecnoci fermionw i
zwizanych z zewntrznymi grassmannowskimi rdami.

Zadania.
A. Poda oglny dowd wzoru (1.20)
B. Dowie wzr (1.27) przy N = 4 poprzez jawne obliczenia.
C. Dowie zalenoci (1.31), jeli M jest macierz 2 2
D. Dowie wzoru (1.32)
E. Dowie, e d d exp( M ) = det(M( , gdzie , - niezalene zmienne Grassmanna.

2 Caka po trajektoriach dla swobodnych pl Fermiego.

Istniej trzy sposoby opisu czstek swobodnych ze spinem w przestrzeni Minkowskiego :
A. Lagranjan Weyla :
W = L L

(2.1)

opisuje z pomoc dwuskadnikowego zespolonego spinora L lew bezmasow czstk jednoczenie z jej praw
antyczstk ( np. bezmasowe lewe neutrino i prawe antyneutrino ), przy czym czstki te zwizane s midzy sob
CP-przeksztaceniem dyskretnym :
CP : L 2 L*

(2.2)

B. Lagranjan Majorany :
M = L L im/2 (LT2L + L2L* )
opisuje masywny spinor weylowski. Interpretujemy go jak samosprzona czstka o spinie z dwoma stopniami
swobody, odpowiadajcymi spinowi, skierowanemu w gr i w d. Masywny spinor Weyla mona wyrazi przez
czteroskadnikowe pole Majorany :
M = ( - L )
( -2L* )
tak, e lagranjan Majorany przyjmuje posta :
M = -M M + (im/2 ) -MM

(2.3)

(2.4)

(2.5)

C. Lagranjan Diraca.
D = L L + L- R + im( R L + LR )
(2.6)
opisuje czstk z dwoma stopniami swobody oraz antyczstk ( np. elektron i pozyton )
Lagranjan ten ma dwa razy wiksz liczb stopni swobody, ni lagranjany Weyla i Majorany i oprcz CP zachowuje P.
Dla wygody lagranjan wyraamy przez czteroskadnikowy spinor Diraca :
D = ( L )
(2.7)
( R )
w postaci :
D = -D ( + im ) D
(2.8)
Jeli wprowadzimy zwizek ze zewntrznymi rdami, to dla kadego z tych lagranjanw mona zbudowa funkcjona
tworzcy. Pola Weyla L mog by zwizane ze rdami o postaci :
XLT2 L + czony hermitowsko sprzone , XR L + czony hermitowsko sprzone
(2.9)
Takie dwa typy powizania s rwnowane przy zamianie :
XR = 2 XL*
Zatem, moemy rozpatrywa tylko jedn zaleno.
W przypadku Weyla rozpatrzymy funkcjona :

125

Tak jak we wszystkich teoriach swobodnych, moemy go bez trudu obliczy. Wprowadzimy teraz obrazy Fouriera :
L(x ) = [ d4p/ (2)2 ] exp( ip x ) ~L(p ) itp.
(2.11)
tak jak w rozdziale 3.
Wykadnik eksponenty przyjmuje posta :

(2.12)
Przepiszemy go dalej nastpujco :

gdzie : ~L(p ) jest rozwizaniem rwna ruchu :

~L(p ) = ( p / p2 ) 2*L(-p )
(2.14)
Przy takiej formie zapisu widzimy, e mona od razu dokona cakowania po L, zamieniajc zmienn cakowania na
~L, co prowadzi nas do zmiany zmiennej normalizacji :

gdzie wykorzystalimy nastpujce zalenoci [ rozdzia 1, wzr (4.37)] :

p p = p2
2T- p2 = p
Jeli tak jako to byo w przypadku bozonowym, podstawimy :
W = eiZ
Gdzie Z funkcjona tworzcy spjnych funkcji Greena, to :

(2.16)
(2.17)
(2.18)

Std otrzymujemy dwupunktow spjn funkcje Greena :

lub w przestrzeni pdw :

a to jest nic innego jak propagator.

W powyszej formie omawiane wyraenie nie ma sensu, jeli nie zadano zasady obejcia bieguna przy p2 = 0.
Moemy zada j analogicznie do przypadku bozonowego, jednake obecnie naley mie na uwadze, to e w przypadku
fermionowym zastosowanie (-i)-zasady nie wie si z zasadami zbienoci, poniewa mamy do czynienia z formalnym
cakowaniem grassmonnowskim. Dlatego te aby wprowadzi taki analog obejcia bieguna, naley cay problem
sprowadzi do przestrzeni Euklidesa.
Pozostae dwa przypadki rozpatruje si analogicznie. W przypadku Majorany wychodzimy z :

i dopeniajc do penego kwadratu, otrzymujemy :

126

gdzie :
p^ = p

co prowadzi do nastpujcego propagatora :

(2.24)

jeli uwzgldni rwno p^p^ = p2.

Rwnie w tym wyraeniu naley w jawnej formie doda zasad obejcia bieguna.

Przypadek Diraca rozpatruje si w podobny sposb. Analogiczne wywody prowadz do wyraenia :

gdzie : , - - czteroskadnikowe diracowskie rda grassmannowskie.

Analogiczne rozwaania prowadz do wyraenia :

z ktrego wynika propagator :

gdzie naley doda jeszcze (-i )-dopis.

Tak jak w przypadku bozonowym, moemy zbudowa funkcjona tworzcy bezporednio w przestrzeni euklidesowej, a
nastpnie przeduy funkcje Greena do przestrzeni Minkowskiego.
Grupa Lorentza w przestrzeni euklidesowej jest grup zwart, co oznacza ( zobacz rozdzia 1 ), e skada si ona z dwch
zupenie nierwno wanych SU(2)-skadowych. Jednake operator pochodnej cay czas przeksztaca si zgodnie z
reprezentacj ( , ) i jeli teraz chcielibymy zestawi skalar lorentzowski, liniowy wzgldem pochodnej, to
potrzebujemy dwa rne pola L ~ ( , 0 ) i R ~ ( 0 , ) tak aby utworzy z nich wielko wektorow
przeksztacajc si jak ( , ). Mona zbudowa dwa takie rzeczywiste wektory o skadowych :
Pamitajc przy tym, e poniewa

Pamitajc przy tym, e poniewa L i R s liczbami Grassmanna, to :

( L R )* = LT R* = - R L
Jeli wprowadzimy czterowymiarowy spinor Diraca :
E ( L )

(2.31)
(2.32)

( R )
to moemy przepisa rozpatrywane wektory w postaci :
E -E , E -5 -E
gdzie : - - euklidesowe macierze gamma :
-0 = ( 0 i ) , -i = ( 0 -
)

(2.33)

( i 0 )
( 0 )
speniajce zalenoci :
{ - , - } = - 2
-5 = ( 1 0 )
( 0 1 )

(2.35)

(2.34)

(2.36)

127

Moliwe czony masowe maj posta ( w przestrzeni Euklidesa istnieje tylko jeden typ masy ) :
L L , R R
tak, e lagranjan euklidesowy dany jest przez wyraenie :
E = E - - E + imE E
przy czym postaralimy si aby lagranjan by rzeczywisty :
E* = E
Funkcjona tworzcy jest nastpujcy :

(2.37)
(2.38)
(2.39)

Skd otrzymujemy wyraenie dla propagatora :

Gdzie uwzgldniono to, e p^- p^- = - p-2 Zauwamy, ze tak jak tego naleao oczekiwa w mianowniku propagatora
stoi wielko p-2 + m2. Z zadowoleniem widzimy, e ma ona tak sam struktur jak propagator diracowskim w
przestrzeni Minkowskiego.
W przypadku pl Weyla nie powinny wystpowa podobne zalenoci w przestrzeni Euklidesa nie mona zbudowa
rwna pierwszego rzdu dla pola, przeksztacajcego si zgodnie z reprezentacj ( , 0 ), wychodzc z inwariantnego
lagranjan, zawierajcego tylko to pole ( widzielimy, e moemy to atwo zrobi jeli rozpatrywa dwa pola
weylowskie ). Jeli FPI moe by dobrze okrelony tylko w przestrzeni Euklidesa, tak jak twierdz specjalici w
aksjomatyce, to wtedy prawdopodobnie spotkamy si z cakowicie realnym problemem tam, gdzie mamy do czynienia z
polami Weyla, np. w teorii oddziaywa sabych lub jej poczenie z QED. Naley podkreli, e w ramach teorii
zaburze z teorii pola zawierajcej pola Weyla w przestrzeni Minkowskiego nie nastpuje nic niedobrego. Moe si
jednak okaza, ze bardziej peniejszym badaniu ujawniaj si pewne niespodzianki, ktre wymagaj podwojenia liczby
fermionw Weyla, ni w przypadku pewnej ( wikszej 0skali ustanawiaj wektoro-podobne struktury oddziaywa
sabych.
Z drugiej strony, poniewa pola Fermiego wchodz do zrenormalizowanego lagranjanu kwadratowo ich cakowanie
prowadzi tylko do wyznacznikw. Dlatego mona sdzi, ze potrzebujemy tylko pewnego funkcjonau euklidesowego,
ktry prowadziby do prawidowego ( w sensie jego przeduenia do przestrzeni Minkowskiego ) wyznacznika.
Takie podejcia wymaga wanie podwojenia liczby niezalenych pl grassmannowskich
( zobacz wykady : Coleman The uses of instantons [1] oraz zadanie D )

Zadania.
A. Obliczcie funkcjona tworzcy dla pl Majorany i Diraca w przestrzeni Minkowskiego.
B. Pokacie, e w przestrzeni Euklidesa operator przeksztaca si zgodnie z reprezentacj ( , )
C. Niech w przestrzeni Euklidesa zadano L ~ ( , 0 ). Zbudujcie form kwadratow, przeksztacajc si zgodnie z
reprezentacj (1, 0 )
D. Pokacie, e spinorowy lagranjan w przestrzeni Euklidesa posiada nastpujc dogodna wasno czon masowy w
takim lagranjanie jest inwariantny ze wzgldu na tzw. przeksztacenia chiralne E exp( i5 ) E , a czon
kinetyczny nie !
E. Zdefiniujmy formalnie = ( ^ + im ) , gdzie , - niezalene czteroskadnikowe pola Grassmanna.
Pokacie, jak naley cakowa, aby otrzyma standardowy wyznacznik Diraca.
Przeanalizujcie w takim przypadku inwariantno chiraln.

128

 3 Zasady Feynmana dla pl spinorowych.

W poprzednim paragrafie mwilimy o zasadach Feynmana dla swobodnych pl Fermiego. Teraz wprowadzimy zasady
dla oddziaujcych spinorw. Spinory mog oddziaywa na rne sposoby, byle by tylko speniona bya zasada
zachowania spinu, ktra wymaga, aby wszystkie wierzchoki oddziaywania zawieray parzyst liczb par pl
spinorowych. W rozdziale 1 podalimy ju przykady teorii z oddziaujcymi fermionami.
Liczba moliwych oddziaywa fermionowych szybko si zmniejsza, jeli tylko naoymy warunek
renormalizowalnoci, ktry to wymaga aby liczba prymitywnie rozbienych diagramw bya skoczona. Dlatego
obliczymy teraz pozorny stopie rozbienoci D dowolnego diagramu Feynmana z fermionami.
Rozpatrzmy diagram z L ptlami , Ib bozonowymi wewntrznymi liniami, If fermionowymi wewntrznymi liniami, V
wierzchokami; kady z nich ma Nb bozonowych i Nf fermionowych - dodatkowych linii ,
Eb bozonowych i Ef fermionowych - zewntrznych linii.
Jak ju zauwaylimy liczby Nf i Ef powinny by parzyste. Liczba ptli dana jest poprzez zaleno :
L = I V + 1 = Ib + If V + 1
(3.1)
Pozorny stopie rozbienoci w d wymiarach jest rwny :
Dd = dL If 2Ib
(3.2)
Poniewa kada wewntrzna linia spinorowa wnosi tylko jedn odwrotn potg pdu. I dalej liczba linii
fermionowych jest rwna :
Nf V = Ef + 2If
(3.3)
Cakowita liczba linii bozonowych jest rwna :
Nb V = Eb + 2Ib
(3.4)
Zalenoci te pozwalaj zapisa Dd w postaci :

Przy Nf = Ef = 0 powysze wyraenie sprowadza si do otrzymanego wczeniej wyraenia dla przypadku bozonowego.
W innych wymiarach wyraenie (3.5) ma posta :
D2 = 2 Ef V( 2 Nf ) ( dwa wymiary )
(3.6)
Skd wynika, e :
Nf 4 ( dwa wymiary )
(3.7)
Poniewa w przeciwnym wypadku rozbieno bdzie rosa wraz ze wzrostem liczby wierzchokw.
Zatem, nawet w dwch wymiarach istnieje ograniczenie na typ rozwizanych oddziaywa fermionowych nie powinny
si w nich pojawia potgi wysze ni 4.
Mona powiedzie inaczej w przeciwnoci do pl bozonowych, ktre w dwch wymiarach s bezwymiarowe, pola
spinorowe maj wymiar ( - ), poniewa oddziaywanie o najwyszej potdze nie wymagajce wprowadzenia staej
wymiarowej to wanie 4.
W czterech wymiarach mamy :
D4 = 4 3/2 Ef Eb V( 4 3/2 Nf Nb )
(3.8)
Jeli nie chcemy, aby liczba prymitywnie rozbienych diagramw rosa wraz ze wzrostem liczby wierzchokw, to
naley wymaga, aby speniony by warunek :
4 3/2Nf Nb 0
(3.9)
gdzie : Nf liczba parzysta.
Rozwizanie tej nierwnoci Nb = 0, Nf = 2 jest podobne do wczenia czonu masowego, a nie na oddziaywania
wierzchokowego, rozwizanie Nf = 0, Nb = 2, 3, 4 prowadzi do rozpatrzonego wczeniej oddziaywa 2 , 3 , 4.
Jedyne nowe rozwizanie, zawierajce zarwno fermiony i bozony, jest nastpujce :
Nf = 2 , Nb = 1
(3.10)
Co daje :
D4 = 4 3/2 Ef Eb
(3.11)
To nowe rozwizanie, opisujce jedyne rozwizane renormalizowalne oddziaywanie fermionowe, nieprawdopodobnie
ogranicza wszystkie moliwoci renormalizowalne oddziaywania fermionowe powinny zawiera nie wicej ni dwa
pola fermionowe i nie wicej ni jedno pole bozonowe.
Zatem, w czterech wymiarach fermiony wchodz do lagranjanu tylko kwadratowo !

129

Dan okoliczno mona wyrazi rwnie inaczej w czterech wymiarach fermiony maj wymiar ( - 3/2 ), a bozony
( -1 ). Zatem, jedyne nietrywialne sprzenie o wymiarze 4, to sprzenie dwch fermionw i jednego bozonu :

Przeprowadzony przez nas powyszy wywd nadzwyczaj upraszcza analiz teorii, zawierajcych oddziaywanie
spinorw. Jeli zadamy dwa pola o spinie , to mona utworzy kombinacje albo ze spinem 0, albo ze spinem 1.
Sprzenie z polem o spinie 0, to sprzenie Yukawy, ktre przejawia si w wielu obliczach.
W przestrzeni Minkowskiego dla pola Diraca mamy nastpujce sprzenie :
i-DE , -D5D

(3.12)

gdzie : - skalarne, pseudo skalarne pole.

Dla pola Weyla, mamy :
iLT2L 1 , iL2L* 2

(3.13)

gdzie : 1, 2 nie posiadaj okrelonej parzystoci.

W przestrzeni Euklidesa moliwe sprzenia maj posta :
iEE , E5 E ( przestrze Euklidesa )

(3.14)

Sprzenia ze spinem 1 dla czstki diracowskiej w przestrzeni Minkowskiego maj posta :

i-D DA , i-D 5 DA
(3.15)
gdzie : A - pole wektorowe, A pole osiowo-wektorowe.
Dla pl Weyla mamy nastpujce sprzenie :
iLL B , iR-R B
(3.16)
gdzie : B i B nie posiadaj okrelonej parzystoci.
Wektorowe sprzenia w przestrzeni Euklidesa s nastpujce :
iE-E A , E- -5 E A
(3.17)
Oddziaywanie pl spinorowych i wektorowych bdziemy rozpatrywali dokadniej w nastpnych rozdziaach.
Zasady Feynmana dla wierzchokw oddziaywania Yukawy sprowadzaj si po prostu do samych bezwymiarowych
yukawowskich staych sprzenia :

Liniami przerywanymi oznaczono pole bozonowe, a cigymi pole spinorowe, przy czym opuszczono indeksy
spinorowe.
Grassmannowska natura pola spinorowego znajduje odbicie w jednej, ale za to zasadniczej zmianie zasad Feynmana
jeli w diagramie istnieje zamknita linia fermionowa ( ptla ), to diagram ten naley bra ze znakiem minus, co ilustruje
poniszy przykad.
Rozpatrzmy nastpujce wyraenie ( powiedzmy w przestrzeni Euklidesa ) :
W = det[ + A(x)] / det[ + A(x)] = 1
(3.20)
Gdzie : A(x) pole skalarne, a wyznaczniki naley rozumie jako funkcjonalne.
Takie wyznaczniki moemy wyrazi przez caki po trajektoriach, przy czym wyznacznik w mianowniku dany jest cak
po polach bozonowych, a w liczniku po polach grassmannowych.
W wyniku tego mamy :
W = * * exp[ i < * ( 2 + A(x) > + < * (2 + A(x) > ]
(3.21)
W takiej formie wyglda to jak teoria pola Grassmanna , oddziaujcego z zespolonym polem skalarnym poprzez pole
zewntrzne A(x).

130

Zasady Feynmana s nastpujce :

gdzie pole A przedstawiono za pomoc linii falistej.

W takiej teorii propagator pola A bdzie posiada poprawki, zwizane z diagramami polaryzacji prni :

ktrych wkad, zgodnie z wymienionymi zasadami Feynmana, jest jednakowy. Jednake diagramy te nie powinny
zmieni propagatora A, poniewa rozpoczynajc od W =1, wiemy, ze dana teoria powinna by trywialna !
Zatem, przy dodaniu takie dwa diagramy powinny wzajemnie si znosi ptla grassmannowska powinna nabywa znak
przeciwny do ptli bozonowej.
Zatem, gdziekolwiek by nie pojawiy si pola grassmannowskie ( spinorowe ), zgodnie z zasadami Feynmana, naley
pomnoy diagramy z n rnymi ptlami fermionowymi przez (-1)n. Zasad tak mona wyjani tym, e rozcita ptla
fermionowa zgodnie z uoglnion statystyk Fermiego powinna by antysymetryczna wzgldem permutacji jej linii
zewntrznych, poniewa na mocy warunku unitarnoci taka ptla zwizana jest z fizyczn amplitud.
Na zakoczenie zauwaymy, e sprzenie yukawowskie dopuszcza renormalizowalne samodziania pord pl
skalarnych ( zobacz zadanie )

Zadania.
A. Znajdcie wymiary przy ktrych istniej renormalizowalne teori, zawierajce fermiony.
B. Zdany jest nastpujcy lagranjan :

1) wyprowadzi zasady Feynmana

2) znale na poziomie jednoptlowym zaleno yukawoskiej staej sprzenia od skali
3) zbada renormalizowalno tego lagranjanu, w szczeglnoci przeanalizowa wszystkie jednoptlowe diagramy i
zbada struktur wymaganych kontrczonw.
Czy lagranjan w powyszej formie jest renormalizowalny ?
Jeli nie, to poprawi go, tak aby by.

4. Obliczenie i przeksztacenie skalowe propagatorw fermionowych.

Rozpoczniemy od funkcjonau tworzcego w przestrzeni Euklidesa dla teorii, opisujcej oddziaywanie pola skalarnego
z cztero-skadnikowym polem spinorowym :

Pola spinorowe wchodz do tego wyraenia kwadratowo i dlatego mog by scakowane funkcjonalnie. W wyniku tej
operacji dochodzimy do nastpujcego wyraenia ( SE[, J ] dane jest wzorem (4.5) z rozdziau 3 ) :

131

gdzie po dopenieniu do penego kwadratu wykorzystalimy wzr (1.31).

Wyraenie to mona przepisa do postaci :

Jest to dobry wzr, pozwalajcy obliczy WE zgodnie z teori zaburze. W niniejszym paragrafie skupimy si na
obliczeniu WE metod punktu siodowego. Na pocztku rozoymy SE w pobliu klasycznej konfiguracji polowej 0 ,
0 , 0 . Rozkad funkcjonalny ma posta:

gdzie = 0 , = 0
Tak jak w rozdziale 3, paragraf 4 dokonujemy rozkadu w pobliu tych konfiguracji polowych, ktre pozostawiaj
dziaanie stacjonarnym tj. speniaj klasyczne rwnania ruchu :

Odrzucajc te liniowe czony, otrzymujemy przyblione wyraenie dla SE , ktre jest kwadratowe po odchyleniach pl
od ich wartoci stacjonarnych.
W jawnej postaci :

Poniewa chcemy scakowa funkcjonalnie po , i , to dopeniajc to wyraenie do penych kwadratw, otrzymamy:

132

Oprcz tego w danym przyblieniu :

= =
=
poniewa jakobian przeksztacenia jest rwny 1.
To pozwala wykona cakowanie funkcjonalne wyraenia (4.10), wykorzystujc wzory z dodatku A i paragrafu 1
niniejszego rozdziau. W wyniku tego mamy :

(4.12)
(4.13)

gdzie operator odwrotny w drugim wyznaczniku dziaa na 0 i przez 0.

Tak jak w przyblieniu metody punktu siodowego dla skalarnej teorii pola dziaanie SE | 0 rozpatrywane jako funkcjona
od rde J, , generuj wszystkie diagramy drzewiaste, podczas gdy wyznaczniki daj wkady jednoptlowe, majce
pierwszy rzd wzgldem .

Dokonajmy funkcjonalne przeksztacenie Legendrea midzy rdami J, , i nowymi klasycznymi rdami :

i wprowadzimy dziaanie efektywne :

generujce 1-czastkowo-nieprzywiedlne funkcje Greena. W przyblieniu klasycznym jest to nic innego, jak klasyczne
dziaanie z klasycznymi rdami (4.15) i (4.16), odgrywajcych rol pl :

Pierwsze poprawki kwantowo-mechaniczne do (4.18) daj wyznaczniki (4.14). Wykorzystujc metod funkcji dzeta
( rozdzia 3 ), ustalimy ich wasnoci. Wyznaczniki te s bardziej zoone w wyniku obecnoci indeksw spinorowych
oraz odwrotnego operatora w drugim wyznaczniku we wzorze (4.14).
Rozpatrzymy teraz przypadek szczeglny staych konfiguracji polowych zaniedbujc wszystkie masy. Wtedy :

133

tak, e argument wyznacznika pola skalarnego przyjmuje posta :

Oprcz tego, przy staym 0 wyznacznik fermionowy jest rwny ( zobacz zadanie ) :

Na podstawie wzoru (4.20) funkcjona tworzcy mona przepisa do postaci :

co prawda zapis ten jest dopuszczalny tylko przy staych 0 i 0.

Aby go jeszcze bardziej uproci, zaoymy, e 0 jest polem chiralnym, tj. ,e :

Wtedy argument drugiego wyznacznika mona przepisa do postaci :

( -2 + A )( - 2 + B )
gdzie : A, B stae, zawierajce 0 i 00 i speniajce rwnoci :

Zatem, zagadnienie sprowadza si do obliczenia wyznacznikw postaci det( -2 + C ) , gdzie : C staa.

Z rozdziau 3 wiemy, e :

gdzie :

Posugujc si tymi wzorami atwo znale jednoptlowy wkad do potencjau efektywnego ( zobacz zadanie ).
Podamy wynik tylko dla 0 = 0 :

134

(4.24)

Pierwszy czon jest tu taki sam jak w przypadku skalarnym, zadaj go ptle bozonowe. Drugi czon jest to wkad ptli
fermionowych do potencjau, tak jak zakadalimy wzity jest on ze znakiem minus.
Wasnoci skalowe tych wyznacznikw mona prosto wyjani. Przypomnijmy ( rozdzia 3), e przy zmianie skali :

gdzie : - funkcja, zadawana przez wyraenie (4.28), tak e :

jeli przyj, e staa C przy przeksztaceniach skali zmienia si z takim wymiarem jak -2. cilej problem ten
rozpatrywalimy w rozdziale 3, paragraf 6. Zatem, jednoptlowa poprawka skalowa jest rwna :

Zapisujc :

widzimy, e przy zmianie skali funkcja E nabiera czony tego samego typu, co w klasycznym lagranjanie, a to
prowadzi do zmiany bezwymiarowych staych sprzenia :

Taki jest przykad zalenoci od skali w teorii o kilku staych sprzenia. Nowo polega na tym, e zmiany skali tworz
ukad sprzony. Takie zjawisko atwo wyjani wykorzystujc diagramy ptla fermionowa, oczywicie wnosi wkad
do staej 4 , a z dokadnoci O() fermionowa staa sprzenia okrelona jest tylko poprzez obecno wejciowego
wierzchoka fermionowego :

gdzie linie przerywane odpowiadaj skalarnym, a cige spinorowym polom.

Zauwamy, e przy zmianie skali powinny pojawia si rwnie dodatki do fermionowego i skalarnego czonu
kinetycznego, jednake w naszym przyblieniu staych pl takie dodatki nie pojawiaj si [ wzory (4.35) i (4.36) ].
Przykadowo wyznacznik fermionowy det( ^ + if ) nie moe by zapisany w postaci (4.21), jeli zaley od x.

135

W przypadku oglnym do prawa przeksztacenia skalowego takiego wyznacznika bdzie wchodzi czon kinetyczny, a to
odpowiada temu, e same pola nabywaj na poziomie jednoptlowym anomalnych wymiarw, wynikajcych z diagramu

W czystej teorii 4 pole skalarne nabywa anomalnego wymiaru tylko na poziomie dwuptlowym, tak, e przy zmianie
skali wyznacznikw dany efekt nie pojawia si. Zatem, wzory (4.35) i (4.36) powinny by poprawione z uwzgldnieniem
renormalizacji funkcji falowej.

Zadania.
A. Pokacie, e jeli zaniedba czony O( ), to E [ klasyczne , klasyczne , klasyczne ] jest dziaaniem
klasycznym.
B. Pokacie, e w czterech wymiarach det( ^ + im ) = [ det( - 2 + m2 ) ]2.
C. Znajdcie jednoptlowy wkad do potencjau, wczajc w to wkad fermionw.
D. Wykorzystujc diagramy, wprowadcie na poziomie jednoptlowym wzory dla zalenoci i f od skali ( z
uwzgldnieniem zrenormalizowanej funkcji falowej ) i porwnajcie ze wzorami (4.35) i (4.36).

Literatura.
1. Coleman S. In. Proc. Of the 1977 Int. School of Subnuclear Phis. ; Erice, Italy ed. Zichichi ; Acad, Press 1979
*************************************************************************************************

Rozdzia 6. Symetrie cechowania, konstrukcja Yanga-Millsa.

1. Symetrie globalne i lokalne.
W rozdziale 1 podalimy przykady lagranjanw, zawierajcych pola ze spinem 0 i , jednake nie rozpatrywalimy
teorii zawierajcych oddziaywanie z polami o wyszych spinach. Zagadnienie jest takie, e pola o spinach 1, 3/2 i 2
mona bardzo piknie wprowadzi, po prostu wymagajc aby wszystkie symetrie, jakie tylko byy obecne w ukadach o
spinie i 0 mogy w dowolny sposb zmienia si od punktu do punktu w CP. Pola o spinie 1 odpowiadaj uoglnieniu
wewntrznych ( tj. nie lorentzowskich ) symetrii, pola o spinie 2 pojawiaj si wtedy, kiedy symetrie CP ( globalna
inwariantno wzgldem grupy Poincarego ) staja si lokalne w CP; pola o spinie 3/2 i 2 pojawiaj si przy uoglnieniu
globalnych teorii supersymetrycznych w przeksztaceniu ich w lokalnie teorie supersymetryczne.
Nie bdziemy rozpatrywali lokalnego uoglnienia symetrii CP, a postpimy zgodnie z drog zaproponowan przez
Yanga i Millsa [1], skupiajc uwag na zbudowaniu teorii, lokalnie inwariantnych wzgldem symetrii wewntrznych.
Najstarszym przykadem teorii o symetrii lokalnej to elektrodynamika Maxwella. Oglny charakter pojcia
cechowania ( tj. lokalizacji )po raz pierwszy zauwaya E. Noether [2]. Procedura cechowania w jej wspczesnej
postaci zostaa opracowana przez H. Weyla, w latach 20-tych (* XX wieku *)
Rozpatrzmy najprostszy moliwy lagranjan, zawierajcy pole spinorowe :
0 = L L = L L + czon powierzchniowy
(1.1)
Lagranjan ten, jak nam wiadomo jest inwariantny wzgldem przeksztacenia fazowego :
L(x ) ei L(x)
(1.2)
gdzie : - staa.
Podstawowa idea cechowania takiej symetrii fazowej polega na tym, aby sprawi aby powyszy lagranjan by
inwariantny wzgldem przeksztace o tej samej postaci, co (1.2), ale ze sta w dowolny sposb zalen od x tj.
inwariantny wzgldem przeksztacenia :
L(x ) ei(x) L(x)
(1.3)
Inwariantno lagranjanu wzgldem lokalnego przeksztacenia fazowego (1.3) jest naruszana poprzez obecno w nim
operatora pochodnej , poniewa w wyniku przeksztacenia (1.3) mamy :
L(x ) ei L(x) = ei [ + i(x) ] L(x)
(1.4)
tak, e :
0 0 + iL L (x)
(1.5)
Aby otrzyma odpowiednie uoglnienie lagranjanu, wprowadzimy nowy operator D ( ktry stanowi uoglnienie
operatora ), o takiej wasnoci, e przy lokalnym przeksztaceniu fazowym, otrzymamy :

D L ei(x) DL

(1.6)

136

lub, w jzyku operatorw :

D ei(x) D e-i(x)
(1.7)
Ten nowy operator pochodnej nazywa si pochodn kowariantn.
Teraz okazuje si trywialnym nastpstwem, e nowy lagranjan :
L D L
(1.8)
jest inwariantny wzgldem przeksztacenia (1.3).
Pochodna kowariantna ma posta :
D = + iA(x)
(1.9)
Gdzie : A(x) pewna funkcja wsprzdnej x.
W takim przypadku wymaganie kowariantnoci :
D D = + iA(x) = ei(x)[ + iA(x)] e-i(x)
(1.10)
staje si transformacyjn wasnoci funkcji A :
A(x ) A(x ) = A(x ) (x)
(1.11)
Teraz nowy lagranjan :
= L ( + iA (x) ) L = 0 + i L L A(x )
(1.12)
jest inwariantny wzgldem jednowymiarowych przeksztace lokalnych :
L(x ) ei(x) L , A(x) A(x) (x)
(1.13)
Globalna symetria lagranjanu 0 uoglniana jest na symetri lokaln, tj. cechuje si, cen takiej kalibracji (cechowania )
jest pojawienie si nowego pola wektorowego A(x), oddziaujcego z prdem zachowanym. Jak atwo si przekona,
nowe pole A (x) ma taki sam wymiar, co i dlatego mona go utosami z polem kanonicznym w czterech
wymiarach. ( przy innej liczbie wymiarw pole A naley pomnoy przez wymiarow sta sprzenia )
Oprcz tego, poniewa operator i jest hermitowski, pole A(x ) jest rzeczywiste.
Zauwamy, e kombinacja :
F = A A
(1.14)
jest inwariantna wzgldem przeksztacenia (1.13), atwo teraz zapisa czon kinetyczny dla pola A(x) tak, aby
zachowa t inwariantno. Wymiar kombinacji (1.14) jest rwny 2 i dlatego moemy zbudowa z niej nowy
lagranjan :
= - (1/4g2 )F F
(1.15)
gdzie : g bezwymiarowa staa, ktr mona wyeliminowa podstawiajc A = gA , tak e jeli przepisa wszystkie
zalenoci z uyciem A, to staa ta wejdzie do iloczyny A przez prd L L we wzorze (1.12).
Czynnik odpowiada przyjtej definicji staej g. Oczywicie ( jak mona ju odgadn ) wyraenie (1.15) jest
lagranjanem maxwellowskim. Otrzymujemy zamknit teori pl oddziaujcych ze spinem 1 i , opisywan przez
lagranjan :
= - (1/4g2 )F F + L ( + iA(x) ) L
(1.16)
Chocia teoria ta jest dobra, jest ona nie renormalizowalna ( o czym przekonamy si dalej ) powodem tego faktu jest tzw.
anomalia Adlera-Bella-Jackiwa, odnosi si ona do lewo-inwariantnej natury pola L.
Jeli w inwariantny ze wzgldu na cechowanie sposb zwiemy A z czteroskadnikowym polem Diraca, to adne
problemy si nie pojawi i dojdziemy do nastpujcego lagranjanu :
QED = - (1/4g2 )F F + - ( + iA(x) )
(1.17)
ktry opisuje QED, jeli tylko utosamimy A(x) z fotonem, z elektronem a g z adunkiem elektrycznym.
Lagranjan QED jest inwariantny wzgldem symetrii lokalnej :
(x) ei(x) , A (x) A (x) (x)
a w dla braku czonu masowego dla pola jeszcze wzgldem globalnego przeksztacenia chiralnego :
(x) ei 5 (x)
(1.18)
W KTP taka symetria chiralna nie jest cisa ( znowu anomalia ), nawet w przypadku niewystpowania masy dla
elektronu, jednake nie powoduje to adnych problemw poniewa nie jest z ni zwizane adne pole cechowania.

137

Inwariantno wzgldem cechowania nie dopuszcza obecnoci adnego czonu masowego dla A .
Zanim przystpimy do uoglniania wyoonej teorii na bardziej zoone symetri, zastanowimy si krtko nad rnymi
typami symetrii globalnych.
Lagranjan dla N rzeczywistych pl skalarnych 1, ... , N :
N
= i i = T
(1.19)
i=1
jest inwariantny wzgldem globalnych obrotw w N wymiarach O(N), pod dziaaniem ktrych N-wymiarowy wektor
(kolumnowy) zmienia si wedug zasady :
= R
(1.20)
gdzie : R macierz obrotw ( wasnych i nie wasnych ) (* proper and improper *)
Poniewa iloczyn T ( dugo wektora ) jest O(N)-inwariantny dla macierzy R speniona jest zalena :
RTR = RRT = 1
(1.21)
Macierze obrotw wasnych moemy zapisa w postaci :
R = exp( iij ij )
(1.22)
Gdzie : ij = - ji parametry rzeczywiste grupy obrotw, ktrych liczba jest rwna N(N 1 )/2
ij generatory tej grupy, ich liczba jest rwna N(N 1)/2.

Rozpatrujc nieskoczenie ma zmian wektora :

= i ij ij

(1.23)

i wymagajc, aby spenione byy warunki grupy, mona dowie, e generatory ij tworz algebr Liego :
[ ij, km ] = iik jm + ijm ik iim jk ijk im

(1.24)

Powyej otrzymalimy algebr Liego dla grupy SO(N), wykorzystujc N N- macierze ij dziaajce na N-wymiarowy
wektor . Ze wzoru (1.21) i (1.22) atwo zauway, e macierze te s rzeczywiste i antysymetryczne. Jednake mona
zbudowa wiele rnych macierzy, speniajcych zalenoci (1.24). Wyjaniamy to tym faktem, e moemy na rne
sposoby reprezentowa grup SO(N). My wybralimy sposb w ktrym wykorzystuje si N-wymiarow reprezentacje,
jednake z tym samym efektem mona byoby wybra reprezentacje doczon, ktrej wymiar jest rwny liczbie
parametrw grupy. W przypadku grupy SO(N) jako reprezentacja doczona moe suy tensor drugiego rzdu
Aij = -Aji. Przy tym elementy Aij wygodnie jest rozpatrywa jako elementy pewnej macierzy antysymetrycznej. Wtedy
to przy obrotach :
A A = RART ; AT = - A
(1.25)
Gdzie R macierz N N (1.22)
Zatem, moemy atwo zbudowa inwariantny lagranjan, w ktrym A to pola skalarne :
= Tr ( AT A )
(1.26)
Symetryczn kwadropulow reprezentacje Sij = +Sji mona rozpatrywa w analogiczny sposb, jeli tylko znany jest
fakt, e lad tensora S jest inwariantny wzgldem przeksztacenia z grupy SO(N).
Rozpoczynajc od reprezentacji N grupy SO(N), mona zbudowa bardziej zoone reprezentacje, opisywane przez
tensory wyszego rzdu. W przypadku oglnym tensor dowolnie wysokiego rzdu jest kombinacj tensorw
przeksztacajcych si nieprzywiedlnie ( jeden przez drugiego ) przy przeksztaceniach grupowych.
Rozpatrzmy np. tensor trzeciego rzdu Tijk i wemy dla okrelonoci I, j, k = 1, ... , 10
Tensor ten moemy nastpujco rozoy na nieprzywiedlne reprezentacje grupy SO(10) :
1) cz cakowicie antysymetryczna T[ijk] majca 120 skadowych
2) cz cakowicie symetryczna T(ijk) majca 220 skadowych, ktra zawiera po dokonaniu zawenia wzgldem
dwch indeksw Tiik o 10-ciu skadowych. Zatem T(ijk) moemy rozoy na nieprzywiedln reprezentacje o 210
skadowych i przywiedln o 10 skadowych.
3) tensory o symetrii mieszanej wzgldem przestawienia indeksw antysymetryczny wzgldem przestawienia dwch
indeksw o 320 skadowych i symetryczny wzgldem tylko dwch indeksw o 330 skadowych.
Zatem, otrzymalimy rozkad przywiedlnego tensora trzeciego rzdu w grupie SO(10) o 1000 skadowych na
nieprzywiedlne czci :
1000 = 12 + 220 + 10 + 10 + 320 + 320
Podobn konstrukcje nieprzywiedlnych reprezentacji moemy wykona stosunkowo prosto ( chocia jest ona duga ),
jedyna subtelno tkwi w tym przypadku, kiedy N jest liczb parzyst wtedy moemy wykorzysta tensor LeviegoCivity ij...k o N indeksach, po to aby rozczepi na p cakowicie antysymetryczny tensor rzdu N

138

Oprcz tego, kiedy N jest liczb parzyst, antysymetryczny tensor rzdu N rozczepia si na dwie rzeczywiste i
nierwnowane reprezentacje. W przypadku, kiedy N jest liczb nieparzyst w wyniku otrzymujemy dwie sprzone
wzajemnie reprezentacje. Przykadowo w grupie SO(10) cakowicie antysymetryczny tensor 5 rzdu posiada 252
skadowe, ktre rozczepiaj si na 126-wymiarow reprezentacje oraz reprezentacje do niej sprzon, przy czym
operacje sprzenia dokonuje si za pomoc -symboli.
Na drodze przeksztacenia iloczynw tensorowych wektorw nie otrzymujemy wszystkich reprezentacji, poniewa dla
grupy SO(N) istniej dodatkowe reprezentacji spinorowe
( np. grupa SO(3)) posiada reprezentacje o powkowym spinie )
Jeli N = 2n + 1 , n = 1, 2, ... to grupa SO(N) ma tylko rzeczywist fundamentaln spinorow reprezentacje o wymiarze
2n , np. grupa SO(#)ma rzeczywist dwuwymiarow reprezentacje, SO(5) rzeczywist czterowymiarow spinorow
reprezentacje itp. I z tych reprezentacji mog by zbudowane wszystkie pozostae. Jeli N = 2n, n = 2, 4, 6, ..., to grupa
SO(N) posiada dwie rzeczywiste i nierwnowane fundamentalne reprezentacje o wymiarze 2n-1 kada.
Na koniec , przy N = 2n, n = 3, 5, ... grupa SO(N)posiada dwie fundamentalne zespolone wzajemnie reprezentacje
spinorowe. Przykadowo, grupa SO(6) posiada sprzone reprezentacje 4 i 4* itp.
Wszystkie reprezentacje mog by zbudowane z powyszych reprezentacji spinorowych, tak e s one w tym sensie
bardziej fundamentalne, ni reprezentacje wektorowe.
Rozpatrzmy teraz czon kinetyczny dla N dwuskadnikowych pl spinorowych :
F = La L a
(1.27)
gdzie a przebiega wartoci od 1 do N i dokonujemy sumowania po a.
Widzielimy, e w przypadku a = 1 wyraenie (1.27) jest inwariantne wzgldem przeksztacenia fazowego. Przy a > 1
lagranjan F jest inwariantny wzgldem znacznie szerszej symetrii.
Rozpatrzmy ( opuszczajc indeks a ) przeksztacenie :
L UL
(1.28)
gdzie U macierz N N , wtedy :
L L U
Jest jasne, e jeli macierz U nie zaley od x i jest unitarna, tj. :
UU = UU =1
to lagranjan F jest inwariantny ze wzgldu na przeksztacenia (1.28).
Z unitarnoci macierzy U wynika, e mona j wyrazi przez macierze hermitowskie N N o postaci :
U = eiH ; H = H
Taka macierz hermitowska H zaley od N2 parametrw rzeczywistych.
Zauwamy, e biorc macierz H proporcjonaln do macierzy jednostkowej, powracamy do rozpatrzonej wczeniej
inwariantnoci fazowej. Zatem, dodatkowe nowe przeksztacenia generowane przez bezladow cz macierzy H,
wyraajc si przez N2 1 parametrw rzeczywistych o postaci :
N2 1

H = A TA , TA = TA
A 1
gdzie : A parametry rzeczywiste, TA macierze N N hermitowskie o zerowym ladzie.

(1.29)
(1.30)

(1.31)

(1.32)

Macierze te generuj grup unitarn SU(N) w N wymiarach i speniaj zalenoci komutacyjne algebry Liego :
[ TA , TB ] = ifABC TC
(1.33)
ABC
gdzie : f
rzeczywiste, cakowicie antysymetryczne wspczynniki, nazywane staymi strukturalnymi algebry
[ zaleno ta jest podobna do (1.24), jednake zawiera ona inne wspczynniki f ]
Podamy teraz niektre wane przykady :
N = 2 : TA = A , A spinowe macierze Pauliego, A = 1, 2, 3
N = 3 : TA = A , A macierze Gell-Mana , A = 1, ... , 8
Macierze Gell-Manna speniaj warunek normalizacji :
Tr ( A B ) = 2AB
(1.34)
i maj nastpujc posta :

139

Zatem, w grupie SU(N) maj nastpujce fundamentalne reprezentacje :

~ N oznacza, e = iATA
~ N- oznacza, e = -iATA*

(1.36)
(1.37)
gdzie ostatni wasno przeksztacenia otrzymano z warunku, aby iloczyn by inwariantem. Struktura tensorowa w
grupie SU(N) jest prostsza, ni w grupie SO(N) przyporzdkujmy dolny ( grny ) indeks a wielkoci przeksztacajcej
si wedug reprezentacji N(N) grupy SU(N) : a ~ N , a ~ NRozpatrujc takie reprezentacje jako bloki budujce, mona poprzez utworzenie ich iloczynw tensorowych otrzyma
wszystkie reprezentacje grupy SU(N). Jedn z ciekawszych reprezentacji jest reprezentacja doczona Mab , gdzie M
bezladowa macierz hermitowska , zawierajca N2 1 elementw, jak wskazuj indeksy, jest ona zbudowana jako
iloczyn reprezentacji N , N- : N N = ( N2 1 ) + 1
Dogodnie jest zapisa t reprezentacje jako macierz M, przeksztacajc si wedug zasady :
M UMU
(1.38)
lub
M = iA [ TA , M ]
(1.39)
2
Mona rwnie rozpatrywa reprezentacje doczon jako (N 1 )-wymiarowy wektor rzeczywisty i w tym przypadku
macierze reprezentacji TA bd ( N2 1 )( N2 1 )-wymiarowe.
Inne typy reprezentacji mona zbudowa w postaci tensorw o dowolnej liczbie dolnych i grnych indeksw. Aby
utworzy singlet, mona zawy indeksy dolne z grnymi, ale nie par indeksw dolnych lub grnych.
Przykadowo, reprezentacje Tab mona rozoy na skadowe nieprzywiedlne zgodnie z symetri wzgldem indeksw ab
- na cze symetryczn i antysymetryczn. W grupie SU(%) :
Tab = T(ab) + T[ab]
5 5 = 15 + 10 Nawiasy okrge oznaczaj pen symetri, a kwadratowe pen asymetri wzgldem indeksw a, b
Rozpatrujc czony kinetyczne pl fermionowych i skalarnych przekonujemy si, ze mona zbudowa lagranjany
inwariantne wzgldem przeksztace unitarnych i ortogonalnych. Z pomoc czonu kinetycznego moemy otrzyma
inwariantno wzgldem grupy symplektycznej. Zauwamy, ze czon kinetyczny grassmannowskiego pola Majorany,
wzity w formie :
-M 5M
(1.40)
jest tosamociowo rwny zero, jeli istnieje tylko jedno pole Majorany.
Rozpatrzmy jednak przypadek parzystej liczby pl Majorany Mi , i = 1, ... , 2N, zwizanych z pomoc
antysymetrycznej macierzy liczbowej Eij = -Eji o elementach :
Eij = { + 1 , i > j
(1.41)
{ 0 ,i=j
{-1,i<j
W tym przypadku mona utworzy inwariantne wyraenia o postaci (1.40) i otrzyma niezerowy wynik, zapewniajc
antysymetryzacje po indeksach biecych i. Takim sposobem otrzymujemy rny od zera czon kinetyczny :
= -Mi Eij5 Mj
(1.42)

140

Jest on inwariantny wzgldem przeksztace, pozostawiajcych niezmienne antysymetryczne wyraenie kwadratowe.

Podobne przeksztacenia tworz grup symplektyczn Sp(2N), a Mi przeksztaca si jak podstawowa rzeczywista 2Nwymiarowa reprezentacja. Jak wskazuje na to obecno antysymetrycznego tensora Eij, singlet grupy Sp(2N) zawiera si
w antysymetrycznym iloczynie dwch 2N-reprezentacji. [ na skutek tego nie mona zbudowa czonu kinetycznego dla
pola skalarnego, przeksztacajcego si wedug reprezentacji 2N grupy Sp(2N) )
W istocie nieprzywiedlne reprezentacje grupy symplektycznej wchodz w symetryzowane iloczyny tensorowe, a
przywiedlne w antysymetryzowane ( dla grupy obrotw odwrotnie ).
W szczeglnoci, reprezentacja doczona zadana jest przez symetryzowany iloczyn ( 2N 2N )symp i dlatego zawiera
ona N(2N + 1 ) elementw.
Interesujcy przypadek odpowiada wartoci N = 1. Wtedy to lagranjan (1.42) jest inwariantny wzgldem grupy SU(2),
poniewa macierze E mona wtedy utosami z symbolem Leviego-Civity ij. Nie jest to przypadkowe algebry Liego
grup Sp(2), SU(2) i SU(3) s jednakowe. Zauwamy, e wymiar grupy Sp(2N) jest taka jak grupy SO(2N + 1 ).
Porwnujc reprezentacje, znajdujemy e mona utosami grupy SO(5) i Sp(4), poniewa wymiar reprezentacji 4 grupy
Sp(4) jest taka jak spinora grupy SO(5). Jednake SO(7) ju nie pokrywa si z Sp(6), poniewa w grupie SO(7) nie ma
reprezentacji szeciowymiarowej ( oprcz tego, nawet wtedy, kiedy algebry Liego odpowiadaj sobie ich wasnoci
globalnej mog si rni )
Zatem, na drodze budowy rnych typw czonw kinetycznych udao si nam otrzyma lagranjany, inwariantne
wzgldem grup O(N), U(N) i Sp(2). Do przedstawionego spisu nie weszy inne grupy Liego, nazywane wyjtkowymi
(* exceptional groups *), poniewa nie mona ich zdefiniowa tylko na podstawie inwariantw kwadratowych,
podobnych do czonw kinetycznych i masowych, dla opisu tych grup potrzebne s inwarianty wyszego rzdu. Podobne
inwarianty mog wchodzi w t cz lagranjanu, ktra zwizana jest z oddziaywaniem. Zatem, wykluczone symetri
to symetrie oddziaywa. Nie podajemy tutaj lagranjanw, inwariantnych wzgldem grup wyjtkowych, po prostu
wyliczymy same te grupy :
G2 o 14-tu generatorach, rzdu 2 i tylko o reprezentacjach rzeczywistych, generowanych przez siedmiowymiarow
reprezentacje fundamentaln,
F4 o 52 generatorach, rzdu 4 i tylko o reprezentacjach rzeczywistych, generowanych przez 26 wymiarow reprezentacje
E6 o 78 generatorach, rzdu 6 o reprezentacjach rzeczywistych i zespolonych, generowanych przez reprezentacje 27 lub
27-.
E7 o 133 generatorach, rzdu 7 i tylko o reprezentacjach rzeczywistych, generowanych przez reprezentacje 56
E8 o 248 generatorach i o unikalnej wasnoci, e doczona 248 wymiarowa reprezentacja tej grupy jest rwnie jej
reprezentacj fundamentaln.

Zadania.
A. Niech zadana bdzie algebra Liego
[ TA , TB ] = ifABC TC ; A, B, C = 1, ... , K , fABC - cakowicie antysymetryczne i rzeczywiste wspczynniki.
Mona je rozpatrywa jako K macierzy (f A )BC o wymiarze K K.
Wykorzystujc tosamoci Jakobiego, pokaza, ze te K K- macierzy tworz t sam algebr Liego, co macierze TA
jeli tylko wzi odpowiedni czynnik (-i ).
B. Rozoy zespolony tensor trzeciego rzdu Tabc ; a, b, c = 1, ... ,5, na SU(5)-nieprzywiedlne skadowe.
C. Niech zadane bd N 1 rnych pl T1a , T2a , ... , TN 1a
Pokacie, e zawsze mona zbudowa z ich iloczynw pole, przeksztacajce si jak reprezentacja N- grupy SU(N)
( tj. reprezentacja o jednym indeksem grnym )
D. W grupie SU(3) wyrazi iloczyn dwch macierzy Gell-Manna przez takie macierze.
E. Dowie, e algebry Liego grupy SU(2) i SO(3), SU(4) i SO(6) s izomorficzne.
F. Niech zadany bdzie lagranjan :
= T , gdzie - wektor kolumnowy zoony z N rzeczywistych pl skalarnych. Znajdcie prdy i adunki
noetherowskie. Jakie warunki naley naoy na pola, aby adunki noetherowskie tworzyy algebr Liego grupy SO(N) ?
G. Pokacie w jawnej postaci, ze przy N = 2 lagranjan, zadany wyraeniem (1.42), jest SU(2)-inwariantny.

141

 2. Budowa lokalnie symetrycznych lagranjanw.

W poprzednim paragrafie pokazalimy, jak wczy do lagranjanu lokaln inwariantno fazow. Teraz pokaemy, jak
wykona to w przypadku bardziej zoonych symetrii wzgldem nieabelowych grup Liego, o ktrych mwilimy
powyej.
W celu zilustrowania takiej konstrukcji bdziemy rozpatrywali lagranjan zoony z zespolonych dwuskadnikowych pl
spinorowych. Jednake czytelnik powinien pamita, e na skutek anomalii Adlera-Bella-Jackiwa cechowanie
unitarnych symetrii w przypadku lewych pl prowadzi so teorii nierenormalizowalnej. Poniewa na obecnym etapie
interesuj nas tylko klasyczne wywody, czasowo zignorujemy t subtelno. Aby czu si nieco spokojniej czytelnik,
moe wykona tak konstrukcj z N dirakowskimi czterospinorami.
Jak ju widzielimy, lagranjan :
= La L a
gdzie po a sumujemy od 1 do N, jest inwariantny wzgldem globalnych przeksztace grupy U(N)
L(x ) UL (x ) ; UU = UU = 1
gdzie :
A
U = ei ei TA
Przez TA oznaczono ( N2 1 ) bezladowych macierzy hermitowskich, bdcych generatorami grupy SU(N).

(2.1)
(2.2)
(2.3)

Teraz chcemy uoglni wyraenie (2.1) tak, aby wczy inwariantno wzgldem lokalnych przeksztace o postaci
(2.2), tj. przeksztace o postaci :
L(x ) U(x) L (x )
(2.4)
gdzie teraz :
A
U = ei(x) ei (x) TA
(2.5)
Zauwamy, e rozwizanie zagadnienia o tym, jak cz globalnej symetrii naley cechowa, w znacznym stopniu
zaley od nas samych. Przykadowo, moglibymy kalibrowa tylko jak podgrup, grupy SU(N). Tutaj kalibrujemy ca
grup !
Kiedy U zaley od x, czon z pochodn L ju nie przeksztaca si w odpowiedni sposb :
L(x) U(x) L(x) = [ U(x) ]L (x) + U(x) L(x )

U L(x)
Zatem, musimy uoglni pochodn tak, aby nie narusza inwariantnoci lagranjanu. W tym celu wprowadzamy
pochodn kowariantn D , wymagajc, aby speniona bya zaleno :
DL(x ) U(x) D L (x)
lub w postaci operatorowej :
D D = U(x) D U(x)

(2.6)
(2.7)

(2.8)
(2.9)

Podkrelmy, e w danym przypadku operator D przedstawia sob N N- macierz, tak e jeli chcemy pokaza
wszystkie indeksy, to zaleno (2.8) naley zapisa w postaci :
[ D L(x ) ] a [ U(x) ]ba ( D )cd L c(x )
Zatem, jeli uda si nam znale podobny operator D , to nowy lagranjan :
= L D L
bdzie lokalnie inwariantny wzgldem grupy U(N).
Poniewa operator D powinien by uoglnieniem operatora , to bdziemy go poszukiwali w postaci :

(2.10)
(2.11)

D = + iA(x )
(2.12)
Gdzie opucilimy indeksy grupy U(N) ; A (x ) jest N N- macierz o elementach wektorowych, poniewa i - jest
wektorem hermitowskim :
A (x ) = B(x )1 + A B (x ) TB
(2.13)
Gdzie przez TB oznaczono ( N2 1 ) hermitowskie generatory grupy SU(N). Z prawa przeksztacenia (2.9) wynika, ze :
+ iA(x ) = U(x) [ + iA(x )] U(x) = + U(x ) [ U(x) ] + iU(x)A(x )U(x)
(2.14)
lub :
A(x ) = - iU(x) [ U(x) ] + U(x) A(x)U(x)
(2.15)
B
atwo pokaza, ze pola B(x ) i A (x) przeksztacaj si oddzielnie.
W istocie biorc lad wyraenia (2.15), znajdujemy :
B (x) = - (i /N) Tr{ U(x) [ U(x) ] } + B (x)
(2.16)

142

Z uwzgldnienia rwnoci ( zobacz zadanie ) :

Tr { U(x) [ U(x) ] } = - iN (x)
(2.17)
Otrzymamy :
B(x) = - (x ) + B(x)
(2.18)
tj. otrzymane wczeniej wyraenie.
Mnoc (2.15) przez TC i biorc lad, otrzymamy prawo zmiany N2 1 pl AC, jeli wykorzystamy wasnoci ladw
T-macierzy :
Tr TA = 0 , Tr ( TA TB ) = AB
(2.19)
Zapisane w standardowym unormowaniu.
Najprociej jest jednak rozpatrzy nieskoczenie mae przeksztacenia cechowania (2.15). Przyjmujc :
U(x) = 1 + iATA + ...
(2.20)
Otrzymujemy :
A(x) = A (x ) A(x) = TB B(x ) + iB(x )[ TB , A (x ) ] + O(2 )
Mnoc przez TC i biorc lad, z uwzgldnieniem wzorw (2.19) i (2.13) znajdujemy :
AC(x) = - C(x ) + 2iB(x ) Tr ( [ TB, A(x)] TC ) + O(2 )
(2.22)
A
Poniewa dla operatorw T spenione s zalenoci komutacyjne algebry Liego grupy SU(N) :
[ TA , TB ] = ifABC TC
(2.23)
to otrzymujemy :
AC(x) = - C(x ) B(x ) AD(x) f BDC + O(2 )
(2.24)
Dogodnym w tym przeksztaceniu cechowania jest to, e jest ono zapisane w takiej postaci i nie zaley od reprezentacji
wejciowych pl fermionowych.
Wariacje (2.21) moemy przepisa z uyciem pochodnej kowariantnej. Przy przeksztaceniach SU(N) mamy :
ATA UU
(2.25)
Zatem, pochodna kowariantna wielkoci dana jest przez wyraenie ( zobacz zadanie ) :
D = + i [ A , ]
(2.26)
Porwnujc z (2.21), otrzymujemy :
A(x) = - D
(2.27)
skd wynika, e nawet jeli samo pole A(x) nie przeksztaca si kowariantnie wzgldem grup SU(N) w wyniku
obecnoci czonu UU , to nieskoczenie maa zmiana pola A(x) przeksztaca si kowariantnie, poniewa mona j
wyrazi przez pochodna kowariantn.
Zatem rozszerzylimy nasz lagranjan, zapewniajc jego lokaln U(N)-symetri. Osignlimy to za cen wprowadzenia
N2 pl wektorowych, koniecznych dla zbudowania pochodnej kowariantnej. Aby pola te mogy istnie samodzielnie,
powinnimy wczy ich czony kinetyczne do lagranjanu, nie naruszajc przy tym wejciowej symetrii lokalnej.
Dla pola B(x), odpowiadajcego oglnym przeksztaceniom fazowym, moemy po prostu powtrzy dziaania z
poprzedniego paragrafu. Dlatego skupimy uwag na tych N2 1 polach, ktre pojawiaj si w zwizku z lokaln
SU(N)-inwariantnoci. Warunek, wykorzystywany przy budowie czonu kinetycznego, inwariantnego wzgldem
przeksztacenia (2.15), polega na tym, aby przy tworzeniu rnych wyrae stosowa pochodn kowariantn D.
Rozpatrzmy operator hermitowski :
F - i [ D , D ]
Oczywicie przeksztaca si on kowariantnie, poniewa tak przeksztaca si operator D, tj. :
F(x ) U(x) F(x ) U(x )
Podstawiajc wyraenie (2.12) dla D w reprezentacji fundamentalnej i opuszczajc pole B , znajdujemy :
F = i [ + iA , + iA ] = A A + i [ A , A ]
Poniewa F - jest bezladow N N macierz hermitowsk, mona j rozoy wzgldem macierzy TB :
F(x ) = FB(x) TB
Gdzie :
FB(x) = AB(x) AB(x) fBCD AC(x) AD(x)

143

(2.28)
(2.29)
(2.30)

(2.31)
(2.32)

Przy czym wykorzystalimy tutaj wzr (2.13) ( bez udziau B ) oraz wzr (2.23). Oczywicie wielkoci F - s to
yang-millsowskie uoglnienia natenia pola w EM. Nie wszystkie one s niezalene, poniewa speniaj one tosamoci
Bianchi :
DF + DF + DF = 0
(2.33)
w ktrych operatory D dziaajce na F naley rozumie w sensie zalenoci (2.26), poniewa wielkoci F
przeksztacaj si zgodnie z doczon reprezentacj grupy SU(N).
Wskazane tosamoci s prostymi nastpstwami tosamoci Jakobiego dla pochodnej kowariantnej :
[ D , [ D , D ]] + [ D , [ D , D ]] + [ D , [ D , D ]] = 0
(2.34)
Reprezentuj one ograniczenia kinematyczne, ktre w trywialny sposb speniaj natenia pola.
Teraz ju atwo zbudowa inwariantny czon kinetyczny. Ma on posta:
RM = (1/2g2 ) Tr ( F F )
(2.35)
przy warunku normalizacji (2.19) dla macierz T, wyraenie to stanowi uoglnienie lagranjanu maxwellowskiego I jak
atwo zauway posiada ono wymagany wymiar ( staa sprzenia g jest bezwymiarowa )
Zauwamy, e lagranjan RM nie zaley od konkretnej reprezentacji fermionw i dlatego sam w sobie opisuje on
bardzo nietrywialn teori. Oprcz tego, wybierajc funkcje strukturalne fABC odpowiadajce innym grupom Liego,
moemy otrzyma odpowiednie yang-millsowskie teori dla tych wanie grup Liego.
Dociekliwy czytelnik moe zada pytanie, dlaczego nie rozpatrzylimy innego inwariantu :
I = Tr ( F F )
(2.36)
w charakterze moliwego czonu kinetycznego ?
Jest on lorentz- inwariantny, gauge-inwariantny i posiada prawidowy wymiar.
Istota tego problemu polega na tym, e moemy go przedstawi w postaci penej dywergencji.
Mamy bowiem :
I = 4 Tr ( [ A + iA A ] [ A + iA A ] ) =
(2.37)
= 4 Tr ( A A + 2iA A A )
(2.38)
gdzie czon z AAAA jest wykluczony na mocy wasnoci cyklicznoci ladu.
I dalej :
Tr ( A A A ) = 1/3 Tr ( A A A )
(2.39)
a poniewa A = 0 , to :
I = 4 { Tr ( A A + (2i/3) A A A ] }
(2.40)
Zatem, otrzymujemy :
Tr ( F F ) = 4 W
(2.41)
gdzie :
W = Tr ( A A + (2i/3) A A A )
(2.42)
To oznacza, e biorc I w charakterze czonu kinetycznego w lagranjanie, nie moglibymy otrzyma adnego rwnania
ruchu dla A, poniewa czon taki wpywa by na dziaanie tylko w punktach kocowych. Jednake czon ten moemy
doda do lagranjanu, co prowadzi bdzie do kanonicznemu przeksztaceniu pola A.

Zadania.
A. Niech zadane bdzie pole Weyla, przeksztacajce si wedug reprezentacji 6 grupy SU(3).
Zbudujcie z pomoc macierzy Gell-Manna SU(3)-kowariantn pochodn, dziaajc na to pole.
B. Pokacie, e Tr[ U(x) U(x) ] = iN (x)

C. Pokacie, e jeli funkcja przeksztaca si wedug doczonej reprezentacji grupy SU(N), to jej kowariantna
pochodna dana jest poprzez wyraenie :
D = + i [ A, ], gdzie A - macierz pl cechowania, przeksztacajca si tak samo jak .
D. Wychodzc z wasnoci przeksztacenia cechowania pola A , pokacie, e natenie pola

F = A A + i[ A , A ]
Rzeczywicie przeksztaca si wedug doczonej reprezentacji grupy SU(N).
E. Biorc lagranjan w postaci :
= T

144

gdzie : (x) wektor kolumnowy zoony z N rzeczywistych pl skalarnych, uoglni go tak, aby sta si on lokalnie
inwariantny wzgldem grupy SO(N), powtarzajc opisan w tekcie procedur.
Ile naley wprowadzi przy tym pl wektorowych ?
Pokacie, e nieskoczenie maa zmiana tych pl przy przeksztaceniu grupy SO(N) moe by rwnie wyraona przez
pochodn kowariantn, dziaajc na parametry cechowania.

3 Teoria czysto yang-millsowska..

W niniejszym paragrafie zbadamy wasnoci klasyczne dziaania yang-millsowskiego, o postaci :
SYM = (1/2g2 ) d4x Tr ( F F )
(3.1)
Gdzie :
F = A A +i [ A , A ]
(3.2)
A (x ) = AB(x)TB
(3.3)
B
Macierze T przedstawiaj sob generatory jednej z algebr Liego :
[ TB, TC ]= ifBCD TD
(3.4)
przy czym indeksy B, C, D przyjmuj wartoci od 1 do K, gdzie K wymiar algebry Liego, okrelonej przez cakowicie
antysymetryczne stae strukturalne fBCD. Na mocy rwnoci (3.4) macierze TB maj zerowy lad, s one unormowane
tak, aby speniona bya zaleno :
Tr ( TBTC ) = BC
(3.5)
Moliwe algebry Liego zostay sklasyfikowane w pracy doktorskiej Cartana. Odnosz si do nich :
Klasyczne algebry SU(N) o wymiarze N2 1 , N 2 ; SO(N) o wymiarze N(N 1 )/2 , N > 2 ; Sp(2N) o wymiarze
N(2N + 1 ) , N > 1 i sporadyczne algebry Liego G2(14) , F4(52), E6(78) , E7(133), E8(248) wymiar ktrych podano w
nawiasie.
Mona rwnie zapisa yang-millsowskie dziaanie w postaci, nie zalenej od macierzy TB :
(3.6)
SYM = - (1/4g2 ) d4x ( FB F B )
Gdzie teraz :
FR = AB AB fBCDAC AD
(3.7)
Std otrzymujemy :
g2SYM = d4x [ - AB AB + AB A B + gfBCD AC AD A B
g2fBCD fBEF AC AD A A A F
(3.8)
Jak atwo zauway, pierwsze dwa czony s tego samego typu co w lagranjanie maxwellowskim ( bez sumowania ).
Jednake dwa nastpne czony wskazuj na to, e pola wektorowe posiadaj nadzwyczaj nietrywialne kubiczne i
kwadratowe oddziaywania wzajemne.
Wywd rwna ruchu najatwiej jest przeprowadzi w postaci macierzowej. Rozpoczniemy od wariacji dziaania :
S = = - (1/g2 ) d4x Tr ( F F )
(3.9)
Gdzie :
F = A + iA A + iA A ( )
(3.10)
Z uwzgldnieniem antysymetrii pola F otrzymujemy :

S = (2/g2 ) d4x Tr [ F ( A + iA A + iA A )]
(3.11)
Nastpnie cakujemy pierwszy czon przez czci, odrzucajc czon powierzchniowy, poniewa wariacje zeruj si na
granicach obszaru wariowania. Uwzgldniajc wasnoci cyklicznoci ladu, dochodzimy do wyraenia :
S = (2/g2 ) d4x Tr [ ( F + i [ A , F ] ) A ]
(3.12)
skd otrzymujemy wanie w postaci macierzowej rwnania ruchu :
F + i [ A , F ] = 0
(3.13)
Poniewa F przeksztaca si zgodnie z reprezentacj doczon, to rwnanie to mona zapisa bezporednio przez
pochodn kowariantn o postaci :
D F = 0
(3.14)
Skd wida, e samo to rwnanie jest kowariantne. Na dodatek pola speniaj ograniczenia kinematyczne ( Bianchi )
( tak jak pola F w elektrodynamice ) :
D F~ = 0
(3.15)

145

gdzie :
F~ = F
(3.16)
Przedstawia sob tensor, dualny do tensora F.
Naley podkreli, ze rwnanie (3.15) nie jest rwnaniem ruchu, poniewa moemy je trywialnie rozwiza na drodze
wyraenia F przez potencjay.
Z rwnania ruchu (3.13) wynika, e mona wprowadzi pewien prd zachowany j , w istocie wielko :

j = - F = i [ A , F ]
spenia rwnanie :
j = 0
co prowadzi do adunkw zachowanych ( zapisanym w postaci macierzowej jako QA TA )

(3.17)
(3.18)

Q d3x j0 = - d3x iFi0 = d2i Fi0

(3.19) (3.21)
Gdzie ostatnia caka brana jest po nieskoczenie oddalonej przestrzennej powierzchni. Chocia prd j posiada okropne
wasnoci transformacyjne wzgldem przeksztace cechowania, to adunek Q jak to wida z (3.21) przeksztaca si
bardzo prosto wzgldem bardzo szerokiej klasy przeksztace cechowania.
Ze wzoru (3.21) otrzymujemy :
(3.22)
Q Q = d2i U Fi0 U
Gdzie U operatory, zadane na powierzchni granicznej,
Zatem, wymagajc aby operatory U byy stae w przestrzeni na przestrzennej nieskoczonoci, moemy wynie je z pod
znaku caki powierzchniowej i otrzyma w ten sposb kowariantne przeksztacenie adunkw zachowanych.
Na dodatek, wypisany przez nas prd pokrywa si z prdem noetherowskim, otrzymywanym metod kanoniczn.
Mona wprowadzi oddziaywanie do yang-millsowskiego ukadu, dodajc do SYM czon o postaci :
(2/g ) d4x Tr ( A J )
gdzie J(x ) zewntrzne rdo, zapisane tutaj w postaci macierzowej :
J(x ) = JB(x ) TB
Wtedy rwnanie ruchu przyjmuje posta :
DF = J
Na podstawie tego rwnania moemy w celu zachowania kowariantnoci rwnania ruchu wymaga, aby rdo J
przeksztacao si kowariantnie :
J UJU

(3.23)
(3.24)
(3.25)

(3.26)

Oprcz tego, jak atwo pokaza, rdo J powinno by kowariantnie zachowane na mocy rwnania ruchu ( zobacz
zadanie ) :
DJ = J + i [ A , J ] = 0
(3.27)
Zauwamy, e prdem noetherowskim nie jest J , a :
j = - F + J
(3.28)
Teraz, jeli powrcimy do rozpatrzonego czonu dodatkowego (3.23), zobaczymy, ze nie jest on inwariantny wzgldem
przeksztacenia cechowania. Zakadajc, e rdo J przeksztaca si kowariantnie, znajdujemy :
d4x Tr ( A J ) = d4x Tr ( J ) = d4x Tr ( J )

(3.29)

a to oznacza, e mona przywrci inwariantno, jeli zewntrzne rdo J jest zachowane.

W teorii maxwellowskiej w tym miejscu nie pojawia si aden problem, poniewa przy zmianie cechowania rdo J
nie przeksztaca si. W teorii yang-millsowskiej stwierdzenie J = 0 nie jest kowariantne. Inaczej mwic, podobny
zwizek ze rdami narusza inwariantno cechowania. Nie powinno to dziwi. Koniec kocw, jeli odwrci nasz
poprzedni konstrukcje, to stanie si jasne, e sposb gauge-inwariantnego opisania oddziaywania A zawiera si w

dodaniu czonu kinetycznego dla pl z ktrych skada si rdo J. Zewntrzne niedynamiczne rdo nie nadaje si do
tego.

146

Oczywicie, nie mona zabroni poszukiwania rozwizania rwna klasycznych (3.25) zgodnych z warunkiem (3.27),
jednake zauwaymy tylko, ze wizanie pl yang-millsowskich z niedynamicznymi zewntrznymi rdami wydaje si
beznadziejnym zadaniem.
Powrmy teraz do rwna ruchu (3.14) bez rda. W przestrzeni Minkowskiego istnieje wiele rozwiza tego
rwnania. Tak jak i w elektrodynamice, istniej rozwizania tego rwnania w postaci fal paskich ( zobacz zadanie ).
Maj one nieskoczon energi ( ale skoczon gsto energii ). Jednake w przeciwiestwie do teorii maxwellowskiej
w wyniku nieliniowego charakteru teorii Yanga-Millsa takie rozwizania nie mog by nakadane na siebie po to aby
otrzyma rozwizania o skoczonej energii, mimo i fale paskie poruszaj si w jednym kierunku.
Istnieje wiele innych bardzo interesujcych rozwiza tego rwnania o skoczonej energii, jednake zawieraj one
pewne osobliwoci i dlatego wymagaj istnienia osobliwych rde ( zobacz zadanie )
Rwnanie ruchu Yanga-Millsa w przestrzeni Euklidesa jest bardzo istotne. Przestrze Euklidesa mona rozpatrywa jako
przestrze Minkowskiego z urojonym czasem, a w MQ procesy ewolucji odbywajce si w czasie urojonym formalnie
odpowiadaj procesom tunelowania, zachodzcym natychmiastowo w czasie rzeczywistym. Dlatego tHooft nazwa
nieosobliwe rozwizania rwnania Yanga-Millsa bez rda w przestrzeni euklidesowej instantonami.
Z drugiej strony, widzielimy ju wczeniej, e feynmanowska caka po trajektoriach moe by okrelona lepiej w
przestrzeni Euklidesa. Dlatego te badanie rozwiza w przestrzeni Euklidesa jest podwjnie interesujce.
Postpujc za Belavinem, Polyakovem, Schwartzem i Tyupkinem [3] zastanowimy si nad rozwizaniami w
przestrzeni Euklidesa, majcymi skoczone dziaanie.
W przestrzeni Euklidesa :
Tr [ (F F~ ) ( F F~ )] 0
(3.30)
Poniewa jest to suma kwadratw. Zatem :
Tr [ (FF + F~F~ ) 2 Tr ( F F~ )
(3.31)
Skd na mocy zalenoci :
Tr (FF ) = Tr ( F~F~ )
(3.32)
Dochodzimy do nierwnoci :
Tr (FF ) Tr ( FF~ )
(3.33)
Ktra po scakowaniu ustala granic doln wartoci yang-millsowskiego euklidesowego dziaania.
Jest jasne, e znak rwnoci osigniemy wtedy, kiedy :
F = F~
(3.34)
Co odpowiada rozwizaniom samodualnym.
Antysamodualne rozwizania odpowiadaj rwnie granicy dolnej. atwo pokaza, e rozwizaniom samodualnym i
antysamodualnym odpowiadaj rwny zero euklidesowy tensor energii-pdu ( zobacz zadanie ).
Cak od prawej czci nierwnoci (3.33) mona przepisa w postaci caki od dywergencji [ wzr (2.41)] :
d4x Tr ( F F~ ) = 4 d4x W
(3.35)
gdzie :
W = Tr [ AA + (2i/3) AAA ]
(3.36)
Tak, e :
SYME = ( 1/2g2 ) d4x Tr ( F F ) (2/g2 ) d3 W
Gdzie ostatni czon scakowano po powierzchni granicznej w euklidesowej nieskoczonoci.
Zatem, minimalna warto dziaania bdzie zalena od wasnoci pl cechowania w nieskoczonoci.
Aby dziaanie SYME byo skoczone pola FB powinny wystarczajco szybko zanika w euklidesowej
nieskoczonoci :
FB(x ) 0

|x|
a to w przypadku oglnym oznacza, e A dy do konfiguracji :
A = - iUU przy x2
otrzymywanej z A = 0 w wyniku przeksztacenia cechowania, a to znaczy F = 0.

147

(3.37)

(3.38)

(3.39)

Przypomnijmy teraz, e dziaanie SYM jest ograniczone od dou przez wielko cakowicie zalen od zachowania
potencjaw w euklidesowej nieskoczonoci. Podstawiajc bowiem (3.39) do (3.36) widzimy, e na powierzchni S :
W = 1/3 Tr [ UU UU UU ]
(3.40)
Przy czym uwzgldnilimy antysymetri po i oraz warunek UU = 1.
Zatem :
SYME ( 2/3g2 ) d3 Tr [ UU UU UU ]
(3.41)
Co cakowicie zaley od elementu grupowego U(x) !
Doszlimy w ten sposb do istotnego wniosku minimalna warto dziaania euklidesowe zaley tylko od wasnoci
operatora U(x), a nie od szczegw konfiguracji polowej przy skoczonych x.
Rozpatrzmy teraz konkretny przypadek grupy SU(2). Wtedy to elementy grupowe U(x) zalene s od trzech parametrw,
ktre oznaczymy przez 1, 2, 3 ktre same zale od x.
Powierzchnia cakowania S jest to sfera o bardzo duym ( nieskoczonym ) promieniu. Zatem, moemy przyjmowa U
jako odwzorowanie midzy trzema parametrami grupowymi i trzema wsprzdnymi, zadajcymi nasz sfer tj.
odwzorowanie trjwymiarowej sfery w trjwymiarow sfer. Podobne odwzorowanie charakteryzuj si przez klas
homotopii. Oglnie mwic, klasa homotopii odpowiada temu ile razy jedna sfera pokrywa drug. Przykadowo, klasa
homotopii rwna 1, oznacza, ze sfera S3 na euklidesowej nieskoczonoci tylko jeden raz pokrywa sfer S3,
przestrzeni grupowej, rozpitej przez kty i.
W przypadku oglnym n-ta klasa homotopii oznacza, e n punktw sfery S3 odwzorowuje si w jeden punkt sfery S3
itd. Jeli podstawi :
3

U = ( a /x ) /a U = a a U
(3.42)
a=1
to otrzymamy :
SYME ( 2/3g2 ) d3 a b c Tr ( Ua U Ub U Uc U )

(3.43)

lub z uwzgldnieniem antysymetrii symbolu :

SYME ( 4/g2 ) d3 1 2 3 Tr ( U1 U U2 U U3 U )
(3.44)
Przy takie formie zapisu wida wyranie jakobian przeksztacenia midzy zmiennymi, zadajcymi powierzchni S, a
ktami . Jednake jak tylko mwilimy wczeniej, takie odwzorowanie charakteryzuje si swoj klas homotopii n,
jeli sfera S3 n-krotnie odwzorowuje si na zbir grupowy SU(2). Parametryzujc U, powiedzmy, ze ktami Reulera,
mona na drodze prostych rachunkw otrzyma, e :
(3.45)
SYME ( 82 /g2 ) n
Gdzie n liczba cakowita :
n = (1/162 ) d4x Tr ( F F~ )
(3.46)
nazywane indeksem Pontriagina.
Zatem, rozwizania euklidesowe o skoczonym dziaaniu poszeregowane s przez odpowiednie klasy homotopii, ktre
okrelaj granic doln ( euklidesowego ) dziaania. Granica ta jest osigana w tym przypadku, kiedy konfiguracje
polowe s albo dualne, albo antysamodualne, tj. wtedy kiedy :
F = F~
(3.47)
W charakterze przykadu rozpatrzymy pierwsze ze znalezionych rozwiza instantonowych; w tym przypadku
euklidesowy SU(2)-potencja zadany jest przez wyraenie :
A(x ) = [ -ix2/ ( x2 + 2 )] UU
(3.48)
Gdzie :
U = (1/x2 ) ( x0 ix
)
(3.49)
Przy czym - macierze dziaaj w przestrzeni SU(2), a :
x2 = x02 xx

(3.50)
2
Rozwizanie to spenia wymaganie (3.39) dla skoczonego dziaania ( - sta ). Mona pokaza, e dane rozwizanie
jest samodualne, a z postaci operatora U wynika, e indeks Pontriagina jest rwny +1.

148

Na zakoczenie zauwamy, e w teoriach Y-M te funkcje, ktre przeksztacaj si pod dziaaniem przeksztace
cechowania, oglnie mwic, nie mona przyjmowa jako stae, poniewa mona im zawsze ( poprzez odpowiednie
przeksztacenie cechowania ) nada zaleno od x.
Blisze pojciu funkcji staej jest pojcie pochodnej kowariantnej, ktra okrelona jest jak funkcja , speniajca
warunek :
D = ( + iA ) = 0
(3.51)
gdzie opuszczono indeksy grupowe.
Rozwizujc to rwnanie wzgldem , moemy ujawni bardzo interesujcy obiekt uporzdkowan cak po
trajektoriach. Zauwamy bowiem, e :
(x + dx ) = (x) + dx + ...
(3.52)
gdzie dx - dowolnie may przyrost.
Wykorzystujc warunek (3.51), otrzymujemy :
(x + dx ) = (x) idx A(x) + ... = exp( -idx A ) (x) + O( (dx)2 )
(3.53)
Poniewa przy przeksztaceniach cechowania :
(x) U(x) (x)
(3.54)
to ze wzoru (3.53) wynika, ze :
exp( -i dx A ) U(x + dx) exp( -i dx A(x ) ) U(x)
(3.55)
Jest to wanie ta podstawowa zaleno, o ktr nam chodzio. Teraz mona scakowa wyraenie (3.51):
(y) mona otrzyma z (x) biorc mae przemieszczenie wzdu krzywej, rozpoczynajcej si w punkcie x i koczcej
w punkcie y, tak e :
y
(y ) = [ P exp( - dx A ) ] (x)
x
gdzie wprowadzono oznaczenie dla eksponenty uporzdkowanej po trajektoriach :
P exp( - i dx A ) ( i idxck A(xk ) )
k
przy czym dxk jest przemieszczeniem od punktu xk na krzywej C ( rys. 8 ).

(3.56)

(3.57)

Rys. 8
Ze wzoru (3.55) wynika zaleno :
P exp( -i dx A ) U(x) P exp( -i dx A ) U(x)
(3.59)
A jej lad jest gauge-inwariantny. Przedstawia on funkcjona od trajektorii. Zauwamy, e z warunku (3.51) wynika
natenie pola rwne zero. Jednake nic nie wzbrania rozpatrywa uporzdkowany po trajektoriach funkcjona dla
dowolnego pola A.
Nie poruszylimy oczywicie wielu innych aspektw klasycznej teorii Y-M, np. rozwiza w postaci monopoli,
uoglnienia do rozwiza instantonowych, meronowych rozwiza z nieskoczonym dziaaniem euklidesowym
( ale skoczonym dziaaniem w przestrzeni Minkowskiego oraz osobliwymi (singularnymi ) rdami ) itp.
Musimy jednak i do przodu i pomyle o tym, jak zdefiniowa kwantow teori Y-M.
(*

*)

149

Zadania.
A. Pokacie, e konfiguracja polowa :
AB1 = AB2 = 0 , AB0 = AB3 = x1FB1( x0 + x3 ) + x2FB2( x0 + x3 )
Gdzie : FB1, 2 dowolne funkcje
jest rozwizaniem yang-millsowskich rwna ruchu [4].
Porwnajcie te rozwizania z rozwizaniami w postaci fal paskich w teorii maxwellowskiej.
B*. Przeanalizujcie ansatz Wu-Yanga dla SU(2)-inwariantnej yang-millsowskiej teorii :
AC0 = xC [ g(r) /r2 ] , ACi = Cji xj [ f(r) /r2 ]
Gdzie : C jest SU(2)-indeksem, C =1, 2, 3 ; r dugo wektora pooenia x.
( przypominamy, e w grupie SU(2) wspczynniki fABC = ABC , tj. jest to tensor Leviego-Civity )
Wyprowadcie rwnania, ktre powinny spenia wspczynniki f, g.
Pokacie, e rwnania te speniaj wartoci f = 1 , g = const.
Znajdcie dla takiego rozwizania potencja i konfiguracje polowe, obliczcie gsto energii oraz sam energi.
C. Pokacie, e w przypadku SU(2) teorii z cechowaniem z ansatzu tHoofta-Corrigana-Fairliego-Wilczka dla
potencjaw, wyraonych przez jedno pole skalarne :
AC0 = - (1/ ) C , ACi = (1/ ) [ Ci 0 Cji j ]
Wynika, ze spenia rwnanie ruchu teorii 4 , gdzie - dowolna staa.
D. Pokacie, e noetherowski tensor energii-pdu dla euklidesowej teorii Y-M moe by zapisany w postaci :
= (1/2g2 ) ( FB + F~B ) ( FB F~B )
E. Okreli jak zmienia si W przy przeksztaceniach cechowania i pokacie, e pochodna W jest
gauge-inwariantna.
F. Obliczcie lad uporzdkowanej po trajektoriach eksponenty wzdu zamknitej ptli dla rozwizania instantonowego,
o ktrym mwilimy w tekcie. Wybra najdogodniejsz trajektori.

Literatura.
1. Yang C. N. , Mills R. Phys. Rev. 96, 191 (1954 )
2. Noether E. Nachr. Kgl. Ges. Wiss. Goettingen 235 (1918)
3. Belavin A. , Polyakov A., Schwarz A. Tyupkin Yu. Phys. Lett. 59B 85 (1975)
4. Coleman S. Phys. Lett. 70B 59 (1977)
*************************************************************************************************

Rozdzia 7. Caka po trajektoriach w teoriach z cechowaniem.

Definicja FCT ( feynmannowskiej caki po trajektoriach ) dla teorii z cechowaniem zwizana jest z trudnociami
szczeglnego rodzaju. Dopiero co widzielimy, e w takich teoriach dziaanie jest inwariantne wzgldem przeksztace,
zalenych od wsprzdnych CP :
S[A ] = S[A ]
Dlatego bezmylne cakowanie po wszystkich konfiguracjach polowych doprowadzioby do nadzwyczajnego
zwikszenia liczby linii nieskoczonych cakowa i sprawioby, e caka po trajektoriach staa by si jeszcze bardziej
rozbiena, ni bya wczeniej.
W dodatku A rozpatrzymy przypadek, kiedy wyraenie podcakowe zalene jest od wszystkich zmiennych, po ktrych
prowadzimy cakowanie. Zobaczymy, e w tym przypadku cak mona okreli poprzez odpowiedni zamian miary
cakowania nowa miara, zachowujca kowariantn posta, zawiera czynniki ograniczajce, dziki ktrym cakowanie
prowadzi si tylko po zmiennych istotnych. Na zastosowaniu podobnej metody do FCT dla teorii z cechowaniem opiera
si procedura Faddeeva-Popova.
Mona jednake wymaga, aby FCT miaa realny sens tylko na poziomie formalizmu hamiltonowego w duchu
kwantowo-mechanicznej odpowiednioci rozdziau 2. Okazuje si, e obie metody daj ten sam wynik. Tym niemniej
uytecznie bdzie rozpatrzy obie te metody.

150

 1. Formalizm hamiltonowski w teoriach z cechowaniem przypadek abelowy.

Na pocztku rozpatrzymy przypadek pola abelowego ( teoria maxwellowska ). Lagranjan ma tutaj posta :
( F = A A )
= - F F =
= - ( 2F0i F0i + Fij Fij )
Zdefiniujmy teraz pdy kanoniczne :
= / [ 0A ]
i zapostulujemy nastpujc warto nawiasu Poissona (NP) dla jednakowych czasw :
{ A( x , t ) , (y , t ) }NP = - g(x y )
a wszystkie pozostae NP przy jednakowych czasach zeruj si
Gsto hamiltonianu zadana jest przez wyraenie :
(x, t ) = 0 A
Dla dowolnej funkcji f zmiennych kanonicznych A , rwnania ruchu maj posta :

(1.1)
(1.2)
(1.3)
(1.4)

(1.5)

f = { f , H }NP
(1.6)
gdzie H energia okrelona jako :
H = d3x (x, t )
(1.7)
Naszkicowan przez nas procedur kanoniczn moemy atwo zastosowa w wielu przypadkach np. w skalarnej teorii
pola. Jednake jeli zastosujemy j w teoriach z cechowaniem, to od razu napotkamy trudnoci.
Podstawiajc (1.2) do (1.3), znajdujemy e w teorii abelowej :
= F0
skd na mocy antysymetrii F wynika, e :
0 = 0

(1.8)
(1.9)

Jest to sprzeczne z okreleniem NP przy = = 0. Dlatego, jeli chcemy zachowa NP, to naley podchodzi do
rwnoci (1.9) w sposb szczeglny.
Znajdziemy teraz naiwny hamiltonian, ktry oznaczymy jako H0. Ze wzoru (1.5) i (1.7) poprzez cakowanie przez
czci, otrzymamy :
(1.10)
H0 = d3x [ Fij Fij ij ij + A0 ii ]
Widzimy, e prdkoci nie wystpuj w tym wyraeniu, na tym wanie polega sens formalizmu hamiltonowego.
Jednake rwno 0 = 0 oznacza, ze zamiana zmiennych zwizana z przejciem od prdkoci do pdw
0A , jest osobliwa, zatem okrelenie hamiltonianu jest niejednoznaczne mona do niego doda dowoln

funkcje, proporcjonaln do 0. Zapiszmy nowy hamiltonian w postaci :

(1.11)
H = H0 + d3x F 0
Gdzie F dowolna funkcja.
Aby wyjani sens funkcji F, wykorzystamy rwnania ruchu (1.6) przy f = A0, wtedy :
A0 = { A0, H }NP =
(1.12)
=F
(1.13)
przy czym wykorzystalimy NP (1.4).
Jeliby funkcja F bya zalena od zmiennych kanonicznych, to w wyraeniu (1.12) wystpiyby dodatkowe skadowe,
jednake wszystkie one mnoone byyby przez 0 i koniec kocw zerowayby si. Dlatego bez utraty oglnoci mona
przyj, ze F nie zaley od zmiennych kanonicznych. Std wynika, e jeli w zadanej chwili czasu t0 mamy pewn

okrelon warto funkcji A0, to w chwili t0 + t jej warto bdzie okrelona cakowicie przez pochodn funkcji.
Co to oznacza ?
Dodatkowy czon d3x F0 powoduje zmian zmiennej A0, jednake pozostaje niezmiennym Ai, co jest rwnowane
przeksztaceniu cechowania :
A A +
(1.14)
w ktrym (x ,t0 ) = 0, ale (x ,t0 ) 0. Zatem, dodatkowy czon we wzorze (1.11) prowadzi do przeksztacenia
cechowania szczeglnego rodzaju.
Jednake to jeszcze nie wszystko. Zobaczymy teraz, wykorzystujc wzory (1.4) i (1.10), jak zmienia si 0 :
0 = {0, H }NP = - ii (x, t )
(1.15)
Jednake, zgodnie z procedur kanoniczn 0 = 0 we wszystkich chwilach czasu.

151

Std otrzymujemy drugie ograniczenie :

ii = 0
(1.16)
w ktre wchodz tylko pdy kanoniczne !
Na chwilk przerwiemy nasz tok wykadu. Na pocztku, wychodzc z procedury kanonicznej, otrzymalimy, e 0 = 0.
Dirac nazwa taki typ ogranicze wizem pierwotnym. (* primary constraint *)
Nastpnie wykorzystujc rwnania ruchu znalelimy drugie ograniczenie na wielko . Ten typ ogranicze Dirac
nazwa wizem wtrnym (* secondary constrraint *) [1]. Zatem, otrzymalimy jeszcze wicej zalenoci midzy
wielkociami . Powstaje wraenie, e odwzorowujemy cztery prdkoci na dwa niezalene pdy . Aby pozby si
takiej dowolnoci powinnimy doda jeszcze jeden ( dodatkowy ) czon do hamiltonianu H czon o postaci L
Hdod = d3x G(x, t ) ii (x , t )
(1.17)
Wykorzystujc rwnanie (1.6) oraz zalenoci (1.4) mona przekona si, do jakiego typu zmiany prowadzi ten
dodatkowy czon :
A0 = { A0 , Hdod }NP = 0
(1.18)
Aj = { Aj , Hdod }NP = iG
(1.19)
Zatem, realizuje on stae w czasie przeksztacenie cechowania; funkcja G nie powinna przy tym zalee od t.
Zatem, zmiana formalizmu kanonicznego doprowadzia do hamiltonianu, ktry okrela ewolucje w czasie caego ukadu,
realizujc przy tym przeksztacenie cechowania. Wczajc A0 I G moemy przepisa nasz nowy hamiltonian w postaci :
Hnowy = d3x [ Fij Fij ij ij + Gii ]
(1.20)
Zauwamy, ze czon z 0 wypad z wyraenia (1.20), poniewa Hnowy ju nie zaley od A0.
Teraz jestemy w stanie opisa otrzymany w wyniku takiego hamiltonianu ukad fizyczny.
Niech f bdzie dowoln funkcj zmiennych Ai i i. Pochodna tej funkcji po czasie opisywana jest przez wyraenie :
f = { f, Hnowy }NP

(1.21)

I zawiera ona dowolny wkad zwizany z czonem ii

Jest to niedogodne, poniewa zmiana wielkoci fizycznej w czasie nie jest dowolna. Dlatego te wymagamy, aby
speniona bya rwno :
{ ffiz , ii }NP = 0
(1.22)
i
ktra oznacza, e funkcja ffiz nie powinna zalee od zmiennej sprzonej z i . Innymi sowy, wielko fizyczna
powinna by okrelona tylko na pewnej powierzchni paszczyzny ( Ai , i ). Tak powierzchni zawsze mona opisa
poprzez rwnanie :
g( Ai , i ) = 0
(1.23)
i
przyjmujc przy tym, e zamiana zmiennych g z , gdzie z zmienna, sprzona do i , jest nieosobliwa, tj. :
det | g/z | = det | { g , ii }NP | 0
(1.24)
gdzie wykorzystano definicje NP.
Zauwamy, ze z okrelone jest wzorem :
/z(y) = d3k [ (ii ) (y )/ j(x )] /Aj(x ) = { , ii }NP
(1.25)
i
Fizyczny sens zalenoci (1.25) jest jasny pochodna i generuje przeksztacenie cechowania, a funkcja g powinna
by sposobna do ustalenia cechowania.
Zakadajc, e warunek (1.24) jest speniony, mona dokona przeksztacenia cechowania :
( Ai , i ) (A~i , ~i )
w ktrym podstawilimy :
g( Ai , i ) = A~3
I dalej, poniewa A~i i ~i s zmiennymi sprzonymi, to wyraenie :
det | { g , ii }NP | = det { (g/A~j ) [ ii ] / ~j (g/~j ) [ ii ] / A~j } = det ( [ ii ]/ ~3 )
przedstawia sob jakobian przeksztacenia ii ~3
Jeli jest on nieosobliwy, to mona rozwiza rwnanie ii = 0 w celu wyraenia 3 przez pozostae zmienne.
Zauwamy, ze przy takim przeksztaceniu hamiltonian nie zmieni si. Podamy teraz pewne przykady.

152

(1.26)

(1.27)

1. Cechowanie Coulomba. Cechowanie Coulomba okrelone jest przez warunek :

g = iAi
(1.28)
Utwrzmy wyznacznik :
det { iAi , jj }NP = det[ xiI y ( x y )]
(1.29)
i
ktry naley rozumie jako iloczyn wartoci wasnych operatora Laplacea i . Dobrze wiadomo, e dla tego typu
operatora nie ma zerowych wartoci wasnych, oprcz staego rozwizania, ktre jednake wykluczamy poprzez
odpowiedni wybr warunkw brzegowych. Zatem, cechowanie coulombowskie spenia nasze kryterium dobrego
cechowania. To oznacza, e mona wykorzystujc rwnanie ii = 0 wyrazi sprzon do (1.28) przez pozostae
zmienne kanoniczne. Opuszczajc tyld nad literami, zapiszemy :
1+ Li + Ti
(1.30)
Ai = ALi + ATi
(1.31)
Gdzie zgodnie z definicj dywergencja modw poprzecznych jest rwna zero :
iTi = i AT = 0
(1.32)
Wtedy cechowanie coulombowskie zapiszemy nastpujco :
ALi = 0
(1.33)
A wiz (1.16) przyjmuje teraz posta :
iLi = i i = 0
(1.34)
L
jeli wyrazi i przez .
Wanie odwracalno operatora Laplacea pozwala nam podstawi = 0. Zatem, w tym cechowaniu pozostaj nam
zmienne kanoniczne Ti i ATi z rwn zero dywergencj. Hamiltonian, wyraany przez te zmienne ma posta :
(1.35)
H = d3x ( BiBi + Ti Ti )
Gdzie :
Bi = ijk j ATk
(1.36)
2. Cechowanie aksjalne Arnowitta-Ficklera, cechowanie to definiujemy nastpujco :
g = A3 = 0
W tym przypadku warunek dla wyznacznika ma posta :
det [ /x3 ( x y )] 0

(1.37)
(1.38)

I jest on speniony, poniewa operator /x3 jest odwracalny.

Zatem, moemy znale 3 wykorzystujc rwnanie (1.16). W wyniku tego otrzymujemy :
z
3 (x, y, z, t ) = dz ( 11 + 22 ) ( x, y, z, t )

(1.39)

-
gdzie naoylimy ( dowolnie ) warunek brzegowy na 3.
Teraz ukad opisywany jest przez zmienne kanoniczne A1 , A2 , 1 , 2 i (nielokalny ) hamiltonian :
H = d3x ( B23 + B21 + B22 + 21 + 22 + 23 ( 1, 2 )]
W ktrym 3 okrelone jest wzorem (1.39), a :
B1 = - 3A2 , B2 = 3A1 , B3 = ( 1A2 2A1 )
Teraz ju atwo zapisa FCT.
Niech A~ i ~ - bd zmiennymi niezalenymi. Wtedy FCT ma posta :

(1.40)
(1.41)

Gdzie ~3(~ ) funkcja 3, wyraona przez zmienne poprzeczne na drodze odwrcenia zalenoci (1.16). Teraz :

153

To pozwala przepisa (1.43) w postaci :

Dodalimy ( w wyniku obecnoci [A~3 ] ) czon ~A~3 w wykadniku eksponenty, tak e teraz hamiltonian :
H = (~ ~ + ~3 ~3 + B~i B~i )
Zawiera wszystkie skadowe Bi. Dokonajmy odwrotnego przeksztacenia kanonicznego zmiennych z tyld do
zmiennych bez tyldy. Naturalnie, e przy tym zajdzie ( pomimo odrzucenia tyldy ) przeksztacenie A3 w funkcje
cechowania g.
Po tym FCT przyjmie posta:

(1.47)

Na koniec cakujemy po i. Zauwamy, e cakujc przez czci czon A0ii mona przepisa wykadnik eksponenty
do postaci :
(0Ai iA0 ) i i BiBi
(1.49)
Dopeniajc do kwadratu zupenego, otrzymujemy :

gdzie S[A] dziaanie maxwellowskie, wyraone przez potencjay.

Zakadamy teraz :
i = i 0Ai + iA0

(1.51)

i dokonujemy zamiany zmiennych. Jeli g nie zaley od , to taka zamiana zmiennych nie wpywa na g i na nawiasy
Poissona. Zatem, wielkoci te mona wyprowadzi z pod znaku caki wzgldem , zachowujc przy tym interpretacje
NP. jak nieskoczenie maej zmiany funkcji g w wyniku przeksztacenia cechowania. Cakowanie po daje
nieskoczon sta, ktr ignorujemy. Ostateczny wynik ma posta :
D A [g ] det | g/ | exp( iS[A] )
(1.52)

gdzie S[A] dziaanie maxwellowskie, g funkcja cechowania, g/ - zmiana funkcji cechowania przy nieskoczenie
maych przeksztaceniach cechowania.
Stosujc ten wzr do przypadku cechowania Coulomba, otrzymamy :
D A [iAi ] det | 2 | exp( iS )
(1.53)
wida przy tym, e wyznacznik nie zawiera adnej zalenoci od A, zatem mona go doczy do czynnika normujcego.
Zauwamy, e wchodzca liniowo do S0 zmienna A0 prowadzi po scakowaniu do funkcjonalnej -funkcji. To pokazuje,
e A0 nie jest zmienn dynamiczn, chocia czsto mona spotka twierdzenie, e warunek A0 = 0 przedstawia sob
warunek cechowania ( a tak nie jest ! ). Jednake jeli wymagamy spenienia warunku A0 = 0, to tracimy ograniczenie
ii = 0 ( twierdzenie Gaussa ), ktre powinno by jednak pozostawione.
Na zakoczenie zauwamy, e mona rwnie zdefiniowa kowariantne cechowanie :
A = 0
ktre w rzeczywistoci przedstawia sob warunek cechowania, poniewa zawiera on zmienn dynamiczn Ai.

154

(1.54)

Zadania.
A. Rozpatrujc 1 i 2 oraz jako pola kanoniczne dokona procedury kanonicznej stosujc j do dziaania :
S = d3k [ 11 + 22 + m( 12 + 22 )]
Okreli nastpnie FCT.
B. Przeanalizujcie stosowalno rwnoci Ai Ai = m2 jako warunek cechowania oraz zapiszcie odpowiedni cak po
trajektoriach dla elektrodynamiki przy takim cechowaniu.
C. Powtrzcie poprzednie zadanie dla nastpujcego warunku cechowania :
( i A3 ) iA3 = 0
D. Rozpatrzcie warunek :
z
0 = dz A( z , t )
-
gdzie cakujemy po pewnej krzywej C.
Czy mona wykorzysta taki warunek w charakterze warunku cechowania ?

2. Formalizm Hamiltona dla teorii z cechowaniem przypadek nieabelowy.

Wychodzc z yang-millsowskiego lagranjanu, moemy powtrzy wszystkie rozwaania z poprzedniego paragrafu i
doj do bardzo interesujcych wynikw. Jednake na pocztku wyjdziemy z formalizmu pierwszego rzdu, w ktrym
F i A przyjmujemy jako zmienne niezalene, a dziaanie S[ F, A ] bierzemy takie, aby F mona byo wyrazi
przez A wychodzc z rwnania ruchu. Wemy zatem dziaanie w nastpujcej postaci :

S = - (1/g2 ) d4x Tr{ F F F ( A A + i [ A , A ] ) }

(2.1)
Jest jasne, e wariacja takiego dziaania po F prowadzi do rwnania (3.2) z rozdziau 6, jednake F nie ma teraz
dynamicznego sensu, poniewa nie ma pochodnej po czasie jest to tylko pole wspomagajce.
Jednake przy takiej formie dziaania moemy go przepisa do postaci nie zawierajcej czonw kwadratowych
pochodnych po czasie. W prowadmy pola elektryczne i magnetyczne :
Ei = F0i
(2.2)
Bi = ijk Fik
(2.3)
lub, alternatywnie :
Fij = ikj Bk
(2.4)
Wykorzystujc rwnania ruchu :
Fij = iAj jAi + i [ Ai , Aj ]
(2.5)
Moemy przepisa S do postaci :
S = - (1/g2 ) d4x Tr{ Bi Bi + Ei Ei 2 Ei ( 0Ai iA0 + i [ A0 , Ai ] ) } =
(2.6)
= - (1/g2 ) d4x Tr{ Bi Bi + Ei Ei 2 Ei Ai 2A0 ( iEi + i [ Ai , Ei ] ) }
(2.7)
( wykorzystano cykliczne wasnoci ladu i dokonano cakowania przez czci )
Przepisane w ten sposb dziaanie S atwo moemy przeksztaci do postaci hamiltonowskiej.
Biorc lad :
S = (1/g2 ) d4x { EBi ABi ( EAi EAi + BAi BAi ) + AB0 ( Di Ei )B }
(2.8)
B
B
Gdzie E i pd kanoniczny, sprzony z Ai ( kropka oczywicie oznacza rniczkowanie po czasie ), A 0 odgrywa
rol mnonika Lagrangea
( Di Ei )B = i EBi + fBCD ACi EDi
(2.9)
Zmiennymi dynamicznymi s EBi i Abi, dla ktrych postulujemy nastpujce NP przy jednakowych czasach :
{ ABi ( x , t ) , Ecj (y , t ) }NP = BC ij (x + y )
(2.10)
przy czym wszystkie pozostae NP przy jednakowych czasach s rwne zero.
Nie wszystkie takie zmienne s niezalene powinny one bowiem spenia rwnanie wizw :
(2.11)
( Di Ei )B i EBi + fBCD ACi EDi = 0
otrzymywane przez wariacje po AB0.

155

Rwnania ruchu maja posta :

df/dt = { f, H0 }NP + { f , d3x AB0 ( x , t ) ( Di Ei )B (x , t ) }NP
(2.12)
gdzie :
H0 = d3x [ EAi EAi + BAi BAi ]
(2.13)
Zatem, tak jak w poprzednim paragrafie, zmiana w czasie zawiera dodatkowy czon, zwizany z mnonikiem
Lagrangea.
Aby wyjani sens tego czonu, obliczymy NP. :
(2.14)
ABi ( x , t ) = { ABi ( x , t ) , d3y AC0(y , t ) ( Di Ei )C( y, t )}NP
B
ktry naley interpretowa jako zmian zmiennej A i przy nieskoczenie maym przeksztaceniu, powodowanym przez
dodatkowy czon. Wykorzystujc zaleno (2.10), znajdujemy, e :
ABi ( x , t ) = - i AB0 (x , t ) f BCDACi (x , t ) AD0 (x , t )
(2.15)
co przedstawia sob przeksztacenie kanoniczne.
Zatem, tak jak i w przypadku abelowym, dodatkowy czon w hamiltonianie H realizuje przeksztacenie cechowania o
parametrze cechowania AB0.
atwo zauway, ze pochodna po czasie wizw (2.10) sama jest proporcjonalna do nich ( zobacz zadanie). Zatem,
adne inne wizy nie mog wystpowa.
Tak jak i wczeniej przyjmujemy, e funkcje ABi i EBi s fizyczne, jeli ich zmiana przy nieskoczenie maej translacji
w czasie nie jest dowolna, tj. jeli :
{ f, ( Di Ei )B }NP = 0 przy ( Di Ei )B = 0
(2.16)
I dalej, NP zawsze mona rozpatrywa jako operator cakowy :
/zB(x , t ) = { , ( Di Ei )B( x, t ) }NP
(2.17)
jeli wykorzystamy warunek cakowalnoci :
/zB(x , t ) /zC(y , t ) /zC(y , t ) /zB(x , t ) = 0
(2.18)
Wykorzystujc tosamo Jakobiego oraz NP midzy dwoma wielkociami Di Ei ( przy jednakowych czasach ), atwo
pokaza, e warunek ten jest rzeczywicie speniony ( zobacz zadanie ). Zatem, nasza fizyczna podprzestrze moe by
okrelona poprzez dwa warunki :
( Di Ei )B = 0 ; { , ( Di Ei )B }NP = 0
(2.19)
Warunki te odpowiadaj przejciu od przestrzeni funkcjonalnej, pokrywanej przez funkcje ABi i EBi ( i = 1, 2, 3 ) do
przestrzeni funkcjonalnej, pokrywanej przez funkcje A~B1, A~B2 , E~B1, E~B2 w odpowiednio wybranej bazie.
Mona rwnie opisa t podprzestrze inaczej, zamieniajc niedogodny warunek z NP. na inny zbir warunkw :
gB ( ACi (x , t) , ECi (x , t ) ) = 0
(2.20)
ktre nazywamy warunkami cechowania. Taka zmieniona definicja nie powinna zawiera adnych osobliwych zamian
zmiennych, zwizanych z przejciem od funkcji zC do funkcji qC , tj. ( funkcjonalnie ) :
det | gC /zB | = det | { gC , ( Di Ei )B }NP | 0
(2.21)
Warunek taki jest konieczny po to, aby funkcja gB opisywaa dany wybr cechowania. W przeciwnym wypadku nie
bdzie ona ustalaa cechowania.
Przyjmujc, e (2.21) jest spenione, postpimy nieco bardziej rozumnie i ograniczymy si do takiego wyboru
cechowania, ktre spenia ( ponownie przy jednakowych czasach ) warunek :
{ gB , gC }NP = 0
(2.22)
B
Wtedy moemy rozpatrywa g jako zmienn kanoniczn.
Rozpatrzmy przeksztacenie kanoniczne :
( ABi , EBi ) ( A~Bj , E~Bj )
gdzie indeksy j wykorzystujemy po prostu jako pewne metki i nie koniecznie przeksztacaj si one jak indeksy
wektorowe przy obrocie :
A~B3 = gB ( Ai , Ei )
Teraz warunek (2.21) przyjmuje posta :
det | ( Di E~i )B / E~3 | 0
poniewa zmienne z tyld s wzajemnie sprzone.

156

(2.23)

(2.24)
(2.25)

Jeli teraz podstawimy gB = A~B3 = 0, to ju nie mona nadawa sensu NP. zalenoci (2.10) zawierajcej E~B3.
To oznacza, e E~B3 naley wyrazi przez pozostae zmienne. I wanie to pozwala sformuowa warunek (2.25)
Z jego pomoc mona rozwiza rwnanie wizw (2.11), wyraajc E~B3 przez pozostae zmienne. Zatem, yangmillsowski ukad zdefiniowany jest teraz poprzez zmienne niezalene :
A~B = ( A~B1 , A~B2 ) i E~B = ( E~B1 , E~B2 )
i gsto Hamiltona :
= [ E~A E~A + [ E~A3 ( E~ , A~ ) ]2 + B~Ai B~Ai ]
(2.26)
Gdzie E~A3 ( E~ , A~ ) jest funkcj, bdc rozwizaniem rwnania wizw (2.21), B~Ai zadane jest przez wzory
(2.5) i (2.3).
Hamiltonian H sta si teraz bardzo zoony, oprcz tego, e jest on nielokalny, to zawiera on jeszcze czony kwadratowe
i szecienne oddziaywania.
Przejdziemy teraz do przykadw najczciej spotykanych warunkw cechowania.
1) Cechowanie coulombowskie, definiujemy podobnie jak w przypadku abelowym, poprzez warunek :
i ABi = 0
(2.27)
Jak atwo zauway, aby rwno (2.27) bya dobrym warunkiem cechowania, operator :
i ( ABi / C ) = i ( i BC f BDC ADi )
(2.28)
nie powinien posiada nietrywialnych zerowych wartoci wasnych.
Uwzgldniajc (2.27), przepiszemy (2.28) w postaci :
OBC = i i BC + fBCD ADi i
(2.29)
Niedawno Gribov [2] wskaza na to, e istniej nietrywialne rozwizania rwnania :
OBC fC = 0
(2.30)
I dlatego cechowanie coulombowskie nie jest dobrze okrelone dla teorii Y-M w tym sensie, e nie pozwala ono
jednoznacznie wydzieli niezalene zmienne kanoniczne. Jednake i w tym baaganie jest pewien porzdek : nie jest tak
atwo doj do potencjaw ABi , speniajcych warunek Coulomba, dla ktrych operator (2.28) posiada zerowe wartoci
wasne. W charakterze przykadu ilustrujcego ten problem, rozpatrzymy potencja ( w oznaczeniach macierzowych ) :
Ai = - iUi U ; iAi = 0
(2.31)
Jeliby warunek (2.27) by wystarczajcy dla ustalenia cechowania, to powinnimy mie moliwo dowiedzenia tego,
e jedynym rozwizaniem rwnania (2.31) jest Ai = 0.
Ograniczmy si do przypadku grupy SU(2) i zapiszmy :
U = cos( ) + i
n sin( )
(2.32)
Gdzie nn = 1 , - zaley tylko od x.
Wtedy poprzez proste obliczenia mona si przekona, e [ a indeks grupy SU(2) ] :

Takie rwnanie jest bardzo skomplikowane, jednake uprocimy go, postpujc za Gribovem , ograniczymy si do
rozwiza sferycznie symetrycznych, dla ktrych :
na = ar = xa / r
(2.34)
Wtedy to znajdujemy, e zaley tylko od r i jako nastpstwo warunku Coulomba spenia rwnanie :
( d2/dt2 ) + (d/dt ) sin(2) = 0
(2.35)
gdzie : t = ln(r).
Z wymagania nieosobliwoci U, wynika, e :
( t = - ) = 0, 2, 4, ...
(2.36)
Otrzymane rwnanie przedstawia sob rwnanie drga zanikajcych wahada umieszczonego w polu grawitacyjnym.
Warunek brzegowy (2.36) wymaga, aby drgania rozpoczynay si przy ( t = - ) z pooenia niestabilnej rwnowagi.

157

Nastpnie w zalenoci od pocztkowej prdkoci ciarka, moliwe s trzy warianty :

1) albo wahado cay czas bdzie oscylowa w pooeniu = 0, 2, albo
2) rozpocznie spada zgodnie z ruchem wskazwek zegara i przy t = + osignie pooenie stabilnej rwnowagi
= - , albo
3)albo rozpoczyna spada przeciwnie do kierunku ruchu wskazwek zegara i przy t = + osignie pooenie stabilnej
rwnowagi = -.
Na dodatek wahado moe wielokrotnie okrci si, a nastpnie przej do jednej z powyszych trzech kategorii.
Pierwsze rozwizanie odpowiada wartoci Ai = 0, co mona byo stwierdzi ju wczeniej, jednake dwa pozostae typy
rozwiza odpowiadaj nietrywialnym Ai. Istnienie takich Ai prowadzi do niejednoznacznoci Gribova.
Jeli podstawimy :
Ai = -i exp[ -iL (
x /r )] i exp[ iL (
x /r )]
(2.37)
Gdzie : L = 0, 1, 2,
to warto L = 0 odpowiada wartoci 1, a wartociom L = 1 dwa pozostae.
Przy t + mamy nastpujce warunki graniczne :
U { 1
przy L = 0
t { i (
x /r )
przy L = 1
I dalej, jeli obliczymy indeks Pontriagina dla rnych rozwiza Gribova, to okazuje si, e :
n = - (1/242 ) d3x ijk Tr( Ai Aj Ak ) = { 0 L = 0

(2.38)

(2.39)

{+ L=1
Zatem, nietrywialne rozwizania Gribova maj adunek topologiczny ( dla instantonw 1 ). Takie rozwizania
jawnie nie odpowiadaj standardowym konfiguracjom potencjau !
Dlatego mona przyj ( z duym prawdopodobiestwem ), e operator (2.28) ma zerowe wartoci wasne tylko dla Ai z
nietrywailn struktur topologiczn , tj. z n 0 ( dowd tego faktu nie jest mi znany ). Zatem, jeli ograniczamy si
zaburzeniami w pobliu zer potencjaw, majcych n = 0, to zadany problem mona rozwiza. Jednake jego
rozwizanie jest cay czas problemem otwartym w tych przypadkach, kiedy rozpatrujemy nieperturbowane rozwizania
yang-millsowskie. Z tego powodu mona powiedzie tylko to, e cechowanie Coulomba w wymagany sposb ogranicza
przestrze fazow, jednake tylko z dokadnoci do kopii odpowiadajcych L = 1, 2 , ...
Powrcimy do tego problemu po tym, jak rozpatrzymy cechowanie aksjalne.
2) Cechowanie aksjalne Arnowitta-Ficklera, charakteryzuje si nastpujcymi warunkami :
ni ABi = 0 , ni ni = 1
(2.40)
gdzie n stay wektor.
W tym przypadku operator :
ni (ABi /C ) = ni [ i BC + fBCD ADi ] =
(2.41)
= ni i BC
(2.42)
prowadzi do tej samej postaci co w przypadku abelowym i jak si wydaje, jest on odwracalny, tak wic wydaje si, e w
tym cechowaniu nie powinien pojawia si problem Gribova ( dokadnie o tym dalej ).
Zatem, mona odwrci rwnanie wizw (2.11) i rozwiza go wzgldem EA3 otrzymujc w wyniku tego ( ni = i3 ) :
z
A
E 3 ( x, y, z, t ) = - dz ( DE )A (x, y, z, t )
(2.43)
-
przy czym jedynym problemem jest tutaj warunek brzegowy przy z = - ( jest to najsabsze miejsce tego cechowania ).
Po tym bezporednio znajdujemy hamiltonian, przedstawiajcy sob jednake bardzo skomplikowane wyraenie, ktrego
nie bdziemy tutaj przedstawiali.
Powrcimy teraz do problemu Gribova. Na pierwszy wzgld, cechowanie aksjalne nie wie si z
niejednoznacznociami ujawnionymi w cechowaniu coulombowskim. Jednake problemy mog si skrywa w warunku
brzegowym dla E3 , koniecznym dla odwrcenia nii Dlatego moliwe s dwa warianty :
1) albo problem nie jest specyficzny dla teorii Y_M i caa trudno zwizana jest tylko z tym, e cechowanie
coulombowskie jest niedobrym wyborem.
2) albo problem tkwi w samej teorii i wtedy powinien on przejawia si w cechowaniu aksjalnym, a jedynym miejscem ,
gdzie moe si to ujawnia to przestrzenna nieskoczono. Nikt (pki co ) nie zna odpowiedzi, jednake Singer pokaza,
ze jeli okreli cak po trajektoriach na sferze S4 w przestrzeni Euklidesa, to problem Gribova przysuguje samej teorii
a jego sednem jest to, ze nie mona posugiwa si jednym i tym samym warunkiem cechowania w caej CP.

158

Poniewa interesuj nas gwnie obliczenia caki po trajektoriach Y-M w teorii zaburze, to po prostu zignorujemy dalej
problem Gribova. FCT dla teorii Y-M mona teraz zbudowa dokadnie tak samo jak dla przypadku abelowego, jedynie
z wiksz zoonoci zwizan z indeksami. My po prostu podamy gotowy wynik :
D AB exp( i SYM[A] ) [ gA ] det | gA /B |
(2.44)
gdzie gA funkcja cechowania, SYM[A] dziaanie yang-millsowskie, zapisane tylko przez potencjay.

Zadania.
A. Obliczy NP :
{ ( Di Ei )A (x , t ) , E } oraz { ( Di Ei )A (x , t ) , ( Di Ei )B (y , t ) }
i pokaza, ze jeli spenione jest rwnanie wizw, to zmiana w czasie ( Di Ei )A jest rwna zero.
B. Wykorzysta niektre wyniki zadania A i pokaza, ze spenione s warunki cakowalnoci dla funkcji z, okrelone
jako :
/zA(x , t ) = { , ( Di Ei )A (x , t ) }
C. Wyrazi hamiltonian ukadu Y-M w cechowaniu coulombowskim i aksjalnym poprzez odpowiednie niezalene
zmienne kanoniczne.
D. Wyprowadzi rwnania ruchu tumionego wahada w staym polu grawitacyjnym i porwna z rwnaniem Gribova.
Obliczy adunek topologiczny (2.39) dla nietrywailnych rozwiza tego rwnania.
E. Dowie, e w cechowaniu Coulomba moliwo wyeliminowanie skadowych podunych Ei , wykorzystujc w tym
celu wiz ( Di Ei ) = 0 zwizana jest z odwracalnoci operatora iDi.

3 Bezporednie okrelenie Y-M FCT, procedura Faddeeva-Popova.

W dwch poprzednich paragrafach pokazalimy jak mona wyprowadzi yang-millsowsk FCT, wykorzystujc w tym
celu formalizm hamiltonowski. Kocowy wynik okaza si jednak zoony, co tumaczy si obecnoci w formalizmie
hamiltonowskim ogranicze powodowanych przez inwariantno cechowania wejciowego dziaania.
Istnieje jednak inny prostszy sposb otrzymania tego wyraenia procedura zaproponowana przez Faddeeva i Popova
[3].
Y-M dziaanie zgodnie z definicj jest gauge-inwariantne, tj. :
SYM [ A ] = SYM [ AU ]
(3.1)
Gdzie :
AU = UA U iU U , U(x) = exp( i
(3.2)
(x) T )
To oznacza, e naiwne wyraenie ( w przestrzeni Euklidesa ) :
D A exp( S )
nie jest dobrze okrelone, jeli symbolem DA oznaczono sumowanie po wszystkich A , nawet po tych ktre zwizane
s poprzez przeksztacenie cechowania. W dodatku A pokaemy jak obej tak trudno naley zdefiniowa now
miar, tak ktra nie dawaaby niepotrzebnych wkadw, tj. miar w ktrej sumuje si tylko jeden raz po caym zbiorze
cechowania. Oglnie mwic, powinnimy unika niepotrzebnych cakowa ( zagadnienie znane matematyk jako
definicja miary Haara ).
Rozpatrzmy wielko :
-1g [ A ] = DU [ gB (AU )]
gdzie : AU - jest funkcj okrelon we wzorze (3.2).
Symbol DU oznacza sum po wszystkich elementach grupy, gB jest funkcj, zerujc si dla niektrych AU .
Wielko -1g jest inwariantna ( zaniedbujemy nietrywialne klasy homotopii i problem Gribova ).
Jest tak, poniewa :
-1g [ AU ] = DU [ gB ( AUU )]
zmieniamy zmienne cakowania i przechodzimy od U do u :
U = UU , DU = DU

159

(3.3)

(3.4)
(3.5)

W wyniku tego otrzymamy :

-1g [ AU ] = DU [ gB ( AU )] = -1g [ A ]
(3.6)
poniewa U jest zmienn cakowania.
Zatem, poprzez chytre wstawienie 1 w naiwn sum po trajektoriach otrzymujemy :
D A exp( S[A ] ) = D A g [ A ] DU [ gB [ AU ]] exp( S[A ] )
(3.7)
U
Dokonujc przeksztacenia cechowania w wyraeniu podcakowym od A do A, otrzymamy :
D A g [ A ] DU [ gB [A ]] exp( S[A ] )
(3.8)
U
jeli wykorzystamy przy tym wzory (3.1) I (3.6), jak rwnie uwzgldnimy to, e D A i D A s jednakowe.
Teraz jednak ju nic w wyraeniu podcakowym nie zaley od U i moemy pozby si DU wraz z multiplikatywn
nieskoczonoci od ktrej wanie chcielimy uciec w pierwszym podejciu. Zatem, okrelamy prawidow FCT dla
teorii Y-M :
D A g [ A ] [ g ( A ) ] exp( S[A ] )
(3.9)
A
U
Pozostaje teraz obliczy g [ A ]. Sprawa polega na tym, aby rozpatrywa g (A ) jako funkcje elementu grupowego
U(x). Wtedy mona dokona zamiany zmiennych U(x) g A . symbolicznie zapisujemy to :
DU = D g det | U /g |
Otrzymujemy z tego :
-1g [ A ] = D g det | U /g | [g ]
lub :
g [ A ] = det | g /U | |g = 0

(3.10)
(3.11)
(3.12)

Podobne manipulacje mona przeprowadzi, jeli zamiana zmiennych U g jest dobrze okrelona i nie osobliwa tj.
jednemu elementowi grupowemu U(x) odpowiada tylko jedna funkcja g i odwrotnie. Jak ju widzielimy w cechowaniu
coulombowskim warunek ten nie jest speniony ( problem Gribova ). Oprcz tego U(x) okrelane jest przez t sam
liczb parametrw co i g, ale U(x) moe mie nietrywialne warunki brzegowe i moe nalee do niezerowej klasy
homotopii. Zignorujemy w dalszej czci takie problemy do tej pory, a bdziemy zajmowali si obliczeniami teorii
zaburze w KTP od wartoci A = 0.
Jeli parametryzowa U(x) funkcjami A(x ), to g mona zapisa w postaci :
g [ A ] = det | gA(x)/ B(y ) |
(3.13)
Zbierajc wszystkie wyraenia dochodzimy do ostatecznego wyraenia dla FCT w teorii z cechowaniem ( opuszczamy
indeksy ) :
D A [ g ( A ) ] det | g / | exp( S[A ] )
(3.14)
ktre pokrywa si z wyraeniem, otrzymanym z pomoc formalizmu hamiltonowskiego. Wyraenie to jest gaugeinwariantne ( zobacz dodatek A i zadanie )

Zadania.
A. Pokacie, e wielko g [ A ] = det | gA/ B | jest gauge-inwariantna.
B. Pokacie, e ostateczne wyraenie :
D A [ g ] det | g / | exp( SYME ] )
nie zaley od wyboru cechowania g ( podpowied zobacz Dodatek A )
C** Przy obecnoci niejednoznacznoci Gribova wielko -1g nie istnieje. Sprbujcie uoglni procedur
Faddeeva-Popova , tj. zdefiniujcie na nowo wielko -1g.
Literatura.
1. Dirac P. A. M. Can. Jurn. Math. 2 , 129, (1950)
2. Gribov V. N. Nucl. Phys. B139 , 1 (1978)
3. Faddeev L. D. , Popov V. N. Phys. Lett. 25B, 29 (1967)

160

*************************************************************************************************

Rozdzia 8. Obliczenia teorii zaburze w teoriach z cechowaniem.

(* Perturbative evaluation of gauge theories *)
1. Zasady Feynmana dla teorii z cechowaniem w przestrzeni Euklidesa.
(* Feynmana rules for gauge theories in Euclidean space *)
Wyjdziemy obecnie od wyprowadzonego w poprzednim rozdziale wyraenia dla caki po trajektoriach dla teorii z
cechowaniem, do ktrego ( w celu otrzymania funkcji Greena ) dodamy czony ze rdami.
Rozpatrzymy mianowicie nastpujcy funkcjona w przestrzeni Euklidesa :
W[ JA ] ~ D AA [ gA ] det | gA / B | exp( SYME [A] + d4x JA AA )
(1.1)
Aby wyprowadzi zasady Feynmana, naley przepisa dodatkowe czynniki wystpujce w mierze cakowania.
Na pocztku zauwamy, e wyraenie (1.1) nie zaley od funkcji cechujcych gA. Dlatego mona wybra now funkcje
cechowania :
gA = gA cA
(1.2)
A
A
gdzie c pewna funkcja zmiennej x, niezalena od A
Oprcz tego, mona dokona w wyraeniu (1.1) cakowania funkcjonalnego po cA z dowoln wag ; to prowadzi prosto
do zmiany unormowania funkcjonau W[J]. Funkcja cechowania jest standardowo liniowa po A tak, e jeli chcemy,
aby funkcja cechowania wchodzia w sposb kwadratowy do wykadnika eksponenty, musimy rozpatrzy wyraenie :
D cA exp[ (1/2) d4x cA cA ] [ gA cA ] = exp[ (1/2) d4x gA gA ]
(1.3)
gdzie : - dowolny wspczynnik.
Wtedy wejciowe wyraenie przyjmie posta :
W[ J ] = D AA det | gA / B | exp( SYME (1/2) < gA gA > + < JA JA > ]
(1.4)
Dalej musimy przepisa wyznacznik w postaci caki funkcjonalnej. Poniewa wyznacznik ten wchodzi do licznika,
odpowiada on cace po trajektorii, wzitej po zmiennych Grassmanna :
(1.5)
det | gA(x) / B(y ) | = D* D exp[ i d4x d4 *A ( gA(x) / B(y ) ) B(y) ]
S to pola Grassmanna znane pola duchw Feynmana i Faadeeva-Popova, przeksztacajce si zgodnie z doczon
reprezentacj grupy. Teraz mona zapisa FCT w postaci :
D* D D A exp( -SeffE )
(1.6)
gdzie :
SeffE = SYME + (1/2)< gA gA > i < *A (x) ( gA(x) / B(y ) ) B(y) > + < JA AA >
(1.7)
Wyraenie to pozwala sformuowa zasady Feynmana, ktre oczywicie, zale od wyboru cechowania.
Zauwamy, e :
gA(x) / B(y ) = [ gA(x) / AC(x )][ AC(x)/ B(y )] = (gA(x) / AC (x )] (D )CB ( x y )
(1.8)
I to prowadzi do lokalnego oddziaywania -pl. Takie wyraenie jest suszne rwnie w przypadku abelowym, z t
tylko rnic, e nie wystpuj w nim indeksy grupowe.
Dalej bdziemy rozpatrywali oba przypadki abelowy i nieabelowy. Na pocztku jednak rozpatrzymy kowariantne
cechowanie :
gA = AA = 0
(1.9)
atwo zauway, e :
gA(x) / B(y ) = ( AB + fABCAC ) ( x y )
(1.10)
w przypadku nieabelowym, oraz :
gA(x) / B(y ) = ( x y )
(1.11)
w przypadku abelowym. Porwnujc z wyraeniem (1.7) wnioskujemy, e w przypadku abelowym w takim cechowaniu
duchy nie oddziauj z polami cechowania. Dlatego mona je wyeliminowa poprzez cakowanie w cace po
trajektoriach w cechowaniu kowariantnym (1.9) dla QED dychy nie s konieczne.

161

W przypadku nieabelowym wyraenie (1.10) wskazuje na obecno nietrywialnego czonu oddziaywania. Po

scakowaniu przez czci, jeli uwzgldnimy warunek (1.9), to cze dziaania zawierajca pola-duchy przyjmuje posta

Przy takiej formie zapisu -pola mona interpretowa jako skalarno-podobne pola, oddziaujce przez swj prd z
polami cechowania. Jednake nie naley zapomina, e pola te przedstawiaj sob liczby Grassmanna i dlatego zasady
Feynmana dla nich s radykalnie rne od zasad dla pl skalarnych kad zamknit ptle zestawion z -pl, naley
bra ze znakiem minus ( rozdzia 5 ). Zwizek prdu z dywergencj pola cechowania jest antyhermitowski, podczas gdy
pozostaa cze lagranjanu duchw jest hermitowska. Jednake mona zaniedba cze antyhermitowsk, poniewa
wyznacznik powinien by obliczany przy warunku A = 0.
Jak zobaczymy dalej, wynikajca std zmiana zasad Feynmana dla duchw okazuje wpyw tylko na propagacje
podunej czci pola cechowania, ktra zawsze mona wyeliminowa na drodze renormalizacji parametru cechowania
. Zasady Feynmana, uwzgldniajce obecno pl duchw, s nastpujce :
Propagator ducha :

wierzchoek oddziaywania ducha z polem cechowania :

gdzie linia spiralna odpowiada polu cechowania AC.

Oprcz tego, dla jasnoci wstawilimy rwnie czynnik g. Pdy p, q, r wchodz do wierzchoka i oczywicie speniaj
rwnanie prawa zachowania :
(p+q+r)=0
(1.15)
Kwadratowa cz dziaania efektywnego dla pl cechowania ma posta :

gdzie dokonalimy zmiany w oznaczeniach A qA , g2. I dalej :

przy czym kady czon zosta scakowany przez czci.

Propagator jest rwny odwrotnej wielkoci operatora w nawiasie kwadratowym ( Zauwamy, ze w przypadku braku
czonu cechowania wyraenie w nawiasie kwadratowym jest operatorem rzutowania i nie ma on wielkoci odwrotnej,
dlatego te wymagane jest dodanie czonu cechowania, co zrobi ju Fermi dla QED )
Bez utraty oglnoci moemy zapisa propagator w przestrzeni pdw w postaci :
X(p) + Y(p)p p
Wtedy przy wymaganiu spenienia warunku :

otrzymujemy dla propagatora Feynmana, przedstawionego graficznie jako spirala, nastpujce wyraenie :

162

Do tej pory przyjmowalimy parametr jako dowolny. Z punktu widzenia oblicze najprostsze jest cechowanie
Feynmana, w ktrym = 1 :

(1.20)
( cechowanie Feynmana )
Jeli podstawimy = 0, to licznik propagatora (1.19) przeksztaci si w operator rzutowania, konieczny dla wzbronienia
propagowania si faszywego modu. Taki cechowanie nazywa si cechowaniem Landaua.
Nie jest ono jednak dogodne do obliczania diagramw Feynmana, jednake jest uyteczne przy sprawdzaniu unitarnoci
amplitud w przestrzeni Minkowskiego.
Dalej, dziaanie efektywne zawiera czon szecienny po polach cechowania :
- g d4x fABC AA AB AC
(1.21)
Aby otrzyma odpowiedni zasad Feynmana, powinnimy przepisa ten czon w przestrzeni pdw nastpujco :
(1/3! ) A~A(p ) A~B(q ) A~C(r ) VABC (p, q, r )
(1.22)
Czynnik V jest cakowicie symetryczny wzgldem permutacji pl A okrela on wanie zasad Feynmana.
W szczeglnoci, znamy ju struktur indeksw V, ktra jest pop prostu postaci fABC. Zatem, moemy zapisa :
VABC (p, q, r ) = fABC V (p, q, r )
(1.23)
Gdzie funkcja V (p, q, r ) powinna by antysymetryczna wzgldem permutacji par ( , p ), ( , q), ( , r ), poniewa
skadowe fABC same s cakowicie antysymetryczne. Z wyraenia (1.21) wynika, e do V powinien wchodzi
iloczyn ir . Jest to wystarczajce, aby z rozwaa dotyczcych symetrii wypisa wszystkie pozostae czony. Wynik
jest nastpujcy :

gdzie oczywicie ( p + q + r ) = 0<

Analogicznie dziaanie efektywne zawiera czon kwadratowy :
g2 fABE fCDE AA AB AC AD
ktry naley przepisa do postaci :
(1/4! ) A~A(p ) A~B(q ) A~C(r ) A~D(s ) VABCD (p, q, r ,s )

(1.25)
(1.26)

gdzie czynnik V jest cakowicie symetryczny wzgldem permutacji trjek ( A, , p ), ( B, , q ), ( C, , r ), (D, , s ).

Z wyraenia (1.25) wynika, ze czon ten nie zawiera adnych pdw, a zatem ma nastpujc struktur :
g2 fABE fCDE
Wychodzc z tego wyraenia zbudujemy wyraenie symetryczne wzgldem zamiany :
(A, ) ( B, ) i ( C, ) ( D, )
Poniewa czynnik f jest antysymetryczny, musimy oddzielnie antysymetryzowa wyraenie ze wzgldu na zamian
i , tj. podstawi :
( )
aby uwzgldni oba wymagania.

163

Zatem naley zapewni jeszcze dwie symetrie wzgldem zamiany ( A, ) ( D, ) i ( A, ) ( D, )

W tym celu dodamy odpowiednie czony i podzielimy otrzymany wynik przez 3. To daje nam ostatni zasad Feynmana

Dwie ostatnie zasady Feynmana nie s zalene od cechowania i nie wystpuj w przypadku abelowym.
Wszystkie wypisane zasady Feynmana w cechowaniu kowariantnym zebrano w dodatku B.
Rozpatrzmy teraz cechowanie Arnowitta-Ficklera, ktre zapiszemy w przestrzeni euklidesowej w niestandardowej
postaci :
n AB = 0 , n n = 1
(1.28)
atwo zauway, ze przy tym cechowaniu wyraenie :
gA(x) / B(y ) = n ( AB + fABCAC ) ( x y ) =
(1.29)
= AB n ( x y )
(1.30)
nie zaley od A. Zatem, tak jak w przypadku abelowym duchy nie zwizane s z polami cechowania I dlatego moemy
si obej bez nich. Wanie przy takim cechowaniu struktury teorii abelowej i nieabelowej s najblisze sobie. Pozostaje
nam tylko rozpatrzy propagator pola cechowania.
Czon kwadratowy po A ma teraz posta :
d4x [ ( AB AB ) ( AB AB ) (1/2) n AB n AB ]
lub po scakowaniu przez czci :
d4x AB [ (1/ ) n n ] AB
(1.31)
Propagator feynmanowski jest rwny odwrotnej wielkoci wyraenia w nawiasie kwadratowym. W przestrzeni pdw
( zobacz zadanie ) otrzymujemy :
( AB / p2 ) [ (1/ n p ) ( n p + n p ) ( p p / (n p )2 ) ( p2 n2 ))
(1.32)
Jak atwo zauway, dogodnoci takiego cechowania s ambiwalentne duchy nie wystpuj, ale otrzymujemy bardzo
zoon struktur propagatora.
Zauwamy, e w wyprowadzonych przez nas zasadach Feynmana istnieje pewna dowolno znak propagatora ducha
oraz wierzchoki oddziaywania ducha z polem cechowania nie jest istotny, poniewa zawsze mamy do czynienia z
parzyst liczb linii duchw.
Na zakoczenie zapiszemy dodatkowe zasady Feynmana dla zwizku pl cechowania z fermionami. Chocia pola
cechowania mona zwiza niezalenie z lewym i prawym polem fermionowym, my zastanowimy si nad czysto
wektorowym zwizkiem, w ktrym lewe i prawe fermiony zwizane s jednakowo. W takim przypadku do lagranjanu
cechowania naley dopisa :
f = D + im
(1.33)
gdzie : (x) spinorowe pole Diraca o masie m, D pochodna kowariantna.
( opucilimy wszystkie indeksy )
Dodatkowe zasady Feynmana s nastpujce :
Linia fermionowa :

gdzie : p^ = p , a, b + indeksy reprezentacji fermionowej.

164

Wierzchoek oddziaywania fermionu y polem cechowania :

gdzie ( TA )ab elementy macierzowe generatorw grupy w odpowiedniej reprezentacji fermionowej.

Do tej pory, pki mamy do czynienia z fermionami Diraca, nie ma koniecznoci rozrnia midzy rozpatrywaniem ich
w przestrzeni Minkowskiego czy te w przestrzeni Euklidesa, jeli tylko nie uwzgldnia zamiany na
Dalej zachowamy bardziej dogodny system oznacze, odpowiadajcy przestrzeni Minkowskiego, chocia zapiszemy
rwnie zasady Feynmana w przestrzeni Euklidesa.

Zadania.
A. Wyprowadzi wyraenie dla propagatora pola cechowania w cechowaniu nA = 0 , nn = 1 ,
n - ustalone.
B. Wyprowadzi zasady Feynmana dla zespolonego pola skalarnego, oddziaujcego z polem Y-M. Dla okrelonoci
zagadnienia rozpatrzy lokaln inwariantno wzgldem grupy SU(N) i zaoy, e pole przeksztaca si wedug Nwymiarowej reprezentacji.
C**. Rozpatrzy dla SU(N)-teorii cechowania, warunek cechowania A + a {A , A } ( zapisany tutaj w postaci
macierzowej ), gdzie a dowolny wspczynnik. Wyprowadzi zasady Feynmana.
Przeanalizujcie wpyw warunkw cechowania na wierzchoki. Zauwamy, e ten dziwny warunek cechowania jest
moliwy tylko w tym przypadku, kiedy operator {A , A } posiada te same wasnoci grupowe co A.

2. QED, struktura jednoptlowa.

Przechodzimy teraz do rozwaa prowadzonych w ramach teorii zaburze najprostszej z teorii cechowaniem, ktra
opisuje oddziaywanie fotonu z czstkami naadowanymi. Definiujcy t teori lagranjan ma posta :
QEDKL = ( A A ) ( A A ) + + im + ieA +
+ (1/2) ( A ) ( A )
(2.1)
gdzie : - czteroskadnikowe pole Diraca, e adunek elektryczny.
W przyrodzie istnieje wiele pl naadowanych : leptony e, , o adunku e, kwarki grne u, c, t o adunku 2/3e,
kwarki dolne d, s, c o adunku 1/3 e, wektorowy nonik oddziaywa sabych W I by moe wiele innych pl,
jeszcze nie odkryte. Dalej ograniczymy si do pl o spinie .

Poniewa mamy zamiar prowadzi obliczenia w przestrzeni o 2 wymiarach, zamienimy sta sprzenia e na wielko
bezwymiarow :
e e2 -
(2.2)

gdzie - tradycyjny parametr masowy, wystpujcy w schemacie regularyzacji wymiarowej. ( przypomnijmy, e w 2

wymiarach pola o spinie maj wymiar - + , a pola o spinie maj wymiar + ).
Zatem, zasady Feynmana w przestrzeni Euklidesa ( przy cechowaniu Feynmana = 1 ) maj posta :

gdzie opucilimy wszystkie indeksy spinorowe, a oprcz tego kadej ptli fermionowej przypisalimy znak minus.
Posugujc si tymi zasadami, dochodzimy do nastpujcych diagramw jedno ptlowych :

165

ktre daj poprawki do fundamentalnych parametrw teorii ora diagramom :

ktre na pierwszy wzgld generuj nowe oddziaywania.

Na pocztku omwimy diagram (2.5)
Dobrze wiadomo, ze diracowski czon kinetyczny jest inwariantny wzgldem operacji sprzenia adunkowego :
C = C + T

(2.6)

Przy takim dyskretnym przeksztaceniu diracowskie kowariantny , 5 , 5 s parzyste, podczas gdy

kowarianty wektorowy i tensorowy s nieparzyste. Std wynika, ze lagranjan (2.1) jest inwariantny
wzgldem kombinacji dyskretnych przeksztace :
C , A - A
(2.7)
Dlatego QED nie moe generowa oddziaywa, dla ktrych nieparzysta liczba linii fotonowych ( przypomnijmy, ze w
przypadku analogicznym teorii 4 ktra jest symetryczna wzgldem zamiany - , nie mog istnie funkcje Greena
o nieparzystej liczbie linii )
Stwierdzenie to nazywa si twierdzeniem Furryego, twierdzenie to eliminuje diagramy (2.5).
Pominlimy diagram :

opisujcy rozpraszanie wiata na wietle. Przy prostym rachunku potg diagram ten jest logarytmicznie rozbieny
( w czterech wymiarach ), poniewa kady propagator fermionowy zachowuje si jak 1/ p^.
Poniewa diagram ten zawiera cztery linie fotonowe i wystpuje w teorii inwariantnej wzgldem cechowania, to
powinien by on proporcjonalny do F4 i powinien mie rozmiar osiem ( przy = 2 ). Zatem, moe si okaza, e
znalelimy diagram, ktry jest rozbieny i nie odpowiada oddziaywaniom fundamentalnym, wchodzcymi do
lagranjanu. Czy z tego moe wynika, e QED jest teori nierenormalizowaln ?
Na pierwszy wzgld, wydaje si niemoliwym wyeliminowanie tej rozbienoci, poprzez redefinicje wchodzcych do
niej parametrw. Jednake wbrew prostej kalkulacji diagram jest nie logarytmicznie rozbieny ,ale UV-zbieny i tym
samym cay problem znika. Z tego wynika pierwszy wniosek w teoriach z cechowaniem nie mona ufa prostym
rachunkom potg, poniewa diagramy rozbiene mog w istocie okaza si skoczone lub w skrajnym przypadku mog
nie by silnie rozbiene.
Po takim wstpie zajmiemy si obliczeniem diagramw jedno ptlowych (2.4). Rozpoczniemy od poprawki do linii
fermionowej ( opuszczamy indeksy spinorowe ) :

Wykorzystujc wasnoci macierzy gamma w przestrzeni euklidesowej :

{ , } = - 2
przepiszemy propagator fermionowy w postaci :
- i/ ( q^ + m ) = i [ ( q^ m ) / ( q2 + m2 )]

166

(2.11)
(2.12)

Wprowadzajc cakowanie po parametrach feynmanowskich, otrzymujemy :

Przejdziemy teraz do nowej zmiennej cakowania :

= px
i zapiszemy :

(2.14)

Czon z w mianowniku zeruje si przy cakowaniu, a dwa pozostae czony daj ( na mocy wzoru (B.16) ) :

Zanim dokonamy rozoenia w pobliu = 2, naley wykorzysta algebr macierzy gamma, ktra teraz zaley od
wymiaru. Z (2.11) znajdujemy :
= 2
(2.17)
= [ 2 2 (2 )]
Podstawiajc = 2 , mona teraz zapisa :

(2.18)

Po rozoeniu w pobliu = 0 znajdujemy :

gdzie - staa Eulera-Mascheroniego.

Wynik ten zachowamy na przyszo.
Teraz rozpatrzymy poprawk do linii fotonowej, nazywan rwnie diagramem polaryzacji prni :

gdzie znak minus brany jest w zwizku z obecnoci ptli fermionowej, a lad brany jest po indeksach spinorowych, tj.
od iloczynu macierzy gamma. Wyraenie to moemy przepisa nastpujco :

167

Wprowadzajc parametr Feynmana oraz nowy pd w ptli :

= + px
otrzymujemy :

(2.24)

Standardowo czony nieparzyste po wypadaj przy cakowaniu po ptli. Jeli w 2 wymiarach macierze gamma
rozpatrywa jako 2 2 wymiarowe, to otrzymamy nastpujce wzory dla ladw :

Dlatego lad, wchodzcy do licznika wyraenia (2.25) przepiszemy nastpujco :

gdzie wykorzystalimy ten fakt, e lad nieparzystej liczby macierzy jest rwny zero.
Wykorzystujc wzory (2.26) i (2.27) dochodzimy do nastpujcego wyraenia dla ladu (2.28) :

przy czym dodalimy rwnie wielko p2x ( 1 x ).

Zbierajc wszystkie powysze wyniki, otrzymujemy :

Cakowanie po pdzie w ptli z wykorzystaniem wzoru (B.16) i (B.17) prowadzi do tego, e pierwsze dwa czony znosz
si wzajemnie, zatem otrzymujemy :

Po rozoeniu w pobliu = 0 dochodzimy do wyraenia :

168

przy czym wykorzystalimy nastpujc warto caki :

1
dx x( 1 x ) = 1/6
0
Ostatni jedno ptlowy diagram przedstawia sob poprawk do wierzchoka :

(2.33)

Jest on bardziej zoony ni dwa poprzednie diagramy. Wprowadzimy dwa parametry Feynmana i przepiszemy (2.35) do
postaci :

Po przejciu do nowej zmiennej cakowania :

= + px + qy
wyraenie (2.36) przyjmuje posta:

(2.37)

Tylko cz kwadratowa po licznika prowadzi do rozbienego cakowania po ptli. Jeli zapiszemy :

p(p, q ) = p(1)(p, q ) + p(2)(p, q )
gdzie p(1) zawiera tylko cz licznika, kwadratow po , to wykorzystujc wzr (B.18), dla czci rozbienej
otrzymamy :

169

(2.39)

a wykorzystujc wzr (B.16), znajdujemy :

W ostatnim wyraeniu moemy spokojnie przyj = 2, poniewa caka jest zbiena, w wyniku tego otrzymamy :

Do tego wyraenia wrcimy pniej.

Uyteczna bdzie rwnie nastpujca tosamo :
= 2 2( 2 )
ktra wraz ze wzorem (2.18) pozwala przepisa (2.40) do postaci :

(2.43)

Powrcimy jeszcze do tych wyrae, poniewa zawiera si w nich duo interesujcej fizyki. Aby we waciwy sposb je
przeanalizowa, musimy dokona przeduenia analitycznego w przestrze Minkowskiego, a nastpnie obliczy

170

otrzymane wyraenia na fermionowej powierzchni masowej. Wtedy przekonamy si, e s one IR-rozbiene ( wszystkie
oprcz ),dalej rozpatrzymy zagadnienie jak obej tak trudno.
Pki co skoncentrujemy si na strukturze teorii pola. Obliczenie jedno ptlowych diagramw pozwala wyjani
konieczn dla renormalizacji QED struktur kontrczonw.
Mona pokaza, ze liczba prymitywnie rozbienych diagramw w QED jest skoczona ( rozdzia 5 ). Jak ju mwilimy,
dla renormalizacji koniecznym jest, aby wkad diagramu rozpraszania wiata na wietle by skoczony w obszarze UV.
Zamy, ze jest tak w istocie ( zobacz zadanie ).
Wejciowy lagranjan w cechowaniu Feynmana ma posta :

Sprbujemy zapisa lagranjan kontrczonw w postaci :

Wtedy zrenormalizowany lagranjan :

ren = KP + kontr
mona wyrazi przez goe wielkoci :

(2.48)

W postaci :

gdzie wprowadzilimy mnoniki Dysona Z. Taka forma zapisu pokazuje, e inwariantno cechowania lagranjanu
KP jest zachowana rwnie w ren , jeli tylko przyj Z1 = Z2, z myl aby zachowa struktur pochodnej
kowariantnej, ktra oczywicie ma w ren posta:
Dren = + ie( Z1/Z2 ) A
(2.56)
Jednake z tego jeszcze nie wynika, e Z1 = Z2 ( chocia tak wanie si okae ), jest tak dlatego, ze naruszylimy
inwariantno cechowania naszego lagranjanu, wczajc do niego czon, ustalajcy cechowanie, tak ze czynniki Z stay
si zalene od cechowania.
Kontrczony mona znale na drodze oblicze jedno ptlowych.

171

Po pierwsze obliczenie poprawki do linii fermionowej :

(p ) = - i( e2/162 ) ( p + 4m) (1/) + skoczone czony
prowadzi do kontrczonw :

(2.57)

gdzie F1 i F2 s dowolnymi skoczonymi czciami, analitycznymi przy 0 i zalenymi tylko od m/.

Po drugie, poprawki do linii fotonowej :
(p) = ( p p p2 ) [ (e2/122 ) (1/ ) + skoczona cz ]
prowadz do nowego propagatora :

(2.60)

Tak, e :
K3 = (e2/122 ) [ (1/) + F3 ]
(2.63)
Gdzie F3 dowolna bezwymiarowa funkcja. Poduna cze propagatora daje :
K = (e2/122 ) [ (1/) + F ]
(2.64)
Co, oczywicie jest rwnowane renormalizacji wielkoci . Zauwamy, ze w cechowaniu Landaua, gdzie = 0,
poprawka do propagatora pola cechowania zawiera ten sam operator rzutowania, co w goym propagatorze i dlatego
nie zmienia si w wyniku dodania poprawek, jednake jest to suszne tylko w cechowaniu Landaua.
Na zakoczenie, poprawka do wierzchoka :
(p, q) = ie [ (e2 /162 )(1/) + skoczone czci ]
prowadzi do wyraenia :
K1 = - (e2/162 ) [ (1/) + F1 ]
Gdzie F1 skoczona cz kontrczonu.
Zatem, sumujc wszystkie otrzymane wyniki, otrzymamy :

172

(2.65)
(2.66)

Widzimy, e zakadana zaleno Z1 = Z2 w danym rzdzie teorii zaburze jest speniona z dokadnoci do skoczonej
czci kontrczonw. Dlatego te na podstawie wzoru (2.51) moemy zapisa goy adunek w postaci :
e0 = e [ 1 + (e2 /242 )(1/) + skoczone czci + O(e3 )]
(2.72)
Zatem, jeli zignorujemy skoczon cz kontrczonw, przyjmujc niezalen od masy recept renormalizacji, to
moemy znale z tej zalenoci , jak zmienia si staa cechowania w zalenoci od skali [ rozdzia 3, wzr (6.13) ]:
( e/ ) = e3 /122
(2.73)
Znak jest taki sam jak w teorii skalarnej. Rozwizanie tego rwnania ma posta :
(1/e2( )) (1/e2(0 )) = - (1/62 ) ln(/0 )
(2.74)
gdzie 0 - dowolna skala.
W innej formie, ktra jest moe bardziej czytelniejsza, zapisujemy go nastpujco :

przy czym istnieje osobliwo przy

= 0 exp[ 62 e-2(0 )]
(2.76)
( znana osobliwo Landaua )
Jednake zanim osigamy due skale, rwnanie (2.74), wyprowadzone w ramach teorii zaburze, naley zmodyfikowa
z uwzgldnieniem efektw wyszych rzdw, ktrych nie mona zaniedbywa przy duych skalach mas. Kiedy istnieje
duo naadowanych fermionw, kady z nich wnosi swj wkad do 92.74) zgodnie ze swoim adunkiem ( zobacz zadanie
).
To, e adunek elektryczny staje si coraz sabszy na duych odlegociach ( tj. przy maych skalach ), oznacza, ze
uzasadniona jest interpretacja swobodnego lagranjanu ( e =0 ) na podstawie wyobrae o fotonach fizycznych oraz np.
elektronach. Oczywicie daleko- dziaajcy charakter pola EM sprawia, ze taka interpretacja nie jest cakowicie dogodna,
ale pozostaje faktem, ze elektrony i fotony mona obserwowa w laboratorium w stanie swobodnym.

Zadania.
A. Pokacie, e logarytmicznie rozbieny, na pierwszy wzgld, diagram :

rozpraszania wiata na wietle w istocie jest zbieny.

173

B. Pokacie poprzez proste obliczenia, e diagramy :

zeruj si.
C. Znajdcie zaleno e i w niszym rzdzie, jeli istnieje 3nu kwarkw o adunkach 2/3, 3nd kwarkw o adunkach
1/3 i n leptonw o adunku 1. Zacie, e e2(0 )/4 = 1/137 przy 0 = 1[MeV]
i znajdcie pooenie osobliwoci Landaua w przypadku, kiedy ukad zawiera znane naadowane fermiony.
Ile rodzaii fermionw jest potrzebne na to, aby punkt odosobniony Landaua odpowiada masie Plancka ?
D*. Rozpatrzcie elektrodynamik ( naadowanego ) pola skalarnego. Wyprowadcie zasady Feynmana oraz obliczcie
polaryzacje prni od ptli skalarnej. Porwnajcie wynik z wynikiem ju uzyskanym dla ptli fermionowej.
E*. Obliczcie kontrczony Z1, Z2 , Z3 , Zm , Z w dowolnym kowariantnym cechowaniu, tj. przyj przy obliczeniach
wielko dowoln. Pokacie, ze chocia kontrczony z zale od cechowania ( od ), to - funkcja nie zaley od
niego.

3 QED. Tosamoci Warda.

Na skutek lokalnej inwariantnoci cechowania QED nie wszystkie funkcje Greena, generowane przez funkcjona :

s niezalene. Wyraenie dla dziaania efektywnego ma posta :

gdzie : J , - , - rda, przy czym dwa ostatnie s rdami grassmannowskimi.

Funkcjona tworzcy (3.1) nie jest inwariantny wzgldem przeksztace cechowania :

gdzie : (x) dowolna funkcja.

Tumaczymy to obecnoci w Seff czonu, ustalajcego cechowanie oraz rde.
W niniejszym paragrafie wyprowadzimy ukad rwna funkcjonalnych dla wizw Z, z ktrych otrzymamy zalenoci
midzy funkcjami Greena, nazywane tosamociami Warda.
Metoda, ktr zamierzamy wykorzysta, moe by atwo uoglniona na przypadek teorii Y-M; jest ona oparta na pracy
[1]. Pierwszy krok polega na tym, aby zaniedbujc na jaki czas rda, ustanowi okrelony typ inwariantnoci,
wystpujcej nawet przy obecnoci czonu ustalajcego cechowanie. Osigamy to poprzez ustanowienie lagranjanu
duchw, co w danym przypadku abelowym jest rwnowane jedynie redefinicji ( nieskoczonej ) staej normalizacji N.
Nowe dziaanie efektywne zadane jest przez wyraenie :

gdzie : , * - zespolone pola Grassmanna.

174

Teraz dziaanie Seff jest inwariantne wzgldem specjalnego przeksztacenia cechowania :

gdzie : , * - zespolone zmienne Grassmanna, nie zalene od x.

W wyniku takich przeksztace otrzymujemy wyraenie :

jeli scakujemy przez czci wariacje ostatniego czonu we wzorze (3.4). Powyej wykorzystalimy nastpujc zasad
dla dwch liczb Grassmanna , :
( )* = **
(3.9)
tak, e ich iloczyn jest rzeczywisty, jeli tylko rzeczywistymi s i .
Wyjdziemy teraz z nowego funkcjonau tworzcego :

gdzie : , * - zespolone rda Grassmanna dla pl duchw.

Przemiecimy w tym wyraeniu pola z pomoc przeksztacenia BRS (3.5) (3.7) ; poniewa dziaanie Seff jest
inwariantne wzgldem takiego przeksztacenia, a jakobian przeksztacenia BRS jest rwny jeden ( zobacz zadanie ),
zmieniaj si przy tym tylko czony ze rdami.
Porwnujc dwa sposoby zapisu funkcjonau tworzcego (3.10), atwo znajdujemy, e :

gdzie wariacje dane s przez wyraenia (3.5) (3.7).

Zauwamy, e jeli ograniczymy si do przeksztace BRS, dla ktrych jest wielkoci rzeczywista, tj. :
* =
to mona bez trudu rozoy eksponente ( poniewa 2 = 0 ).
W wyniku tego otrzymamy :

Jest to wanie potrzebna nam zaleno, chocia jest ona tutaj zapisana w nieco zoonej postaci.

175

(3.12)

Jeli jednak wprowadzimy funkcjona tworzcy dla 1PI-diagramw :

gdzie A kl itd. s klasycznymi rdami, to :

J = - / A itd.

(3.15)

Zatem, jeli wyrazimy wszystko przez , to mona od razu przepisa (3.13) do postaci :

Jest to najprostsza do analizy posta tosamoci Warda w QED. Zastosujemy teraz ten wzr do najprostszych
przypadkw. Zaleno od kl i *kl jest bardzo prosta, poniewa pola te nie oddziauj :

gdzie nie zaley od kl i *kl jest , a jest odwrotnym, swobodnym bezmasowym operatorem :
1/ ( x y ) = - 2(x y )

(3.18)

Wyraenie dla jest bardziej zoone i rozpoczyna si od czonw :

gdzie -1 - jest cakowitym odwrotnym operatorem fotonowym, S-1 jest cakowitym odwrotnym operatorem

fermionowym, - funkcja trjpunktowa.

Oczywicie zawiera wiele innych czonw, ktre odpowiadaj oddziaywaniom indukowanym, nie wystpujcym w
wejciowym lagranjanie.
Rozpoczniemy od tego, ze zastosujemy zaleno (3.16) do (3.17) i (3.19), zatrzymujc tylko czony, zawierajce A i

+ *. Wynik ( w przestrzeni pdw ) ma posta :

k -1 (k ) + (1/) kk2 = 0
Jeli zapiszemy :
-1 A + Bk k
to tosamo Warda (3.20) sprowadzi si do postaci :
A + Bk2 + (1/)k2 = 0
Przykadowo, w cechowaniu Feynmana = 1tosamo ta oznacza, e :
-1 = -k2 + ( k2 k k ) F(k2 )
gdzie F(k2 ) ma rzd w skrajnym przypadku e2.
Wynik ten sprawdzilimy ju w drugim rzdzie wzgldem e.

176

(3.20)
(3.21)
(3.22)
(3.23)

I dalej, czony zawierajce - , , ( lub * ), prowadz do drugiej tosamoci :

(1/e ) /y (x, y, z ) i S-1(x z ) ( z y ) + i S-1(x z ) ( x y ) = 0
(3.24)
To samo rwnanie mona zapisa w przestrzeni pdw :
( p q ) ~ ( p, p q , q ) = S-1(p ) S-1(q )
(3.25)
Jest to pierwotna posta tosamoci Warda. atwo sprawdzi, t zaleno w teorii zaburze :
= i +
(3.26)
S-1(p ) = i ( p^ + m ) + ...
(3.27)
Poniewa S-1(p ) jest multiplikatywnie renormalizowane przez czynnik Z2 , a - przez czynnik Z1 , to z danej
tosamoci Warda wynika, e :
Z1 = Z2
(3.28)
tak jak to mwilimy wczeniej.
Byo by nie mdrze stosowa tak procedur oblicze, ktra naruszaaby rwno (3.25). Dlatego skoczone czci
Z1 i Z2 zawsze wybierana s jako rwne poprzez proste obliczenia przekonujemy si o tym, e biegunowe czci s
rwne. Zauwamy dalej, e jeli zapiszemy :
( p, p q , q ) = C1 + C2 ( p q )
(3.29)
to czon momentu magnetycznego C2 wypada z (3.25) na mocy antysymetrii.
Ju nie raz sygnalizowalimy, ze teorie z czstkami bezmasowymi cierpi na IR-rozbienoci, QED ze wzgldu na
bezmasowy foton nie jest tutaj wyjtkiem. Jednym ze sposobw uniknicia takich rozbienoci jest wprowadzenie maej
masy fotonu. Zauwamy, e w przypadku QED nie narusza to tosamoci Warda, poniewa mona zachowa
inwariantno BRS nawet przy obecnoci masywnego czonu fotonowego, jeli tylko przyj, e duch przyj t sam
mas. Problem jednak w tym, e czon masowy zmienia si nastpujco :
A A = A ( * + )
(3.30)

(3.31)
A A = - A ( * + ) + czon powierzchniowy
W cechowaniu Feynmana = 1 powysza wariacja okazuje si rwna :
- ( * + * ) = - (* )
(3.32)
To oznacza, ze BRS- inwariantno moe by zachowana za cen pojawienia si masywnej duchowej czstki, ktra nie
oddziauje z niczym !
Taka okoliczno jak si wydaje nie jest uoglniana na przypadek teorii nieabelowych, o czym powiemy dalej.

Zadania.
A. Pokacie, ze jakobian przeksztacenia BRS jest rwny jeden.
B. Niech zadany bdzie funkcjona :
exp( - Z[J] ) = D exp( -S[] < J > )
Pokacie, e :
D exp( -S[] < J > ) < J > = < (/ kl ) kl >
gdzie :
[ kl ] = Z[J ] < Jkl >
C**. Wyprowadcie tosamoci Warda dla elektrodynamiki skalarnej.
( zespolone pole skalarne, oddziaujce z fotonem ) przy cechowaniu Feynmana.
D*. Wyprowadcie tosamoci Warda dla QED przy cechowaniu aksjalnym.
E**. Wyprowadcie tosamoci Warda dla QED przy nastpujcym cechowaniu :
A + aA A = 0

177

 4.QED - zastosowania.
Zanim przejdziemy do praktycznego zastosowania wynikw otrzymanych przez nas dla QED, powinnimy przeduy
funkcje Greena do przestrzeni Minkowskiego i wybra pewn recept renormalizacji.
Propagator fotonowy w przestrzeni Euklidesa zadany jest przez wyraenie ( aby unikn pomyki, stawiamy kreseczk
nad pdami euklidesowymi ) :

Skoczone czci kontrczonw Z3 , Z s ustalone poprzez warunek, aby propagator przy p-2 0 wyglda tak
jak wejciowy propagator :

Analogicznie w rzdzie O(e2 ) mamy :

i moe si wydawa, e odpowiednia procedura obliczania residuum bdzie polegaa na przedueniu w przestrze
Minkowskiego, tj. na zamianie :
p^- - pP i p-2 - p2
oraz wymaganiem, aby :
S-1(p ) = i ( me p^ ) przy p2 = me2
(4.5)
ktre ustala skoczone czci :
F2 = - + 2 ln (m2/ 42 )
(4.6)
2
2
Fm = 1 + ln (m / 4 )
(4.7)
Jednake taki wybr procedury obliczania residuum nie jest jednoznaczny.
Problem w tym, ze nasza recepta zakada, e rozkad (p ) w pobliu p^ = m jest dobrze okrelony. Jednake proste
rozwaania pokazuj, e tak nie jest. Z wymagania (4.5) wynika, e :
(p ) = 0 przy p^ = m
(4.8)
tak, e dokonamy rozkadu wejciowego wyraenie dla (p ) w pobliu p^ = m. Mona to wykona najprociej,
rozkadajc propagator fermionowy w (2.10) wzgldem potg p^ + m :
1/ p^ ^ + m = ( -1/^ ) [ 1 ( 1/^ ) (p + m ) + ... ]
(4.9)
od razu widzimy, e pojawiajce si w takim rozkadzie czony s sabo okrelone. Przykadowo, czon liniowy po p^ +
m prowadzi do caki :

178

( e2 - )2 [ d2 / (2 )2 ] ( 1/4 )
(4.10)
ktra jest rozbiena nie tylko na grnej granicy cakowania przy = 2, ale rwnie na granicy dolnej. Rozbienoci
podobnego typu nazywaj si rozbienociami podczerwonymi (* IR-rozbienociami *) i naley je rozpatrywa
oddzielnie od rozbienoci ultrafioletowych (* UV-rozbienoci *), z ktrymi spotkalimy si ju wczeniej.
Jednym ze sposobw rozwizania tego problemu jest przypisanie fotonowi fikcyjnej masy i utrzymywanie jej w
procesie oblicze. Wtedy IR-rozbienoci nie wystpuj. Podobna procedura w QED daje jeszcze i t dogodno, e nie
wpywa ona na inwariantno cechowania oblicze. Zauwamy, e IR-rozbienoci pojawiaj si na powierzchni masy
czstek zewntrznych : wielko (4.10) rwna jest / p^ na euklidesowej powierzchni masowej p^ + m = 0.
Okoliczno, e IR-rozbienoci w QED mog by wyeliminowane poprzez dodanie masy fotonowi i pojawiaj si one
na powierzchni masy czstek zewntrznych, wskazuje na to, e takie rozbienoci zwizane s z obecnoci si o dalekim
dziaaniu, sprawiajcych i okrelenie stanw asymptotycznych jest niejednoznaczne.
Drugi sposb pozbycia si IR-rozbienoci polega na wykorzystaniu regulacji wymiarowej. W tym przypadku
prowadzimy cakowanie po parametrach w 2- wymiarowej przestrzeni, a nastpnie dokonujemy rozkadu w pobliu
= 2. IR ( jak i UV- ) rozbienoci bd pojawiay si jako bieguny na paszczynie wymiarowej. Dokadniej o tym
dalej.
Pozostaje nam ustalenie kontrczonu wierzchokowego. Zanim tego dokonamy, musimy przepisa obliczone wczeniej
wyraenie ( p-, q- ) w dogodniejszej postaci. Zamierzamy wykorzysta recept, przy ktrej fermiony znajduj si na
swoich powierzchniach masowych. To zmusza nas do przyjcia, e ( p- , q- ) umieszczone jest midzy spinorami,
dla ktrych suszne s ( euklidesowe ) rwnania ruchu. Dlatego te przepiszemy w postaci :
( p- , q- ) = ~ ( p- , q- ) + ( p-^ + m ) A + B( q-^ + m )
(4.11)
gdzie ~ jest tym czego wanie poszukujemy, poniewa czony z A i z B na mocy rwna ruchu nie bd daway
wkadu. W procesie sprowadzania do takiej postaci okazuj si uyteczne tosamoci Gordona :

Mog by one atwo wyprowadzone, jeli przedstawi iloczyn dwch macierzy gamma w postaci komutatora i
antykomutatora. Majc takie narzdzie jestemy gotowi do przyjcia pewnej porcji diracologii.
Wykorzystujc nastpujce tosamoci ( suszne tylko dla ) :

i wyraenie (2.42), mona sprowadzi licznik wyraenia podcakowego w (2) do postaci :

179

Wynik ten pozwala rozbi wkad od (2) na dwie czci, jedna z ktrych jest proporcjonalna do , a druga do .
Zajmiemy si teraz czci zawierajc . Ma ona posta :

Kiedy obliczamy to wyraenie na powierzchni masy :

p-2 + q-2 = -m2 , k-2 = 0
to ostatnia caka sprowadza si do :

(4.20)

i z rozczarowaniem stwierdzamy, ze jest ona rozbiena. Jest to jednak IR-rozbieno. Jak ju mwilimy wczeniej,
mona j wyeliminowa nadajc fotonowi fikcyjnej masy , co sprowadza si do zamiany m2( x + y ) na wielko
m2 ( x + y ) + ( 1 x y ) w mianowniku. Wtedy caka (4.21) zamienia si na cak :

(4.22)
(2)
(1)
ktra jest zbiena. Takiej IR-rozbienosci nie ma w czonach proporcjonalnych do ani w oraz . Taka
rozbieno stoi na drodze wykorzystania recepty renormalizacji na powierzchni masy, zapisanej tutaj w przestrzeni
Minkowskiego :
(p, q) = - e przy p2 + q2 = m2 , ( p q )2 = 0
(4.23)
poniewa jeli nie rozprawimy si z rozbienoci w (4.21), to bdzie to oznaczao, e F1 jest IR-rozbiene. Zauwamy,
ze procedur t mona zrealizowa rwnie w przestrzeni Euklidesa z t rnic, e k-2 = 0 bdzie oznaczao, ze p- = q- .
Z wyraenia (4.22) znajdujemy :

Obliczenie tej caki pozostawiamy czytelnikom.

Jak ju wspominalimy drugi sposb regularyzacji IR- rozbienoci polega na tym, aby wzi caki po parametrze zanim
przejdziemy do granicy przy 2.
Przykadowo rozpoczniemy od wyraenia (2.40) dla (2). Licznik moemy oblicza analogicznie do poprzedniego

przykadu, za wyjtkiem tego, ze w (4.18) pojawiaj si czony poprawkowe, dce do zera jak ( - 2 ). Zaniedbujc je
znajdujemy, ze dla wszystkich czci na powierzchni masowej :

(4.25)
przy czym wykorzystalimy symetri wyraenia podcakowego wzgldem zamiany x y, w ten sposb, aby przepisa
czon z . Poniewa interesuje nas tylko cze nieskoczona przy 0, rozpatrzymy dokadniej cak :

180

(4.26)
W ten sposb, w jawnej postaci pokazalimy, e IR-rozbieno w pojawia si teraz w postaci bieguna na
paszczynie wymiarowej, dokadnie w ten sam sposb jak w UV-rozbienoci. Jednake w odrnieniu od poprzedniej
IR-rozbieznoci pojawia si ona tylko w przypadku, kiedy czstki znajduj si na swoich powierzchniach masowych w
skrajnym przypadku jedna z nich jest bezmasow. Dalej okae si, e taki biegun pozostajcy po regularyzacji, w
przypadku wielkoci reprezentujcych okrelony interes fizyczny, kasuje si z wkadem innych diagramw,
scakowanych po 2- wymiarowej przestrzeni fazowej. Jednake przedstawiony sposb przedstawia sob dogodniejsza
metod i nie wpywa na wasnoci cechowania danej teorii.
Zajmiemy si teraz funkcj wierzchokow i obliczymy wkad czonu z k- w wyraeniu (2). Poniewa jest on

zarwno UV- jak IR zbieny, to nie musimy by wyrafinowani : podstawimy = 2. Wtedy wkad ten bdzie rwny :

Fizyczny sens tej indukowanej zalenoci midzy fotonem a fermionem jest oczywisty, poniewa wnosi ona do dziaania
efektywnego czon o postaci :

lub, w przestrzeni wsprzdnociowej :

Prowadzi on do poprawki do wasnego momentu magnetycznego g fermionu ( w jednostkach magnetonu Bohra ) :

g = 2[ 1 + (/2)] , = e2 /4
(4.31)
Widzimy teraz, w jaki sposb teoria pola prowadzi do poprawki do dirackowskiego momentu magnetycznego fermionu.
Zauwamy, ze poprawka ta jest skoczona. Wynika to z tego, ze czon indukowany oddziaywania (4.30) nie wystpuje
w wejciowym lagranjanie ( jego wymiar jest rwny 5 ) i poniewa teoria jest renormalizowalna, to wszystkie
kontrczony wchodz tylko do wyraenia dla wierzchokw fundamentalnych, a nie do nowych oddziaywa
indukowanych. Zauwamy, ze nie dowodzilimy renormalizowalnoci QED, jednake nie usatysfakcjonowany czytelnik
moe sign do jednego z wielu podrcznikw zwizanych z tym tematem.
Pozostaa cz funkcjonau daje rwnie poprawk do si EM midzy dwoma naadowanymi fermionami,
odpowiadajc wkadowi :

Posugujc si nasz recept, atwo znale F(k-2 ) z dokadnoci do O(e2 ).

Wynik w przestrzeni euklidesowej ma posta ( zobacz zadanie ) :

Podkrelmy, e poprawka ta zaley od sposobu, przez ktry wybralimy , tj. od (4.23).

181

Taka konkretna procedura obliczeniowa bya wybrana dlatego, e pozwala ona dokona prostego porwnania z
eksperymentem i znale tak drog warto liczbow adunku e.
Przykadowo, mona porwna warto e, okrelon przez warunek (4.23), z nierelatywistyczn granic przekroju
rozpraszania elektronu przez pole coulombowskie. Nie jest to cise, poniewa wymieniany foton nigdy w rzeczywistoci
nie znajduje si na swojej powierzchni masy, jednake na skutek maoci masy elektronu rnica ta jest niewielka.
Poprawka (4.33) do wierzchoka niweluje zdegenerowanie midzy stanami 2S i 2P w (relatywistycznym ) atomie
wodoru. Obliczenia pokazuj, ze poprawka ta obnia poziom 2P wzgldem poziomu 2S o wielko 1010 [MHz],
podczas gdy warto eksperymentalna przesunicia Lamba jest rwna 1057,77[MHz].
Jednake podobnie jak we wszystkich prawidowych teoriach, obraz sytuacji zakcaj dodatkowe poprawki.
W pierwszej kolejnoci, anomalny moment magnetyczny rwnie niweluje zdegenerowanie w wnosi dodatkowo
68[ MHz]. Jest to jednak zbyt duo, jednake modyfikacja propagatora fotonowego, powodowana przez polaryzacje
prni, odejmuje 27 [MHz], zatem otrzymujemy 1052 [MHz], co przy dokadnoci O() jest cakowicie zgodne.
W istocie obliczenia z uwzgldnieniem poprawek O(2 ) prowadz do idealnej zgodnoci midzy teori i
eksperymentem !
Nie rozpatrywalimy wszystkich zastosowa QED, jednake zapewne jest ju jasne, e mimo wszystkich krokw
porednich koniecznych dla jej regularyzacji, jest to bardzo dobra teoria.

Zadania.
A. Obliczcie cz funkcji proporcjonaln do nadajc fotonowi ma mas i znajdcie wyraenie dla F w
przypadku, kiedy dla wierzchoka wykorzystujemy recept renormalizacji na powierzchni masy.
B. Wykorzystujc wyniki poprzedniego zadania, obliczcie poprawk wierzchokow do przesunicia Lamba w
pierwszym rzdzie teorii zaburze, a nastpnie obliczcie wkad polaryzacji prni.
C. Obliczcie wkad anomalnego momentu magnetycznego do przesunicia Lamba.

5.Teoria Yanga-Millsa, uwagi wstpne.

Na koniec przechodzimy do dawno obiecywanych obliczeniach teorii zaburze w teoriach Y-M. W szczeglnoci
zbadamy teori pl Y-M oddziaujcych ze spinorami Diraca w przestrzeni Euklidesa.
Efektywny lagranjan w cechowaniu kowariantnym AB = 0 zapisujemy w postaci :

Opucilimy indeksy grupowe dla fermionw i zachowalimy oznaczenia odpowiadajce przestrzeni Minkowskiego
( wykorzystujc ( - w miejsce T ), chocia rozpatrujemy wanie przestrze Euklidesa; jak ju zauwaylimy
wczeniej, nie zmienia to funkcji Greena do tej pory, pki mamy do czynienia ze spinorami Diraca.
Pole spinorowe przeksztaca si zgodnie z df wymiarow nieprzywiedln reprezentacj grupy G, a ( df df )wymiarowe macierze hermitowskie TfB ( ich liczba jest rwna N ) tworz algebr Liego grupy G :
[ TfB , TfC ] = ifBCD TfD , B, C, D = 1, ... , N
(5.3)
BCD
gdzie f
stae strukturalne grupy, N wymiar grupy.
Przyjo si, e jeli w charakterze G rozpatruje si omiowymiarow unitarn grup SU(3),a kady fermion Diraca
przeksztaca si wedug jej trjwymiarowej reprezentacji, to taka teoria opisuje oddziaywanie midzy skadowymi
materii jdrowej kwarki. Fermionom przyporzdkowujemy kwarki, a osiem czstek wektorowych posiadajcych
samooddziaywanie, nazywanych gluonami, generuje siy midzy kwarkowe. Stopnie swobody kadego kwarku

182

zwizane s z grup SU(3) i nazywamy je kolorami ( czerwony, niebieski, zielony ). W przyrodzie istnieje pi ( a moe
i sze ) aromatw ; oznaczamy je symbolami u (up), d (down), s (strange ), c ( charm ), b (bottom ) , t ( top ).
Taka teoria oddziaywania midzy -kwarkowego nazywa si chromodynamik kwantow (QCD ).
Zasady Feynmana dla tej teorii opisuje lagranjan (5.1), zostay one wyprowadzone w paragrafie 1 ( tego rozdziau ),
Zostay one podsumowane w dodatku B. Zauwaymy teraz pewne niejednoznacznoci , zawarte w zasadach Feynmana
dla czci duchowych lagranjanu. Zawiera on czon o postaci :
- g2 - fABC *A B AC
(5.4)
B
proporcjonalny do funkcji cechowania A = 0.
Czon ten pojawia si z wyznacznika Faadeeva-Popova, reprezentujcego sob wyznacznik zmiany warunku
cechowania, obliczany przy zadanym warunku cechowania, tj. kiedy AB = 0. Zatem, czon (5.4) mona odrzuci z
efektywnego lagranjanu i nie wpynie to na nastpstwa fizyczne, poniewa odrzucany czon zawiera oddziaywanie
funkcyjnej podunej czci pola cechowania. Formaln dogodnoci takiego odrzucenia jest to, ze pozostaa cz
lagranjanu, zwizana z duchami, staje si rzeczywista, poniewa czon (5.4) jest czysto urojony. Jednake obliczenia w
jawnej formie pokazuj, e elementy macierzy S przy odrzuceniu (5.4) zmieniaj si we wszystkich przypadkach, oprcz
przypadku cechowania Landaua. Chocia nie bdziemy tego wykorzystywali, naley zauway, e zaniedbanie
wskazanego czonu prowadzi do nowej zasady Feynmana dla wierzchoka duch duch pole cechowania :

( zmieniona zasada )
(5.5)
Dociekliwy czytelnik, prawdopodobnie ju zwrci uwag na to, e bezwymiarowa staa sprzenia g wchodzi do wielu
czonw lagranjanu (5.1). W wyniku inwariantnoci cechowania lagranjanu w teorii klasycznej zawarta bya w nim
tylko jednak staa sprzenia. Jednake nasz efektywny lagranjan zawiera czony, naruszajce tak inwariantno i
powstaje wraenie, e nie mamy prawa przyjmowa wszystkich takich staych sprzenia rwnych sobie, jeli tylko nie
ma odpowiedniej przyczyny, dla ktrej wszystkie poprawki kwantowe nie naruszayby takiej rwnowanoci.
Dalej przekonamy si, e taka przyczyna istnieje i zawiera si ona w przeksztaceniu BRS, ktre ju analizowalimy dla
przypadku abelowego w paragrafie 3.
Jako pierwsze zastosowanie obliczymy wkad niszego rzdu do nieabelowej comptonowskiej amplitudy, co posuy
nam jako sprawdzenie znakw w zasadach Feynmana.
Mamy nastpujce diagramy :

Wkad pierwszych dwch diagramw jest nastpujcy :

Diagram trzeci ( w cechowaniu Feynmana ) daje wkad :

183

Suma tych trzech diagramw powinna spenia wymaganie inwariantnoci cechowania, ktra oznacza, ze na mocy
naszego warunku cechowania AB = 0 poduna cze czstek cechowania nie powinna dawa wkadu. Dlatego te
zawymy to wyraenie z qc i zobaczymy co otrzymamy. Wkad do takiego zawenia od pierwszych dwch diagramw
jest rwny :

(5.10)
Wykorzystujc zalenoci :

oraz warunki dla fermionw na euklidesowej powierzchni masowej, zgodnie z ktrymi czony p^ + m po lewej i p^ + m
po prawej w amplitudzie daj zerowy wkad, poniewa wyraenie (5.10) wchodzi w oboeniu z funkcji falowych
zewntrznych fermionw, jak rwnie wykorzystujc zaleno :
p2 = p2 = - m2
(5.14)
przepiszemy (5.10) w postaci :

W przypadku abelowym wystarczajce s tylko dwa pierwsze diagramy i wkad podunych czstek cechowania
rzeczywicie jest rwny zero ( poniewa fABC = 0 ) nawet przy dowolnych wartociach q2 i k2.
W teorii Y-M istnieje jeszcze jeden diagram, z ktrym musimy si zapozna. Jego wkad do czci podunej jest rwny

W ostatnim wyraeniu wykorzystalimy rwnanie Diraca dla fermionw, po to, aby wykluczy czon k^ + q^ i przepisa
q^k jako k^k. Ostateczny wynik otrzymamy, jeli poczymy (5.16) i (5.18) :

wyraenie to w przeciwiestwie do analogicznego wyniku dla QED nie jest rwne zero !
Jest ono proporcjonalne do operatora rzutowania dla drugiej czstki cechowania. Zatem, poduna comptonowska
amplituda, zawona z wektorem polaryzacji drugiego pola cechowania, jest rwna zero, jeli tylko przyj, ze pole
cechowania spenia rwnanie ruchu ( w przeciwiestwie do tego, w QED nie nakadamy adnych ogranicze na drug
lini fotonow ). Rnica powodowana jest tym, ze w teoriach Y-M linie pl cechowania nios adunek ( w QED nie ma

184

to miejsca ) i dlatego ich rda powinny posiada adunek ( zobacz zadanie ) i powinny oddziaywa z innymi liniami
pl cechowania, jeli tylko pole cechowania nie znajduje si na powierzchni masy.

Zadania.
A. Obliczy comptonowsk amplitud w przyblieniu drzewa w cechowaniu aksjalnym nA = 0 w przestrzeni
Euklidesa.
Zawzi jedna z linii wektorowych z n. Wyjani otrzymany wynik.
B. Wymyli takie nowe prawo feynmanowskie dla rda poza powierzchni masy, aby po dodaniu odpowiedniego
diagramu poduna amplituda comptonowska (5.19) zerowaa si.
C*. Powtrzy zadanie B w cechowaniu aksjalnym.

6. Teoria Y-M, struktura jednoptlowa.

W niniejszym paragrafie zbadamy dokadnie jednoptlow struktur teorii Y-M. Poniewa teoria ta jest bardzo zoona,
musimy wprowadzi pewn zasad kierujc, zanim to jednak uczynimy, zaoymy e teoria ta jest renormalizowalna
( a dziki pracy tHoofta wiemy, ze jest to prawda ). To oznacza, e moemy wyeliminowa wszystkie UV-rozbienoci,
dodajc do lagranjanu (5.1) lagranjan kontrczonowy, ktry wyglda tak jak lagranjan wejciowy, ale zawiera
nieznane wspczynniki przed kadym czonem, ktry jest rozbieny przy 0, gdzie = 2 d.
Zapiszmy taki lagranjan w postaci :

Zrenormalizowany lagranjan :
ren = eff + kontr
(6.2)
daje funkcje Greena, ktre w granicy 0 s UV-skoczone.
W tym wanie tkwi sedno teorii renormalizacji. Teraz mona zapisa zrenormalizowany lagranjan, wyraajc go przez
goe pola i parametry w postaci :

185

Goe pola, stae sprzenia i masy zwizane s ze swoimi zrenormalizowanymi ( skoczonymi ) odpowiednikami
poprzez nastpujce zalenoci :

Spis ten jest nieco duszy poniewa wprowadzilimy pi niezalenych goych staych sprzenia. Jednake okazuj si
one by rwne na mocy tosamoci Sawnowa-Taylora, bdcymi tosamociami Warda dla teorii Y-M.
Rwno staych wymaga spenienia nastpujcych zalenoci midzy staymi renormalizacji :

186

Teraz obliczymy te stae renormalizacji z dokadnoci do O( ) w schemacie regularyzacji wymiarowej.

Na pocztku zapiszemy w reprezentacji diagramowej wkady jednoptlowe O( ) do oddziaywa fundamentalnych
teorii Y-M :

187

Diagramy te powinny cakowicie przekona czytelnika o zoonoci teorii Y-M i wyjani mu dlaczego dla oblicze w
wyszych rzdach konieczne s zoone procedury oblicze numerycznych. Oddziaywanie wzajemne dwch duchw z
polem cechowania przedstawiono tylko jeden raz w diagramach (6.20).
Rozpoczniemy teraz od obliczenia jednoptlowej poprawki do polaryzacji prni. Jak to pokazano we wzorze (6.15),
poprawka ta skada si z szeciu czci. Na pocztku obliczymy diagram :

W cechowaniu Feynmana, pamitajc o czynniku symetrii otrzymujemy :

uwzgldniono tutaj, to e = 2.
Wyraenie to zawiera w czterech wymiarach zarwno UV- jak i IR-rozbieno. Zauwamy, e tradycyjne lekarstwo na
IR-rozbienoci, zwizane z nadaniem czstce cechowania maej masy, prowadzi w danym przypadku to szeregu
problemw, poniewa nie jest zachowana inwariantno cechowania. Dlatego te dalej bdziemy starali si trzyma z
daleka od punktu p2 = 0, w ktrym to pojawia si IR-rozbieno. Kiedy okae si to niemoliwe, zwrcimy si do
metody regularyzacji wymiarowej ( paragraf 4 ).
Wprowadzajc feynmanowski parametr i dokonujc zamiany zmiennych cakowania w ptli, otrzymamy :

Po nieduych przeksztaceniach algebraicznych znajdujemy :

gdzie zaniedbalimy czony liniowe po , poniewa przy cakowaniu wszystkie one daj zero. Cakowanie po zmiennej w
ptli prowadzi do wyraenia :

188

Pki co, pozostawimy ten wynik w takiej postaci i obliczymy wkad ptli duchowych.
Wkad ten okrelony jest przez diagram :

Wstawiajc znak minus dla ptli duchw, z pomoc zasad przedstawionych w dodatku B, znajdujemy :

Wyraenie to jest IR-rozbiene. Po wprowadzeniu parametru Feynmana przyjmuje ono posta :

Jeli wykorzystamy teraz zmienion zasad (5.5) dla wierzchoka ducha, to musielibymy zmieni tylko czon z pp
( zobacz zadanie ).
Trzeci diagram ma posta :

Diagram ten, podobnie jak i inne diagramy typu gowong we wzorze (6.15), zeruj si przy regularyzacji
wymiarowej. Ma on istotnie struktur takiego diagramu, a poniewa w wierzchoku nie pojawia si zaleno od pdu, to
diagram ten moe dawa tylko poprawki do masy czstki cechowania. Jednake na mocy inwariantnoci cechowania dla
czstek cechowania nie pojawia si czon masowy. Jeli przyjmiemy dowolna procedur regularyzacji, naruszajc
inwariantno cechowania, to diagram ten bdzie prowadzi do niezerowego czonu masowego. Byby to pewien artefakt
i dlatego nie mgby on wpyn na ostateczny wynik fizyczny. Przykadowo, jeli nada czstk cechowania ma mas,
aby zregularyzowa IR-rozbieno, to diagram (6.33) wnosiby wkad do takiej fikcyjnej masy. Jest to jeszcze jeden
przykad mocy metody regularyzacji wymiarowej, ktra kontroluje nieskoczonoci, nie naruszajc przy tym
inwariantnoci cechowania.

189

Teraz wycigniemy z (1) i (2) czci biegunowe. Po niezoonych przeksztaceniach algebraicznych znajdujemy, e :

Zauwamy pojawienie si wyraenia ln(p ), wskazujcego na obecno IR-rozbienoci na powierzchni masowej przy
p2 = 0 ( tylko w przestrzeni Minkowskiego, poniewa w przestrzeni Euklidesa z warunku p2 = 0 wynika, ze p = 0 )
Oprcz tego :

Suma (1) i (2) daje cakowity, czysto yang-millsowski wkad do polaryzacji prni :

i znw otrzymujemy magiczn struktur operatora rzutowania.

Skoczona cze posiada analogiczn struktur i zawiera czynnik ln(p2/42 ), ktry jak ju zauwaylimy jest IRrozbieny.
Elementy macierzy TA tworzce algebr Liego grupy G w reprezentacji doczonej, mona utosami ze staymi
strukturalnymi :
( TA )BC = - ifABC
(6.37)
A
I dalej, dla dowolnej reprezentacji R grupy G o macierzach reprezentacji T R mona przyj :
Tr ( TAR TBR ) = CR AB
(6.38)
Gdzie lad bierzemy po indeksach reprezentacji. Liczba CR nazywa si indeksem Dynkina reprezentacji R ; jest ona
rwna kwadratowi operatora Casimira, pomnoonemu przez wymiar reprezentacji i dzielonej przez wymiar grupy.
cisa warto indeksu Dynkina zalena jest od unormowania T-macierzy, ktra ustalona jest jednoznacznie przez
zadanie staych strukturalnych teorii. Skala staych strukturalnych jest w pewnym stopniu ustalana poprzez okrelenie
staych g, poniewa one zawsze wchodz do kombinacji gfABC. Dogodnie jest przepisa wszystkie nasze wyraenia
przez indeksy Dynkina. Otrzymujemy wtedy :

190

Zauwamy, e w strukturze operatora rzutowego nie ma nic niezwykego, mona j zmieni, jeli tylko przyjmiemy
zmienion zasad (5.5) dla duchw.
Wkadu fermionw do polaryzacji prni postaci

nie musi by ponownie obliczany, poniewa jego struktura jest taka sama jak w QED, nie uwzgldniajc pewnych teoriogrupowych mnonikw.
W istocie mamy bowiem :

przy czym wykorzystalimy wzory (6.38) i (2.32).

Porwnujc (6.42) z (6.39), mona zobaczy, e residuy w biegunach maj przeciwne znaki ( dokadniej o tym dalej ).
Suma wyrae (6.42) i (6.39) daje cakowit jednoptlow poprawk do polaryzacji prni.
Nastpna poprawka do linii fermionowej ( jeli zignorowa gowonogi ) dana jest przez diagram :

i jest macierz zarwno w przestrzeni spinorw jak i przestrzeni reprezentacji fermionw.

atwo zauway, e :
(p ) = TAf TAf QED(p )
gdzie : QEDokrelone jest przez wzr (2.19).

(6.44)

Oprcz tego, macierz o wymiarze df df przed wyraeniem (6.44) jest diagonalna i jest rwna :
TATAf = (N/df ) Cf
(6.45)
( nie pokazano indeksw reprezentacji ).
Std otrzymujemy :
(p ) = -i (N/ df ) Cf ( g2/162 ) ( p^ + 4m )(1/) + ...
(6.46)
Poprawka jednoptlowa do wierzchoka fermionowego skada si, jeli tylko zaniedbamy diagramy gowonogi, z dwch
diagramw. Pierwszy z nich :

posiada t sam struktur co w przypadku abelowym. W istocie bowiem :

A1 (p, q ) = TBf TAf TBf QED(p, q )

Macierze df df mona zapisa nastpujco :

Teraz z uwzgldnieniem antysymetrii po C i B moemy przepisa t zaleno do postaci :

191

(6.48)

(* C oznacza stae strukturalne reprezentacji doczonej , dalej C Cdoczona *)

( wykorzystujc przy tym wzory (6.37), (6.38) i (6.45) )
Przypominajc sobie wyniki paragrafu 2, otrzymujemy :

Zauwamy, e obliczanie residuum drugiego czonu jest dokadnie takie same jak dla (6.46), poniewa w nim nie
odzwierciedla si nieabelowy charakter teorii i powinna by speniona tosamo Warda QED.
Jeli powinny by spenione tosamoci Sawnowa-Taylora, to stosunki Z1/Z2 i Z8/Z6 powinny by rwne.
Jednake ostatni stosunek nie zawiera wkadu fermionw na poziomie jednoptlowym, jak to wida z (6.17) i (6.20), a
zatem renormalizacja fermionowej funkcji falowej powinna dokadnie skraca si z czonem w Z1.
Wanie taki fakt ma miejsce.
Drugi wkad do wierzchoka jest nieabelowym w swej strukturze :

Zgodnie z ustalonymi zasadami :

Teorio-grupowe mnoniki moemy atwo przeksztaci, poniewa z uwzgldnieniem wzorw (6.37) i (6.38) mamy :
fABC TBf TCf =
(6.56)
= fABC fBCD TDf = i Cdoczona
(6.57)
Wprowadzajc parametry feynmanowskie i w odpowiedni sposb przemieszczajc zmienn cakowania w ptli,
otrzymujemy :

192

przy czym N~ zawiera tylko czony liniowe po l i wypadajce przy cakowaniu, jak rwnie czony nie zawierajce .
Te ostatnie prowadza do zbienej caki po ptli. Zatem, znajdujemy :

Wzr ten jest bardzo zoony, jednake moemy z niego atwo wycign cze biegunow :

Tak, e cakowity wkad biegunowy do wierzchoka fermionowego jest rwny :

Teraz po tym, jak obliczylimy struktur biegunow poprawek niszego rzdu do pl fermionowego i cechowania oraz
do wierzchoka fermionowego , moemy z uyciem wzorw (6.39), (6.42), (6.46) i (6.63) wycign odpowiednie stae
renormalizacyjne. Okazuj si one rwne :

gdzie : F1, F2 , F3 dowolne i skoczone czci kontrczonw.

Wszystkie te wyraenia zalene s od cechowania. ( Przykadowo, w cechowaniu aksjalnym efektywny lagranjan nie
zawiera duchw i posiada t sam struktur co w QED, skd wynika, e speniona jest tosamo Z1= Z2 ktra jest
jawnie niesuszna w cechowaniu Feynmana ). Zauwamy, e jeli tosamoci Sawnowa-Taylora (6.14) powinny by
spenione, to wkad fermionowy do poczwrnego samooddziaywania wektorowego powinien by rozbieny, poniewa
jawnie widzimy, e stosunek Z3 Z1/Z2 zawiera wkad fermionw. Sytuacja ta jest przeciwna do tego co zachodzi z
diagramem typu box w QED, ktry jest skoczony. Jak to moe by, aby jeden i ten sam diagram by skoczony dla
jednego przypadku (QED) i rozbieny dla drugiego (QCD) ?
Problem, oczywicie w tym, e diagramy te nie s jednakowe w QED rozbieno diagramu typu box zanika po
symetryzacji wzgldem zewntrznych linii fotonowych, indeksowanych tylko indeksami wektorowymi ; w przypadku
teorii Y-M symetryzacj wzgldem linii zewntrznych mona zrealizowa na dwa sposoby albo symetryzujemy
wzgldem indeksw wektorowych i grupowych, co podobnie jak i w QED nie prowadzi do rozbienoci, albo
antysymetryzujemy oddzielnie po indeksach wektorowych i grupowych. Wanie ten nowy wkad jest rozbieny ( zobacz
zadanie ).
Takie same rozwaania mona przeprowadzi dla wkadu fermionw do potrjnego wierzchoka (6.18).

193

Zadania.
A. Obliczy wkad duchw do polaryzacji prni, wykorzystujc zmienion zasad Feynmana (5.5). Pokaza w jawnej
formie, e wpywa to tylko na cz zawierajc pp (podun ).
Znale Z i porwna t wartoci, ktr otrzymujemy ze standardowych zasad dodatku B.
B. Obliczy caki po parametrach w 2 wymiarach, wychodzc z wyrae (6.28) i (6.32). Nastpnie dokona
rozkadu w pobliu = 2; wyjani sens linii biegunw po .

C.* Obliczy w cechowaniu Feynmana w przyblieniu jednoptlowym sta renormalizacji pola duchw Z6 , jak rwnie
sta renormalizacji wierzchoka duch-pole cechowania Z7 i przekona si, e Z7/Z6 jest rzeczywicie rwne Z1/Z2.
D** W cechowaniu Feynmana obliczy najbardziej rozbiene czci diagramw

i sprawdzi tosamoci Sawnowa-Taylora dla czci fermionowej.

7. Teoria Y-M, tosamoci Sawnowa-Taylora.

Widzielimy, e dziaanie efektywne, bdce punktem wyjciowym kwantowej teorii pola Y-M, ju nie jest wicej
gauge-inwariantne, w wyniku obecnoci czonu ustalajcego cechowania oraz duchw ( w cechowaniu kowariantnym ).
Czony naruszajce inwariantno cechowania, maj posta :
dop = (1/2) GA GA i *A ( GA/AB ) ( D )BC C
(7.1)
B
B
A
gdzie : i * udzia duchw, G warunki cechowania.
Okazuje si, e w miejsce zespolonych pl Grassmanna dogodniej jest rozpatrywa pola rzeczywiste A i A ; zwizane
s one ze starymi polami poprzez nastpujce zalenoci :
A = (1/2) ( A + iA )
(7.2)
A
A
A
* = (1/2) ( i )
(7.3)
Wtedy z pomoc A i A czony gauge-inwariantne moemy przepisa nastpujco :
dop = (1/2) GA GA + A( GA/AB ) ( D )BC C
(7.4)
Rozpatrzmy teraz ich zachowania przy przeksztaceniu cechowania :
AB = DBC C
(7.5)
gdzie : C parametr cechowania.
Wtedy to :
dop = (1/) ( GA/AB ) ( D )BC C + A ( GA/AB ) ( D )B + A ( GA/AB ) ( D )B
(7.6)
jeli przyj, e warunek cechowania jest liniowy wzgldem A . Wtedy moemy zauway, e pierwszy i drugi czon
wzajemnie si znosz, jeli tylko odpowiednio wybierzemy parametr cechowania. W istocie biorc :
C = C
(7.7)
A
A
= (1/) G
(7.8)
moemy si przekona, e dwa pierwsze czony w wariacji (7.6) wzajemnie si znosz.
Oprcz tego, poniewa C - jest rzeczywistym polem Grassmanna, parametr sam powinien by rzeczywist liczb
Grassmanna po to, aby C byo liczb standardow, tj. :
2 = 0
(7.9)
Zatem, jeli mona osign spenienie warunku :
( D ) B = 0
(7.10)
to std bdzie wynikaa inwariantno cakowitego dziaania efektywnego, poniewa przeksztacenie pola A ma posta
( zalenego od pola ) przeksztacenia cechowania. W jawnej postaci :
( D )B = B + fBCE ( D )E C + fBCE AE C
(7.11)
Czony, zawierajce jedn pochodna maj posta :
[ B + fBCE E C ]
(7.12)
tak, e jeli podstawi :
B = fBCE CE
(7.13)

194

to pozostanie nam :
(D )B = fBCE fEFG AG F C + fBEG AG fEFCF C
(7.14)
Jeli ponadto uwzgldnimy, e :
fABC = i (TA )BC
(7.15)
to mona przepisa wyraenie (7.14) do postaci :
(D )B = ( TF TC )GB AG F C+ fFCE ( TE )GB AG F C
(7.16)
Teraz wykorzystujc antysymetri przy permutacji F i C oraz zalenoci algebry Liego dla macierzy T, moemy si
przekona, e przy warunku (7.13) wyraenie to jest rwne zero. Zatem, efektywny lagranjan (5.1) jest inwariantny
wzgldem nastpujcej kombinacji przeksztace :

przy czym wskazalimy w sposb jawny zaleno od staej sprzenia, podstawilimy GA = AA oraz wczylimy
do zalenoci fermiony.
Dziaanie efektywne jest inwariantne wzgldem powyszych przeksztace BRS tylko przy warunku, e wszystkie stae
sprzenia s jednakowe. Poniewa przeksztacenia BRS nie zmieniaj si przy zmianie wymiaru CP, pozostaj one
nienaruszone przy regularyzacji wymiarowej, a to oznacza, ze zarwno eff jak i kontr pozostaj inwariantne przy
przeksztaceniach tego typu. Std wynikaj pierwsze wnioski : wszystkie goe stae sprzenia powinny by jednakowe,
tj. w zalenoci (6.3) powinnimy podstawi :
g0 = g0 = g0 = g0 = g0
(7.18)
skd wynika, e spenione s zalenoci (6.14), a zatem oprcz Z i Zm istniej tylko cztery niezalene stae
renormalizacji, np. Z1, Z2 , Z3 , Z6 przy czym trzy z nich ju obliczylimy.
Podobnie jak w przypadku abelowym, na podstawie BRS-inwariantnoci moemy wyprowadzi tosamoci dla Y-M
funkcji Greena. Aby zapobiec pojawieniu si zoonych nieliniowych czonw, dogodnie jest wprowadzi takie rda,
ktre zwizane s ze zmianami pola przy przeksztaceniu BRS, tj. doda do standardowego zbioru rde JB , B ,
B , , - , ktrych zwizek z polami fundamentalnymi ma posta:

(7.19)
A
A
inne rda , u , , , ktrych zwizek z nieliniowymi zmianami pl wynikymi z dziaania przeksztace BRS
ma posta :

(7.20)
Wyjdziemy teraz od funkcjonau tworzcego postaci :
Z[ JB , B , B , , - , B , uB, , - ]
(7.21)
Okrelonego przez zaleno :
e-Z = DA D D- D D exp( - Seff )
(7.22)
gdzie Seff jest dziaaniem z paragrafu 5 z dodanymi rdami (7.19) i (7.20)
Dokonajmy przeksztacenia BRS zmiennych cakowania w zalenoci (7.22). Taka zmiana zmiennych nie powinna
wpywa na Z. Dlatego te kada zmiana wyraenia podcakowego w porwnaniu z (7.22) zwizana z tak zmian
zmiennych, powinna by rwna zero, co prowadzi do yang-millsowskiego wariantu tosamoci Warda.

195

Po pierwsze mona pokaza, e miara cakowania nie zmienia si przy przeksztaceniu BRS ( zobacz zadanie ).
Po drugie dopiero co pokazalimy, e dziaanie Seff jest inwariantne wzgldem przeksztace BRS, zatem zmienia si
mog tylko czony ze rdami. Czony liniowe po polach prowadz do dodatkowych czonw w wykadniku eksponenty
(7.23)
Czony wyraenie (7.20) nie daj dodatkowego wkadu, poniewa przeksztacenie BRS jest nilpotentne dwa
przeksztacenia BRS daj zero.
Istotnie :
( fBCD C D ) = 0
(7.24)
A
A
( T f)=0
(7.25)
i speniona jest rwno (7.10). atwo tego dowie ( zobacz zadanie ).
Zatem, jedyny wynik naszego przeksztacenia przejawia si w dodaniu do wykadnika eksponenty pod cak, czonw
(7.23). Wszystkie one s liniowe po zmiennej grassmannowskiej , tak e taka dodatkowa eksponenta moe by atwo
rozoona czon, liniowy po powinien by rwny zero, poniewa jest to jedyna zmiana wyraenia podcakowego. To
wszystko prowadzi do tosamoci :

Wypisane rwnanie funkcjonalne jest bardzo nieliniowe i praca z nim jest utrudniona. Teraz jednak jest jasne po co byy
potrzebne dodatkowe rda moemy zamieni wszystkie te nieliniowe czony na pochodne funkcjonalne, zgodnie z
definicj mamy zatem :

Przy czym wszystkie powysze rwnoci s spenione przy zastosowaniu do exp( - Seff ). Dlatego mona teraz zapisa
te tosamoci w postaci liniowego funkcjonalnego rwnania rniczkowego :

Bardziej uytecznie bdzie zapisa te tosamoci dla efektywnego dziaania kwantowego , generujcego w teorii
wierzchoki wasne czstek. W tym celu dokonamy przeksztacenia funkcjonalnego Legendrea :

196

gdzie teraz AB kl , Bkl , Bkl , kl , -kl s nowymi rdami, odgrywajcymi rol pl w przyblieniu
klasycznym. W jawnej postaci :

Nie zmienilimy nieliniowych rde, tak e dziaanie jest rwnie funkcjonaem od A , uA , , - , zatem :

tak, e w wyniku tego tosamoci Sawnowa-Taylora przyjmuj teraz posta :

Na wzr ten rwnie ciko patrze, jednake jest to (prawie, e ) jedyne co mona pomyle o tej nadwyraz zoonej
teorii ( zobacz zadanie ). Czony nieliniowe ze rdami s proste jedynie w przyblieniu klasycznym, gdzie mona
podstawi :
/B = (1/g) ( Dkl kl )B + O( ) itd.
(7.41)

W przypadku abelowym wczylimy do wariacji czon nieliniowy ( *), ktry we wzorze (3.16) zamieniono na
klasyczne rda ( kl *kl )kl ; mona byo tak zrobi tylko dlatego, e w danym przypadku pole duchw nie
oddziauje z polem fermionowym. Teraz jednak sprawa wyglda inaczej, co wanie prowadzi do znacznie bardziej
zoonej postaci tosamoci Warda. Jednake w cechowaniu aksjalnym w ktrej nie wystpuj duchy, yang-millsowskie
tosamoci wygldaj tak samo jak w QED i daj ten sam wynik Z1 = Z2.

Chocia otrzymane tosamoci wydaj si skomplikowane, s one bardzo istotne dla dowodu renormalizowalnoci teorii.
Zmniejszaj one liczb niezalenych UV-rozbienoci, pozwalajc na ich wyeliminowanie na drodze redefinicji
wejciowych parametrw. Jednake, podobnie jak i wczeniej nie bdziemy wchodzili w techniczne detale.
Na zakoczenie zauwamy, e jeli dla czstki cechowania i dla duchw zmienia si fikcyjna masa, to przeksztace
BRS, jak si wydaje nie mona uoglni, tak jak to mona byo zrobi w QED. Dlatego IR-rozbienoci w przypadku
yang-millsowkim, mona wyeliminowa za pomoc metody regularyzacji wymiarowej ( paragraf 4 ).

Zadania.
A. Wyprowadcie tosamoci Warda w teorii Y-M w cechowaniu aksjalnym z uwzgldnieniem fermionw.
B. Pokacie, e Y-M miara funkcjonalna jest lewo inwariantna ze wzgldu na przeksztacenia BRS.
C. Pokacie, e przeksztacenia BRS s nilpotentne.
D. Pokacie, e ( /A ) = - ( /Akl )
E*. Wyjanijcie jak tosamo Warda QED, wica podun cz wierzchoka z odwrotnym propagatorem
fermionowym, zmienia si w Y-M przypadku w cechowaniu kowariantnym AB = 0

197

 8. Teoria Yanga-Millsa, swoboda asymptotyczna.

Z pomoc przeksztacenia BRS pokazalimy, e w teoria Y-M zawiera tylko jedn sta sprzenia g. Teraz mona,
wykorzystujc dowolny ze wzorw (6.9) (6.13), zwiza go sta g0 z zrenormalizowan sta g. Poniewa
obliczylimy Z1, Z2 , Z3 w cechowaniu Feynmana, rozpoczniemy od zalenoci (6.9) :
g0 = g ( Z1/ Z2 Z3 )
(8.1)
Z uwzgldnieniem wzorw (6.64) (6.66) mona zapisa to rwnanie w nastpujcej postaci ( rozkadajc po g przy
ustalonym ) :
g0 = g { 1 (1/162 )[ ( 11/6 Cdocz 2/3Cf ) (1/) + F3 F1 + F2 ] }
(8.2)
Jeli przyj niezalen od masy recept renormalizacji, zgodnie z ktr wszystkie skoczone czci kontrczonw
przyjmuje si rwne zero, to bezporednio znajdujemy, e :
(g/ ) =( g /g 1 ) ( -g3 /162 ) ( 11/6 Cdocz 2/3Cf )
(8.3)
lub
(g/) = (g )
(8.4)
(g ) = ( -g3 /162 ) ( 11/3 Cdocz 4/3Cf )
(8.5)
Zatem, do tej pory do pki :
11/6 Cdocz 4/3Cf > 0
(8.6)
staa sprzenia zmniejsza si wraz ze wzrostem !
Taka sytuacja nazywa si swobod asymptotyczn ( zostaa ona niezalenie odkryta przez autorw prac [2, 3] )
Odkrycie to miao kolosalne znaczenie. Wynika bowiem z niego, e jeli na danej odlegoci 1/ sta sprzenia jest
maa i moe by zastosowana teoria zaburze, to przy zmniejszaniu si odlegoci staa ta bdzie dalej si zmniejszaa,
dziki czemu przy takich skalach mona z jeszcze wiksz wiarygodnoci stosowa teori zaburze. Przy zwikszaniu
si odlegoci staa sprzenia ronie i wychodzi z tego obszaru, w ktrym mona wierzy teorii zaburze ( rys. 9 )
W perturbowanym obszarze mona scakowa rwnanie (8.4), co daje :
g2 ( ) = g2(0 ) [ 1 + (g2(0 )/82 ) ( 11/3 Cdocz 4/3Cf ) ln(/0 )]-1
We wzorze tym moemy dokona rozkadu, jeli :
g2(0 ) /82 ) ( 11/3 Cdocz 4/3Cf ) ln(/0 ) << 1

(8.7)
(8.8)

Rys. 9
Dlatego wielko g2 ( ) mona rozpatrywa jako pewnego rodzaju efektywn sta sprzenia, w niszym rzdzie
g2(0 ) zawierajc poprawk O( g4(0 ) ) :
g2 ( ) g2(0 ) (g2(0 )/82 ) ( 11/3 Cdocz 4/3 Cf ) ln(/0 ) + ...
(8.9)
Takie zachowanie mona oczywicie odtworzy poprzez diagramy dajce poprawki do wierzchoka fundamentalnego,
jednake cakowite poprawki do wierzchoka s bardziej zoone. Poprawki wynikajce przy cakowaniu rwna grupy
renormalizacyjnej, standardowo zawieraj tylko gwne logarytmy. I tak w danym rzdzie wzr (8.7) daje tylko czon z
ln2(/0 )
Przy < 0 tj. na duych odlegociach, obliczeniom wykorzystujcym teori zaburze nie mona wierzy. To oznacza,
e stany z ktrymi mielimy do czynienia, prowadzc obliczenia wykorzystujce t teori maj sens tylko na maych

198

odlegociach, gdzie teoria jest asymptotycznie swobodna, jednake w obszarze duych odlegoci teoria staje si silnie
zwizana i nie moe pokona obszaru oddziaywania wzajemnego i sta si asymptotycznie swobodna, jeli tylko z jaki
przyczyn wizy nie zostan osabione na jeszcze wikszych odlegociach.
W takim przypadku dla stanw perturbowanych jedyn moliwoci jest utworzenie stanw asymptotycznych
utworzenie zoonych stanw, neutralnych ze wzgldu na dalekodziajce siy cechowania. Takie neutralne lub
singletowe, kombinacje bd doznaway oddziaywa multiplikatywnych, jednake oddziaywania te s krtko dziaajce
i nie zmieniaj charakteru stanw zoonych. W ten sposb dochodzimy do hipotezy uwizienia ( IR zniewolenia )
(* infrared slavery *), zgodnie z ktr w teorii asymptotycznie swobodnej stanami asymptotycznymi mog by tylko
singlety ze wzgldu na siy cechowania ( w przeciwnym wypadku nie mogyby one unikn wpywowi silnego
sprzenia )
Omwimy t hipotez w ramach QCD, ktra jak si powszechnie przyjmuje prawidowo wyjania fizyk oddziaywa
silnych. Grup cechowania w tym przypadku jest SU(3), a stanami perturbowanymi s fermiony Diraca, przeksztacajce
si zgodnie z reprezentacja fundamentaln 3 grupy SU(3) i utosamiane z kwarkami oraz z omioma czstkami
wektorowymi, ktre nazywamy gluonami. Z pomoc teorii grup atwo znajdujemy, e :
Cdocz = 3 dla SU(3)
Cf = dla kadego fermionu Diraca ~3
Zatem :
(g ) = (g3/ 162 ) ( 11 2/3nf )
(8.10)
jeli uwzgldnimy nf aromatw kwarkw ( eksperymentalnie nf = 5, ale teoretycznie nf = 6 i tak jest w istocie dopisek
wasny ).
Wniosek QCD jest asymptotycznie swobodna.
Dlatego zgodnie z tym co powiedziano wczeniej stanami asymptotycznymi w tej teorii powinny by nie kwarki i
gluony, a czstki zoone z kwarkw, antykwarkw i gluonw, ktre to powinny by utosamiane z silnie
oddziaujcymi czstkami, takimi jak protony, neutrony, mezony itd.
Czstki te przyjmujemy jako singlety ze wzgldu na siy kolorowe !
Istniej czstki zoone o spinie cakowitym, zoone z par kwark-antykwark (qq- ) ktrych spin jest rwny 0 lub 1 w
niszych stanach i w ktrych spiny s skierowane rwnolegle lub antyrwnolegle. W jzyku teorio-grupowym
odpowiada to rozkadowi :
3 3- = 1 + 8
Fermionowe stany asymptotyczne mona utworzy nastpujco :
( 3 3 3 )A = 1 + 8 + 8 + 10
co odpowiada barionom (qqq ) i antybarionom (q-q-q- ) o najmniejszych spinach 3/2 i w zalenoci od tego, jak
uoone s spiny kwarkw. Ukady zwizane qq- , qqq, q-q-q- bardzo dobrze zgadzaj si z obserwowanymi stanami.
Gorzej sprawa si ma ze stanami, zoonymi z gluonw. Poniewa :
( 8 8 )S = 1 + ...
powinno by stanem asymptotycznym zoonym z dwch gluonw, ale takie stany nie zostay znalezione, by moe w
wyniku wartoci ich masy i parametrw rozpadu. Nie zgadzaj si rwnie stany singeltowe typu (qq- -gluon), gdzie qqtworzy stan 8. Czy QCD moe by teori oddziaywa silnych, to w kocowym rezultacie zaley od tego, czy pozwala
ona wyjani w ramach teorii z cechowaniem procesy zwizane z oddziaywaniem silnym.
(* jak obecnie wiemy QCD jest odpowiedni teori dla opisu oddziaywa silnych, a model kwarkowy zosta ostatecznie
potwierdzony *)
Przyroda daa nam do rk sond dla maych skal fotony poza powierzchni masow, tworzone albo w modzie
czasopodobnym w wyniku procesu e+ e- -anihilacji, albo w modzie przestrzennopodobnym przy badaniu emisji
elektronw. Eksperyment potwierdzi, e ze wzgldu na tak sond przestrzennopodobn proton wyglda tak jak gdyby
by on zestawiony z trzech kwarkw
( model partonowy ). Chocia porwnanie teorii z eksperymentem zazwyczaj zwizane jest z pewnymi trudnociami
zwizanymi z IR-rozbienoci, wszystkie przestrzennopodobne sondy zwizane s bezporednio z gboko
euklidesowym obszarem, gdzie jak ju widzielimy struktura teorii pola jest najprostsza. Niedostatkiem danej teorii
jest brak pewnej jasnoci w obszarze silnego sprzenia, utrudniajcej przyjcie standardowej fizycznej identyfikacji
staej sprzenia ( zwizanej z cechowaniem ), w przeciwiestwie do QED, gdzie adunek e jest prawie e bezporednio
mierzalny. Takim analogiem idealnej identyfikacji w QCD byaby normalizacji ze wzgldu np. na sta NNoddziaywania, niestety nie wiemy jak powiza j ze sta sprzenia kwark-kwark. Dlatego te zostay opracowane
oglne ( i bardzo sprytne ) sposoby porwnania z eksperymentem, jednake nie bdziemy ich omawiali, gdy jest to
temat na osobn ksik.
Na zakoczenie zauwaymy jeszcze, e istnieje parametr wymiarowy, ktry powinien charakteryzowa rozpatrywan
teori i taj, jeli powiedzmy, z porwnania z dowiadczeniem znana jest wielko g2 przy pewnej skali 1,to mona

199

okreli przy jakiej skali teoria zaburze traci stosowalno. Zgodnie z tradycja wprowadza si wiec parametr poprzez
nastpujc rwno :
g2 ( ) = 82 /( 11/3 Cdocz 4/3 Cf ) ln( / )
(8.11)
Porwnanie ze wzorem (8.7) prowadzi do wyraenia :
ln( ) = ln(0 ) [ 82 / g2 (0 ) ( 11/3 Cdocz 4/3 Cf )]
(8.12)
W tym rzdzie znajc 0 i g2 (0 ) moemy znale skal , jednake wzr ten nie okrela jednoznacznie, jest on
bowiem otrzymany poprzez cakowanie rwnania (8.5) i dlatego ma charakter przybliony.

Literatura.
1. Becchi C. , Rouet A. , Stora R. Phys. Lett 52B, 844 (1974)
2. Politzer H. D. Phys. Lett. 26 1346 (1973)
3. Gross D. Wilczek F. Phys. Rev. Lett. 26 1343 (1973)
*************************************************************************************************

Dodatek C. Zasady Feynmana w cechowaniu kowariantnym w przestrzeni Euklidesa

( 2 wymiarw )

200

*************************************************************************************************

Literatura dla caoci ksiki (* skrcone jeli jest, podano polski przekad *)
1) Relatywistyczna teoria kwantw tom 1,2
W. B. Bierestecki, E. M. Lifszyc, L. P. Pitajewski ; PWN 1972
2) Relatywistyczna teoria kwantw
J. D. Bjorken, S. D. Drell ; PWN 1985
3) Introduction to quantum field theory
Mandl F. Wiley-Interscience 1959
4) Relativistic quantum fields
Nash C. Academic Press 1978
5) Gauge theory of weak interactions
Taylor J.C. Cambridge 1976
6) An introductions to relativistic quantum field
Schweber S. Harper and Row 1961
theory
7) The theory of photons and elektrons
Jauch J. M. , Rohrlich F. Addison-Wesley 1955
8) Symmetry gropus in nuclear and particle physics N. Y. Benjamin 1966
9) Qantum mechanics and path integrals
Feynman R. P. Hibbs A. R. McGraw-Hill 1965
10) Lectures on quantum mechanics
P. A. M. Dirac Yeshiva University 1964
11) Lectures on quantum field theory
P. A. M. Dirac Yeshiva University 1965
12) Quantum electrodynamics
Feynman R. P. Benjamin 1961
13)Quantum electrodynamics
Kallen Springer-Verlag 1972
*************************************************************************************************

Spis treci.
Wprowadzenie.
Rozdzia 1. Jak zbudowa funkcjona dziaania ?
1. Podstawowe wiadomoci
2. Grupa Lorentza (przegld zagadnienia ).
3. Grupa Poincarego.
Dodatek 1.1 Algebra grupy Poincarego- przegld zagadnienia.
4. Zachowanie pl lokalnych pod dziaaniem grupy Poincarego.
5. Oglne wasnoci dziaania.
6. Dziaanie dla pl skalarnych.
7. Dziaanie dla pl spinorowych.
8. Dziaanie z polami skalarnymi i spinorowymi i supersymetria.
Dodatek 1.2 Zasady ekstremalne w fizyce. Filozofia i fizyka.

Rozdzia 2. Funkcjona dziaania w mechanice kwantowej : feynmanowska caka po trajektoriach.

1. Przeksztacenia kanoniczne w MK i MQ
2. Feynmanowska caka po trajektoriach
3 Caka po trajektoriach i oscylator harmoniczny, znajdujcy si pod dziaaniem si zewntrznych
Dodatek A Caki Gaussa

Rozdzia 3. Feynmanowska caka po trajektoriach w teorii pola.

1. Funkcjona tworzcy.
2. Propagator Feynmana
3 Dziaanie efektywne
4. Obliczenie caki po trajektoriach metod punktu siodowego.
5. Pierwsze poprawki kwantowe. Obliczenie wyznacznikw za pomoc -funkcji.
6. Zmiana skali wyznacznikw : Staa sprzenia, zalena od skali.

Rozdzia 4. Obliczenie feynmanowskiej caki po trajektoriach za pomoc metody teorii zaburze :

teoria 4.
1. Zasady Feynmana dla teorii 4.
2. Rozbienoci w diagramach Feynmana.
3. Wymiarowa regularyzacja caek Feynmana
Dodatek B. Cakowanie przy dowolnej liczbie wymiarw.
4. Obliczenie caek Feynmana
5. Renormalizacja.
6. Recepty renormalizacji
7. Zaleno wspczynnikw grupy renormalizacyjnej od recepty renormalizacji
8. Przeduenie w przestrze Minkowskiego, analityczno.
9. Przekroje i unitarnoci.

201

Rozdzia 5. Caka po trajektoriach w przypadku obecnoci fermionw.

1. Cakowanie po liczbach Grassmanna.
2. Caka po trajektoriach dla swobodnych pl Fermiego.
3. Zasady Feynmana dla pl spinorowych
4. Obliczenie i przeksztacenie skalowe propagatorw fermionowych

Rozdzia 6. Symetrie cechowania, konstrukcja Yanga-Millsa.

1. Symetrie globalne i lokalne.
2. Budowa lokalnie symetrycznych lagranjanw
3. Teoria czysto yang-millsowska..

Rozdzia 7. Caka po trajektoriach w teoriach z cechowaniem.

1. Formalizm hamiltonowski w teoriach z cechowaniem przypadek abelowy.
2. Formalizm Hamiltona dla teorii z cechowaniem przypadek nieabelowy.
3. Bezporednie okrelenie Y-M FCT, procedura Faddeeva-Popova.

Rozdzia 8. Obliczenia teorii zaburze w teoriach z cechowaniem.

1. Zasady Feynmana dla teorii z cechowaniem w przestrzeni Euklidesa.
2. QED, struktura jednoptlowa.
3. QED. Tosamoci Warda.
4. QED - zastosowania.
5. Teoria Yanga-Millsa, uwagi wstpne.
6. Teoria Y-M, struktura jednoptlowa
7. Teoria Y-M, tosamoci Sawnowa-Taylora..
8. Teoria Yanga-Millsa, swoboda asymptotyczna.
Dodatek C Zasady Feynmana w cechowaniu kowariantnym w przestrzeni Euklidesa
( 2 wymiarw )

Literatura dla caoci ksiki.

*************************************************************************************************

202