FAJNY SKRYPT - Prawo Rzymskie Na Podstawie Książki Prof. W. Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof.
Wadysawa Rozwadowskiego
Zagadnienia wstpne.
1. Pojcie prawa
Rzymianie w odrnieniu od wszystkich innych spoeczestw antycznych
od niepamitnych czasw odrniali normy prawne od wszystkich innych norm
postpowania i pojmowali je w sposb abstrakcyjny. Nie formuowali ich tez dla
zdarze, ktre ju miejsce, lecz ujmujc je w sposb oglny, precyzowali nakazy
lub zakazy zachowa ludzkich w odniesieniu do zdarze, ktre miay dopiero
nastpi w przyszoci.
Sprawiedliwo pojmowano jako pojcie absolutnie niezmienne. Nie byo
wic niczym gorszcym dla Rzymian, e jeden z mieszkacw Imperium,
waciciel niewolnikw, korzysta w peni z ogromnego bogactwa, a drugi
mieszkaniec tego samego Imperium, bdc niewolnikiem, pozbawiony by
wszelkich prawi traktowany by niemal na rwni ze zwierztami.
Znany by wrd Rzymian pogld, i prawo obowizuje tak dugo, pki nie
zostanie uchylone. wiadomi te byli tego, e bezwzgldne przestrzeganie
prawa prowadzi moe do bezprawia. Aby do tego nie doszo, nakazem samego
prawa byo te, aby je stosowa w oparciu o zasady dobra, susznoci i
humanizmu.
Prawem (przedmiotowym) by zgodny z zasadami susznoci i sprawiedliwoci
zesp regu postpowania w spoecznoci zorganizowanej, uchwalony lub
usankcjonowany przez t spoeczno, albo przez organ wyposaony we wadz
legislacyjn, a ktrych przestrzeganie gwarantowane byo w zasadzie w drodze
przymusu.
2. Charakterystyka prawa epoki niewolnictwa.
Prawo epoki niewolnictwa jest najstarszym prawem w ogle.
Wyaniajcemu si na gruzach wsplnoty pierwotnej pastwu typu
niewolniczego towarzyszy pojawienie si norm prawnych, ktrych celem jest
przede wszystkim utrwalenie wasnoci prywatnej wacicieli niewolnikw nad
niewolnikami. Na gruncie prawa publicznego niewolnik pozbawiony jest
wszelkich praw, a w prawie prywatnym traktowany jest niemal we wszystkich
systemach prawnych jako rzecz.
Nierwno poszczeglnych podmiotw wobec prawa znajdowaa swj
wyraz w prawie publicznym, zwaszcza w prawie karnym, a take w prawie
prywatnym, przede wszystkim w ocenie penej zdolnoci prawnej i zdolnoci do
czynnoci prawnych. Poszczeglne prawa staroytne ukazuj si nam jako
systemy bardzo zrnicowane. Wynika to z jednej strony, z rnego stopnia
rozwoju stosunkw spoeczno gospodarczych oraz formy danego pastwa, z
drugiej strony.
Prawa despotii wschodnich obejmujc terytorialnie ogromne przestrzenie,
suyy gwnie gospodarce zwizanej z eksploatacj ziemi i handlem ldowym.
Poniewa rdem ich by despotyczny wadca, uwaany czsto za bstwo.
Prawa przepojone byy elementami sakralnymi. Prawo karne cechowaa dua
surowo (prawo talionu, czste zagroenie przestpstw kar mierci). Brak byo
ujcia prawa w zwarty system. Kady stosunek prawny musia by przez strony
uregulowany w najdrobniejszych szczegach. Strony byy tylko dak dalece
zobowizane i uprawnione, jak dalece dao si to ustali z treci zawartej przez
nie umowy.
Prawa greckie gospodarka staroytnej Grecji miaa charakter wybitnie morski,
opieraa si na egludze i handlu. Maa polis grecka bya pastwem samym w
by Micha Birula
Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

sobie a jej rzdy spoczyway w rkach ogu obywateli (tzw. Grecka
demokracja). W zwizku z tym w hierarchii praw stosunkowo wysoko uplasoway
si tam prawa jednostki. Cech charakterystyczn prawa greckiego jest
partykularyzm wynikajcy z suwerennoci poszczeglnych polis.
Prawo rzymskie rozpoczynao swj rozwj jako prawo maego miasta

antycznego w okrelonym momencie historycznym. Podlegajce niewtpliwie
wpywom zewntrznym, przeszo jednak specyficzny proces ewolucji, by sta si
prawem uniwersalnym, ale jednoczenie i autonomicznym.
Ju od czasw najdawniejszych oddzielano w Rzymie normy prawa wieckiego
od norm sakralnych. Normy te stanowiono nie dla poszczeglnych i konkretnych
przypadkw, lecz pojmowano je w sposb abstrakcyjny.
Sdzia w Rzymie, wydajc wyrok, od czasw najdawniejszych stosowa
obowizujce prawo, a nie jak najczciej w innych pastwach antycznych
dopiero je tworzy. Rzymskie prawo prywatne jako jedyne spord wszystkich
praw antycznych tworzyo zwarty system opierajcy si na ideach i zasadach
oglnych, wypracowywao stopniowo konstrukcj poszczeglnych instytucji
prawnych.
3. Systematyka prawa rzymskiego.
Najwiksze znaczenie w historii prawa odegra podzia prawa przekazany w
Institutiones Gaiusa, prawnika rzymskiego z II w. n.e. Przyjty nastpnie do
Institutiones Justyniana system ten a do XX wieku wywiera wpyw na rozmaite
kodyfikacje prawa.
W XIX wieku w niemieckiej szkole pandektystw wyksztaci si nowy system
klasyfikacji norm prawa cywilnego, dotyczcy jednak wycznie prawa
materialnego.
Pandektyci prawo to podzielili na pi podstawowych dziaw:
Cz oglna, traktujca o podmiotach i przedmiotach stosunkw
prawnych oraz czynnociach prawnych.
Prawo zobowiza.
Prawo rzeczowe.
Prawo familijne.
Prawo spadkowe.
4. Okresy historyczne rozwoju prawa.
I okres prawa archaicznego (753 r. p.n.e. poowa III wieku p.n.e.)

Pocztki pastwa i prawa rzymskiego owiane s legend. Rzymianie w
tych czasach trudnili si gwnie upraw roli i pasterstwem. Prawo
obywateli, Quirites, zwane kwirytarnym, to przede wszystkim prawo
zwyczajowe, zastpowane stopniowo ustawami oraz dziaalnoci
magistratur jurysdykcyjnych. W drugiej poowie tego okresu, dziki
ustawie XII tablic oraz dziaalnoci interpretacyjnej uczonych prawnikw,
zaczyna stopniowo wyania si system prawa.
II okres rozwoju prawa klasycznego (poowa III wieku p.n.e. 235 r. n.e.)
Prowadzone przez Rzymian zwyciskie wojny spowodoway
nagromadzenie si duych bogactw i napyw rzeszy niewolnikw. Kapitay
nie byy inwestowane tylko w produkcj roln lecz take w
przedsibiorstwa przemysowe. Wystpowaa intensywna wymiana
by Micha Birula

towarowa, take o charakterze midzynarodowym <-- dao to pocztek
nowemu prawu ius gentium. Wprowadzono urzd pretora dla peregrynw.
Przejcie od republiki do pryncypatu spowodowao pojawienie si nowych
czynnikw prawotwrczych (senat, cesarz, nauka prawa).
III okres schykowy, okres poklasyczny (lata 235 565 n.e.)

Oglny upadek gospodarczy Rzymu powodowany rozkadem systemu
niewolniczego, pociga za sob kryzys we wszystkich dziedzinach ycia
spoecznego. Spadek wartoci pienidza spycha obrt gospodarczy na
tory wymiany naturalnej. Nastpuje zuboenia ludnoci. Pastwo rozbija
si za cz wschodni i zachodni. Kryzys ogarnia take prawo. Jedynym
rdem prawa staj si konstytucje cesarzy jako wadcw absolutnych.
Dziaalno jurysprudencji spowodowa wzrost aktywnoci szk
prawniczych.
5. Rzymskie podziay prawa.
a) Ius civile, Ius peregrinorum, Ius gentium.
Ius civile w staroytnoci obowizywaa zasada personalnoci albo
osobowoci prawa. Kady obywatel, bez wzgldu na to gdzie si znajdowa
musia posugiwa si prawem civitas do ktrej przynalea. Prawo rzymskie
dostpne byo tylko dla obywateli rzymskich. Prawo rzymskie dla obywatela
rzymskiego to jego ius civile. Obejmowao ono: ustawy, plebiscita, uchway
senatu, konstytucje cesarskie i opinie jurysprudencji.
Ius prergrinorum prawo, ktrym posugiwali si cudzoziemcy. Oni rwnie w
myl zasady personalnoci, stosowali prawo gminy do ktrej naleeli. Dla
perygryna byo to jego ius civile, ale dla Rzymianinabyo to tylko ius
peregrinorum.
Ius gentium po przeksztaceniu Rzymu z maego miasta w imperium o
zasigu wiatowym zaczli Rzymianie wchodzi w liczne stosunki z
obcokrajowcami, a potrzebom obrotu gospodarczego nie wystarczao ju
sformalizowane ius civile. Wyksztaciy si zasady prawne o zasigu midzy
narodowym. Jego zasady pozbawione byy uciliwej formalistyki. Podstaw
obowizywania byo wzajemne zaufanie stron, zasady susznoci i
sprawiedliwoci.
b) Ius publicam Ius privatum.
Ius publicam prawo publiczne. Do jego zakresu naleay normy dotyczce
organizacji ludu rzymskiego w postaci pastwa.
Ius privatym prawo prywatne. Byy to normy ustanowione w interesie
pojedynczych obywateli
Najwysz powinnoci prawa jest pomylno rzeczypospolitej (pastwa).
Cay porzdek prawny jednak mia na wzgldzie ochron interesw
pojedynczego obywatela i jedn z najwikszych zasug prawa rzymskiego
byo kojarzenie interesu jednostki z interesem spoecznym.
c) Ius commune Ius singulare.
Ius commune prawo powszechne. Prawo powszechne obejmuje normy
majce powszechne zastosowanie.
by Micha Birula

Ius singulare prawo wyjtkowe. Prawo wyjtkowe ma zastosowanie
wyjtkowe. Moe ono dotyczy osb (np. w prawie rzymskim zakaz
zawierania maestw przez onierzy), rzeczy (np. rzymski zakaz usucapio
na rzeczach skradzionych) albo czynnoci (np. odstpienie w prawie
rzymskim od obecnoci wiadkw przy tzw. testamencie holograficznym).
W pewnych przypadkach prawo wyjtkowe ma na celu uprzywilejowanie
pewnej kategorii osb, w innych za ma na wzgldzie interes pewnej
okrelonej osoby.
6. Prawo wzgldne i bezwzgldne.
Prawo wzgldne jest to wierzytelno wobec okrelonego dunika.
Obowizek podmiotu zobowizanego polega moe zarwno na dziaaniu
pozytywnym (obowizek zerotu rzeczy oddanej w przechowanie) jak i
negatywnym (zakaz uywania rzeczy oddanej w przechowanie).
Prawo bezwzgldne sytuacja w ktrej ogl podmiotw prawnych ma
obowizek okrelonego zachowania si wobec podmiotu uprawnionego.
Podmiot uprawniony (np. waciciel) moe wymaga okrelonego zachowania
si od kogokolwiek, a to zachowanie si ma z reguy charakter negatywny i
polega na wstrzymywaniu si od ingerencji w sfer cudzego wadztwa.
Naruszenie tej sfery daje podmiotowi uprawnionemu roszczenie o
zaniechanie dalszych narusze albo o przywrcenie stanu poprzedniego,
bd te o odszkodowanie, przy czym pozwanym moe by teoretycznie
kady.
7. Prawo bezwzgldnie obowizujce Prawo wzgldnie obowizujce
Prawo bezwzgldnie obowizujce obejmuje przepisy prawne, ktre kady
podmiot musi w konkretnym przypadku bezwzgldnie respektowa, nie
majc adnej moliwoci uchylenia si od ich zastosowania przez
owiadczenie woli (przepisy regulujce wymg sporzdzania testamentu)
Prawo wzgldnie obowizujce obejmuje przepisy prawne, ktrych
zastosowanie moe by w konkretnym przypadku wyczone przez
owiadczenie woli zainteresowanego podmiotu. Maj one znaczenie
pomocnicze. Ustawodawca wprowadza je po to, aby miay zastosowanie gdy
zainteresowana osoba nie postanowi inaczej (przepisy o dziedziczeniu
beztestamentowym)
8. Prawo w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym.
Prawo w znaczeniu przedmiotowym skada si na nie caoksztat norm,
regulujcych, za pomoc przymusu pastwowego pewien zakres
zewntrznych zachowa ludzkich.
Pastwo moe z wasnej inicjatywy kontrolowa przestrzeganie normy
prawnej, gdy dana norma chroni interes ogu (bezpieczestwo pastwa),
albo te zastosowanie przymusu za przekroczenie jakiej normy pozostawia
w gestii osb zainteresowanych.
Prawo w znaczeniu podmiotowym nazywamy przyznan komu przez
prawo przedmiotowe moliwo pewnego zachowania si oraz domagania
si okrelonego zachowania od innej osoby.
9. Obowizywanie normy prawnej w miejscu i w czasie.
by Micha Birula

Norma prawna nie ma zastosowania do zdarze, ktre miay miejsce
przez jej ustanowieniem, lecz z zasady odnosi si do zdarze przyszych. W
historii prawodawstwa rzymskiego zdarzay si te przypadki, i normy
obowizujce w okrelonym czasie zostay pniej uchylone i to z moc
wsteczn. Dziao si tak np. wwczas, gdy po ustpieniu lub mierci jakiego
cesarza jego nastpca ogasza wsteczn niewano wszystkich konstytucji
wydanych przez poprzednika.
W terminologii prawnikw rzymskich pierwotni obywatele rzymscy to
Quirites, a prawo, ktrym si posuguj si, to ius Quiritum. Quirites posuguj
si swoim prawem niezalenie od tego, gdzie si znajduj i to z wyczeniem od
nich nie obywateli rzymskich.
Nowe podboje dokonane przez Rzymian nie powodoway automatycznie
rozprzestrzenienia si prawa rzymskiego wrd ludw podbitych. Te posugiway
si nadal swoim prawem, tak stanowionym jak i zwyczajowym.
Z biegiem czasu starej koncepcji prawa zwizanego integralnie z
obywatelstwem rzymskim zaczto stopniowo przeciwstawia koncepcj ius
civitatis jako prawa stanowicego twr okrelonego pastwa, ktrego
suwerenno rozciga si na okrelonym terytorium.
Byway te przypadki, i moc obowizujca pewnych konstytucji
cesarskich ograniczona bya do jednej lub kilku prowincji. Niektre z nich
przejte do Kodeksy Teodozjaskiego i Justyniaskiego uzyskay tym samym
moc obowizujc w caym imperium.
10.
Interpretacja prawa.
Interpretacja to faza wstpna poprzedzajca zastosowanie normy prawnej, a

polega na ustaleniu znaczenia okrelonej normy albo przepisu prawa w toku ich
stosowania.
Interpretacja jest procesem technicznym, ktry ma poprzez sowa zawarte w
przepisach prawa, przy uwzgldnieniu rozmaitych elementw doprowadzi do
rekonstrukcji myli prawodawcy.
Interpretacja autentyczna dokonuje jej sam prawodawca. W Rzymie okresu
dominatu te zarezerwowali dla siebie cesarze.
Interpretacja legalna dokonuje jej desygnowany do tej funkcji inny ni
prawodawca organ pastwowy.
Interpretacja sdowa dokonuj jej sdy w toku stosowania prawa.
Interpretacja doktrynalna w pastwie rzymskim dokonywali jej juryci.
Niektrzy z nich od czasw Augusata, otrzymywali od cesarzy specjalny
przywilej zwany ius publice respondendi. Dokonywana przez tak
autoryzowanych jurystw wykadnia prawa miaa moc wic wobec organw
pastwowych.
Interpretacja jzykowa lub gramatyczna tre przepisu ustalamy wychodzc
od analizy jzyka, w ktrym przepis jest sformuowany.
Interpretacja logiczna gdy analizujemy myl prawodawcy z punktu widzenia
zasad logiki.
Interpretacja systemowa tre normy ustala si ze wzgldu na system prawa,
w ktrego skad wchodzi dana norma.
by Micha Birula

Interpretacja celowociowa lub teologiczna uwzgldnia cel, jaki przepis
interpretowany ma do osignicia.
Interpretacja historyczna uwzgldnia historyczny kontekst, w jakim
uksztatowao si prawo.
11.
Prawo materialne i formalne.
Prawo materialne reguluje obowizki okrelonych podmiotw, ktrych

spenienie ma podstawow donioso spoeczn.
Prawo formalne reguluje postpowanie organw pastwowych powoanych do
wymiaru sprawiedliwoci.
12.
rda poznania i powstania prawa.
Termin rdo prawa :

1 znaczenie jest to okrelenie przekazw, ktrymi najczciej bd zachowane
pomniki prawa pozwalajce na rekonstruowanie jego stanu w poszczeglnych
epokach historycznych rda poznania prawa.
2 znaczenie okrelenie faktw prawotwrczych, pochodzcych od organw
wyposaonych we wadze legislacyjn rda powstania prawa.
rda prawa
1. Prawo zwyczajowe.
W czasach najdawniejszych rdem prawa by zwyczaj. Uksztatowane na
jego podstawie uksztatowao sie prawo zwyczajowe. Zwyczaj ksztatowa si w
wyniku cigoci i niezmiennoci jakiego postpowania. Zostawa podniesiony
do rangi normy prawnej jeli uznany jest przez wikszo jako konieczny i
stosowany by przez duszy czas w sposb niezmieniony.
Rola prawa zwyczajowego sabnie w wyniku pojawienia sie nowych
czynnikw prawotwrczych (edykt pretoski, dziaalno jurysprudencji).
Wg koncepcji prawo zwyczajowe jest milczcym wyrazem woli ludu. Prawo
zwyczajowe jako niepisane nie sprzyja poczuciu pewnoci prawnej.
Spisanie prawa nie wykluczao zwyczaju jako czynnika prawotwrczego.
Przyznano mu moc rwn ustawie, a take moc uchylania ustaw (rda s tu
niejednoznaczne).
2. Ustawa
Ustaw (lex) - jak powiada Gaius, jest to co lud nakazuje i ustanawia. Ciaem
ustawodawczym byo zgromadzenie ludowe (comitia). Z inicjatyw
ustawodawcz wystpowa magistratus (konsul, pretor) zapytujc
zgromadzonych (rogatio) czy przyjmuj projekt ustawy. Gosowanie odbywao
si najpierw jawnie, a w okresie pniejszym tajnie, wedug centurii lub tribus.
Przyjta ustawa wymagaa zatwierdzenia przez senat.
Ustawa skadaa si z trzech czci:
Praescripto zawieraa nazwisko wnioskodawcy, okrelenie czasu i
miejsca gosowania,
by Micha Birula
Rogatio sam tekst ustawy,

Sanctio dyspozycje gwarantujce jej przestrzeganie.
Ustawa moga by ze wzgldu na sankcje:

Lex perfecta sankcj niewanoci dotyka czynno zdziaan wbrew jej
postanowieniom (zakaz darowizn midzy maonkami)
Lex minus quam perfecta uznaje wprawdzie czynno za wan, ale za
jej sporzdzenie przewiduje sankcje karne (zakaz zawarcia ponownego
maestwa [rzez wdow w okresie rocznej aoby po mierci ma)
Lex imperfecta pozbawiona jest jakiejkolwiek sankcji .
Ustawa XII tablic:
W roku 451 p.n.e. wybrano 10 osobowy zesp, ktrego zadaniem byo spisanie
prawa zwyczajowego. W pierwszym roku urzdowania zespou spisano dziesi
tablic, a w roku nastpnym kolejne dwie.
Poza niewielk liczb przepisw sakralnych, trzon jej stanowi prawo wieckie.
Ustawa regulowaa postpowanie sdowe i egzekucyjne, unormowaa
spadkobranie, ochron wasnoci, zobowizania, a zwaszcza te powstae z
przestpstw. Traktowaa te o czynnociach prawnych, a nadto o prawie karnym.
Jej tre jest wyrazem poziomu wczesnego stanu gospodarki, std wiele
przepisw dotyczcych ochrony interesw drobnych rolnikw. Redakcja
poszczeglnych przepisw jest w wielu przypadkach prymitywna, jednak ustawa
jako cao dowodzi, e lud ktry ja uchwali, mia wrodzony szacunek dla prawa.
3. Edykt pretorski
Wymiar sprawiedliwoci w okresie republiki znajdowa si najpierw w rkach
konsula, a od roku 367 p.n.e. w gestii specjalnie do tego celu powoanego
pretora. Kiedy w roku 242 p.n.e. powoano urzd drugiego pretora dla
peregrynw. Urzd pretora sprawowany by przez jeden rok. Nie mia on wadzy
ustawodawczej, ale wydawa wasny edykt.
Edykt zawarte w nim byy zasady, jakich zamierza si trzyma w czasie swego
jednorocznego urzdowania pretor.
Tre edyktu podana bya do publicznej wiadomoci i pocztkowo nie wizaa
pretora. Od czasw lex Cornelia z roku 67 p.n.e. pretor zwizany by tym co
przyrzek w swoim edykcie.
Obejmujc urzd, kolejny pretor najczciej przejmowa gwne zrby edyktu
swojego poprzednika. W ten sposb wyksztacia si staa cz edyktu zwana
edictum tralaticum.
Edykt pretorski skada si z dwch czci: normatywnej i formularnej. Cz
pierwsza zawieraa zapowiedzi udzielenia ochrony procesowej w okrelonych
sytuacjach, w czci drugiej natomiast byy zredagowane konkretne formuy,
jakimi miay si strony posugiwa w toku procesu.
Stworzone przez pretora prawo to ius honorarium.
W okresie pryncypatu, wobec wzrostu znaczenia pryncepsa koczy si
prawotwrcza dziaalno pretora. Zredagowany przez Juliana okoo 130 r. n.e.
by Micha Birula

edykt nosi miano edyktu wieczystego, ktremu pretor musia si
podporzdkowa.
4. Uchway senatu.
Senat w okresie krlewskim spenia rol doradcy krla. W okresie
republikaskim nie posiada wadzy ustawodawczej, chocia wywiera na ni
wpyw przez zatwierdzanie ustaw zgromadze ludowych. Ustawy senatu
uzyskay moc prawa obowizujcego dopiero za czasw Augusta. Senat zacz
stopniowo wypiera zgromadzenie ludowe, ktre stanowio przeszkod w
ugruntowaniu jednowadztwa. Mimo nadania uchwaom senatu mocy ustawy,
sam senat wobec stale rosncego wpywu princepsa traci na znaczeniu.
Inicjatywa ustawodawcza w senacie przysugiwaa kademu senatorowi, jednak
z wnioskiem zawierajcym projekt uchway wystpowa najczciej cesarz. Od
czasw Sewerw, przy wnioskach stawianych przez cesarza, senat ogranicza
si jedynie do ich wysuchania. Prawnicy rzymscy jako rdo prawa podawali
sam wniosek, a nie uchwa zapad w wyniku gosowania.
5. Nauka prawa.
Dziaalno pontyfikw jak i pierwszych prawnikw wieckich sza w trzech
kierunkach:
Cavere ukadanie formu i klauzul czynnoci, istotnych w najstarszym
obrocie prawnym,
Respondere udzielanie odpowiedzi na zapytania w kwestiach prawnych,
Agere ukadanie formu procesowych, ktrymi strony musiay si
posugiwa w toku najstarszego procesu sdowego.
Od Augusta dziaalno uczonych prawnikw rzymskich staje si bezporednio
rdem prawa, a to przez ius publice respondendi. By to nadawany niektrym
prawnikom przywilej udzielania odpowiedzi na zapytania w kwestiach prawa, z
moc wic dla organw pastwowych.
Gwne kierunki pisarskiej jurysprudencji to komentarze do prawa cywilnego, do

edyktu pretorskiego albo do obu dziaw jednoczenie.
Z wyjtkiem podrcznikw, przyjta przez prawnikw metoda przedstawiania
pogldw prawniczych to kazuistyka, w ktrej przedmiotem rozstrzygnicia jest
okrelony przypadek wyjty z praktyki.
Dzieo Gaiusa skada si z 4 czci i oparte jest na specyficznej systematyce
prawa:
Obejmuje ono trzy materie:
Prawo dotyczce osb analizowane w I ksidze,
Prawo dotyczce rzeczy dzisiejsze prawo rzeczowe, spadkowe i
zobowizania
ksiga II i III,
Prawo dotyczce powdztw prawo procesowe IV ksiga.
by Micha Birula

W okresie poklasycznym prawotwrcza dziaalno cesarzy tak dalece
przytaczaa swobod w goszeniu pogldw, e okres ten mija pod zanikiem
upadku jurysprudencji jako czynnika prawotwrczego.
Teodozjusz II chcia uporzdkowa twrczo naukow prawnikw rzymskich,
jednak nie udao mu sie tego zrobi. Dokona tego dopiero 100 lat pniej
Justynian, ktry najcenniejsze fragmenty dzie prawnikw rzymskich zebra w
jednej z trzech czci swojej kodyfikacji.
6. Konstytucje cesarskie.
Edykty wydawa je cesarz na podstawie przysugujcego mu prawa. Miay one
moc obowizujc na terenie caego imperium albo na ograniczonym terenie.
Mandaty byy to instrukcje dla namiestnikw w prowincjach cesarskich,
senackich lub dla innych urzdnikw cesarskich. Mimo i ich adresatami byli
urzdnicy, wizay one jednak mieszkacw, ktrzy temu urzdnikowi podlegali.
Dekret by to wyrok wydany przez cesarza jako najwyszego sdziego. Za jego
porednictwem dokonywa on wykadni prawa, na ktrej wzorowali si
sdziowie. Cesarz t drog wprowadza te nowe zasady.
Reskrypt bya to odpowied cesarza na zapytanie urzdnikw, sdziw lub
osb prywatnych w kwestiach prawnych. Po skodyfikowaniu edyktu pretorskiego
sta si on ywym gosem prawa cywilnego. Poprzez reskrypt cesarz dokonywa
te autentycznej wykadni prawa.
Zbiory prawa
1. Przedjustyniaskie zbiory prawa. Nauczanie prawa.
Mimo ogromnej liczby konstytucji wydanych w okresie pryncypatu brak byo
jakiegokolwiek ich zbioru. Zebrania rozproszonych konstytucji podjli si
prywatni autorzy pierwszych zbiorw Gregoriusz (Codex Gregorianus) i
Hermogenian (Codex Hermogenianus). Niestety ich zbiory nie zachoway si do
naszych czasw.
Kodeks Teodozjaski zachowa si do naszych czasw. Jest to urzdowy zbir
konstytucji. Powsta z inicjatywy Teodozjusza II i obejmowa konstytucje wydane
przez Konstantyna Wielkiego i jego nastpcw a do Teodozjusza II i
Walentyniana II.
Sentencje Paulusa dzieo zachowao si prawie w caoci. Stanowi
kompendium zasad prawnych, wybranych prawdopodobnie jeszcze w III wieku
n.e. przez nieznanego autora z dzie Paulusa.
Wulgaryzacja prawa okres dominatu zapocztkowa oglny upadek kultury
prawniczej. Czsto posugiwano si, zwaszcza w praktyce najniszych sdw
prymitywnymi i uproszczonymi pojciami prawnymi. Zjawisko to silnie wystpio
w zachodniej czci cesarstwa rzymskiego poczynajc od czasw Konstantyna
Wielkiego. Stworzone w ten sposb prawo nazywa si prawem wulgarnym.
W Polsce termin prawo wulgarne zastpuje si terminem prawo pospolite ze
wzgldu na pejoratywny wydwik sowa wulgarne.
Nauczanie prawa:
by Micha Birula

Wierne zasadom prawa klasycznego byy funkcjonujce w tym okresie szkoy
prawa, ktre jako pastwowe zakady nauczania powstay na wschodzie i
zachodzie imperium. Najsawniejsze szkoy byy w Rzymie i Konstantynopolu.
Nauka trwaa 5 lat wedug jednolitego programu. Profesorowie z tych orodkw
wnieli duy wkad w dzieo kodyfikacji justyniaskiej.
2. Ustawodawstwo justyniaskie.
Justynian obejmujc wadz dostrzeg niedomagania stanu prawnego, co
skonio go do natychmiastowego uporzdkowania. Owocem tych wysikw byo
wielkie dzieo. Ostateczna nazwa zbioru to Corpus Iuris Civilis. Obejmuje on trzy
czci: Codex, Digesta, Institutiones oraz Novellae. Trzy pierwsze skadaj si na
waciwe dzieo kodyfikacyjne Justyniana, czwarta obejmuje pniejsze akty
normatywne Justyniana i jego nastpcw.
Aby stworzone dzieo miao charakter jednolity, a nadto by stare teksty
prawnicze dostosowa do prawa wczesnego obowizujcego, Justynian nada
kompilatorom prawo dokonywania odpowiednich zmian w przejmowanych
tekstach. Z tego uprawnienia komisje musiay czsto robi uytek, a dokonane
w ten sposb zmiany wersji autentycznej to tzw. interpolacje. Polegay one na
usuwaniu z przejmowanych tekstw nazw instytucji obecnie nieaktualnych, albo
te na zastpowaniu ich tymi, ktre zachoway aktualno. W wielu tekstach
wyrzucano cae fragmenty albo wtaczano nowe, czc tekst w sposb nie
zawsze spjny. T metod rwnie pewnym zasadom prawnym o charakterze
szczeglnym nadawano moc zasad o charakterze oglnym.
Codex:
Najatwiejsz prac miaa komisja zoona z 7 osb pracujca nad zbiorem
konstytucji cesarskich. Dysponowaa ona znanymi nam trzema kodeksami i
moga ograniczy si tylko do skompletowania konstytucji wydanych po
Kodeksie teodozjaskim. Dzieo ukoczone zostao w 529 r. Po opracowaniu
jednak nastpnych dwch czci kodyfikacji zasza konieczno
przeredagowania kodeksu.
Nowo zredagowany kodeks z roku 534 obejmuje konstytucje od Hadriana do
Justyniana. Dzieli si na 12 ksig, te dziel si na tytuy, w ktrych umieszczone
s w porzdku chronologicznym konstytucje tematycznie zwizane z tytuem.
Obszerniejsze konstytucje podzielone s na paragrafy, przy czym tekst
poprzedzajcy paragraf pierwszy to principium.
Digesta:
Ta cz kodyfikacji zwana rwnie Pandektami skada si z fragmentw 38 dzie
prawnikw rzymskich, z ktrych tylko trzech tworzyo w okresie
przedklasycznym, a dwch w poklasycznym. Autorami wikszoci tekstw s
prawnicy okresu pryncypatu.
Komisja zoona z 17 osb podzielona bya na podkomisje, opracowujce tzw.
masy: sabiniask, edyktaln, oraz papiniask.
Mniej wane dziea opracowano jako osobn cz zwan dzisiaj appendix. Wg
informacji Justyniana komisja przejrzaa 2000 ksig obejmujcych 3 miliony
wierszy z czego zaledwie 5% weszo do Digestw.
Zebrany materia uporzdkowano w 50 ksigach. Ksigi podzielono na tytuy, w
ktrych zgromadzono fragmenty z dzie prawnikw tematycznie zwizane z
tytuem. Wiksze fragmenty dziel si na paragrafy. Paragraf pierwszy
poprzedzony jest zawsze przez principium.
by Micha Birula

Institutiones:
Wg Justyniana Instytucje zawieraj caoksztat podstawowej informacji o prawie i
suy miay do zdobycia elementarnej wiedzy o prawie. Jako podrczniki do
nauki prawa, miay moc prawa na rwni z Kodeksami i Digestami. Autorzy
instytucji opierali si na swoim opracowaniu przede wszystkim na Instytucjach
Gaiusa, Ulpiana i Marciana.
Podzielono je na 4 ksigi, te na tytuy. Tytuy dziel si na paragrafy, przy czym
paragraf pierwszy poprzedzony jest principium.
Novellae:
Po zakoczeniu prac kodyfikacyjnych Justynian wydawa akty normatywne,
ktrymi wyjania, uzupenia albo zmienia prawo zawarte w samej kodyfikacji,
a nawet wprowadza zupenie nowe uregulowania. Niektre ze zmian byy do
istotne. Mimo, e Justynian zapowiada sporzdzenie urzdowego zbioru nowel.
Obietnicy jednak nie dotrzyma. Dokonali tego kompilatorzy prywatni, a do nas
dotary a trzy takie zbiory, z ktrych najbardziej kompletny zawiera 168 nowel.
3. Prawo rzymskie w Polsce.
Polska nigdy nie znalaza si pod panowaniem Rzymian, std nie byo tu
nigdy bezporedniej tradycji ich prawa. Przyjmujc jednak chrzecijastwo z
Rzymu, a nie z Konstantynopola, znalelimy si w sferze wpyww kultury
zachodniej.
O znajomoci prawa rzymskiego w Polsce ju w XII i XIII wieku wiadcz
informacje przekazane tak w Kronice Galla Anonima jak i Wincentego Kadubka.
W Polsce nie mona mwi o recepcji prawa rzymskiego na tak skal jak stao
si w XV i XVI wieku w Niemczech. Szlachta przeciwna bya prawu rzymskiemu,
a awersj uzasadniaa obaw poddania Polski pod wpywy Cesarstwa
Niemieckiego.
Postulaty recepcji prawa rzymskiego w Polsce wychodziy spod pira
wielkich naszych mylicieli epoki renesansu. Domagano sie albo rozcignicia
jego mocy obowizujcej wprost, albo te zreformowania prawa polskiego w
duchu prawa rzymskiego.
Wpyw prawa rzymskiego na polskie prawo ziemskie by stosunkowo mierny,
wikszy za by na polskie prawo miejskie, gdzie bardzo czsto stosowano je w
sposb posikowy.
Ruch kodyfikacyjny zainicjowany w dobie owiecenia w Zachodniej
Europie nie pozosta bez echa rwnie w Polsce. Powoany w tamtym okresie
przez sejm powoa komisj kodyfikacyjn pod przewodnictwem Andrzeja
Zamoyskiego. Mimo i z atwoci daje si w nim odnale elementy prawa
rzymskiego to jednak znajc awersj szlachty do prawa rzymskiego w samym
wstpie autorzy projektu deklaruj i przygotowali go nie dla Rzymian, lecz dla
wsprodakw.
Tragiczne losy pastwa polskiego pod koniec XVIII wieku zadecydoway
te o losach prawa obowizujcego na naszych ziemiach. Po rozbiorach
znalelimy si pod jurysdykcj trzech pastw zaborczych. Poniewa wszystkie
kodeksy tych pastw byy nonikami prawa rzymskiego w jego nowym
wcieleniu. Prawo obowizujce na ziemiach polskich weszo ostatecznie w krg
prawa rzymskiego.
Kiedy w XX wieku z czterech odrbnych aktw normatywnych stworzono
jednolity kodeks cywilny starano si zachowa w nim poprzednie rozwizania
ktre wytrzymay prb czasu. Dziki temu do dzisiaj jestemy w krgu prawa
rzymskiego.
by Micha Birula
4. Losy Prawa Rzymskiego Po Kodyfikacji Justyniaskiej

Po mierci Justyniana popyny dwoma odrbnymi nurtami: Nurt
Wschodni (czyli bizantyjski zrazu wartki, z upywem wiekw sabnie, by
w kocu prawie zupenie utraci si witaln), Nurt Zachodni
(pocztkowo niemal podskrny, oywa na nowo w redniowieczu i tak
zyskuje na sile, e w sposb nieprzerwany do dnia dzisiejszego twrczo
uynia myl prawnicz zwaszcza w obrbie tych wszystkich systemw,
ktre tworz tzw. romask rodzin prawa).
Prawo Rzymskie W Zachodniej Europie
a) Po upadku pastwa zachodniorzymskiego powstao kilka nowych pastw:
Ostrogotw, Wizygotw, Burgundw, Wandali, Frankw i inne. W pastwach
tych Germanie stosowali swoje rodzime prawo germaskie, Rzymianie yli
nadal wedug prawa uksztatowanego podczas istnienia ich pastwa.
Niektrzy wadcy pastw germaskich sporzdzili urzdowe zbiory
obowizujcego w ich pastwach prawa rzymskiego:
pastwo Ostrogotw pod koniec V wieku, Teodoryk Wielki Edictum
Teodorici.
Pastwo Burgundw:
pocztek VI wieku, krl Gundobad Lex Romana Burgundoriorum
rok 506, na polecenie krla Alaryka II Lex Romana Visigothorum na
tre Breavarium Alarici (druga nazwa) skadaj s wycigi z trzech
kodeksw (Gregorianus, Hermogenianus, Theodosianus), Instytucji Gaiusa
(tzw Gaius wizygocki), Sentencji Paulusa i jeden fragment pochodzcy od
Papiniana
wszystkie trzy Leges Romanae Barbarorum pod wzgldem
chronologicznym wyprzedzay dzieo kodyfikacyjne Justyniana. Byy
jednak pracami skromniejszymi pod wzgldem wykorzystanego
materiau, lecz take dalekie od doskonaoci, nie mwic o pewnych
naleciaociach germaskich, od ktrych Leges nie byo w stanie si
uchroni.
Spisy ostrogocki i burgundzki nie przeyy upadku pastwa w ktrych
obowizyway, natomiast Breavarium Alarici odegrao w historii prawa
rzymskiego na zachodzie Europy szczegln rol. Posugiwaa si nim
ludno romaska zamieszkujca poudniow cz pastwa frankoskiego
(mimo e przestao obowizywa) a w caej Zachodniej Europie byo
gwnym rdem znajomoci prawa rzymskiego a do XI wieku.
b) Szkoa Glosatorw Uniwersytet w Bolonii (1088), Ireneriusz, (nastpcy
jego byli czterej uczeni quatuor doctores Martinus, Bulgarus, Ugo i
Jacobus). Glosatorzy wykadali prawo rzymskie licznym suchaczom w
oparciu o rda justyniaskie, a nadto objaniali je, zwaszcza Digesta,
opatrujc ich niejasne fragmenty krtkimi uwagami (glosy), bd to midzy
liniami rkopisu (glosy interlinearne), bd te na jego marginesie (glosy
marginalne). Ostatni jego przedstawiciel Acuriusz uwieczy wieloletni
dorobek caej szkoy odrbnym wydaniem wszystkich glos w dziele zwanym
Glossa ordinaria (ok. 1250 roku), dziele o doniosym znaczeniu tak dla
wczesnych teorii prawa, jak i praktyki sdowej. To wszystko miao
znaczenie teoretyczne anieli praktyczne.
by Micha Birula

c) Szkoa
Postglosatorw
zwanymi
Komentatorami
gwni
przedstawiciele Bartolus de Saxoferrato oraz jego ucze Baldus de
Ubaldis. Poddaj oni analizie nie tyle same rda rzymskie, ile
pozostawione przez poprzednikw glosy, czyli uwagi do tyche rde.
Starajc si do nauki prawa wprowadzi pewien porzdek logiczny,
sprowadzaj oni normy prawne do okrelonych poj oglnych, by z kolei z
tych poj, w drodze dedukcji, wprowadzi pojcia szczegowe. W tym
zakresie byli te komentatorzy prekursorami szkoy prawa natury. Take oni
prbowali ju w drodze dedukcji wywodzi okrelone normy prawne z zasad
powszechnego adu spoecznego i dlatego dzisiaj uznaje si ich za tych,
ktrzy kadli fundamenty pod prawoznawstwo jako wyodrbnion dyscyplin
wiedzy ludzkiej. W opracowaniu komentatorw prawo rzymskie byo w stanie
unormowa najbardziej skomplikowane przejawy obrotu handlowego. Jego
hasem bya wolno wasnoci, autonomia woli podmiotu ksztatujcego
sw sytuacj prawn i zasada rwnoci stron wchodzcych w stosunki
obligacyjne. Prawo rzymskie, wzbogacone przez nich elementami prawa
kanonicznego i obowizujcego we Woszech prawa miejskiego (tzw. prawa
statutowego), stao si prawem uniwersalnym, lex generalis, wiata
nowoytnego.
d) Recepcja Prawa Rzymskiego w Niemczech (XV wiek doprowadzony
do koca w wieku nastpnym). Przedmiotem recepcji, czyli przejcia
systemu prawa rzymskiego jako obowizujcego w Niemczech, byo nie
czyste prawo ujte chociaby w kodyfikacji justyniaskiej, ale przetworzone
przez glosatorw i komentatorw, innymi sowy byo to prawo rzymskie
jakiego nauczano na woskich uniwersytetach. Ju od XII wieku w Niemczech
panowao przekonanie ze jako kontynuatorzy pastwowoci rzymskiej
powinno odzyska sw moc prawo ktre w tym pastwie kiedy
obowizywa. Rzesza niemiecka skadaa si wwczas z wielu pastw, ktre
miay wasne zrnicowane prawa wewntrzne. Recepcja zaspakajaa zatem
take denia do unifikacji prawa na terenie caej Rzeszy. Na terenie Rzeszy
w XIV wieku powstao wiele uniwersytetw. Znawcy prawa rzymskiego z tych
uniwersytetw jak i z Woskich zaczli stosowa w administracji pastwowej
lub w wymiarze sprawiedliwoci prawo rzymskie. W roku 1495 powoano Sd
Kameralny Rzeszy poowa jego czonkw musiaa mie wyksztacenie
prawnicze (rzymskie) a druga poowa powinna je zna. Spory maj by
rozstrzygane zgodnie z prawem rzymskim. Miao by stosowane wtedy gdy
w brakowao odpowiednich norm w prawie niemiecki. Prawo rzymskie byo
spisane, prawo niemieckie nie byo spisane i trudne do udowodnienia,
dlatego prawo rzymskie wyparo prawo niemieckie w sdach.
e) Drugie Wcielenie Prawa Rzymskiego w toku praktyki sdowej w
Niemczech prawo rzymskie ulego dalszym przemianom w celu
dostosowania go do zmieniajcych si potrzeb obrotu praw. Otrzymao
miano usus modernus pandectarum, albo heutiges rmisches Recht
(wspczesne prawo rzymskie). W tej postaci przetrwao ono w Rzeszy do 31
XII 1899 roku.
f) Common Law (Anglia), system opierajcy si nie na prawie stanowionym,
lecz na precedensach, atwo przezwyciy partykularyzm zwyczajowego
prawa angielskiego. Mimo e prawo rzymskie byo wykadane na
uniwersytetach angielskich, nie byo jednak w stanie pokona niechci do
jurystw-praktykw, ksztaconych w korporacjach szkolnych zwanych
oberami sdowymi (Inns of Court).
by Micha Birula

g) Hiszpania prawo rzymskie nie stracio swojego znaczenia. Stosowanoje
jako prawo posikowe, wychodzc z zaoenia e z niego wypywaj zasady
aequitatis, w Hiszpanii za aequitas uchodzia za pomocnicze rdo prawa.
Dlatego te w sdach hiszpaskich wielk wag przywizywano do dzie
wielkiego komentatora woskiego Bartolusa de Saxoferrato.
h) Francja
Cz Poudniowa zwana pays de droit crit (rejon prawa pisanego),
wpyw prawa rzymskiego by nieprzerwany nawet po upadku pastwa
zachodniorzymskiego. Obowizujce tam pierwotnie Braviarium Alarici
wyparte zostao pod wpywemglosatorw i komentatorw przez
justyniaskie zbiory prawa.
Cz Pnocna zwana pays de droit coutumier (rejon prawa
zwyczajowych), rwnie nie pozostaa obojtna na prawo rzymskie.
Humanizm Prawniczy by ostr reakcja na deformacje prawa rzymskiego
dokonane przez tzw. italicus mos docendi humanici za punkt wyjcia bior
prawo rzymskie czyste, bez naleciaoci szk poprzednich. Ich badania nad
zbiorami justyniaskimi doprowadziy, po raz pierwszy na tak skal, do
odkrycia zmian, jakie w tekstach oryginalnych poczynali kompilatorzy
justyniascy w trakcie prac kodyfikacyjnych (tzw. interpolacje). Byt prawa
rzymskiego i jego moc uzasadniali nie wzgldami wadzy (ratione imeri) lecz
nakazem rozumu (imperio rationis). Jacobus Cujacius i Hugo Donellus.
i) Prawo Rzymsko-Holenderskie (Roman-Dutch Law) zostao przeniesione
do Holandii z Francji w duym stopniu pod wpywem przeladowa
hugenotw.
j) Szkoa Historyczna XIX w. Niemcy prawo nie jest tworem
bezwzgldnych zasad rozumu, lecz produktem ducha narodu i warunkw, w
jakich ksztatowaa si jego historia (przeciwiestwo szkoy natury). Prawo
ma charakter cile narodowy. Fryderyk Savigny.
k) Pandektysci druga poowa XIX wieku w Niemczech Bernard Windscheid.
Odrzuca rozwaania historyczne, a gwny nacisk kad na metod
formalno-dogmatyczn. Za pomoc rozlicznych interpretacji rde
rzymskich, gwnie Pandektw, pandektyci tworz katalog poj prawnych.
l) Szkoa Prawa Natury narzdzie walki z niesprawiedliwoci spoeczn
pod hasem zgodnej z natur wolnoci czowieka (libertas) i jego rwnoci
(galit). Najwieksze sukcesy w XVII i XVIII wieku Hugo Grocjusz (holender)
a potem Samuel Pufendorf (niemiec).
m) Trzecie Wcielenie Prawa Rzymskiego proces XVII-to i XVIII-towiecznych
kodyfikacji prawa cywilnego. Wszystko to, co w prawie rzymskim wytrzymao
prb czasu, co jako twr oryginalny uzyskao powszechn aprobat i byo w
nim najcenniejsze, to wszystko w kodeksach prawa cywilnego yje nadal.
n) Wpyw prawa rzymskiego na wczesne kodeksy:
- Landrecht Pruski,
- BGB,
- ABGB,
- Kodeks Napoleona,
- Kodeks cywilny woski.
by Micha Birula
Proces rzymski prywatny.

Zagadnienia oglne
1. Prawo procesowe a prawo materialne.
Prawem cywilnym materialnym zwie si ten dzia prawa, ktry w sferze
stosunkw majtkowych i osobistych okrela prawa podmiotowe jednostki.
Prawo formalne (procesowe) spenia w stosunku do prawa materialnego rol
suebn. Ma na celu ochron bd realizacj praw podmiotowych okrelonych
przez prawo materialne.
Actio skarga lub powdztwo wnoszone przez powoda w celu realizacji
przysugujcego mu prawa podmiotowego.
Powd w procesie formukowym tylko wtedy mg realizowa swoje prawo, jeli
pretor udzieli mu odpowiedniej actio. Dla ochrony kadego zaskaralnego
stosunku cywilnoprawnego pretor albo przewidywa okrelon skarg w swoim
edykcie albo przyznawa ja ad hoc, jeli uzna, e wymaga tego interes
spoeczno gospodarczy.
Istniay prawa podmiotowe nie chronione adn skarg, a byway te takie
przypadki, e pretor przyznawa skarg komu, komu w wietle ius civile nie
przysugiwao adne prawo podmiotowe.
2. Historyczny rozwj procesu rzymskiego.
W najdawniejszych czasach rzymskich jedynym sposobem realizacji praw
prywatnych bya tzw. pomoc wasna. Speniaa ona rol pozytywn, ale niosa ze
sob rwnie niebezpieczestwo anarchii, stanowic zagroenie adu
spoecznego.
W miar wzrostu znaczenia organizacji pastwowej, zaczto ogranicza pomoc
wasn zastpujc j pomoc pastwa. W taki sposb doszo w Rzymie do
wyksztacenia si procesu sdowego, w ktrym obywatel rzymski mg
by Micha Birula

dochodzi swych roszcze, a jeli te okazay si uzasadnione, mg je realizowa
nawet poprzez egzekucj, ktrej przeprowadzenie pastwo rzymskie w peni
gwarantowao.
Najstarszym dochodzeniem roszcze jest tzw. sdownictwo zwyczajne.
Przechodzio ono przez dwa stadia. Pierwszym z nich jest znany juz ustawie XII
tablic proces legislacyjny, drugi pojawi si w III w. p.n.e. i nazywany by
procesem formukowym.
W okresie pryncypatu, obok panujcego procesu formukowego, pojawi si
proces kognicyjny. By on postpowaniem nadzwyczajnym, i stopniowo zacz
wypiera proces formukowy, by w okresie dominatu cakowicie go zastpi.
3. Organizacja sdownictwa i dwufazowo postpowania w procesie
zwyczajnym.
W czasach monarchii wymiar sprawiedliwoci znajdowa si w rkach krla,
przed ktrym proces cywilny toczy si od pocztku do chwili wydania wyroku.
Gdy liczba spraw wzrosa, wadcy pastwa rzymskiego zapewnili sobie
moliwo wpywania na t dziedzin, rezerwujc sobie prawo decydowania o
dopuszczalnoci kadego procesu i wpywu na jego przebieg.
Po upadku monarchii osob, w ktrej gestii znajdowa si wymiar
sprawiedliwoci by konsul. Po roku 367 p.n.e. jurysdykcja przesza w rce
pretora. W roku 242 p.n.e. w zwizku z intensywnym rozwojem rzymskich
kontraktw z obcokrajowcami powoano urzd pretora dla peregrynw,
sprawujcego jurysdykcj w sporach, w ktrych przynajmniej jedn ze stron by
nieobywatel rzymski. Spory wynike na tle transakcji targowych instruowa edyl
kurulny. Na prowincji jurysdykcj wykonywa namiestnik prowincjonalny.
Druga faza postpowania w ktrej nastpowao rozstrzygnicie procesu, toczya
si przewanie przed sdzi jednostkowym, zwanym iudex (w niektrych
przypadkach by to arbiter). Sdziego takiego wybieray zgodnie strony
procesowe, pocztkowo spord osb wpisanych przez pretora na specjaln
list, pniej spord nieposzlakowanych i dojrzaych obywateli rzymskich.
Procesowi rzymskiemu nie byy obce sdy kolegialne. Spory instruowane przez
pretora dla peregrynw rozstrzygali rekuperatorzy w liczbie 3 lub 5. Sdy
decemwiralne (10 osobowe) rozstrzygay prawdopodobnie spory o wolno, a
sdy centumwiralne (105 osobowe) spory o spadki.
4. Strony i ich zastpcy procesowi.
W kadym sporze sdowym wystpuj dwie strony. Jedna ktra zmierza do
urzeczywistnienia swego prawa podmiotowego (powd) oraz druga, od ktrej
powd domaga si okrelonego zachowania si (pozwany).
W procesie legisakcyjnym strony musiay wystpowa osobicie, gdy
zastpstwo procesowe byo tam w zasadzie niedopuszczalne.
W procesie formukowym, w obu fazach postpowania strony mogy posugiwa
si zastpcami. Zastpca ustanowiony w sposb uroczysty i w obecnoci
przeciwnika procesowego nosi miano kognitora. Ustanowiony w sposb
nieformalny, a take pod nieobecno strony przeciwnej zastpca nazywa si
prokuratorem.
by Micha Birula

Strony mogy te korzysta z pomocy mwcw sdowych zwanych adwokatami.
Adwokat nie by zbyt dobrze obeznany z prawem. W okresie republikaskim
adwokat spenia swoj funkcj bezpatnie, chyba e klient dobrowolnie uczyni
jakie przysporzenie.
5. Zdolno sdowa, zdolno procesowa i legitymacja procesowa.
Zdolno sdowa proces mg si toczy gdy strony j posiaday. Oznaczaa to,
e powodowi przysuguje prawo do dochodzenia roszcze na drodze procesu
wobec pozwanego. W procesie legisakcyjnym na przykad zdolno ta to jeden z
atrybutw zwizanych z obywatelstwem rzymskim.
Zdolno procesowa jest to zdolno do przedsibrania czynnoci, ktre w
procesie wywouj skutek prawny. Ta zdolno czy si na og ze zdolnoci do
czynnoci prawnych. Mona byo posiada zdolno sdow a pozbawionym by
zdolnoci procesowej.
Legitymacja procesowa czyli moliwo wystpienia w danym cile
okrelonym procesie w roli powoda bd w roli pozwanego. W procesie
windykacyjnym legitymowanym czynnie by waciciel kwirytarny pozbawiony
posiadania rzeczy, a legitymowanym biernie by ten, kto nie bdc wacicielem
rzecz posiada.
Postpowanie zwyczajne.
1. Proces legislacyjny.
Proces legislacyjny jest najstarszym procesem prywatnym. Postpowanie
toczyo si wycznie na podstawie ustawy. Mona byo w nim dochodzi
ochrony tylko takich praw, ktre przewidywane byy w obowizujcych
ustawach. Std wski zakres jego zastosowania. Postpowanie w obu fazach
toczyo si ustnie. W fazie pierwszej in iure strony musiay wygasza cile
przewidziane formuy. Jakakolwiek pomyka w ich wypowiedzi prowadzia do
przegrania procesu przez stron, ktra pomyk popenia.
Proces legislacyjny zna 5 sposobw postpowania, z czego trzy suyy do
przeprowadzenia postpowania sdowego, a dwie do przeprowadzenia
egzekucji.
W rozstrzyganiu sporw posugiwano si legis act sacramento. Suya ona
dochodzeniu praw zwizanych z wadztwem powoda nad rzecz lub osob, jak i
do dochodzenia roszcze o charakterze zobowizaniowym.
Nazwa legis actio pochodzi std, e obie strony procesowe, po wypowiedzeniu
wspomnianych formuek, wzyway si nawzajem do ustanowienia sacramentum,
ktre stanowia pewna kwota pienina deponowana przez strony w wityni
jako pewnego rodzaju zakad.
Spr przechodzi nastpnie do fazy drugiej, w ktrej sdzia rozstrzyga, czyje
sacramentum jest suszne. Strona przegrywajca spr tracia sacramentum na
by Micha Birula

rzecz wityni, a jeli by to pozwany, musia on nadto zaspokoi pretensj
powoda i to pod rygorem egzekucji.
2. Proces formukowy
a) Geneza procesu formukowego.
Przekazujc spraw do rozstrzygnicia rekuperatorom, udziela im pretor
pisemnej instrukcji, wedug jakich zasad maj oni w sprawie wyrokowa.
Instrukcja ta to wanie formuka od ktrej nazw wzi ten nowy proces
sdowy, stanowicy drugi etap w rozwoju rzymskiego procesu zwyczajnego.
Lex Aebutia z roku okoo 130 p.n.e. umoliwia stosowanie procesu
formukowego we wszystkich sporach midzy obywatelami rzymskimi.
Wprowadzenie procesu formukowego byo aktem niezwykej doniosoci dla
rozwoju prawa rzymskiego. Pretor majc du swobod w konstruowaniu
formuki, mg udzieli ochrony prawnej we wszystkich susznych w jego
przekonaniu przypadkach. Mg te odmwi jej wwczas, gdy ius civile
przyznawao komu jakie uprawnienia nie odpowiadajce jednak zasadom
susznoci i sprawiedliwoci. Przyznajc nawet powodowi actio mg pretor w
formuce umieci zarzut, ktry skutecznie chroni pozwanego przed
niesprawiedliwym zasdzeniem.
b) Postpowanie in iure.
Postpowanie sdowe rozpoczynao si od prywatnego wezwania pozwanego
przez powoda do stawienia si przed pretorem. W myl ustawy XII tablic
pozwany mia obowizek stawienia si przed pretorem. Jeeli wezwany nie
uczyni zado daniu powoda, wolno go byo doprowadzi przed pretora
si.
Wzywajc pozwanego do sdu, powd powinien go poinformowa o rodzaju
pretensji, a w obecnoci pretora winien powtrzy t sam informacje,
wskazujc na actio, z ktrej chciaby uczyni uytek.
Pretor po wysuchaniu stron albo jej udziela, albo odmawia ochrony
procesowej. Pretor mg nie dopuci do wdroenia postpowania, o ktrym
z gry byo wiadomo, i nie ma szans na powodzenie.
Pozwany mg przed pretorem uzna roszczenie powoda. Akt taki zwa si
confessio in iure. Postpowanie koczyo si wwczas, a confessio
zastpowaa wyrok i stanowia tytu egzekucyjny.
Kres dalszemu postpowaniu kada te przysiga zoona w obecnoci
pretora. Pozwany przysiga, e roszczenie nie istnieje i taka przysiga
zastpowaa wyrok oddalajcy powoda z jego daniem. Powd natomiast
przysiga, e roszczenie istnieje, co rwnoznaczne byo z wyrokiem
zasdzajcym.
Gdy przedmiotem sporu bya jaka rzecz, pozwany nie mia obowizku
wdania si w spr, musia jednak rzecz sporn wyda powodowi.
c) Litis contestatio.
Rezultatem caoksztatu czynnoci uczestnikw postpowania w fazie
pierwszej byo ustalenie treci formuki, ktr pretor przekazywa powodowi./
by Micha Birula

Uwieczeniem tego postpowania byo jednak wrczenie jej przez powoda
pozwanemu. W ten sposb strony ugruntowyway spr i daway wyraz swej
aprobacie co do wymienionego w formuce sdziego oraz zasad wedug
ktrych nastpi miao rozstrzygnicie sporu. Akt ten koczy postpowanie
in iure i zwa si litis contestatio.
Dwa razy w tej samej sprawie strony nie mogy si procesowa. Now prb
w tym kierunku paraliowa pretor albo z urzdu albo uzupeniajc formuk
nowym zarzutem procesowym.
W czasie ferowania wyroku moment litis contestatio by dla sdziego istotny
z punktu widzenia ustalania stanu faktycznego jak i stanu prawnego, gdy
one stanowiy podstaw wyroku.
d) Budowa formuki procesowej
Rezultatem postpowania w fazie in iure bya uzgadniana ze stronami i
spisywana formuka.
Stanowia ona dla sdziego program dziaania w fazie drugiej (apud iudicem)
okrelajc w sposb maksymalnie zwizy warunki pod jakimi mia on
zasdzi lub uwolni pozwanego.
W budowie formuki Gaius wyodrbnia cztery czci zwyczajne (intentio,
demonstratio, condemnatio i adiudicatio) oraz dwie czci nadzwyczajne
(exceptio oraz praescriptio).
Intentio jest czci formuki, w ktrej powd zawar tre swego dania.
Byy i takie formuki, ktre skaday si tylko z tej czci. danie powoda
zawarte w intentio mogo by albo cile okrelone albo bliej nieokrelone.
Demonstratio otwierao ono formuki w ktrych roszczenie opierao si na
fakcie. Stanowio ono zwizy opis stanu faktycznego, tym samym blisze
okrelenie podstawy prawnej rzdania.
Condemnatio bya alternatywnym upowanieniem sdziego do zasdzenia
albo uwolnienia pozwanego. Jej cech charakterystyczn byo to, e opiewaa
zawsze na pewn kwot pienin.
Adiudicatio wystpowaa w powdztwach dziaowych i zawieraa
upowanienie sdziego do zniesienia wspwasnoci poprzez podzia rzeczy
wsplnej z moliwoci dopaty przy podziale fizycznym nierwnym. Gdy
rzecz bya niepodzielna przez przysdzenie jej jednemu ze wspwacicieli
nakadao na niego obowizek spaty rwnowartoci pozostaych udziaw.
Exceptio jest czci skadow formuki umieszczan w interesie
pozwanego.
Praescriptio umieszczana bya w formuce na danie powoda
domagajcego si od pozwanego nie caoci wiadczenia lecz jego czci.
Miao to miejsce wwczas gdy wiadczenie miao by spenione w ratach.
Skarga arbitralna powd, ktremu zaleao na odzyskaniu samej rzeczy, a
nie kwoty pieninej tytuem surogacji mg si ni posuy.
by Micha Birula

Klauzula arbitralna na mocy tej klauzuli sdzia, ktry w wyniku
postpowania dowodowego doszed do przekonania, e rzecz naley si
powodowi, wzywa pozwanego do dobrowolnego oddania tej rzeczy.
e) Obrona pozwanego w procesie.
Negacja:
Proces tylko wtedy mg si toczy, gdy pozwany przynajmniej zaprzeczy
twierdzeniom powoda.
Negacja pozwanego nakadaa na powoda obowizek przeprowadzenia
dowodu na prawdziwo jego twierdze zawartych w intentio, przy czym
powd ponosi ujemne konsekwencje nieudanego dowodu, bowiem sdzia w
takich przypadkach wyda musia wyrok uwalniajcy pozwanego.
Exceptio:
Innym rodkiem sucym do obrony pozwanego bya exceptio, czyli zarzut
procesowy. Pozwany nie zaprzecza twierdzeniom powoda zawartym w
intentio, lecz przeciwstawia im inne okolicznoci faktyczne lub odmienn
podstaw prawn, ktre miay na celu zapobiec wyrokowi zasdzajcemu.
Jeli twierdzenia zawarte w exceptio okazay si prawdziwe, sdzia winien
wyda wyrok oddalajcy dania powoda. Prawdziwo t musia
udowadnia pozwany.
Exceptio doli:
Exceptio doli to zarzut podstpu. Posugiwa si ni pozwany wwczas gdy
powd uzyska swoje roszczenie podstpnie albo wwczas, gdy zasdzenie
go byoby sprzeczne z dobrymi obyczajami.
f) Rodzaje actiones.
Actiones im rem powdztwa rzeczowe, suce do ochrony praw
podmiotowych bezwzgldnych. Byy one skuteczne przeciwko komukolwiek,
kto naruszy cudze prawo do rzeczy. Powdztwo to zawierao stwierdzenie
powoda, e sporna rzecz stanowi jego wasno, albo e ma on w stosunki do
niej inne prawo rzeczowe.
Actiones in presonam- to powdztwa osobowe. Mona je byo wnie tylko
przeciwko oznaczonej osobie. By ni dunik, z ktrym powd znajdowa si
w stosunku obligacyjnym.
Bya ona wnoszona przy zobowizaniach powstaych z innych zdarze
prawnych, bd na wypadek niewykonania lub nienaleytego wykonania
zobowizania.
Powdztwa oparte na prawie pretorskim:
Powdztwo oparte na fakcie dziki nim pretor udziela ochrony procesowej
w sytuacjach, w ktrych ius civile jej nie przewidywao. Uzalenia j od
stwierdzenia przez sdziego opisanego w formuce faktu.
Powdztwo oparte na fikcji pretor fikcyjnie przyjmowa jaki element w
rzeczywistoci nie istniejcy, a potrzebny niezbdnie dla danego actio i
nakazywa sdziemu traktowa spraw tak, jakby fingowany element istnia
rzeczywicie.
Powdztwo z przestawionymi podmiotami stosowane wtedy gdy kto inny
by podmiotem prawa lub obowizku, a kto inny robi lub przeciw komu
by Micha Birula

innemu robiono z actio uytek. Taka actio umoliwiaa zastpstwo
procesowe.
Roszczenia z przestpstw:
Actio poenales suyy do dochodzenia przez poszkodowanego pewnej
kwoty tytuem kary prywatnej od sprawcy przestpstwa.
Rei persecutoriae zmierzay do wyrwnania szkody spowodowanej
deliktem.
Rei mixtae miay na celu uzyskanie odszkodowania oraz ukaranie sprawcy.
Powdztwa cisego prawa sdzia musia si cile trzyma polece
zawartych w formuce, dotyczcych stanu faktycznego jak i dochodzonych
roszcze. Do skarg tych naleay wszystkie powdztwa z kontraktw
jednostronnie wicych.
Powdztwa oparte na dobrej wierze przy tego rodzaju powdztwach w
intentio formuki umieszczano zwrot ex fide bona. Magistratura nie
okrelaa tu kwoty odszkodowania, lecz ustalenie jej pozostawiaa w kwestii
sdziego. Do tego rodzaju skarg naleay powdztwa z kontraktw
konsensualnych z wyjtkiem poyczki.
Skargi arbitralne z dodatkowym upowanieniem dla sdziego. Pretor
umieszcza klauzul arbitraln. Klauzula uzaleniaa zasdzenie pozwanego
od tego czy na wezwanie sdziego nie wyda on spornej rzeczy lub nie okae
jej dobrowolnie powodowi. Miaa na celu ochron interesw powoda, ktry
zmierza do odzyskania rzeczy albo do jej okazania.
g) Postpowanie apud iudicem
Postpowanie przed sdzi musiao zakoczy si z upywem pewnego
okresu, jeli proces nie mia by umorzony bez moliwoci wydania wyroku
kocowego.
Zadaniem sdziego byo ustalenie stanu faktycznego na podstawie
dostarczonych przez strony dowodw i wydanie na tej podstawie wyroku
stosownie do treci formuki. W zakresie obowizku przeprowadzenia dowodu
przestrzegano na og zasady, i obcia on tego, kto twierdzi, a nie tego kto
zaprzecza.
rodkami dowodowymi, jakimi posugiway si strony byli przede wszystkim
wiadkowie, dokumenty, opinie biegych ogldziny oraz przesuchanie stron.
Przeprowadzone dowody sdzia ocenia w sposb zupenie nieskrpowany.
W sprawach dla niego niejasnych mg uchyli si od obowizku wydania
wyroku, a wtedy spraw przekazywano innemu sdziemu.
Wyrok by prawomocny od chwili ogoszenia. Prawomocno oznacza, i w tej
samej sprawie midzy tymi samymi stronami po raz drugi proces toczy si
nie moe bez wzgldu na to jaki by wyrok.
3. Egzekucja
by Micha Birula

Tytu egzekucyjny dawa podstaw do wdroenia egzekucji, jeli pozwany w
cigu 30 dni nie zaspokoi pretensji powoda.
Proces legisakcyjny.
Powd w obecnoci pretora kad na pozwanym rk po czym przez 60 dni wizi
go w prywatnym wiezieniu, wyprowadzajc w dni targowe trzykrotnie przed
oblicze pretora i ogasza jego zaduenie. Jeli nikt dunika nie wykupi,
wierzyciel mg z nim zrobi co chcia.
Najstarszy proces rzymski nie przewidywa podejmowania osobicie przez
dunika w toku egzekucji adnych rodkw obrony. W jego obronie mogy
stan jedynie osoby trzecie.
Interwencja windeksa powodowaa uwolnienie dunika, ale prowadzia do
nowego postpowania. Jeli proces taki koczy si zasdzeniem dunika wyrok
opiewa na duplum wartoci kwoty na jak opiewaa egzekucja przeciw
dunikowi.
W okresie pniejszym take dunikowi przyznano prawo wystpowania w
charakterze wasnego windeksa.
Proces formukowy.
Egzekucj osobist stosowano wyjtkowo. Zastpia j w zasadzie egzekucja
majtkowa, ale uniwersalna, jako e skierowana bya na cay majtek dunika.
Przy wikszej liczbie wierzycieli wybierano magistra bonorum, ktry mia
egzekwowany majtek sprzeda w drodze licytacji. Kupowa go bonorum
emptor, ktry wpaca wierzycielom ustalone kwoty i wchodzi w caoksztat
stosunkw prawnomajtkowych po duniku, z ograniczeniem odpowiedzialnoci
za jego dugi.
Do egzekucji majtkowej uniwersalnej dopuszcza na og tylko taki dunik,
ktrego dugi przewyszay aktywa majtkowe.
Od czasw Augusta dunik, ktry sta si niewypacalny nie z wasnej winy,
mg sam dobrowolnie odda majtek w celu zaspokojenia wierzycieli.
W odniesieniu do osb stanu senatorskiego, osb niedojrzaych i chorych
umysowo wyksztacia si zasada przeprowadzania egzekucji tylko na czci ich
majtku, wystarczajcej na zaspokojenie pretensji wierzycieli. Ten typ egzekucji
zwany jest egzekucj majtkow syngularn.
W toku egzekucji dunik mg te podejmowa czynnoci okrelane jako
fraudem cerditorum. Byo to dziaanie dunika, ktry nie majc wiadomoci
swej niewypacalnoci, w drodze czynnoci prawnych lub faktycznych zmniejsza
swj majtek ze szkod dla wierzycieli.
Bezprawnemu uszczupleniu majtku dunika przeciwstawiao si prawo
pretorskie dlatego uczestniczenie w akcie fraudacyjnym klasyfikuje si jako
delikt prawa pretorskiego. rodki suce do jego ochrony byy skuteczne tylko
w okresie roku.
Ochrona pozaprocesowa
1. rodki ochrony pozaprocesowej:
W pewnych przypadkach pretor podejmowa dziaania majce na celu ochron
prawa. rodkami sucymi do tego byy:
by Micha Birula

a) Restitutio in integrum (przywrcenie do stanu pierwotnego) to
pozaprocesowy rodek ochrony, ktrego udziela pretor po zapoznaniu si z
istot sprawy uznajc za niebyy fakt, z ktrym prawo czyo niekorzystne
dla kogo skutki prawne.
b) Interdictum to rodek ochrony pozaprocesowej wydawany przez pretora lub
namiestnika prowincji na danie jednej strony, zawierajcy nakaz pod
adresem drugiej strony, aby co uczynia lub czego zaniechaa. Celem
interdyktu byo natychmiastowe przeciwdziaanie stanowi rzeczy, ktry
narusza obowizujcy porzdek prawny. Pretor wydajc interdykt nie bada
jego zasadnoci. Jeeli adresat interdyktu podporzdkowa si wezwaniu,
postpowanie koczyo si osigajc swj cel. W przypadku przeciwnym
interdictum stanowio podstaw do postpowania sdowego majcego na
celu ustalenie jego zasadnoci.
c) Missio in possessionem to wprowadzenie jakiej osoby zainteresowanej we
wadanie caym majtkiem drugiej osoby albo jego czci. Przejcie
majtku nastpowao z upowanienia pretora, udzielanego na podstawie
przysugujcego mu impreium. Missio bya pozaprocesowym rodkiem
przymusu stosowanym wobec waciciela zajtego majtku, aby skoni go
do okrelonego zachowania si, np. branie udziau w procesie.
d) Stypulacje pretorskie byy to sowne i w okrelonej formie czynione
przyrzeczenia stron, ktrych tre okrela pretor. Suyy one do udzielania
stronie zabezpieczenia umoliwiajcego realizacj roszczenia na wypadek
ewentualnej szkody, powstaej zarwno w toku procesu jak i po za nim. Do
zawarcia stypulacji pretor mg zmusi kad ze stron procesowych, groc
wprowadzeniem przeciwnika w jej majtek.
Postpowanie nadzwyczajne
1. Proces kognicyjny
a) Geneza procesu kognicyjnego
Genezy procesu kognicyjnego doszukiwa si mona w niektrych
postpowaniach o charakterze administracyjnym, stosowanych pod koniec
republiki. O zastosowanie rodkw administracyjnych do ochrony interesw
moga zwrci si do magistratury strona pozbawiona ochrony procesowej.
Magistratura, jeli uznaa, e proba zasuguje na uwzgldnienie,
rozpatrywaa spraw i wydawaa decyzj, gwarantujc zarazem jej
wykonanie rodkami, ktre stay si do jej dyspozycji.
Zakres stosowania tej praktyki rozszerza si znacznie za czasw cesarstwa,
od Augusta poczynajc. Cesarz, jako stojcy na szczycie drabiny
hierarchicznej magistratur rzymskich, mia rwnie prawo rozstrzygania
spraw w trybie administracyjnym.
Wraz ze stabilizacj kompetencji podlegych cesarzowi urzdnikw sprawy
mogy by rozpatrywane take przed ich trybunaem.
Organami kompetentnymi do rozstrzygania sporw w procesie kognicyjnym
byli urzdnicy wyznaczeni przez cesarza. Do nich naleeli prefekci,
konsulowie, pretorzy, inni urzdnicy niszego stopnia a nawet senat. Kad
spraw mg oczywicie rozpatrywa cesarz osobicie. W przeniesionym z
by Micha Birula

Rzymu na prowincj procesie kognicyjnym orzekali funkcjonariusze
administracji pastwowej.
Co do procesu kognicyjnego, stwierdzi naley, i wpyw jego na rozwj
prawa procesowego na kontynencie europejskim, zwaszcza na proces
kanoniczny jest ogromny. Jego lady widzimy rwnie w szeregu instytucji
wspczesnego polskiego procesu cywilnego.
b) Organizacja sdownictwa.
W okresie dominatu wymiar ten jest ju zorganizowany hierarchicznie, a
wykonuje go aparat administracji pastwowej. Nastpio zatem stopienie si
dwch funkcji pastwowych. Na czele tej drabiny sta cesarz. W jego imieniu
wydawane s wszystkie wyroki sdowe, tak przez podlegych mu
urzdnikw, jak i ich delegatw. Z tego tytuu kady obywatel mia
teoretycznie prawo zwrci si do cesarza z prob o rozstrzygnicie jego
sporu, a jeli nie czyni tego bezporednio, sprawa jego moga trafi przed
trybuna cesarski drog odwoania od wyrokw sdw niszej instancji.
Na czele hierarchii w aparacie wymiaru sprawiedliwoci obu stolic stali
prefekci miejscy. W prowincjach sd sprawowa rector prowincji albo jego
zastpca. Kady z wymienionych urzdnikw mg przekaza swoje
kompetencje w zakresie sprawiedliwoci osobie przez siebie powoanej, a
take wybranym przez strony arbitrom, ktrych zatwierdza kompetentny
urzdnik.
Posiedzenia sdu mogy odbywa si w kady dzie z wyjtkiem dni
witecznych, ale nie publicznie tylko w pomieszczeniach zamknitych.
c) Wszczcie i przebieg postpowania sdowego.
Litis denuntiatio jest to pismo procesowe, w ktrym powd przedstawia
zwile swoje roszczenie wobec pozwanego i wzywa go do stawienia si w
okrelonym terminie w sdzie.
w termin wynosi na og 4 miesice.
Zgodnie z prawem justyniaskim wezwanie pozwanego do sdu odbywao
si za porednictwem pisma zwanego libellus conventionis.
W tym pozwie powd rwnie precyzuje zwile przedmiot swego dania i
jego podstaw prawn.
Prawo rzymskie przechodzi od systemu skarg procesowych do systemu praw
podmiotowych. Procesowa moe si kady, kto uwaa, i naruszone zostao
jego prawo podmiotowe, ktre taka czy inna actio wyraa.
Tre libellus conventionis ma w procesie due znaczenie dla oceny, czy
powd nie dopuci si uchybienia procesowego.
Podstawowym skutkiem wniesienia libellus conventionis jest tzw. zawiso
sporu, co oznacza, e w tej samej sprawie nie moe si midzy tymi samymi
stronami toczy postpowanie przez innym sdem jak dugo trwa zawiso
tego sporu.
W cigu 10 dni od otrzymania pozwu winien pozwany, jeli nie zamierza
zaspokoi pretensji powoda, da gwarancje stawienia si w sdzie we
wskazanym terminie i udzieli pisemnej odpowiedzi na pozew. Odpowied
taka to libellus contradictionis. Przedstawia w niej pozwany zarzuty pod
by Micha Birula

adresem powoda i ewentualnie wasne pretensje pod adresem powoda
(powdztwo wzajemne).
Postpowanie przed sdem skada si z trzech czci: pierwsza wstpna,
cz rodkowa postpowanie dowodowe, cz kocowa wydanie
wyroku.
W procesie kognicyjnym wyranie wzrosa rola adwokata. W okresie
dominatu godno adwokata moga piastowa jedynie osoba o
nieposzlakowanej opinii. O szczeglnej pozycji adwokata wiadczy moe to,
e w skad komisji powoanej do uoenia Kodeksy wchodzio dwch
adwokatw, a przy ukadaniu drugiej wersji ju trzech.
Adwokat skada przed sdem niezbdne do dalszego postpowania pisma
procesowe i imieniu swojego klienta.
Powd o ile pozwany nie uzna przed sdem jego roszczenia, przedstawia
ustnie fakty i przeprowadza wywd prawny w celu uzasadnienia swojego
dania. Przeciwnik jego tym wywodom ustnie si przeciwstawia.
Po tych czynnociach ma miejsce litis contenstatio. Wg Justyniana ma to
miejsce po zoeniu przez strony i ich adwokatw przysigi, i w procesie
postpowa bd zgodnie z wymogiem prawa.
d) Dowody.
rodki dowodowe byy takie same jak w procesie formukowym. Zmieniy si
tylko zasady ich oceny. Sd traci absolutnie pen swobod w ustalaniu ich
wiarygodnoci, a zamiast zasady swobodnej oceny dowodw pojawiaj si
przejawy legalizmu dowodowego. Oznacza to, i ustawodawca, czyli cesarz,
za porednictwem swoich aktw normatywnych ustala pewne dyrektywy,
jakich musi si trzyma sdzia w procesie ustalania stanu faktycznego na
podstawie przeprowadzonych dowodw.
Najwiksz warto dowodow miay dokumenty zredagowane przez
urzdnikw pastwowych.
Dokumenty sporzdzone przez notariuszy rwnie miay tak moc, jeli
potwierdzone zostay przysig przez ich autorw.
W okresie dominatu wzrasta rola notariatu. Notariusz (Tabellio) to osoba
prywatna, ktra zawodowo trudni si sporzdzaniem dokumentw na
zlecenie osb prywatnych.
Zaufanie, jakim obdarzono ich akty, gwarantowane byo kontrol ich
dziaalnoci ze strony urzdnikw pastwowych.
O wysokoci wynagrodzenia notariuszy za zredagowanie dokumentu
wspomina ju Dioklecjan w swym edykcie o cenach maksymalnych.
Dokumenty sporzdzone przez osoby prywatne miay warto dokumentu
publicznego, jeli podpisane zostay co najmniej przez trzech wiadkw.
O sile dowodowej wiadkw decydowao przede wszystkich spoeczne
pochodzenie skadajcego zeznanie. Wywodzcym si z klas wyszych
sdzia musia da wiar przed zeznaniem osb niszego pochodzenia.
W pewnych przypadkach przysiga stron miaa decydujce znaczenie dla
rozstrzygnicia sprawy.
by Micha Birula

W postpowaniu dowodowym pojawiaj si w coraz szerszym zakresie
domniemania. Nakadaj one na sdziego obowizek wysuwania wniosku co
do faktw trudnych albo niemoliwych do udowodnienia. W prawie
klasycznym domniemania naleay do rzadkoci.
W procesie kognicyjnym pojawiaj si domniemania, ktre dowodu na
przeciwiestwo nie dopuszczaj.
Postpowanie przed sdem byo protokoowane. Czynno ta bya
nieodzowna na wypadek ewentualnego zoenia przez ktrkolwiek ze stron
apelacji od wydanego w sprawie wyroku.
e) Wyrok
Po ocenie przeprowadzonych dowodw wedug kryteriw narzuconych przez
konstytucj cesarskie sdzia wydawa wyrok. Formuowa go na pimie i
ogasza publicznie.
Wyrok zasdzajcy nie musi koniecznie opiewa na kwot pienin. Moe
na pozwanego nakada niekiedy obowizek wydania przedmiotu sporu lub
czynienia bd nie czynienia czego.
Postpowanie zaoczne toczy si ono mogo pod nieobecno powoda jak i
pozwanego. Sd podejmowa jedynie starania, by nieobecnego sprowadzi
do sdu. W tym celu executor trzykrotnie poszukiwa nieobecnego w jego
domu, a jeli usiowania te nie day rezultatu, przeprowadzano normalnie
postpowanie sdowe.
Nieobecno pozwanego w procesie rwnie nie stanowia przeszkody do
wydania wyroku zaocznego, ktry mg opiewa na korzy nieobecnego.
Jeli spr toczy si o rzecz, a powd uprawdopodobni swoje roszczenie,
sdzia mg upowani go do wejcia w posiadanie przedmiotu sporu.
W procesie justyniaskim przewidywano obowizek zasdzenia os strony
przegrywajcej na rzecz przeciwnika procesowego wydatkw, jakie ten
ostatni ponis w zwizku z prowadzeniem procesu. Jeli wyrok uwzgldnia
tylko czciowo roszczenie powoda, sd mg wydatki te wzajemnie
skompensowa, czyli po prostu znie.
Konstytucja Zenona z roku 487 wprowadzia moliwo przysdzenia od
strony przegrywajcej proces na rzecz fiskusa pewnej kwoty pieninej
tytuem kary. Jest to swego rodzaju namiastka opaty sdowej.
f) Apelacja.
Procesowi legisakcyjnemu i formukowemu obca bya jakakolwiek moliwo
odwoania si od wyroku przez stron, ktra uwaaa, i staa si jej
niesprawiedliwo.
W procesie kognicyjnym zmienia si ta sytuacja. Strona traci przede
wszystkim jakikolwiek wpyw na wybr sdziego. Ten z kolei decyduje o tym,
wg jakich zasad spr ma by rozstrzygnity. Byo wic podane, by stronie
przegrywajcej proces pozostawi moliwo uruchomienia kontroli
zgodnoci orzeczenia z obowizujcym prawem oraz prawidowoci samego
postpowania sdowego. T moliwo miaa da apelacja.
Strona uwaajca si za pokrzywdzon wyrokiem moga odwoa si od
niego do urzdnika wyszego stopniem, domagajc si ponownego
by Micha Birula

rozpatrzenia sprawy. Moga to uczyni w przepisanym terminie czy to ustnie
do protokoa sdowegho, czy te w odrbnym pimie zwanym libellus
appellationis. Na pismo takie strona przeciwna moga odpowiedzie
pisemnie, przedkadajc libellus efutatorius, w ktrym zbijaa zawarte w
apelacji argumenty.
Sd apelacyjny orzeka ponownie co do istoty sprawy, a zatem apelacja
powodowaa przeniesienie uprawnie do takiego orzekania na sd wyszego
rzdu. Ten sd nie by zwizany granicami apelacji. Przeprowadza ponownie
dowody przedoone przez strony, a ustalajc stan faktyczny mg doj do
wnioskw odmiennych od tych, do jakich doszed sd niszego rzdu.
Uzasadniajc apelacj sd wydawa nowy wyrok, ktry zastpowa
rozstrzygnicie sdu niszego rzdu.
Apelacja poczona bya z duym ryzykiem dla apelujcego. Pierwotnie, na
wypadek jej nieuwzgldnienia, winien by on uici wygrywajcemu
czterokrotn warto kosztw sdowych. Konstantyn Wielki czyni apelacj
jeszcze bardziej ryzykown. Przegrywajcy traci poow swego majtku, a
nadto skazywany by na dwuletnie wygnanie albo prac w kopalni.
Prawomocny wyrok powodowa definitywne skonsumowanie przysugujcej
powodowi skargi a nadto by przeszkod do wniesienia w sprawie apelacji.
g) Egzekucja.
W procesie kogicyjnym zanika definitywnie venditio bonorum. Zastpuje j
distractio bonorum, czyli sprzeda pojedynczych przedmiotw dunika do
zaspokojenia pretensji wierzyciela. Przedmiotem egzekucji by cay majtek
dunika, ale tylko w przypadku jego niewypacalnoci, albo gdy wierzycieli
byo kilku.
Znika definitywnie egzekucja osobista, a wizienie za dugi stosowane byo
wycznie jako rodek majcy uatwi egzekucj majtkow. Powd, ktry
uzyska wyrok zasdzajcy pozwanego na wydanie rzeczy, moe domaga
si od sdziego, by z pomoc wonego egzekutora wprowadzony zosta w
posiadanie przysdzonej rzeczy. W przypadku zasdzenia pozwanego na
zapacenie powodowi pewnej kwoty pieninej dokonuje powd sekwestracji
pewnych przedmiotw majtkowych pozwanego w zastaw. Jeli mimo tego
zastawu dunik nie wykona dobrowolnie postanowie zawartych w wyroku,
zastaw by po upywie dwch miesicy sprzedawany w drodze licytacji. Z
uzyskanej ceny zaspokajali pretensje wierzyciela, a nadwyk zwracali
dunikowi.
h) Episcopalis audientia.
Obok wymiaru sprawiedliwoci sprawowanego przez urzdnikw
administracji pastwowej pojawia si w epoce chrzecijastwa
konkurencyjny wymiar sprawiedliwoci sprawowany przez biskupw i to nie
tylko w sprawach cywilnych lecz take w sprawach karnych.
Konstytucje Konstantyna Wielkiego regulujce to postpowanie poddawane
s wtpliwoci. Miay one nawet zapewnia moliwo porzucenia przez
strony sdu pastwowego by przed trybunaem biskupim podda si, ju bez
moliwoci apelacji jego wyrokom.
by Micha Birula

Sytuacja ulega zmianie z chwil wydania w tek kwestii w roku 398
konstytucji przez cesarzy Arkadiusza i Honoriusza. Odtd do skierowania
procesu przed trybuna biskupi wymagana bya zgoda obu stron.
Wiele uwagi temu konkurencyjnemu do wieckiego wymiarowi
sprawiedliwoci powici Justynian. Podobnie jak jego poprzednicy Justynian
widzia w tym form obrony interesw ubogich warstw spoecznych przed
naduyciami ze strony czynnikw majtnych i uprzywilejowanych.
i) Proces reskryptowy.
Odmian procesu kognicyjnego jest proces reskryptowy. Ju w okresie
pryncypatu sdzia majcy trudnoci w rozwikaniu jakiego problemu
prawnego, mg zwrci si do cesarza z prob o rozstrzygnicie jego
wtpliwoci. To samo mogy osoby prywatne czyni drog listow,
przedstawiajc opis stanu faktycznego sprawy.
Cesarz lub wysoki urzdnik dokonywa prawnej oceny sprawy, przesyajc
osobom zainteresowanym odpowied z zastrzeeniem tej treci, e opisany
stan faktyczny odpowiada prawdzie. Sdzia, ktry nastpnie rozstrzyga
dan spraw zwizany by opini prawn zawart w reskrypcie, chyba ze
ustalony stan faktyczny nie pokrywa si z tym opisanym w reskrypcie.
Podmioty prawa
1. Zdolno prawna
Zdolno prawna jest to moliwo zajcia w stosunkach prawnych stanowiska
podmiotu prawa lub obowizku np. waciciel i wierzyciel posiadali czynn
zdolno majtkow, dunik posiada biern zdolno majtkow.
Zdolno do czynnoci prawnych polega na moliwoci skadania i
przyjmowania takich owiadcze woli, ktre wywoaj skutek prawny.
W prawie rzymskim mona byo mie zdolno do czynnoci prawnych nie
majc adnej zdolnoci prawnej, np. dojrzay niewolnik.
Mona te byo mie zdolno prawn nie majc zdolnoci do czynnoci
prawnych, np. obywatel rzymski w wieku dziecistwa.
Pen
zdolno prawn warunkoway trzy czynniki ( trzy status):

Wolno,
Obywatelstwo,
Stanowisko w rodzinie.
Tylko ten by w peni zdolny prawnie, kto by osob woln, mia obywatelstwo
rzymskie, a w rodzinie nie podlega niczyjej wadzy.
2. Pocztek i koniec osobowoci fizycznej.
Pocztek osobowoci fizycznej rozpoczyna si w zasadzie z chwil urodzenia
czowieka, ale w prawie rzymskim pen zdolno nabywa ten kto mia trzy
status.
Pewne prawa (prawo do spadku) mona byo zastrzec ju dla podu w onie
matki. Przyjmowano fikcj, e dziecko poczte przyszo ju na wiat. Nowo
narodzony stawa si podmiotem tych praw jeli przyszed na wiat ywy.
by Micha Birula

Istnia spr co do owej ywotnoci:
Prokuliani za osob yw uzna naley niemowl, ktre wydao kwilenie,
Sabiniani ruch ciaa niemowlcia, zwaszcza oddychanie.
Prawo justyniaskie przychylio si do pogldw sabiniaskich.
Niemowl musiao mie posta ludzk, nie nabyway zdolnoci prawnej
potworki.
Nabycie zdolnoci prawnej przez noworodka mogo mie ogromn donioso
prawn, szczeglnie na gruncie prawa spadkowego.
Jeli noworodek zmar bezporednio po urodzeniu to spadek po nim dziedziczyli
spadkobiercy ustawowi (rodzestwo, rodzice).
Niewany by te testament, ktry nie uwzgldnia praw do spadku pogrobowca.
Jeli dziecko narodzio si martwe to testament zachowywa swoj moc. Jeli
urodzio si ywe, nastpowao dziedziczenie beztestamentowe.
Koniec osobowoci fizycznej koczy si wraz ze mierci czowieka.
Zmiany w tej dziedzinie mogy nastpi jeszcze za ycia czowieka przez utrat
lub zmian jednego z trzech status.
Trzy rodzaje umniejszenia osobowoci czowieka:
Capitis demuntio maxima gdy podmiot traci wolno,
Capitis demuntio media gdy podmiot traci obywatelstwo rzymskie,
Capitis demuntio minima gdy podmiot zmieni swoje stanowisko w
rodzinie.
3. Status libertatis
Wg Gaiusa najwaniejszym podziaem w prawie osobowym by podzia na
wolnych i niewolnikw. Zatem pierwszym i nieodzownym elementem zdolnoci
prawnej wg prawa rzymskiego bya wolno.
Niewolnik nie traktowany jako podmiot, ale przedmiot prawa:
Jeli waciciel niewolnika zmar, nie pozostawiajc dziedzicw, nie
uzyskiwa wolnoci,
Nie uzyskiwa wolnoci w wyniku ucieczki,
Niewolnik nie posiadajcy waciciela by rzecz niczyj, i jako taka mg
by przedmiotem zawaszczenia,
Niewolnik nie mg by wacicielem, wierzycielem ani podmiotem w
sferze prawa familijnego,
Nie mg pozywa, ani te by pozwanym,
Waciciel mia nad niewolnikiem prawo ycia i mierci.
Contubernium byo to poycie niewolnika z niewolnic, a nawet z osob woln.
Nie byo uznawane za maestwo, ale za stan faktyczny. Dzieci zrodzone z
takiego zwizku byy rwnie niewolnikami i stanowiy wasno tego, kto by
wacicielem ich matki niewolnicy. Dziecko niewolnicy to partus ancillae.
Peculium - waciciel niewolnika mg przekaza mu cz swojego majtku, ale
majtek ten oraz uzyskiwane z niego poytki stanowiy wasno pana.
Peculium bya to sprytnie pomylana instytucja materialnej zachty dla
niewolnika do wydajniejszej pracy na rzecz pana. Czsto zawiera niewolnik ze
swym panem ukad, e jeli pomnoy peculium do okrelonej wysokoci to
uzyska wolno. Od Marka Aureliusza takie przyrzeczenie stao si nawet
zaskaralne.
by Micha Birula

Zdarzao si te, e waciciel sprzedawa niewolnika wraz z peculium co
podnosio jego warto rynkow.
Zobowizania naturalne wszystko co niewolnik naby od osb trzecich stawao
si wasnoci waciciela, z mocy bezwzgldnie obowizujcego prawa. To
samo dotyczyo wierzytelnoci. Jedynie za dugi zacignite przez niewolnika
waciciel odpowiada osobicie, ale wierzyciel nie mg dochodzi ich
wykonania na drodze sdowej.
Odpowiedzialno noksalna w wyniku dziaania niewolnika waciciel mg si
wzbogaci, ale nie mg zuboe. Jedynie za szkody wyrzdzone przez
niewolnika osobom trzecim odpowiada waciciel, ale mg si uwolni od tej
odpowiedzialnoci wydajc niewolnika poszkodowanemu.
Za zobowizania zacignite przez niewolnika w wyniku czynnoci dozwolonej
waciciel odpowiada wyjtkowo. W redniowieczu powdztwa te okrelane byy
wspln nazw:
Actiones adiecticiae qualitatis.
Miay one zastosowanie w cile okrelonych przypadkach:
Actio de peculio waciciel, ktry wydzieli swojemu niewolnikowi

peculium odpowiada za zacignite dugi przez niewolnika na nie. Jeli
waciciel by rwnie wierzycielem niewolnika z peculium tego w
pierwszej kolejnoci potrca swoj wierzytelno (prawo dedukcji).
Actio tributoria w przypadku peculium obrconego na cele handlowe
waciciel obowizany by podzieli je z tytuu dugw midzy wierzycieli
proporcjonalnie do ich wierzytelnoci, uwzgldniajc na tych samych
zasadach (bez prawa dedukcji) rwnie swoje wierzytelnoci obciajce
peculium.
Actio de in rem verso za zobowizania niewolnika w wyniku ktrych
nastpio przysporzenie w majtku waciciela odpowiada on do
wysokoci tego przysporzenia.
Actio quod iussu w penej wysokoci odpowiada waciciel za
zobowizania niewolnika, ktre ten zacign wobec osoby upowanionej
przez waciciela do zawarcia kontraktu z niewolnikiem.
Actio exercitoria i institoria w penej wysokoci odpowiada waciciel
(exercitor) za zobowizania swego niewolnika, ktre ten zacign penic
funkcj kapitana statku albo kierownika (institor) przedsibiorstwa
handlowego lub przemysowego.
Gwne przyczyny powstania niewoli:
Wzicie w niewol nieprzyjacielsk w wyniku dziaa wojennych. Traci

wolno take obywatel rzymski, ktry popad w tak niewol. Jeli z niej
powrci odzyskiwa peni praw. Gdy zmar w niewoli przyjmowano fikcj,
e zmar w momencie dostania si do niewoli, a wic jako osoba wolna.
Byo to niezbdne, aby zachowa wano pozostawionego przez niego
testamentu.
Urodzenie si z matki niewolnicy. Jednak dziecko zrodzone z matki, ktra
w czasie ciy chocia przez chwil bya wolna rodzio si wolne.
Sprzeda w niewol niewypacalnego dunika.
Niewola gasa przez wyzwolenie (manumissio)

by Micha Birula
Manumissio vindicta dokonywana w obecnoci pretora, waciciela

niewolnika i osoby trzeciej, ktra za zgod waciciela stwierdzaa, e
niewolnik jest osob woln.
Manumissio censu przez wpisanie niewolnika, za zgod waciciela na
sporzdzan co pi lat przez cenzora list obywateli.
Manumissio testamento przez nadanie wolnoci w testamencie.
Manumissio in eclesia w czasach dominatu dokonywana przez
owiadczenie waciciela zoone przed biskupem i zebraniem gminy
chrzecijaskiej.
4. Status civitas
W myl zasady osobowoci albo personalnoci prawa kady obywatel rzdzi si
prawem tej gminy czy tek civitas do ktrej przynalea i na odwrt prawo
okrelonej civitas dostpne byo tylko jej obywatelom.
Na tej podstawie zdolno prawn w sferze rzymskiego ius civile mia wycznie
obywatel rzymski.
Prawa obywatela rzymskiego z tytuu przynalenoci do civitas:

Sfera prawa publicznego:
Prawo do uczestnictwa w zgromadzeniach ludowych
Moliwo gosowania w trakcie uchwalania ustaw
Moliwo wyboru wyszych magistratur republikaskich
Moliwo wyboru samego obywatela na te stanowiska.
Sfera prawa prywatnego:
Moga mu przysugiwa wadza ojcowska
Mg zawrze legalne maestwo
Mg bra udzia w obrocie prawnym
Mg by podmiotem praw rzeczowych
Mg korzysta z instytucji prawa spadkowego.
Latyni osoby wolne, zamieszkujce imperium rzymskie, mieszkacy gmin
miejskich Latium. Byli to dawni sprzymierzecy Rzymu. Prawo latyskie byo
bardzo zblione do prawa rzymskiego, a w wielu przypadkach latyni mogli
korzysta bezporednio z norm prawa rzymskiego. Po nadaniu im obywatelstwa
stanowili obywatelstwo porednie midzy obywatelami Rzymu a peregrynami.
Peregryni byli to wolni, pozostali obywatele imperium rzymskiego. Peregryni,
ktrym Rzymianie po podbiciu pozostawili ich civitas posugiwali si swoim
wasnych prawem ius peregrinorum. Ci, ktrym Rzymianie w czasie podboju
zniszczyli civitas mogli korzysta w obrocie prawnym tylko z ius gentium.
5. Status familiae
Trzecim i ostatnim czynnikiem wywierajcym wpyw na zdolno prawn byo
stanowisko jakie okrelony podmiot zajmowa w rodzinie.
Z uwagi na to stanowisko obywatel rzymski mg by albo osob nie
podlegajc niczyjej wadzy, albo te podlegajc wadzy mskiego
zwierzchnika familii.
Pen zdolno prawn miaa tylko osoba nie podlegajca niczyjej wadzy, a jeli
bya pci mskiej, to bez wzgldu na jej wiek nosia miano pater familias.
by Micha Birula

Tak jak niewolnikowi tak i synowi mg ojciec przekaza w zarzd cz swojego
majtku jako peculium. Przekazane synowi peculium miao wzbogaci jego
dowiadczenie yciowe i wprowadza w arkan dziaalnoci gospodarczej.
Rne rodzaje peculium:
Peculium przekazywane synowi, wyodrbnione rzeczowo, ale nie

prawnie z majtku ojca (ojciec pozostawa jego wacicielem),
Peculium casterense syn mg zatrzyma dla siebie to co dosta w
zwizku ze zub wojskow (od Augusta), take darowizny i spadki.
Peculium quasi casterense majtek zdobyty przez syna w trakcie suby
cywilnej bdcy jego wasnoci.
Peculium adventicium majtek zatrzymany przez syna, otrzymany od
matki, od osb trzecich lub w inny sposb. Mg nim zarzdza ojciec,
chyba e w wyrany sposb zaznaczono, e korzysta z niego moe tylko
obdarowany.
Najdawniejsza rodzin rzymsk tworzy zesp osb zwizanych sztucznym

elementem jakim bya podlego pod pater familias.
Osoby wchodzce w skad tej rodziny to agnaci, a istniejca midzy nimi wi to
pokrewiestwo agnacyjne.
Krewni agnacyjni osoby, ktre podlegay tej samej wadzy ojcowskiej, albo
podlegay by jej gdyby w ojciec jeszcze y.
Krewnym agnacyjnym nie mona byo sie sta tylko ze wzgldu na wizy krwi, a
mona byo sta si agnatem nie bdc w naturalny sposb spokrewnionym.
Takie pokrewiestwo mogo powsta tylko ze strony ojca.
Kognacja powstawaa rwnie ze strony matki. Byy to take naturalne wizy
krwi. Pokrewiestwo duo modsze od agnacyjnego. Powstao w wyniku dziaania
pretora. Kognacja stopniowo wypieraa agnacje.
Istotne znaczenie w prawie ma blisko pokrewiestwa, ktrej miernikiem jest
stopie.
Ascedentes krewni wstpni rodzice, dziadkowie, pradziadkowie.
Descedentes krewni zstpni dzieci, wnuki, prawnuki.
Stopnie wystpuj w:
Linii prostej jeli jeden krewny pochodzi od drugiego (ojciec, syn, wnuk)
Linii bocznej jeli jeden krewny nie pochodzi od drugiego, ale maj
wsplnego przodka (bracia)
6. Przyczyny ograniczajce zdolno prawn.
Infamia umniejszenie czci obywatelskiej, uszczerbek na penej wartoci
jednostki w spoeczestwie. Infamia moga dotyka osob z mocy samego
prawa, jeli jej postpowanie zasugiwao na dezaprobat spoeczn ze wzgldu
na wykonywane zajcie (aktor, gladiator) albo za ze prowadzenie si
(wstpienie w nowy zwizek maeski bez oficjalnego zerwania starego
maestwa). Osoby dotknite infamia nie mogy sprawowa opieki, skada
zezna przed sdem, wystpowa w charakterze zastpcy procesowego, wnosi
pewnych okrelonych skarg.
by Micha Birula

Addictus osoba przeciw ktrej wszczto egzekucj osobist. W identycznej
sytuacji znajdowali si niewypacalni nexi. Zachowujc wolno i obywatelstwo
rzymskie pozostawali oni do momentu odpracowania dugu de facto w niewoli
wierzycieli.
Redempti ad histibus obywatele rzymscy wykupieni z niewoli
nieprzyjacielskiej, zobowizani do odpracowania wyoonej na nich ceny.
Koloni chodzi tu o due zrnicowanie pozycji spoecznej jak zajmowali
rzymianie.
Pe miaa duy wpyw na zdolno prawn. Na gruncie prawa prywatnego
kobieta jako pozbawiona wadzy rodzicielskiej, a do Justyniana nie moga
adoptowa cudzych dzieci. Pozbawiona te bya prawa do sprawowania opieki
nad wasnymi dziemi, pniej te utracia w pewnych przypadkach prawo do
spadkobrania testamentowego. Nie moga te przejmowa cudzego dugu lub za
niego rczy.
7. Osoby prawne.
Osob prawn moe by albo zesp osb (stowarzyszenie, korporacja) albo
masa majtkowa (fundacja), ktrym prawo nadaje w pewnym zakresie
podmiotowo prawn.
Korporacje znane w Rzymie od ustawy XII tablic. Na pocztku miay charakter
wycznie prywatny. Majtek korporacji by albo dobrem wsplnym jej czonkw
zrzeszonych na zasadach spki, albo stanowi wasno jednego z nich.
Gmina miejska przed inkorporacj do Rzymu byy samodzielnymi
organizacjami pastwowymi. Po aneksji nadano im samorzd i samodzielno
gospodarcz. Pretor nada im cywiln i procesow zdolno prawn.
Stowarzyszenie zakadane za zgod senatu lub princepsa. Stowarzyszenia jako
zwizku osb prywatnych (stowarzyszenia pogrzebowe, rzemielnicze) miay
swj majtek, kas oraz syndyka, ktry jako organ w imieniu stowarzyszenia
dokonywa wszelkich czynnoci prawnych.
Fiscus skarb pastwa Rzymu, ktry znajdowa si w gestii cesarza. W realizacji
swoich roszcze przeszed z drogi administracji na drog procesu sdowego.
Zaczto prawdopodobnie traktowa go jako osob prawn. Wyposaony by w
cay szereg przywilejw w stosunku do zwykych podmiotw prawa.
Eclesiae instytucje kocielne posiadajce zdolno prawn. Mogy nabywa
majtek, zwaszcza w drodze testamentu, posiada wierzytelnoci i dugi
realizowane w procesie cywilnym.
Piae causae fundacja dla celw dobroczynnych. Podlege byy kocioowi. Ich
majtkiem zarzdza oeconomus. Nie wiadomo czy uzyskay osobowo prawn.
8. Zdarzenia prawne.
Elementy kadego stosunku cywilnoprawnego:
a) Norma prawna wyznacza dany stosunek prawny
b) Tre prawna i obowizki okrelone przez t norm prawn
by Micha Birula

c) Podmioty owych praw i stosunkw
d) Zdarzenia cywilnoprawne
Zdarzenia prawne mog by albo niezalene od ludzkich zachowa (urodzenie,
mier) albo od nich zalene. W tym ostatnim przypadku mamy do czynienia z
dziaaniami. Podejmujcy dziaanie bezprawne tylko wtedy bdzie mg by
pocignity do odpowiedzialnoci, jeli spenione zostan cztery podstawowe
warunki:
a) Naruszona przez dunika norma prawna musi mie na uwadze ochron
przysugujcego wierzycielowi prawa podmiotowego i przewidywa albo
dokonanie czynu przez t norm zakazanego albo niedokonanie czynu przez
ni nakazanego
b) Wina (culpa) na og przez ni rozumie si naganny stosunek subiektywny
jakiego podmiotu do jego obowizku zachowania si wynikajcego z normy
prawnej, zasad susznoci albo treci stosunku prawnego jaki czy go z
innym podmiotem.
Wina polega moe na dziaaniu jeli okrelony podmiot podejmie dziaanie
pozytywne, ktrym przekracza sformuowany przez norm zakaz.
Wina z zaniechania polega na braku dziaania tak gdzie norma prawna
formuuje nakaz jakiego zachowania si.
Wina poza kontraktowa naruszenie cudzego interesu prawnego moe
nastpi niezalenie od trwania stosunku obligatoryjnego midzy
dopuszczajcym si czynu bezprawnego osob poszkodowan.
Wina kontraktowa naruszenie jest rezultatem pogwacenia istniejcego ju
obowizku obligacyjnego.
Przy culpa sprawca ani nie zna skutkw ani ich nie przewidzia chocia
zna i przewidzie powinien. Jest to zatem wina nieumylna, pojmowana
przez prawnikw klasycznych jako zaniedbanie.
Rodzaje culpa:
Culpa lata grube niedbalstwo, polega na skrajnym zaniedbaniu

starannoci jakiej powinno si oczekiwa od przecitnego czowieka
Culpa levis niszy stopie winy, polega na lejszym zaniedbaniu

starannoci jakiej zwyko si oczekiwa od abstrakcyjnie pojmowanego
wzorca dobrego gospodarza.
Culpa in concerto w tym wypadku dunik winny bdzie tylko wtedy,

gdy zajmujcy si ochron cudzych interesw nie przejawia takiej
starannoci, jak wykazuje w sprawach wasnych.
Dolus jest to zy zamiar lub podstp. Jako najwyszy stopie winy,

dolus polega na wiadomym zachowaniu si jakiego podmiotu w celu
wyrzdzenia drugiemu szkody.
by Micha Birula

c) Szkoda to nic innego jak naruszenie interesu wierzyciela, ktry wyraa si
w jego prawie podmiotowym chronionym przez obowizujcy porzdek
prawny.
Szkoda moga obejmowa:
Uszczerbek w majtku wierzyciela,
Uszczerbek w innych dobrach materialnych (naruszenie nietykalnoci
cielesnej) jak i niematerialnych (naruszenie dobrego imienia)
d) Zwizek przyczynowy dunik tylko wtedy odpowiada za wyrzdzon
szkod, jeli bya ona koniecznym nastpstwem zawinionego przez niego
zachowania si, czyli midzy szkod a odpowiedzialnoci istnia zwizek
przyczonowy.
9. Skutki zdarze prawnych
Nabycie prawa skutkiem zdarzenia prawnego moe by nabycie / zmiana /
utrata jakiego prawa podmiotowego.
Nabycie pierwotne jeli kto staje si podmiotem prawa, niezalenie od

praw tej osoby, ktra je utracia albo te nabywa prawo, ktre do nikogo
nie naleao (znalezienie bursztynu)
Nabycie pochodne prawo przechodzi z jednego podmiotu na drugi
(sprzeda przedmiotu np. bursztynu innej osobie)
Translatywne przeniesione prawo nie przeksztaca si
Konstytutywne przeniesione prawo przeksztaca si
Sukcesja zajcie przez jedn osob pozycji prawa lub obowizku, jaki
zajmowaa inna osoba w odniesieniu do tego samego prawa czy obowizku
Syngularna dotyczy pojedynczego prawa (przeniesienie wasnoci

pojedynczej rzeczy)
Uniwersalna dotyczy ogu praw (spadkobranie)
Zmiana i wyganicie prawa
10.
Zmiana nastpuje gdy ulega modyfikacji tre prawa podmiotowego bez

zmiany samego podmiotu prawa
Wyganicie nastpuje gdy prawo podmiotowe przestaje istnie.
Pojcie i podzia czynnoci prawnych.
Czynno prawna owiadczenie woli, zmierzajce do powstania, zmiany lub

wyganicia stosunku prawnego.
Podzia czynnoci prawnych:
Jednostronne do skutku wystarcza owiadczenie woli jednej ze stron

(testament)
Dwustronne zgodnie owiadczenie woli dwch stron (umowa
przechowania)
Formalne zachowanie wymaganej formy warunkiem wanoci czynnoci
Nieformalne prawo nie stawia pod tym wzgldem adnych wymogw
by Micha Birula
Inter vivos miedzy yjcymi reguluj stosunki prawne za ycia

podmiotu (zlecenie)
Mortis causa na wypadek mierci skutek czynnoci ma wystpi po
mierci
Zobowizujce czynno powoduje tylko powstanie zobowizania
(kupno-sprzeda)
Rozporzdzajce powoduje bezporedni zmian stanu prawnego
podmiotu
Obciajce nakadaj obowizek na dwie strony (najem)

Pod tytuem darnym obowizek jedna strona, korzyci druga strona
Kazualne przyczynowe skuteczno czynnoci jeli ma ona jaki cel

podlegajcy ochronie prawnej
Abstrakcyjne cel pozostaje prawnie obojetny
Wady owiadczenia woli.
11.
Wola tylko wtedy moe sta sie elementem skadowym czynnoci prawnej, jeli
zostanie objawiona na zewntrz.
Objawienie to moe by wyraone lub mona si go domyle z zachowania si
danej osoby.
Niewana jest czynno prawna, gdy skadajcy owiadczenie robi to dla pozoru
(simulatio)
Przy symulacji strony umawiaj sie, e ich owiadczenia nie maj powodowa
adnych skutkw prawnych, albo maj powodowa inne ni te, ktre powinny
wynika z treci owiadczenia, np. pod umow dzierawy strony ukrywaj
umow kupna sprzeday.
Bd (error) polega na tym, e skadajcy owiadczenie woli jest w bdzie co
do jego treci albo do co wyobraenia co do istniejcej rzeczywistoci.
Podzia bdw:
Error in negatio wystpuje w czynnociach prawnych dwustronnych,

jeeli kada ze stron swym owiadczeniem woli zamierza wywoa rne
skutki prawne
Error in persona wystpuje, gdy kto skada owiadczenie woli wobec

odbiorcy, ktrego bdnie wzi za kogo innego
Error in corpore wystpowa, gdy strony rniy si w zakresie swego

wyobraenia o samym przedmiocie czynnoci prawnej
Error in qualitate wystpowa, gdy byo bdne wyobraenie o jakoci

jakiego przedmiotu.
Metus to obawa wywoana grob, pod ktrej wpywem podjto dziaanie

powodujce szkod majtkow.
12.
Zdolno do czynnoci prawnych

by Micha Birula

W prawie rzymskim zdolno do czynnoci prawnych ograniczay cztery czynniki
:wiek, pe choroba umysowa, marnotrawstwo.
Wiek:
Dzieci, ktre nie umiay mwi, nie miay zdolnoci do czynnoci
prawnych
Niedojrzali czyli dziewczta od 7 do 12 roku ycia, a chopcy od 7 do 14
roku mieli ograniczon zdolno do czynnoci prawnych
Dojrzali od 14 do 25 roku ycia mieli pen zdolno prawn, ale z uwagi
na brak dowiadczenia yciowego prawo chronio ich przez wyzyskiem
Dojrzali powyej 25 lat mieli pen zdolno do czynnoci prawnych, nie
podlegali innym ograniczeniom.
Pe:
Niewiasty wg prawa po wyjciu z okresu niedojrzaoci nadal byy
ograniczone w zdolnoci do czynnoci prawnych. Czynnoci te musiay
by podejmowane za zgoda opiekuna
Choroba umysowa:
Chory umysowo by cakowicie pozbawiony zdolnoci do czynnoci
prawnych. Odzyskiwa j w okresie przerwy w chorobie.
Marnotrawcy:
Marnotrawca czyli osobnik uznany przez prawo za lekkomylnie
trwonicego swj majtek. Mia ograniczon zdolno do czynnoci
prawnych. Czynnoci te musia podejmowa za zgod swojego opiekuna
(kuratora)
Prawo rzeczowe.
Rzeczy i prawa rzeczowe
1. Pojcie i podzia rzeczy
Rzecz (res) w rozumieniu dzisiejszego prawa cywilnego jest to materialna
cz przyrody, majca byt samoistny i tworzca okrelone dzieo.
by Micha Birula

Rzecz (res) w rozumieniu prawa rzymskiego to jakiekolwiek dobro, nawet
niedostpne dla zmysw.
W koncepcji rzymskich jurystw wyodrbni mona byo pewne podziay rzeczy
dokonywane wg rnych kryteriw:
a)
Res corporales res incorporales rzeczami w prawie rzymskim byy

przedmioty materialne (res corporales) jak i niematerialne (res
incorporales). Te pierwsze mona byo dotkn, byy dostpne dla
ludzkich zmysw, np. krzeso. Te drugie byy tworami abstrakcyjnymi,
istniejcymi
z mocy
obowizujcego prawa, np. suebnoci,
wierzytelnoci, spadek (uprawnienia o charakterze majtkowym).
b)
Res commercio res extra commercium jeli jaka rzecz bya

dopuszczona do obrotu gospodarczego nosia miano res in commercio,
jeli bya z niego wyczona nosia miano res extra commercium. Takie
wyczenie mogo nastpi albo na podstawie prawa boskiego albo na
podstawie prawa ludzkiego.
Wyczenie na mocy prawa boskiego:
Res sacrae rzeczy sakralne powicone bstwom (witynie)
Res Sante rzeczy wite (znaki graniczne, bramy miast)
Res Religiosae rzeczy religijne, powicone kultowi zmarych
(groby)
Wyczenie na mocy prawa ludzkiego:
Res Publicae rzeczy publiczne (drogi, teatry, anie)
Res Omnium Commune rzeczy wsplne (powietrze, woda morska)
c)
Res mancipi res nec mancipi podzia ten wywodzi si z

najdawniejszego prawa zwyczajowego. Formalnie zniesiony zosta dopiero
po kodyfikacji justyniaskiej. Res mancipi byy to grunty italskie,
niewolnicy, czworonone zwierzta juczne i pocigowe oraz najstarsze
suebnoci gruntw wiejskich. Res mancipi obejmowao take
podstawowe skadniki majtkowe rolnikw. Wszystkie pozostae rzeczy to
res nec mancipi.
d)
Rzeczy ruchome nieruchomoci podzia ten znany by ju w ustawie XII

tablic. Nieruchomoci to rzeczy ktrych nie mona byo przenosi z
jednego miejsca na drugie. S to grunty (pewien wycinek powierzchni
ziemi) oraz wszystko to co w trway sposb jest z gruntem zwizane.
Wszystkie pozostae rzeczy to ruchomoci.
e)
Rzeczy zamienne rzeczy niezamienne tymi pierwszymi s najczciej

przedmioty, ktre si liczy, way i mierzy (np. pienidze, wino, olej);
mona okreli ich przynaleno do pewnego gatunku genus. Te drugie
mona okreli ze wzgldu na ich cechy specyficzne, jak np. niewolnik
Marcus.
f)
Rzeczy zuywalne rzeczy niezuywalne. Rzeczami zuywalnymi s takie

przedmioty, ktrych byt fizyczny ulega unicestwieniu w wyniku
jednorazowego uycia np. jedzenie. Do rzeczy zuywalnych nale
rwnie pienidze, bo przestaj istnie dla tego, ktry je wyda. Rzeczy
ktrych byt nie ulega unicestwieniu w wyniku jednorazowego uycia s
rzeczami niezuywalnymi.
Rzeczy podzielne rzeczy niepodzielne. Rzeczy, ktre mona podzieli na
wicej czci bez uszczerbku dla ich wartoci i przeznaczenia spoeczno
g)
by Micha Birula

ekonomicznego s rzeczami podzielnymi. Inne rzeczy to rzeczy
niepodzielne np. ko.
h)
Universitas rerum distantium uniwersitas rerum coherentium. Te

pierwsze to rzeczy zbiorowe skadajce si z wielu rzeczy pojedynczych,
ktre jako jedno su temu samemu celowi spoeczno gospodarczemu
np. biblioteka. Rzecz taka traktowana bya w prawie rzymskim jako jedna
cao i wszelkie prawa, ktre jej dotyczyy zwizane byy z ow caoci.
Te drugie okrelane byy jako rzeczy zoone, na ktre skada si kilka
pojedynczych elementw poczonych ze sob w sposb trway, tak e
tworz jedn rzecz.
i)
Poytki lub owoce (fructus) w prawie rzymskim zwao si tak przychd

uzyskiwany okresowo z rzeczy w wyniku gospodarczego oddziaywania na
ni (poytki naturalne) lub na podstawie jakiego stosunku prawnego
(poytki cywilne)
Poytki naturalne mid z pasieki, owoce zebrane z drzewa
Poytki cywilne odsetki z poyczonych pienidzy
By stosunek prawny dotyczy owocw, musiao nastpi ich odczenie od
rzeczy macierzystej. Mogo to by dwojakiego rodzaju
Fructus seperati owoce odczaj si od rzeczy macierzystej w
sposb naturalny, bez udziau czowieka
Fructus percepti odczenie owocu od rzeczy macierzystej za
porednictwem czowieka, zawadnicie owocami.
Inny podzia owocw:
Fructus extantes znajduj si u tego, ktry je zebra
Fructus neglecti owoce mogy by zebrane, ale zaniedbano je
zebra.
2. Pojcie i podzia praw rzeczowych.

Prawo rzeczowe moe istnie tylko na rzeczy. Prawo rzeczowe naley do
kategorii praw podmiotowych bezwzgldnych. Okrela si je jako ius in re,
chodzi tu o stosunek midzy podmiotami w zwizku z uprawnieniem jakie
jeden z tych podmiotw ma do jakiej rzeczy.
Prawa rzeczowe s skuteczne erga omnes. Actiones in rem mogy by
wnoszone przeciw komukolwiek, kto narusza cudze prawa rzeczowe.
W prawie rzymskim rzeczowy charakter miao przede wszystkim prawo
wasnoci (jedyne pene prawo rzeczowe). Istniay prawa rzeczowe
ograniczone, przysugujce jakiemu podmiotowi na rzeczy cudzej (zastaw,
dzierawa).
Wadztwo faktyczne nad rzecz
3. Posiadanie i dzierenie
a) Definicja posiadania i dzierenia.
Posiadanie jest wadztwem faktycznym nad rzecz z zamiarem
zachowania jej dla siebie. Prawnicy okresu klasycznego traktowali
posiadanie wycznie jako stan faktyczny, a nie jako prawo.
by Micha Birula

Dzierenie to takie wadztwo faktyczne nad rzecz, w ktrym wystpuje
jedynie corpus, a wadca nie ma zamiaru zachowania rzeczy dla siebie, lecz
wykonuje wadztwo w cudzym imieniu.
b)
Geneza rzymskiej possesio.

Problematyk posiadania zajmowao si w Rzymie wielu jurystw, ktrzy
nie byli zgodni w goszonych pogldach i to nawet dotyczcych kwestii
fundamentalnych.
Zdaniem Nervy (reprezentowa pogldy wikszoci) posiadanie jest tym
stanem, ktry poprzedza uksztatowanie si prawa wasnoci. W takim
razie posiadanie jest tak stare jak stara jest walka czowieka z otaczajc
go rzeczywistoci.
Przedmiotem wadania pierwotnego czowieka byy takie rzeczy jak:
zebrane owoce, upolowana zwierzyna, bro itp. W pierwotnych stosunkach
wadajcy mg przekaza swoj rzecz w czasowe wadanie osobie
trzeciej np. uyczy broni bliskiej mu osobie. Jeeli ta po skoczonym
polowaniu zamierzaa zwrci bro poprzedniemu wadcy to bdziemy
mieli do czynienia z typow postaci dzierenia.
Dla ochrony posiadania i dzierenia czowiek pierwotny posugiwa si
dwoma rodkami (znanymi do dzisiaj) sucymi do ochrony wadztwa
faktycznego:
obron konieczn przy odpieraniu bezporedniego ataku
godzcego w sfer jego wadztwa,
samopomoc w celu przywrcenia stanu poprzedniego.
Dopiero z chwil gdy z pomoc przyszo pastwo stwierdzi moemy i
uksztatowane zostao prawo wasnoci. Odtd posiadanie powanie
stracio na swoim znaczeniu.
Najdawniejsze prawo rzymskie pozytywnej ochrony udzielao tylko
posiadaczom wacicielskim, przez ochron prawa wasnoci. Posiadaniem
niewacicielskim prawo rzymskie interesowao si gdy prowadzio ono do
nabycia wasnoci w drodze usucapio. Takie posiadanie okrelali rzymianie
jako usus. Na tym etapie rozwoju nie byo jeszcze ochrony procesowej
przeciw prawu wasnoci. Wyom robi dopiero pretor przyznajc komu
ochron kto nie jest wacicielem.
c)
Rodzaje posiadania
Possessio iusta stan faktyczny odpowiada prawu, co miao miejsce, gdy
waciciel rzeczy by zarazem jej posiadaczem.
Possessio iniusta posiadanie wykonuje kto, kto naby je bezprawnie.
Odmawia pretor ochrony temu posiadaniu, ktre zostao nabyte wadliwie
(np. posiadanie uzyskane si, podstpem)
Pretor odmawia rwnie ochrony posiadaniu prekaryjnemu, czyli takiemu,
ktre udzielono na prob prekarzysty, z obowizkiem zwrotu na
kadorazowe wezwanie i gdy mimo wezwania prekarzysta rzeczy nie
zwrci.
Possessor bonae fideI posiadacz uwaa, e przysuguje mu posiadanie i
jest tym samym posiadaczem w dobrej wierze.
by Micha Birula

Possessor malae fidei posiadacz wiadom jest tego, e wykorzystujc
wadztwo nad rzecz krzywdzi kogo innego i przez to jest posiadaczem w
zej wierze np. zodziej lub paser.
Wg koncepcji rzymskiej posiada mona byo wycznie rzeczy materialne.
Z biegiem czasu, fakt wykonywania jakiego prawa, z ktrym poczone
byo wadanie rzecz zaczli Rzymianie okrela jako jak gdyby
posiadanie i otoczyli je ochron interdyktaln.
d)
Skutki prawne posiadania

Deniem kadego porzdku prawnego jest to, by posiadacz by
jednoczenie wacicielem i vice versa. Jeli waciciel utraci posiadanie,
prawo udziela mu rodkw petytoryjnych w celu jego odzyskania. Z kolei
posiadacz, ktremu nie przysuguje prawo wasnoci, moe je naby z
mocy prawa. Z mocy prawa staje si te wacicielem ten, kto nabdzie
posiadanie na rzeczy niczyjej.
Kady posiadacz ma uprzywilejowan pozycje. W ewentualnym procesie
windykacyjnym nie ciy na nim jako na pozwanym obowizek dowodu.
Obowizek ten spoczywa zawsze na powodzie.
W ramach ochrony przed samowol ze strony osb trzecich posiada moe
rwnie stosowa obron konieczn albo pomoc wasn.
e)
Ochrona posiadania
Jednym z najwaniejszych skutkw prawnych posiadania jest objcie go
przez prawo ochron. Pretor chroni posiadanie udzielajc rodkw
pozaprocesowych, jakimi byy interdykty.
Interdyktami chroniono zarwno posiadanie rzeczy ruchomych jak i
nieruchomoci. Interdykt mg zmierza do pooenia kresu przeszkodom w
spokojnych korzystaniu z rzeczy, przywrceniu stanu posiadania
utraconego lub do uzyskania posiadania rzeczy, ktra dotychczas
znajdowaa si w cudzym wadaniu.
Do Interdyktw reinendae possessionis naleay:
Interdictum uti possidentis zakazujcy dokonywania zmian w posiadaniu
nieruchomoci. Uprawniony by do niego posiadacz nieruchomoci.
Domaga si on uznania swojego posiadania, zaniechania jego narusze
bd przywrcenia go do stanu poprzedniego.
Interdictum utrubi suy do ochrony posiadania rzeczy ruchomej.
Korzysta z niego mg zarwno ten, kto by niepokojony w swoim
posiadaniu jak i ten kto posiadanie swojej ruchomoci utraci. Tak wic z
interdyktu tego zasdzony mg by ten, kto go wnis jak i strona
przeciwna.
Do interdyktw recuperandae possessionis naleay:
Interdictum de vi nakazujcy przywrcenie posiadania, z ktrego kto
zosta przemoc wyzuty. Powinien on by wniesiony w cigu roku od chwili
wyzucia z posiadania.
by Micha Birula

Interdictym de vi armata wnoszony przeciw osobie, ktra wyzucia z
posiadania dokonaa z broni w rku. Ten interdykt nie przedawnia si z
upywem roku, a posuy si nim mg rwnie posiadacz wadliwy.
Interdictum utrubi dla odzyskania rzeczy ruchomej posuy si nim
mona byo a do czasw Justyniana.
Do interdyktw adipiscendae possessionis naleza:
Interdictum Salvianum z uwagi na to i zmierza on nie do ochrony lecz
do uzyskania posiadania rzeczy ktrej uprzednio si nie miao interdykt ten
mia charakter petytoryjny.
f)
Nabycie i utrata posiadania

Posiadanie skada si z dwch elementw:
- corpus
- animus
Aby naby posiadanie trzeba byo naby oba te elementy.
W wyjtkowych przypadkach nabywano posiadanie przez zmian czynnika
subiektywnego (animus). Miao to miejsce wwczas, gdy kto bdc
dzierycielem rzeczy naby j przez kupno lub darowizn, w ten sposb
zmieni dotychczasowy zamiar zachowania rzeczy dla kogo na zamiar
zachowania jej dla siebie.
Drugi przypadek nabycia posiadania mia miejsce, gdy posiadacz wyzby
si rzeczy sprzedajc j, darujc itp., a zatrzymywa przy tym jej detencj.
Nabywca uzyskiwa tylko animus.
Do utraty posiadania wystarczya utrata jednego z dwch elementw
wchodzcych w jej skad.
Wasno
4. Pojcie wasnoci, tre i ograniczenia. Wspwasno.
a)
O wasnoci w oglnoci.
Posiadanie byo jedynie wadztwem faktycznym nad rzecz. Wasno bya
wrd piciu praw rzeczowych penym prawem na rzeczy. Pozostae prawa
byy ograniczone. Prawo wasnoci jest jednym z podstawowych praw w
ogle.
W prawie rzymskim wasno przechodzia dugotrwa ewolucj, ale w
kocu uksztatowaa si jako prawo podmiotowe decydujce w pewnym
sensie o caym charakterze tego systemu prawa.
W kadym porzdku prawnym wasno jest podstawow instytucj, co
wicej zajmuje w nim pozycj centraln. Charakteryzujc spoeczn funkcj
wasnoci stwierdzi mona, i jest ona niczym innym jak podstaw
dystrybucji dbr w otaczajcej nas rzeczywistoci.
Dobra te tworz wasno spoeczn, czyli tak, w ktrej nie mona ustali
udziau tych, ktrzy tworz owe spoeczestwo. Jeli wasno naley do
osoby prywatnej mwimy, e zostaa ona dana w sub celu.
by Micha Birula

Historycznie wczeniejsza jest wasno publiczna ni prywatna.
Uksztatowanie si wasnoci prywatnej na nieruchomociach byo zwykym
nastpstwem si wytwrczych.
Jeli porzdek prawny toleruje istnienie wasnoci indywidualnej w interesie
jednostki to kojarzy go na og z interesem spoecznym.
b)
Wasno rzymska i jej rodzaje.

Wasno indywidualna w pastwie rzymskim znana bya od samego
pocztku jego istnienia. Ustawa XII tablic znaa ju wasno zarwno na
ruchomociach jak i na nieruchomociach. Pierwotnie terminy na okrelenia
prawa wasnoci miay charakter opisowy. Rzeczy stanowice przedmiot
wasnoci prywatnej ustawa XII tablic okrela jako familia. Najstarszy
waciciel rzymski to erus, jednak okrelenie to wyparte zostao przez
okrelenie dominus.
Podzia wasnoci:
I. Wasno kwirytarna (cywilna, prywatna) rzeczowe i autonomiczne
prawo jednostki do wadania rzecz materialn. W swojej treci nie byo
ograniczone, o ile nie naruszao to obowizujcego porzdku prawnego.
Przysugiwaa tylko obywatelom rzymskim. Dotyczya zarwno res
mancipi, res nec mancipi oraz in iure cesio. Z przedmiotw wasnoci
kwirytarnej wyczono grunty prowincjonalne. Przy przeniesieniu prawa
wasnoci kwirytarnej (res mancipi) naleao dokona aktu mancypacji, a
wasno res nec mancipi
mona byo przenie za pomoc tradycji.
II.Wasno bonitarna (pretorska) powstaa ona na skutek nieformalnego
wydania res mancipi nabywcy, np. przekazanie niewolnika przez tradycje.
Jest to rwnie ochrona rzeczy znajdujcej si w majtku nabywcy.
III. Duplex dominium kto inny by wacicielem kwirytarnym a kto inny
bonitarnym.
IV. Wasno peregrynw poniewa w wietle rzymskiego ius civile nie
mogli by peregryni wacicielami rzeczy to zgodnie z zasad
personalnoci prawa mieli tzw. wasnoc peregrynw.
c)
Prby definiowania wasnoci rzymskiej

Tak jak powszechnie jest uznanie dla wkadu rzymskiej myli prawniczej w
rozwj koncepcji prawa wasnoci, tak te istnieje pogld, e Rzymianie
prawa tego w ogle nie definiowali, lecz pojmowali je wycznie w sposb
intuicyjny.
Najwiksz karier w historii prawa wasnoci zrobia definicja Bartolusa.
Wg niego wasno sprowadza si do robienia z rzecz materialn
wszystkiego, co nie jest przez prawo zakazane.
W rzymskim ujciu prawo wasnoci z jednej strony zakrela podmiotowi
tego prawa granice wolnoci, a z drugiej strony jest owej wolnoci
gwarantem.
by Micha Birula

W definicji Bartolusa mankamentem byo uycie wieloznacznego terminu
ius dispondendi. Zwrot ten oznacza dyspozycje natury prawnej, a nie natury
faktycznej.
Prawo wasnoci jest prawem, z mocy ktrego waciciel ma wadztwo nad
rzecz. Na nieograniczonoci prawa wasnoci zasadza si caa konstrukcja
nieograniczonego i ograniczonego prawa rzeczowego, w ktrej tylko
wasno traktowana jest jako prawo autonomiczne.
Wasno prywatna rzeczowe i autonomiczne prawo jednostki do wadania
rzecz materialn, w swej treci nieograniczone, o ile nie narusza to
obowizujcego porzdku prawnego.
d)
Tre prawa wasnoci i jej ograniczenia

Rzymskie prawo wasnoci dawao wacicielowi nad rzecz wadz
absolutn i nieograniczon.
Najwaniejsze uprawnienia waciciela:
Ius utendi et fruendi oznacza to, e waciciel moe uywa rzeczy i
pobiera z niej uytki. Moe take j zuy lub zniszczy.
Ius possidendi prawo do posiadania rzeczy, nie za stan wadania ni.
Waciciel pozbawiony wadztwa faktycznego (np. okradziony) nie traci
swego prawa wasnoci, a tym samym prawa do jej posiadania.
Ius disponendi to moliwo prawnego dysponowania rzecz, jak np.
prawo sprzeday jej.
Ograniczenia wasnoci na gruntach:
- Waciciel gruntu nie mg zakazywa ssiadowi wejcia co drugi dzie na
jego grunt w celu pozbierania tam owocw, jakie opady z jego drzew.
- Wacicielowi gruntu pooonego wyej, nie wolno byo zmienia
naturalnego biegu wody przepywajcej przez jego grunt.
- Waciciel musia znosi szkodliwe wpywy cia lotnych i staych z gruntu
ssiedniego, jeli nie byy one kierowane w celu szykany
- Waciciel gruntu na ktrym znajdowa si grb musia udostpni do
niego przejcie osobom zainteresowanym.
- Istniay liczne ograniczenia budowlane dotyczce wysokoci budynkw i
ich odlegoci od gruntu ssiada.
- Do ogranicze nalea take zakaz zbycia gruntw italskich przez ma,
ktry otrzyma je tytuem posagu.
e)
Wspwasno
Najczciej bywa tak, e wasno jakiej rzeczy naley do jednej osoby.
Czasem jednak przysuguje ona w sposb niepodzielny kilku osobom.
Wwczas mamy do czynienia ze wspwasnoci. Kady ze wspwacicieli
posiada w prawie wasnoci jak cz uamkow w sposb idealny ( .
. ).
Swoj czci mg kady z nich dowolnie dysponowa. Czerpa korzyci i
ponosi ciary proporcjonalnie do swojego udziau. Rozporzdzenia
dotyczce caej rzeczy wymagay zgody wszystkich wspwacicieli. Kady
z nich mg te domaga si zniesienia wspwasnoci.
by Micha Birula

Wspwasnoci jako prawu odpowiada moe wspposiadanie, czyli taki
stan, w ktrym wadztwo faktyczne nad rzecz wykonuje wicej ni jedna
osoba.
5. Nabycie wasnoci
Kade zbywalne prawo podmiotowe mona naby w sposb pochodny albo w
sposb pierwotny.
Do sposobw pochodnych zalicza si:
- Mancypacja (mancipatio)
- In iure cessio
- Tracycja (traditio)
Do sposobw pierwotnych zalicza si:
- Zasiedzenie (usucapio)
- Zawaszczenie (ocupatio)
- Przetworzenie (specificatio)
- Poczenie i zmieszanie
- Nabycie owocw.
a) Mancypacja bya pierwotnie formalnym aktem kupna sprzeday,

dokonywanym w obecnoci 5 wiadkw, penoprawnych obywateli
rzymskich oraz trzymajcego wag, ktry odwaa kruszec (gwnie mied).
Z chwil pojawienia si pienidza bitego, wymiana towaru za pienidz
odbywaa si poza aktem mancypacyjnym. Mancypacja w dawnym prawie
rzymskim miaa zastosowanie w celu osigania rnych skutkw prawnych
( adopcja). Znikna w kompilacji justyniaskiej.
b) In iure cessio by to pozorny proces windykacyjny, w ktrym zbywca
wystpowa w roli pozwanego, a nabywca w roli powoda. Nabywca w
obecnoci pretora dotyka lask przedmiotu zbycia, twierdzc, e stanowi on
jego wasno. Pozwany albo milcza albo zgadza si z twierdzeniem
powoda, wobec czego przegrywa proces. In iure cessio byo sposobem
nabycia wasnoci i naleao do czynnoci prawnych abstrakcyjnych.
c) Tradycja byo to wydanie albo wrczenie rzeczy. Tym sposobem nie tylko
na terenie Rzymu przenoszono wadztwo nad rzeczami. Na skutek wrczenia
rzeczy oddanej na przechowanie przechowawca stawa si zwykym
detentorem rzeczy. Aby na skutek tradycji nastpio przeniesienie prawa
wasnoci musz by spenione 3 wymogi.
- nastpi musiao rzeczywiste wrczenie rzeczy
- towarzyszy musiaa wola przeniesienia wasnoci po obu stronach
- istnie musiaa suszna przyczyna prawna dla ktrej dokonywano tradycji.
d) Zasiedzenie (usucapio) byo nabyciem wasnoci w wyniku posiadania
rzeczy przy spenieniu warunkw wymaganych przez prawo. Usucapio
uzasadnia si w rdach rzymskich koniecznoci likwidacji stanu
niepewnoci prawnej co do wasnoci rzeczy. W pewnych przypadkach z
zasiedzenia mg skorzysta nawet waciciel, ktremu trudno byo
przeprowadzi dowd na to, e jest wacicielem. Zasiedzenie byo znane ju
ustawie XII tablic. Dostpne byo pierwotnie tylko dla obywateli rzymskich.
by Micha Birula

Dotyczyo wasnoci prywatnej, a jeli chodzi o grunty to moliwe byo tylko
na gruntach italskich. Po zlikwidowaniu wszystkich rnic w obrbie penego
wadztwa prawnego nad rzecz, zasiedzenie w prawie justyniaskim
uksztatowao si jako instytucja jednolita.
Wymogi warunkujce zasiedzenie :
Res habilis chodzi tu o przedmiot ktry mona byo naby na wasno
przez zasiedzenie. Wyjte spod zasiedzenia byy rzeczy niedostpne w
obrocie gospodarczym, pochodzce z kradziey, nabyte gwatem i nalece
do fiskusa lub kocioa.
Titulus tytuem susznym bya czynno leca u podstawy wejcia w
posiadanie rzeczy, a wic umowa kupna sprzeday, posagu itp.
Fides jest to dobra wiara posiadacza i istnie musiaa przynajmniej w
momencie wejcia w posiadanie rzeczy.
Possessio tylko posiadanie cywilne prowadzi do zasiedzenia, musi zatem
ono polega na faktycznym wadaniu rzecz poczonym z wol zachowania
jej dla siebie. Oddanie rzeczy w dzierenie osobie trzeciej nie niweczy
cigoci posiadania jako niezbdnego warunku zasiedzenia.
Tempus zgodnie z ustaw XII tablic to okres potrzebny do zasiedzenia.
Wynosi jeden rok dla ruchomoci, a dwa lata dla nieruchomoci. Od czasw
Sewerw na gruntach prowincjonalnych ich posiadacze uytkujcy
nieruchomoci przez 10 lat ( mieszkacy tej samej prowincji) albo przez 20
lat (mieszkacy rnych prowincji) mogli za pomoc zarzutu procesowego
odeprze powdztwo o wydobycie, utrzymujc si przy spornym gruncie.
e) Zawaszczenie (occupatio) jest najstarszym sposobem nabycia wasnoci.
Polega na objciu w posiadanie rzeczy niczyjej.
W rozwinitym prawie rzymskim do kategorii rzeczy niczyich naleay:
- dzikie zwierzta (istoty yjce dziko); zwierzta oswojone, ktre utraciy
przyzwyczajenie powrotu do swojego waciciela
- wyspa ktra wyonia si z dna morskiego, oraz inne wartociowe
przedmioty wydobyte z morza,
- rzeczy znajdujce si na terytorium Rzymu, a nalece do obywatela z
ktrego pastwem rozpocz Rzym wojn,
- rzeczy porzucone, w prawie justyniaskim nabywano je rwnie przez
zawaszczenie,
- skarb, przedmioty wartociowe tak dawno ukryte, e zatracia si ju
pami o ich wacicielu.
f) Przetworzenie (specificatio) byo sposobem nabycia wasnoci w wyniku
gruntownego przetworzenia cudzej rzeczy i wytworzenia w ten sposb
nowego przedmiotu. Wedug Sabinianw wasno nowej rzeczy powinna
nalee do waciciela materiau, a wedug Prokulinianw do wytwrcy.
Stanowisko porednie przekaza Gaius, a przyj Paulus, ktry nabycie prawa
wasnoci uzalenia od tego czy nowo wytworzony przedmiot mona byo
przywrci do pierwotnego stanu, czy te nie. W pierwszym przypadku
wacicielem mia sta si waciciel materiau, w drugim wytwrca.
g) Poczenie i zmieszanie
by Micha Birula

Poczenie (accesio) prowadzi do nabycia wasnoci na rzeczy ubocznej,
ktra w sposb trway zostaa zczona z rzecz gwn, stajc si pod
wzgldem gospodarczym jej czci skadow.
Poczy si mogy:
- dwie nieruchomoci
- rzecz ruchoma z nieruchomoci
- dwie rzeczy ruchome
Dwie ruchomoci: poczenie mogo nastpi na skutek dziaania si
przyrody:
- przymulisko : to powolny przyrost jednego gruntu kosztem drugiego w
wyniku przepywu wody w rzece publicznej.
- oderwisko : to nage oderwanie si czci gruntu w skutek dziaania prdu
rzecznego i doczenie si go do gruntu cudzego.
- oprnione koryto rzeczne : w rzekach publiczny przypadao po poowie
wacicielom po obu jego stronach.
- powstaa na rzece wyspa: dzielio si j lini prowadzc przez rodek
koryta rzecznego, przyznajc prawo wacicielom przybrzenych gruntw.
Rzecz ruchoma z nieruchom : przy poczeniu obowizywaa zasada
superficies solo cedit. Oznaczao to, e cokolwiek w sposb trway zostao
zczone z gruntem stawao sie jego czci skadow. Dotyczyo to: nasion,
rolin i drzew, ktre zapuciy korzenie w gruncie, jak i budynku
wzniesionego na tym gruncie.
Dwie rzeczy ruchome: jeli poczenie miao charakter trway, np.
przyspawanie rki do statuy, wasno rzeczy gwnej rozcigaa si na rzecz
uboczn.
f) Nabycie owocw (fructus) nabycie takie nastpowao w momencie
odczenia si poytku od rzeczy macierzystej. Dzierawca rzeczy na
podstawie stosunku najmu nabywa poytki na wasno w momencie ich
pobrania, ale nie w sposb pierwotny lecz pochodny.
6. Ochrona prawa wasnoci
Podstawowymi powdztwami sucymi wacicielom do ochrony ich prawa
wasnoci byy:
- powdztwo windykacyjne (rei vindicatio)
- powdztwo negatoryjne (actio negatoria)
Powdztwem sucym do ochrony wadztwa byo:
- powdztwo publicjaskie.
Powdztwo windykacyjne (rei vindicatio) to powdztwo nie posiadajcego
waciciela przeciwko posiadajcemu niewacicielowi o wydanie rzeczy. W
procesie legisakcyjnym pozwanym mg by ten kto twierdzi, e jemu
przysuguje na rzeczy spornej prawo wasnoci. Jeeli tego nie uczyni powd
wchodzi w posiadanie rzeczy bez procesu. Uproszczeniem tej procedury byo
dochodzenie roszcze rzeczowych przy zastosowaniu kontraktu werbalnego. Po
wprowadzeniu formuy arbitralnej, powdztwo windykacyjne mona byo
kierowa przeciwko jakiemukolwiek posiadaczowi rzeczy.
Na gruncie prawa justyniaskiego na podstawie powdztwa windykacyjnego
odpowiada rwnie tzw. posiadacz fikcyjny. By nim ten kto rzeczy w momencie
procesu nie posiada, gdy uprzednio podstpnie si jej wyzby.
by Micha Birula

Powdztwo windykacyjne w procesie formukowym naleao do powdztw
arbitralnych. Poza wydaniem rzeczy ( jeli oskarony przegra) powinien zwrci
powodowi pobrane z niej poytki.
Powdztwo negatoryjne (actio negatoria) przysugiwao wacicielowi, ktry nie
zosta pozbawiony posiadania rzeczy, ale prawo jego ulego naruszeniu w inny
sposb.
Przykadem takiego naruszenia mog by zoliwie kierowane przykre wyziewy
na grunt waciciela. Powdztwo negatoryjne suyo wacicielowi do pooenia
kresu dalszemu naruszaniu jego prawa do wycznego korzystania z rzeczy.
Powdztwo publicjaskie posiadacz rzeczy, ktry nie naby jeszcze prawa
wasnoci kwirytarnej, lecz znajdowa si w stanie prowadzcym do jej nabycia
przez zasiedzenie utraciwszy swe wadztwo mg domaga si jego
przywrcenia za pomoc powdztwa publicjaskiego.
Powdztwo publicjaskie byo nieskuteczne wobec waciciela kwirytarnego,
chyba e na zarzut pozwanego, i jest wacicielem kwirytarnym rzeczy powd
podnis i udowodni replikacj, e rzecz sporn od waciciela naby i ten mu j
wyda.
Inne rodki ochrony wasnoci w stosunkach ssiedzkich:
Skarga z powodu zmiany naturalnego odpywu wody deszczowej znane
ustawie XII tablic, przyznawane wacicielowi gruntu rolnego przeciwko
ssiadowi, ktry wprowadzi jakie zmiany w naturalnym biegu wody
spywajcej na jego nieruchomo. Bya to skarga osobowa.
Cautio damni infecti to gwarancje chronice waciciela gruntu przed szkod
zagraajc mu z gruntu ssiedniego. Zobowizany za pomoc kontraktu
sownego przyrzeka pokry ssiadowi ewentualne szkody.
Operis novi nuntiatio sprzeciw wnoszony przez waciciela gruntu przeciwko
wnoszeniu na gruncie ssiada nowych konstrukcji, ktre naruszaj swobodne
korzystanie z prawa wasnoci gruntu zagroonego.
Actio finium regundorum to skarga suca do rozstrzygania sporw
granicznych. W myl dawnego prawa rzymskiego ssiednie grunty oddzielaa
granica szerokoci 5 stp. Ta przestrze graniczna naleaa w poowie do
wacicieli ssiednich gruntw.
Prawa na rzeczy cudzej
7. Suebnoci
Suebno jest ograniczonym prawem rzeczowym, ktre upowania
uprawnionego do korzystania z rzeczy cudzej w pewien okrelony sposb.
W prawie rzymskim odrnia si suebnoci gruntowe od suebnoci
osobistych.
Suebnoci gruntowe wymagaj do swego powstania dwch gruntw, z ktrych
jeden jest wadncy a drugi suebny. Przy suebnociach gruntowych
podmiotami tymi s z jednej strony, kadorazowy waciciel gruntu panujcego,
a z drugiej kadorazowy waciciel gruntu suebnego.
by Micha Birula

Przy suebnociach osobistych sytuacja wygldaa inaczej. Take one mogy
dotyczy gruntu, ale ich cech charakterystyczn byo to, e przysugiway
zawsze tylko jakiej osobie. Suebno taka bya prawem podmiotowym
niezbywalnym i koczya si najpniej wraz ze mierci osoby uprawnionej.
Ze wzgldu na przeznaczenie gruntu dzielili rzymianie zwizane z nim serwituty
na suebnoci gruntw wiejskich i suebnoci gruntw wiejskich.
Do suebnoci gruntw wiejskich naleay:
Prawo do przekraczania cudzego gruntu pieszo, na koniu albo w lektyce.
Suebno przechodu przez cudzy grunt cznie z pojazdami, pojedynczymi
zwierztami i trzod.
Suebno drogi. Zakres tej suebnoci nie jest w rdach jasno sprecyzowany.
Wrd serwitutw drogowych dawaa ona prawa najszersze, obejmowaa zakres
uprawnie dwch pozostaych suebnoci drogowych.
Prawo przysugujce wacicielowi gruntu wadncego do przeprowadzenia
przez cudzy grunt wody pitnej, albo w celach irygacji, albo te w celu
doprowadzenia wody. Serwitut ten naley do tzw. praw wodnych.
Prawo do wchodzenia na cudzy grunt w celu czerpania wody.
Prawo wypasania byda na cudzym gruncie.
Do suebnoci gruntw miejskich naleay:
Zakaz obowizujcy waciciela gruntu suebnego dotyczcy budowy ponad
okrelon wysoko. Suebno ta naley do tzw. prawa wiata.
Zakaz wnoszenia na gruncie suebnym konstrukcji, ktre zasaniay by widok
wacicielowi gruntu panujcego.
Prawo do wejcia konstrukcj budowlan w sup powietrza nad gruntem ssiada.
Suebno ta zalicza si do tzw. prawa budowlanego.
Prawo do wpuszczenia belki w mur ssiada (prawo budowlane).
Prawo do oparcia konstrukcji o budynek wzniesiony na gruncie ssiada. Ten
ostatni mia obowizek utrzyma swj budynek w takim stanie, aby ssiad mg
korzysta z przysugujcej mu suebnoci.
Prawo do odprowadzenia wody deszczowej na grunt ssiada (prawo cieku).
Prawo skierowania dymu i nieprzyjemnych wyzieww na grunt ssiada.
Uytkowanie wg Rzymian to rzeczowe prawo do uywania cudzej rzeczy i
pobierania z niej poytkw z obowizkiem zachowania jej substancji.
Usus polega na prawie uywania cudzej rzeczy bez moliwoci pobierania z
niej poytkw.
Suebnociami gruntowymi i osobistymi rzdziy pewne zasady oglne.
by Micha Birula

1. Suebno nie nakada na osob obcion tym prawem obowizku
pozytywnego dziaania, lecz najwyej zobowizywaa j do znoszenia czego
albo do nieczynienia.
2. Nie mona byo mie suebnoci na rzeczy wasnej.
3. Suebno moga istnie tylko na rzeczy, a nie na prawie.
4. Ze suebnoci korzysta naleao przy maksymalnym poszanowaniu gruntu
obcionego suebnoci.
8. Zastaw.
Zastaw dzisiaj nazywamy tak prawo rzeczowe, przysugujce wierzycielowi na
cudzej rzeczy ruchomej dla zaspokojenia jego wierzytelnoci, i to z
pierwszestwem przed innymi wierzycielami.
W kadym zastawie wystpuj:
- dunik, ktry w celu zabezpieczenia wierzytelnoci ustanawia na rzeczy prawo
zastawu (zastawca)
- wierzyciel, na rzecz ktrego prawo to jest ustanowione (zastawnik)
- przedmiot zastawu
Postacie zastawu:
Fiducia dunik w celu zabezpieczenia wierzytelnoci przenosi na wierzyciela
za pomoc mancypacji, albo in iure cessio, jaki przedmiot na wasno z tym
zastrzeeniem, e po wypenieniu zobowizania wierzyciel wasno t
przeniesie z powrotem na dunika.
Dunik, traci prawo rzeczowe na rzeczy. Wierzyciel jako jej waciciel mg z ni
zrobi co chcia (nawet alienowa).
Pingus czyli zastaw rczny. Zastawca przy tej postaci zastawu przekazywa
zastawnikowi przedmiot zastawu, ale nie na wasno leczy tylko we wadanie
faktyczne. Po spenieniu wiadczenia przez dunika zastawnik zobowizany by
przedmiot zwrci. Do tego czasu wada nim tylko jako dzieryciel, a pretor to
wadanie ochrania za pomoc interdyktu posesoryjnego.
Wrd umw wzmacniajcych pozycj prawn zastawnika na uwag zasuguj
trzy rodzaje pactum:
a) Pactum de vendendo umowa na mocy ktrej zastawnik mia prawo
sprzeda przedmiot zastawu w celu zaspokojenia swojego roszczenia, gdyby
dunik nie spaci dugu.
b) Pactum antichreticum miao zastosowanie, gdy przedmiot zastawu
przynosi poytki. W takich przypadkach zastawnik mg go uywa i
pobrane poytki zalicza na spat odsetek od udzielonego kredytu, a w
dalszej kolejnoci na spat samego kredytu.
c) Lex commissoria bya to nieformalna umowa, na mocy ktrej zastawnik
mia si sta wacicielem przedmiotu zastawu, w wypadku gdyby zastawca
nie zaspokoi w umwionym terminie jego pretensji.
Hypotheca czyli zastaw umowny. Dunik jako zastawca nie wrcza tu
zastawnikowi przedmiotu zastawu. Nadal by jego wacicielem i posiadaczem, a
tylko umawia si, e dopiero w przypadku niespacenia zacignitego dugu
wierzyciel zaspokoi sw pretensj przez sprzeda przedmiotu obcionego
hipotek.
by Micha Birula

Poniewa przy hipotece dunik nie wydawa przedmiotu zastawu, mia
moliwo ten sam przedmiot obciy zastawem wielokrotnie. Przy takiej
wieloci zastawnikw, obowizywaa zasada kto pierwszy co do czasu, ten
lepszy co do prawa. W myl tej zasady, z ceny uzyskanej ze sprzeday
przedmiotu zastawu, w pierwszej kolejnoci zaspokaja sw pretensj pierwszy
zastawnik, nastpnie kolejni.
Prawo sprzeday przysugiwao tylko pierwszemu wierzycielowi.
9. Emfitueza i superficies
Byy to ograniczone prawa rzeczowe na nieruchomociach.
Emfitueza polegaa na dziedzicznym i zbywalnym uprawnieniu emfituety do
eksploatacji cudzego gruntu, z obowizkiem pacenia rocznego czynszu.
Emfitueta, jako dzierawca wieczysty, mia stanowisko prawne zblione do
waciciela. Uytkowa grunt, nabywa wszelkie poytki na wasno ju w
momencie separacji. Mg w sposb nieograniczony ulepsza go, a take
zmienia jego przeznaczenie. Mia prawo ustanowi na gruncie suebno na
rzecz osoby trzeciej lub korzysta ze suebnoci, jeli grunt by gruntem
wadajcym. Mg te obcia grunt zastawem, a nawet odda do w dalsz
dzieraw wieczyst.
Prawo swoje mg przekaza osobom trzecim zarwno przez sprzeda jak i w
testamencie.
Superficies byo to prawo powierzchni, dziedziczne i zbywalne, polegajce na
moliwoci penego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie.
Prawo justyniaskie uksztatowao superficies jako odrbne prawo rzeczowe,
przyznajc superficjariuszowi actiones in rem, wzorowane na ochronie
wasnoci, podobnie jak miao to miejsce w odniesieniu do emfituety.
Prawo powierzchni rnio od emfituezy przede wszystkim tym, e wacicielowi
nie przysugiwao prawo pierwokupu.
Zobowizania cz oglna.
1. Pojcie zobowizania:
Zobowizaniem (obligatio) nazywamy stosunek prawny midzy dwiema
stronami, z ktrych jedna, zwana wierzycielem (creditor) ma prawo domagania
by Micha Birula

si pewnego wiadczenia od drugiej strony, ta za zwana dunikiem (debitor)
ma obowizek wiadczenie to speni. Zobowizanie naley do prawa
podmiotowego wzgldnego.
Zobowizanie ma dwie strony:
Wierzytelno prawo wierzyciela do domagania si od dunika
okrelonego zachowania si creditum
Dug obowizek dunika do spenienia wiadczenia niezalenie od tego
co jest przedmiotem tego dugu (np. wiadczenie kwoty pieninej)
debitum
W kadym zobowizaniu wystpuj dwa podmioty: wierzyciel i dunik.
Wierzycielem, zgodnie z prawem rzymskim mg by obywatel rzymski majcy
czynn zdolno majtkow, w pniejszym czasie mg by te nim
cudzoziemiec. Wierzycielem nie mg by niewolnik.
Dunikiem mg by niewolnik. Waciciel przez dziaanie swojego niewolnika
mg si wzbogaci, ale nie mg zuboe. Niewolnik, podobnie jak inne osoby
alieni iuris, mia biern zdolno majtkow, czyli mg by dunikiem. Jednak
dug niewolnika by niezaskaralny.
Zobowizanie opiera si na zasadzie rwnoci stron, w tym sensie, e nie daje
ono adnej wadzy wierzycielowi nad dunikiem.
Ze spoeczno ekonomicznego punktu widzenia trudno rwnie twierdzi
generalnie, e stron silniejsz czciej jest wierzyciel. Zaley to bowiem od
typu danego zobowizania. O ile twierdzenie takie moe by prawdziwe w
odniesieniu do poyczki realnej, o tyle bdzie ono faszywe w odniesieniu do
kredytu otwartego w drodze stypulacji. Ekonomicznie silniejszy bdzie wierzyciel
gwny w kontrakcie uyczenia, ale ju sabszy bdzie w kontrakcie depozytu. W
kontraktach dwustronnie zobowizujcych zupenych twierdzenie takie jest
cakowicie bezprzedmiotowe, bowiem obie strony wystpuj tu jednoczenie w
roli dunika i wierzyciela.
2. rda zobowiza.
Okres zemsty prywatnej:
W najdawniejszych czasach, prymitywne rodziny pasterskie zamieszkujce gry
Albaskie i trudnice si wypasem byda i owiec byy samowystarczalne. Kiedy
jednak produkcja przerastaa potrzeby wasne zasza konieczno wymiany
wyprodukowanej nadwyki na artykuy produkowane przez kogo innego.
Wymiana ta prowadzia do zawizania si stosunku spoecznego, pniej
rwnie stosunku prawnego. Ci prymitywni obywatele mogli te wyrzdzi sobie
wzajemnie szkody czynami niedozwolonymi. Zanim pastwo przejeo w tych
sprawach jurysdykcje, na doznan krzywd reagowa sam pokrzywdzony bd
jego rodzina stosujc odwet.
Okres kompozycji dobrowolnej:
Prawo do wywarcia zemsty prywatnej uchodzio za naturalne prawo we
wszystkich spoeczestwach antycznych. Prawa tego nie mona jednak okrela
jako zobowizanie. Zawizywao si ono dopiero wtedy, gdy poszkodowany, w
zamian za rezygnacj z prawa odwetu otrzymywa od sprawcy przyrzeczenie
spenienia na jego rzecz jakiego wiadczenia. Sankcj w wypadku
niedotrzymania obietnicy bya realizacja prawa zemsty ze strony
pokrzywdzonego. Z prawa talionu rezygnowa poszkodowany tyko wtedy, gdy
zainteresowane strony zawary dobrowoln ugod.
by Micha Birula
Faza ukadu legalnego:

Z biegiem czasu ingerencja pastwa posza dalej. W ramach ogranicze zemsty
prywatnej zmuszao ono zainteresowane strony do zawarcia ugody, w ktrej
okrelono wysoko rekompensaty za poniesion przez poszkodowanego
szkod. Zobowizanie zawizywao si ty z mocy umowy midzy stronami.
Faza cigania przestpstwa przez pastwo:
Dopiero wwczas, gdy pastwo okazao sie tak silne, i byo w stanie zastpi
dobrowolny ukad stron postanowieniem prawa o wysokoci odszkodowania za
poszczeglne przestpstwa, stwierdzi mona, e samo przestpstwo stao si
rdem zobowizania. W tej fazie wze prawny zawizywa si z mocy samego
prawa, i to w momencie popenienia przestpstwa.
Teoria Schuld i Haftung powstaa ona w wyniku analizy najdawniejszych
zobowiza nie rzymskich. Przekazane rda rzymskie nie wskazuj na to, by
Rzymianie kiedykolwiek odseparowali odpowiedzialno dunika od
zacignitego przez niego dugo. Od najdawniejszych czasw porczenie jak i
zastaw traktowali jako prawo akcesoryjne, a wic takie, ktrych byt integralnie
zwizany jest z istnieniem odpowiedzialnoci dunika gwnego. Dlatego owa
teori trzeba uzna za nieznajdujc potwierdzenia w przypadku prawa
rzymskiego.
Do najstarszych zobowiza powstaych w prawie rzymskim z czynw
dozwolonych naleaa sponsio (archaiczna posta stypulacji) oraz nexum
(formalna poyczka z dawnego ius civile).
Obligatione teneri wze obligacyjny, ktremu poddany by dunik na
podstawie ius civile. Jego wiadczenie dochodzone byo za pomoc actio civilis.
Actione teneri odpowiedzialno dunika unormowana przez prawo pretorskie.
Jego wiadczenie dochodzone byo za pomoc skargi.
Pierwotnie wyodrbniali Rzymianie dwa podstawowe rda zobowiza:
Kontrakty byy to umowy, ktre ze wzgldu na ich podstaw byy zaskaralne.
Delikty byy to przestpstwa rodzce odpowiedzialno majtkow sprawcy z
mocy norm prawa prywatnego.
Kontrakty dzieliy si na cztery rodzaje:
Kontrakty realne dochodziy do skutku w wyniku porozumienia midzy
stronami, ktremu towarzyszy musiao wrczenie rzeczy. Do kontraktw
realnych naleay: poyczka, uyczenie, kontrakt zastawu rcznego,
umowa powiernicza.
Kontrakty werbalne zawizyway si przez porozumienie midzy
stronami wyraone przy uyciu cile okrelonych sw. Do kontraktw
werbalnych naleay: stypulacja oraz przyrzeczenie posagu.
Kontrakty literalne byo to porozumienie midzy stronami ugruntowane
za pomoc pisma. Do kontraktw literalnych naleay: expensilatio oraz
chirographa.
Kontrakty konsensualne to takie, ktre zawierano przez samo
porozumienie stron wyraone w jakiejkolwiek formie. Do kontraktw
konsensualnych naleay : kupno-sprzeda, najem, zlecenie, spka.
by Micha Birula

Pacta byy to wszystkie inne umowy, ktre nie byy kontraktami. Byy
niezaskaralne. Jednak z biegiem czasu, na potrzeby obrotu gospodarczego
stay si (niektre z nich) zaskaralne. Niektre pacta stay si zaskaralne albo
na podstawie kontraktu do ktrego zostay doczone, albo na podstawie prawa
pretorskiego, a wreszcie na podstawie konstytucji cesarskich.
Quasi kontrakty powstay z prowadzenia cudzych interesw bez zlecenia,
bezpodstawnego wzbogacenia, przypadkowej wsplnoci majtkowej, opieki
oraz zapisu testamentowego.
Delikty ich liczba cigana na drodze procesu cywilnego bya zamknita. Cz
z nich dochodzona bya na podstawie prawa cywilnego, cz na podstawie
prawa pretorskiego.
Z mocy prawa cywilnego cigane byy: kradzie, rabunek, bezprawne
uszkodzenie cudzej rzeczy i zniewaga.
Z mocy prawa pretorskiego cigane byy: podstp, groba, dziaanie na szkod
wierzycieli oraz gorszenie cudzego niewolnika.
Quasi delikty naleay do nich: odpowiedzialno sdziego, wylanie lub
wyrzucenie czego przez okno z budynku, zagroenie bezpieczestwa ruchu na
ulicach, odpowiedzialno wacicieli statkw, gospd i stajen, oraz szkody
wyrzdzone przez personel tam zatrudniony.
3. Przedmiot zobowizania.
Treci kadego zobowizania jest jakie wiadczenie w przyszoci, a jego
przedmiot okrelali Rzymianie jako dare, facere lub praestare.
Dare obowizek dunika (np. kupujcego) polega na dare jeli by on
zobowizany do przeniesienia na wasno wierzyciela jakiej rzeczy.
Facere dunik by do niego zobowizany jeli mia co uczyni dla wierzyciela
np. uszy ubranie.
Praestare termin wieloznaczny. Najczciej oznacza obowizek dunika do
uiszczenia odszkodowania w wypadku niewykonania lub nienaleytego
wykonania zobowizania (np. odpowiedzialno z tytuu podstpu)
wiadczenie mogo by przedmiotem zobowizania jeli speniao nastpujce
wymagania:
Byo fizycznie i prawnie moliwe do spenienia nie mona byo
zobowiza si do przeniesienie wasnoci wyjtej z obrotu gospodarczej
Byo dozwolone z punktu widzenia zasad prawa nie mona byo
zobowiza si do spoliczkowania kogo
Byo dostatecznie okrelone, w tym sensie, e dunik wiedzia do czego
jest zobowizany, a wierzyciel do czego jest upowaniony, a w przypadku
sporu sdzia musia mie moliwo stwierdzenia o co spr si toczy
Musiao mie dla wierzyciela warto ekonomiczn nie powstao z
przyrzeczenia wzicia udziau w grze w koci.
Zobowizanie przemienne jeeli w jednym stosunku obligacyjnym dunik
zobowizany by alternatywnie do kilku wiadcze, a spenienie jednego z nich
uwalniao dunika od zobowizania.
Wybr przedmiotu wiadczenia, jeeli strony nie umwiy si inaczej, naley do
dunika. Przypadkowe zniszczenie jednego z tych kilku przedmiotw nie
powodowao umorzenia zobowizania.
by Micha Birula

Upowanienie przemienne wystpowao w wypadku, gdy dunik zobowizany
by do spenienia okrelonego wiadczenia na rzecz wierzyciela, ale mg
uwolni si od tego zobowizania rwnie przez wiadczenie czego innego; np.
niewolnik Tytusa zabi konia Markusa odpowiedzialno noksalna. Zamiast
uici odszkodowanie Tytus mg uwolni si od zobowizania oddajc
Markusowi niewolnika.
Zobowizanie podzielne wystpuje wtedy, gdy wiadczenie moe by
spenione w czciach, rnym czasie i bez wpywu na jego istot lub warto.
Zobowizaniem podzielnym bdzie np. kade zobowizanie opiewajce na
kwot pienin.
Zobowizanie niepodzielne wystpuje wtedy gdy wiadczenie musi by
spenione w caoci, w okrelonym czasie.
Zobowizaniem niepodzielnym bdzie np. zobowizanie sprzedawcy do
dostarczenia konia.
4. Podzia zobowiza.
a) Zobowizania cywilne i naturalne:
Cywilne w przypadku niewykonania zobowizania przez dunika wierzyciel
ma na og moliwo szukania ochrony swego prawa podmiotowego,
wnoszc powdztwo do sdu. Zobowizania s w zasadzie zaskaralne.
Naturalne w prawie rzymskim zaczto wyrnia pewn grup zobowiza
niezaskaralnych. Zobowizaniami naturalnymi byy takie, ktre zacignite
zostay przez niewolnikw, ojca wobec osb podlegych jego wadzy i
odwrotnie, pupila i niewiast zawierajcych kontrakt bez zgody ich opiekuna
b) Zobowizania jednostronne i dwustronne:
Jednostronne jedna ze stron bya wycznie zobowizana a druga wycznie
uprawniona (np. poyczka)
Dwustronne dzieliy si na zupene i niezupene:
Dwustronne zupene to takie w ktrym ju w momencie powstania
zobowizania obie strony wystpoway w podwjnej roli dunika i
wierzyciela.
Istniay tu bowiem dwa wzy obligacyjne, a wynikajce z nich
wiadczenia byy ekwiwalentne (np. kontrakt kupna sprzeday)
Dwustronne niezupene charakteryzowao si tym, e w momencie
jego powstania istnia tylko jeden wze obligacyjny ale sam stosunek
by tak uksztatowany, e w pewnych okolicznociach powsta mogo
drugie zobowizanie, w ktrym role stron odwracay si (np. kontrakt
przechowania, w ktrym depozytariusz by dunikiem, a deponent
wierzycielem jeeli jednak przechowawca ponis straty w zwizku z
przechowywaniem, wierzyciel zobowizany by do ich pokrycia, stajc
si dunikiem co do tego wiadczenia).
c) Zobowizania stricti iuris i bonae fidei:
Stricti iusir zobowizanie cisego prawa wywodzce si z dawnego ius
civile. Wizay one strony wedug treci stosunku prawnego.
Bonae fidei powstawa z nich obowizek wiadczenia tego, czego oczekiwa
mona byo od uczciwego kontrachetna.
Przy umowach zaskaralnych zobowizania iuris stricti powstaway z
kontraktw jednostronnie zobowizujcych.
Zobowizania z pozostaych kontraktw oceniane byy wg zasad dobrej wiary.
5. Wielo podmiotw zobowizania
by Micha Birula

Zobowizanie podzielne powstanie przy nim tyle stosunkw obligacyjnych ile
osb wystpuje po stronie dunikw lub wierzycieli, np. A i B zobowizani s
wiadczy 100 na rzecz C. Oznacza to, e istniej tu dwa zobowizania z ktrych
kade opiewa na 50.
Zobowizania kulmatywne w ich przypadku kady z kilku wierzycieli moe
domaga si od dunika caego wiadczenia, albo kady z kilku dunikw
zobowizany jest do spenienia caego wiadczenia. Spenienie jednak takiego
wiadczenia przez jednego z kilku dunikw nie uwalnia pozostaych od
zobowizania, np. A i B skradli C 100, kady z nich jeli byo to furtum by
zobowizany zapaci tytuem kary okradzionemu C 200.
Zobowizanie solidarne zjawisko porednie midzy zobowizaniem podzielnym
a kulmatywnym
Zobowizanie solidarne bierne wystpowao wwczas, gdy kady z
kilku dunikw zobowizany by speni na rzecz wierzyciela cae
wiadczenie, jednak spenienie tego wiadczenia przez
ktregokolwiek z dunikw powodowao umorzenie stosunku.
Zobowizanie solidarne aktywne wystpowao wwczas, gdy kady
z kilku wierzycieli mia prawo do domagania si od dunika
spenienia caego wiadczenia, a dunik uwalnia si od zobowizania
wwczas gdy speni wiadczenie na rzecz jednego z wierzycieli.
6. Skutki niewykonania zobowizania.
Jeeli dunik nie wykona zobowizania, ponosi z reguy z tego tytuu
odpowiedzialno wobec wierzyciela, ktry na drodze sdowej mg domaga
si wiadczenia, a w braku takiej moliwoci pokrycia powstaej szkody. Ale ta
zasada znaa liczne wyjtki.
Wolny od odpowiedzialnoci by dunik, ktrego moliwo wiadczenia
unicestwiona zostaa dziaaniem siy wyszej, np. trzsienie ziemi.
Nie odpowiada te dunik, jeli nie mg wykona wiadczenia przez przypadek
zwyky. Zdarzenie to rnio si od siy wyszej tym, e przy maksymalnej
starannoci, teoretycznie, by w stanie zapobiec skutkom zdarzenia. W
wyjtkowych przypadkach mona byo pocign dunika do odpowiedzialnoci.
Dla odpowiedzialnoci dunika istotne znaczenie miao te to czy przedmiot
wiadczenia nalea do kategorii rzeczy zamiennych (zniszczenie rzeczy nawet
w skutek dziaania siy wyszej nie zwalniao od odpowiedzialnoci) czy do
rzeczy niezamiennych (zobowizanie mogo wygasn jeli zniszczenie rzeczy
byo przez dunika niezawinione).
Modyfikacje stosunku obligacyjnego powoduje zwoka. Moga ona zachodzi po
stronie dunika jak i wierzyciela.
Zwoka dunika miaa miejsce wwczas, gdy dunik z wasnej winy nie
wykona zobowizania, ktrego termin wiadczenia ju min:
Przy dugach terminowych dunik popada w zwok z mocy samego
prawa, w momencie gdy min termin wiadczenia
by Micha Birula
Przy dugach bezterminowych potrzebne byo wezwanie ze strony

wierzyciela, by dunik speni wiadczenie. Wezwanie byo zbyteczne,
gdy dunik odpowiada z tytuu przestpstwa.
Odpowiedzialno dunika zobowizywaa go do wynagrodzenia powstaej
szkody. Skutki zwoki ustpoway po zaofiarowaniu wiadczenia lub na skutek
odroczenia terminu spaty przez wierzyciela.
Zwoka wierzyciela zachodzia wwczas, gdy odmawia on przyjcia
wiadczenia zgodnie z treci zobowizania. Nastpowao osabienie
odpowiedzialnoci dunika. Wierzyciel musia take zwrci koszty
spowodowane zwok. Dunik mg te przedmiot wiadczenia lub jego
rwnowarto zoy do depozytu, a w skrajnych przypadkach rzecz porzuci.
7. Zmiana podmiotw zobowizania.
Przelew (cesja wierzytelnoci) dzi nazywamy tak przeniesienie wierzytelnoci
z dotychczasowego wierzyciela na drug osob moc zawartej midzy nimi
umowy.
W dawnym prawie rzymskim zobowizanie miao charakter tak dalece osobisty,
e zmiana wierzyciela lub dunika w danym stosunku obligacyjnym bya
zupenie niemoliwa.
Wychodzc naprzeciw potrzebom obrotu gospodarczego w cigu kilku
pierwszych wiekw Rzymianie stworzyli podwaliny dzisiejszej cesji.
Nowacja dunik za pomoc stypulacji mg przyrzec nowemu wierzycielowi to
co winien wiadczy wierzycielowi dotychczasowemu. Nowacja nie powodowaa
przejcia wierzytelnoci z jednej osoby na drug, ale umorzenie
dotychczasowego zobowizania i powoanie do ycia nowego stosunku
obligacyjnego.
Zastpstwo procesowe wierzyciel mianowa drug osob swym kognitorem lub
prokuratorem i upowania go do zatrzymania dla siebie wyegzekwowanego od
dunika wiadczenia. Zastpca procesowy posugiwa si tu formuk z
przestawionymi podmiotami i by jedynie realizatorem prawa podmiotowego
swego mocodawcy. Prawa akcesoryjne zwizane z wierzytelnoci nie gasy, a
zastpca dziaa w cudzym imieniu, nawet bez zgody dunika.
Actio utilis suo nomine przyznane cesariuszowi przez Antoninusa Piusa. Suya
ona do realizacji wierzytelnoci, ktre cesariusz naby przez kupno spadku, w
ktrym one si znajdoway. Wnoszc przeciw dunikom powdztwo suo nomine
(we wasnym imieniu) nie by ju realizatorem cudzej (dziedzica) wierzytelnoci,
ale zmierza do zaspokojenia wasnego prawa podmiotowego.
8. Umocnienie zobowizania
Z wyjtkiem zobowiza naturalnych, wykonanie kadego innego zobowizania
gwarantuje rygor egzekucji. Praktyka dowodzi jednak, i gwarancje te nie
zawsze byy wystarczajce.
W prawie obligacyjnym celowi temu suyy zarwno dodatkowe zobowizania
osb trzecich, gwarantujcych wykonanie zobowizania na wypadek gdyby
dunik tego nie uczyni (byo to porczenie), jak i rodki majce na celu
wywarcie presji na samego dunika, by dodatkowo zmusza do go spenienia
wiadczenia (zadatek, kara umowna)
by Micha Birula

Przyjcie odpowiedzialnoci za cudzy dug w rzymskiej terminologii okrelane
byo jako intercesja
Intercesja bya:
Kulmatywna jeli dunik odpowiada obok intercedenta (porczenie)
Uwalniajca jeli dunik zosta przez intercedenta zwolniony od
odpowiedzialnoci
Intercesio tacita gdy intercedent na zwenatrz wystpowa jako dunik,
w rzeczywistoci jednak przej zobowizanie cudze (np. zacigajc
poyczk dla kogo, do kogo wierzyciel nie mia zaufania)
9. Umorzenie zobowizania
a) Oglna charakterystyka
Spoeczno ekonomiczny cel kadego zobowizania tkwi w spenieniu
wiadczenia przez dunika, czyli w jego wykonaniu, a skoro cel ten nie zosta
osignity zobowizanie umarza si z mocy samego prawa
Umorzenie zobowizania w prawie rzymskim mogo nastpi na podstawie
ius civile, albo te na podstawie prawa pretorskiego.
Do sposobw umarzania wg ius honorarium zalicza si pactum de non
petendo i kompensacj.
Pozostae sposoby to umorzenia wg ius civile.
b) Zwolnienie z zobowizania
W najdawniejszym prawie rzymskim samo wykonanie wiadczenie nie
powodowao umorzenia zobowizania. Dunik by odpowiedzialny tak dugo,
dopki nie przedsiwzito, w formie przepisanej, czynnoci bdcej
odwrotnym aktem w stosunku do tego, ktry spowodowa powstanie
odpowiedzialnoci dunika. Np. zobowizanie zacignite przy uyciu spiu i
wagi (najstarsza poyczka rzymska) umarzano w ten sposb, e dunik po
odwaeniu odpowiedniej iloci kruszcu przez trzymajcego wag w
obecnoci 5 wiadkw ogasza zwolnienie z dugu.
Zobowizanie powstae z kontraktw werbalnych umarzano za pomoc
acceptilatio. Polegaa ona na wymianie pyta i odpowiedzi midzy
dunikiem i wierzycielem. Umorzenie mogo nastpi niezalenie od
wiadczenia.
Nie jest wykluczone, e zobowizania zacignite litteris umarzano za
pomoc akceptacji literalnych przed dokonanie odpowiednich wpisw.
c) Wykonanie zobowizania
Pod wpywem ius gentium samo wiadczenie zaczto uwaa za podstaw
do uwolnienia dunika od odpowiedzialnoci.
Dunik niekoniecznie musia sam wykona zobowizanie, chyba e chodzio
o wiadczenie zalene od jego osobistych kwalifikacji (np. namalowanie
portretu). Za zgod wierzyciela mg te dunik, zamiast tego co byo
przedmiotem dugu, wiadczy co innego.
Osob upowanion do przyjcia i domagania sie wiadczenia by te
adstipulator. Dunik za pomoc stypulacji przyrzeka jakie wiadczenie
wierzycielowi, a obok niego przyrzeka to samo wiadczenie speni na rzecz
adstipulatora. Ten ostatni jako wierzyciel mg przyj wiadczenie, ze
skutkiem umarzajcym wierzytelno, a nawet zwolni dunika z dugu bez
koniecznoci wiadczenia z jego strony.
d) Nowacja
by Micha Birula

Nowacja polegaa na zastpieniu jednego zobowizania nowym stosunkiem
obligacyjnym, ktry wstpowa w miejsce poprzedniego. Nowacja
dokonywaa si przy zastosowaniu stypulacji i dlatego powstae na gruncie
poprzedniego nowe zobowizanie miao charakter stypulacyjny, bez wzgldu
na to jak podstaw miao zobowizanie poprzednie.
Wraz z wyganiciem starego zobowizania ulegay umorzeniu wszelkie
zwizane z nim prawa akcesoryjne (zastaw, kara umowna)
Nowacj przeprowadzano w celu modyfikacji zobowizania albo w celu
zmiany jego podmiotw.
e) Inne przypadki wyganicia zobowizania
Wrd innych zdarze powodujcych umorzenie zobowizania wymieni
naley: w zobowizaniu umowy o prac mier pracownika, a z umowy o
dzieo mier wykonawcy, albo mier ktrejkolwiek ze stron przy
zobowizaniach wynikajcych ze spki.
Zobowizanie gaso rwnie, gdy dug i wierzytelno zlay si w jednej
osobie (dunik sta si spadkobierc wierzyciela i odwrotnie)
Przy zobowizaniach specyficznych przypadkowa utrata przedmiotu
wiadczenia powodowaa zwolnienie dunika z zobowizania.
f) Pactum de non petendo
Pactum de non petendo to nieformalna umowa w ktrej wierzyciel przyrzeka
dunikowi, e albo w ogle, albo przez pewien czas nie bdzie pozywa go
do sdu o nalene wiadczenie. Takie pactum w wietle prawa cywilnego nie
niweczyo zobowizania. Powd, ktry przyrzeka, e w ogle nie zrobi uytku
z przysugujcej mu skargi przegrywa proces.
Pactum de non petendo nie niweczc zobowizania mogo by uchylone
przez pactum de petendo.
g) Kompensacja
Kompensacja (czyli potrcenie) w prawie dzisiejszym to umorzenie
wierzytelnoci w wyniku przeciwstawienia roszczeniu wierzyciela wzajemnej
wierzytelnoci ze strony dunika.
W tym przypadku umorzeniu ulegaj obie wierzytelnoci: nisza w caoci,
wysza redukuje si o warto tej pierwszej (np. A ma roszczenie do B o 100,
a B ma roszczenie do A o 50, po uwzgldnieniu potrcenia A winien domaga
si od B 50).
Punktem zwrotnym w historii kompensacji by reskrypt Marka Aureliusza
(kompensacja w procesie formukowym). Pretor z mocy tej konstytucji
udziela pozwanemu, ktry mia wzajemn pretensj do powoda exceptio
doli. Zarzut ten chroni go mia przed daniem powoda, ktry nie chcia
uwzgldni jego wzajemnej pretensji i wnosi powdztwo o cae roszczenie.
Sdzia uwzgldniajc kompensacj musia wyda wyrok uwalniajcy
pozwanego w caoci.
Obawa przed utrat caego roszczenia wyksztacia praktyk, zgodnie z ktr
powd (po reskrypcie Marka Aureliusza) sam redukowa swe danie o
wysoko zaduenia wobec pozwanego i wnosi powdztwo na kwot
wynikajc z kocowego rozliczenia wzajemnych pretensji.
by Micha Birula

Definitywnie uregulowanie potrcenia nastpio jednak dopiero za
Justyniana, ktry je zreformowa. Odtd kompensacja bya dopuszczalna, tak
co do roszcze dochodzonych powdztwami osobowymi jak i co do roszcze
realizowanych powdztwami rzeczowymi.
Do potrcenia nadaway si wierzytelnoci ktre byy: wzajemne,
wymagalne, jednorodzajowe, pynne (atwe do udowodnienia).
rda zobowiza.
1. O kontraktach i jak gdyby kontraktach w oglnoci.
Kontrakt w prawie rzymskim byo to zgodne owiadczenie woli dwch lub
wicej osb, zmierzajce do osignicia celu jakim bya ochrona procesowa
interesu spoeczno gospodarczego, ktry zamierzay realizowa
umawiajce si strony.
Pactum to umowy zawierane przez strony, zmierzajce do uregulowania
stosunkw majtkowych, ktre odbiegay od typowych kontraktw. Nie
rodziy w zasadzie zobowizania zaskaralnego w procesie. Dzi zwie si je
umowami nienazwanymi.
Kady kontrakt rzymski opiera si na dwch podstawowych filarach:
a) Porozumienie stron to zgoda stron jako element skadowy kontraktu
bya przedmiotem gruntownego opracowania teoretycznego ze strony
rzymskiej jurysprudencji. Okrelano j mianem consensus.
Zgodne owiadczenie stron powinno by skierowane na osignicie
wsplnego celu.
b) Causa civilis czyli przyczyna prawna. W myl klasycznej koncepcji
rzymskiego kontraktu sama zgoda nie jest elementem wystarczajcym do
jego bytu, ale musi mu towarzyszy jej przyczyna prawna (causa).
Przy kontraktach, ktre naleay do kategorii czynnoci kazualnych
(wikszo w prawie rzymskim) przyczyna prawna sprowadza si
do celu spoeczno gospodarczego, jaki zamierzaj osign
umawiajce si strony.
Przy kontraktach, ktre naleay do typu czynnoci abstrakcyjnych
(stypulacja) przyczyna kontraktu realizowaa si w samej formie, w
jakiej kontrakt doszed do skutku, czyli w fakcie wypowiedzenia
okrelonych sw albo w fakcie dokonania wpisu w ksigach
domowych.
2. Kontrakty realne
a) Poyczka (mutuum) bya kontraktem realnym, ktry polega na tym, e
udzielajcy poyczki oddawa na wasno biorcego poyczk pewn ilo
rzeczy zamiennych, z obowizkiem zwrotu takich samych rzeczy w takiej
samej iloci i takiej samej jakoci.
Poyczka naleaa do kontraktw jednostronnie zobowizujcych. Jej
przedmiotem mogy by tylko rzeczy zamienne. Uzyskujc na tych
przedmiotach wasno biorcy poyczk mg z nimi zrobi co chcia.
Zwracajc poyczk oddawa nie te same, ale takie same rzeczy.
Poyczka naleaa do kategorii iuris stricti, co oznacza, e dunik mia
obowizek zwrci tylko to co byo przedmiotem kontraktu.
by Micha Birula

Jeeli wierzyciel zamierza zapewni sobie odsetki, musia zawrze z
dunikiem specjaln stypulacj dodatkow, zwan stypulacj procentow.
b) Uyczenie (comodatum) polegao na oddaniu przez jedn osob pewnej
rzeczy niezuywalnej osobie drugiej w bezpatne czasowe lub rodzajowo
okrelone uywanie.
Komodatariusz otrzymywa rzecz tylko w dzierenie i nie mia prawa pobiera
z niej poytkw.
Mia uywa jej zgodnie z przeznaczeniem i zwrci po upywie czasu na jaki
kontrakt zawarto, albo po osigniciu celu do ktrego realizacji wzi rzecz w
uyczenie.
Uyczenie, okrelane dzi w mowie potocznej jako poyczka tym rnio si
od mutuum, e jego przedmiotem bya rzecz okrelona indywidualnie, a nie
rodzajowo.
Pierwotnie uyczenie chronione byo za pomoc actio in factum opiewajcej
na wyrwnanie szkody wyrzdzonej ktrejkolwiek ze stron w zwizku z
kontraktem. Pod koniec republiki prawo nie zadowalao si ju tylko
wynagrodzeniem szkody, lecz wymagao wypenienia kontraktu.
c) Przechowanie (depositium) by to kontrakt realny. Polega na oddaniu przez
jedn osob (deponent) osobie drugiej (depozytariusz) jakiej rzeczy
ruchomej w bezpatne przechowanie z obowizkiem jej zwrotu na
kadorazowe wezwanie.
Depozytariusz otrzymywa tylko detencj rzeczy z zakazem jej uywania.
Depozyt nalea do kontraktw bone fidei dwustronnie wicych.
Kontrakt lea w interesie deponenta jako nieodpatny i dlatego odpowiada
on za omnis culpa, przechowawca odpowiada za dolus i culpa lata.
Depozyt nieprawidowy wyjtkowo przedmiotem przechowania byy

rzeczy okrelone gatunkowo. Depozytariusz nabywa wasno rzeczy i
zobowizany by po skoczonym przechowaniu zwrci nie te same
ale takie same rzeczy.
Depozyt nieprawidowy by kontraktem dwustronnie wicym.
Korzyci z niego odnosiy obie strony.
Depozyt konieczny wystpowa wwczas, gdy oddajcy rzecz w
przechowanie znajdowa si w sytuacji przymusowej, w obliczu
grocego niebezpieczestwa, np. poar.
Nieuczciwy przechowawca odpowiada w takich przypadkach za
duplum wartoci zdeponowanego przedmiotu.
Depozyt sekwestorowy wystpowa gdy przedmiot sporu sdowego
oddawano osobie trzeciej, z obowizkiem wydania go stronie
wygrywajcej proces. Waciwoci takiego depozytu bya ochrona
interdyktalna.
d) Kontrakt powierniczy (fiducia)
W celu zabezpieczenia wierzytelnoci dunik przekazywa wierzycielowi na
wasno w drodze mancypacji jak rzecz zastrzegajc obowizek jej zwrotu
po zaspokojeniu pretensji wierzyciela. Fiducia rodzia zobowizanie.
by Micha Birula

Na podstawie kontraktu powierniczego z mocy porozumienia przejmujcy
wasno rzeczy zobowizany by do okrelonego postpowania z rzecz i do
zwrotu jej wasnoci po zrealizowaniu zamierzonego przez strony czynu.
W dawnym prawie rzymskim kontrakt powierniczy mia szerokie
zastosowanie. By wykorzystywany nie tylko w roli kontraktu realnego sensu
stricte, ale nakada mg na powiernika take obowizek czynienia czego
innego.
Porozumienie stron w kontrakcie powierniczym opierao si na wzajemnym
zaufaniu stron.
Skarga zmierzaa do odzyskania rzeczy oddanej dunikowi, albo do
wymuszenia czynnoci do ktrej przejmujcy wasno rzeczy si zobowiza.
W ten sposb fiducia przybraa posta kontraktu realnego dwustronnie
wicego.
e) Kontrakt zastawniczy (contractus pigneraticus)
Z mocy kontraktu zastawu oddajcy rzecz w zastaw swemu wierzycielowi w
dzierenie w celu zabezpieczenia wierzytelnoci ma prawo domaga si od
niego zwrotu rzeczy po wyganiciu wierzytelnoci tym zastawem
zabezpieczonej.
Poniewa kontrakt zastawu rcznego dochodzi do skutku przez realne
wrczenie rzeczy, naley on do kategorii kontraktw realnych.
Kontrakt zastawu naley do kategorii kontraktw dwustronnie
zobowizujcych niezupenych.
Zastawnik jako dunik gwny ma po wyganiciu zastawu zwrci
przedmiot zastawu zastawcy (aby mg to zrobi musi utrzyma przedmiot w
stanie naleytym)
Zastawca w pewnych okolicznociach moe by zobowizany wobec
zastawnika.
Dotyczy to moe odszkodowania z tytuy jego nakadw na utrzymanie
rzeczy, albo z tytuu wad jakimi dotknity by przedmiot zastawu.
3. Kontrakty werbalne i literalne
a) Stypulacja (stipulatio) by to kontrakt werbalny. Dochodzi do skutku w ten
sposb, e wierzyciel przy uyciu okrelonych sw pyta dunika czy
przyrzeka speni jakie wiadczenie, a dunik na pytanie to odpowiada
twierdzco.
Najstarsz form stypulacji byo sponsio, dostpne tylko dla obywateli
rzymskich.
Stypulacja dochodzia do skutku przez wymian pyta i odpowiedzi nie
mogy jej zawiera osoby pozbawione mowy i suchu.
Na postawione przez wierzyciela pytanie dunik musia udzieli
natychmiastowej odpowiedzi.
Podstaw kadej stypulacji stanowi porozumienie stron, ktre musi by
wyraone przy uyciu okrelonych sw.
Cautiones obowizek przyjty przez dunika w drodze stypulacji.
rodki suce dunikowi do obrony przed sdem:
by Micha Birula
Exceptio doli generalis nie jest to zarzut zwykego podstpu, ale

rodek procesowy majcy na celu zagodzenie rygorystycznych aktw
ius civile. Nie zawsze jednak zabezpiecza dunika, bowiem to na nim
ciy obowizek udowodnienia tego, i robienie przez powoda uytku
z cautio narusza dobre obyczaje.
Exceotio non numerate pecuniae aby sparaliowa skarg powoda,
powoywa si on na to, e kwota, ktrej zwrotu domaga si od niego
stypulator nie zostaa mu w ogle wrczona. Powd, aby wygra
proces musi przeprowadzi dowd na przeciwiestwo.
Querella non numerate pecuniae to skarga z powodu niezapacenia
pienidzy. Promissor, ktry wystawi cautio nie czeka na moment
kiedy zostanie na jej podstawie pozwany do sdu o spenienie
wiadczenia, ale sam domaga si stwierdzenia, e jego przyrzeczenie
pozbawione jest podstaw prawnych. T skarg promissor moe
domaga si od stypulatora zwrotu cautio.
Ostatecznej reformy sytpulacji dokona Justynian. Potwierdzi on pen

skuteczno stypulacji zawartej wg wymogw prawa klasycznego : w formie
pyta i odpowiedzi, w obecnoci kontrahentw i w poszanowaniu zasad.
Przy stypulacjach potwierdzanych dokumentem ogranicza on moliwo
skorzystania z exceptio lub querella non numeratae pecuniae do dwch lat. Jeli
w tym okresie promissor nie wykae braku podstawy prawnej stypulacji, cautio
uzyskuje bezwzgldn moc dowodow.
W cautio strony mogy poda sam tre przyrzeczenia albo mogy przytoczy
przyczyn prawn przyrzeczenia.
Stypulacja suya do powoania do ycia nowego stosunku obligacyjnego, a
take do ugruntowania ju istniejcego zobowizania, a to pod postaci kary
umownej lub porczenia.
Spenienie wiadczenia odpowiadajcego podstawowym wymogom prawa
obligacyjnego przyrzeczonego w formie stypulacji uzyskiwao ochron
procesow.
Zawarcie umowy dwustronnie zobowizujcej zupenej byo niemoliwe przy
zastosowaniu jednej stypulacji. Do ustanowienia obowizkw wzajemnych
potrzebne byy dwie stypulacje.
Stypulacja kary umownej albo kary konwencjonalnej bya przyrzeczeniem ze
strony dunika do zapacenia wierzycielowi pewnej kwoty pieninej tytuem
kary, w wypadku niewykonania zobowizania.
Porczenie to stypulacja zawarta miedzy wierzycielem, a osob trzecia na
ktrej podstawie ta ostatnia przyjmowaa odpowiedzialno za cudzy dug.
Porczenie jest prawem akcesoryjnym jego byt jest cakowicie zwizany z
istnieniem dugu gwnego.
Za jeden dug porczy mogo kilka osb. Midzy tymi osobami istniaa z mocy
prawa solidarno bierna.
Beneficium dividionis na jego podstawie kady z porczycieli wezwany przez
wierzyciela do zaspokojenia jego potrzeb w caoci, mg domaga si podziau
nalenoci w czciach midzy wszystkich wypacalnych porczycieli.
by Micha Birula

Prawo regresu przysugiwao porczycielowi, ktry zaspokoi roszczenia
wierzyciela. Pierwotnie realizowa je na podstawie stosunku wewntrznego jaki
czy go z dunikiem. Korzystajc z tego prawa porczyciel mg domaga si
od wierzyciela przekazania mu rodkw procesowych jakie suyy wierzycielowi
do realizacji jego wierzytelnoci wobec dunika.
b) Kontrakty literalne
Expensilatio w dawnym prawie rzymskim zobowizanie powstao rwnie w
wyniku porozumienia midzy stronami, ugruntowanego nastpnie odpowiednio
dokonanym wpisem w domowej ksidze wierzyciela.
Wpis taki by podstaw zobowizania powstaego litteris i suy do
przeksztacenia w porozumieniu z dunikiem jakiegokolwiek istniejcego
zobowizania w zobowizanie literalne o charakterze abstrakcyjnym.
Przez wpis taki mona byo zmieni np. podstaw prawn zobowizania.
Chirographum, Syngraphe inaczej rzecz si miaa z zobowizaniem literalnym,
o charakterze abstrakcyjnym wyksztaconym w praktyce peregrynw.
Tam dunik wystawia skrypt duny w jednym egzemplarzu zwanych
chriographum lub w dwch egzemplarzach zwanych syngraphe.
Pierwsze byy dokumentami dwustronnej czynnoci dokonanych rzeczywicie.
Drugie zawieray pisemne deklaracje, rwnie czynnoci fikcyjne, ktre wcale
nie doszy do skutku.
4. Kontrakty konsensualne
a) Kupno sprzeda (emptio venditio) by to kontrakt konsensualny, na
ktrego podstawie ktrego jedna strona, zwana sprzedawc (venditor)
zobowizywaa si do przeniesienia i zapewnienia spokojnego posiadania
jakiej rzeczy na drug stron zwan kupujcym (emptor), ta za
zobowizywaa si wzajemnie do przeniesienia na wasno sprzedawcy
pewnej kwoty pieninej tytuem ceny.
Zadatek jaki wartociowy przedmiot albo pewna suma pienidzy.

Pierwotnie spenia rol dowodu na zawarcie kontraktu jak rwnie
gwarantowa jego wykonanie. W II wieku n.e. zadatek spenia
wycznie funkcj dowodow.
Z chwil zawarcia lub rozwizania kontraktu zadatek podlega
zwrotowi.
Sprzedawca zatrzymywa zadatek jeli kupujcy odstpi od
umowy. Jeli od umowy odstpi sprzedawca, musia zwrci
zadatek w podwjnej wysokoci.
Towar moga by to rzecz dopuszczona do obrotu gospodarczego,
materialna jak i niematerialna. Mogy by to rwnie rzeczy cudze,
dlatego e sprzedawca nie mia obowizku przeniesienia wartoci
na rzeczy sprzedanej.
Kupno mogo dotyczy rzeczy przyszej, spodziewanej; np. kupno
plonw z okrelonego gruntu. Miao wtedy charakter warunkowy
nie byo skuteczne gdy spodziewana rzecz nie powstaa bez winy
dunika. Bezwarunkowe byo kupno nadziei; np. kupno plonw z
danego gruntu bez wzgldu na to czy one powstan. Towarem bya
sama szansa istniejca w momencie zawarcia kontraktu
charakter losowy.
Cena musiaa by oznaczona i wyraona w kwocie pieninej.
Cena powinna by rzeczywista. Jeli zapata miaa charakter
symboliczny to traktowano umow jako darowizn. Cena nie
by Micha Birula
musiaa odpowiada wartoci towaru. Strony miay pene prawo do

wzajemnego podchodzenia si co do towaru i ceny.
Bya to podstawowa zasada wolnoci handlu od ktrej prawo
rzymskie odstpio tylko dwa razy: 1. W 301 r. Dioklecjan ogosi
edykt zawierajcy szczegow taryf maksymalnych cen
waniejszych towarw i usug; 2. Postanowienie Justyniana
chronice sprzedawc, ktry ponis uszczerbek wyzbywajc si
gruntu poniej poowy jego rzeczywistej wartoci.
Ryzyko przypadkowej utraty lub pogorszenia towaru przy kupnie
rzeczy oznaczonej indywidualnie ponosi kupujcy. Spowodowana
tak utrat rzeczy niemoliwo wiadczenia po stronie
sprzedajcego zwalnia go z zobowizania, a na kupujcym ciy
mimo to obowizek uiszczenia ceny.
Sprzedawca zbywajc rzecz cudz nie mg przenie na nabywc
prawa wasnoci, a zatem rzecz dotknita bya wad prawn, za
ktr odpowiada sprzedawca (rkojmia)
Waciciel rzeczy na podstawie actio in rem mg w kadej chwili
zada jej wydania od kupujcego. Realizacja takiego prawa to
ewkicja.
Rzecz sprzedana moe rwnie nie posiada waciwoci
fizycznych ktre powinna mie zgodnie z jej przeznaczeniem.
Mwimy wtedy, e towar ma wady fizyczne. Odpowiedzialno za
nie powinien ponosi w zasadzie sprzedawca.
Sprzedawca nie odpowiada za wady jawne (taki, ktre kupujcy
mg z atwoci zauway).
Odpowiedzialno za wady fizyczne istniaa tylko w takich
wypadkach gdy wady byy ukryte i dotyczyy rzeczy okrelonych
rodzajowo.
Kontrakt kupna sprzeday jako kontrakt konsensualny nalea do

kontraktw bonae fidei. Strony mogy modyfikowa tre przez
nieformalne umowy dodatkowe.
Kupujcy mg zastrzec sobie prawo odstpienia w pewnym
terminie od umowy jeli rzecz mu sie nie spodoba
Sprzedawca mg zastrzec sobie prawo do odstpienia od umowy
w pewnym terminie, na wypadek gdyby osoba trzecia zaoferowaa
wysz cen
Sprzedawca mg zastrzec sobie prawo pierwokupu, gdyby
kupujcy rzecz nabyt zamierza sprzeda
Sprzedawca mg zastrzec, e jeli zapata lub jej cz nie
zostanie uiszczona do pewnego terminu, kontrakt uznany zostanie
za w ogle nie zawarty.
b) Najem (locatio conductio)
Najem by kontraktem konsensualnym. Na jego podstawie jedna osoba
bya zobowizana odda pewn rzecz w uywanie albo wiadczy pewne
usugi, bd wykona jakie dzieo, za co druga osoba bya zobowizana
do pieninego wynagrodzenia.
Elementy tego kontraktu to:
Oddanie rzeczy w uywanie, praca ludzka lub rzecz, ktra ma by
poddana obrbce,
by Micha Birula
Zapata za uywanie cudzej rzeczy,

Porozumienie stron co do w/w elementw.
Najem rzeczy na jego podstawie jedna strona bya zobowizana wyda

drugiej stronie rzecz do czasowego uywania w zamian za wynagrodzenie
pienine.
Wynajmujcy zobowizany by przekaza najemcy rzecz w
dzierenie i utrzyma j w stanie zdatnym do uywania.
Najemca powinien paci czynsz okrelony w kontrakcie i
wyznaczony w pienidzu.
Najem rzeczy rozwizywa si z upywem czasu na jaki zosta zawarty.
Przy najmie:
Nieruchomoci upyw terminu najmu traktowano jako odnowienie,
Gruntw miejskich odnowienie nastpowao na rok,
Gruntw wiejskich na czas nieokrelony.
Najem usug na jego podstawie jedna ze stron bya zobowizana

wiadczy pewne usugi na rzecz drugiej strony za wynagrodzeniem
pieninym.
Przedmiotem tej postaci najmu bya praca prosta, nie wymagajca
kwalifikacji. Pracownik musia wykona prac osobicie, w okrelonym
czasie wg yczenia pracodawcy.
Pracodawca zobowizany by do wynagrodzenia pracownika po wykonaniu
pracy, jak rwnie za czas w ktrym pracownik gotowy by do pracy, ale
nie mg jej wykona z przyczyn od niego niezalenych.
Najem dziea na jego podstawie jedna strona bya zobowizana wykona
oznaczone dzieo dla drugiej strony za wynagrodzeniem pieninym.
Lokatorem nazywa si zamawiajcy dzieo. Przedsibiorca nie mia
obowizku osobistego wykonania dziea, chyba e strony to zastrzegy.
Przedsibiorcy naleao si wynagrodzenie niezalenie od iloci czasu jaki
przeznaczy na wykonanie dziea.
Zamawiajcy musia dostarczy materia do obrbki, w przeciwnym razie
nie by to najem lecz kupno.
c) Zlecenie (mandatum)
Zlecenie byo kontraktem konsensualnym. Na jego podstawie
zleceniobiorca zobowizywa si wobec zleceniodawcy do bezpatnego
wykonania okrelonych czynnoci w interesie zleceniodawcy lub osoby
trzeciej.
Elementami zlecenia byy:
Porozumienie stron,
Dziaanie mandatariusza,
Interes osoby trzeciej lub mandata.
Przedmiotem mandatu moga by czynno faktyczna jak i czynno
prawna. Zlecone czynnoci miay raczej charakter pracy umysowej,
wymagajcej kwalifikacji.
by Micha Birula

danie zapaty stao w kolizji z dobrymi obyczajami. Byo w zwyczaju, e
mandat pamita o swoim mandatariuszu przy sporzdzaniu testamentu.
Zlecana czynno leaa w interesie dajcego zlecenie. Czynno, ktra
leaa by w interesie przyjmujcego zlecenie nie rodzia skutkw
prawnych, traktowano j jako dobr rad.
Po wykonaniu zlecenia zleceniobiorca musia rozliczy si ze swojej
dziaalnoci.
Poza wykonaniem zlecenia, wygasao ono te na skutek mierci jednej ze
stron, cofniciu zlecenia ze strony mandata i w skutek zrzeczenia si
przez mandatariusza (jeli nie narazio to na szkod zleceniodawcy).
d) Spka (societas)
Spka bya kontraktem konsensualnym, na ktrego podstawie dwie lub
wicej osb zwanych wsplnikami zobowizywao si do wzajemnych
wiadcze w zamiarze osignicia wsplnego celu.
Elementami spki byy:
Porozumienie,
Wsplne wiadczenie wnoszone do spki,
Wsplny cel gospodarczy.
Niedopuszczalna bya tzw. Lwia spka czyli taka w ktrej jeden
uczestniczy tylko w zyskach, a drugi tylko w stratach.
Kady ze wsplnikw mg prowadzi sprawy spki. Spka nie miaa
osobowoci prawnej.
Kady ze wsplnikw dziaajc z ramienia spki nabywa prawa dla siebie
i tylko na podstawie swojej przynalenoci do spki mia obowizek
przenie je na pozostaych wsplnikw. To samo dotyczyo zacignitych
zobowiza w imieniu spki
Spka jako kontrakt konsensualny zawizywaa si w wyniku
porozumienia. Rozwizanie jej nastpowao przez porozumienie odwrotne
wszystkich wsplnikw.
Po rozwizaniu spki kontrahenci likwidowali wzajemne stosunki
zobowizaniowe i wasnociowe. W braku zgodnoci mogli dochodzi
wzajemnych pretensji na drodze sdowej (powdztwo actio pro socio).
5. Kontrakty nienazwane.
Kontrakt nienazwany dochodzi do skutku w wyniku porozumienia midzy
stronami, ktrego przedmiotem byo przewanie wiadczenie dwustronne,
przy czym jedna ze stron wiadczenie swoje ju wykonaa i oczekiwaa
wzajemnego wiadczenia od strony drugiej.
Elementami kontraktu nienazwanego byy:
Porozumienie, ktrego przedmiotem byo wiadczenie dwustronne,
Wykonanie tego wiadczenia przez jedn ze stron.
Droga rozwoju kontraktw nienazwanych:
Przyznanie skargi o zwrot wiadczenia tej stronie, ktra je wykonaa,
Przyznanie przez pretora actio in factum, za pomoc ktrego mona
byo domaga si wyrwnania szkody w wyniku niewykonania
wzajemnego wiadczenia,
by Micha Birula
Ostatnim krokiem byo przyznanie stronie oczekujcej wiadczenia

powdztwa, ktre miao na celu wymuszenie spenienia wiadczenia
przyrzeczonego.
W kompilacji justyniaskiej sformuowano cztery typowe schematy pod

ktre podcigano wszystkie kontrakty nienazwane:
Do ut des przenosz wasno rzeczy w zamian za przyrzeczenie
przeniesienia wasnoci innej rzeczy (zamiana),
Do ut facias przenosz wasno rzeczy w zamian za przyrzeczenie
uczynienia czego dla mnie,
Facio ut des czyni co w zamian za przyrzeczenie przeniesienia
wasnoci,
Facio ut facias czyni co w zamian za przyrzeczenie uczynienia
czego dla mnie.
Kontrakt estymatoryjny polega na oddaniu osobie trzeciej rzeczy
oszacowanej w celu jej odsprzeday. Odbiorca zobowizywa si albo zwrci
sam rzecz albo uici sum szacunkow.
Kontrakt estymatoryjny prawdopodobnie jako jedyny stanowi ju w okresie
prawa klasycznego podstaw do agere praescriptis verbis. Za pomoc tego
powdztwa mg oddawca domaga si od odbiorcy wypenienia
przyrzeczonego wiadczenia.
Zamiana polegaa na przeniesieniu przez jedna osob wasnoci jakiej
rzeczy na osob drug, w zamian za przyrzeczenie z jej strony do
przeniesienia wasnoci innej rzeczy.
Nawet po wykonaniu wiadczenia przez obie strony mogy by one wobec
siebie zobowizane z tej umowy, z tytuu wad fizycznych i prawnych rzeczy
zamienionych.
Ugoda bya to umowa, w ktrej obie strony wzajemnie rezygnoway z
dochodzenia spornych lub niepewnych roszcze, regulujc wtpliwe kwestie
albo sporny stosunek nie rozstrzygnity definitywnie na drodze sdowej.
Precarium by to taki stosunek w ktrym jedna osoba oddawaa osobie
drugiej na jej prob jak rzecz lub prawo w bezpatne uywanie z
zastrzeeniem zwrotu na kadorazowe wezwanie.
Jeli oddana w precarium rzecz przynosia poytki, prekaysta mia prawo
pobra je dla siebie.
Precarium byo doskonaym narzdziem do uzalenienia klienteli i
wyzwolecw od patronw, oraz kolonw od latyfundiw.
6. Pacta nuda i pacta versita.
a) Oglna charakterystyka
Pacta to umowy, ktre nie naleay do kontraktw typowych, ani do
kontraktw nienazwanych. Tak jak kontrakty konsensualne dochodziy do
skutku w wyniku samego porozumienia midzy stronami.
Pojciem pactum posuguje si juz ustawa XII tablic. Ju w epoce ustawy
XII tablic dobrowolny ukad stron co do likwidacji sporu wywoywa skutek
by Micha Birula

w postaci wyganicia potencjalnego roszczenia procesowego strony
powodowej.
Ulpian wywodzi etymologi samego wyrazu pactum od pactio
(rozejm) oraz pax (pokj).
Pactum nie rodzi adnego nowego stosunku prawnego, lecz jedynie
istniejcy stosunek modyfikuje i dlatego nie jest rdem adnej nowej
actio.
Pacta zmierza mogy do modyfikacji nie tylko stosunku obligatoryjnego,
lecz take do redukcji uprawnie pyncych z treci prawa rzeczowego,
np. by przekaza je osobie trzeciej.
Kade pactum zmierzao do zwikszenia lub zmniejszenia
odpowiedzialnoci dunika.
Z uwagi na tendencj prawa rzymskiego do ochrony dunika
nieskuteczne byy pacta zwikszajce odpowiedzialno dunika, jeli
dodane zostay do kontraktu juz po jego zawarciu.
b) Pacta pretorskie
Causa i conventio to dwa filary, na ktrych opiera si kontrakt jako rdo
rzymskiej obligatio. Pretor chroni jednak niektre umowy, ktre w wietle
ius civile nie rodziy obligatio. Czyni to wtedy, gdy uzna i wymaga tego
zasada susznoci oraz dobrze pojty interes spoeczno gospodarczy.
Do najbardziej typowych paktw pretorskich naleay:
Consitutum debiti to przyrzeczenie (nieformalne) wykonania w
cile okrelonym terminie wiadczenia ju istniejcego. Przyrzec
to mg sam dunik albo osoba trzecia. Dunik zawiera takie
pactum, gdy chodzio mu o odroczenie terminu wiadczenia,
wierzyciel natomiast, gdy chcia uzyska dodatkowe
zabezpieczenie wierzytelnoci.
Receptum argentari to przyrzeczenie bankiera wobec osb
trzecich, e pokryje cudzy dug istniejcy albo majcy powsta w
przyszoci.
Receptum nautarum, cauponum, stabuliarorum to przejcie przez

wacicieli statkw, zajazdw i stajen zwikszonej
odpowiedzialnoci za rzeczy umieszczone u nich przez podrnych.
Miao to na uwadze ochron przede wszystkim ubogich podrnych
przed manipulacjami ze strony bogatych wacicieli statkw,
zajezdni i stajen.
c) Pacta legitima
Umowy te uzyskay ochron procesow dopiero w okresie dominatu na
podstawie konstytucji cesarskich.
Do najbardziej typowych pacta legitima naleay:
Pactum dotale nieformalna umowa o ustanowienie posagu,
Kompromis to umowa, w ktrej strony powierzay prywatnemu
sdziemu rozstrzygnicie istniejcego miedzy nimi sporu.
by Micha Birula

W prawie klasycznym umowa taka uchodzia za niezaskaralne
pactum, chyba e strony wzmocniy j stypulacjami karnymi.
Darowizna nieformalna umowa, na ktrej podstawie jedna osoba
(darczyca) zobowizywaa si za zgod drugiej strony
(obdarowanego) kosztem swojego majtki dokona na jego rzecz
przysporzenia pewnej korzyci majatkowej.
Bya wic to umowa, poniewa obdarowany musia j przyj. Bya
zaskaralna tylko w wypadku, jeli darczyca uczyni swoje
przyrzeczenie w formie stypulacji.
Darowizna jest czynnoci bez podoa ekonomicznego. W prawie
rzymskim nie bya popierana. Istniao wiele ogranicze takich
nieodpatnych przysporze majtkowych. Zakazem objte zostay
darowizny midzy maonkami. W okresie dominatu utrudniono
darowizny przez wprowadzenie tzw. Insynuacji czyli ujawnienia
aktu w odpowiednim rejestrze.
7. Zobowizania jak gdyby z kontraktw.
a) Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia
Negototium gestio zachodzia wtedy, gdy pewna osoba bez adnego
obowizku podejmowaa si z wasnej inicjatywy prowadzenia jednej albo
wielu spraw w interesie innej osoby.
Z takiego jednostronnego dziaania powsta mg stosunek obligacyjny
midzy podejmujcym dziaanie (gestor)a tym, w ktrego interesie
dziaanie podjto (dominus negotti)
Wymogi:
Dziaanie gestora powinno by skierowane na prowadzenie spraw i
to cudzych. Celem tego dziaania mogo by osignicie efektu
fizycznego albo prawnego.
Moga to by czynno pojedyncza albo zesp czynnoci,
Gestor powinien mie zamiar prowadzenia spraw cudzych,
Dziaanie gestora powinno zmierza do osignicia pozytywnego
celu.
Gestor zobowizany by wobec dominus negotti do zdania rachunku i
przeniesienia na niego wszystkich uzyskanych korzyci.
Ze swojej strony dominus negotti zobowiazany by pokry wszystkie
wydatki poniesione przez gestora, nawet wwczas gdy dziaanie gestora
nie przynioso pozytywnego rezultatu. Nadto winien go uwolni od
przyjtych na siebie zobowiza.
b) Bezpodstawne wzbogacenie.
Istniaa zasada: e nie mona domaga si od kogo zwrotu tego co
znalazo si u niego z niesusznej przyczyny <-- pogld jurystw epoki
republikaskiej.
Condictio jest to nazwa powdztwa sucego do realizacji roszczenia o
bezpodstawnym wzbogaceniu.
Bezpodstawne wzbogacenie jakiej osoby miao pierwotnie nastpowa
przez nieuzasadnione nabycie prawa wasnoci.
by Micha Birula

Prawo rzymskie nie wyksztacio jednolitych zasad dla wszystkich
przypadkw bezpodstawnego wzbogacenia. Dla poszczeglnych jego
rodzajw wprowadzio sukcesywnie odrbne condictiones.
Gwne z nich to:
Condictio indebiti byo uzasadnione, gdy kto speni wiadczenie
w bdnym przekonaniu o istnieniu dugu,
Condictio causa data causa non secuta zachodzia wwczas, gdy
kto przenis na drug osob wasno jakiej rzeczy w
oczekiwaniu wzajemnego wiadczenia albo zdarzenia, ktre jednak
nie nastpio,
Condictio ob turpem causam miaa na celu zwrot przysporzenia
dokonanego w celu powstrzymania kogo od dziaania zakazanego
przez prawo albo w celu skonienia kogo do wykonania jego
obowizku,
Condictio ob iniustam causam wnoszono przeciw osobie, ktra
uzyskaa przysporzenie majtkowe w wyniku czynnoci przez prawo
zakazanej, ale mimo to w peni skutecznej,
Condictio sine causa uzasadniona bya wwczas, gdy zachodziy
jakie inne bezpodstawne wzbogacenia, a brak byo podstawy do
dania ich restytucji.
c) Przypadkowa wsplno majtkowa
Taka wsplnota majtkowa, oprcz uprawnie natury rzeczowej rodzi te
skutki obligacyjne midzy wspwacicielami.
Wspwasno powstaa bez udziau wspwacicieli z mocy zdarze
niezalenych od ich woli okrela si mianem communio incidens.
Jak dugo trwa wspwasno, uczestniczcy w niej zobowizani s do
umoliwienia sobie wzajemnego korzystania z rzeczy, ponoszenia kosztw
proporcjonalnie do udziaw, tak samo jest z poytkami.
Kady ze wspwacicieli ma moliwo wystpienia ze wspwasnoci.
W przypadku procesu strony procesowe mogy by w rnym stopniu
zasdzone lub uwolnione wyrokiem.
d) Opieka
Jako stosunek obligacyjny okrelali kompilatorzy rwnie wzajemne prawa
i obowizki powstae ze sprawowania opieki nad niedojrzaym.
Opieka nie powstaa z mocy umowy midzy opiekunem a pupilem, tym
bardziej, e pupil by ograniczony w zdolnoci do czynnoci prawnych.
Opiekun w zakresie zarzdu majtkiem pupila odpowiada do granic culpa
in concretio.
e) Zapis testamentowy.
Z mocy zapisu testamentowego dziedzic zobowizany by wyda
zapisobiercy rzecz nalec do spadku, lub wasn albo nawet i osoby
trzeciej. Zobowizany by take, by zapisobierca sam zabra sobie rzecz
zapisan. Stosunek midzy dziedzicem a zapisobierc nie powsta ani z
mocy umowy ani tym bardziej z racji czynnoci niedozwolonej.
by Micha Birula

Zobowizania z deliktw i jak gdyby z deliktw.
1. O deliktach i jak gdyby deliktach w oglnoci.
Crimina publica czyny niedozwolone, ktre godziy w interes publiczny i
cigane byy w publicznym procesie karnym. Sankcje przewidziane za
tego rodzaju czyny to: chosta, kary pienine, kary mutylacyjne, praca w
kopalniach, wygnanie, mier.
Czyny te s przedmiotem zainteresowania rzymskiego prawa publicznego
(prawa i procesu karnego)
Delikty (delicta privata) obejmuj czyny, ktre wg wczesnych
wyobrae rzymskich nie godziy w interes publiczny, lecz naruszay
wycznie dobro jednostki, czy te grupy tych jednostek.
cigane byy wycznie z inicjatywy tych, ktrych dobro zostao zagroone
lub naruszone.
Obligatio w znaczeniu technicznym rodziy wycznie delikty uznawane
przez dawne ius civile. Gaius wymienia ju tylko cztery takie
przestpstwa: kradzie (furtum), rabunek (rapina), bezprawne
uszkodzenie cudzej rzeczy (damnum iniuria datum) oraz zniewag
(iniuria).
Wszelkie inne przestpstwa nie rodziy ju obligatio lecz tylko actio.
Cech charakterystyczn odpowiedzialnoci deliktowej jest obligatio
culmativia. Oznacza to, e jeli przestpstwo popenione zostao przez
kilka osb (wspsprawstwo), zapata kary (poena) poszkodowanemu
przez jednego z nich nie zwalnia od tego samego obowizku innych
wspsprawcw.
Zapacenie kary poszkodowanemu nie uwalnia sprawcy od obowizku
naprawienia szkody, chyba e odpowiada on z actio mixta. W tym
wypadku dochodzona od sprawcy kwota pienina obejmowaa obydwa
skadniki odpowiedzialnoci deliktowej.
Za przestpstwa popenione przez osoby alieni iuris (niewolnik, filus
familias) odpowiada ten, kto mia nad nimi wadz. Bya to
odpowiedzialno noksalna.
Za wyrzdzon przez zwierz szkod odpowiada jego waciciel. Zasady
tej odpowiedzialnoci regulowaa ju ustawa XII tablic, a przewidywane
tam powdztwo zwane byo pniej actio de pauperie. Waciciel
zwierzcia mg uwolni si od odpowiedzialnoci materialnej wydajc
zwierz poszkodowanemu, ale tylko wtedy, gdy zachowanie zwierzcia
uznano za anormalne. W przypadkach w ktrych rozmiary szkody
przewyszay wartoci zwierzcia, poszkodowany mg przy zranieniu
ciaa domaga si odszkodowania w zalenoci od uznania sdziego. Przy
szkodach rzeczowych pokrycia w podwjnej wartoci.
2. Delikty.
a) Kradzie (furtum)
by Micha Birula

Furtum jako delikt prawa cywilnego przechodzio dug ewolucj.
Przestpstwo to uregulowane byo ju w ustawie XII tablic. Wystpuje
tam w dwch rodzajach, stosownie do tego czy zodzieja schwytano na
kradziey czy te nie.
Furtum manifestum zodzieja schwytano na gorcym uczynki lub z
broni w rku. Mona byo zabi go na miejscu po uprzednim
wezwaniu wiadkw. Prawa tego nie mona byo jednak naduywa,
zwaszcza jeli zodzieja mona byo obezwadni. W pozostaych
przypadkach zodzieja odprowadzano przed pretora. Podlega on karze
chosty i jeli by osob woln dostawa si w niewol okradzionego.
Jeli by niewolnikiem po wychostaniu zrzucano go ze Skay
Tarpejskiej. Tej samej karze podlega zodziej u ktrego rzecz
skradzion znaleziono w wyniku rewizji przeprowadzanej przez
poszkodowanego.
Furtum nec manifestum a wic gdy zodzieja nie schwytano na
kradziey, ale czyn mu udowodniono odpowiada on za podwjn
warto rzeczy skradzionej.
Z biegiem czasu furtum zaczo obejmowa jakiekolwiek zachowanie
si sprawcy majce na celu pozbawienie waciciela wadania nad
rzecz ruchom.
Na kradzie wg definicji Paulusa skadaj si trzy elementy:
Element obiektywny czyli zabr rzeczy, jej posiadania lub
uywania.
Element subiektywny to zy zamiar, ktry musia towarzyszy
aktowi zaboru.
Pobudka polegaa na tym, e przestpstwo popeniono z chci
zysku.
b) Rabunek (rapina)
Bya to posta kradziey kwalifikowanej, polegajcej na zagarniciu
rzeczy, najczciej przez grup zorganizowana przy uyciu gwatu.
W prawie klasycznym dyskutowano czy przestpstwo to ma charakter
penalny czy jest skarg mieszan.
Justynian rozstrzygn spr na korzy drugiej koncepcji,
postanawiajc, e w ramach przysdzonego z tytuu rabunku
quadropulum mieci si warto rzeczy w postaci simplum oraz kara w
postaci tripulum.
c) Zniewaga (iniuria)
Zniewaga to dziaanie niezgodne z prawem.
Gaius i Paulus wywodz to przestpstwo z ustawy XII tablic.
Regulowaa ona trzy odrbne stany faktyczne:
Membrum ruptum czyli cizkie okaleczenie poczone z utrat
czci ciaa. W takich przypadkach jeli strony nie uzgodniy
odszkodowania sprawca podlega karze talionu.
by Micha Birula
Os fractum czyli zamanie koci. Ustawa przewidywaa tu

sztywn kwot odszkodowania: 300 asw osoba wolna; 150
asw niewolnik.
Czynne naruszenie nietykalnoci cielesnej zagroone byo kar
25 asw.
Wg Paulusa istniay pierwotnie dwie skargi z tytuu zniewagi. Pierwsza

opierajca si na ustawie XII tablic suya do cigania rnych postaci
tego przestpstwa. Druga opieraa si na ius honorarium i wprowadzi
j pretor w swoim edykcie w celu cigania wszystkich czynw
bezprawnych godzcych w dobre obyczaje rzymskie.
Wg pretora zniewaga polegaa na zamierzonym i sprzecznym z
prawem nieuszanowaniu cudzej osobowoci za pomoc czynw lub
sw.
Delikt iniuri rozpatrywany by nie przed sdem jednoosobowym, lecz
przed kolegium sdziw rekuperatorw.
Actio iniuriam jak wszystkie skargi deliktowe, miaa charakter
noksalny. Jeli sprawc bya osoba alieni iuris odpowiada za ni
dzieryciel wadzy. Mg si od tej odpowiedzialnoci uwolni przez
wydanie sprawcy poszkodowanemu.
Actio iniuriam pocigaa za sob ujm czci dla zasdzonego.
Uniewinnienie pozwanego od odpowiedzialnoci dawao mu prawo do
domagania si w drodze powdztwa wzajemnego 1/10 tego czego
da od niego powd.
Actio iniuriam miaa charakter tak dalece osobisty, e nie bya
skuteczna przeciw dzieciom sprawcy deliktu, ani nie przysugiwaa
dziedzicowi poszkodowanego.
d) Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy.
By to delikt polegajcy na bezprawnym uszkodzeniu bd zniszczeniu
cudzej rzeczy. Niektre tego rodzaju przypadku regulowaa juz ustawa
XII tablic.
Kompleksowo przestpstwo to po raz pierwszy uregulowaa lex Aquilia
z 286 r. p.n.e.
Lex Aquilia zagadnieniu temu powicia dwa rozdziay:
I rozdzia regulowa bezprawne zabicie cudzego niewolnika lub
czworononych zwierzt nalecych do kategorii zwierzt domowych.
Na podstawie tego rozdziau sprawca szkody odpowiada za najwysz
warto zabitego niewolnika lub zwierzcia, jak mia niewolnik lub
zwierz w cigu roku poprzedzajcego zabicie.
III rozdzia traktowa o bezprawnym zranieniu niewolnika i zwierzt
wymienionych w rozdziale pierwszym, o zabiciu i zranieniu innych
zwierzt oraz o uszkodzeniu lub zniszczeniu cudzych rzeczy.
Przy szkodzie okrelonej w tym rozdziale wyrok opiewa na najwysz
warto rzeczy uszkodzonej jak miaa w cigu 30 dni przed
wyrzdzeniem szkody. Kara podlegaa podwojeniu gdy sprawca broni
si przez negacj w procesie.
by Micha Birula

Ustawa akwiliaska bya jednak aktem prymitywnym. Wymogiem jej
zastosowania byo:
Aby szkoda bya rezultatem bezporedniego oddziaywania na
rzecz,
Aby rzecz zostaa rzeczywicie uszkodzona,
Aby szkoda powstaa z dziaania, a nie z zaniechania,
Aby szkoda wyrzdzona bya bezprawnie.
Roszczenie odszkodowania pierwotnie przysugiwao tylko
wacicielowi kwirytarnemu, ktrego rzecz uszkodzono. Wysoko
szkody okrelano wycznie wg wartoci rzeczy, a nie wg interesu jaki
mia poszkodowany w tym, by rzeczy nie utraci.
Z biegiem czasu odstpiono od tego, a zaczto uwzgldnia rwnie
interes, jaki mia poszkodowany.
Wyjtkowo duo uwagi juryci powicili problemom winy sprawcy
jako wymogu jego odpowiedzialnoci. Szybko zerwano z zasad
odpowiedzialnoci opartej na przesance natury podmiotowej, jak
bya bezprawno czynu.
Kompilatorzy justyniascy korzystajc z bogatego dorobku myli
prawniczej epoki klasycznej, starali si stworzy jednolite kryteria
odpowiedzialnoci z tego deliktu i w tym celu poddawali klasyczne
teksty czstym interpolacj.
3. Zobowizania jak gdyby z deliktw.
a) Iudex qui litem suam fecit sdzia, ktry przy rozstrzyganiu sporu
naruszy swoje obowizki, naraajc w ten sposb jedn ze stron na
szkod majtkow, czyni spr niejako swoim wasnym. Powdztwo,
ktre z takiego quasi deliktu przysugiwao ktrejkolwiek ze stron
miao na celu wynagrodzenie szkody.
Sdzia odpowiada nie tylko wwczas, gdy udowodniono mu zy
zamiar, lecz take wtedy, gdy w postpowaniu sdowym wykaza
brak roztropnoci. Mogo to polega na wydaniu wyroku z obraz
prawa.
Powdztwo to nie miao zastosowania w stosunku do sdziego
skorumpowanego. Dla takich sdziw ju ustawa XII tablic
przewidywaa kar mierci.
b) Effusem vel deiectum to szkoda wyrzdzona wylaniem albo
wyrzuceniem czego przez okno. Stanowia podstaw do
odpowiedzialnoci z lex Aquilia.
W warunkach miejskich w otoczeniu wielopitrowych budynkw
trudno byo ustali sprawc szkody. Dlatego pretor przyznawa
poszkodowanemu powdztwo przeciw osobie zajmujcej
mieszkanie w ktrym sprawca przebywa.
Przy szkodzie materialnej zasdzenie opiewao na duplum
wyrzdzonej szkody. Przy zranieniu czowieka wolnego wysoko
odszkodowania zaleaa od sdziego.
Zabicie czowieka wolnego zagroone byo kar pienin w kwocie
50 tys. sestercw.
c) Positum aut suspensum spowodowanie zagroenia
bezpieczestwa na drogach publicznych przez wystawienie lub
by Micha Birula

zawieszenie czego na budynku pocigao za sob
odpowiedzialno sprawcy w kwocie 10 tys. sestercw.
Pretor przyznawa w takim wypadku powdztwo kademu, kto
majc pen zdolno procesow zamierza je wnie przeciwko
sprawcy zagroenia.
d) Odpowiedzialno wacicieli statkw, obery i stajen
Waciciel obery, statku lub stajni niezalenie od ryzyka jakie
ponosi za utrat rzeczy odpowiada na podstawie pretorskiej actio
in factum z tytuu uszkodzenia lub kradziey rzeczy klienta
dokonanej przez wasnych pracownikw. Skarga opiewaa na
podwjn warto rzeczy skradzionej bd celowo uszkodzonej.
Prawo familijne
1. Maestwo
W czasach staroytnych prawo traktowao rodzin rzymsk jako komrk
spoeczn cakowicie autonomiczn, w ktrej jedynym podmiotem wadzy by jej
mski zwierzchnik, pater familias.
Maestwo jest to uznany przez prawo zwizek kobiety z mczyzn
zawierany w celu trwaego poycia.
Zawarcie maestwa moe by poprzedzone przyrzeczeniem dokonania tego
aktu w przyszoci. Takie przyrzeczenie to zarczyny, ktre w Rzymie nigdy nie
wizay stron w sposb bezwzgldny. Maestwo w Rzymie od czasw
najdawniejszych byo zwizkiem monogamicznym.
Prawo okrelao wymogi jakim miao odpowiada maestwo, gwnie po to, by
mona byo ustali czy skutki jakie prawo czy z okrelonym poyciem
mczyzny i kobiety w ogle powstay.
Dotycz one wzajemnych praw i obowizkw wspmaonkw, a take spraw o
charakterze majtkowym.
Dzieci uchodz za prawne i nale do rodziny tylko wwczas, jeeli poczte
zostay w czasie trwania maestwa. Midzy maonkami, a krewnymi drugiego
maonka powstaje stosunek powinowactwa.
Od zawarcia maestwa odrniali Rzymianie akt wczenia ony do agnacyjnej
familii ma, poczony z wejciem maonki pod jego wadz.
Nastpowao ono w wyniku jednego z trzech nastpujcych zdarze:
Confarreatio to sakralna forma wejcia ony pod wadz ma. Przy tym akcie
obecnych byo 10 wiadkw i 2 najwyszych kapanw. Ten akt prawdopodobnie
by dostpny tylko dla patrycjuszy. Niektre godnoci kapaskie zastrzeone
by Micha Birula

byy wycznie dla dzieci pochodzcych z maestwa, w ktrym matka wesza
pod wadz ojca w drodze confarreatio.
Coemptio to forma niejako uroczystego kupna ony. Wykorzystywano do tego
celu abstrakcyjn form mancypacji, w ktrej w charakterze nabywcy
wystpowa przyszy lub aktualny m kobiety.
Usus to nabycie przez ma wadzy nad on z mocy samego prawa, w wyniku
jednorocznego nieprzerwanego poycia maeskiego.
Byo to rezultatem transplantacji do prawa familijnego instytucji zasiedzenia.
Aby temu zapobiec, kobieta musiaa co roku opuszcza dom ma na 3 kolejno
nastpujce po sobie noce. Taki wymg stawiaa ju ustawa XII tablic.
Maestwo rzymskie byo instytucja jednolit, mimo rnej pozycji jak moga
w nim zajmowa niewiasta, podlegajca lub te nie podlegajca wadzy swojego
ma.
Twrczym elementem w przypadku maestwa rzymskiego by consensus
obojga maonkw, czyli wola wzajemnego poycia w zwizku, przy ktrym brak
jest przeszkd do tego by mczyzna wystpowa w roli ma, a kobieta w roli
ony. Ten consensus zwany by rwnie affectio maritalis.
Rzymskie maestwo istniao tylko dlatego, e trwao, e maonkowie przez
cay czas kontynuowali wsplnot maesk.
Prawo rzymskie nie wymagao adnej szczeglnej formy zawarcia maestwa.
Przy zawarciu maestwa pewne znaczenie miao pochodzce ze zwyczaju
rytuau zalubin wprowadzenie ony do domu ma (deductio domum mariti),
ktre byo zewntrznym wyrazem zawarcia zwizku maeskiego.
Prawo rzymskie traktowao zwizek maeski wycznie jako stan faktyczny.
Przeszkody maeskie:
Istniay trzy przesanki wg Ulpiana:
Conubinum to z jednej strony zdolno kadego z nupturientw do
wstpienia w zwizek maeski, z drugiej strony brak przeszkd
maeskich.
Dojrzao fizyczna nupturientw
Consensus maonkw (tudzie zwierzchnika familijnego jeli ktry z
maonkw podlega jego wadzy, bd opiekuna jeli kobieta podlegaa
opiece)
Maonkowie nie mogli by spokrewnieni w linii prostej.
W linii bocznej przeszkod stanowio pokrewiestwo do trzeciego stopnia.
Maonkowie nie mogli by spowinowaceni.
adne z nich nie mogo y w innym nie rozwizanym zwizku maeskim
(zasada monogamii)
Rozwizanie maestwa.
Mimo, e maestwo traktowane byo jako zwizek stay, to jednak istniaa
moliwo jego rozwizania.
Spord zdarze prawnych, rozwizanie maestwa powodowaa mier
jednego z maonkw. W wyniku popadnicia jednego z maonkw w niewol
nieprzyjacielsk maestwo jako stan faktyczny rozpadao si tak skutecznie, e
nawet powrt z tej niewoli nie powodowa reaktywacji zwizku.
by Micha Birula

Tak samo byo w wyniku utraty przez jednego z maonkw obywatelstwa
rzymskiego. Dalsze poycie takich osb mogo by uznane za maestwo
jedynie wedug prawa peregrynw.
Rozkad mg nastpi przez oboplne porozumienie maonkw, zwane
divortium, albo przez zerwanie maestwa jednostronnie, zwane repudium.
W sytuacji, w ktrej ona podlegaa manus ma, repudium mg dokona tylko
on sam.
Owiadczenie woli o zerwaniu poycia maeskiego bywao najczciej
przekazywane za porednictwem posaca, a w okresie poklasycznym za
pomoc listu.
Konkubinat
Konkubinat w Rzymie znany by od dawna. Byo to zwizanie si mczyzny z
niewiast w celu trwaego poycia.
Partnerzy albo nie chcieli, albo nie mogli ( z powodu przeszkd maeskich)
traktowa swojego zwizku jako maestwa.
Dzieci urodzone w konkubinacie uchodziy za pozamaeskie i dzieliy los
prawny matki.
W okresie pryncypatu prawo uregulowao stosunek dzieci z konkubinaty do ich
matki, a w okresie dominatu rwnie w stosunku do ojca.
Konstantyn wielki zakaza poycia w konkubinacie obok maestwa.
Za Justyniana konkubinat uchodzi za nisz form maestwa.
2. Skutki prawne maestwa.

Dzieci zrodzone w maestwie uchodziy za prawe i korzystay w peni z
wynikajcych std praw. ona uzyskiwaa pozycj spoeczn ma. Maonkowie
zobowizani byli do wzajemnego szacunku. M mia obowizek utrzymania
ony, ale mia te prawo o decydowaniu o miejscu jej zamieszkania i o sposobie
wychowania dzieci.
Od czasw Dioklecjana mg nawet on odebra od jej ojca. Z maestwem
moga by te poczona manus ma nad on (odpowiadaa ona wadzy ojca
nad dzieckiem).
Ustanowienie posagu oraz darowizna z okazji maestwa.
Posagiem (dos) zwano majtek wnoszony mowi w zwizku z zawarciem
maestwa. Jego przeznaczeniem byo uatwienie ponoszenia kosztw
zwizanych z utrzymaniem maestwa. Posag mg by ustanowiony przez ojca
niewiasty, inne osoby, a nawet przez sama on.
Jeli w drodze stypulacji zastrzeono jego zwrot w wypadku rozwizania
maestwa by zwany dos recepticia.
Ustanowienie nastpowao przez przeniesienie prawa wasnoci przedmiotw
posagowych na ma, czy te przyrzeczenie stypulacyjne czy wreszcie przez
jednostronne przyrzeczenie ustanawiajcego.
Posag stawa si wasnoci ma, ale zawsze traktowany by w sposb
szczeglny.
by Micha Birula

W czasach najdawniejszych w wypadku rozwizania maestwa m mia
moralny obowizek zwrotu posagu. Pod koniec republiki wystpia konieczno
wprowadzenia prawnego obowizku zwrotu posagu po rozwizaniu maestwa.
Pocztkowo obowizek ten istnia z mocy umowy, pniej z mocy samego
prawa.
Jednym ze skutkw maestwa by zakaz darowizn midzy maonkami. Nic nie
stao na przeszkodzie by darowizny takie czyni przed zawarciem maestwa
(donatio ante nuprias)
Niezamona kobieta otrzyman od narzeczonego darowizn moga przekaza
mu tytuem posagu i std bliski zwizek takiej donatio z instytucj posagu.
Justynian zezwoli na dokonywanie takiej darowizny podczas trwania
maestwa. M musia darowizn zwrci w wypadku rozwizania maestwa,
ale ona tracia prawo do domagania si jej zwrotu, gdy maestwo zostao
rozwizane z jej winy.
3. Wadza ojcowska
Wadza ojcowska (patria potestas) odgrywaa szczegln rol w prawie
rzymskim. Tylko ten kto podlega wadzy ojcowskiej wchodzi do jego rodziny, a
jako taki po mierci nabywa ustawowe prawo do spadku.
Ojciec decydowa czy urodzone w jego maestwie dziecko ma podlega jego
wadzy. Zakres wadzy ojca by niemal nieograniczony, formalnie obejmowa
prawo ycia i mierci nad podlegymi mu osobami. Ojciec mg dziecko
sprzeda, wyraa zgod na zawarcie maestwa, a mg nawet w pewnych
okolicznociach maestwo rozwiza.
Pod wadz ojcowsk wchodziy przede wszystkim dzieci zrodzone w prawnym
maestwie. Za dzieci pochodzce z maestwa urodziy te, ktre urodziy si
najwczeniej w 182 dniu po jego zawarciu i najpniej w 300 dni po jego
rozwizaniu.
Pod wadz ojcowsk w sposb sztuczny mona byo wej przez
przysposobienie, legitymacj oraz conventio in manum.
Conventio in manum to adopcja. Mona byo przysposobi (adoptowa) osob
sui iuris. Akt ten ze wzgldu na swoj wag by dokonywany na zgromadzeniu
ludowym i nazywa si arogacj. Przysposobiony z osoby sui iuris stawa si
alieni iuris.
Legitymacja (legitimatio) bya nadaniem dziecku zrodzonemu w konkubinacie
stanowiska dziecka pochodzcego z prawego maestwa. Nastpowao do w
wyniku przeksztacenia
Konkubinatu w prawne maestwo albo przez reskrypt cesarski.
Wadza ojcowska moga by doywotnia. Moga jednak usta jeszcze za ycia
ojca.
Powodowaa to:
Utrata wolnoci przez ojca jak i przez dziecko.
Utrata przez jednego z nich obywatelstwa rzymskiego.
Ojciec traci wadz nad crk obejmujc stanowisko westalki.
Ojciec traci wadz nad synem, ktry osign wysokie stanowisko
kapaskie.
Ojciec traci wadz poprzez emancypacj.
by Micha Birula

Emancypacja wyzwolenie osoby wolnej znajdujcej si pod wadz ojca w
drodze czynnoci prawnej. Dochodzia do skutku przez pozorn trzykrotn
sprzeda syna osobie zaufanej w wyniku czego ojciec traci swoj wadz. Po
trzeciej sprzeday kupujcy syna remancypowa przez co stawa si on osob
sui iuris.
Emancypowany wychodzi z rodziny agnacyjnej ojca, traci te pocztkowo
ustawowe prawo do spadku po nim.
4. Opieka i kuratela
Osoby sui iuris, pozbawione zdolnoci do czynnoci prawnych albo w niej
ograniczone, podlegay opiece lub kurateli. Opiek sprawowano nad
niedojrzaym i nad kobietami, natomiast kurateli podlegali chorzy umysowo i
marnotrawcy.
Opieka.
Powoanie opieki nastpowao z mocy testamentu. Jeli nie byo opiekuna
testamentowego, opiek z mocy ustawy sprawowa najbliszy krewny agnacyjny
lub wsprodowcy (gentyle). W braku opieki testamentowej i ustawowej
opiekuna wyznacza pretor.
Opiekunem mg by mczyzna zdolny do czynnoci prawnych, a nad
niedojrzaym w pniejszym okresie opiek sprawowaa matka lub babka.
Opiekun troszczy sie o sprawy osobiste pupila jak i o jego majtek. Nabyte
wasnym dziaaniem prawa przenosi opiekun do majtku pupila.
Najczstszym przypadkiem wyganicia opieki nad niedojrzaym byo jego
dojcie do penoletnioci. Opieka gasa wwczas z mocy prawa. Nadto kada
opieka gasa z chwil mierci opiekuna z jednej strony, bd pupila z i niewiasty
z drugiej strony.
Po ustaniu opieki, opiekun by zobowizany zda sprawozdanie ze swojej
dziaalnoci wraz z rozliczeniem finansowym.
Kuratela.
Nad chorym umysowo piecz sprawowa z mocy ustawy XII tablic najbliszy
agnat lub gentyl. Zawiera on czynnoci w zastpstwie obkanego. W braku
kuratora ustawowego funkcje t powierza pretor osobie obcej wedug swego
uznania.
Kuratela nad marnotrawcami

Znana bya ustawie XII tablic. Powoanie kuratora nastpowao tak samo jak w
przypadku kurateli nad chorym umysowo.
Z mocy kuratora mogli korzysta rwnie dojrzali w wieku od 14 do 25 lat.
Z kocem III wieku n.e. posiadajcy kuratora by ograniczony w zdolnoci do
czynnoci prawnych, a w przypadku niektrych owiadcze woli musia mie
jego przyzwolenie.
by Micha Birula

W pniejszym okresie z pomocy kuratora mogli korzysta starcy i osoby
niedone, w szczeglnych przypadkach osoby nieobecne, czy wreszcie pd w
onie matki.
Prawo spadkowe
1. Pojcie spadku
mier kada kres osobowoci fizycznej czowieka. Prawo rzymskie problemom
spadkobrania powicio duo uwagi.
Pozycja majtkowa pater familias stanowia podstaw jego faktycznej wadzy
nad podlegymi mu osobami. Prawo spadkowe gwarantowao realizacj woli
zwierzchnika familijnego nawet po jego mierci. Normy prawa spadkowego
sprzyjay te gromadzeniu i utrzymywaniu majtku w rkach okrelonych rodw
potgujc zrnicowanie spoeczestwa.
W opinii prawnikw rzymskich (np. Gaiusa) spadkobranie jest niczym innym jak
wejciem w og praw, ktre posiada zmary.
Zasada sukcesji uniwersalnej dziedzic (heres) albo dziedzice (heredes)
wstpowali w og stosunkw prawno majtkowych po zmarym i to z mocy
jednorazowego aktu, jakim byo spadkobranie.
Nastpowao w takich przypadkach zlanie si w jedn cao dwch majtkw:
spadkodawcy i spadkobiorcy. Spadkobierca stawa si kontynuatorem
osobowoci prawnej zmarego. Prawa jak i obowizki zmarego przechodziy na
dziedzica.
Dziedzic odpowiada za dugi spadkowe nie tylko majtkiem odziedziczonym,
lecz rwnie wasnym. Przy tej koncepcji istnieje moliwo dziedziczenia
samych dugw.
Byy jednak prawa o charakterze majtkowym, ktre do spadku nie wchodziy.
Wraz ze mierci osoby uprawnionej gasy suebnoci osobiste oraz inne prawa
majtkowe o takim samym charakterze, czyli zwizane z osob uprawnionego
lub zobowizanego.
Na dziedzica nie przechodziy zobowizania spadkodawcy do uiszczenia kary z
tytuu popenionego przestpstwa.
W wyniku spadkobrania stawa si wacicielem rzeczy nalecych przed
mierci do spadkodawcy, nabywa jego prawa rzeczowe, stawa si
wierzycielem jego dunikw i dunikiem jego wierzycieli.
Dziedzicem mg sta si tylko ten kto:
Zostanie powoany do spadku
Spadek ten nabdzie
Powoanie czyli delacja jest tylko form zaofiarowania spadku, z czego powoany
mg ale nie musia skorzysta. W spadku mona byo przekaza dziedzicowi
same ciary. W spadku mona byo przekaza dziedzicowi same ciary. Akt
drugi czyli akwizycja spadku bya przejawem woli dziedzica do nabycia spadku.
Prawo rzymskie znao trzy sposoby powoywania do spadku:

Testamentowe
Beztestamentowe
Przeciw testamentowe
by Micha Birula

Dziedziczenie testamentowe miao pierwszestwo przed dziedziczeniem
beztestamentowym, oba te sposoby si wykluczay. W parze mogy i
dziedziczenie testamentowe z przeciw testamentowym, ale tylko wtedy gdy to
ostatnie nie prowadzio do obalenia testamentu, lecz tylko jego czci. Obalenie
caego testamentu prowadzio zawsze do dziedziczenia beztestamentowego.
Spadkobranie rzymskie regulowao pierwotnie prawo cywilne (jego normy).
Uzyskany w ten sposb spadek to hereditas. W czasach pniejszych wyksztaci
si drugi rodzaj dziedziczenia opartego na prawie pretorskim bonorum
possessio.
Mg pretor udzieli komu bonorum possessio, gdy brak byo w danym
momencie dziedzica wg ius civile. W tym przypadku dziedzic pretorski tak dugo
utrzymywa sie przy spadku, jak dugo dziedzic cywilny nie dochodzi swojego
prawa. Wwczas bonorum possessor traci spadek i pozostawa bez spadku (sine
re). Mg pretor take wprowadzi w spadek wasnego dziedzica. Pretor
reformowa tu niesusznie zasady spadkobrania cywilnego, ktre z biegiem
czasu przestao odpowiada oglnemu poczuciu sprawiedliwoci. Nastpowao
wtedy, gdy pokrewiestwo kognacyjne zaczo wypiera antyczn agnacj.
2. Dziedziczenie testamentowe.
Testament wg prawa rzymskiego to jednostronne rozporzdzenie ostatniej woli
na wypadek mierci, ustanawiajcy dziedzica.
Jako jednostronna czynno prawna testament nie wymaga owiadczenia woli
dziedzica. Bdc rozporzdzeniem testament powodowa bezporedni zmian
dotychczasowego stanu prawnego. Mg by zmieniony a do mierci testatora.
Nalec do kategorii na wypadek mierci testament regulowa stan prawny
dopiero po mierci testatora. Najwaniejszym elementem testamentu byo
ustanowienie dziedzica, ktry jako sukcesor uniwersalny mia wej w og
stosunkw prawnomajtkowych po spadkodawcy. Rozporzdzenie ostatniej woli
bez wyznaczenia dziedzica nie byo testamentem.
Kodycyl by listown prob skierowana przez spadkodawc do dziedzica
beztestamentowego lub osoby obdarowanej w testamencie o wypenienie jaki
roszcze.
Mg do sporzdzi kto kto nie pozostawi testamentu, jak i kto, kto powoa
dziedzica ( w tym przypadku kodycyl mg by potwierdzony w testamencie).
Mia on na celu uzupenienie dziedziczenia testamentowego lub
beztestamentowego. Nie mg zawiera rozporzdzenia ustanowienia dziedzica
oraz wydziedziczenia. Te mogy by uregulowane tylko w testamencie. Czsto w
testamencie umieszcza testator klauzul kodycylarn, czyli postanowienie tej
treci, e jego testament w razie niewanoci ma by traktowany jako kodycyl.
Dziedzic kodycylarny to fideikomisariusz uniwersalny. By zobowizany do
wszystkich rozporzdze zawartych w kodycyl (np. wyzwolenie niewolnikw).
Rodzaje testamentw:
Testament publiczny i ustny najstarsza forma testamentu. Sporzdzano go na
zgromadzeniu ludowym, a onierz mg swoj ostatni wol owiadczy bez
jakiejkolwiek szczeglnej formy w szyku bojowym.
Obydwa te testamenty nie odpowiaday potrzebom spoecznym.
Pierwszy mg by sporzdzony tylko w pewnych terminach (dwa razy do roku).
Drugi by niedostpny dla starcw, ktrzy nie brali udziau w dziaaniach
wojennych.
by Micha Birula

Testament mancypacyjny pierwszy testament prywatny. Mancypacja zostaa tu
wykorzystana w celu rozporzdze ostatniej woli na wypadek mierci. W
obecnoci 5 wiadkw i trzymajcego wag testator sprzedawa cay swj
majtek powiernikowi, ktry bra na siebie obowizek spenienia rozporzdze
naoonych na niego przez testatora w formule ustnej, ktra bya doczona do
samej mancypacji. Ustne owiadczenia testatora mogy by zastpione
postanowieniami spisanymi na tabliczkach woskowych, ktre byy natychmiast
piecztowane przez osoby uczestniczce w mancypacji. Pod koniec republiki
kiedy mancypacja staa si zwyk formalnoci punkt cikoci przesun si na
woskowe tabliczki. Testator przedkada 7 wiadkom tabliczki oznajmiajc, e
jest to jego ostatnia wola. Domaga si tylko ich opiecztowania. Tre takiego
testamentu moga pozosta nie znana osobom uczestniczcym w tej kocowej
fazie jego sporzdzenia, jakim byo opiecztowanie tabliczek.
Testament prawa pretorskiego forma testamentu mancypacyjnego, ktry
funkcjonowa pod koniec republiki bya tak dalece rozpowszechniona, e pretor
w swoim edykcie przyrzek wprowadzi w spadek kadego, kto przedoy mu
tabliczki testamentowe opatrzone pieczciami 7 wiadkw, i to bez wzgldu na
to czy mancypacja miaa rzeczywicie miejsce.
Dziedzic wprowadzony na podstawie prawa pretorskiego w posiadanie spadku
utrzymywa si przy nim tylko tak dugo, dopki silniejszy od niego dziedzic
prawa cywilnego nie zada wydania spadku.
Testament Teodozjusza II i Walentyniana III z 439 r.
W tym testamencie zastpiony zosta wymg pieczci 7 wiadkw wymogiem
zoenia przez nich podpisw, a to w zwizku ze zmian materiau
pimienniczego (woskowe tabliczki zastpione zostay pergaminem lub
papirusem).
Testament holograficzny
Wydany zosta przez Teodozjusza II i Walentyniana III w 446 roku. Jedynym
wymogiem przy tym testamencie byo aby testator sporzdzi go wasnorcznie.
Nie byo potrzeby powoywania wiadkw.
Testamenty okresu poklasycznego
Owiadczenie ostatniej woli podyktowane do protokou sdowego.
Akt ostatniej woli wrczany cesarzowi.
Testament prawa justyniaskiego.
Z prawa cywilnego przyj Justynian wymg obecnoci wiadkw. Element prawa
pretorskiego, to liczba 7 wiadkw oraz ich pieczcie. Z prawa cesarskiego
pochodzi wymg zoenia podpisw przez tych wiadkw oraz przez testatora.
Jeli testament spenia te wymogi by to tzw. testamentum triperitum.
Nadzwyczajne formy testamentu w prawie justyniaskim.
Testament sporzdzany w czasie zarazy testator mg w takim przypadku
zbiera kolejno podpisy i pieczci wiadkw, bez potrzeby zwoywania ich w
jedno miejsce.
Cakowicie odformalizowane byy testamenty onierskie.
Ustny testament ojca, w ktrym powoywa do spadku wasne dzieci mg by
sporzdzony w obecnoci dwch wiadkw.
by Micha Birula

Testamenti factio activa specjalna zdolno niezbdna do sporzdzenia
testamentu.
Testamenti factio pasiva zdolno niezbdna do tego by mc zosta
dziedzicem. Mia je kady obywatel rzymski sui iuris.
Osoby alieni iuris mogy by w testamencie powoane do spadku jeli ich
zwierzchnik familijny mia testamenti factio activia. To samo dotyczyo cudzego
niewolnika. Niewolnika mona byo ustanowi dziedzicem, jeli w testamencie
dokonao si jego wyzwolenia.
Powoanie dziedzica musiao nastpi w myl prawa klasycznego na samym
pocztku testamentu, przy uyciu jzyka aciskiego i trybu rozkazujcego.
Innym sposobem powoania do spadku byo podstawienie (substytucja). Miaa
miejsce, gdy obok powoanego w pierwszej kolejnoci dziedzica testator
powoywa do spadku kogo w kolejnoci dalszej jeli powoany w pierwszej
kolejnoci nie chcia lub nie mg naby spadku. Jest to tzw. podstawienie
pospolite.
Podstawienie pupilarne ojciec powoywa do spadku niedojrzaego syna i dla
niego ustanawia substytucje, gdyby syn zmar przed penoletnioci.
Substytucja pupilarna gasa z chwil dojcia syna do penoletnoci.
Podstawienie quasi-pupilarne testator mg dla swojego descendenta chorego
umysowo powoa substytuta, na wypadek gdyby zstpny ten zmar przed
wyzdrowieniem, a wic przed nabyciem zdolnoci testowania.
3. Dziedziczenie beztestamentowe.
Dziedziczenie beztestamentowe miao miejsce tylko wtedy, gdy zmary nie
pozostawi testamentu albo testament jego zosta uniewaniony.
Ustawa XII tablic wymienia trzy klasy dziedzicw:
Sui heredes - wszystkie osoby, ktre znajdoway si pod wadz zmarego

i w momencie jego mierci staway si osobami sui iuris. Spadek dzielono
miedzy dziedzicw w czciach rwnych, z tym e w miejsce zmarego
syna wchodzili jego zstpni agnacyjni.
Proximi agnati najblisi krewni agnacyjni, ktrym spadek przypada w
czciach rwnych. Dziedziczyli oni tylko wwczas, gdy brak byo
dziedzicw w klasie pierwszej.
Gentiles w braku dziedzicw wymienionych w klasie pierwszej i drugiej
do spadku powoywani byli wsprodowcy zmarego noszcy wraz z nim
to samo nazwisko.
System pretorski zna cztery klasy dziedzicw:
Unde liberi do dziedziczenia powoane byy dzieci spadkodawcy,

niezalenie od tego czy znajdoway si pod jego wadz.
Unde legitimi wszyscy ci, ktrych wymienia ustawa XII tablic.
Unde cognati dziedziczni krewni kognacyjni a do VI stopnia w linii
bocznej.
Unde vir et uxor dziedziczy m po onie, albo ona po mu jeli w
momencie mierci ktrego z nich istniao midzy nimi maestwo.
Justynian podzieli dziedzicw na cztery klasy:

by Micha Birula
Descendenci dzielono midzy nich spadek w czciach rwnych oraz

wedle szczepw.
Ascendenci rodzenia bracia i siostry lub ich zstpni sami ascendenci
dziedziczyli in lineas czyli jedn poow wstpni ojca i drug poow
wstpni matki.
Rodzestwo przyrodnie i ich zstpni podzia spadku nastpowa ty
wedug gw i szczepw.
Dalsi krewni kognicyjni bliszy krewny wyklucza dalszego, a
spokrewnieni w stopniu rwnym otrzymywali czci rwne.
Wdowa wg prawa justyniaskiego dziedziczya po mu, tylko wtedy gdy

uchodzia za ubog. Otrzymywaa . spadku, gdy zmary nie pozostawi wicej
ni troje dzieci w przeciwnym razie, wraz z jego dziemi dziedziczya w
czciach rwnych.
W razie braku dziedzicw spadek po wojskowym przypada legionowi, po
duchownym kocioowi, a w wikszoci przypadkw fiskusowi.
4. Dziedziczenie przeciw testamentowe.
W okresie ustawy XII tablic wyksztacona bya w prawie rzymskim swoboda
testowania. Korzystajc z niej bez ograniczenia, mg zwierzchnik rodziny
naruszy naturalne prawa najbliszych jego zstpnych.
cieranie si dwch przeciwstawionych sobie zasad (swobody testowania oraz
prawa do spadku po najbliszych krewnych) doprowadzia do wyksztacenia si
dziedziczenia zwanego koniecznym, albo przeciw testamentowym.
Formalne dziedziczenie przeciw testamentowe miao charakter czysto
formalny i polegao na ochronie przed pominiciem w testamencie najbliszych
czonkw wsplnoty familijnej zmarego.
Materialne prawo dziedziczenia koniecznego polegao na moliwoci obalenia
testamentu przez najbliszych dziedzicw ustawowych, ktrym w spadku nie
pozostawiono chociaby czci tego, co otrzymali by na podstawie dziedziczenia
beztestamentowego.
Formalne dziedziczenie przeciw testamentowe polegao na tym, e testator w
testamencie nie mg pomin milczeniem sui heredes, lecz musia powoa ich
do spadku albo wydziedziczy. Syna musia wydziedziczy imiennie, a crk i
wnuki wystarczyo wydziedziczy klauzul inter ceteros. Pominicie syna
powodowao niewano testamentu. Pominicie innych sui na rzecz osoby
obcej powodowao przyznanie sui poowy spadku wedle gw. Pominicie
pogrobowcw bez wzgldu na ich pe powodowao niewano testamentu.
Omwione wyej formalne ograniczenia swobody testowania nie daway
naleytych gwarancji tym, w czyim interesie zostay one wprowadzone.
Wystarczyo speni formalne wymogi wydziedziczenia, by najbliszego
dziedzica, nawet bez jakichkolwiek podstaw pozbawi prawa do spadku. Aby
praktyk tak uniemoliwi wypracowao prawo rzymskie dziedziczenie przeciw
testamentowe materialne.
by Micha Birula

By moe pod wpywem prawa greckiego sdy centumwiralne zaczy uznawa,
i testator, ktry z pominiciem najbliszych krewnych przekaza swj spadek
obcym, dziaa zapewne pod wpywem zamroczenia umysowego.
Pominity mg da wydania spadku za pomoc zwykego powdztwa
przysugujcego dziedzic, a dziedzice testamentowi nie mogli powoa si na
swoje prawa, bowiem testament uznano za sporzdzony przez osob niezdoln
do czynnoci prawnych.
Querela infficiosi testamenti przysugiwaa pominitym dziedzic koniecznym.
Korzysta z tej skargi mg tylko ten, kto w danym przypadku dziedziczy by,
gdyby testamentu nie sporzdzono. Traci prawo do jej wniesienia ten, kto w
jakiejkolwiek postaci otrzyma ze spadku conajmniej . tego co otrzyma by jako
dziedzic beztestamentowy. Jest to tzw. zachowek. Justynian podnis go do a
w niektrych przypadkach do . Roszczenie o zachowek miao charakter
osobisty i gaso wraz ze mierci uprawnionego.
5. Nabycie spadku i jego skutki. Ochrona prawna spadkodawcw.
W momencie mierci spadkodawcy powoani do spadku nie stawali si jeszcze
dziedzicami. Dziedzicem stawa si tylko ten, kto jako powoany spadek naby.
Istniaa jednak kategoria osb, ktre ze wzgldu na szczeglne powizania ze
spadkodawc staway si jego dziedzicami ju w momencie otwarcia spadku i to
z mocy samego prawa ipso iure.
Do tej kategorii naleeli wszyscy ci, ktrzy wchodzili w skad familii zmarego,
podlegajc jego wadzy. Naleeli tu sui heredes oraz niewolnicy wyzwoleni w
testamencie i powoani w nim do spadku. Mogy one naby spadek rwnie
wbrew swojej woli. Zwano ich dziedzicami koniecznymi.
Pozostali dziedzice nabywali spadek w wyniku owiadczenia woli. Najstarsz
form owiadczenia woli o nabyciu spadku by formalny akt zwany cretio.
Cretio znajdowaa zastosowanie, gdy testator nakaza j w testamencie. W
pozostaych przypadkach dziedzic mg sw wol nabycia spadku objawi przez
czynnoci dorozumiane, zachowujc si tak jak w normalnych warunkach
postpuje dziedzic.
Nabycie bonorum possessio nigdy nie nastpowao ipso iure. Kady dziedzic
pretorski musia wyjedna od pretora bonorum possessio, a tego nie mona byo
uczyni bez owiadczenia woli. Pretor zakrela ty terminy, w ktrych powoani
mieli wystpi do niego z wnioskiem o wprowadzenie w spadek (descendenci,
ascendenci 1 rok, dla pozostaych dziedzicw 2 lata)
Moment powoania do spadku i moment nabycia spadku rozchodz si w czasie.
Spadek przed nabyciem nosi miano spadku lecego. Mogy w nim zachodzi
rozmaite zmiany. Spadkiem takim rzdziy prawa szczeglne: mg on by
przedmiotem specjalnego zasiedzenia trwajcego jeden rok, a dziedzicem
mona byo w ten sposb sta si nawet bez susznego tytuu i bez dobrej wiary.
Zaniko to dopiero w okresie klasycznym.
Prawo do przyjcia spadku miao pierwotnie charakter wybitnie osobisty i nie
przechodzio na dziedzicw powoanego. Pniej prawo pretorskie dopuszczao
pewne wyjtki, a prawo justyniaskie wprowadzio dopuszczalno transmisji
jako zasad, jeli powoany zmar przed upywem roku od momentu w ktrym
dowiedzia sie o powoaniu. W tym przypadku dziedziczyli jego zstpni.
Jeeli prawo do spadku miao wicej osb, przyjmowano, e kady z dziedzicw
powoany by do caoci spadku, a otrzymywa okrelony udzia wyraony w
uamku tylko dlatego, e jego prawo konkurowao z prawem do spadku
pozostaych dziedzicw.
by Micha Birula

Rezultatem tej koncepcji jest prawo przyrostu. Odpadnicie jednego z kilku
powoanych dziedzicw, powodowao, i jego cz automatycznie przyrastaa
do czci pozostaych dziedzicw i to nie w czciach rwnych, lecz
proporcjonalnie do ich udziaw.
Prawo kaduka w myl tego prawa spadki przeznaczone dla osb yjcych w
stanie bezennym oraz dla osb nie posiadajcych dzieci przypaday tym, ktrzy
przyczynili si do prokreacji nowych obywateli rzymskich.
Na rzeczach nalecych do spadku nabytego przez kilku dziedzicw powstawaa
wspwasno. Wierzytelnoci spadkowe przypaday poszczeglnym dziedzicom
proporcjonalnie do ich udziau w spadku, w takim samym stopniu odpowiadali
oni za dugi spadkowe.
Jeli do podziau spadku chcia przystpi dziedzic, ktry za ycia spadkodawcy
otrzyma cz jego majtku winien od do masy spadkowej doczy wasny
majtek. Obowizek ten istnia tylko przy dziedziczeniu beztestamentowym,
chyba e testator od obowizku tego udzieli wyranej dyspensy.
Sukcesja uniwersalna z jej istoty wynika, i po nabyciu spadku majtek
spadkowy zlewa si w jedn cao z majtkiem dziedzica. Dugi spadkowe staj
si dugami dziedzica, a odpowiada on za nie nie tylko majtkiem
odziedziczonym , lecz rwnie majtkiem wasnym. Mogo si to okaza
niekorzystne dla wierzycieli spadkodawcy.
Chronic ich interesy pretor ju w okresie klasycznym wprowadzi tzw.
beneficjum separationis. Z jego mocy odczono od majtku dziedzica majtek
spadkodawcy i z niego w pierwszej kolejnoci zaspokajano wierzycieli
spadkodawcy.
Dobrodziejstwo inwentarza wprowadzi je Justynian chronic interesy samego
dziedzica przed szkod nabyt wynik z nabycia spadku nadmiernie
obcionego dugami. Dziedzic korzystajc z tego musia w okrelonym
terminie, przy udziale wiadkw u notariusza sporzdzi spis spadku i wtedy
odpowiada za dugi spadkowe tylko tymi przedmiotami ktre zostay ujte w
spisie.
Powdztwo szczegowe wnosi je dziedzic tylko przeciw tym osobom, ktre
nie kwestionoway jego prawa do spadku lecz wnosiy spr o pojedynczy
stosunek prawny.
6. Legaty i fideikomisy. Fideikomis uniwersalny.
Zapis jest to przysporzenie komu z mocy rozporzdzenia ostatniej woli
pewnej korzyci majtkowej kosztem przychodw uzyskanych ze spadku.
Legat jest to zapis formalny. Legat obcia tylko dziedzica testamentowego,
musia by zatem umieszczony w testamencie, pniej rwnie w kodycylu
potwierdzonym w testamencie.
Legat windykacyjny przenosi testator na zapisobierc wasno kwirytarn
zapisanej rzeczy. Zapisobierca nabywa t wasno w momencie nabycia
spadku przez dziedzica i mia prawo do domagania si wydania przedmiotu
zapisu za pomoc rei vindicatio od kadego w czyim wadaniu owa rzecz si
znajdowaa.
by Micha Birula

Legat damacyjny nie powodowa przejcia prawa rzeczowego na zapisobierc,
a ten otrzymywa jedynie roszczenie od dziedzica o wypenienie treci zapisu.
Przedmiotem takiego zapisu mogy by rzeczy stanowice nie tylko wasno
testatora, lecz rwnie dziedzica, a nawet osb trzecich. W tym ostatnim
przypadku dziedzic mia obowizek wystara sie o rzecz zapisan albo zapaci
zapisobiercy jej rwnowarto.
Fideikomis rodzaj nieformalnej proby o dokonanie przysporzenia majtkowego
wskazanej osobie, wystosowany do kogo kto uzyska korzyci ze spadku. Od
czasw Augusta fideikomis by zaskaralny. Niekoniecznie musia by
umieszczony w testamencie, mg mie charakter ustny. Mona byo nim
obciy: dziedzica, zapisobierc, fideikomisariusza.
Fideikomisem nie mona byo przenie prawa rzeczowego.
Fideikomis uniwersalny posugiwano sie nim przewanie, gdy jaka osoba nie
miaa testamenti factio passiva, a moga uzyska co w drodze nieformalnego
zapisu. Pocztkowo fideikomis czy si z duym ryzykiem dla dziedzica, na
ktrym z racji spadkobrania ciyy wszystkie dugi. Od 56 roku fideikomisariusz
zosta uznany za sukcesora uniwersalnego i zacz by traktowany jako dziedzic.
by Micha Birula

FAJNY SKRYPT - Prawo Rzymskie Na Podstawie Książki Prof. W. Rozwadowskiego

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

FAJNY SKRYPT - Prawo Rzymskie Na Podstawie Książki Prof. W. Rozwadowskiego

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof.

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie rozpoczynao swj rozwj jako prawo maego miasta

I okres prawa archaicznego (753 r. p.n.e. poowa III wieku p.n.e.)

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

III okres schykowy, okres poklasyczny (lata 235 565 n.e.)

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Interpretacja to faza wstpna poprzedzajca zastosowanie normy prawnej, a

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo materialne i formalne.

Prawo materialne reguluje obowizki okrelonych podmiotw, ktrych

rda poznania i powstania prawa.

Termin rdo prawa :

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Rogatio sam tekst ustawy,

Ustawa moga by ze wzgldu na sankcje:

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Gwne kierunki pisarskiej jurysprudencji to komentarze do prawa cywilnego, do

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

4. Losy Prawa Rzymskiego Po Kodyfikacji Justyniaskiej

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Proces rzymski prywatny.

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

zdolno prawn warunkoway trzy czynniki ( trzy status):

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Actio de peculio waciciel, ktry wydzieli swojemu niewolnikowi

Gwne przyczyny powstania niewoli:

Wzicie w niewol nieprzyjacielsk w wyniku dziaa wojennych. Traci

Niewola gasa przez wyzwolenie (manumissio)

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Manumissio vindicta dokonywana w obecnoci pretora, waciciela

Prawa obywatela rzymskiego z tytuu przynalenoci do civitas:

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Peculium przekazywane synowi, wyodrbnione rzeczowo, ale nie

Najdawniejsza rodzin rzymsk tworzy zesp osb zwizanych sztucznym

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Culpa lata grube niedbalstwo, polega na skrajnym zaniedbaniu

Culpa levis niszy stopie winy, polega na lejszym zaniedbaniu

Culpa in concerto w tym wypadku dunik winny bdzie tylko wtedy,

Dolus jest to zy zamiar lub podstp. Jako najwyszy stopie winy,

Prawo rzymskie na podstawie ksizki prof. Wadysawa Rozwadowskiego

Nabycie pierwotne jeli kto staje si podmiotem prawa, niezalenie od

Syngularna dotyczy pojedynczego prawa (przeniesienie wasnoci

Zmiana i wyganicie prawa