Z cyklu Odrobina filozofii w medycynie

JAN TATO

MEDYCYNA WARTOCI NIEZMIENNE

I ZEWNTRZNE PRESJE NASZYCH CZASW
MEDICINE NON-CHANGEABLE VALUES AND EXTERNAL
PRESSURES OF OUR TIME
Warszawski Uniwersytet Medyczny

TRWAE WARTOCI MEDYCYNY

Nieatwo jest umieci medycyn w cile okrelonym punkcie struktury wszystkich intelektualnych i spoecznych dziaa. Jest ona dziedzin unikaln przez to,
e tak gboko i arliwie wie si z praktyk oraz, e
tak bardzo zaley od rozwoju nauk cisych, biologii, jak
i nauk humanistycznych.
Platon uznawa medycyn za istotny skadnik caoci
kultury greckiej, Varro ocenia j jako nauk humanistyczn, Dscartes pragn j uj w matematycznej formie, wspczeni redukcjonici przedstawiaj medycyn
po prostu jako szczegln posta chemii i fizyki (1).
W takim schemacie jednak nie mieszcz si np. nauki
kliniczne. Szczeglny proces oceny klinicznej i decyzji
dotyczcych chorych jest przykadem tych metod i dziaa, ktre wiemy z metod naukow. Jest to wic poszukiwanie prawdy przez obiektywizacj metod, logiczne
porzdkowanie obserwacji, obiektywizacj wnioskowania i weryfikacj dziaa. W kadej klinicznej akcji pojawiaj si take metody i treci humanistyczne, ujawnia si
znaczenie ludzkich wartoci. Byo to zapewne przyczyn
szczeglnej pozycji medycyny w redniowiecznych uniwersytetach; bya ona tam matk dla wielu gazi wiedzy
humanistycznej i technologicznej (2).
Wbrew pozorom ten stan utrzymuje si take dzisiaj,
kiedy medycyna jest dalej mostem midzy naukami cisymi, technik i naukami humanistycznymi. Medycyna
ogniskuje te wiele problemw socjologii, ekonomii,
nauk politycznych, prawa i innych dyscyplin skierowanych na badanie ludzkiej egzystencji. Pytania, ktre medycyna rodzi nale do najwaniejszych w filozofii, etyce,
estetyce, teologii

Pojcie medycyna stao si wic odpowiednio

struktur zoon z 3 czci:
a) skadnik 1 - podstawowe nauki przyrodnicze wyjaniajce fizyczne i chemiczne podstawy procesw zachodzcych w ywym, zdrowym lub chorym organizmie,
b) skadnik 2 - nauki kliniczne dce do wyjanienia
fizycznych i psychicznych procesw w jednostkowym
ukadzie konkretnego pacjenta, stanowicego psychosomatyczn jedno,
c) skadnik 3 - praktyka medycyny, ktra jest stosowaniem informacji i umiejtnoci z podstawowych lub
klinicznych nauk do konkretnego czowieka w celu leczniczej interwencji.
Skadnik 1 medycyny, to jest jej podstawowe nauki
przyrodnicze, s niewtpliwie pochodnymi wikszych
i oglniejszych dyscyplin; ich filozofi jest teoria fizyki
i chemii
Skadnik 2, to jest nauki kliniczne, usiuj obok oceny przyrodniczej uzyska szersze zrozumienie czowieka jako osoby, a wic take jego umysu i psychologii.
Wspczesny redukcjonista moe uwaa nauki kliniczne
tylko za pochodne nauk przyrodniczych i take psychologii i socjologii uznajc, e ich filozofia jest kombinacj filozofii, biologii i psychologii. S one ogniskiem,
w ktrym winny spotka si mdro i nauka, stanowic
miejsce jednoczenia si filozofii i nauk humanistycznych
z laboratorium (3).
Mona jednak uzna take nauki kliniczne za syntez,
ktra przekracza sum poszczeglnych skadowych, wtedy ich filozofia jest odrbn filozofi wiedzy klinicznej.
Skadnik 3, to jest praktyka medycyny, nie moe by
rozwaana jako suma biologii i psychologii oraz etyki.
Tworzy take now syntez i swoje prawa.

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2

www.medycyna-metaboliczna.pl

Poniej wyliczono niektre jej trwae wartoci.

Medycyna jako wiedza stosowana do ludzkich celw
jest take technologi. Ale stara si ona take zmienia
zachowanie jednostek i spoecznoci sigajc do psychologii. Dziaa przez zwizki osobowe, a wic etyczne,
majce na celu pomc drugiej osobie. Jest aktywnoci
przepojon wartociami ludzkimi, opiera si wic na etyce i naukach humanistycznych.
Podstawowe nauki przyrodnicze nie wystarczaj do wytworzenia medycyny ani jako nauki klinicznej ani jako
praktyki medycznej. Jako kliniczna nauka, medycyna
musi bada jednostk ludzk a wic wartoci, wiadomo, mylenie.
Wiedza medyczna podstawowa lub kliniczna staje si
medycyn w momencie kiedy zostaje uyta na polepszanie zdrowia, do leczenia, to znaczy wtedy, kiedy ingeruje
w ycie jednostki aby zmienia jej los. Praktyka medycyny nie moe zadowala si tylko oglnymi prawami
naukowymi, ale ich stosowaniem w okrelonym czasie,
miejscu i w stosunku do konkretnej osoby
Medycyna jest aktywnoci, ktrej istota polega na wydarzeniu klinicznym, ktra wymaga szczegowego,
jednostkowego zastosowania wiedzy i sztuki do yjcej istoty, do rzeczywistoci jednego czowieka w celu
uzyskania jego lepszego zdrowia, wyleczenia z choroby
przez bezporedni manipulacj w stosunku do organizmu i do psychicznego ukadu ludzkich wartoci. Teoria
medycyny jest wic raczej teori praktycznej rzeczywistoci a nie teori nauk, ktre j umoliwiaj.
Jak dotd nie mwilimy nic o medycynie jako o sztuce.
W tym przypadku medycyna zyskuje autonomi podobnie jak inne dziedziny sztuki. Posumy si przykadem.
Muzyka skada si z akustyki i matematyki, ale dziaa autonomicznie; daje to now jednostk zwan wanie muzyk - nie mona jej ju zdefiniowa terminami akustyki
i matematyki. Medycyna jest te tak sum chemii z fizyk
i nauk humanistycznych, ktra dziaa autonomicznie, nie
mona jej zdefiniowa terminami pierwotnych skadnikw.
Medycyna wspczesna ma take wymiary spoeczne odnoszc si do grup a nie tylko jednostek. Grupa wystpuje wtedy jako zamiennik jednostki. Wiedzy uywa si
take do polepszenia zdrowia spoecznoci. Medycyna
ma wtedy do czynienia z wyborami i priorytetami a wic
polityk. W ten sposb pojawiaj si nowe problemy dla
medycyn, jak sposb dostarczania opieki medycznej,
praktyka i cele medycyny socjalnej, zakres jej dziaania,
orodki decyzji, zasady przyjmowania decyzji. Mog one
by lepsze lub gorsze, sprawiedliwe lub niesprawiedliwe.

PRESJE ZEWNTRZNE GRZECHY

MEDYCYNY
Opinia publiczna wylicza wiele grzechw
wspczesnej medycyny. Ich listy s zmienne, czsto

przeciwstawne. Wymienia si np.: technicyzm, nadmierny profesjonalizm i scjentyzm, brak miejsca na analiz
wartoci osobowoci i kultury, zbyt manipulacyjn rol
lekarza i brak czynnego uczestnictwa pacjenta w procesie
leczenia, brak opiekuczoci instytucji medycznych i ich
materialn bied oraz organizacyjne niedostatki, sabo
postawy zapobiegawczej i niedostatek wychowania zdrowotnego, brak wiedzy psychologicznej w praktyce medycznej, upadek sztuki leczenia, mentalno handlow,
zbytni medykalizacj ycia codziennego, niewaciwe
podejcie do studentw medycyny i modych lekarzy ze
strony medycznego establishmentu itd. Czy s to przywary medycyny, czy te jej dylematy, ktrych pierwotne
rda umiejscowione s poza t dziedzin?
Krytycy medycyny proponuj rne kuracje. Do tego
celu suy maj setki rnych recept na hominizacj
medycyny
Czsto s to rady naiwne i emocjonalne, ograniczone
do aktw litoci lub sentymentalnej filantropii. Z perspektywy szpitalnej sali wida jaskrawo. e pierwszym bohaterem medycyny jest zawsze czowiek, ktrego samo istnienie zostao podwaone, ktry traci swoje podstawowe
prawa i wartoci, ktry na nowo pyta o sens ycia. Z tego
powodu potrzebuje medycyny. Pierwsz i centraln postaci w medycynie jest pacjent; bez jego materialnych
i duchowych potrzeb nie byoby medycyny. Ten czowiek
jest si sprawcz, podmiotem, penoprawnym uczestnikiem wszystkich dziaa medycznych Medycyna obraca
si wok niego. Jej hominizm staje si cech wrodzon
i systemow. Mona go nazwa hominizmern naturalnym
lub organicznym. Ten nowy kierunek traktuje technologie
medycyny, zgodnie z jej funkcj, jako instrument, a nie
cel sam w sobie
Wszyscy wyczuwamy dwuznaczno sytuacji: czy
mona zrwnoway obietnice technologii medycznej
z zagroeniami. ktre ona stwarza? Nie ma atwej odpowiedzi. Jest natomiast lk ludzi, ich nadzieje i obawy.
Ludzie boj si powrotu do barbarzystwa, ktre moe
wynika zarwno z naduywania technologii, jak i z jej
niedorozwoju. Ludzie cigle oscyluj midzy pragnieniem, aby wszystko rozwiza przez technologi i ochot,
aby jednak niszczy maszyny.
Usunicie ogranicze technicznych i moralnych jednoczenie daje to, co Kierkegaard nazwa rozpacz
moliwoci, jest to przystosowanie ludzkich wartoci do
techniki. Wyzwania technologiczne staje si bardzo konkretne, osobiste i bezporednie: na przykad w odniesieniu do wyborw, narzuconych ludziom przez nauki biomedyczne. Jak wybra midzy moliwociami skrcenia
lub przeduenia ycia czowieka na sali R, podj decyzje co do wymiany narzdw, wpywa na genetyczne
wyposaenie? (2)
Kady pacjent, ktry odzyskuje normalne ycie
w wyniku rekonstrukcji ttnic, transplantacji nerki lub

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2

www.medycyna-metaboliczna.pl

chemioterapii raka, jest dowodem na znaczenie technologii

medycznej i to niezalenie od jej spoecznych kosztw. Ale
przychodzi czas, kiedy biorca przeszczepu, chory z nawrotem zawau serca, mimo wytworzenia pomostu wiecowego, odmwi dalszych technicznych manipulacji, poniewa
mog mu one ju niewiele obieca. Kobieta. ktra zgadza
si na amniocentez i zapobiegawcze usunicie podu
z wad rozwojow, moe odmwi sterylizacji.

EGZYSTENCJA LUDZI I WARTOCI MEDYCYNY

Nigdy w dugiej swojej historii medycyna jako zawd
nie potrzebowaa tak bardzo krytycznej samooceny jak
wspczenie.
Jaki jest zakres medycyny obecnie? Jaka jest jej odpowiedzialno? Co obejmuje obecnie zawd lekarza?
Jak bdzie si zmienia w przyszoci? Co to jest mylenie
medyczne? Jakie s zwizki medycyny z kultur? Jakie
ideologiczne przesanki s podstaw logiki i zachowania
lekarza?
Wszdzie spoeczestwa domagaj si od lekarza bada i modyfikacji obrazu medycyny, uczynienia go bardziej odpowiadajcym potrzebom ludzkim (4).
Pragnie si ogranicza dominacj technicyzmu przez
hominizacj medycyny. Proponuje si zmiany w rnych
wydaniach: teistycznym lub ateistycznym, egalitarnym
lub elitarnym, klasycznym lub wspczesnym, naukowym lub literackim, ekonomicznym lub politycznym.
Medycyna jest najbardziej ludzka ze wszystkich rodzajw wiedzy, najbardziej empiryczna ze wszystkich rodzajw sztuki, najbardziej naukowa ze wszystkich nauk
humanistycznych, jej treci stanowi wystarczajcy grunt
dla rozwoju wasnych medycznych postaw hoministycznych Krytyki takie jak np J.B. Moliera, G.B. Shawa, M.
Twaina s moe i ciekawe, ale nie merytoryczne. medycyna musi sama wytworzy metody, treci i postawy hoministyczne, praktykowane w sposb organicznie zwizany z medycyn.
Czy mog by dla humanisty bardziej przejmujce
problemy ludzkie anieli rak, nieuleczalna choroba, bl
i samotno w chorobie, choroba i samotno starca, zaburzenia psychiczne, depresja, narkomania, alkoholizm
i deprawacja spoeczno-ekonomiczna ludzi? Std wypywaj opinie o etyce eksperymentu, o ryzyku leczenia,
o sprawiedliwoci w rozdziale wiadcze medycznych,
o uytku technologii do celw ludzkich, o korzeniach
spoecznych i kulturowych chorb (5).
Wszystkie problemy ludzkiego ycia staj si wyrane w tych laboratoriach egzystencji, ktre nazywamy
szpitalami. Tam jest miejsce nauk humanistycznych, widzianych przez pryzmat konkretnej osoby. Zrozumienie
systemu wartoci yciowych przychodzi wraz z mylami
o wskazaniu metody leczenia. Tam jest miejsce dla dyskusji nad etyk tajemnicy lekarskiej, zgody chorego na

10

badania lub operacj, dla wykazania dehumanizacji medycyny w chwili, gdy pacjent gubi si w zbyt zinstytucjonalizowanym systemie opieki medycznej (6, 7).

JAK POWSTAJ NOWE POTRZEBY

W ZAKRESIE ETYKI OPIEKI MEDYCZNEJ?
rodowiska medyczne poddawane s cigle na nowo
i czsto bolenie nowym prbom etycznym i moralnym.
Stwarzaj je szczeglnie szybkie i gbokie przemiany
form i treci ycia spoecznego, powstawanie w zwizku
z tym nowych, nie zawsze z punktu widzenia etyki podanych wartoci, celw, sposobw i warunkw funkcjonowania nie tylko lekarza i osob pokrewnych zawodw,
ale caych organizacji i instytucji medycznych, caego
rodowiska medycznego. Obserwacja wydarze dookoa
nas przynosi wiele przykadw z tego zakresu. Przynosz
one zapotrzebowanie na rozwj nowych dziaw etyki,
ktre umoliwiyby pogbion ocen, refleksj i analiz.
jest to etyka specjalnoci zawodowych zespow lekarskich, szpitali, instytucji, organizacji, rodowiska i kultury medycznej jako caoci (8). Musi ona rozwizywa
problemy, ktrych nie przewidzia Hipokrates i klasyczna
etyka hipokratejska. Z tego wzgldu przydatne moe by
przedstawienie niektrych przemyle dotyczcych tego
problemu
Wspczesne oczekiwania spoeczne dotyczce wartoci wspczesnej medycyny
Spoeczestwo oczekuje od rodowiska medycznego, e bdzie ono dziaao na wielu poziomach w sposb
i w oparciu o przejrzyste cele i zasady etyczne gwarantujce przede wszystkim maksymalnie jakociowo rozwinit opiek medyczn dla wszystkich. Myli jednak w tym
zakresie moliwoci i wartoci, ktre z najwyszym powieceniem realizuje lekarz jako osoba, z charakterem
i sposobami dziaalnoci organizacji i duych instytucji
medycznych i takich, ktre nie s pierwotnie medyczne,
ale maj wpyw na relacje lekarz - pacjent. Normy etyczne tych organizacji nie zawsze jednak s dostatecznie silnie zobrazowane i przekazywane do spoecznej oceny.
Kada kultura oczekuje od lekarza, e bdzie on dziaa na wielu poziomach. S to:
1 Poziom technicznej kompetencji - umacnianie zdrowia oraz rozpoznawanie i leczenie chorb w sposb
obiektywny najbardziej sprawny i skuteczny (9).
2 Poziom uczuciowy i psychologiczny - dziaania
i wpywy lekarskie majce na celu zwikszenie subiektywnego poczucia zdrowia, usunicie lub ograniczenie
subiektywnych skutkw choroby dla samej osoby chorego i jego najbliszych oraz psychologiczne przystosowanie osb do tych skutkw choroby, ktrych medycyna nie moe kontrolowa na drodze materialnej (10).
3 Poziom spoeczny - dostarczanie spoeczestwu racjonalnej krytyki jakoci jego zbiorowego ycia z punktu

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2

www.medycyna-metaboliczna.pl

widzenia medycyny, ocena problemw zbiorowych

i populacyjnych. jak np. zagroenie rodowiskowe,
naduywanie lekw, zaburzenia zdrowia wynikajce
ze spoecznej dezorganizacji lub te optymalizacja wykorzystywania rodkw ekonomicznych dostpnych
na cele medyczne (11, 12).
Byoby absurdem sdzi, ze mona przygotowa lekarza do wypenienia wszystkich tych zada. Ksztacc
si we wszystkich kierunkach jednoczenie, utraciby
kompetencj. We wspczesnych spoeczestwach przygotowuje si wic lekarzy funkcjonujcych tylko na jednym z tych poziomw. Cao osobowych i technicznych
wiadcze, jakich oczekuje kady pacjent, moe by wtedy dostarczona przez zespoy lekarzy i innych pracownikw ochrony zdrowia.
Skuteczno w spenianiu oczekiwa ludzi zaley wtedy od sprawnej organizacji. w ktrej ograniczenia kadego
z lekarzy bd uzupeniane przez kompetencje innych.
Instytucjonalizacja wszystkich dziedzin medycyny
jest dawno dokonanym faktem. W obrbie kadej instytucji jako pracy zespou opieki zdrowotnej i spoeczny
klimat, w jakim si ona dokonuje, decyduje o obliczu instytucji i praktyce medycyny. Wsppracuj w tym zakresie lekarze, inny biay personel medyczny oraz personel
niemedyczny, wsplnie zapewne d do wiadczenia
usug na moliwie najwyszym poziomie.
W warunkach zespou trudniej jest zapewni pacjentowi tak wane subiektywnie, tak istotne dla odbioru medycyny wraenie stabilnej kompetencji, a wiec wytworzy
jego zaufanie, zachowa integralno osoby, troszczy si
o nienaruszalno jego indywidualnych wartoci osobowych. Sprzyja temu dodatkowo fakt, e rni specjalici
i pracownicy wchodz w rne rodzaje kontaktw z chorym. Kontakty te mog by pene, stae lub przelotne, wyrywkowe (13).

PRZEMIANY W ETYCE INSTYTUCJI

MEDYCZNYCH NOWE POTRZEBY
aden waciwie z istniejcych obecnie kodeksw
etyki zawodw leczniczych nie okrela w sposb, ktry
wydaby mi sie wystarczajco peny i praktyczny, jak zapewni tradycyjne prawa medycznej dziaalnoci w stosunku do jednostki w sytuacji, kiedy odpowiedzialno
ulega rozproszeniu na cay zesp i instytucje. aden z zawodw medycznych nie moe wytworzy takiego kodeksu etyki zespoowej samodzielnie. Waciwie potrzebne
s tutaj nowe zasady etyczne, ktre umoliwiyby stosowanie moralnych i etycznych norm postpowania odnoszcych si wanie do zespow i ktre praktycznie chroniyby indywidualnych pacjentw podlegajcych opiece
caej grupy zawodowej lub duej instytucji medycznej.
W normalnej odpowiedzialnoci instytucji wobec chorego musi uczestniczy personel niemedyczny, poniewa

tworzy on warunki dla pracy bezporednio leczniczej. Tak

wic najbardziej delikatn cze odpowiedzialnoci indywidualnego lekarza, to jest opiek nad dobrem pacjenta,
deleguje si do pracownikw spoza krgu medycyny;
staje sie ona bardziej zoona, trudniejsza do obserwacji
i ocen
We wspczesnych szpitalach i to niezalenie, gdzie
one si znajduj i jak s obiektywnie bogate cierpi si na
obsesj bezwzgldnego lub wzgldnego niedostatku rodkw i lk odnonie ludzkich celw ich dziaa. Instytucje
te s czsto w spoecznym odczuciu podejrzane: uwaa
si, e mog atwiej alienowa si od celw ludzkich, anieli jednostki, jak tradycyjny, tak atwo widoczny i zrozumiay dla pacjentw indywidualny lekarz (6).
Szpital ju przez sam fakt swego istnienia deklaruje,
e udziela chorym opieki medycznej na najwyszym moliwym poziomie, wykorzystujc do tego celu publiczne
rda utrzymania. szpital deklaruje rwnie, e jest dostpny dla wszystkich w sposb rwny i demokratyczny,
e nie bdzie korzysta z sytuacji ograniczajcych jego
pacjentw, oraz e interes szpitala jako instytucji jest spolegliwy z interesem czowieka i suby spoecznej.
Wynika std, np. e szpital musi mie dobrze utrwalone programy i kompetencje, dziaa tylko dla dobra pacjenta, stosowa si do zasady Primum non nocere, strzec
tajemnicy lekarskiej, a wic traktowa chorych uczciwie,
troskliwie z penym uznawaniem ich ludzkich wartoci
i oczekiwa. Te obowizki z kolei szpital jako instytucja rozdziela na swoje dziay, jednostki organizacyjne
i w kocu zawsze na indywidualnych lekarzy, ktrzy
w nim pracuj, a take na pozostay szpitalny personel.
Wystpuje wtedy lekarz o zbiorowym charakterze, ktry
w istocie ma tak sam etyczn i moraln odpowiedzialno wobec pacjenta, jak dawniej lekarz indywidualny,
powikszon jednak o nowe skadniki.
Lekarz w warunkach zespou musi przyjmowa nowe
postawy. Od wiekw by on jedyn i autorytatywn postaci w opiece nad pacjentem. Podtrzymywaa go tradycjonalna etyka. W warunkach przypadkw nagych
jest on dalej w tej dominujcej pozycji niezagroony
take w szpitalu, poniewa jest najlepiej wyksztacony
i przygotowany do wydawania szybkich decyzji w sytuacjach wtpliwych. Nie jest on jednak tak dobrze etycznie przygotowany do negocjacji, analiz, kompromisw,
ktre stanowi przecie podstaw wikszoci wysikw
grupowych w sytuacjach zwykych. Konieczne staje
si wprowadzenie nowego stylu pracy klinicznej, ktry
lekarz przygotowany do pracy w sposb tradycyjny akceptuje niekiedy z trudnoci. A jednak jest to konieczne,
jeli pacjent ma odnie lepszy poytek ze wspczesnych
moliwoci technologicznych i organizacyjnych opieki
zdrowotnej.
Wewntrz szpitala istnieje ostry podzia rl. Jakociowo inne role przypadaj administracji, obsudze

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2

www.medycyna-metaboliczna.pl

11

technicznej, a inne lekarzom i pielgniarkom. Priorytet

moralnej odpowiedzialnoci naley przyzna osobom,
ktre bezporednio pracuj z chorym, inne grupy pracownicze s ni jednak rwnie obcione, winny sprawnie suy w sposb godny penego zaufania i stwarza
niezawodne warunki do penego powodzenia pracy zespou medycznego. Odpowiedzialno moralna i prawna
obcia wic absolutnie wszystkich; szpital jest obecnie
mechanizmem bardzo uzaleniajcym organizacyjnie
i merytorycznie wszystkie jednostki i grupy pracownicze.

PODSUMOWANIE
Etyka lekarzy i zespow medycznych zadaje wiele
pyta, na ktre brak cigle odpowiedzi: np. jak ksztatuje
si odpowiedzialno szpitala wobec caej spoecznoci?
Jak podzieli odpowiedzialno midzy rnych lekarzy,
np. klinicystw i pracownikw laboratoryjnych, personel
redni, administracj, obsug techniczn? Jak rozwizywa konflikt wartoci i zasad wrd jednostek tworzcych
zesp i instytucj? Czy szpital winien deklarowa i to do
jakiego stopnia jaki specyficzny system wartoci? Jak
uzgadnia w zespole prawne i etyczne wartoci decyzji
instytucjonalnych? Etyka ma wyprzedza prawo czy
moe szpital zajmowa stanowisko etyczne w przypadkach, kiedy nie ma jeszcze regulacji prawnej? Jakie s
istotne blisze i dalsze cele szpitala?
Czy penej odpowiedzi na te pytania mog udzieli nowe kodeksy etyczne, ustawa o ochronie zdrowia,
przedstawicielskie instancje zawodu lekarskiego, towarzystwa o spoecznym charakterze?

PIMIENNICTWO
1 Tatarkiewicz W.: Historia filozofii, Wyd. Naukowe
PWN, Warszawa, 1970.
2 Tato J.: Filozofia w medycynie, Wyd. Lekarskie
PZWL, Warszawa, 2003.
3 Heszen I., Sk H.: Psychologia zdrowia, Wyd. Naukowe PWN, 2007
4 Steciwko A., Baraski J.: Relacja lekarz-pacjent, zrozumienie i wsppraca, wyd. Elsevier, Urban and Partner, Wrocaw, 2013.

12

5 Kantrowitz A.: Controlling Technology Democratically, American Scientist, 1975, 63, 505
6 Pellegrino ED: Hospitals as Moral Agents, w: Humanism and Medicine, Pellegrino E.D., The Uniwersity
of Tennessee Press, Knoxville, 1979.
7 WHO: The World Health Report 1998 Life in the
21 century. A vision for all. Office of world Health
Reporting, WHO, Geneva, 1998.
8 Johnson A.G., Johnson P.R.V.: Making sense of medical ethics, Hadder Arnold, London, 2007
9 Gibiski K.: Etyczne aspekty bada biomedycznych
u czowieka, Nauka Polska, 1977, 11, 41.
10 International Diabetes Federation, International Standards for Diabetes Education, IDF, Bruksela, 2003
11 Young-Hyman D.: Psychosocial factors affecting adherence, quality of life and well-being, helping the
patients cope W: Medical management of type 1 diabetes, S Bode ed, wyd 4, ADA, Alexandria 2004,
162-82
12 Tato J., Czech A.: Historia bada i leczenia cukrzycy,
Wyd. Med. Termedia, Pozna, 2011.
13 Tato J., Czech A., Bernas M., Szczeklik-Kumala Z.,
Biernacka E.: Socjologia cukrzycy, Wyd. Tow. Edukacji Terapeutycznej, Warszawa oraz Esculap, d,
2013
14 Sk H., Cielak R.: Wsparcie spoeczne sposoby
definiowania, rodzaje i rda wsparcia, wybrane
koncepcje teoretyczne, (w:) Sk H., Cielak R. (red.):
Wsparcie spoeczne, stres i zdrowie, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa, 2004.

Adres do korespondencji:
J. Tato
e-mail: jtaton@interiapl
506-203-860
ul. Akademicka 3/44
02-038 Warszawa

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2

www.medycyna-metaboliczna.pl