MAGORZATA BERNAS

HISTOLOGICZNA I FIZJOLOGICZNA
CHARAKTERYSTYKA TKANKI TUSZCZOWEJ
PRZYDATNA DO CELW KLINICZNYCH
HISTOLOGICAL AND PHYSIOLOGICAL ASPECTS OF ADIPOSE TISSUE
IMPORTANT FOR CLINICAL KNOWLEDGE
Warszawski Uniwersytet Medyczny

STRESZCZENIE. Tkanka tuszczowa jest nie tylko spichrzem energii w postaci trjglicerydw ale wywiera wany regulacyjny wpyw na
metabolizm wielu narzdw. Jest do tych fizjologicznych wpyww przystosowana histologicznie (strukturalnie) i fizjologicznie (wydzielanie czynnikw regulujcych dziaajcych endokrynnie). Brunatna (BAT) i biaa tkanka tuszczowa (WAT) wykazuje w tym zakresie swoist
specjalizacj wpyww na homeostaz metabolizmu energetycznego tak pod wzgldem strukturalnym jak i czynnociowym. Zaburzenia
struktury i funkcji tkanki tuszczowej maj znaczenie w powstawaniu i przebiegu wielu chorb metabolicznych typw otyoci, cukrzycy,
dyslipidemii zespow insulinoopornoci. Ich histofizjologiczna diagnostyka ma due znaczenie kliniczne.
Sowa kluczowe adypocyty, struktura, fizjologia, patogenetyczne zaburzenia, kliniczne znaczenie, adypokiny, metabolizm energii, otyo.
SUMMARY. Adipose tissue is not only the storage of energy in the form of triglycerides. It strongly and dynamically influences the metabolism of several organs and total body. Adipocytes are adapted to exert effectively physiological, metabolic control on many functions by
synthesis and functional secretion of many hormone like molecules the adipokines.
Brown adipose tissue (BAT) and white adipose tissue (WAT) present the distinctive specialization both structural and functional in regulating the energy homeostatis. The disturbances of structure and regulatory functions of adipose tissue exert influence on the pathogenesis
and clinical picture of many metabolic diseases types of obesity, diabetes mellitus, dyslipidemia syndromes, insulin resistance. Their
histophysiological diagnostics is clinically very essential.
Key words adipocytes, structure, physiology, clinical pathogenic significance, energy metabolism, obesity.

WPROWADZENIE
W rozwoju filogenetycznym gatunkw zwierzt tkanka tuszczowa pojawia si stosunkowo pno dopiero u stawonogw. U zwierzt wyej zorganizowanych,
zwaszcza u staocieplnych, fizjologiczna i patogenetyczna rola tej tkanki staje si coraz wiksza. Zwrcono uwag
na odwrotnie proporcjonaln zaleno midzy wielkoci wtroby i tkanki tuszczowej: u zwierzt zmiennocieplnych wtroba jest dua, a tkanka tuszczowa sabo
rozwinita, u zwierzt o staej temperaturze ciaa rozwija
si znaczniej tkanka tuszczowa, natomiast wtroba jest
stosunkowo mniejsza. Fakt ten wskazuje na znaczenie

62

rozwoju tkanki tuszczowej dla energetycznej sprawnoci

organizmw zwierzcych (1, 2, 3).
ycie ustroju zwierzcego lub ludzkiego bez funkcji
spenianej przez tkank tuszczow jest niemoliwe. Czowiek aby y, musiaby wykazywa nieosigaln zdolno
przystosowania szybkoci wchaniania pokarmu z przewodu pokarmowego do aktualnych, cigle zmiennych wydatkw energetycznych. Pozostanie bez cigego jedzenia
byoby waciwie niemoliwe, poniewa cay zapas atwo
dostpnych (glikogen wtroby) wglowodanw w ustroju
osobnika dorosego nie przekracza zazwyczaj 75 g, czyli
1256 kJ (300 kcal). Jest to rwnowanik kawaka chleba.
Tkanka tuszczowa ma natur heterogenn; zarwno pod wzgldem morfologii, jak i funkcji. Podstawow

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2

www.medycyna-metaboliczna.pl

struktur tkanki tuszczowej stanowi: dojrzae adypocyty, komrki podcieliska, naczynia krwionone i limfatyczne oraz struktury nerwowe. Populacj dojrzaych
adypocytw stanowi komrki o rnej wielkoci. Ich
rednica moe si waha w granicach od 20 do 200 m.

HISTOFIZJOLOGICZNE RODZAJE TKANKI

TUSZCZOWEJ
Znane s dwa typy tkanki tuszczowej: brunatna tkanka tuszczowa BAT (Brown Adipose Tissue) oraz biaa
tkanka tuszczowa WAT (White Adipose Tissue), ktrych
wzajemne proporcje ilociowe i fizjologiczne waciwoci u ludzi zale od wieku, czynnikw dziedzicznych
i rodowiskowych, metabolizmu, a take unerwienia
i unaczynienia tkanki.
Brunatna tkanka tuszczowa BAT
Jest tkank zoon z adypocytw o duej iloci mitochondriw oraz maej iloci lipidw zmagazynowanych
w cytoplazmie, w postaci wieloktnych kropelek tuszczu
(tzw. multilocular) (4).
Tkanka ta wykazuje wiksze zuycie tlenu, bogatszy
skad enzymatyczny ni tkanka tuszczowa biaa; zawiera
wicej ni tkanka tuszczowa biaa: glikogenu, nienasyconych kwasw tuszczowych, fosfo- i galaktolipidw,
cholesterolu oraz witamin. BAT gromadzi i syntetyzuje
niektre hormony steroidowe, podlega szybkiej regulacji
przez gonadotropiny, kortyzol, katecholaminy. Spenia
czynno szybkiego producenta energii, gwnie dla reakcji termicznych (1, 2). Wystpuje ona u wielu gatunkw
zwierzt; u ludzi pojawia si ju w okresie ycia podowego i w okresie noworodkowym
U dorosych komrki tej tkanki wystpuj pojedynczo. S rozproszone w tkance tuszczowej biaej, gwnie
trzewnej. Niedorozwj BAT u noworodkw moe odgrywa istotn rol w procesie wczesnego rozwoju opornoci
na insulin, np. u noworodkw z nisk mas urodzeniow.
Gwn funkcj BAT jest wytwarzanie ciepa czyli
proces termogenezy.
Stanowi on jedn z waniejszych form wydatkowania
energii. Podlega kontroli ukadu nerwowego autonomicznego przez aktywacj receptorw beta adrenergicznych
2 i 3. W adypocytach BAT wytwarzane jest biako,
ktre rozprzga proces akumulacji energii, wytwarzanej w toku katabolizmu takich substratw jak glukoza lub
kwasy tuszczowe, w postaci ATP, od procesu wytwarzania ciepa. Pod wpywem tego biaka okrelanego mianem biaka rozprzgajcego UCP-1 (Uncoupling Protein-1) mniej energii wytwarzanej przy spalaniu glukozy
lub kwasw tuszczowych ulega magazynowaniu w formie ATP w mitochondriach, wicej przeznaczone jest na
bezporednie wytwarzanie ciepa. UCP-1 jest wic regulatorem termogenezy. Okrela ono ile energii zamienia si

w ciepo, moe by tracone w formie ciepa, reguluje odczyny termoregulacyjne. Wyrnia si rne formy UCP
1, 2, 3 np
Biako UCP-1 wystpuje jedynie w BAT, UCP-2
w rnych tkankach organizmu, ekspresj UCP-3 obserwujemy gwnie w miniach szkieletowych oraz
w mniejszej iloci rwnie w BAT, za UCP-5 w tkance
nerwowej. Ostateczny efekt wywoany aktywacj UCP
(np. przez zimno czy posiek) powoduje wzrost produkcji
energii cieplnej
Adypocyty BAT charakteryzuj si ponadto nasilon
ekspresj czynnikw transkrypcyjnych regulujcych aktywno enzymw zwizanych z -oksydacj lipidw,
np. PPAR-. Badania ostatnich lat wykazay, i BAT jest
miejscem produkcji i wydzielania czynnikw majcych
wpyw na tworzenie naczy oraz nerww (VEGF, IL-8,
NO, HIF-1). Pod wpywem stymulacji ukadu wspczulnego BAT produkuje tlenek azotu (NO) i tlenek wgla,
ktre przypuszczalnie dyfunduj przez oysko naczy
i bior udzia w procesach angiogenezy oraz termogenezy. Niedobr NO przyczynia si do upoledzenia procesu
angiogenezy w tkance tuszczowej.
Biaa tkanka tuszczowa WAT
WAT zoona jest z duych, kulistych adypocytw,
w ktrych cytoplazma z peryferyjnie pooonym jdrem
wypeniona jest du kropl tuszczu (typ monolocular). Cienkie pasmo cytoplazmy zawiera niewielkie
iloci maych mitochondriw (4, 5). Badanie struktury
wntrza komrki tuszczowej za pomoc mikroskopu
elektronowego wykazuje, e warstwa cytoplazmy komrki tuszczowej otaczajca wewntrzkomrkow kropl
tuszczu zawiera znaczn ilo organelli odpowiedzialnych za aktywno metaboliczn komrki. Komrk
tuszczow otacza bona komrkowa, ktra na zewntrz
czy si z siateczkowat struktur lunej substancji midzykomrkowej. W przestrzeniach midzykomrkowych
tkanki tuszczowej znajduje si substancja podstawowa
zawierajca srebrochonne wkna, fibrocyty, elementy
limfoidalne oraz komrki tuczne.
Tkanka tuszczowa biaa jest zaopatrywana w krew
przez gst siatk maych i wosowatych naczy
krwiononych.
Unerwienie tkanki tuszczowej stanowi adrenergiczne wkna, ktre przebiegaj wzdu naczy krwiononych. Rozgazione zakoczenia wkien nerwowych
oplataj poszczeglne komrki tuszczowe i kocz si
w ich bonie komrkowej. Powizania tkanki tuszczowej
z ukadem chonnym nie s w peni zbadane.
Szczeglna jest te funkcja WAT.
Tkanka ta przede wszystkim uczestniczy w magazynowaniu energii w postaci skumulowanych triglicerydw
i estrw cholesterolu oraz uwalnianiu substratw energetycznych wolnych kwasw tuszczowych.

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2

www.medycyna-metaboliczna.pl

63

Tab. 1. Dziaanie receptorw aktywowanych proliferatorem peroksysomw gamma (PPAR-).

zwikszenie rnicowania (dojrzewania adypocytw)
nasilenie wraliwoci na insulin
zwikszenie wydzielania insuliny
poprawa niektrych wskanikw czynnoci serca
zmniejszenie aterogenezy
zmniejszenie karcynogenezy
WAT spenia rwnie istotne funkcje endokrynne,
produkujc szereg biaek (adypokin), ktre bior udzia
w kontroli aknienia, regulacji cinienia ttniczego, ukadu krzepnicia i fibrynolizy lub ksztatowania wraliwoci
na insulin (6). Niektre z nich odgrywaj pozytywn rol,
inne za s przyczyn szeregu zaburze, szczeglnie w sytuacji, w ktrej dochodzi do zwikszonego ich wydzielania.
Wykazano, e w regulacji aktywnoci tkanki tuszczowej oraz utrzymaniu waciwego bilansu energetycznego
ustroju istotne znaczenie ma szereg wewntrzkomrkowych czynnikw transkrypcyjnych. Gwn rol odgrywaj czynniki nalece do rodziny p160, a wrd nich
gwnie koaktywatory receptora steroidowego (Steroid
Receptor Coactivator SRC-1, NcoA-1). S to take
czynniki bdce porednikami transkrypcji (Transcriptional Intermediary Factors) jak TIF2, GRIP-1, SRC-2,
NcoA-2 oraz czynnik PGC-1 bdcy koaktywatorem ekspresji genw uczestniczcych w procesie termogenezy.
Brak ekspresji czynnika transkrypcyjnego TIF2 chroni
przed rozwojem otyoci przez zwikszon termogenez, za brak czynnika SRC-1 sprzyja rozwojowi otyoci
przez zmniejszenie oglnego wydatku energetycznego.
Z kolei brak czynnika TIF2 zmniejsza aktywno PPAR
i zmniejsza akumulacj tuszczw (5, 6).
Skad chemiczny tkanki tuszczowej.
Tkanka tuszczowa u modego, dorosego mczyzny
stanowi ok. 10%, a u modej kobiety ok. 20% masy ciaa.
Wedug bada eksperymentalnych w tkance tuszczowej
znajduje si okoo 95% caego tuszczu organizmu. Pozostae 5% znajduje si w obrbie narzdw wewntrznych
i koci. Stosunek ten jest na og stay. U dziecka warstwa tuszczowa tkanki podskrnej ulega stopniowemu
pogrubieniu, u dziewczt bardziej ni u chopcw. Skad
tkanki tuszczowej zaley od okolicy ciaa, od gbokoci
warstwy, moe si rni nieco u poszczeglnych osb.
Zmianom ulega szczeglnie zawarto wody i biaka.
W podskrnej tkance tuszczowej liczba jodowa kwasw
tuszczowych spada wraz z oddalaniem si od warstwy
skry. Im gbiej pod powierzchni skry znajduje si
tuszcz, tym zawiera wicej kwasw nasyconych. Fakt ten
ma znaczenie dla waciwoci fizycznych tej tkanki jako
izolatora i regulatora iloci ciepa traconego przez organizm. U noworodkw tuszcze nasycone wystpuj w jednakowej iloci we wszystkich warstwach. Przecitnie na

64

tkank tuszczow czowieka skada si: tuszcz 62%,

woda 14%; substancja komrkowa - poza tuszczem
i wod - 24%. Tkanka tuszczowa zawiera 5,8% biaka.
Kwasy tuszczowe przecitnie stanowi: 42-51%
kwasu oleinowego, 22-31% palmitynowego, 5-14% palmitooleinowego, 2-15% olejowego, 3-5% mirystynowego, 1-5% linolowego oraz mae iloci kwasw C-15
i C-17 (1).
Regulacja iloci tuszczu w organizmie.
Proces ten odbywa si moe przez: 1) tworzenie
i dojrzewanie nowych adypocytw i 2) zwikszenie iloci
trjglicerydw w obrbie ju istniejcych adypocytw.
Te mechanizmy podlegaj rnym czynnikom regulacyjnym. Spord nich wiele czy si z genem jdrowego
receptora aktywowanego proliferatorem-gamma (Perixosome Proliferator Activated Receptor gamma PPAR-)
Receptor ten podlega aktywacji przez kwasy tuszczowe
lub ich pochodne. Tworzy poczenia z innymi jdrowymi receptorami jak np. receptor retinoidu X (Retinoid X
Receptor RXR). Kompleksy te modyfikuj transkrypcj
wielu genw regulujcych czynno i struktur adypocytw (7, 8, 9, 10) (tab. 1).
PPAR- powoduj dojrzewanie adypocytw, zwikszaj take wraliwo komrkow na insulin. Wywieraj te szereg innych efektw jak: regulacja cyklu komrkowego, proces zapalny, czynno serca, onkogenez.
Mutacje genw PPAR- mog by przyczyn niektrych
form otyoci u ludzi take za porednictwem peptydw
regulacyjnych jak leptyna, adiponektyna, rezystyna. Tiazolidinediony s ligandami receptorw PPAR- i powoduj ich stymulacj.
Obok PPAR- istnieje wiele czynnikw wpywajcych
na adypogenez. Naley do nich miedzy innymi insulina,
leptyna, hormon wzrostu, ACTH, androgeny i estrogeny,
prostacyklina (1, 2, 7, 8, 9, 10, 11).
Starzenie si a skad komrkowy tkanki tuszczowej.
Liczba komrek tuszczowych jest wzgldnie staa, nie
podlega zmianom w toku starzenia si. Jest ona zazwyczaj
wiksza u kobiet anieli u mczyzn. Przyrost iloci tuszczu proporcjonalny do postpu wieku wie si wic z powikszaniem komrek tuszczowych. Postp wieku zaciera
rnice pomidzy wielkoci adypocytw tkanki tuszczowej umiejscowionej w obrbie przedniej ciany brzucha
oraz tkanki tuszczowej z obszarw uda. Jak wiadomo,
rnice te s wyrane w modym wieku (1, 5).

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2

www.medycyna-metaboliczna.pl

FIZJOLOGIA SPICHRZANIA I UWALNIANIA

ENERGII PRZEZ ADYPOCYTY
Tkanka tuszczowa stanowi rodzaj samoregenerujcego si akumulatora energetycznego. Odkadanie energii
w postaci tuszczw obojtnych odbywa si po kadym
posiku, mobilizowanie jej dla potrzeb ustroju nastpuje
zawsze pod wpywem bodcw uwalniajcych kwasy
tuszczowe. Jeeli odkadanie przewaa ilociowo nad
zuywaniem energii w cigu dostatecznie dugiego czasu,
pojawia si otyo. Masa moliwego do magazynowania
tuszczu moe by niewiarygodnie wielka.
Wielko komrki tuszczowej wie si ze stanem
czynnociowym orodkw regulujcych apetyt, napiciem autonomicznego ukadu nerwowego oraz wpywami
hormonw. Stopie wypenienia komrek tkanki tuszczowej trjglicerydami tak u zwierzt jak i u czowieka
wskazuje na stan dynamicznej rwnowagi pomidzy poborem a wydatkowaniem energii. U zwierzt i u czowieka pobr energii z zewntrz przystosowuje si dokadnie,
na drodze regulacji psychicznych, emocjonalnych, hormonalnych i substratowych, do aktywnoci fizycznej oraz
innych potrzeb energetycznych danej osoby. Tak wic
zmiany w wydatkowaniu energii, indukujc odpowiednie
zmiany w popdzie poboru pokarmu i w apetycie, reguluj take wypenienie komrek tuszczowych trjglicerydami. Wielko komrki tuszczowej jest wic wynikiem
rnych stanw dynamicznej rwnowagi midzy wydatkowaniem a poborem energii (1, 2).
Do zaburze mechanizmu homeostazy energetycznej
dochodzi np. przy usuniciu fizjologicznych bodcw
z trybu ycia. Naley do nich usunicie wysiku fizycznego. Prowadzi to do powikszenia komrek tuszczowych
w sposb niezaleny od potrzeb organizmu. U dorosych
bowiem wielko adypocytw raczej, a nie ich liczba,
jest czynnikiem prowadzcym do otyoci. Wynika std
wniosek, e wielko komrek tuszczowych w znacznej
mierze zaley od aktywnoci fizycznej. Osoby szczeglnie aktywne fizycznie posiadaj komrki tuszczowe
o mniejszej objtoci anieli ludzie unikajcy wysiku
fizycznego. Mona stwierdzi, e wysiki miniowe
s czynnikiem, ktry utrzymuje wielko adypocytw
w wskim zakresie normy, odpowiadajcym fizjologicznemu spichrzaniu tuszczu. Do powstania otyoci nie jest
wic konieczne przekarmianie, wystarczy usunicie tak
wanego bodca fizjologicznego, jakim jest stay, systematyczny wysiek fizyczny.
Proces starzenia si, a wic ograniczania aktywnoci fizycznej osobnika, indukuje przynajmniej w czci
zwikszenie si wielkoci adypocytw oraz oglnej masy
tuszczu. To samo zjawisko dotyczy moe osb przewlekle chorych, wykazujcych uszkodzenie ukadu ruchu
lub te podlegajcych oglnej hipokinezie, zwizanej np.
z trybem ycia w wielkich wspczesnych miastach (1).

Molekularne podstawy metabolizmu adypocytw.

Analiza skadu enzymw metabolicznych komrki
tuszczowej wykazuje szerok skal jej aktywnoci, spord ktrych mona wyosobni nastpujce cigi reakcji
metabolicznych: 1) cykl Embdena-Meyerhoffa-Parnasa,
2) cykl pentozowy, 3) cykl Krebsa, 4) utlenianie przez
enzymy (oksydazy) systemu transportujcego elektrony,
5) cykl syntezy kwasw tuszczowych i fosfolipidw, 6)
cykl utleniania kwasw tuszczowych, 7) dziaanie swoistych lipaz, 8) dziaanie wielu enzymw biorcych udzia
w metabolizmie fosfolipidw, 9) cykl Leloira (cykl urydynowy), stanowicy cig syntezy glikogenu, 10) dziaanie enzymw syntezy biaek, 11) dziaanie wielu innych
enzymw nie dajcych si na razie umieci w ramach
znanych cyklw metabolicznych (1).
Tkanka tuszczowa zuywa sporo tlenu, jej skrawek pobrany od godzonego zwierzcia zuywa 0,12 mm3/h/mg,
natomiast tkanka pobrana po posiku wglowodanowym
od tego samego zwierzcia zuywa wicej tlenu, pobr
wzrasta z 0,12 mm3/h/mg do 0,18 mm3/h/mg. Aktywno
metaboliczna tkanki tuszczowej odpowiada aktywnoci
tkanki nerkowej oraz ok. 50% aktywnoci tkanki wtrobowej. Wszystkie badania wskazuj na to, e tkanka
tuszczowa bierze cigy udzia w metabolizmie ustroju.
Dostarcza ona na bieco paliwa do mini lub innych
pracujcych tkanek. Due zuycie tlenu przez tkank
tuszczow odpowiada przemianie materii tkanek wytwarzajcych zwizki o znacznym zasobie energii, z wizaniami wysokoenergetycznymi. W razie potrzeby rozpad
tych zwizkw uwalnia energi bez zuycia tlenu.
Lipogeneza synteza kwasw tuszczowych i trjglicerydw w adypocytach spichrzanie energii.
Przez dugi czas uwaano, e synteza kwasw tuszczowych odbywa si wycznie w komrkach wtroby. Wykazano jednak in vitro, przy zastosowaniu cikiej wody (D2O),
e komrki tuszczowe mog syntetyzowa z glukozy i octanw kwasy tuszczowe oraz tuszcze. Wykazano nawet, e
tkanka tuszczowa szczura produkuje 10 razy wicej tuszczu
z glukozy na jednostk czasu ni odpowiadajca wielkoci
tkanka wtrobowa. In vitro tkanka tuszczowa wcza do
kwasw tuszczowych kwas propionowy oraz znakowany
wglem 14C jabczan metylu 100-200 razy szybciej ni tkanka wtrobowa. Po 3 min od momentu wstrzyknicia znakowanego octanu lub znakowanej glukozy 3% powstaych znakowanych kwasw tuszczowych pochodzi z wtroby, 97%
z innych tkanek, gwnie tkanki tuszczowej (13).
Badania nad syntez kwasw tuszczowych doprowadziy dotd do okrelenia 3 gwnych ukadw enzymatycznych uczestniczcych w tym procesie (13). S to:
a system enzymw znajdujcych si w mitochondriach,
obejmujcy gwnie enzymy prowadzce betaoksydacj, ktre w przebiegu reakcji w kierunku odwrotnym
wyduaj kwasy tuszczowe przez przyczanie dalszych czsteczek acetylo-koenzymu A,

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2

www.medycyna-metaboliczna.pl

65

b ukad cytoplazmatyczny, znajdujcy si poza mikrosomami i mitochondriami prowadzi syntez kwasu palmitynowego z acetylo-koenzymu A w obecnoci ATP,
NADPH, kationw manganu i HCO3,
c ukad enzymatyczny, katalizuje syntez cysteiny
i NADH, prowadzc do syntezy alfa-hydroksykwasw
i kwasw tuszczowych nienasyconych.
Istotne znaczenie dla lipogenezy z glukozy wykazuje
cykl pentozowy przemiany glukozy. Glukozo-6-fosforan
w toku tego cyklu ulega utlenieniu do kwasu 6-fosfoglukonowego z udziaem dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej. oraz fosforanu dwunukleotydu nikotynamido-adeninowego (NADP). Powstajcy NADPH dziaa
jako reduktor przy tworzeniu si kwasw tuszczowych
z bogatych w tlen octanw. Na aktywno dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej wywiera wpyw sposb odywiania, zwaszcza dopyw wglowodanw do tkanki
tuszczowej, oraz obecno insuliny uatwiajcej szybkie
wniknicie glukozy do komrek.
Lipoliza uwalnianie energii.
Reakcje na szlaku lipolizy nie stanowi odwrotnoci
lipogenezy, ale tworz zupenie swoisty cig metaboliczny z odrbnymi enzymami. Jest to sytuacja podobna jak
w przypadku glikogenogenezy i glikogenolizy w wtrobie, ktre stanowi inne szlaki metaboliczne. Tak wic
ustrj oddziela szlaki anaboliczne od katabolicznych.
Umoliwia to dziaanie innych systemw kontrolnych aktywujcych lub hamujcych kady odcinek szlaku. W zalenoci od potrzeb ustroju nasilenie dziaania rnych
odcinkw tych drg metabolicznych moe si zmieni
w sposb od siebie wzgldnie niezaleny. Uatwia to bardzo dokadn kontrol wielkoci puli rnych metabolitw. Staoby si to niemoliwe, gdyby syntetyczne i analityczne acuchy reakcji byy regulowane przez te same
enzymy. To rozdzielenie nie zawsze jest zupene. Z reguy
jednak dotyczy punktw kontrolnych przebiegu metabolizmu o istotnym znaczeniu.
Lipoliza obejmuje hydrolityczny rozkad trzech wiza estrowych glicerydw z wytworzeniem trzech moli
dugoacuchowych kwasw tuszczowych na jeden mol
glicerolu. Zwizki te przedostaj si z adypocytu do strumienia krwi i innych tkanek. Szlak metaboliczny lipolizy
katalizowany jest przez grup wewntrzkomrkowych
enzymw zwanych lipazami (tab. 2 i 3).
Za pomoc elektroforezy w elu skrobiowym wyodrbniono z ludzkiej tkanki tuszczowej 17 esteraz tego rodzaju. Dziel si one na dwie grupy. Jedna grupa katalizuje rozpad monoglicerydw, druga rozkada trjglicerydy.
Reaktywno metaboliczna adypocytw z rnych obszarw tkanki tuszczowej czowieka.
Wielko adypocytw pobranych z takich obszarw
tkanki tuszczowej, jak przednia ciana brzucha, okolica
poladkw, twarzy, karku i koczyn jest niejednakowa.

66

Przyczyn tego stanu rzeczy jest rna reaktywno

komrek tuszczowych, umiejscowionych w rnych
okolicach podskrnej tkanki tuszczowej, na bodce lipogenetyczne i lipolityczne. Rne obszary tkanki tuszczowej w odmienny sposb reaguj na proces starzenia si
i wpyw pci, a take na wysiek fizyczny, wpywy ukadu
wegetatywnego, wpywy hormonalne i metaboliczne. Na
przykad u mczyzn w rednim wieku wysiek fizyczny
powoduje przede wszystkim zmniejszenie wielkoci adypocytw tkanki tuszczowej brzucha, podczas gdy adypocyty z okolicy poladkowej ulegaj zmianom w dalszej
kolejnoci. Estrogeny indukuj przede wszystkim zwikszenie wielkoci adypocytw tkanki tuszczowej brzucha
i okolicy bioder, podczas gdy androgeny przyczyniaj
si do zwikszenia przede wszystkim adypocytw pasa
barkowego i klatki piersiowej. Dowiadczalnie mona
stwierdzi, e glikokortykosteroidy wywouj zwikszanie si adypocytw przede wszystkim w obrbie twarzy,
karku i pasa barkowego (twarz jak ksiyc w peni,
kark bizona). Kortyzol natomiast nie ma wpywu na
adypocyty tkanki tuszczowej koczyn (2, 12).
Rnice w reaktywnoci adypocytw rnych obszarw tkanki tuszczowej wiza si mog z odmiennym sposobem wykorzystywania substratw w obrbie
rnych adypocytw lub te rozmaite bodce wpywaj
odmiennie na wielko przepywu substratw energetycznych w rnych obszarach tkanki tuszczowej, np. przez
jednoczesny wpyw na perfuzj tkanki.
Adypocyty i masa ciaa.
Udzia adypocytw w sensie ich liczby i wielkoci
i odpowiednio masy pojedynczej komrki w ksztatowaniu masy ciaa ma znaczenie podstawowe. Podczas okresw dodatniego lub ujemnego bilansu energetycznego
zmiany w masie tkanki tuszczowej u czowieka mog
osign 200-300%. U dorosych osb indywidualna
liczba adypocytw moe waha si od 2 x 1010 do 16
x 1010, a rednica tych komrek od 10 do 200 m. Taka
zmiana w rednicy odpowiada wspczynnikowi zmiany
objtoci lub masy komrki rzdu 8000 (1).
Wydaje si, e w pierwszym roku ycia liczba komrek jest ustalona. W tym okresie zwiksza si gwnie ich
masa. Po wypenieniu spichrzw w cigu 12 miesicy,
w cigu drugiego roku ycia a zwaszcza midzy 12
a 18 miesicem zwiksza si liczba komrek (1, 2).
Sposb i zakres ywienia we wczesnym okresie ycia
ma istotne, dugotrwae skutki dla liczby i masy adypocytw u wielu gatunkw, take u czowieka.
W cigu ycia osobniczego moliwe jest dalsze
zwikszenie liczby komrek. U czowieka jednak w zasadzie nie istnieje (jak np. u szczura) pula preadypocytw.
U ludzi komrki tego rodzaju wypeniaj si trjglicerydami natychmiast po ich powstaniu

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2

www.medycyna-metaboliczna.pl

Tab. 2. Porwnanie niektrych cech lipazy trjglicerydowej i lipoproteinowej w tkance tuszczowej.

Cecha
Substrat

Lipaza trjglicerydowa

Lipaza lipoproteinowa

trjglicerydy

kompleksy biako-trjglicerydy, np.

chylomikrony lub prebetalipoproteiny

7,4

8,5

cAMP

heparyna, Ca2+, (NH4)+

stan godu

stan nasycenia

Optymalne dla aktywnoci pH

Aktywatory
Maksymalna aktywno

Tab. 3. Substancje pobudzajce lub hamujce lipoliz w tkance tuszczowej.

Pobudzenie lipolizy
Aminy sympatykomimetyczne:
adrenalina
izopropylonoradrenalina
noradrenalina
{ pochodne amfetaminy
dopamina
Czynniki hormonalne, polipeptydowe:
hormon adrenokortykotropowy ACTH
hormon tyreotropowy TSH
hormon melanotropowy MSH
hormon wzrostu HGH
wazopresyna
glukagon
Hormony tarczycy
Kortykosteroidy
Metyloksantyny (kofeina, teofilina)
Biguanidy
Hamowanie lipolizy
Czynniki fizjologiczne:
Insulina
Prostaglandyna E
Nukleotydy ATP, ADP, AMP
Substancje farmakologiczne:
Fenoksylobenzamina (Dibenzylin)
Fentolamina (Regitin)
Tymoksamina (Opilon)
Propranolol, paranitrofenyloizopropyloetanolamina
Metylofenoksyizopropyloaminopropanol
Izopropylometaksamina (DW 61-43)
Butylometaksamina (DW 64-9)
Kwas nikotynowy
Kwas salicylowy
Dwumetylopyrazol
Dwumetyloizoksazol
Kwas metyloizoksazolokarbonowy

Okrelanie cakowitej liczby adypocytw w ustroju.

Mas adypocyta oznacza si porednio, dzielc warto masy trjglicerydw przez liczb komrek w biopsyjnej prbce tkanki tuszczowej. Mona te postpi
inaczej. Mierzc rednic adypocytw pobranych z rnych okolic ciaa mona wyliczy redni warto rednicy adypocyta, reprezentujc wielko wszystkich komrek tuszczowych. Ze rednicy mona wyliczy objto

adypocyta, a z objtoci mas (mnoc przez gsto =

0,915).
Mona przypuci, e liczba i wielko komrek
tuszczowych zmieniaj si w zalenoci od czynnikw
genetycznych, konstytucyjnych, od umiejscowienia tkanki tuszczowej, od wieku, pci, od dziaania wielu czynnikw regulacyjnych i metabolicznych takich jak wpywy
nerwowe, hormonalne i ywieniowe. Trudno polega

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2

www.medycyna-metaboliczna.pl

67

Tab. 4. Czynniki wpywajce na liczb i wielko adypocytw.

1. Czynniki genetyczne
2. Wiek, pe
3. Region tkanki tuszczowej
4. Wysiek fizyczny
5. Wpywy nerwowe: podwzgrze, aktywno unerwienia autonomicznego
6. Hormony:
Insulina hormon wzrostu, ACTH, kortyzol
katecholaminy
tyroksyna
androgeny, estrogeny
7. Czynniki metaboliczno-ywieniowe:
Gd ilo energii (pokarm)
glukoza
wolne kwasy tuszczowe
aminokwasy

jednak na uzyskaniu prbek, ktre by w sposb waciwy

reprezentoway cao tkanki tuszczowej badanego (5, 6)
(tab. 4).

SKAD KOMRKOWY TKANKI

TUSZCZOWEJ W OTYOCI
Jak to wynika z wielu bada, otyo moe wiza si:
1) ze zwikszeniem wielkoci adypocytw przy zachowaniu nie zmienionej ich liczby; 2) wielko, jak i liczba adypocytw mog ulega zwikszeniu jednoczenie lub te 3)
dominuje zwikszenie liczby tych komrek (14).
W przypadkach umiarkowanej otyoci obserwuje si
czciej zachowanie staej liczby komrek tuszczowych,
a zwikszenie masy tuszczowej odnosi naley do zmiany
ich wielkoci. Mona stwierdzi, e u mczyzn oraz u kobiet
w rednim wieku, o prawidowej masie ciaa lub te o niewielkim jej nadmiarze istnieje zaleno pomidzy ogln
mas tuszczow a wielkoci komrek tuszczowych. Zaleno taka nie wystpuje jednak u osb kracowo otyych.
U osb tego rodzaju najczciej liczba i wielko komrek
tuszczowych wyranie si zwikszaj. Wykazano np., e
w kracowych postaciach otyoci istnieje zaleno pomidzy ogln iloci tuszczu zawart w ustroju tych chorych
a zwikszeniem liczby komrek tuszczowych.
Z innych bada wynika, e u osb o prawidowej masie
ciaa liczba komrek tuszczowych wykazuje may stopie
zalenoci od wielkoci okrelajcych cakowit ilo tuszczu w ustroju. W otyoci natomiast zauwaono do cisy
zwizek pomidzy ogln mas tuszczu i liczb komrek
tuszczowych.
Mechanizm przyrostu tuszczu w ustroju mona by
wobec tego przedstawi w sposb nastpujcy. W zakresie
normalnej wielkoci spichrzw tuszczowych, a wic w zakresie waha fizjologicznych, zmienia si ilo tuszczu
w poszczeglnych komrkach. Wahania te wi si wic
z wielkoci adypocytw. W toku staego zwikszania si

68

przekarmianie

iloci tuszczu dochodzi do maksymalnego wypenienia

komrek tuszczowych trjglicerydami. Dalsze zwikszanie masy, powstawanie kracowych form otyoci moliwe
jest ju tylko dziki zwikszaniu si liczby komrek tkanki
tuszczowej.
W otyoci powstajcej wczenie w toku ycia osobniczego zwiksza si przewanie liczba adypocytw (rozrost),
w przypadkach otyoci powstajcej w pnym okresie ycia
notowano czciej jak to ju wspomniano przerost (5, 6).
U mczyzn w wieku dojrzaym i u osb otyych udowodniono pozytywn wspzaleno midzy mas pojedynczych adypocytw a steniem insuliny w surowicy.
Wspzaleno ta nie jest wielka i wykazuje podatno
na wiele modyfikujcych czynnikw, jak dieta, aktywno
fizyczna i cukrzyca. Masa adypocytw zwiksza si take
w hipertrjglicerydemii i nadcinieniu.
Wykazano, e w powikszonych adypocytach zwiksza
si utlenianie glukozy i synteza trjglicerydw z glukozy,
a take lipoliza i uwalnianie wolnych kwasw tuszczowych. Nasila si take aktywno lipazy lipoproteinowej
oraz synteza kwasw tuszczowych de novo. W warunkach
niedoboru glukozy i (lub) insuliny zmiany te zanikaj. Wielkie adypocyty trac zdolno gromadzenia tuszczu pod
wpywem insuliny, antylipolityczny efekt tego hormonu
jednak nie ulega ograniczeniu. Reaktywno duych adypocytw na wiele lipolitycznych bodcw w istocie zwiksza
si. Podczas tycia w miar powikszania si adypocytw
stopniowo zmniejsza si zdolno gromadzenia w nich trjglicerydw. Pojawia sie zesp zaburze w postaci hiperinsulinemii oraz hipertrjglicerydemii skojarzonej z duymi
adypocytami
Liczba i wielko adypocytw a wyniki leczenia otyoci.
Przewaga rozrostu lub przerostu adypocytw czy si
z wynikami leczenia otyoci. Istnieje dodatnia wspzaleno midzy liczb adypocytw a zmniejszaniem si ich
masy, szybkoci zmniejszania si masy ciaa i czstoci
nawrotw po leczeniu.

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2

www.medycyna-metaboliczna.pl

Tab. 5. Masa tuszczu oraz liczba i wielko adypocytw w warunkach prawidowych i w otyoci.
Badane parametry

Modzi mczyni i kobiety

bez otyoci

Otyo stopnia
miernego

duego

Masa tuszczu

10-20% masy ciaa

21-40% masy ciaa

> 40% masy ciaa

Adypocyty:
Liczba
rednica
rednia masa

< 3x1010
40-60 m
< 0,6 g

3-4 x1010
60-90 m
0,6 g (lub wicej)

> 9x1010
80-120 m
1,1-1,6 g

Rozrost tkanki tuszczowej jest wic o wiele trudniejszy do leczenia anieli przerost. 80% wariancji w stopniu
zmniejszania si masy ciaa mona wyjani liczb adypocytw i wielkoci podstawowej przemiany materii przed
rozpoczciem zmniejszania si nadmiaru masy tuszczu.
W rokowaniu dugoci utrzymania zmniejszonej masy ciaa
jest wicej niepewnoci. 71% wariancji nie mona wyjani; jest to wariancja losowa.
Otyo przerostowa.
Powikszone adypocyty zuywaj wiksze iloci glukozy oraz syntetyzuj wiksze iloci kwasw tuszczowych
anieli komrki mae. Stwierdza si zwikszenie aktywnoci enzymw lipolitycznych, a szlak lipolizy w badaniach in
vitro wykazuje widoczne zwikszenie aktywnoci.
Jednoczenie wpyw insuliny na te parametry metabolizmu adypocytw zmniejsza si. Natomiast efekt lipolityczny katecholamin w odniesieniu do powikszonych adypocytw badanych in vitro jest zachowany lub zwikszony. Due
adypocyty wykazuj wic zarwno w zakresie glikolizy, jak
i lipogenezy oraz lipolizy zwikszon aktywno metaboliczn (1, 13).
Tego rodzaju zmiana utrzymuje si take w duych
adypocytach pobranych z tkanki tuszczowej szczurw
z cukrzyc alloksanow. Nasilenie lipolizy w otyoci bez
wspistnienia cukrzycy podlega prawdopodobnie kontroli
za pomoc zwikszenia stenia insuliny we krwi. Mona
to wykaza w badaniach in vitro albo te in vivo w sytuacji,
kiedy dochodzi do niedoboru insuliny i pojawia si zagroenie cukrzyc (14).
Otyo rozrostowa.
U osoby dorosej o przecitnym wzrocie, przerost a wic zwikszenie wielkoci komrek tuszczowych - jest
gwnym mechanizmem spichrzania tuszczu. Dzieje si
tak do granicy ok. 40 kg tkanki tuszczowej. Jeeli masa
tkanki tuszczowej przekracza t warto, coraz wikszego
znaczenia nabiera rozrost (zwikszenie liczby) komrek.
Midzy tymi dwiema postaciami otyoci nie mona jednak
wykreli ostrej granicy. Istniej bowiem postacie przejciowe, w ktrych wystpuje zarwno rozrost, jak i przerost
komrek. Trzeba pamita jednak, e pojcie masy ciaa,
masy tkanki tuszczowej, pojcia norm, w tym zakresie, s
pojciami konserwatywnymi. Mog one utrudnia interpretacj wynikw bada. Wynika to z zasadniczych trudnoci
w okrelaniu zakresu prawidowoci (normalnoci)

masy ciaa w odniesieniu do cigle zmieniajcych si czynnikw rodowiskowych, genetycznych i konstytucjonalnych. Lepiej za cechy prawidowoci tkanki tuszczowej
uzna waciwoci fizjologiczne tkanki tuszczowej dojrzaego mczyzny o nie zmieniajcej si masie ciaa, zachowujcego znaczn aktywno fizyczn. U takiej osoby ilo
tkanki tuszczowej nie zwiksza si z wiekiem, a wielko
spichrzw tkanki tuszczowej pozostaje we waciwej proporcji z wielkoci aktywnoci fizycznej (tab. 5).
Takie osoby wykazuj z reguy bardzo dobr tolerancj
glukozy, zwizan z niewielkim, odpowiadajcym dolnej
granicy normy wydzielaniem insuliny oraz mae wartoci
lipidw w surowicy krwi (14).
Wspzaleno pomidzy wielkoci adypocytw a wydzielaniem insuliny.
Istnieje kilka moliwoci wyjanienia tej korelacji. Komrki tuszczowe o zwikszonej objtoci wykazuj in vitro
wzgldn insulinooporno. Mog wic przyczynia si do
zwikszenia podstawowego i reaktywnego wydzielania insuliny tak, aby wyrwna wzgldn insulinooporno. Inn
moliwoci jest wpyw uprzednio znacznej hiperinsulinemii na wielko adypocytw. Nie mona take odrzuci
moliwoci, e w niektrych przypadkach zarwno hiperinsulinemia, jak i powikszenie komrek tuszczowych zale
od wsplnej, nadrzdnej przyczyny (1).
Badania nad zalenoci metabolizmu glukozy od wydzielania insuliny wykazay, e w otyoci z reguy wystpuje wydzielanie insuliny nieproporcjonalnie wiksze anieli
oglna wielko zuycia glukozy.
Z tego spostrzeenia wynika, e take w innych tkankach
zuycie glukozy moe zalee od zwikszonego wydzielania insuliny. Jak ju wspomniano, bezporednie przeksztacenie glukozy do kwasw tuszczowych w adypocytach jest
procesem ograniczonym ilociowo. Gwna ilo glukozy
po posiku bogatowglowodanowym zuywana jest przez
wtrob i minie. Masa tkanki miniowej, a take jej aktywno wydaj si bardzo wanymi czynnikami okrelajcymi ogln wraliwo na insulin. Zmniejszenie aktywnoci miniowej lub zanik mini mog przyczynia si
do powstania opornoci na insulin. Odwrotnie, u aktywnie
trenujcych sportowcw tolerancja glukozy wyranie si
zwiksza. Jednoczenie zmniejszaj si u nich wydzielanie
insuliny oraz wskanik insulinowo-glukozowy.
Badania metabolizmu tkanek przedramienia za pomoc techniki perfuzji wykazay w sposb bezporedni

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2

www.medycyna-metaboliczna.pl

69

zmniejszenie wraliwoci mini na insulin w otyoci

u ludzi. U osb z otyoci wykazujcych hiperinsulinemi
po poddaniu ich wzmoonej aktywnoci fizycznej stwierdza si zmniejszenie stenia tego hormonu we krwi, nawet
bez wyranego zmniejszenia iloci tkanki tuszczowej. Badania tego rodzaju mona podsumowa stwierdzeniem, e
zmniejszenie aktywnoci fizycznej moe by czynnikiem
zwikszajcym wytwarzanie insuliny.
Mona przypuszcza rwnie, e hepatocyty w przebiegu otyoci wykazuj metaboliczne adaptacje, ktre mog
zmniejsza wraliwo na insulin. Glukoneogeneza u myszy z dowiadczaln otyoci jest zwikszona proporcjonalnie do wzrostu ste gwnych enzymw prowadzcych
glukoneogenez. Dotyczy to rwnie otyoci u ludzi. Nasilenie glukoneogenezy, a take wydzielania insuliny wskazuje, e proces ten czy si ze zmniejszeniem tkankowej
wraliwoci na insulin. Mona wic twierdzi, e w przebiegu otyoci oporno na insulin moe zalee od zmian
w komrkowej reaktywnoci na ten hormon, zachodzcych
w miniach szkieletowych, w hepatocytach i w adypocytach. Komrkowe zuycie glukozy pozostaje w proporcjonalnej zalenoci od stenia insuliny we krwi (13).
Naley wic stwierdzi, e pierwszym czynnikiem wpywajcym na wydzielanie insuliny u osb otyych jest wielko aktywnoci fizycznej, drugim natomiast przyjmowanie zwikszonych iloci poywienia. Nasilenie aktywnoci
fizycznej i ograniczenie iloci poywienia moe zmniejsza
hiperinsulinizm w przebiegu otyoci, polepsza tolerancj
wglowodanow i zmniejsza stenie tuszczw we krwi.

PODSUMOWANIE
Tkanka tuszczowa jest bardzo aktywna metabolicznie,
spenia wiele podstawowych yciowo funkcji jako gwny
efektor przemiany energii. Badania nad izolowanymi adypocytami wskazuj, e komrki tuszczowe w zakresie wielu
swoich podstawowych funkcji metabolicznych, jak glikoliza, lipogeneza, biosynteza kwasw tuszczowych, lipoliza,
pozostaj pod sprawnym wpywem regulacyjnym bodcw
nerwowych i humoralnych. Regulacja iloci tuszczw w organizmie moe odbywa si przez powikszenie adypocytw (przerost) lub przez zwikszenie ich liczby (rozrost).
Odpowiednio do tych 2 mechanizmw mona podzieli
otyo na przerostow lub rozrostow. Zmiany w wielkoci
i liczbie adypocytw koreluj z jednej strony z ich wraliwoci na wiele czynnikw regulacyjnych, a z drugiej strony
ze stanem czynnociowym niektrych gruczow wydzielania wewntrznego, np. ukadu wyspowego trzustki.

PIMIENNICTWO
1 Bray G.A., Bouchard C., James W.P.T. (red.): Handbook of Obesity, New York, Basel, Hong Kong, Marcel Dekker, 1997

70

2 Lean M.E.J., James W.P.T.: Brown Adipose Tissue in

Men w: Brown Adipose Tissne, (red.): Trayhurn P.,
Nicholls D.G., London, Arnold, 1986.
3 Jabrocka-Hybel A.: Poliformizm genw i lipazy lipoproteinowej, receptorw dla melanokortyny oraz
receptora dopaminowego u pacjentw z rodzinn otyoci. Praca dokt., CM UJ, 2005.
4 Klaus S.: Adipose tissues. Austin (Texas, USA), Landes
Bioscience Medical Intelligence Unit, 2001, 56-81
5 Hirsch J, Batchelor B: Adipose tissue cellularity in human obesity Clin Endocrinol Metab 1976, 5, 299-311
6 Fruhbeck G., Gomez-Ambrosi J., Muruzabal F.J.
i wsp.: The adipocyte: a model for integration of endocrine and metabolic signaling in energy metabolism
regulation Am J Physiol Endocrinol Metab 2001,
280, E827-E847
7 Kubota N., Terauchi Y., Miki H. i wsp.: PPAR gamma
mediates high-fat diet-induced adipocyte hypertrophy
and insulin resistance Mol Cell 1999, 4, 597-609
8 Ristow M, Muller-Wieland D, Pfeiffer A i wsp:
Obesity associated with a mutation in a genetic regulator of adipocyte differentiation N Engl J Med 1998,
339, 953-959
9 Yamauchi T., Waki H., Kamon J. i wsp.: Inhibition
of RXR and PPAR-gamma ameliorates diet-induced
obesity and type 2 diabetes J Clin Invest 2001, 108,
1001-1013
10 Swarbrick MM, Chapman CM, McQuillan BM
i wsp: A Pro 12A1a polymorphism in the human peroxisome proliferator-activated receptor-gamma 2 is
associated with combined hyperlipidaemia in obesity
Eur J Endocrinol 2001, 144, 277-282
11 Negrel R., Gaillard D., Ailhaud G.: Prostacyclin as
a potent effector of adipose-cell differentiation Biochem J 1989, 257, 399-405
12 Corbould AM, Judd SJ, Rodgers RJ: Expression
of types 1, 2 and 3 17 beta-hydroxysteroid dehydrogenase in subcutaneous abdominal and intra-abdominal
adipose tissue of women J Clin Endocrinol Metab
1998, 83, 187-194
13 Murray RK i wsp: Biochemia Harpera, wyd 4, Warszawa, PZWL, 1996.
14 Tato J., Czech A., Bernas M.: Otyo. Zesp metaboliczny. Wyd. Lekarskie PZWL, 2006.
Adres do korespondencji
Magorzata Bernas
Katedra i Klinika Chorb Wewntrznych,
Diabetologii i Endokrynologii WUM
ul. Kondratowicza 8
03-242 Warszawa
tel: 605 086 240

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2

www.medycyna-metaboliczna.pl