Poczuciejakociyciaipoziomwyczerpaniawitalnegouaktywnych

zawodowokobietimczyzn

Qualityoflifeandvitalexhaustionamongworkingmenandwomen

byMariolaParuzelCzachura

Source:
StudiaPsychologica(StudiaPsychologica),issue:1/2013,pages:524,onwww.ceeol.com.

The following ad supports maintaining our C.E.E.O.L. service

ARTYKU Y

EM P IRYCZNE
Studia Psychologica
UKSW
13(1) 2013 s. 5-24

MARIOLA PARUZEL-CZACHURA1
Instytut Psychologii
Uniwersytet lski

Poczucie jakoci ycia i poziom wyczerpania witalnego

u aktywnych zawodowo kobiet i mczyzn
Quality of life and vital exhaustion among working men and women
Abstract

The article presents the results of empirical studies about quality of life (Stras-Romanowska, 2007) and vital exhaustion (Kop, Hamulyak, Pernot, Appels, 1998) in the group
of working men and women. Research shows that more than half of respondents declare
vital exhaustion. The higher level of vital exhaustion occurs among women. The overall
result of quality of life is not differentiated by gender and professional activity, but higher scores in the subjective sphere of quality of life occur among entrepreneurs. Workers
in state-owned companies have higher level of the metaphysical sphere of quality of life.
There is also a negative correlation (r = -0,34; p < 0,01) between quality of life and vital
exhaustion.
Key words: quality of life, vital exhaustion, occupational activity, sex
Wprowadzenie

Poczucie jakoci ycia i poziom witalnego wyczerpania osoby pracujcej s wanymi wskanikami jej funkcjonowania. Podejmowanie powyszej tematyki wbadaniach psychologicznych jest istotne z wielu wzgldw, m.in. zdrowe fizycznie
ipsychicznie osoby pracuj efektywniej i s zdolne do osigania wyszych rezultatw ni jednostki chore fizycznie i psychicznie, w tym osoby yjce w stresie (Kaluza, 2005). Co wicej, stres zawodowy, maa ilo snu i angaowanie si w wiele
dziaa moe podwysza poziom wyczerpania witalnego (Dej, 2011), a tym samym obnia poziom poczucia jakoci ycia. Ponadto, zdrowie oraz wysokie poczucie jakoci ycia zdaj si rwnie i w parze z sukcesem wrd osb aktywnych zawodowo w rnych krajach (Gorgievski-Duijvesteijn, Bakker, Schaufeli,
Van der Hejden, 2005; Stephan, Richter, 2006; Paruzel-Czachura, 2013).
1

Adres do korespondencji: mariola.paruzel@us.edu.pl

Access via CEEOL NL Germany

mariola paruzel-czachura

[2]

Dla poczucia jakoci ycia i poziomu witalnego wyczerpania mog mie znaczenie jak sugeruj dotychczasowe doniesienia naukowe (Renzetti, Curran, 2008;
Mandal, 2003, 2007, 2012; Marody, 1999, 2000, 2007) pe oraz forma aktywnoci zawodowej. Nie zostay jednak przeprowadzone w tym zakresie badania empiryczne, a przynajmniej nie takie, ktre dotyczyyby wielu sfer jakoci ycia oraz
rnych form aktywnoci zawodowej (Dej, 2011). Celem artykuu jest przedstawienie wynikw bada dotyczcych poziomu poczucia jakoci ycia (Stra-Romanowska, 1992, 1995, 2004, 2005, 2007) i wyczerpania witalnego (Appels, 1990, 1997)
z uwzgldnieniem rodzaju wykonywanej aktywnoci zawodowej (przedsibiorcy,
pracownicy firm prywatnych i pastwowych) oraz pci.
Pojcia wyczerpania witalnego, poczucia jakoci ycia
i formy aktywnoci zawodowej

Wyczerpanie witalne to stan psychiczny charakteryzujcy si zmczeniem i brakiem energii, spadkiem libido, problemami z zasypianiem, budzeniem si w nocy,
poczuciem beznadziejnoci, draliwoci i oglnie zym samopoczuciem (Appels,
1997). Przyczyny tego stanu czsto s upatrywane w przepracowaniu, nie tylko
podczas wykonywania aktywnoci zawodowej, ale take i w innych wanych dziedzinach ycia, w ktrych jednostka nie jest w stanie rozwiza swoich problemw
(Appels, Mulder, 1988; Appels, Falger, Schouten, 1993). Dlatego te sugeruje si,
e wyczerpanie witalne to stan psychiczny charakteryzujcy si brakiem zasobw,
ktre pozwalaj skutecznie radzi sobie ze stresem. Poziom wyczerpania witalnego
moe by rny: od braku wyczerpania, poprzez umiarkowane wyczerpanie, a po
kryzys wyczerpania (Dej, 2011). Osoba odczuwajca kryzys wyczerpania cechuje si zmczeniem, osabieniem, zobojtniaoci, rozdranieniem, wyczerpaniem,
przygnbieniem, trudnociami z zaniciem, jej sen jest niespokojny, take po przebudzeniu odczuwa zmczenie. Wraz ze zmniejszeniem powyszych objaww obnia si poziom wyczerpania witalnego.
Pia Schnorpfeil i in. (2002) wskazuj na silny zwizek wyczerpania witalnego
z wypaleniem zawodowym, aczkolwiek pojcia te nie s tosame, poniewa wypalenie w ujciu Christiny Maslach (Sk, 2000; Maslach, Leiter, 1997), jest cile
zwizane z prac zawodow, w przeciwiestwie do pojcia wyczerpania witalnego, ktre obejmuje wszystkie sfery ycia czowieka. Warto w tym miejscu doda,
i wypalenie zawodowe obnia jako i wydajno pracy (Leiter, Harvie, Frizzel,
1998), a skoro istnieje zwizek wypalenia zawodowego z wyczerpaniem witalnym,
to wyczerpanie moe by take zwizane z wykonywan aktywnoci zawodow.
Wyczerpanie witalne zostao uznane za czynnik ryzyka niepodanych skutkw
zdrowotnych, w tym choroby wiecowej (Kop, Hamulyak, Pernot, Appels, 1998),
zawau serca i nagej mierci sercowej (Appels i in. 1988; Cole, Kawachi, Sesso,
Paffenbarger, Lee, 1999; Kopp, Falger, Appels, Szedmak, 1994). Wyczerpanie witalne jest rwnie zwizane z depresj (Kopp i in., 1998; Raikkonen, Lassila, Keltikangas-Jarvinen, Hautanen, 1996; Van Diest i Appels, 1991), osobowoci typu
D (Denollet, 2000; Schmidt Pedersen, Middel, 2001), wypaleniem zawodowym
(Weber, Jaekel-Reinhard, 2000), nadmiernym zaangaowaniem w prac (Preckel
i in. 2005), stresem w pracy, zdrowiem psychicznym, potencjaem kwalifikacyj-

[3]

poczucie jakoci ycia i poziom wyczerpania witalnego...

nym, brakiem spoecznego wsparcia, zachowaniami wsppracownikw, warunkami pracy, nadmiernym obcieniem prac (Schnorpfeil i in., 2002). W literaturze
psychologicznej wskazuje si na niewiele bada odnonie do poziomu wyczerpania witalnego, a zwaszcza brak danych dotyczcych wyczerpania witalnego wrd
pracownikw (Schnorpfeil i in., 2002), pojawiaj si jednak badania na grupie
przedsibiorcw (Dej, 2011; Stephan i in. 2010).
Warto podkreli, i poziom wyczerpania witalnego to aktualny stan psychiczny, a wic najlepiej prosi badanych o okrelenie go odnonie do ostatnich czterech
tygodni (za: Dej, 2011). Maria Kopp i in. (1998) pisz o wyczerpaniu witalnym
jako okrtkoterminowym wskaniku ryzyka, chocia biorc pod uwag liczne negatywne korelacje ze zdrowiem fizycznym i psychicznym, Schnorpfeil i in. (2002)
uwaaj, i wyczerpanie witalne mona traktowa jako dugoterminowy wskanik
ryzyka, ktry istotny jest nie tylko dla zdrowia samej jednostki, ale take i caej organizacji w jakiej pracuje. Std te badania dotyczce wyczerpania witalnego s
wanym elementem psychologii zdrowia oraz psychologii pracy i organizacji.
Drug zmienn uwzgldnion w badaniu jest poczucie jakoci ycia. Jako ycia jest pojciem definiowanym i mierzonym na wiele sposobw (Power, 2003).
Wcelu zrozumienia pojcia poczucia jakoci ycia warto wpierw odrni od niego pojcia pokrewne. Tymi pojciami s poziom ycia, satysfakcja yciowa, dobrobyt, dobrostan psychiczny oraz szczcie. Poziom ycia to obiektywne warunki infrastrukturalne danego spoeczestwa zaspokajajce jego potrzeby materialne
i kulturalne. Dobrobyt to obiektywnie mierzalny poziom posiadanych dbr. Oba te
pojcia zaliczane s do materialnych aspektw jakoci ycia. Dobrostan psychiczny jest rozumiany jako poznawcza i emocjonalna ocena wasnego ycia, na ktr skada si czste dowiadczanie emocji pozytywnych i wysoki poziom yciowej satysfakcji. Satysfakcja za jest poznawcz ocen stopnia zgodnoci pomidzy
standardem, do ktrego si dy, a standardem, ktry si aktualnie posiada (Diener,
Lucas, Oishi, 2004). Najbardziej problematyczne z tych poj jest szczcie (Carr,
2004; Czapiski, 2004). W samej psychologii pojawia si wiele koncepcji szczcia, wrd ktrych znajdujemy zarwno te rodowiskowe, jak i genetyczne.
Psychologiczne pojcie poczucia jakoci ycia rwnie nie posiada jednej definicji (Dziurowicz-Kozowska, 2002; Power, 2003). Po raz pierwszy termin ten
by uywany w USA po II wojnie wiatowej i dotyczy tylko dobrostanu materialnego. Z czasem jego zbir desygnatw zosta poszerzony o wartoci niematerialne. Krzysztof Owczarek (2010) okrela to zjawisko jako przejcie od frommowskiego mie do by. Wspczenie w literaturze psychologicznej dy si do
oddzielania obiektywnych od subiektywnych wskanikw poczucia jakoci ycia,
za co m.in. Michael J. Power krytykuje znane narzdzie badajce poczucie jakoci ycia SF-36 (Ware, Sherbourne, 1992), polecajc jednoczenie narzdzie the
WHOQOL-100 i jego skrcon wersj (WHOQOL Group, 1998). Czsto dzieli si
koncepcje jakoci ycia na wsze, powizane tylko ze zdrowiem, oraz szersze,
wykraczajce poza ten wymiar (Spilker, 1996; Power, 2003).
W niniejszych analizach wykorzystano ciekawy model Marii Stra-Romanowskiej (2007). Autorka uznaje, e oceniajc poziom poczucia jakoci ycia konieczne jest uwzgldnienie nie tylko zjawisk biologicznych czy spoecznych, ale rw-

mariola paruzel-czachura

[4]

nie podmiotowych oraz duchowych. Z perspektywy psychologicznej takie ujcie

wydaje si by jednym z najbezpieczniejszych podej, gdy nie pomija adnego z aspektw funkcjonowania czowieka i uwzgldnia subiektywn ocen jakoci ycia. Najwicej kontrowersji moe budzi w nim wymiar duchowy, cho jego
znaczenie byo podkrelane przez wielu badaczy (Ryff, 1989; Diener, 2000; Spilker, 1996; Power, Bullinger, Harper, WHOQOL Group, 1999; Pargament, Mahoney, 2002). Sfera psychofizyczna jakoci ycia obejmuje cielesno czowieka,
jego popdowo, pyta o zdrowie fizyczne i psychiczne, a take poziom akceptacji
aspektw psychofizycznych jednostki. Sfera psychospoeczna podkrela rol pyta
otosamo, przynaleno spoeczn podmiotu, jego miejsce w grupie. Sfera podmiotowa obejmuje indywidualno, niezaleno podmiotu, ktry dy do samorealizacji. Sfera metafizyczna (duchowa) za dotyczy autotranscendencji, poczucia
sensu ycia oraz afirmacji egzystencji. Przyjmuje si, i osoba o wysokim poczuciu jakoci ycia osiga bdzie wysokie wyniki we wszystkich czterech sferach.
Trzecia zmienna to forma aktywnoci zawodowej. W niniejszych badaniach
skoncentrowano si na koncepcji Mirosawy Marody (2007), ktra dzieli Polsk
na tzw. sprywatyzowan, pastwow i na zasiku. Std w niniejszych badaniach
skupiono si na trzech grupach osb aktywnych zawodowo: przedsibiorcach ipracownikach firm prywatnych (z Polski sprywatyzowanej) oraz pastwowych
(z Polski pastwowej). Zdaniem Marody w sektorze instytucji prywatnych dochd jednostek zaley od wykonanej pracy, za w sektorze instytucji publicznych
liczy si zajmowane stanowisko pracy, a nie woony wysiek, osiga si tu nisze
dochody, aczkolwiek istnieje tu wiksza stabilno zatrudnienia. Zgodnie z mechanizmami rynkowymi w sektorze prywatnym istnieje wysze ryzyko zawodowe. Mona tu wyrni grupy przedsibiorcw i pracownikw firm prywatnych, ze
wzgldu na odmienn specyfik ich pracy, a take rnice w zakresie zmiennych
psychologicznych, m.in. poczucie zdrowia, sukcesu, satysfakcji (Stephan, Roesler,
2010; Dej, 2011). Ostatni sektor obejmuje osoby bezrobotne. Grupa ta nie zostaa
uwzgldniona w niniejszych badaniach, cho z pewnoci warto byoby takie badania zrealizowa.
Ostatnia zmienna to pe biologiczna badanych. W literaturze pojawiaj si istotne rnice odnonie funkcjonowania zawodowego (nie tylko jego aspektw finansowych) kobiet i mczyzn (Eagly, Beall, Sternberg, 2004; Eagly, Carli, 2007; Renzetti, Curran, 2008; Mandal, 2007, 2012). Jednomylnie pisze si o silnym wpywie
pci na wybr aktywnoci zawodowej i jako pracy, w tym zakres wadzy (Bussey,
Bandura, 2004).
Problem badawczy, pytania i hipotezy badawcze

Analiza literatury oraz obserwacja rzeczywistoci ze szczeglnym uwzgldnieniem

pracy zawodowej doprowadzia autork do zadania sobie nastpujcego pytania:
czy forma aktywnoci zawodowej oraz pe (zmienne niezalene, wyjaniajce)
mog mie znaczenie dla poczucia jakoci ycia i poziomu wyczerpania witalnego
(zmienne zalene, wyjaniane)? Co zostao podkrelone w czci teoretycznej, wyczerpanie witalne moe by powizane z yciem zawodowym, brak take spjnych
danych odnonie do relacji wyczerpania i pci, warto wic zbada t zaleno na

dla poczucia jakoci ycia i poziomu wyczerpania witalnego (zmienne zalene, wyjaniane)?
Co zostao podkrelone w czci teoretycznej, wyczerpanie witalne moe by powizane z
ycia
i poziom
wyczerpania
witalnego...
[5] zawodowym, poczucie
yciem
brak takejakoci
spjnych
danych
odnonie
do relacji
wyczerpania i pci,

warto wic zbada t zaleno na polskiej prbie. Podobnie poczucie jakoci ycia moe by

polskiej prbie. Podobnie poczucie jakoci ycia moe by zwizane z aktywno-

zwizane
z aktywnoci
zawodow,
jako e aktywno
stanowi element
z jej Warto
sfer. take
ci zawodow,
jako
e aktywno
ta stanowitaelement
kadejkadej
z jej sfer.

zada
sobie
o zaleno
midzy
poczuciem
yciaa apci,
pci,
Warto
take
zadapytanie
sobie pytanie
o zaleno
midzy
poczuciem jakoci
jakoci ycia
dla dla

ktrej
przewidywane
kierunki
zostan
opisane
w
dalszej
czci
tekstu.
Ponadto,
czy
ktrej przewidywane kierunki zostan opisane w dalszej czci tekstu. Ponadto, czy poczucie
poczucie jakoci ycia jest zwizane z poziomem wyczerpania witalnego? Wspojakoci
yciadoniesienia
jest zwizane zz bada
poziomem
wyczerpania
witalnego?
Wspomniane
z przedmniane
sugeruj,
i jest
to moliwe.
Modeldoniesienia
badawczy
stawia
si wic
bada
sugeruj,
i jest nastpujco.
to moliwe. Model badawczy przedstawia si wic nastpujco.
Poziom
wyczerpania
witalnego

Forma aktywnoci
zawodowej
(bycie przedsibiorc,
pracownikiem firmy
pastwowej lub
prywatnej)
Pe biologiczna

Poczucie jakoci ycia

z uwzgldnieniem sfery
psychofizycznej,
psychospoecznej, podmiotowej
i metafizycznej

Rysunek 1. Model badawczy.

Rysunek 1. Model badawczy.

Dotychczasowe wyniki bada pozwoliy na sformowanie szeregu hipotez kierun-

Dotychczasowe
wyniki si,
bada
pozwoliywyniki
na sformowanie
szeregu hipotez kierunkowych.
kowych. Wydaje
i wysze
w sferze psychofizycznej,
psychospoecznej
Wydaje
si, i wyszejakoci
wyniki ycia
w sferze
psychofizycznej,
psychospoecznej
i metafizycznej
i metafizycznej
osign
pracownicy
firm pastwowych
ze wzgldu na

przecitnie
krtsz
liczb firm
godzin
spdzanych
w pracy,
bezpieczestwo
i tosamo
jakoci
ycia osign
pracownicy
pastwowych
ze wzgldu
na przecitnie
krtsz liczb

spoeczn zwizan ze staym stanowiskiem pracy (Marody, 2007). Osoby takie

bd wic miay wiksze moliwoci czasowe, by dba o relacje z innymi ludmi,
stanowiskiem
pracy (Marody,
2007).
Osoby swojego
takie bdycia.
wic miay
wikszez moliwoci
czy te zastanawia
si nad
sensem
W zwizku
najbardziej autonomicznym
charakterem
pracy
przedsibiorcy,
mona
przypuszcza,
i to oni osiczasowe, by dba o relacje z innymi ludmi, czy te zastanawia si nad sensem swojego
gn najwysze wyniki w sferze podmiotowej, bowiem najbardziej identyfikuj si
ycia. W zwizku z najbardziej autonomicznym charakterem pracy przedsibiorcy, mona
zmiejscem swojej pracy i codziennie podejmuj wiele wanych decyzji nie tylko
przypuszcza,
i to oni osign
najwysze
sferze
podmiotowej,
bowiem najbardziej
dla nich samych,
ale i dla
innychwyniki
ludzi w
(Dej,
2011)
(por. Hipoteza
1).
Ze wzgldu na rnice pciowe m.in. w zdolnociach, osobowoci, ekspresji
emocji, wraliwoci na innych, asertywnoci (Mandal, 2003), wydaje si, i to kobiety bd cechowa si wyszymi wynikami w sferze psychospoecznej i metafizycznej jakoci ycia ni mczyni (por. Hipoteza 2).
Do tej pory nie wskazano na istotne relacje midzy wyczerpaniem witalnym
a form aktywnoci zawodowej z uwzgldnieniem podziau na przedsibiorcw,
pracownikw firm prywatnych i pastwowych. Dotychczasowe badania wskazugodzin spdzanych w pracy, bezpieczestwo i tosamo spoeczn zwizan ze staym

10

mariola paruzel-czachura

[6]

j na niszy poziom wyczerpania witalnego wrd przedsibiorcw w porwnaniu do ogu spoeczestwa (Dej, 2011). Warto podkreli fakt, i przedsibiorcy
osigaj gorsze wyniki odnonie do obiektywnego zdrowia fizycznego (nadcinienie, cukrzyca, podwyszony cholesterol) od reszty spoeczestwa (Lewin-Epstein,
Yuchtman-Yaar, 1991; Bullinger, Kirchberger, 1998), rnice nie pojawiaj si za,
gdy prosi si ich o subiektywn ocen zdrowia. Dominika Dej (2011) podkrela, e
przedsibiorcy dziki takim cechom osobowoci jak wysokie poczucie wasnej skutecznoci, wysoki optymizm i gotowo do samopowicenia w mniejszym stopniu
spostrzegaj, i s wyczerpani. Jednak napicie to znajduje swj wyraz wsymptomach fizycznych. Mona wic przypuszcza, e przedsibiorcy bd cechowa si
niszym poziomem wyczerpania witalnego w porwnaniu do pracownikw firm
prywatnych i pastwowych (por. Hipoteza 3). Naley jednak podkreli, i w dotychczasowych badaniach pojawiaj si rne dane, np. Ute Stephan i in. (2010)
wykazay, i przedsibiorcy cechuj si nisz zachorowalnoci na choroby psychiczne i somatyczne, jak rwnie wyszym dobrobytem w porwnaniu do pracownikw.
Nie byo take bada dotyczcych relacji midzy wyczerpaniem witalnym apci
(Schnorpfeil i in., 2002). Mona jednak przypuszcza, i ze wzgldu na gorsz sytuacj i problemy zwizane z prac zawodow kobiet (Mandal, 2007, s. 79), to
kobiety bd odczuway wyszy poziom wyczerpania witalnego ni mczyni.
Wedug Eugenii Mandal moe si to wiza m.in. z odwiecznym konfliktem praca
dom, odmiennym procesem socjalizacji wrd kobiet i mczyzn, dyskryminacj w zatrudnieniu, segregacj zawodow, zjawiskiem szklanego sufitu, zjawiskiem
szklanych ruchowych schodw, czy zjawiskiem lepkiej podogi (por. Hipoteza 4).
Warto byoby sprawdzi, czy pojawiaj si rnice wrd badanych zmiennych
uwzgldniajc zarwno podzia na form aktywnoci zawodowej jak i pe, a wic
pomidzy: kobietami przedsibiorcami, mczyznami przedsibiorcami, kobietami
pracownicami firm pastwowych, mczyznami pracownikami form pastwowych,
kobietami pracownicami firm prywatnych i mczyznami pracownikami form prywatnych. Dotychczasowe badania sugeruj, i mog pojawi si istotne statystycznie rnice midzy grupami odnonie do niektrych zmiennych lub ich podskal
(badania te zostay opisane we wczeniejszej czci artykuu). Przewiduje si, e
istotnie wyszy poziom wyczerpania witalnego wystpi wrd kobiet pracujcych
w firmach (czy to w pastwowych czy prywatnych) w porwnaniu do innych grup
(por. Hipoteza 5). Z kolei istotnie wysze wyniki w sferze psychospoecznej i metafizycznej jakoci ycia osign kobiety pracujce w firmach pastwowych. Nie
pojawi si za istotne rnice odnonie do pozostaych skal, zgodnie ze wczeniejszymi przypuszczeniami odnonie poprzednich hipotez (por. Hipoteza 6).
Ponadto naley przyjrze si relacji midzy zmiennymi zalenymi. Skoro poziom wyczerpania witalnego koreluje negatywnie ze zdrowiem (Appels, 1997), to
jest prawdopodobne, e poziom wyczerpania witalnego bdzie ujemnie korelowa
zpoczuciem jakoci ycia, ktrej jednym z aspektw jest zdrowie (por. Hipoteza 7).
Przyjto nastpujce pytania i hipotezy:
Pytanie 1. Czy pracownicy firm pastwowych, pracownicy firm prywatnych oraz
przedsibiorcy rni si midzy sob w zakresie poczucia jakoci ycia?

[7]

poczucie jakoci ycia i poziom wyczerpania witalnego...

11

Hipoteza 1. Wysze wyniki w sferze psychofizycznej, psychospoecznej i metafizycznej jakoci ycia osigaj pracownicy firm pastwowych w porwnaniu
zinnymi grupami. Przedsibiorcy osigaj najwysze wyniki w sferze podmiotowej w porwnaniu z innymi grupami. Pracownicy firm prywatnych osigaj
wyniki przecitne w porwnaniu z innych grupami.
Pytanie 2. Czy kobiety i mczyni rni si midzy sob w zakresie poczucia jakoci ycia?
Hipoteza 2. Wysze wyniki w sferze metafizycznej i psychospoecznej jakoci ycia osigaj kobiety.
Pytanie 3. Czy pracownicy firm pastwowych, pracownicy firm prywatnych oraz
przedsibiorcy rni si midzy sob w poziomie wyczerpania witalnego?
Hipoteza 3. Przedsibiorcy osigaj nisze wyniki w poziomie wyczerpania witalnego w porwnaniu z wynikami pracownikw firm prywatnych i pastwowych.
Pytanie 4. Czy kobiety i mczyni rni si midzy sob w poziomie wyczerpania witalnego?
Hipoteza 4. Kobiety osigaj wyszy poziom wyczerpania witalnego w porwnaniu z mczyznami.
Pytanie 5. Czy kobiety przedsibiorcy, mczyni przedsibiorcy, kobiety pracownice firm pastwowych, mczyni pracownicy form pastwowych, kobiety
pracownice firm prywatnych i mczyni pracownicy form prywatnych rni
si midzy sob w poziomie wyczerpania witalnego?
Hipoteza 5. Kobiety pracujce w firmach osigaj wyszy poziom wyczerpania witalnego w porwnaniu z innymi grupami.
Pytanie 6. Czy kobiety przedsibiorcy, mczyni przedsibiorcy, kobiety pracownice firm pastwowych, mczyni pracownicy form pastwowych, kobiety
pracownice firm prywatnych i mczyni pracownicy form prywatnych rni
si midzy sob w zakresie poczucia jakoci ycia?
Hipoteza 6. Kobiety pracujce w firmach pastwowych osigaj wysze wyniki
wsferze metafizycznej i psychospoecznej jakoci ycia w porwnaniu z innymi grupami.
Pytanie 7. Czy istnieje zwizek midzy poczuciem jakoci ycia i poziomem wyczerpania witalnego?
Hipoteza 7. Poczucie jakoci ycia koreluje ujemnie z poziomem wyczerpania witalnego.
Prba badana, sposb przeprowadzenia badania oraz narzdzia

W badaniu uczestniczyy osoby aktywne zawodowo, zarwno kobiety, jak i mczyni. Badania zostay przeprowadzone na grupie przedsibiorcw (czyli osobach
posiadajcych i zarzdzajcych swoj firm, ktre niekoniecznie musiay zaoy
swoje przedsibiorstwo, za: Rauch, Frese, 2007), pracownikw firm pastwowych
(zatrudnionych przez okres powyej jednego roku w firmie bdcej wasnoci pastwa) i pracownikw firm prywatnych (zatrudnionych powyej jednego roku przez
osoby prywatne). Respondenci pochodzili ze wszystkich polskich wojewdztw,
cz kwestionariuszy zostaa przesana poczt tradycyjn, a cz poczt e-mail
(w zalenoci od preferencji badanych). Dobr prby by celowy (przedsibiorcy

12

mariola paruzel-czachura

[8]

byli poszukiwani poprzez ogoszenia w Panoramie Firm, kontaktowano si z nimi

drog telefoniczn, internetow lub osobicie, proszono take o przekazanie informacji o badaniu innym przedsibiorcom i pracownikom). W badaniu wziy udzia
394 osoby aktywne zawodowo, jednake tylko 341 kwestionariuszy nadawao si
do dalszej analizy, w tym 104 przedsibiorcw (w tym 50 kobiet i 54 mczyzn),
136 pracownikw firm pastwowych (w tym 70 kobiet i 66 mczyzn) i 101 pracownikw firm prywatnych (w tym 58 kobiet i 43 mczyzn), wrd ktrych znalazo si cznie 178 kobiet i 163 mczyzn. redni wiek wrd pracownikw firm
pastwowych wynis 40 lat (SD = 11,84), wrd pracownikw firm prywatnych
31 lat (SD = 9,29), a przedsibiorcw 38 lat (SD = 10,68). Z kolei wrd kobiet
35 lat (SD = 11,26), mczyzn 39 lat (SD = 11,32). redni wiek kobiet w firmach
pastwowych wynis 39 lat (SD = 11,69), mczyzn 41 lat (SD = 11,69). redni
wiek kobiet w firmach prywatnych wynis 28 lat (SD = 7,14), za mczyzn 35 lat
(SD = 10,40). redni wiek kobiet posiadajcych wasn firm wynis 37 lat (SD =
10,89), mczyzn 39 lat (SD = 10,52).
W badaniu zastosowano anonimow metod kwestionariuszow. Poczucie jakoci ycia byo mierzone za pomoc Kwestionariusza poczucia jakoci ycia (Stra-Romanowska, Oleszkowicz, Frckowiak, 1995). Narzdzie suy do oceny poczucia jakoci ycia w sferze psychofizycznej, psychospoecznej, podmiotowej
i metafizycznej. Skada si z 60 stwierdze ocenianych przez badanych na czterostopniowej skali (od zdecydowanie nie zgadzam si do zdecydowanie zgadzam
si). W zwizku z brakiem oglnopolskich norm odnonie poczucia jakoci ycia,
w badaniu porwnywano tylko wyniki uzyskane w poszczeglnych grupach. Oglny wskanik poczucia jakoci ycia oblicza si sumujc wyniki odnoszce si do
wszystkich sfer. Wyczerpanie witalne badano skrcon wersj Kwestionariusza wyczerpania witalnego, ang. Maastricht Vital Exhaustion Questionaire, w tumaczeniu Dej (Kopp i in., 1998; Schnorpfeil i in., 2002; Dej, 2011). Zastosowano wersj
skrcon (9 twierdze), gdy silnie koreluje z wersj standardow (21 twierdze) r
= 0,94, p < 0,001; N = 452 (Dej, 2011). Badani odpowiadali na trzystopniowej skali (tak, nie, nie wiem). Do interpretacji poziomu wyczerpania witalnego zastosowano nastpujc skal: 0-2 punktw oznacza brak wyczerpania, 3-10 rednie, umiarkowane wyczerpanie, a powyej 11 punktw kryzys wyczerpania (za: Dej, 2011).
Wyniki bada

redni poziom wyczerpania witalnego w caej grupie wynis 5,5 (SD = 5,08; Me
= 4). Moliwy do uzyskania wynik minimalny to 0, za maksymalny to 18. Ponisza
tabela zawiera opis czstoci wyczerpania witalnego w caej grupie badanych. Pogrubienie w tabeli oznacza wyczerpanie witalne (za skal przyjt przez Dej, 2011,
badania prowadzono w Niemczech i Polsce).

[9]

13

poczucie jakoci ycia i poziom wyczerpania witalnego...

Tabela 1
Czstoci w badanej prbie wyczerpanie witalne

Wane

0,00
1,00
2,00
3,00
4,00
5,00
6,00
7,00
8,00
9,00
10,00
11,00
12,00
13,00
14,00
15,00
16,00
17,00
18,00
Ogem

Czsto

Procent

73
11
49
17
31
15
25
15
22
6
15
7
13
3
11
9
10
2
7
341

21,4
3,2
14,4
5,0
9,1
4,4
7,3
4,4
6,5
1,8
4,4
2,1
3,8
,9
3,2
2,6
2,9
,6
2,1
100,0

Procent
wanych
21,4
3,2
14,4
5,0
9,1
4,4
7,3
4,4
6,5
1,8
4,4
2,1
3,8
,9
3,2
2,6
2,9
,6
2,1
100,0

Procent
skumulowany
21,4
24,6
39,0
44,0
53,1
57,5
64,8
69,2
75,7
77,4
81,8
83,9
87,7
88,6
91,8
94,4
97,4
97,9
100,0

Skala
wyczerpania
Brak
Brak
Brak
rednie
rednie
rednie
rednie
rednie
rednie
rednie
rednie
Kryzys
Kryzys
Kryzys
Kryzys
Kryzys
Kryzys
Kryzys
Kryzys

Jeli zsumuje si procenty przedstawione w tabeli, to okazuje si, i 61,1% badanych odczuwa wyczerpanie witalne, w tym 18,2% w skrajnej formie (kryzys wyczerpania), a 42,9% odczuwa rednie wyczerpanie. 38,9 % badanych nie odczuwa
wyczerpania witalnego.
rednie poczucie jakoci ycia wrd badanych wynioso 142,34 (SD = 12,58;
Me = 143). Moliwy do uzyskania wynik minimalny to 60, za maksymalny 240.
Najniszy uzyskany wynik w badaniu to 93, najwyszy 172. Im wyszy wynik, tym
wysze poczucie jakoci ycia.
Hipoteza 1 zostaa potwierdzona czciowo. Istotne rnice pojawiy si w sferze podmiotowej jakoci ycia F(2,338) = 8,04; p < 0,05 oraz w sferze metafizycznej F(2,338) = 3,02; p < 0,05. Przeprowadzone porwnania post hoc za pomoc
testu NIR ujawniy istotne rnice pomidzy wynikami przedsibiorcw i pracownikw firm pastwowych oraz pomidzy wynikami przedsibiorcw i pracownikw firm prywatnych w podmiotowej sferze jakoci ycia, a take midzy wynikami przedsibiorcw i pracownikw firm pastwowych w metafizycznej sferze
jakoci ycia. W podmiotowej sferze jakoci ycia przedsibiorcy uzyskali istotnie
wysze wyniki od pracownikw firm pastwowych oraz prywatnych. W metafizycznej sferze jakoci ycia pracownicy firm pastwowych uzyskali istotnie wysze wyniki ni przedsibiorcy (por. tabela 2).
Rysunki 2 i 3 przedstawiaj uzyskane rnice w formie graficznej.

wyniki ni przedsibiorcy (por. tabela 2).

14

Rnice w sferach podmiotowejMARIOLA

i metafizycznej
poczucia jakoci ycia w zalenoci od formy
PARUZEL-CZACHURA
Rnice w sferach podmiotowej
i metafizycznej
poczucia jakoci ycia w zalenoci od formy
mariola
paruzel-czachura
MARIOLA
PARUZEL-CZACHURA
aktywnoci zawodowej
aktywnoci zawodowej

[10]
[10]

Tabela 2 Przedsibiorcy Pracownicy

Pracownicy
Pracownicyi metafizycznej
Pracownicy poczucia jakoci ycia w zalenoci od for-Rnice
wPrzedsibiorcy
sferach
podmiotowej
(N
my aktywnoci
zawodowej
pastwowych
(N zawodowej
aktywnoci
zawodowej
mymy
aktywnoci
pastwowych
(N

M
M
F
F
M
M
F
F

Przedsibiorcy
(N(N
(N
(N
=104)
SD
M
SD
SD

M
MM

37,72

SD
SD

M
M

SD

SD
SDSD
F 4,13

(N
Pracownicy
firm
(N

pastwowych
(N
M (N(N
SD
=136)
M
SD
Sfera
podmiotowa
M
SD
SD
MM
SD
36,07

4,11

Pracownicy firm
prywatnych
(N
(N=101)
(N
M
MM

SD
SD
SD

35,59

3,83

M
M
M

SD
SD
SD

M F SD
M
SD
F(2,338)
M
SD = 8,04*
M NIR:
SDPRZ > (PFPA = PFPR)

SD
SD
SD

SferaMmetafizyczna
SD
M
SD
M
SD

Adnotacja. p
44,33
Adnotacja. p

F
0,36
45,26
4,96
F 4,32 F 45,76
F
F(2,338) = 3,02* NIR:
Adnotacja p
F PFPA > PRZ; PFPA = PFPR
Adnotacja p
F
Adnotacja. * p < 0,05; przy wartociach F podano te wyniki testu NIR.

38
37,5
37
36,5
36
35,5
35
Rysunek 2. Graficzne przedstawienie rnic w rednich w sferze podmiotowej poczucia
Rysunek 2.34,5
Graficzne przedstawienie rnic w rednich w sferze podmiotowej poczucia
jakoci ycia w zalenoci
od formy aktywnoci
zawodowej. Przedsibiorcy
Pracownicy
Pracownicy
jakoci
Rysunek
2 ycia w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej.

firm pastowych
firm prywatnych
Rysunek 2
Rysunek 2. Graficzne przedstawienie rnic w rednich w sferze podmiotowej poczucia jakoci ycia w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej.

46

45,5
45
44,5
44
43,5

Pracownicy
Pracownicy
Przedsibiorcy
Rysunek
3 3. Graficzne
Rysunek
przedstawienie rnic
rednich w sferze metafizycznej poczucia
firm pastowych
firm w
prywatnych
Rysunek
3
Rysunek 3. Graficzne przedstawienie rnic w rednich w sferze metafizycznej poczucia

jakoci ycia w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej

ycia w zalenoci
od formyrnic
aktywnoci
zawodowej
Rysunekjakoci
3. Graficzne
przedstawienie
w rednich
w sferze metafizycznej poczucia jakoci ycia w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej

2 nie zostaa potwierdzona. Okazuje si, e nie ma istotnych nic

r
w
2 nie zostaa potwierdzona. Okazuje si, e nie ma istotnych nic
r
w
ogln
poczucia jakoci ycia pomidzy kobietami i mczyznami.
ogln
poczucia jakoci ycia pomidzy kobietami i mczyznami.
Me =
u
rednia poczucia jakoci ycia u kobiet wyniosa 142,02 (SD =
Me =
u
rednia poczucia jakoci ycia u kobiet wyniosa 142,02 (SD =

[11]

15

poczucie jakoci ycia i poziom wyczerpania witalnego...

Hipoteza 2 nie zostaa potwierdzona. Okazuje si, e nie ma istotnych rnic

w zakresie oglnego poziomu poczucia jakoci ycia pomidzy kobietami i mczyznami. rednia poczucia jakoci ycia u kobiet wyniosa 142,02 (SD = 11,89;
Me = 142), a u mczyzn: 142,69 (SD = 13,32; Me = 144). Pojawiy si istotne
rnice w sferze psychofizycznej jakoci ycia (U Manna-Whitneya = 10521,5;
p < 0,001), rednia rang wrd kobiet wynosi 148,78, za dla mczyzn 195,55.
Wysze wyniki w sferze psychofizycznej osigaj mczyni ni kobiety.
Ponadto nie ma istotnych rnic w wyniku oglnym Kwestionariusza wyczerpania witalnego midzy przedsibiorcami, pracownikami firm pastwowych i prywatnych (Test H Kruskala-Wallisa). Tak wic aktywno zawodowa nie rnicuje
grup pod wzgldem wyczerpania witalnego, hipoteza 3 nie zostaa wic potwierdzona.
Pojawiy si jednak istotne rnice w wyniku oglnym Kwestionariusza wyczerpania witalnego midzy kobietami a mczyznami (U Manna-Whitneya = 11719;
p < 0,01;). Okazuje si, e kobiety odczuwaj istotnie wyszy poziom wyczerpania
witalnego (rednia rang wrd kobiet wynosi 186,66, za wrd mczyzn 153,90).
Hipoteza 4 zostaa potwierdzona.
Hipoteza 5 zostaa potwierdzona czciowo, pojawiy si istotne rnice w poziomie wyczerpania witalnego (Test H Kruskala-Wallisa; Chi-kwadrat = 75,367;
df = 5, p < 0,05). Zgodnie z uzyskanymi danymi przedstawionymi w Tabeli 3, najnisze wyniki w poziomie wyczerpania witalnego uzyskuj mczyni pracujcy
w firmach prywatnych w porwnaniu do wszystkich innych grup (Scheffe, p < 0,05),
z kolei najwysze wyniki, kobiety pracujce w firmach prywatnych w porwnaniu
do wszystkich mczyzn (Scheffe, p < 0,05). Rysunek 4 ukazuje rnice midzy badanymi grupami w poziomie rednich.
Tabela 3
Rnice w poziomie wyczerpania witalnego w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej
i pci
Kobiety z firm Mczyni z firm Kobiety z firm Mczyni z firm
Kobiety
Mczyni
pastwowych pastwowych
prywatnych
prywatnych
przedsibiorcy przedsibiorcy
(N = 70)
(N = 66)
(N = 58)
(N = 43)
(N = 50)
(N = 54)
M

SD

SD

SD

SD

SD

SD

6,89

5,69

4,70

4,98

8,26

3,64

1,19

1,18

6,26

5,13

4,44

4,97

Chi-kwadrat = 75,367*; df = 5 Scheffe: MFPR< (KFPA = MFPA = KFPR = KPRZ = MPRZ); KFPR
> (MFPA = MFPR = MPRZ)
Adnotacja. * p < 0,05; przy wartoci Chi-kwadrat podano te wyniki testu Scheffe.

Adnotacja

p < 0,05; przy wartoci Chi kwadrat podano te wyniki testu Scheffe.

16

[12]

mariola paruzel-czachura
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0

Mczyni
Kobiety
Kobiety
Mczyni
Kobiety
Mczyni
z firm
z firm
z firm
z firm
przedsibiorcy przedsibiorcy
pastwowych pastwowych prywatnych prywatnych

Rysunek 4. Graficzne przedstawienie rnic w rednich w poziomie wyczerpania witalnego w

Rysunek
4. Graficzne
przedstawienie
rnic
w. rednich w poziomie wyczerpania witalzalenoci
od formy
aktywnoci
zawodowej
i pci
nego w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej i pci.

Hipoteza 6 nie zostaa potwierdzona. W badaniu pojawiy si istotne rnice wsferze podmiotowej jakoci ycia F(5,335) = 4,29; p < 0,01) pomidzy kobietami posiadajcymi wasne przedsibiorstwo a kobietami z firm pastwowych
(Scheffe, p < 0,01) i prywatnych (Scheffe, p < 0,01). Istotnie wysze wyniki
w sferze podmiotowej jakoci ycia uzyskuj kobiety przedsibiorcy w porwnaniu
z kobietami pracujcymi w firmach (por. Tabela 4 i Rysunek 5).
Tabela 4
Rnice w sferze podmiotowej poczucia jakoci ycia w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej i pci
Kobiety z firm Mczyni z firm Kobiety z firm Mczyni z firm
Kobiety
Mczyni
pastwowych pastwowych
prywatnych
prywatnych
przedsibiorcy przedsibiorcy
(N = 70)
(N = 66)
(N = 58)
(N = 43)
(N = 50)
(N = 54)
M

SD

SD

SD

SD

SD

SD

35,57

4,03

36,59

4,16

35,40

3,96

35,86

3,67

38,40

3,68

37,09

4,44

F(5,335) = 4,29* Scheffe: KPRZ > (KFPA = KFPR)

Adnotacja.* p < 0,01; przy wartoci F podano te wyniki testu Scheffe.

[13]

17

poczucie jakoci ycia i poziom wyczerpania witalnego...

39
38,5
38
37,5
37
36,5
36
35,5
35
34,5
34
33,5
Kobiety
Mczyni
z firm
z firm
pastwowych pastwowych

Kobiety
z firm
prywatnych

Mczyni
z firm
prywatnych

Kobiety
przedsibiorcy

Mczyni
przedsibiorcy

Rysunek 5. Graficzne przedstawienie rnic w rednich w sferze podmiotowej poczucia jakoci ycia w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej i pci.

Obok rnic w sferze podmiotowej pojawiy si take rnice w sferze psychofizycznej jakoci ycia (Test H Kruskala-Wallisa, Chi-kwadrat = 21,819; df = 5;
p < 0,05) pomidzy kobietami z firm pastwowych i mczyznami przedsibiorcami (Scheffe, p < 0,05). Istotnie wysze wyniki w sferze psychofizycznej uzyskuj
mczyni przedsibiorcy w porwnaniu z kobietami pracujcymi w firmach pastwowych (por. Tabela 5 i Rysunek 6).
Tabela 5
Rnice w sferze psychofizycznej poczucia jakoci ycia w zalenoci od formy aktywnoci
zawodowej i pci
Kobiety z firm Mczyni z firm Kobiety z firm Mczyni z firm
Kobiety
Mczyni
pastwowych pastwowych
prywatnych
prywatnych
przedsibiorcy przedsibiorcy
(N = 70)
(N = 66)
(N = 58)
(N = 43)
(N = 50)
(N = 54)
M

SD

SD

SD

SD

SD

SD

26,70

3,90

28,52

4,06

26,95

3,60

28,70

3,95

27,78

4,55

29,20

3,04

Chi-kwadrat = 21,819*; df = 5 Scheffe: MPRZ > KFPA

Adnotacja. * p < 0,05; przy wartoci Chi-kwadrat podano te wyniki testu Scheffe.

26,70

3,90

28,52

4,06

26,95

3,60

28,70

3,95

27,78

4,55

29,20

Chi-kwadrat = 21,819; df = 5* Scheffe: MPRZ > KFPA

Adnotacja. * p < 0,05; przy wartoci Chi -kwadrat podano te wyniki testu Scheffe.

18

[14]

mariola paruzel-czachura
29,5
29
28,5
28
27,5
27
26,5
26
25,5
25
Kobiety

Mczyni

Kobiety

Mczyni

pastwowych

pastwowych

prywatnych

prywatnych

Kobiety

Mczyni

przedsibiorcy
z firm w rednich
z firm w sferze
przedsibiorcy poczucia
Rysunek 6. Graficzne
rnic
psychofizycznej
z firm przedstawienie
z firm

jakoci ycia w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej i pci.

Rysunek 6. Graficzne przedstawienie rnic w rednich w sferze psychofizycznej poczucia
jakoci ycia w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej i pci.
Potwierdzia si hipoteza 7, gdy badanie wykazao, e istnieje umiarkowana ujemna

Potwierdzia
si hipoteza
7, gdy
badaniejakoci
wykazao,
umiarkowakorelacja
rho Spearmana
midzy
poczuciem
yciaea istnieje
poziomem
wyczerpania
na ujemna korelacja rho Spearmana midzy poczuciem jakoci ycia a poziomem

witalnego:
r = - 0,34
(p < 0,01),
badanych.
Korelacja w
wyczerpania
witalnego:
r = biorc
- 0,34pod
(p <uwag
0,01),wyniki
biorcwszystkich
pod uwag
wyniki wszyst-

kich badanych.
Korelacja
w poszczeglnych
grupach
przedstawia si nastpujco
poszczeglnych
grupach
przedstawia
si nastpujco
p (< 0,01):
(p < 0,01):
dla mczyzn r = -0,24
kobiet r = -0,44
przedsibiorcw r = -0,28
pracownikw firm pastwowych r = -0,33
pracownikw firm prywatnych r = -0,44

Omwienie Wynikw

Uzyskane rednie poczucie jakoci ycia jest przecitnym wynikiem w porwnaniu do danych uzyskanych przez innych badaczy (Frckowiak, 2004). Potwierdzio si oczekiwanie co do wysokich wynikw w sferze podmiotowej jakoci ycia
wrd przedsibiorcw. Jest to zapewne w znacznej mierze efektem ich niezalenoci finansowej, swobodzie decydowania o trybie i rodzaju wykonywanej pracy,
penieniu roli pracodawcy. Co wicej, wykazano e pracownicy firm pastwowych
uzyskuj najwysze wyniki tylko w sferze metafizycznej jakoci ycia, a nie jak
zakadano take w sferach psychospoecznej i psychofizycznej. Wysokie wyniki
w sferze metafizycznej mog by powizane z istnieniem pewnej orientacji yciowej nastawionej na wartoci duchowe, co jest ju widoczne w decyzji o podjciu
wykonywania aktywnoci zawodowej, poniewa najniszy redni miesiczny dochd jest wykazywany wanie w firmach pastwowych (Oglnopolskie badanie

3,04

[15]

poczucie jakoci ycia i poziom wyczerpania witalnego...

19

wynagrodze prowadzone przez Sedlak i Sedlak, 2009, www.wynagrodzenia.pl). Ponadto okazao si, i to przedsibiorcy, a nie jak przypuszczano pracownicy firm
pastwowych, osigaj wysze wyniki w sferze psychospoecznej jakoci ycia.
Oznacza to, e pracownicy firm pastwowych posiadaj najnisze statystycznie poczucie bezpieczestwa i mocy spoecznej, poczucie wsplnoty, transgresji, cechuj
si najmniejszym przyrostem kompetencji spoecznych, najrzadszym rozwizywaniem zada i najrzadszym penieniem wanych rl spoecznych (Stra-Romanowska, 2007). Mona to wyjani odwoujc si do formy ich pracy, ktra uniemoliwia pracownikom tego szczebla podejmowanie wanych decyzji, a tym samym
wpywanie na inne osoby w tak duym stopniu jak np. przedsibiorcy. Niski przyrost kompetencji spoecznych wie si z niewielk liczb szkole oraz innych
moliwoci rozwoju jakie s oferowane w firmach pastwowych, w porwnaniu do
prowadzenia wasnej firmy. Brak rnic w sferze psychofizycznej moe wynika
zbdnych zaoe odnonie do czasu i rozkadu pracy (Marody, 2007; Dej, 2011).
Prawdopodobnie pracownicy firm pastwowych wykonuj tak samo czasochonne
i mczce obowizki co przedsibiorcy i pracownicy firm prywatnych. W kolejnych badaniach warto byoby porwna obiektywne wskaniki jakoci pracy, chociaby takie jak liczba nadgodzin.
Na podstawie analizy literatury oczekiwano, i pojawi si istotne rnice w sferze
metafizycznej i psychospoecznej poczucia jakoci ycia w zalenoci od pci. Hipoteza nie zostaa jednak potwierdzona. Dla samych badanych to wynik pozytywny, gdy
niezalenie od genetycznie uwarunkowanej pci, moemy osiga wysok jako ycia.
Ciekaw kontynuacj byoby uwzgldnienie w przyszych badaniach pci psychologicznej, ktra ma znaczcy wpyw na wiele aspektw funkcjonowania czowieka (Bem,
2000). Cho nie uzyskano rnic w wynikach oglnych jakoci ycia, to okazao si,
e mczyni postrzegaj siebie jako osoby bardziej zdrowe w porwnaniu do kobiet.
Uzyskany wynik jest zgodny ze wspomnianymi ju badaniami dotyczcymi trudniejszych warunkw zawodowych kobiet (Mandal, 2012), a zwaszcza konfliktem praca
dom i penieniem wikszej liczby rl spoecznych przez kobiety ni przez mczyzn.
redni poziom wyczerpania witalnego jest przybliony do innych danych
Schnorpfeil i in. (2002) w grupie pracownikw (M = 6,6; SD = 5,0) oraz Dej (2011)
w grupie przedsibiorcw (M = 5,02; SD = 4,76). Tak wic Polacy aktywni zawodowo nie rni si znacznie pod wzgldem poziomu wyczerpania witalnego od
swych zachodnich kolegw. W badaniu wykazano, i aktywno zawodowa nie
rnicuje grup pod wzgldem wyczerpania witalnego. Wynik ten wydaje si by
zgodny z doniesieniami, wedug ktrych pozycja w firmie, status spoeczno-ekonomiczny i wysoko dochodw nie s zwizane z poziomem wyczerpania witalnego (Schnorpfeil i in., 2002). Warto jednak wci poszukiwa w sposb empiryczny czynnikw mogcych wpywa na t zmienn, naleaoby przyjrze si nie tyle
formie aktywnoci zawodowej, co rodzaju wykonywanej pracy (rozkad czasu pracy, praca umysowa/fizyczna). Ponadto, potwierdzia si hipoteza odnonie do wyszego poziomu wyczerpania witalnego wrd kobiet ni mczyzn, wynik ten jest
zgodny z dotychczasowymi badaniami (Mandal, 2012).
Z powyszymi badaniami spjne s rwnie kolejne analizy, w ktrych wykazano, i najwyszy poziom wyczerpania witalnego osigaj kobiety pracujce wfir-

20

mariola paruzel-czachura

[16]

mach prywatnych (w porwnaniu do wszystkich mczyzn), aczkolwiek autorka

niniejszego artykuu przypuszczaa, e znajd si w tej grupie take kobiety z firm
pastwowych. Z kolei najniszy poziom wyczerpania witalnego uzyskuj mczyni pracujcy take w firmach prywatnych (w porwnaniu do wszystkich innych
grup). Fakt, i w tej ostatniej grupie znaleli si mczyni jest zgodny z dotychczasowymi zaoeniami, bardziej zastanawiajce jest to, dlaczego s to pracownicy
firm prywatnych. Z jednej strony, przedsibiorcy nie maj niskiego poziomu wyczerpania witalnego by moe ze wzgldu na wiksz liczb godzin spdzanych
wpracy i wiksz liczb obowizkw, ktre mog prowadzi do wyczerpania witalnego (Dej, 2011), za pracownicy firm pastwowych ze wzgldu na fakt, i posiadaj najnisze dochody, std te odczuwaj wiksz presj psychiczn dotyczc
np. szukania dodatkowych rde finansowych kosztem czasu wolnego i odpoczynku. Z drugiej strony, powysza argumentacja traci sens, jeli uwiadomimy sobie e
w tych samych firmach prywatnych pracuj kobiety, ktre maj najwyszy poziom
wyczerpania witalnego. By wyjani t kwesti naleaoby przeprowadzi dalsze
badania z uwzgldnieniem przede wszystkim stanowisk pracy, a take roli obowizkw pozazawodowych.
Przyjrzyjmy si wynikom uzyskanym midzy szecioma grupami uwzgldniajcymi rnice w pci i formie aktywnoci zawodowej. Okazao si, e istotnie
wysze wyniki w sferze podmiotowej uzyskuj kobiety przedsibiorcy w porwnaniu do kobiet pracujcych w firmach. Prawdopodobnie wynika to z wikszej
autonomii, niezalenoci finansowej wrd kobiet zarzdzajcych wasnym biznesem. Zkolei istotnie wysze wyniki w sferze psychofizycznej uzyskuj mczyni przedsibiorcy w porwnaniu do kobiet pracujcych w firmach pastwowych.
Wynik ten zdaje si by zgodny z danymi odnonie do niszych wynikw w sferze
psychofizycznej i wyszego poziomu wyczerpania witalnego wrd kobiet, z drugiej strony mona nadal przypuszcza, i pracownicy firm pastwowych wcale nie
posiadaj lepszych warunkw pracy z perspektywy psychicznej, jak sugeruje Marody (2007). Badania pokazuj na przykad, i pracownicy firm pastwowych w takim samym stopniu jak przedsibiorcy czy pracownicy firm prywatnych odczuwaj kryzys ekonomiczny, nie posiadaj wic wikszej (subiektywnie spostrzeganej)
stabilnoci na rynku pracy (Paruzel-Czachura, 2011).
Ostatnia testowana hipoteza dotyczya relacji midzy zmiennymi zalenymi. Uzyskano umiarkowan korelacj ujemn midzy poczuciem jakoci ycia a wyczerpaniem witalnym (r = -0,34), co oznacza, e osoby o wysokim poczuciu jakoci ycia
cechuj si niszym poziomem wyczerpania witalnego. Dane te s zgodne z zaoeniami teoretycznymi i innymi badaniami empirycznymi (Appels, 1997; Power, 2003).
Analiza relacji w poszczeglnych grupach pokazuje, ze korelacja jest najsilniejsza
wrd kobiet (r = -0,44) oraz pracownikw firm prywatnych (r = -0,44). Wynik ten
mona wiza z trudniejszymi warunkami pracy wrd kobiet (Mandal, 2012) oraz
wyszym ryzykiem pracy w sektorze prywatnym (Marody, 2007).
Podsumowanie

W badaniu wykazano przede wszystkim, i zarwno forma aktywnoci zawodowej,

jak i pe ma znaczenie dla poczucia jakoci ycia i poziomu wyczerpania witalne-

[17]

poczucie jakoci ycia i poziom wyczerpania witalnego...

21

go. Cho nie stwierdzono rnic odnonie do oglnego poziomu poczucia jakoci
ycia, jednak to kobiety aktywne zawodowo maj nisze wyniki w sferze psychofizycznej jakoci ycia, deklaruj te wysze wyczerpane witalnie. W porwnaniu
do mczyzn znajduj si wic w trudniejszej pozycji z perspektywy psychologii
zdrowia i jakoci ycia, co podkrelali ju inni badacze (Mandal, 2007; Eagly, Beall, Sternberg, 2004). Wykazano take, i przedsibiorcy osigaj najwysze wyniki w sferze podmiotowej i psychospoecznej jakoci ycia, a pracownicy firm pastwowych w sferze metafizycznej. Wysoki poziom wyczerpania witalnego wedug
Schnorpfeil i in. (2002) powinien by postrzegany jako sygna alarmujcy, poniewa
wyczerpanie witalne nie tylko stanowi dugoterminowy czynnik ryzyka dla zdrowia, rwnie posiada negatywny wpyw na wydajno pracy. Wedug autorw wykrywanie i eliminowanie przyczyn wyczerpania witalnego jest korzystne zarwno
z perspektywy pracodawcy, jak i pracownika. Konieczne s wic dalsze badania
w tym zakresie, zwaszcza na wikszej czci populacji. Obecnie wci prowadzone
s interwencje psychologiczne dotyczce obniania poziomu wyczerpania witalnego
(Appels, Bar, Lasker, Flamm, Kop, 1997). Jeli wyczerpanie witalne koreluje negatywnie z poczuciem jakoci ycia, co wykazano w niniejszych badaniach, to interwencje te take s pomocne w podnoszeniu poziomu poczucia jakoci ycia, warto
wic wprowadza powysze dziaania rwnie i w naszym kraju.
Bibliografia

Appels, A. (1990). Mental precursors of myocardial infarction. The British Journal

of Psychiatry, 156, 465471.
Appels, A. (1997). Why do imminent victims of a cardiac event feel so tired? International Journal of Clinical Practice, 51, 447450.
Appels, A. (1999). Inflammation and the mental state before an acute coronary
event. Annals of Medicine, 31 [Suppl1], 4144.
Appels, A., Bar, F., Lasker, J., Flamm, U., Kop, W. (1997). The effect of a psychological intervention program on the risk of a new coronary event after angioplasty: A feasibility study. Journal of Psychosomatic Research, 43, 209217.
Appels, A., Falger, P. R. J., Schouten, W. G. W. (1993). Vital exhaustion as a risk indicator for myocardial infarction in women. Journal of Psychosomatic Research,
37, 881890.
Appels, A., Mulder, P. (1988). Excess fatigue as a precursor of myocardialinfarction. European Heart Journal, 9, 758764.
Bem, S. L. (2000). Msko kobieco. O rnicach wynikajcych z pci. Gdask:
GWP.
Bussey, K., Bandura, A. (2004). Social cognitive theory of gender development and
functioning. W: H. Eagly, E. B. Beall, R. J. Sternberg (red.), The Psychology of
Gender (s. 92119). London, New York: The Guilford Press.
Carr, A. (2004). Positive psychology. A science of happiness and human strengths.
Hove and New York: Brunner-Routledge, Taylor&Francis Group.
Cole, S. R., Kawachi, I., Sesso, H. D., Paffenbarger, R. S., Lee, I. M. (1999). Sense
of exhaustion and coronary heart disease among college alumni. American Journal of Cardiology, 84, 14011405.

22

mariola paruzel-czachura

[18]

Czapiski, J. (2004) (red.) Psychologia pozytywna. Nauka o szczciu, zdrowiu, sile

i cnotach czowieka. Warszawa: PWN.
Dej, D. (2011). Psychological and Economic Success and its Relations to Well-being in Polish and German Entrepreneurs. PhD work. Presented to the Faculty of
Mathematics and Natural Sciences of the Technical University of Dresden.
Denollet, J. (2000). Type-D personality: A potential risk factor refined. Journal of
Psychosomatic Research, 49, 255266.
Diener, E. (2000). Subjective well-being: The science of happiness and a proposal
for a national index. American Psychologist, 55, 3443.
Diener, W., Lucas, R.E., Oishi, S. (2004). Dobrostan psychiczny. Nauka o szczciu i zadowoleniu z ycia. W: J. Czapliski (red.). Psychologia pozytywna
(s. 35-50). Warszawa: PWN.
Dziurowicz-Kozowska, A. (2002). Wok pojcia jakoci ycia. Psychologia jakoci ycia, 1(2), 7799.
Eagly, H., Beall, E. B., Sternberg, R. J. (2004). The Psychology of Gender. London,
New York: The Guilford Press.
Eagly, H., Carli, L. L. (2007). Through the labyrinth: the truth about how women
become leaders. Harvard Business Press.
Frckowiak, T. (2004). Personalistyczno-egzystencjalna koncepcja poczucia jakoci ycia. Prba operacjonalizacji. Praca magisterska napisana pod kierunkiem
M. Stra-Romanowskiej, Wrocaw.
Kaluza, G. (2005). Stressbewltigung. Trainingsmanual zur psychologischen Gesundheitsfrderung. Berlin: Springer.
Kop, W. J., Appels, A. P., Mendes de Leon, C. F., de Swart, H. B, Bar, F. W. (1994).
Vital exhaustion predicts new cardiac events after successful coronary angioplasty. Psychosomatic Medicine, 56, 281287.
Kop, W. J., Hamulyak, K., Pernot, C., Appels, A. (1998). Relationship of blood coagulation and fibrinolysis to vital exhaustion. Psychosomatic Medicine, 60, 352358.
Kopp, M. S., Falger, P. R., Appels, A., Szedmak, S. (1998). Depressivesymptomatology and vital exhaustion are differentially related to behavioral risk factors
for coronary artery disease. Psychosomatic Medicine, 60, 752758.
Leiter, M. P., Harvie, P., Frizzell, C. (1998). The correspondence of patient satisfaction and nurse burnout. Social Science and Medicine, 47, 16111617.
Mandal, E. (2003). Kobieco i msko. Warszawa: Wyd. Akademickie ak.
Mandal, E. (2007). Kobiety i mczyni a praca zawodowa. W: E. Mandal (red.),
W krgu gender (s. 7992). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego.
Mandal, E. (2012). Masculinity and femininity in everyday life. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego.
Maslach, C., Leiter, M. P. (1997). The truth about burnout: how organizations
cause personal stress and what to do about it. San Francisco: Jossey-Bass.
Owczarek, K. (2010). The concept of quality of life. Acta Neuropsychologica, 8,
207213.
Pargament, K. I., Mahoney, A. (2002). Spirituality. Discovering and Conserving the
Sacred. W: C. R. Snyder, S. J. Lopez (red.). Handbook of positive psychology
(s. 646662). Oxford: University Press.

[19]

poczucie jakoci ycia i poziom wyczerpania witalnego...

23

Paruzel-Czachura, M. (2011). The sense of success, the perception of economic

crisis and the form of occupational activity. Polish Psychological Bulletin, 42,
140149.
Paruzel-Czachura, M. (w druku). Jako ycia a poczucie sukcesu i merkantylizm
psychiczny u osb aktywnych zawodowo. W: M. Grnik-Durose (red.), Czasopismo Chowanna. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego.
Power, M. J., Bullinger, M., Harper, A.,WHOQOL Group (1999). The World Health
Organization WHOQOL-100: Tests of the universality of quality of life in 15 different cultural groups worldwide. Health Psychology, 18, 495505.
Power, M. J. (2003). Quality of life. W: S. J. Lopez, C. R. Snyder (red.), Positive
psychological assessment: A handbook of models and measures (s. 427441).
Washington: American Psychological Association, xvii.
Preckel, D., von Knel, R., Kudielka, B. M., Fischer, J. E. (2005). Overcommitment
to work is associated with vital exhaustion. International Archives of Occupational and Environmental Health, 78, 117122.
Raikkonen, K., Lassila, R., Keltikangas-Jarvinen, L., Hautanen, A. (1996). Association of chronic stress with plasminogen activator inhibitor-1 in healthy middle-aged men. Arteriosclerosis, Thrombosis, and Vascular Biology, 16, 363367.
Rauch, A., Frese, M. (2007). Born to be an entrepreneur? Revisiting the personality approach to entrepreneurship. W: J. R. Baum, M. Frese, R. Baron (red.), The
Psychology of Entrepreneurship (s. 4165). Mahwah, New York: Lawrence Erlbaum.
Renzetti, C., Curran, D. (2008). Kobiety, mczyni i spoeczestwo. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Ryff, C. (1989). Happiness is everything, or is it? Explorations on the meaning
of psychological well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 57,
10691081.
Schnorpfeil P., Noll, A., Wirtz, P., Schultze, R., Ehlert, U., Frey, K., Fischer, J. E. (2002).
Assessment of exhaustion and related risk factors in the manufacturing industry
a crosssectional study. International Archives of Occupational and Environmental
Health, 75, 535540.
Schmidt Pedersen, S., Middel, B. (2001). Increased vital exhaustion among type-D
patients with ischemic heart disease. Journal of Psychosomatic Research, 51,
443449.
Sk, H. (red.) (2000). Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie.
Warszawa: PWN.
Spilker, B. (red.). (1996). Quality of life and pharmoeconomics in clinical trials.
Hagerstown, MD: Lippincott-Raven.
Stephan, U., Roesler, U. (2010). Health of entrepreneurs vs. employees in a nationalrepresentative sample. Journal of Occupational & Organisational Psychology,
83, 717738.
Strack, F., Argyle, M., Schwarz, N. (1991). Subjective well-being. An interdisciplinary perspective. New York: Pergamon Press.
Stra-Romanowska, M. (1992). Los czowieka jako problem psychologiczny. Podstawy teoretyczne. Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego.

24

mariola paruzel-czachura

[20]

Stra-Romanowska, M. (1995a). Implikacje dla teorii rozwoju psychicznego wynikajce z zaoe antropologii filozoficznej. W: J. Trempaa (red.), Rozwijajcy si
czowiek w zmieniajcym wiecie (s. 3649). Bydgoszcz: Wydawnictwo WSP.
Stra-Romanowska, M. (1995b). Gwne idee teoretyczne i metodologiczne psychologii personalistyczno-egzystencjalnej jako dyscypliny humanistycznej.
W: M. Stra-Romanowska (red), Na tropach psychologii jako nauki humanistycznej (s. 1545). Warszawa-Wrocaw: PWN.
Stra-Romanowska, M. (2004). Jako ycia w perspektywie psychologicznej.
W: J. Patkiewicz (red.), Jako ycia dzieci i modziey niepenosprawnej w Polsce i w krajach Unii Europejskiej (s. 1522). Wrocaw: Studio Wydawniczo-Typograficzne Typoscript.
Stra-Romanowska, M. (2005a). Jako ycia w wietle zaoe psychologii zorientowanej na osob. Kolokwia Psychologiczne,13, 261274.
Stra-Romanowska, M., Lachowicz-Tabaczek, K., Szmajke, A. (2005b). Jako ycia w badaniach empirycznych i refleksji teoretycznej. Warszawa: Instytut Psychologii PAN.
Stra-Romanowska, M., Frckowiak, T. (2007). Rola relacji midzyludzkich w budowaniu jakoci ycia osb niepenosprawnych (perspektywa personalistyczno-egzystencjalna). W: J. Patkiewicz (red.), Rola wizi w rozwoju dzieci i modziey
niepenosprawnej (s. 4757). Wrocaw: Wyd. TWK.
Ware, J. E., Sherbourne, C. D. (1992). TheMOS 36-item short-form health status
survey (SF36): 1. Conceptual framework and item selection. Medical Care, 30,
473483.
Weber, A., Jaekel-Reinhard, A. (2000). Burnout syndrome: a disease of modern societies? Occupupational Medicine, (London) 50, 512517.
WHOQOLGroup (1998). The World Health Organization Quality of Life Assessment WHOQOL: Development and general psychometric properties. Social Science and Medicine, 46, 15691585.
Van Diest, R., Appels, A. (1991). Vital exhaustion and depression: A conceptual
study. Journal of Psychosomatic Research, 35, 535544.