KRZYSZTOF SIEWICZ

Prawo autorskie w edukacji: jak unika

narusze?
iaalno owiatowa wymaga posugiwania si rnego roaju materiaami edukacyjnymi. Wikszo z nich to utwory chronione prawem autorskim, poniewa prawo to
obejmuje nawet takie przejawy lukiej iaalnoci, w ktrych zawarto indywidualnej twrczoci jest minimalna. Utworami w rozumieniu prawa autorskiego bd zatem
ksiki podrczniki i wiczenia, lmy, obrazy, fotograe, piosenki i muzyka itd. Poniewa wszystkie te materiay wykorzystywane s w edukacji, oznacza to nieuniknione
zetknicie si z prawem autorskim. Jego przepisy obejmuj bowiem kade korzystanie
z utworu polegajce na jego skopiowaniu, rozpowszechnieniu lub modykacji. Czynnoci te wymagaj zgody osoby, ktrej przysuguj prawa do utworu, cho nie zawsze.
Prawo autorskie zawiera przepisy o dozwolonym uytku, w tym o uytku edukacyjnym, ktre pozwalaj w pewnych okolicznociach korzysta z cuych utworw bez
niczyjej zgody. W zakresie tych przepisw mieci si jednak gwnie tradycyjnie prowaona edukacja, ograniczajca si do pracy z podrcznikiem i wiczeniami, z okazyjnym
wykorzystaniem kserwek, klasowym ogldaniem ekranizacji lektury czy suchaniem
nagrania omawianego wiersza lub piosenki. i tak okrelony dozwolony uytek okazuje
si niewystarczajcy w przypadku bariej innowacyjnego korzystania z utworw w edukacji, zwaszcza kiedy aktywno nauczycieli lub uczniw przekracza przy tej okazji mury
szkoy. Ronie wtedy niepewno co do tego, czy na pewno nadal korzystanie z utworw
moe odbywa si bez niczyjej zgody.
Jeeli trudno rozpozna, kiedy dokadnie przekraczamy granice dozwolonego uytku,
to niektrzy mog w ogle rezygnowa z sigania po nowe materiay i korzystania z nich
na rne nietypowe sposoby. Z kolei bariej odwani (lub mniej roztropni) mog sta
si atw oar mniej lub bariej zasadnych roszcze. Tymczasem nowoczesna edukacja
wymaga form dostosowanych do tego, jak i si komunikujemy, jak korzystamy z kultury i jak poszukujemy informacji i wiey. Nauczanie ju dawno wykroczyo poza ramy
zaj szkolnych czy prac z podrcznikiem.
Chcc sprosta wyzwaniom nowoczesnej edukacji trzeba stosowa si do obecnie
obowizujcych zasad prawa autorskiego. Trzeba take umie broni si przed zarzutami narusze tam, gie granica wytyczona przez prawo jest trudna do ustalenia. Temu
wanie powicona jest niniejsza broszura.

CZ I. GRANICE DOZWOLONEGO UYTKU W OWIACIE

Na duym poziomie oglnoci mona powieie, e edukacja (iaalno owiatowa)
moe by prowaona z wykorzystaniem chronionych prawem autorskim utworw bez
koniecznoci uzyskiwania na to zgody osb, ktrym do tych utworw przysuguj prawa.
Ale prawo autorskie nie zawiera oglnej normy w stylu jeeli iaasz w celu owiatowym,
moesz robi wszystko i nie musisz nikogo pyta o zgod. Jest wrcz przeciwnie.
Punktem wyjcia kadej analizy dotyczcej prawa autorskiego jest zasada, zgodnie
z ktr na kade skorzystanie z chronionego utworu potrzebna jest zgoda uprawnionego (moe by to twrca albo inna osoba lub instytucja, ktra nabya autorskie prawa majtkowe). Jedyne ograniczenia tego monopolu zostay okrelone w kilkuiesiciu przepisach o dozwolonym uytku, ktre znajduj si w ustawie o prawie autorskim
i prawach pokrewnych. Korzystanie z chronionych utworw nie bie wymagao zgody,
jeeli mieci si w ramach zakrelonych przez jeden z tych przepisw. Przy czym, nawet
wtedy, w niektrych przypadkach, bie konieczne zapacenie twrcy wynagroenia
(cho dozwolony uytek jest co do zasady nieodpatny dla korzystajcego).
Cho tylko kilka spord tych przepisw dotyczy edukacji wprost, to dla nauczycieli
i uczniw znaczenie mog mie take pozostae z nich. Bie tak jednak tylko w specycznych sytuacjach, wobec czego poniej omawiamy tylko te, ktre z edukacj wi si
bezporednio.

DOZWOLONY UYTEK EDUKACYJNY W OGLNOCI

Przepisem, od ktrego warto zaczyna sprawanie, czy nasze iaanie mieci si w dozwolonym uytku edukacyjnym jest art. 27 prawa autorskiego:
Instytucje naukowe i owiatowe mog, w celach dydaktycznych lub prowaenia wasnych bada, korzysta z rozpowszechnionych utworw w oryginale i w tumaczeniu oraz sporza w tym celu egzemplarze agmentw
rozpowszechnionego utworu.
Przepis ten pozwala korzysta z utworw w oryginale i w tumaczeniu bez zgody
twrcy jeeli cznie zostan spenione okrelone tam przesanki, ktre dla uatwienia
warto wymieni w punktach:
korzystajcy jest instytucj owiatow (przepis dotyczy rwnie instytucji naukowych, ktre w tej analizie pomamy);
korzystanie odbywa si w celu dydaktycznym (lub w celu prowaenia wasnych
bada, co zazwyczaj nie bie dotyczyo instytucji owiatowych);
korzystanie dotyczy utworw rozpowszechnionych;
jeeli sporzane s egzemplarze, to tylko agmentw utworw.

Na art. 27 mog si powoywa tylko instytucje owiatowe (i naukowe), a wic nie ka d

kto rowa i jakieko wiek ia ania edukac jne. Korzystajce osoby (nauczyciele, uczniowie) musz iaa w ramach takiej instytucji (np. szkoy), a nie poza ni. Przy czym
choi tu nie tyle o to, e iaalno nie moe wykroczy poza mury szkoy, lecz raczej o to, e iaalno ta musi by realizowana przez t instytucj, a nie przez te osoby
prywatnie.
Jednak pojcie instytucji owiatowej nie zostao w ustawie zdeniowane. Nie ma
przy tym wikszych wtpliwoci, e z przepisu skierowanego do instytucji owiatowych
korzysta bd mogy jednostki systemu owiaty (a wic np. szkoy, przedszkola itp. wymienione w ustawie o systemie owiaty), dla ktrych iaalno edukacyjna jest podstawowym lub wrcz jedynym zajciem. Wtpliwoci pojawiaj si natomiast w przypadku
2

osb i instytucji, ktre iaalnoci owiatow zajmuj si poza ustawowym systemem

owiaty lub oprcz iaalnoci innego roaju. Wtpliwoci te bd pojawia si take wtedy, gdy konkretna korzystajca osoba wykroczy poza ramy iaalnoci zakrelone
przez jego macierzyst instytucj owiatow (czyli np. wystawienie przez szkolne kko teatralne przedstawienia na zewntrznym festiwalu, umieszczenie nagrania z takiego
przedstawienia w Internecie, wsplna praca uczniw nad zadaniem domowym na publicznym forum internetowym lub w serwisie spoecznociowym itd.).

Instytucja owiatowa nie moe dowolnie korzysta z utworw tylko dlatego, e ma taki
status. Powoanie si na art. 27 w a a uzasadnienia dane o w korz stania ce e d
dakt czn . Korzystanie musi zatem pozostawa w zwizku z dydaktyk oraz jej suy,
o czym mog wiadczy takie okolicznoci jak uwzgldnienie w programie zaj poczone z koniecznoci odsuchania, wywietlenia itd. utworu dla prawidowego nauczenia
danego zagadnienia.
Wtpliwoci w tym zakresie bie tym wicej, im luniejszy zwizek utworu z konkretnym programem zaj lub omawianymi na tych zajciach zagadnieniami, czyli np.
wtedy, gdy nauczyciel umawia si z uczniami na wsplne obejrzenie ciekawego lmu,
ktry nie wie si bezporednio z adnym konkretnym tematem lekcji. Problem w tym,
e dobr rozrywk i dobr edukacj ieli czasami baro subiektywna i cienka granica.
Std te dla niektrych zorganizowanie takiego klubu lmowego bie ewidentnie
wykraczao poza cel dydaktyczny, a dla innych bie rewelacyjn metod nauczania
rozumianego szeroko i obejmujcego te wychowanie, ksztatowanie gustw itd. Jest
wobec tego baro istotne jakie konkretne argumenty przemawiaj za wystpowaniem
celu dydaktycznego w okrelonej sprawie.
Podobnie jak wczeniej, omawiany tu wymg sam w sobie nie nakazuje ograniczenia
wykorzystania utworu do murw szkoy. Ale cel dydaktyczny iaa, ktre nie wycho poza te mury bie zazwyczaj o wiele atwiejszy do udowodnienia. Takie iaania
(jak np. gazetka cienna) nie maj zazwyczaj wielu kontekstw poza edukacyjnym. Natomiast tworzenie przez uczniw stron internetowych, zamieszczanie materiaw w serwisach spoecznociowych itd. czsto mona zaklasykowa nie tylko do wsko rozumianej
edukacji materiay te s publicznie dostpne i mog atwo znale si w innym kontekcie.
Tylko, e nawet w czasach przed istnieniem Internetu w ramach iaa edukacyjnych nauczyciele przeprowaali rozmaite warsztaty i wiczenia w naturalnym rodowisku, w jakim obecny ucze bie w przyszoci iaa. Choi tu o rozmaite wydarzenia
organizowane we wsppracy z zakadami pracy, instytucjami kultury, lokalnymi spoecznociami. Skoro obecnie istotna cz aktywnoci spoecznej czowieka ma miejsce
w Internecie, edukacja powinna obejmowa nie tylko wiczenia na sucho w piaskownicy jak mona stworzy w szkolnej sieci wewntrznej, ale te mniej lub bariej odwane wyjcia ze szkoy do publicznego Internetu. To jednak samo w sobie nie oznacza
niestety, e kade takie wyjcie bie automatycznie uznane za dokonane w celu dydaktycznym wymaganym przez art. 27 pr. aut.

Nie mona si powoywa na dozwolony uytek w stosunku do utworw, ktrych sam

twrca nie zdecydowa si jeszcze pokaza jakiejkolwiek publicznoci (samoielnie, bd
zezwalajc na to komu innemu). To wymg istniejcy w wikszoci przepisw o dozwolonym uytku. Zakotwiczenie dozwolonego uytku w momencie rozpowszechnienia ma
sens, gdy to wanie pierwsze udostpnienie publicznoci za zgod twrcy powoduje, e
traci on nad nim faktyczn kontrol.
W kontekcie edukacji wymg ten bie istotny jedynie w specycznych sytuacjach,
np. gdy promotor chciaby pokaza swoim studentom prace magisterskie ich starszych
kolegw, to formalnie moe to zrobi jedynie za zgod autorw. Prace magisterskie s bo3

wiem, co do zasady, utworami nierozpowszechnionymi (obrona nie jest publiczna, a tylko nieliczne prace s obecnie publikowane lub w jakikolwiek inny sposb udostpniane
publicznie po obronie). Podobnie bie w sytuacji, w ktrej szkoa chciaaby wystawi
prace uczniw przygotowywane w ramach zaj, jeeli takie zajcia nie s publicznie dostpne. Przy czym, za wyraeniem zgody przez twrc przemawia moe nie tylko jego
owiadczenie, ale okolicznoci, jak np. ustalony zwyczaj funkcjonowania szkolnych wystaw. Wywoenie zgody z okolicznoci jest jednak baro ryzykowne, gdy musz one
przemawia za tym, e zgoda zostaa uielona w sposb wyrany.

Egzemplarzem jest materialny przedmiot, na ktrym utwr zosta utrwalony. Egzemplarzem bie zatem zarwno wydrukowana ksika, jak i jej kopia wykonana na ksero.
Z egzemplarzem nie biemy mieli natomiast do czynienia wtedy, gdy dochoi np.
do recytowania wiersza o ile recytujcy nie posuguje si tekstem utrwalonym na jakim noniku. Do powszechnie uwaa si take, e korzystanie z utworu w Internecie
nie prowai do powstania jego egzemplarzy (prawnicy jako nie zauwaaj tego, e jest
on wtedy kopiowany na podczone do sieci komputery, ktre s przecie materialnymi
przedmiotami).
Jeeli wobec tego nauczyciele lub uczniowie chc w ramach realizacji celu dydaktycznego swojej instytucji owiatowej sporzi egzemplarze cuych utworw (np. kserwki), to musz ograniczy si jedynie do agmentw tych utworw. Jeeli natomiast
chc skorzysta z ca e o utworu i jednoczenie musz posugiwa si jego zycznym nonikiem (egzemplarzem), to nie mog go kopiowa oznacza to konieczno nabycia
oryginalnego egzemplarza.
Wymg ten istotnie ogranicza moliwo wykorzystywania w szkole materiaw pozyskiwanych z Internetu, nawet jeeli pocho one ze stron internetowych, na ktrych
znalazy si za zgod twrcw i wydawcw. Nauczyciel nie moe bowiem takiego materiau wydrukowa w caoci lub w inny sposb przekaza uczniom w caoci na zycznym
noniku, o ile takiemu materiaowi nie towarzyszy wyrana zgoda na takie iaania (np.
w postaci wolnej licencji).
Nie ma natomiast w omawianym przepisie wyraonego wprost nakazu ograniczania
si do agmentw wtedy, gdy nie dochoi do sporzania egzemplarzy, np. gdy utwr
jest przesyany w wewntrznej sieci komputerowej szkoy i nie jest wydrukowywany,
nagrywany na przenone dyski itd. (przyjmujc interpretacj, e w sieci nie powstaj egzemplarze). Oznacza to, e nauczyciel moe wskazywa uczniom materiay umieszczone
legalnie w Internecie, ktre oni mogliby sobie nastpnie w caoci pobiera i drukowa
(uczniowie iaaliby wtedy w ramach dozwolonego uytku osobistego, ktry nie zawiera ogranicze do agmentw utworw). Taka interpretacja moe by jednak rwnie
zakwestionowana s osoby, ktre uwaaj, e zarwno e-learning, jak i kopiowanie
caoci utworw w ramach dozwolonego uytku, wymaga uzyskiwania licencji (osoby te
swoje stanowisko uzasadniaj miy innymi istnieniem art. 35, ktry zostanie tu omwiony w dalszej czci).

:
Podsumowujc, nauczyciel lub ucze, ktry chciaby skorzysta z cuego utworu bez
zgody moe to robi powoujc si na art. 27 pr. aut., jeeli bie w stanie przedstawi
argumenty, e to korzystanie:
odbywa si w ramach instytucji owiatowej, a nie byo jego prywatn, osobn inicjatyw;
realizuje cel dydaktyczny tej instytucji owiatowej (im bariej bezporedni zwizek
z tym celem, tym lepiej);
dotyczy utworu, ktry zosta ju wczeniej rozpowszechniony;
4

 ograniczy si do sporzenia egzemplarzy agmentw utworu, bd bie polegao na korzystaniu z utworu bez jego egzemplarza (np. wykonanie w postaci
wystawienia sztuki, recytacji wiersza).
Przypominamy, e naley ponadto zapewni zgodno z wymogami wynikajcymi
z art. 34 i 35 pr. aut. (omawiamy je tu w dalszej czci).

DOZWOLONY UYTEK DLA BIBLIOTEK (W TYM

BIBLIOTEK SZKOLNYCH)
Art. 28 pr. aut. brzmi:
Biblioteki, archiwa i szkoy mog:
1) udostpnia nieodpatnie, w zakresie swoich zada statutowych, egzemplarze utworw rozpowszechnionych;
2) sporza lub zleca sporzanie egzemplarzy rozpowszechnionych
utworw w celu uzupenienia, zachowania lub ochrony wasnych zbiorw;
3) udostpnia zbiory dla celw badawczych lub poznawczych za porednictwem kocwek systemu informatycznego (terminali) znajdujcych
si na terenie tych jednostek.
Powyszy przepis dotyczy przede wszystkim bibliotek, ale obejmuje to te biblioteki szkolne. Warto przy tym pamita, e zadania statutowe, o ktrych w nim mowa
to moe by nie tylko iaalno stricte biblioteczna. Biblioteki mog przecie rwnie
prowai iaalno bibliograczn, dokumentacyjn, naukowo-badawcz, wydawnicz, edukacyjn, popularyzatorsk oraz instrukcyjno-metodyczn. Szkoy (a wic ju nie
inne instytucje owiatowe) zostay w tym przepisie ponadto wymienione osobno, co
oznacza, e mog si na niego powoywa nie tylko w ramach swojej iaalnoci bibliotecznej.
Nie prowai to niestety do szczeglnego poszerzenia tego, co i tak mona robi w celach edukacyjnych na mocy art. 27 pr. aut. Wrcz, zgodnie z do powszechnie przyjmowanym podejciem, dozwolony uytek to wyjtek od zasady. Wobec tego w przypadku
wtpliwoci naleaoby prawdopodobnie wykroi jak cz wspln obu przepisw.
Mona si zatem spoiewa, e art. 28 moe by przywoany przeciwko szkole chccej
bez uzyskiwania licencji wykorzysta posiadane przez siebie zbiory w e-learningu inaczej
ni w terminalach umieszczonych w swojej sieibie (np. przez zdalne logowanie uczniw
i nauczycieli z ich domw).

KORZYSTANIE Z UTWORW W PRACY SZKOLNEJ:

CYTATY
Art. 27 pr. aut. jest w jego obecnym brzmieniu stosunkowo szeroki. W wyej omwionych granicach pozwala on korzysta z utworu, co w prawie autorskim jest baro
pojemnym pojciem. Wtpliwoci co do moliwoci powoywania si na art. 27 pr. aut.
pojawiaj si jednak wszie tam, gie iaalno edukacyjna nie ma postaci zinstytucjonalizowanej lub nie realizuje (najlepiej bezporednio i wprost) celu dydaktycznego
tej instytucji.
aden nauczyciel ani ucze nie powinien ponadto przyzwyczaja si do do szerokiego zakresu art. 27 pr. aut., gdy nie dotyczy on iaa podejmowanych poza iaalnoci edukacyjn (i naukow). Uczniowie musz mie wiadomo, e korzystanie
z utworw po zakoczeniu edukacji rzi si zupenie innymi prawami. Dla przykadu,
cho art. 27 pr. aut. moe stanowi podstaw do do swobodnego przytaczania cuych
utworw w szkolnych wypracowaniach, to uczniowie od samego pocztku powinni by
uczeni jak cytowa zgodnie z (w pewnym sensie) bariej rygorystycznymi zasadami dozwolonego cytowania, gdy jako autorzy artykuw, ksiek i innych utworw nie bd
mogli powoywa si na art. 2 Jednoczenie, zasady te mog przyj z pomoc nauczycielom i uczniom w wielu wypadkach, w ktrych pojawiaj si wtpliwoci co do
moliwoci powoywania si na art. 27 pr. aut.
5

Art. 29 pr. aut. brzmi:

Wolno przytacza w utworach stanowicych samoistn cao urywki rozpowszechnionych utworw lub drobne utwory w caoci, w zakresie
uzasadnionym wyjanianiem, analiz krytyczn, nauczaniem lub prawami
gatunku twrczoci.
Wolno w celach dydaktycznych i naukowych zamieszcza rozpowszechnione drobne utwory lub agmenty wikszych utworw w podrcznikach
i wypisach.
2. Wolno w celach dydaktycznych i naukowych zamieszcza rozpowszechnione drobne utwory lub agmenty wikszych utworw w antologiach.
W przypadkach, o ktrych mowa w ust. 2 i 2, twrcy przysuguje
prawo do wynagroenia.
Najbariej atrakcyjnym z punktu wienia uytkownika jest art. 29 ust. 1 pr. aut.
Nie jest on obarczony ograniczeniami wystpujcymi w innych przepisach, takich jak
ograniczenie podmiotowe z art. 27, pozwala on take na wikszy wybr celw wykorzystania utworu. Oznacza to, e art. 29 ust. 1 pr. aut. moe stanowi punkt zaczepienia dla
wszystkich tych nauczycieli i uczniw, ktrych iaalno wykracza poza ramy ich macierzystych instytucji owiatowych i nie jest bezporednio zwizana z celami dydaktycznymi
tej instytucji. Nadal jednak nie mona tu mwi o penej swoboie wykorzystania
korzystajcy, ktry chce powoa si na art. 29 ust. 1 pr. aut. musi zadba o zgromaenie
dowodw potwierajcych, e:
cytowanie nastpuje w samoistnym utworze;
cytowane s urywki utworw (w caoci mona cytowa jedynie drobne utwory);
cytowany utwr musia by ju wczeniej rozpowszechniony (jest to wymg analogiczny jak w art. 27 i nie bie tu dalej omawiany);
cytowanie jest uzasadnione wyjanianiem, analiz krytyczn, nauczaniem lub prawami gatunku twrczoci.

iaajc w ramach art. 29 ust. 1 pr. aut. naley zadba, aby cytowany utwr znalaz
si w ramach jakiej twrczej caoci. Cytat musi stanowi element wasnej wypowiei cytujcego, ktra sama jest twrcza nie wystarczy wic zatem okraszenie cytatu
zdawkowym, odtwrczym komentarzem.
Co istotne, ani wypowied cytujcego, ani cytowany utwr nie musz by utworami sownymi. Polskie prawo autorskie pozwala cytowa utwory dowolnego roaju,
w dowolnym roaju utworw. Poza cytatami literackimi, istniej zatem take np. cytaty muzyczne i lmowe. Teoretycznie moliwe jest nawet zacytowanie fotograi, obrazu,
rzeby, cho pojawiaj si tu oczywiste problemy praktyczne.

W kadym przypadku zacytowania cuego utworu w caoci cytujcy ryzykuje naruszenie prawa autorskiego jeeli nie bie w stanie wykaza, e jest to utwr drobny.
Osoby z mniejsz skonnoci do ryzyka bd si zatem ograniczay do cytowania jedynie
agmentw cuych utworw.
Zezwolenie na cytowanie w caoci jedynie drobnych utworw powoduje istotne wtpliwoci co do moliwoci cytowania takich utworw jak fotograe, obrazy czy rzeby
zwykle trudno ograniczy si do wykorzystania ich agmentw (co moe z kolei spowodowa ryzyko naruszenia integralnoci utworu), a nie zawsze wiadomo, ktre z nich
mona uzna za drobne utwory.
6

Art. 29 ust. 1 wprowaa katalog alternatywnych celw, ktrych zaistnienie stanowi

konieczny warunek legalnoci cytatu. W odrnieniu od art. 27 pr. aut. nie zachoi konieczno ograniczania si do celw dydaktycznych, ale te cele takie jak wyjanianie,
analiza krytyczna i nauczanie s niewtpliwie do dydaktyki zblione. Istotne jest tu
jednak to, e nie musz to by cele instytucji, w ramach ktrych iaa nauczyciel lub
ucze moe np. choi o nauczanie w bariej oglnym sensie tego sowa.
Niewtpliwie jednak najbariej obiecujce, z punktu wienia niekonwencjonalnie
iaajcych nauczycieli i uczniw, moe by denie do wykazania, e ich cytat uzasadniony jest prawami gatunku twrczoci. Zazwyczaj jako przykady tych ostatnich
podaje si parodi lub pastisz. Tu take niestety trudno o bariej konkretne wskazwki.

Problemem, na ktry czsto natraa bie nauczyciel lub ucze chccy powoa si na
dozwolone cytowanie w swojej iaalnoci edukacyjnej, jest istnienie kolejnych ustpw
art. 29, ktre wprowaaj osobne wymogi dla cytowania m. in. w celach dydaktycznych
w podrcznikach, wypisach i antologiach. Jest to, co prawda, dozwolone, ale twrcy
przysuguje w takim wypadku wynagroenie.
Poniewa pojcie podrcznika, wypisu i antologii ma niejednoznaczn tre,
mog powsta wtpliwoci, czy takie wynagroenie nie jest przypadkiem nalene. Chcc
unikn koniecznoci jego zapaty, naley tak formuowa swoje wypowiei zawierajce
cytaty, aby nie mogy one zosta uznane za jedno z powyszych. Moe to by szczeglnie
trudne w sytuacji, w ktrej nauczyciel samoielnie przygotowuje dla swoich uczniw
materiay w roaju skryptw. Nie mona natomiast raczej uzna, aby istniaa konieczno zapaty wynagroenia w sytuacji, w ktrej agmenty cuego utworu znalazy si
w testach lub zadaniach egzaminacyjnych bie to bowiem zazwyczaj wykorzystanie
mieszczc si wprost w art. 27 pr. aut. i okrelonym tam celu dydaktycznym.

Podsumowujc, nauczyciel lub ucze, ktry chce skorzysta z utworw poza ramami swojej macierzystej instytucji owiatowej (bd z innego powodu nie jest pewien, czy moe
powoywa si na art. 27 pr. aut.) moe to zrobi w ramach dozwolonego cytowania, ale
musi by w stanie wykaza, e:
cuy drobny utwr albo agment wikszego utworu jest wykorzystywany w jego wasnej, twrczej i samoistnej wypowiei (a wykorzystywane utwory byy ju
wczeniej rozpowszechnione);
cytowanie jest uzasadnione wyjanianiem, analiz krytyczn, nauczaniem lub prawami gatunku twrczoci;
cytat nie wystpuje w podrczniku, wypisie ani antologii.
Przepis o dozwolonym cytowaniu zasuguje na uwag wszie tam, gie iaalno edukacyjna wykracza poza mury szkoy bd ma przygotowywa do iaalnoci
innej ni owiatowa lub naukowa (tzn. do takiej, w ktrej nie mona bie powoywa
si na art. 27 pr. aut.). Bie on pomocny na przykad wtedy, gdy uczniowie pod nadzorem nauczyciela tworzy bd strony internetowe lub w inny sposb komunikowa si
w publicznym Internecie. Moe on by te podstaw umieszczania w Internecie nagra
z rnych szkolnych wystpw (np. przedstawie przygotowanych przez uczniw, jeeli
mieszcz si one w ramach praw gatunku twrczoci takich jak parodia).
Powtrzmy, e poza wyej omwionymi wymaganiami, naley pamita o koniecznoci przestrzegania art. 34 i 35 pr. aut.
7

Poza art. 29, szeroko rozumianego cytowania dotyczy te art. 26, ktry brzmi:
Wolno w sprawozdaniach o aktualnych wydarzeniach przytacza utwory udostpniane
podczas tych wydarze, jednake w granicach uzasadnionych celem informacji.
Przepis ten moe by wystarczajc podstaw chociaby do takich iaa jak prowaenie strony internetowej z aktualnociami dotyczcymi danej szkoy lub innej instytucji owiatowej. W ramach wpisw na takiej stronie, mona w granicach uzasadnionych
celem informacji przytacza utwory, ktre byy omawiane na zajciach, wystawiane na
szkolnych przedstawieniach itd.
Tu take naley pamita o spenieniu dodatkowych wymaga wynikajcych z art. 34
i 35 pr. aut.

SZKOLNE IMPREZY
Pord przepisw prawa autorskiego, ktre wprost dotycz uytku edukacyjnego na
omwienie zasuguje jeszcze art. 31, ktry brzmi:
Wolno nieodpatnie wykonywa publicznie rozpowszechnione utwory
podczas ceremonii relignych, imprez szkolnych i akademickich lub ocjalnych uroczystoci pastwowych, jeeli nie czy si z tym osiganie porednio lub bezporednio korzyci majtkowych i artyci wykonawcy nie otrzymuj wynagroenia, z wyczeniem imprez reklamowych, promocyjnych
lub wyborczych.
Do zamknitej listy wydarze, w ramach ktrych mona korzysta z utworw zaliczono tu imprezy szkolne. Dozwolone korzystanie obejmuje wszelkiego roaju utwory,
o ile tylko s ju rozpowszechnione. Zakres dozwolonego korzystania jest jednak baro
ograniczony bez zgody uprawnionego i bez pacenia mu wynagroenia mona jedynie
publicznie wykonywa utwory. To pojcie oznacza w prawie autorskim czynnoci takie
jak zagranie muzyki, zapiewanie piosenki, wyrecytowanie poezji, wystawienie sztuki.
Nie wcho zatem w gr innego roaju sposoby, takie jak na przykad odtworzenie
nagrania utworu z pyty, komputera, bd streaming z Internetu.
Problem nastpi take w sytuacji, gdy wykonywany utwr nie bie oryginaem, ale
adaptacj (twrczym przeksztaceniem oryginau). Do powstania adaptacji moe doj na
przykad podczas wystawienia sztuki teatralnej, ktre wykroczy poza wierne odegranie
tekstu dramatu bd jego agmentw. Na korzystanie z adaptacji (opracowa) potrzeba
zgody twrcy oryginau, a omawiany przepis nie pozwala na ich publiczne wykonywanie
w sposb wyrany. Przy czym nie kade odstpstwo od oryginalnego tekstu bie od razu
adaptacj, samo tylko twrcze (artystyczne) wykonanie oryginau nie bie powodowao
koniecznoci uzyskania zgody twrcy oryginau.
Art. 31 pr. aut. wprowaa do istotne dalsze ograniczenia korzystania z utworw
w ramach imprez szkolnych: wymg braku korzyci majtkowych oraz braku wynagroenia dla artystw wykonawcw (czyli muzykw, piewakw, recytatorw, aktorw itd.). Sformuowanie brak korzyci majtkowych (a nie brak przychodw) pozwala
ostronie zastanawia si nad moliwoci sprzeday biletw na imprez, o ile przychody
te miayby wycznie pokrywa koszty imprezy. Jak si jednak mona spoiewa, zdania
prawnikw w tej kwestii s baro poielone.
Ponadto, nie ma w tym przepisie ogranicze co do miejsca (szkoa, sala wynajta poza
szko), czasu trwania ani cyklicznoci imprezy, dostpnoci dla publicznoci, zaangaowania profesjonalnych artystw itd. Niemniej jednak, ewentualne ograniczenia w tym
zakresie mog wynika z omwionego poniej art. 3

DODATKOWE WYMAGANIA DLA DOZWOLONEGO

UYTKU
Art. 34 i art. 35 to dwa baro istotne przepisy, ktre maj zastosowanie niezalenie od
konkretnej podstawy prawnej dozwolonego uytku. Wyznaczaj one dodatkowe wyma8

gania, ktrych spenienie jest konieczne aby mona byo mwi o korzystaniu zgodnym
z prawem. Przepisy te maj nastpujc tre:
Art. 34
Mona korzysta z utworw w granicach dozwolonego uytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twrcy oraz rda. Podanie twrcy i rda powinno uwzgldnia istniejce moliwoci. Twrcy nie przysuguje prawo do wynagroenia, chyba e ustawa stanowi inaczej.
Art. 35
Dozwolony uytek nie moe narusza normalnego korzystania z utworu
lub goi w suszne interesy twrcy.
Jak wida, to wanie z art. 34 wynika pojawiajcy si czsto w wypowieiach na temat dozwolonego uytku obowizek wskazywania autorstwa i rda. Jest to zatem istotnie konieczny, ale nie wystarczajcy, warunek legalnoci wykorzystania cuego utworu.
Informacje te powinny by podane zgodnie z istniejcymi moliwociami, przez co naley
rozumie przede wszystkim rnego roaju ograniczenia techniczne. Mona na przykad
zaakceptowa, e informacja ta zostanie podana przez nauczyciela na kocu jego prezentacji, jeeli podawana w trakcie zaburzyaby czytelno przekazu. Podajc te informacje
warto stosowa si do przyjtych w danej ieinie zwyczajw jak na przykad do
zasad formuowania informacji bibliogracznych.
Art. 34 stanowi przejaw poszanowania autorskich praw osobistych twrcw. Wie
si z tym zakaz wprowaania w bd co do autorstwa lub przypisywania sobie autorstwa
cuego utworu, ktrego naruszenie okrela si potocznie jako plagiat. Poszanowanie
tych praw polega nie tylko na podawaniu informacji o twrcy i utworze, ale te na poprawnym oznaczaniu zaczerpnitych z cuej twrczoci elementw. Polega to take na
zachowywaniu ich integralnoci, wobec czego kada przerbka lub inna zmiana (w tym
take wydwiku, przesania, kontekstu) cuego utworu powinna by opatrzona informacj, e nie pochoi ona od autora oryginau. Choi oczywicie o przerbki, ktre
w ogle s moliwe bez zgody takiego autora, gdy przepisy o dozwolonym uytku pozwalaj na to w baro ograniczonym zakresie (tumaczenie, o ktrym mowa w art. 27
czy te prawa gatunku twrczoci lub zwyczajowe cytowanie w tumaczeniu wynikajce
z art. 29).
Art. 35 z kolei to rdo prawdopodobnie najwikszych wtpliwoci osb chccych
powoywa si na przepisy o dozwolonym uytku. Osoba taka musi poza wyej opisanymi wymaganiami zapewni dodatkowo, e korzystanie nie bie narusza normalnego
korzystania z utworu ani goi w suszne interesy twrcy. Mona oczywicie znale
w rnych publikacjach wypowiei mniej lub bariej uznanych autorytetw prawniczych wypowiadajcych si co do zakresu znaczenia tych enigmatycznych sformuowa.
O wiele trudniej znale uzasadnienia wyrokw sdowych na ten temat, a te stanowiyby znacznie mocniejsz podstaw wnioskowania. Problem w tym, e adna z takich
wypowiei, ani nawet zapade w przeszoci wyroki nie pozwalaj ustali w jakim stopniu naruszenie zasad wynikajcych z art. 35 grozi danemu uytkownikowi w konkretnej
sprawie, zanim dojie do sdowego rozstrzygnicia. I tu take ryzyko jest tym wysze,
im bariej innowacyjny jest sposb korzystania z utworu.
Wiele osb sprowaa wymogi wynikajce z art. 35 do zakazu komercyjnego korzystania z utworu. Taka interpretacja moe by pomocna, ale tylko w ograniczonym zakresie
przepis ten w ogle o tym nie wspomina, a normalnego korzystania i susznych
interesw twrcy, o ktrych tam mowa nie sposb sprowai tylko do niekomercyjnoci.
Wymaga art. 35 prawdopodobnie nigdy nie uda si skonkretyzowa, ale te nie
jest ideaem prawo, ktre wszystko reguluje w sposb kazuistyczny. Prbujc sformuowa praktyczn wskazwk na temat tego przepisu mona powieie, e zakazuje on
przesaa w powoywaniu si na dozwolony uytek. Wszie tam, gie korzystanie
przybierze rozmiary przekraczajce zwyczajowo przyjte, uytkownik bie musia powanie zastanowi si, jakie moe przedstawi argumenty, e jest ono nadal normalne
i zgodne z interesami twrcw. Najbariej ryzykowne jest oczywicie takie korzystanie,
ktre prowai do ograniczenia przychodw, jakie twrca moe osiga z iea.
9

CZ II. OBRONA PRZED ZARZUTAMI

W poprzedniej czci wskazywalimy na wiele wtpliwoci dotyczcych dokadnego zakresu dozwolonego uytku. Nawet tam, gie przepisy maj pewne w miar powszechnie
przyjte rozumienie, nie mona wykluczy, e kto (a w szczeglnoci twrca) bie mia
na ten temat inne zdanie. Z rnych zatem powodw, podejmowanie iaalnoci edukacyjnej bez zgody twrcw utworw wykorzystywanych w tej iaalnoci, moe spotka
si z ich negatywn reakcj.
W efekcie szkoa czy inna instytucja edukacyjna moe w szczeglnoci otrzyma wezwanie do zapaty odszkodowania. Na tak okoliczno warto zawczasu upewni si, e
korzystanie z chronionych materiaw w praktyce iaa nauczycieli i uczniw mieci si
w granicach dozwolonego uytku, a zwaszcza przygotowa sobie argumenty dotyczce
wszystkich wymaga stawianych przez odpowiednie przepisy (omwione wyej).
Jeeli mimo to spotkamy si z roszczeniami, to oprcz przedstawienia tych argumentw w sposb i w rozmiarze stosownym do roaju i etapu sporu, warto przeprowai
nastpujc analiz:

SPRAWD, CZY ROZMAWIASZ Z WACIW OSOB

Roszczenie o odszkodowanie i inne zwizane z odpowieialnoci cywiln moe wysuwa wobec naruszyciela przede wszystkim sam twrca, a i to w zasaie tylko wtedy, jeeli
prawa mu nadal przysuguj (przenoszenie praw na wydawcw i producentw lub pracodawcw jest czst praktyk). Po przeniesieniu praw twrcy pozostaj jedynie autorskie
prawa osobiste, do naruszenia ktrych moe doj tylko w szczeglnych przypadkach
(np. bdna informacja co do autorstwa, nieuprawnione przerobienie utworu).
Uprawnionymi mog te by spadkobiercy twrcy jak te i dopiero co wymienieni
nabywcy praw za ycia autora wydawcy itd. Szczegln kategori stanowi organizacje
zbiorowego zarzania, ktre po otrzymaniu zezwolenia Ministerstwa Kultury i ieictwa Narodowego mog iaa na rzecz nie tylko swoich czonkw, ale te wszystkich
twrcw danego roaju.
Uprawnieni nie musz oczywicie iaa samoielnie. Wezwania w ich imieniu moe
podpisywa penomocnik (np. adwokat lub radca prawny).
Nie ma jednak adnego publicznego rejestru, w ktrym mona by sprawi i uzyska
wice potwierenie, czy dana osoba jest autorem. Nie ma te adnego publicznego
rejestru umw i innych zdarze powodujcych przejcie lub przeniesienie praw. Jest wrcz
przeciwnie informacje te s zwykle zawarte w dokumentach takich jak umowy, ktre
czsto nie s jawne dla osb postronnych.
To miy innymi dlatego, obowizek wykazania, e prawa mu przysuguj spoczywa na uprawnionym, a nie na osobie, ktrej zarzuca on naruszenie. Mowa tu oczywicie
o sporze, ktry wkroczy w faz postpowania sdowego. Przy czym, poniewa sdy swobodnie oceniaj dowody, sia moe uzna to za udowodnione nawet przez samo tylko
owiadczenie powoda. Wtedy, dopiero skuteczne zarzucenie powodowi braku tych praw
przez pozwanego moe spowodowa reakcj sdu. Zatem zarwno w sie, jak i zanim
w ogle dojie do sporu sdowego, ten komu zarzuca si naruszenie powinien dowieie si czy rzekomy uprawniony jest nim w istocie.
Osoba, do ktrej skierowano roszczenia ma wobec tego wszelkie powody, aby domaga si wykazania podstawy prawnej, z ktrej uprawniony wywoi swoje prawa. Nie ma
bowiem wikszego sensu negocjowanie ani ukadanie si z osob, ktrej prawa nie przysuguj, albo nie przysuguj jej w zakresie, w jakim utwr zosta przez domniemanego
naruszyciela wykorzystany. Wszelkie zapewnienia zoone przez tak osob np. w ugoie
nie bd takiego naruszyciela chroniy przed roszczeniami prawiwego uprawnionego.
Kwestionowanie, e zgaszajcy roszczenia jest uprawniony musi by oczywicie dokonywane w granicach rozsdku, gdy przysugiwanie praw moe by w niektrych sytuacjach ewidentne, a ewentualne braki w tym zakresie atwe do naprawienia. Nie mona
te niestety wykluczy przypadkw preparowania dowodw, ktrych autentyczno moe
by czsto trudna do skutecznego zakwestionowania.
10

Trudno sformuowa kompletn list dokumentw i innych dowodw, o ktrych

przedstawienie mona lub warto prosi osoby kierujce swoje roszczenia. Mona jednak
sformuowa list nastpujcych wskazwek:
Jeeli na egzemplarzach utworu wskazano nazwisko twrcy, lub podano je do publicznej wiadomoci w inny sposb w zwizku z rozpowszechnieniem utworu, to
prawo nakazuje domniemywa, e to wanie ta osoba jest twrc. Nie oznacza to
jednak automatycznie, e tej osobie nadal przysuguj autorskie prawa majtkowe,
gdy moga je przenie na inn osob. Warto zatem zwrci uwag, czy autorstwo
jest uwidocznione na utworze, ale pamita, e samo to nie jest wystarczajce dla
skutecznego dochoenia roszcze.
Zwyczajowo stosowane noty copyright wskazuj na osoby, ktrym przysuguj autorskie prawa majtkowe. Ma to jednak tylko walor owiadczenia osoby, ktra tak
not umiecia. Pomimo not copyright mona nadal dry temat komu przysuguj prawa. Warto te pamita, e chronione s wszystkie utwory, a nie tylko te
ktre opatrzono not i zastrzeeniem praw.
Spadkobiercy czsto dysponuj jedynie stwiereniem nabycia spadku po twrcy,
co nie jest rwnoznaczne z nabyciem autorskich praw majtkowych. Po pierwsze, prawa te mogy zosta przeniesione przez twrc na inne osoby za ycia (nie
wcho wtedy do spadku). Po drugie, jeeli prawa weszy do spadku, to ich przysugiwanie konkretnym osobom wynika dopiero z poiau spadku. Do tego czasu
bd pewnie przysugiwa wszystkim spadkobiercom na zasaie wsplnoci. Wtedy istotnie, kady z nich osobno moe dochoi narusze, ale inni spadkobiercy
mog mie co do tych narusze inne zdanie. W konkretnych sytuacjach moe to
oznacza konieczno lub moliwo sprawenia dodatkowych kwestii. Nie naley
zatem poprzestawa na informacji, e dana osoba jest spadkobierc twrcy.
W przypadku roszcze zgaszanych przez penomocnika osoby zycznej, bd przez
osoby wystpujce w imieniu rnych jednostek organizacyjnych (np. penomocnicy, prokurenci, czonkowie zarzdw spek) naley upewni si, e s to osoby prawidowo umocowane. Stosownie do roaju przedstawiciela/penomocnika
mona to sprawi w odpowiednich rejestrach lub przez zapoznanie si z dokumentem penomocnictwa.

SPRAWD, CZY UTWR JEST (NADAL) CHRONIONY

Prawo autorskie nie chroni wszelkich dbr niematerialnych, a tylko utwory, czyli wytwory indywidualnej twrczoci. Nie jest chroniona caa zawarto utworu, a jedynie twrcze
wyraenie zawartych w nim idei. Poziom twrczoci wymagany do objcia ochron jest
niski, wic zazwyczaj biemy mieli do czynienia z utworami. Ale jeeli tylko uda nam
si z nich wydoby niechronione idee, to po ubraniu ich we wasn, now form wyraenia, moemy z nich spokojnie korzysta. Nie mona wic atwo ulega roszczeniom
dotyczcym trywialnych, nietwrczych dbr, bd wycznie idei zapoyczonych z cuego utworu.
Nawet ewidentnie zasugujcy na ochron utwr nie zawsze musi by (nadal) chroniony. Prawa autorskie majtkowe wygasaj co do zasady po 70 latach od mierci twrcy,
pozostawiajc jedynie ochron wynikajc z bezterminowych autorskich praw osobistych
(np. prawo do oznaczania autorstwa utworu). Termin 70 lat liczy si niekiedy od innej
daty (okrela to art. 36 pr. aut.), natomiast w szczeglnych przypadkach moe on by
jeszcze krtszy ni 70 lat. Ot utwory zagraniczne (por. art. 5 pr. aut.) s chronione
polskim prawem autorskim jeeli tak wynika z wicych Polsk umw miynarodowych. Jedn z takich umw jest konwencja berneska, ktra w art. 7 ust. 8 wymaga
okrelania czasu ochrony wedug prawa pastwa, w ktrym tej ochrony si dochoi
(czyli np. prawo polskie w przypadku wytoczenia powtwa w Polsce).
Jednake, czas ochrony w takim wypadku nie moe przekroczy czasu wynikajcego
z prawa miejsca pochoenia utworu. Poniewa polskie prawo autorskie nie przewiduje
11

odstpstw od zasady wynikajcej z art. 7 ust. 8 konwencji berneskiej, to utwr zagraniczny, ktrego ochrona wygasa w tamtym kraju przed upywem ustalonych w Polsce 70 lat, take w Polsce powinien by uznawany za nalecy do domeny publicznej.
W przypadku utworw zagranicznych warto wic powici troch czasu na werykacj, czy utwr jest nadal chroniony, a nie ogranicza si do sprawenia, czy mino ju
70 lat od mierci twrcy. Choi tu jednak tylko o utwory spoza krajw nalecych do
Unii Europejskiej, gdy prawo unne zakazuje z kolei dyskryminacji obywateli UE
ich utwory bd wic raczej zawsze tak samo dugo chronione przez polskie prawo jak
utwory obywateli polskich.
Niezalenie od powyszego, w przypadku starszych utworw warto z kolei pamita, e obowizujce kiedy, w momencie powstawania tych utworw przepisy prawa
autorskiego byy niejednokrotnie bariej restrykcyjne ni przepisy obecne. Na przykad
wedug nieobowizujcych ju obecnie przepisw, fotograe reporterskie byy wyranie
wyczone spod ochrony tego prawa, a inne fotograe byy nim objte tylko wtedy, gdy
wyranie to na nich zastrzeono. Obecne przepisy s mniej restrykcyjne, ale o objciu
ochron decyduj przepisy obowizujce w dniu powstania utworu. Jeeli roszczenie dotyczy starego utworu (a zwaszcza starych fotograi), jest prawdopodobne, e nie bie
ono zasadne wanie z tego powodu.
W myl starych przepisw, ale te i obowizujcego prawa, spod ochrony wyczone
s np. materiay urzdowe. Moe to pozwoli na korzystanie z wielu materiaw, zwaszcza
z okresu PRL, w ktrym iaalno wielu sprywatyzowanych obecnie instytucji naleaa
do sfery urzdowej.

SPRAWD, CZY KORZYSTANIE Z UTWORU NIE MOE

BY ZALICZONE DO ZAKRESU KTREGO PRZEPISU
O DOZWOLONYM UYTKU
Twrca moe mie swoje zdanie na temat tego, czy okrelone korzystanie mieci si
w granicach dozwolonego uytku, ale nie zawsze musi mie racj. Przepisy te zostay wprowaone w interesie publicznym i twrcy musz je respektowa nawet jeeli si
z nimi nie zgaaj. Nie kade wykorzystanie ich utworw musi by wobec tego naruszeniem, a w przypadku podniesienia roszcze naley zwerykowa zgromaone wczeniej
argumenty przemawiajce za dozwolonym uytkiem lub zadba o ich skompletowanie.

OCE, JAKA JEST REALNA SKALA ROSZCZE

Nawet jeeli doszo do naruszenia, to wielko szkody i wysoko odszkodowania zaley od
wielu czynnikw. Nie zawsze ich ocena dokonana przez twrc musi by zgodna z tym, co
ostatecznie w tej sprawie ustaliby sd. Jest prawdopodobne, e moe by wrcz odwrotnie
i sd zwerykuje zbyt wysokie dania twrcy biorc pod uwag skal korzystania, stopie
winy naruszyciela i inne takie okolicznoci.
To twrca (powd) musi wykaza m.in. to, e wysoko odszkodowania odpowiada
szkoie oraz e szkoda jest zawiniona. Twrca moe co prawda skorzysta z uatwienia
przewiianego w art. 79 pr. aut. i nie wykazywa wielkoci szkody, lecz domaga si
dwukrotnoci wynagroenia bez wykazywania winy, bd trzykrotnoci wynagroenia
przy zaoeniu, e jest w stanie wykaza win naruszyciela. Ale nawet w takim przypadku
musi udowodni, e gdyby w dniu wytoczenia powtwa doszo do zawarcia umowy
dostaby wynagroenie w okrelonej wysokoci. Istotnego znaczenia nabieraj tu zatem
stawki rynkowe. Warto je sprawi przed podjciem decyzji o zapacie kwoty danej
przez twrc.
Skala naruszenia i postawa samego naruszyciela powinny mie dla sdu znaczenie
w zasaie w kadej sytuacji. Dlatego te, im mniejsze naieje na wygran w przypadku
wytoczenia powtwa, tym szybciej warto zaprzesta narusze i wykaza zainteresowanie
polubownym zakoczeniem sprawy.
12

PODEJM NEGOCJACJE UGODOWE, UNIKAJC PRZY

TYM DOSTARCZANIA DRUGIEJ STRONIE
DODATKOWYCH DOWODW PRZECIWKO SOBIE
Nawet wtedy, gdy wszystkie okolicznoci wiadcz przeciwko nam nadal mamy moliwoci obrony. Poza niezwocznym zaprzestaniem narusze i wykazaniem zainteresowania
ugod, warto aktywnie uczestniczy w procesie sdowym o ile do niego dojie. Poniewa
taki proces to uciliwo dla obu stron, obie maj te powd, aby doprowai do pozasdowego zakoczenia sprawy, a poza indywidualnymi negocjacjami ugodowymi takie
moliwoci daje te mediacja najlepiej prowaona przez wyspecjalizowany podmiot.

6 ZASAD BEZPIECZESTWA
nie rozpowszechnia poza szko (szczeglnie w Internecie w swobodnym dostpie)
chronionych materiaw, ktre s wykorzystywane w celach edukacyjnych;
pamita, e dozwolony uytek edukacyjny dotyczy jedynie instytucji owiatowych;
pamita, e sam cel edukacyjny nie daje nam bezporednio zezwolenia na wykorzystanie chronionego utworu;
korzysta z otwartych zasobw edukacyjnych jeli jest to moliwe; otwarte zasoby
edukacyjne to zasoby, ktrych twrcy zezwalaj na swobodne wykorzystanie za
pomoc tzw. wolnych licencji;
edukowa nauczycieli i uczniw co do przepisw dozwolonego uytku edukacyjnego i osobistego;
reagowa spokojnie i racjonalnie na wszystkie pisma dotyczce rzekomego zamania
praw autorskich, przede wszystkim nie podpisywa adnych owiadcze i zgd bez
odpowiedniego przeanalizowania sprawy.

Ten utwr jest udostpniony na licencji

Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 0 Unported (CC BY-SA 0).
Tekst opracowany na podstawie:
Materia powsta iki wsparciu Open Society Institute.
Redakcja techniczna: Paulina Choromaska

13