Professional Documents
Culture Documents
10
http://www.nauka-a-religia.uz.zgora.pl/images/FAG/2013.t.10/art.07.pdf
Gonzalo Munvar
(Przyp. tum.) Niniejszy tekst zosta oznaczony jako cz I, poniewa w kolejnym tomie
Filozoficznych Aspektw Genezy planowana jest publikacja przekadu tekstu Gonzalo Munvara,
zatytuowanego Apndice al Captulo 12 i opublikowanego w: Gonzalo MUNVAR, La Evolucion y la Verdad Desnuda: Un enfoque darwinista de la filosofa, traduccin Jos Joaqun Andrade, Jorge Enrique Senior y Boris Salazar, Ediciones Uninorte, Barranquilla, Columbia 2007,
s. 253-278 (ksika ta jest rozszerzon, hiszpaskojzyczn wersj Evolution and the Naked
Truth). Wspomniany Dodatek do rozdziau 12 stanowi dalszy cig niniejszego artykuu, dlatego w przekadzie polskim ukae si pod zmienionym tytuem: Naturalistyczne wyjanienie
wolnej woli (II).
1
Moritz SCHLICK, When is a Man Responsible?, w: Moritz SCHLICK, Problems of Ethics,
trans. David Rynin, Prentice-Hall, Inc., New York 1939, s. 143 [143-158]; przedruk w: Willard
F. ENTEMAN (ed.), The Problem of Free Will. Selected Readings, Charles Scribners Sons, New
York 1967, s. 184 [184-194].
112
2
Por. np. Gonzalo MUNVAR, Evolution and Justification, The Monist 1988, vol. 71, no. 3,
s. 339-357 (przedruk w: MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 113-130) oraz Gonzalo
MUNVAR, Radical Knowledge: A Philosophical Inquiry into the Nature and Limits of Science,
Avebury Publishing Company England, Hackett Publishing Company USA, b.m.w. 1981.
113
Por. Francis CRICK, Zdumiewajca hipoteza, czyli nauka w poszukiwaniu duszy, prze.
Barbara Chaciska-Abrahamowicz i Micha Abrahamowicz, Na ciekach Nauki, Prszyski
i S-ka, Warszawa 1997, s. 349-354.
4
114
W ramach wyjanienia Cricka rola wiadomoci zostaa znacznie zredukowana (w stosunku do niezwykej wagi, jak na og przypisuj jej filozofowie).
W przekonaniu Cricka mzg opisany w taki sposb
moe podejmowa prby wyjanienia sobie samemu przyczyn, dla ktrych dokona takiego a nie innego wyboru (na drodze introspekcji). Czasami moe doj do prawidowych wnioskw. Kiedy indziej nie bdzie potrafi odpowiedzie na to pytanie, albo, co
bardziej prawdopodobne, bdzie konfabulowa, poniewa nie posiada wiedzy o przyczynie danej decyzji. 6
Wynik ten jest zgodny z ustaleniami Cricka i innych naukowcw, dotyczcymi zwizku pomidzy wiadomoci a innymi funkcjami mzgu. Wraz z kwestiami, ktre poruszyem gdzie indziej, * prowadzi to do wniosku, e wiadome
rozwaania nie zawsze s niezbdne do podjcia racjonalnej decyzji a tym
bardziej, jak w tym przypadku, do podjcia jakiejkolwiek decyzji, racjonalnej
czy nie. 7
6
*
(Przyp. tum.) Por. Gonzalo MUNVAR, Towards a Future Epistemology of Science, Explorations in Knowledge 1984, vol. 1, nos. 1-2, s. 1-17 (przedruk w: M UNVAR, Evolution and the
Naked Truth, s. 75-90); Gonzalo MUNVAR Science as Part of Nature, w: Kai HAHLWEG and
Clifford A. HOOKER (eds.), Issues in Evolutionary Epistemology, SUNY Series in Philosophy and
Biology, SUNY Press, Albany, New York 1989, s. 475-487 (przedruk w: M UNVAR, Evolution
and the Naked Truth, s. 99-110).
7
Do stosunkowo niedawna naukowcy najczciej przyznawali tak sam wag refleksji.
Jeszcze w roku 1973 Salvador E. Luria napisa, e Ludzkie zachowanie jest zachowaniem wia domym i ze wzgldu na ten fakt czowiek jest czym wicej ni inne zwierzta (Salvador E. LURIA, Life: The Unfinished Experiment, Charles Scribners Sons, New York 1973, s. 146.) Sam
Darwin sdzi, e zmys moralny bierze si z zastosowania wyszych wadz umysowych do in stynktw spoecznych, a poprzez takie wadze umysowe rozumia pami, przewidywanie oraz
refleksj (por. Michael BRADIE, The Secret Chain: Evolution and Ethics, Suny Series in Philosophy and Biology, SUNY Press, Albany, New York 1994 oraz przyp. 42 w tym artykule). Oczywicie to prawda, e rozwaanie czsto rwna si wiadomemu rozwaaniu, ale nie musi tak by.
Pomylmy o setkach maych, a czasem duych decyzji, ktre podejmujemy w cigu dnia: podczas
prowadzenia samochodu, spacerowania, wchodzenia po schodach, taczenia, malowania lub grania w jak gr. Niektre decyzje mog by wynikiem nawyku, automatycznych podprogramw mzgu, ale w wielu przypadkach musimy podejmowa je sami. Na przykad w sporcie dobre decyzje zale czsto od waciwego i szybkiego odczytywania sytuacji oraz podejmowania
w uamku sekundy decyzji odpowiedniej w danej sytuacji. Na wojnie za takie byskawiczne
wybory musz mie konsekwencje najpowaniejsze. Czym bardzo dziwnym byoby wyrzekanie
si tych decyzji, mwienie, e nie chcemy dziaa w ten sposb albo e nie jestemy za te czyny
115
W wyniku tego toku mylenia kwesti wolnej woli bdzie mona rozszerzy na krlestwo
zwierzt dalece poza wiat ludzi (por. Wilsonowsk analiz przypadku pszcz miodnych, ktr
przedstawiam w dalszej czci tekstu), bowiem tak jak w przypadku innych cech, ktre powstay
drog doboru naturalnego, wczywszy inteligencj (przy czym, nawiasem mwic, nie ma wymogu, by na przykad myszy zadaway sobie pytanie, czy s inteligentne), wytyczenie ostrej linii
demarkacyjnej moe by trudne. Podobne podejcie pasowaoby najlepiej do problemu wyonienia si wiadomoci. Pewni filozofowie mog sdzi, e jzyk jest konieczny do wiadomej refleksji, lecz Paul M. Churchland znakomicie wykaza suszno twierdzenia, e poznanie prewerbalne ma pierwszestwo przed werbalnym w wypadku niemal wszystkich kategorii naszego
poznania (Paul M. CHURCHLAND, Mechanizm rozumu, siedlisko duszy. Filozoficzna podr
w gb mzgu, prze. Zbigniew Kara, Fundacja Aletheia, Warszawa 2002, s. 162). Atutem naturalizmu jest umoliwienie przyszych bada porwnawczych nad zwierztami, ktre pozwoliyby
na lepsze zrozumienie procesu podejmowania decyzji przez ludzi dziki zaobserwowaniu, czym
116
wyjanienia Cricka jest to, e pozostawia bez odpowiedzi gwny problem filozoficzny. Jeeli nie jestemy panami samych siebie, to jak moemy by odpowiedzialni za swoje dziaania?
Naturalici podjli kilka prb obejcia tego problemu. Omwi niektre
z najwaniejszych. Podejcie do powszechne wrd naukowcw (w przeciwiestwie do zawodowych filozofw) polega na analizowaniu determinizmu
pod wzgldem praktycznym. Przykadowo E.O. Wilson opisuje wiele zdolnoci
poznawczych pszczoy miodnej: posiada pami, zna por dnia, uczy si pooenia oraz jakoci kilku pl kwiatowych, a take reaguje gwatownie i w sposb nieoczekiwany na wyzwania fizyczne. Pszczoa tym samym
zdaje si dziaa w sposb wolny, lecz i tym razem, jeeli zebralibymy ca dostpn
wiedz o fizycznych waciwociach malekich przedmiotw, ukadzie nerwowym
owadw, cechach zachowania si pszcz i historii osobniczej tej wanie pojedynczej
pszczoy i jeeli ponownie posuylibymy si najwysz technik analizy komputerowej, moglibymy przewidzie tor lotu pszczoy z dokadnoci wykraczajc poza granice czystego przypadku. 9
Wniosek jest taki, e dla ludzkich obserwatorw uywajcych takich technik przyszo pszczoy jest do pewnego stopnia zdeterminowana: tak, jak
przedstawia si to umysowi pszczoy, cakowicie odcitej od tego rodzaju
ludzkiej wiedzy, ma ona woln wol. 10
Co si tyczy istot ludzkich, jestemy tak nieporwnanie bardziej skomplikowani ni pszczoy, e
szczegowo przewidzie zachowanie si osobnika ludzkiego w najbliszej przyszoci
mona by jedynie dziki technikom przekraczajcym granice naszej dzisiejszej wyobrani, a ich stworzenie wykraczaoby zapewne poza moliwoci dajcej si pomyle inteligencji. Pod uwag naleaoby wzi setki lub tysice zmiennych, a najmniej-
117
sza niedokadno w wypadku ktrejkolwiek z nich mogaby atwo ulec wyolbrzymieniu i zmieni obraz dziaania caego umysu czy jego czci. 11
Wilson proponuje take odpowiednik Heisenbergowskiej zasady nieoznaczonoci. Zgodnie z zasad Wilsona obserwacje ludzkiego zachowania zmieniaj to zachowanie. Podejrzewam, e naraa si on na bd analogiczny jak przy
twierdzeniu, e nigdy nie bdziemy w stanie odkry istoty ycia, poniewa badajc j, wywoujemy w niej zmian. W kadym razie wszystkie te powody prowadz Wilsona do przyjcia, e aden ukad nerwowy nie moe zgromadzi wystarczajcej wiedzy o umyle, aby pozna wasn przyszo, zapanowa nad
losem i w tym sensie wyeliminowa woln wol. 12 W konsekwencji ty i ja jestemy wolni i odpowiedzialni w tym fundamentalnym sensie, e szczegowe
losy pojedynczych osobnikw nie mog by [] przewidziane czy to przez nich
samych, czy przez innych ludzi. 13
Oczywicie nie jest to rwnoznaczne ze stwierdzeniem, e nie moemy
przewidzie oglnych tendencji w zachowaniu lub co rzeczywicie jaka konkretna osoba prawdopodobnie uczyni. Przedmiotem zainteresowania Wilsona
jest zdolno przewidywania przekraczajca moliwo ustalenia prawidowoci
statystycznych. Na korzy naukowego aspektu analizy Wilsona przemawia
dwadziecia kolejnych lat wielkich sukcesw neuronauk. Jak wyjania Paul
Churchland, mzg jest ukadem nieliniowym, to znaczy ukadem, ktry
odznacza si tym, e w pewnych okolicznociach najmniejsze rnice zaistniae w jego
teraniejszym stanie mog szybko ulec spotgowaniu i przerodzi si w olbrzymie rnice w jego stanie w najbliszej przyszoci. A poniewa nigdy nie moemy mie nieskoczenie dokadnych informacji o biecym stanie jakiegokolwiek ukadu fizycznego, tym bardziej tak skomplikowanego jak ludzki mzg, jestemy skazani na to, e bdziemy mieli zawsze ograniczone moliwoci przewidywania przyszych zachowa
tego ukadu, nawet jeli istniej jakie nienaruszalne prawa rzdzce tymi zachowaniami i nawet jeli te prawa dobrze poznamy. 14
11
12
13
14
118
Przeprowadzona przez Wilsona analiza praktyczna zrwnuje zatem determinizm z przewidywalnoci oraz ukazuje, w jaki sposb doskonaa przewidywalno jest niemoliwa do osignicia w praktyce. Pierwsza cz jego analizy nie
jest bynajmniej niedorzeczna. Jedn z najstarszych odmian Problemw Wolnej
Woli jest wanie ta dotyczca predestynacji: jeli Bg ju wie, jakiego dokonamy wyboru, to w jakim sensie moemy mwi, e jestemy wolni? Podobna
metafizyka wolnej woli mogaby by zgodna z pogldami tych filozofw, ktrzy wzili sobie do serca pogld Einsteina, e czas jest zudzeniem. W oglnej
teorii wzgldnoci wszystkie zdarzenia opisywane s przez cztery wsprzdne,
a czas jest jedn z nich. Czas staje si obiektywn wsprzdn niezalenie od
tego, czy na poziomie fenomenologicznym opisujemy przeszo, teraniejszo, czy przyszo. Moemy przez to powiedzie, e czas jest ju ustanowiony: nie moe by nic poza tym, co jest. Jeli chodzi o nas, to nasze przysze
dziaania s tak samo obiektywne jak dziaania przesze. Nie moemy zrobi nic
innego ni jest nam przeznaczone, tak samo jak nie jestemy w stanie zmieni
tego, co ju zrobilimy. Podejrzewam, e fizyka kwantowa doprowadzia do
upadku tego ujcia czasu (tak jak samego determinizmu, o czym pisz niej), ale
tak czy owak jest oczywiste, e istnieje jaki zwizek pomidzy determinizmem
a przewidywalnoci. Na przykad Wittgenstein twierdzi, e z wolnoci wynika
niewiedza na temat tego, co zrobimy (to znaczy przed zastanowieniem si nad
tym). 15
Niemniej determinizm i przewidywalno nie s tym samym. Jak wskazuje
Churchland w dalszej czci fragmentu cytowanego powyej: ukady takie s
cile deterministyczne w tym sensie, e s rzdzone prawami fizyki i chemii,
ale jednoczenie ich zachowania nie jest w stanie przewidzie poza statystycznymi prawidowociami aden ukad poznawczy nalecy do tego samego wiata fizycznego. 16 Problem wolnoci woli dotyczy determinizmu, nie
przewidywania. Jak zauway William James, powodem jest to, e wolno wymaga alternatywnych moliwoci, lecz z perspektywy determinizmu moliwe
jest wycznie to, co si zdarza. Ale wwczas [] jaki sens miaoby potpia15
Por. omwienie Paula Horwicha w: Paul HORWICH, Asymmetries in Time: Problems in the
Philosophy of Science, A Bradford Book, MIT Press, Cambridge Massachusetts, London
England 1987, s. 204.
16
119
nie siebie za obranie zej drogi, jeli nie wiadomo [], e dobra droga jest
rwnie dla nas otwart? 17 Wanie z tego powodu propozycji Wilsona nie
mona ostatecznie uzna za trafn. W ramach jego praktycznej koncepcji wolnoci woli nasze dziaania mimo wszystko s zdeterminowane, niezalenie od
tego, czy moemy je przewidywa, czy te nie, a wic gdy obieramy z drog,
to w rzeczywistoci waciwa droga postpowania nie stoi dla nas otworem.
S tacy, ktrzy najchtniej umyliby rce od caego tego problemu i zadowolili si pewnym rodzajem praktycznej wolnoci. Na przykad Churchland
upiera si, e zoono mzgu (ktrej skutkiem jest nieprzewidywalno) zapewnia nam zdolno do autentycznie spontanicznego dziaania, do zachowywania si na nieskoczon rnorodno sposobw, i zdolno ta jest bardzo
wana, aczkolwiek:
Byoby nierozsdnie myli tego rodzaju (autentyczn) nieprzewidywalno z tak, ktra jak chciaoby wielu filozofw i teologw byaby konsekwencj wolnej woli.
Termin ten zazwyczaj rozumie si jako pewn ludzk zdolno wykraczajc poza
ustalony porzdek przyczynowy, podczas gdy przedstawiony tutaj dynamiczny obraz
procesw ukazuje, e tkwimy niezachwianie w wiecie rzdzonym przyczynowoci. 18
120
tem zrozumie, dlaczego nadzwyczajny sukces fizyki kwantowej nie rozstrzygn sprawy. Fizyka kwantowa, przynajmniej w jej ortodoksyjnej interpretacji,
mwi nam, e na najbardziej fundamentalnym poziomie przyroda ma charakter
probabilistyczny, nie z powodu niewiedzy (jak kae uzna tradycyjna interpretacja prawdopodobiestwa w naukach przyrodniczych), ale ze wzgldu na podstawow wasno fizyki. Nie jest to rwnoznaczne ze stwierdzeniem, e we
Wszechwiecie nie ma adnych procesw lub praw deterministycznych. Oznacza to raczej zaprzeczenie, i wszystkie zjawiska s zdeterminowane. Wynik ten
budzi nadziej, e umys nie jest cakowicie zdeterminowany i e by moe
mimo wszystko jest miejsce dla wolnej woli. Jak jednak przekonamy si w niniejszej czci, nadzieja ta jest ponna.
Zasadniczo indeterminizm kwantowy wprowadza si do tego sporu na dwa
gwne sposoby. Pierwszy polega na tym, e istnieje (niematerialny) umys, ktry jako oddziauje z mzgiem na poziomie kwantowym. W tym sensie fizyka
kwantowa moe wspiera dualizm metafizyczny (lub dualizm substancji), to jest
pogld, e umys i materia nale do odrbnych rzeczywistoci lub wymiarw. Przypuszczam, e to mia na myli Churchland, * gdy szyderczo wypowiada si o ludzkiej zdolnoci, ktra mogaby przekracza porzdek przyczynowy. Dualizm ten moe przybra trzy formy. Wedug pierwszej umys oraz jego
fizyczny korelat (czy to mzg, czy cay orodkowy ukad nerwowy) istniej
w rwnolegych wymiarach: cokolwiek dzieje si w umyle, ma to swj odpowiednik w mzgu. W ramach drugiej umys jest epifenomenem mzgu, czym
*
(Przyp. tum.) Tre oryginau jest w tym miejscu nastpujca: [] this is what Churchland had in mind (no pun intended). W nawiasie, opuszczonym w polskim przekadzie, Munvar
wskazuje na niezamierzon gr sw, ktra polega na tym, e Churchland, przyjwszy stanowisko
materialistyczne, stanowczo atakuje wszelkie koncepcje niematerialnego umysu. Wedle Churchlanda nie istnieje aden umys, a pojcie to naley wyeliminowa z jzyka nauki. Dwuznaczno zwizana jest tutaj z angielskim zwrotem to have something in mind, ktry mona odczyta zarwno jako mie co w umyle (w tym kontekcie brzmi to zabawnie, skoro Churchland
odrzuca istnienie umysu), jak te jako mie co na myli. W jzyku polskim nie mona jednak
poprawnie powiedzie to mia w umyle Churchland, dlatego naleao zastosowa przekad to
mia na myli Churchland, ktry eliminuje wspomnian dwuznaczno angielskiej wersji tekstu.
121
19
Inna moliwo polegaaby na tym, e niefizyczny umys w jaki sposb dokonuje redukcji paczki falowej. Zawsze miaem trudnoci ze zrozumieniem tego rodzaju sugestii.
122
20
Por. Rick GRUSH and Patricia S. CHURCHLAND, Gaps in Penroses Toilings, Journal of
Consciousness Studies 1995, vol. 2, no. 1, s. 10-29.
21
Por. Ilya PRIGOGINE, Kres pewnoci. Czas, chaos i prawa natury, prze. Iwona Nowoszewska i Piotr Szwajcer, Nauka u progu trzeciego tysiclecia, t. 18, Wydawnictwa W.A.B. i CiS,
Warszawa 2000.
123
wasnoci tego ukadu. Jestem przekonany, e zaproponowana przez Prigoginea interpretacja ukadu czsteczek gazu jest otwarta na dyskusje. Jednak
istotne jest to, czy mzg przejawia t siln wasno emergencji, a wedug mnie
przejawia. Istotnie, jak zobaczymy poniej, to wanie mzg stanowi janiejszy
przykad silnej emergencji. Prigogine utrzymywa, e przynajmniej w ukadach
dalekich od stanu rwnowagi moemy przewidywa w zasadzie jedynie wasnoci statystyczne, a tym samym prawdopodobiestwa staj si fundamentaln
wasnoci przyrody. Podejrzewam, e opracowujc t koncepcj indeterminizmu wynikajcego z chaosu i niestabilnoci, Prigogine nie dostrzeg subtelnego
rozrnienia pomidzy przewidywalnoci a determinizmem, lecz w tym artykule nie ma miejsca na dokadniejsze rozpatrzenie jego do skomplikowanej
analizy. 22
Niemniej wemy pod uwag, e mzg posiada okoo 100 bilionw modyfikowalnych pocze synaptycznych, e kade z tych pocze moe przyj
wielk ilo wag synaptycznych, a wartoci tych ostatnich zale nie tylko od
sygnau sensorycznego napywajcego na przykad do synapsy neuronu oraz od
struktury neuronu, lecz take od oddziaywa z innymi neuronami. Ponadto rdem tych oddziaywa nie s jedynie setki czy nawet tysice ssiednich neuronw, lecz take neurony pooone w oddalonych czciach mzgu, ktre poczone s ptl sprzenia zwrotnego z rozpatrywanym neuronem (rzeczywicie,
jak wskazuje Paul Churchland, czsto te poczenia neuronalne, ktre nazywa
on drogami nerwowymi zstpujcymi (descending pathways) lub zwrotnymi
(recurrent pathways), * s liczniejsze ni te przenoszce informacj ze zmy22
Prigogine argumentowa za Poincarm, e rezonanse atemporalne uniemoliwiaj cakowanie po trajektoriach ruchu czsteczek gazu. O ile to prawda, nadal musimy rozway, czy ta
niecakowalno jest rwnoznaczna z zasadnicz nieprzewidywalnoci. Lecz nawet jeli przyj miemy, e tak jest, to nie moemy wnioskowa, i z niecakowalnoci wynika indeterminizm. Jak
ju widzielimy, indeterminizm nie wynika rwnie z samej nieprzewidywalnoci.
*
(Przyp. tum.) Pierwsze okrelenie nie wystpuje w tekcie oryginalnym, jednak w jzyku
polskim przyjo si uywa dwa terminy: drogi nerwowe zstpujce (descending pathways)
i drogi nerwowe zwrotne (recurrent pathways), przy czym obecnie najczciej stosuje si ten
pierwszy termin, za od drugiego powoli si odchodzi (por. np. CHURCHLAND, Mechanizm rozumu, s. 113-115). Odnonie do kwestii terminologicznych dotyczcych drg nerwowych por. te
np. Bogusaw K. GOB, Anatomia czynnociowa orodkowego ukadu nerwowego, wyd. 5 zm.,
Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004, s. 19; Bogdan SADOWSKI, Biologiczne mechanizmy zachowania si ludzi i zwierzt, wyd. 2 zm., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
124
sw). W rezultacie ukady lub sieci w mzgu osigaj tymczasowe stany stabilnoci dziki obiegowi licznych tymczasowo powstaych wag synaptycznych
oraz dziki regulowaniu ich w taki sposb, by byy dostosowane do aktualnych
potrzeb. Stan neuronalny jest wic emergentny w tym sensie, e nie jest on determinowany wycznie przez konstytuujce go wagi pocze synaptycznych.
Stan neuronalny jest emergentny rwnie w tym sensie, e wagi synaptyczne
czciowo zale take od samego stanu neuronalnego. Lecz pomimo tego, e
sieci neuronowe najwyraniej speniaj kryteria Prigoginea, kade omawiane tu
oddziaywanie podlega prawom deterministycznym. Jak wskazuje poprzedni cytat z Churchalnda, powinno si zatem uzna, e takie sieci funkcjonuj w obrbie porzdku przyczynowego. Mzg jest zarwno nieprzewidywalny, jak i deterministyczny.
Gdyby jednak nasze dziaania byy wynikiem procesw indeterministycznych, przypadku, zwolennicy wolnej woli musieliby stawi czoa najbardziej
niepodanemu odkryciu: przypadek rwnie jest niezgodny z woln wol. Jak
wskazywa Reid, a pniej Hume, jeli nasze dziaania s wynikiem przypadku,
to nie mamy nad nimi adnej kontroli, przeto naprawd nie s one nasze. Ujmujc rzecz sowami Garyego Watsona: tym, co niszczy wolno [] jest brak
samostanowienia, bdcy wynikiem zarwno moliwoci, e wola jest zdeterminowana przez inne zdarzenia lub stany rzeczy, jak i moliwoci, e wola w ogle nie jest zdeterminowana. 23 Watson identyfikuje nastpnie prawdziw natur
omawianego problemu: wymg negatywny, e wola nie moe by uwarunkowana przyczynowo przez poprzedzajce zdarzenia, jest podyktowany wymogiem pozytywnym, aby wola bya determinowana przez ja. 24
Naturalici, a w szczeglnoci naukowcy, szukali w zym miejscu, ich poszukiwania zostay wypaczone przez nacisk na tylko jeden lub dwa aspekty problemu: przewidywalno, determinizm lub oba. Naszym zadaniem powinno by
natomiast dostarczenie naturalistycznego wyjanienia, w jaki sposb ja deter2005, s. 83.
23
Gary WATSON, Free Will, w: Jaegwon KIM and Ernest SOSA (eds.), A Companion to
Metaphysics, Blackwell Companions to Philosophy, vol. 7, Blackwell Publishers, Oxford UK,
Malden, Massachusetts USA 1994, s. 178 [175-182].
24
125
Rozwizania filozoficzne
Wielu filozofw nauki ma tendencj do ignorowania problemu wolnej woli,
gdy sdz oni, e Hume ju dawno temu go rozwiza. Nie zgadzam si z nimi.
Pierwsze posunicie Humea polegao na podwaeniu pojcia Koniecznoci
(nieuchronnoci, ktra zdaniem Jamesa stanowi nieodczn cz determinizmu). Nasza idea koniecznoci oraz przyczynowoci, powiada Hume, ma swoje rdo wycznie w widocznej w dziaaniach przyrody jednostajnoci (uniformity); przedmioty podobne stale si tu ze sob cz, a przyzwyczajenie urabia
umys tak, i z istnienia jednego przedmiotu wnioskuje si o istnieniu drugiego. 25 Mylimy si przeto, gdy sdzimy, e spostrzegamy co w rodzaju koniecznego zwizku pomidzy przyczyn a skutkiem. 26 Jest to bardzo istotne,
bowiem regularno ludzkich zachowa ma zasadnicze znaczenie dla ycia spoecznego. Rzeczywicie, pyta Hume: Gdzieby podziay si podstawy etyki,
gdyby okrelone cechy ludzkie nie byy zdolne w sposb ustalony i pewny wywoywa okrelonych uczu i gdyby uczucia te nie miay staego wypywu na
postpowanie? 27 Mylimy si zatem, gdy sdzimy, e istnieje jaka rnica pomidzy skutkami wynikajcymi z si materialnych, a skutkami wywoanymi
przez myl i rozum. 28 Jak uj to Hume: wnioskowanie oparte na dowiadczeniu i rozumowanie dotyczce postpowania innych ludzi przenika tak dalece ycie ludzkie, i nie ma chwili, w ktrej by si nim nie posugiwa kady czowiek,
25
Dawid HUME, Badania dotyczce rozumu ludzkiego, prze. Jan ukasiewicz i Kazimierz
Twardowski, Biblioteka Klasykw Filozofii, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
1977, s. 100. Fragmenty cytowane w tym eseju pochodz z czci I i II rozdziau VIII wspomnia nej ksiki.
26
27
28
126
o ile nie pi. 29 Lecz w obu przypadkach o adnego rodzaju zwizku przyczynowym nie wiemy nic prcz tego, e przedmioty stale si ze sob cz, i e
w lad za tym umys z jednego wnioskuje o drugim. 30
Hume argumentowa, e rozwizania nie mona znale, pki [] pochopnie mniemamy, e mamy jak dalej idc ide koniecznoci i przyczynowoci,
gdy chodzi o dziaania przedmiotw zewntrznych, 31 natomiast w przypadku
ludzkiego dziaania takiego [koniecznego] zwizku nie czujemy. 32 Gdy zdamy sobie spraw, e to samo pojcie przyczynowoci stosuje si do obu przypadkw oraz e w przyczynowoci rzeczywicie nie ma niczego koniecznego, to
bdziemy mieli moliwo znalezienia rozwizania. A rozwizanie to jest proste: gdy gruntownie zastanowimy si nad pojciami przyczyny i skutku, dostrzeemy midzy nimi niewinny zwizek, ktry nie niweczy wolnoci dziaania.
Konflikt midzy przyczynowoci a wolnoci powstaje z powodu naszego pochopnego osdu na temat przyczynowoci, jak rwnie z powodu dodatkowego
nieporozumienia, polegajcego na tym, e przeciwstawiamy wolno koniecznoci, a nie wolno przymusowi. Hume pody za Hobbesem twierdzc, e
poprzez wolno, gdy odnosi si ona do dziaa dobrowolnych, moemy []
jedynie rozumie mono dziaania lub niedziaania stosownie do determinacji
woli; co znaczy, e jeeli chcemy si nie rusza, moemy si nie rusza; jeeli
chcemy poruszy si, moemy i to uczyni. 33 Tym samym kwestia zostaa rozstrzygnita, bowiem ta hipotetyczna wolno przysuguje wedug zgodnego
i powszechnego zdania wszystkim, ktrzy nie s wizieni i zakuci w kajdany. 34
Rozwizanie Humea zostao przyjte przez rozmaitych filozofw. Na przykad Mill twierdzi, e jeli nawet rozum odrzuca, to wyobrania zachowuje
poczucie jakiego bardziej intymnego zwizku, jakiego szczeglnego powiza29
30
31
32
33
34
127
35
John Stuart MILL, System logiki indukcyjnej i dedukcyjnej, t. 2, prze. Czesaw Znamierowski, Biblioteka Klasykw Filozofii, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962,
s. 539-540.
36
37
128
przeto wierzy w aden tajemniczy przymus albo magiczne zaklcia, by zrozumie, e determinizm nie pozostawia adnych moliwoci wyboru. Poza tym
moemy zda sobie spraw, e problem ten nie powstaje w wyniku pomieszania
ze sob praw przyrody oraz praw stanowionych, to znaczy z przypisywania prawom przyrody (lub przyczynowoci) przymusu. Wrcz przeciwnie, prawo zwizane z przymusem moe da nam wymwk lub usprawiedliwienie, gdy nie postpimy inaczej, lecz rzadko, o ile kiedykolwiek, przypisujemy mu charakter
uniwersalny. Czasami nie przestrzegamy takiego prawa, a s prawa, ktrych nie
przestrzega wikszo ludzi (na przykad ograniczenia prdkoci pojazdw).
Problem dziaania w zgodzie z prawem przyrody (ktrego nie moemy unikn)
w istocie polega na tym, e zaliczani jestemy do tej samej kategorii, co kula
rozbirkowa, niezalenie od tego, jak wyjtkowi i wolni si czujemy. Einstein
napisa kiedy, e
Gdyby Ksiyc, podczas swego wiecznego ruchu dookoa Ziemi, mg mie wiadomo samego siebie, byby z pewnoci gboko przekonany, e porusza si z wasnej
inicjatywy, w wyniku jednej, podjtej raz na zawsze decyzji. 38
Przymus moe nas uniewinnia, lecz pozwala nam pozosta istotami moralnymi. Jeli czowiekowi, ktremu do gowy przystawiono bro, kae si kogo
zabi, a ten to zrobi, usprawiedliwiamy go. Ale jeli zosta on zrzucony z wysokiej wiey i spadajc kogo zabi, kwestia usprawiedliwienia w ogle si nie pojawia, bowiem bycie spadajcym ciaem zupenie nie naley do sfery moralnoci. Dlatego naleyta waga znacze sw, o jakiej mwili Hume, Mill
i Schlick, nijak nie przyczynia si do rozwizania problemu wolnej woli. To determinizm tworzy ten problem, wanie dlatego, e najwyraniej zrwnuje on
nasze dziaania z zachowaniem spadajcych cia a dokadniej ze wzgldu na
to, e gdy dziaamy niewaciwie, to najwidoczniej waciwa droga nie stoi
przed nami otworem.
Nie jest prawdopodobne, aby jakie dalsze lingwistyczne analizy logiki
wolnoci i odpowiedzialnoci znaczco polepszyy sytuacj. Powodem jest po
prostu to, e taka analiza ostatecznie naley do fenomenologii tego zagadnie38
129
nia, nawet jeli ogranicza si do poziomu dyskursu, a w dyskusji, w ktrej wyzwanie polega na wykazaniu, e wolno woli nie jest zudzeniem, odwoania
do takiej fenomenologii w najlepszym razie s sporne, za w najgorszym popeniany jest bd petitio principii. Wyobramy sobie niezwykle zaawansowanego androida, ktry bezwiednie przez radio otrzymuje ode mnie polecenia,
jak ma si zachowywa (do tego przykadu pasowaby take odpowiednio okablowany czowiek). Wedle Crickowskiego wyjanienia mzgu android jest
wiadomy wycznie decyzji (wsta, usid i tak dalej), a nie subtelnej pracy
mechanizmw w jego mzgu (Crickowskich oblicze). Jednak, w przeciwiestwie do mojego, mzg androida znajduje si pod wpywem sygnaw radiowych, a decyzje, ktre podejmuje, wybieram ja. Jeli ka mu pozosta w spoczynku, zrobi to; jeli ka mu si poruszy, te to zrobi. Oznacza to, e nic nie
zapobiegnie wykonaniu przeze dziaania, ktre z perspektywy jego wiadomoci jest wynikiem decyzji podjtej przez jego mzg jego wol gdy nie
jest on winiem zakutym w kajdany, jak twierdzi Hume. Uywajc poj
Hobbesa, mona powiedzie, e gdy chce czego, ma moliwo zrobienia
tego. Android jest przeto panem samego siebie, poniewa jeli tylko zechce,
moe dziaa lub powstrzyma si od dziaania. 39 Tym samym android moe
speni to, co wedug Hobbesa, Humea, Milla oraz Schlicka rozumiemy
przez wolno woli, ale w istocie nie jest istot woln, gdy jego wol determinuj ja.
By moe inne analizy pojciowe i lingwistyczne mog wykry inne wane
znaczenia dotyczce wolnoci i odpowiedzialnoci, lecz nie posuniemy si
zbyt daleko do przodu w prbie rozwizania naszego problemu, dopki tak bardzo pogardzany metafizyk wolnej woli bdzie mg twierdzi, e nasza wola
jest zdeterminowana przez co innego od naszej jani.
Wniosek ten rozszerza si na inne odkrycie lingwistycznej filozofii, mianowicie na twierdzenie, e nie istnieje aden problem wolnej woli, poniewa jzyk determinizmu stosuje si poprawnie do przedmiotw materialnych, podczas
gdy jzyk myli, ktry przypuszczalnie obejmuje pojcia takie jak wolno i od39
Thomas HOBBES, Of Liberty and Necessity; przedruk w: D.D. RAPHAEL (ed.), British Moralists: 1650-1800, vol. 1. Hobbes-Gay, Oxford University Press, Oxford 1969, s. 61-70 (cyt za:
WATSON, Free Will, s. 176).
130
Naturalizm a samostanowienie
Powstaje pytanie, czy ja moe determinowa wol? Sdz, e tak e
wola zazwyczaj jest tak determinowana. Sdz take, e gdy przyjmiemy podejcie naturalistyczne, zrozumiemy, w jaki sposb si to dzieje. W tej czci
przedstawi zarys takiego podejcia. Mam nadziej, e zrobi to wystarczajco
szczegowo, by zarys ten mg stanowi dobre pierwsze przyblienie.
Zacznijmy od naturalistycznego wyjanienia jani. Wikszo istot ywych,
jeli nie wszystkie, posiada przynajmniej prymitywne poczucie wasnego ja.
Przykadowo organizm jednokomrkowy jest tak zorganizowany, by odrnia
to, co jest jego czci, od tego, co ni nie jest. Rzeczywicie, wikszo bakterii zidentyfikuje komrki inwazyjne i uyje rozmaitych rodkw chemicznych,
aby zniszczy takich intruzw. W pewnym prymitywnym sensie moemy powiedzie, e organizmy potrafi odrni wasn ja od tego, co ni nie jest.
40
41
131
132
133
44
45
134
135
136
Gonzalo Munvar
A Naturalistic Account of Free Will (I)
Summary
The aim of this paper is to argue that naturalism is consistent with free will. Many philosophers claim that if determinism is true, and thus we are not really free agents, then we are
not morally responsible. This problem of free will would then seem to be particularly
pressing for naturalism, since naturalism considers human beings to be arrangements of
matter, and therefore many scholars expect it to be consistent with determinism. Several
scientific writers who have touched on the subject, including Francis Crick and E.O. Wilson, have tried to explain the phenomenology of free will (our feeling that we are free
agents) on biological terms, while arguing that the human brain is so complex that the predictability of individual human action is practically impossible. Such solutions fail, how-
137
ever, because determinism and predictability are not the same thing. Chaotic phenomena,
for example, may be unpredictable, but they are still deterministic. So the most these interesting scientific proposals can show is that free will is an illusion. But if free will is an illusion, so is moral responsibility.
This paper will also explain why appeals to quantum indeterminism, which underlies presumably deterministic science, are not much help either. Nor can the problem be dismissed
as Hobbes, Hume, Schlick and others have tried to do, by pointing to a linguistic confusion
between the practical inevitability of natural law and the compulsion of social laws, nor by
some further linguistic analysis. This paper develops Gary Watsons suggestion that the
question of free will is rather whether our actions can be determined by the self. The self, it
will be seen, turns out to be (largely) the brain, and the brain does indeed determine the individuals actions. Even though the laws of physics and chemistry apply in the brain, and
even though all sorts of external influences leave their imprint on the brain, each brain is
sui generis and has its own set of emergent laws that pit the organism as an independent
entity vis--vis the world.
This is enough independence from the world, in any event, to justify the conclusion that the
brain (the self) does determine its own actions, and thus that, under normal circumstances,
the individual is morally responsible. The most important of the reasons discussed in the
paper is the existence of strong emergence in brain processes. The first level of emergence is the well-known fact that the components of a brain process (e.g., electrical pulses
sent by the retina to the brain) do not guarantee a particular experience. The stronger level
of emergence is that the brain networks affect the individual components of the networks
(e.g., synaptic weights). Thus a neural state is emergent in the sense that the weights of the
synaptic connections that constitute it are not sufficient to determine it, and also emergent
in the sense that those weights are also partially dependent on the neural state itself.
Keywords: free will, evolutionary naturalism, determinism, predictability, self, brain, selfdetermination, quantum indeterminism, deterministic chaos, strong emergence, moral responsibility.
Sowa kluczowe: wolna wola, naturalizm ewolucyjny, determinizm, przewidywalno,
ja, mzg, samostanowienie, indeterminizm kwantowy, chaos deterministyczny, silna
emergencja, odpowiedzialno moralna.