Mioszbiblijnyoczamiteologa

TheBiblicalMioszSeenbyaTheologian

byKarinaJarzyska

Source:
SecondTexts(TekstyDrugie),issue:3/2010,pages:93103,onwww.ceeol.com.

Jarzyska

Miosz biblijny oczami teologa

Miosz biblijny oczami teologa

ks. W. Felski Biblijne przekady Czesawa Miosza. Studium filologiczno-egzegetyczne,

Bernardinum, Pelplin 2008, Jak zauwaa Felski, jego praca zbiega si z30.
rocznic pierwszej publikacji przekadu biblijnego Miosza, czyli Ewangelii
wg w. Marka wZnaku 1977 nr 281/282, atake Eklezjasty wTygodniku
Powszechnym 1977 nr 1468 i1469. Kolejne publikacje (pierwodruki): ditions
du Dialogue, Pary 1979; Treny, Tygodnik Powszechny 1980 nr 44; Ksiga Hioba,
ditions du Dialogue, Pary 1980; Pie nad Pieniami, Twrczo 1981 nr 2; Ksigi
Piciu Megilot, ditions du Dialogue, Pary 1982 (Ksiga Ruth iEstery); Ksiga
Mdroci, Tygodnik Powszechny 1982 nr 50; Apokalipsa, Tygodnik Powszechny
1984 nr 36. Wydanie zbiorcze: Cz. Miosz Ksigi biblijne. Przekady zjzyka greckiego
ihebrajskiego, Krakw Wydawnictwo Literackie 2003 (cytowane dalej jako KB).

ks. W. Felski jest take autorem recenzji pojedynczych przekadw Miosza: tego
Dyskretny urok eschatologii. Apokalipsa w. Jana wtumaczeniu Czesawa Miosza,
Akcent 2005 nr 4, s. 10-22; Ksiga Hioba wtumaczeniu Czesawa Miosza, Tygiel
Kultury 2004 nr 7/9, s. 70-80 (przedruk w: Zeszyty Naukowe Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego 2005 nr 1, s. 21-45).

93

Dziesi przekadw ksig biblijnych dokonanych przez Czesawa Miosza

wlatach 1975-1984 doczekao si niedawno swej pierwszej monografii1. Jej autor,
ksidz Wiesaw Felski, podj si refleksji nad kilkoma pytaniami, jakie stawia to
dzieo translatorskie2. Jak deklaruje we wstpie do swojej pracy, najbardziej interesowao go w jaki sposb autor Traktatu teologicznego przetumaczy wybrane przez
siebie utwory biblijne oraz jak interpretuje ich tre? (s. 8). Z tak postawionym
problemem nieuchronnie zwizane s rwnie inne zagadnienia: jakie miejsce
zajmowaa Biblia wyciu itwrczoci Miosza? Dlaczego j tumaczy iczemu
wtakim akurat wyborze? Co interesowao noblist wpoetyce biblijnej ijakie cechy polskiego stylu biblijnego pragn pielgnowa? I wkocu jak sytuuje si

Roztrzsania i rozbiory

94

projekt poety na tle innych powojennych przekadw biblijnych na jzyk polski

ijaka jest jego recepcja? Niewielkie szkice rozwaajce te zagadnienia okalaj niejako gwn (objtociowo) cz ksiki analiz wybranych wersetw, pochodzcych zkadej ztumaczonych przez Miosza ksig.
Wanie owa cz analityczna stanowi owartoci ksiki Felskiego dotychczasowe omwienia przekadw biblijnych autora Ziemi Ulro rzadko przyglday
si ztak bliska pracy poety. Do wyjtkw nale artykuy Jacka Salija3, Marka
Kucay4, Jana Kantego Pytla5, Marka Pieli6 ianaliza wersetu 11 zPsalmu 29 pira
Jana Boskiego7, przy czym jedynie ksidz Salij zaj si wicej ni jedn zprzeoonych ksig8. Felski nie pomija adnej znich, dziki czemu Ksigi piciu Megilot iKsiga Mdroci wprzekadzie Miosza zostaj poddane krytycznej lekturze po raz pierwszy.
3

J. Salij O biblijnych przekadach Miosza, Wi 1981 nr 3, s. 77-85. Lektura

porwnujca zoryginaem irozwizaniami Biblii Tysiclecia ksigi: Psalmw,
Hioba, Eklezjasty, Treny Jeremiasza, Ewangeli wg w. Marka (wnioski na korzy
Miosza).

M. Kucaa Jzyk ma nienagannego. O kilku cechach Ksigi Hioba wprzekazie Czesawa

Miosza, Roczniki Humanistyczne 1982/1983 z. 6. Wniosek zanalizy statystycznej
3000 sw zprzekadu Miosza porwnanych zanalizami Ogniem imieczem
iwspczesnego jzyka mwionego ipisanego: zrnicowane sownictwo,
wyrane zblienie do najbardziej naturalnej odmiany mowy: jzyka potocznego,
urozmaicony szyk wyrazw wzdaniach, paralelizmy skadniowo-wersyfikacyjne,
nieschematyczno, dostosowanie formy do treci, atake inne cechy, tu nie
omwione skadaj si na artyzm jzykowy Mioszowego tumaczenia Hioba (s. 96).

J.K. Pytel Czesawa Miosza przekad Apokalipsy czytany przez biblist, Poznaskie
Studia Teologiczne 2000. Jest to najbardziej krytyczna spord opublikowanych
ocen przekadw biblijnych Miosza, zarzucajca im gwnie brak wiernoci wobec
tradycji Kocioa katolickiego.

M. Piela Czesaw Miosz jako tumacz Biblii hebrajskiej, Studia Judaica 2005 nr 1/2,
s. 213-239.

J. Boski Zdanie (przekady biblijne Cz. Miosza), Tygodnik Powszechny 1983 nr

14/15, s. 11. Ten sam werset analizuje A. Kempfi wstudium O Mioszowym
tumaczeniu Psaterza isprawie nowoczesnego polskiego jzyka sakralnego, Kalendarz
Ewangelicki (Zwiastun) 1982, s. 249-258.

Inne wane omwienia przekadw Miosza to: Z. Kubiak Nad Bibli Miosza,
Tygodnik Powszechny 1981 nr 25, s. 6; M. Kchmeister Do Mioszowego przekadu
Ksigi Psalmw przyczynek, Poezja 1981 nr 7, s. 62-70; A. Kempfi O Mioszowym
tumaczeniu Psaterza; P. Dybel Miosza przekad Ksigi Psalmw, Nowe Ksiki
1983 nr 11, s. 87-88; J. Frankowski Biblijne przekady Miosza, Wi 1984 nr 1,
s. 35-55; Z.J. Nowak Czesaw Miosz jako tumacz Biblii, Przegld Humanistyczny
1987 nr 7-8, s. 1-14; K. Myszkowski Rytua oczyszczenia (rec.: Ksigi biblijne, Czesaw
Miosz), Kwartalnik Artystyczny 2004 nr 1, s. 126-129; E. Biekowska Miosz
ipsalmy, Zeszyty Literackie 2005 nr 1, s. 71-77; J. Szymik Tumaczy nam Pisma.
Biblijny wymiar twrczoci Miosza, wiat iSowo 2006 nr 1, s. 33-45.

Miosz biblijny oczami teologa

Nie jest to jednak lektura wyczerpujca. Felski wybra do analizy po kilka

wersetw zkadej ksigi (od 3 do 16, razem okoo 70), kierujc si obecnoci
bd interesujcych rozwiza translatorskich (zwaszcza wykorzystujcych rzadkie sownictwo ifrazeologi), bd treci, ktrej przekad mwi co orozumieniu
danej ksigi przez Miosza. Kady zwybranych wersetw badacz porwnuje zsiedmioma innymi przekadami: Bibli brzesk, gdask, Wujka, warszawsk, Tysiclecia, jerozolimsk (la Bible de Jerusalem) iztumaczeniami Izaaka Cylkowa iRomana Brandstaettera. Dostrzega podobiestwa irnice midzy rozwizaniami wybranymi przez Miosza iobecnymi wwymienionych wersjach, wycigajc znich
pewne wnioski. Relacjonuje spory teologiczne ijzykoznawcze toczce si wok
wersetw iposzczeglnych sw. Bierze pod uwag oceny pracy Miosza dokonane
przez wczeniejszych recenzentw. Swoje wnioski na temat wymowy, jak caoci
ksigi przypisywa noblista, umieszcza kadorazowo na do szerokim tle istniejcych bada biblistycznych (nieraz podajc przy tym szereg informacji zbdnych
dla zrozumienia intencji poety, niejako zrozpdu). Omwi teraz pokrtce najbardziej interesujce bd te charakterystyczne efekty jego pracy.
Stosunkowo odkrywcze uwagi interpretacyjne Felski czyni, analizujc przekady ksig wchodzcych wskad grupy piciu zwojw (hebr. megilot). W Mioszowej Ksidze Ruth zwraca uwag na czste regionalizmy, jak stylizacja imion
bohaterw na pochodzce zdialektu (Rt 2, 1-2), obecno uywanego wycznie
na Wileszczynie sowa torp (Rt 3, 7) czy okrelenia na gumnie (Rt 3, 14;
przy czym ta regionalna forma pojawia si tylko tutaj; wpozostaych tekstach biblijnych Miosz uywa wyraenia w gumnie). Tego typu zabiegi miayby wedug
Felskiego wiadczy otym, e poecie zaleao, aby bardziej wyrazicie podkreli
[] wydwik ksigi jako opowieci wywodzcej si zkonkretnego mikroregionu (s. 106). Z kolei Treny Miosz przekada wedug Felskiego tak, jakby odnosi
je bezporednio do swoich dowiadcze wojennych. Badacz wskazuje na konsekwentnie naturalistyczny charakter tego tumaczenia, nieraz kosztem odejcia od
znaczenia oryginalnego. I tak: uMiosza dzieci mr, nie za omdlewaj zgodu (Lm 2, 11), kobiety zamiast by pohabione, jak proponuj istniejce przekady, s jednoznacznie gwacone (Lm 5, 11). Oba te tropy wydaj si do
celne, cho trudno je uzna za pewniki wsytuacji, gdy analizie zostaa poddana
tylko bardzo ograniczona partia tekstu.
Zastanawiajc si nad rozumieniem przez Miosza wymowy Pieni nad Pieniami, Felski wniewielkim stopniu opiera si na wasnej analizie. Zamiast tego przypomina, e sam poeta opowiedzia si wswoim wstpie do tej ksigi za alegorycznym rozumieniem przedstawionej wniej relacji; autor monografii zauwaa jedynie,
e decyzj t potwierdza wpisanie si przez Miosza wtradycj okrelania bohaterw ksigi mianem oblubiecw anie na przykad kochankw co sugeruje
duchowy wymiar ich relacji (oblubiecami byli dla siebie m.in. Jzef iMaria zNowego Testamentu). Badacz zwraca te uwag na bogactwo iprecyzj sztafau jzykowego, jaki wykorzystuje wswym przekadzie Miosz, istwierdza, e wten sposb generowana jest wtekcie atmosfera ekstatycznego upojenia mioci (na przy-

95

Jarzyska

Roztrzsania i rozbiory

96

kad nard, ajer, winograd, sznur karmazynowy, tarasy balsamu; por. s. 99-100). Na
obecno wyszukanego sownictwa wskazuje Felski, omawiajc take przekad Ksigi
Estery. Tym razem nie wyciga std adnych wnioskw izastrzega, e sam Miosz
nie pozostawi nam uwag interpretacyjnych na temat tej ksigi biblijnej.
Spord moliwych interpretacji Eklezjasty Miosz skaniaby si wedug
Felskiego wstron bardziej optymistycznych. Jak czytamy: Posta biblijnego
myliciela wtumaczeniu Miosza przypomina stoickiego mdrca, ktry mimo
dystansu wobec wiata akceptuje go takim, jakim go postrzega (s. 130). Twierdzenie to nie opiera si jednak na analizie rzeczonego tekstu, lecz znw na
znajomoci opinii poety na jego temat. Chodzi wistocie ojedno zdanie, wktrym
Miosz twierdzi, e Ksiga Koheleta przemawia do nas (wspczesnych) szczeglnie silnie, poniewa jestemy niezbyt bogaci wnadziej (KB, s. 433). Stwierdzenie to nie musi jednak oznacza, jak chce Felski, e ksiga ta daje nadziej swym
czytelnikom. Miosz mg przez to rozumie, e nasze rozterki s podobne do
Koheletowych idlatego sigamy po jego dzieo, nawet jeli nie znajdujemy wnim
pocieszenia jest to nawet bardziej prawdopodobne, zwaywszy, e zaraz pniej
wswoim wstpie poeta porwnuje ksig do dramatw Becketta imwi obeznadziejnym fatalizmie Eklezjasty (ktry to fatalizm prawdopodobnie prbowa zagodzi pniejszy redaktor, lecz do nieporadnie; por. KB, s. 433).
Podobnie jak przy omwieniu Ksigi Eklezjasty, zatrzymujc si nad Apokalips, Felski zadaje pytanie, czy Miosz opowiedzia si wswym przekadzie za
bardziej pesymistyczn czy optymistyczn wymow ksigi9. Za drug ztych moliwoci przemawia miaoby zjednej strony modziecze zainteresowanie Miosza katastrofizmem wwersji zabarwionej rysem eschatologicznej nadziei
(s.213)10, zdrugiej za strony takie cechy powstaego przekadu, jak brak trybu
rozkazujcego (na przykad wolabym, eby by zimny albo gorcy zamiast oby
by Ap 3, 15) czy obecno sownictwa niwelujcego dystans [] midzy niebem aziemi (na przykad gos znieba mwi podejd tutaj zamiast wstp tutaj Ap 4, 2). W efekcie, jak stwierdza Felski, przez cao tekstu podskrnie
przewija si swoisty optymistyczny impuls, dyskretny umiech Boga (s. 215), agodniejszy ni winnych przekadach tej ksigi obraz Absolutu.
W przetumaczonej przez poet Ksidze Mdroci Felski zauwaa silne skojarzenie zawartego wtytule pojcia zinnym: mioci. Miosz decyduje si na uycie emocjonalnych sformuowa wodniesieniu do Pani Mdroci, jak j nazywa wswoim
9

Samo postawienie takiego pytania zdradza prymarnie teologiczn perspektyw

badacza. Nieprzypadkowo recenzentem pracy by autor koncepcji
kerygmatycznej krytyki literackiej, M. Maciejewski (patrz: M. Maciejewski aeby
ciao powrcio wsowo. Prba kerygmatycznej interpretacji literatury, Redakcja
Wydawnictw KUL, Lublin 1991).

10

Felski stwierdza, e taka nadzieja jest obecna raczej wpismach Mariana

Zdziechowskiego ni Oskara Miosza ito ten pierwszy miaby wywrze wikszy
wpyw na pniejszego autora Piosenki okocu wiata. Tez t naley jednak uzna
za dyskusyjn.

Jarzyska

Miosz biblijny oczami teologa

Wydaje si, e trzy kluczowe okrelenia ma zUz womawianym tumaczeniu [] ilustruj drog wewntrznej metamorfozy, jak przeszed. Jego pierwotne literalne podejcie do prawa iprzekonanie osamozbawieniu, woparciu owasne uczynki, zostay zburzone przez bolesne dowiadczenie. Historia Hioba winterpretacji Miosza, jawi si wpry-

97

wstpie. Tumaczy: zakochaem si wpiknie jej (podczas gdy Biblia Tysiclecia

daje: staem si mionikiem jej pikna Mdr 8, 2), okrela j jako liczn (podobnie jak ks. Wujek, Mdr 7, 29), wybiera skadni analogiczn do fragmentw Hymnu
omioci w. Pawa (Mdr 7, 24 i9, 6). Wyrazistym owocem tej tendencji jest fragment
Ksigi Mdroci, ktry Miosz przeoy szczeglnie zgrabnie iktry zosta pniej
wyryty na jego sarkofagu: dbao onauk jest mio (Mdr 6, 18). Felski uznaje ten
przekad za najbardziej adekwatn propozycj translatorsk pord polskich przekadw izauwaa, e poszukiwanie koherencji midzy sercem aumysem to wyznacznik twrczoci poety (s. 152). Mona mu przyzna wtym racj.
Mioszowa Ksiga Psalmw zostaa przez Felskiego omwiona najobszerniej
aprzy tym najsurowiej oceniona badacz okrela ten przekad jako troch bezradny, sztywny, pozbawiony polotu ielastycznoci, co skada na karb braku dowiadczenia tumacza (s. 36). Opinia ta pojawia si jeszcze przed analityczn czci rozdziau powiconego tej ksidze inie zostaje pniej waden sposb uzasadniona. Co wicej, wdalszej czci ksiki Felski uznaje za osignicie wybitne
Mioszowy przekad Ewangelii Marka, niepomny faktu, e powsta on wczeniej
ni tumaczenie Psalmw, zatem rnica wjakoci tych przekadw nie moe si
zasadza na rnicy wpoziomie dowiadczenia tumacza. Bardziej zasadny jest
zarzut obecnoci bdw jzykowych zbyt daleko posunitej archaizacji (na przykad wPsalmie 9, 3 Miosz uywa formy rzeczownika imieniowi, rejestrowanej
we wspczesnych sownikach ju nawet nie jako archaizm, ale bd gramatyczny,
s. 39; wPs 19, 11 pojawia si natomiast bdna forma podaszy) lub mijania
si zsensem oryginau (na przykad uwielmoni jako odpowiednik hebrajskiego
tarbe-n, Ps 18, 36). Felski zwraca te uwag na znaczn zaleno rozwiza przyjtych przez noblist od Biblii gdaskiej czy tumaczenia Izaaka Cylkowa. Badacz
zadaje wrcz pytanie, czy nie mamy tu do czynienia zkompilacj istniejcych przekadw Psaterza, iodpowiada, e nie, e to raczej polifoniczno, jak znamy ztwrczoci poetyckiej Miosza. Pojawienie si tej kategorii zaskakuje nas na samym
kocu rozwaa, aprzywoane przez Felskiego nazwiska Julii Kristevej iMichaia Bachtina raczej pogbiaj nasz konsternacj, zamiast przekonywa.
Zastanawiajc si nad tym, jak wymow miaa wedle Miosza Ksiga Hioba,
Felski przypomina fragment rozmowy noblisty zRenat Gorczysk, wktrym
wykada on interpretacj tej ksigi przez Williama Blakea. Wedug angielskiego
poety iwizjonera stanowi ona zapis dojrzewania Hioba do prawdziwej religii, pozbywanie si przez niego pocztkowej pychy ifaszywych pogldw na temat relacji
Boga iczowieka. Jako argument na rzecz przyjcia przez Miosza takiej interpretacji tumaczonego tekstu Felski uznaje wybrane przez poet okrelenia zastosowane
do osoby Hioba: nienaganny wpierwszym wersecie ksigi, anastpnie aujcy
(Hb 42, 6) iwkocu syty dni. Swe rozwaania badacz podsumowuje nastpujco:

Roztrzsania i rozbiory
zmacie przeycia mistycznego, ogoocenia, ktre przynosi wiksze dobro. Hiob po tym
wszystkim staje si czowiekiem wewntrznie dojrzalszym, peniejszym; ju nie ma wnim
lku, niepokoju, e czego nie dopatrzy, e przez swoje roztargnienie mgby cign
gniew Paski. Umiera s y t y. (s. 82-83)

98

Takie podejcie do przekadu Miosza jest kuszce, trudno jednak uzna jego
zasadno za udowodnion przez podobne, bardzo luno oparte na tym, co Miosz
faktycznie zawar wswym przekadzie Ksigi Hioba, uwagi.
Tumaczc Ewangeli Marka, Miosz stawia sobie za cel wypracowanie jzyka
czcego prostot zdostojnoci. Pierwsz ztych cech osign, midzy innymi
unikajc okrele technicznych (czowiek nieczystego ducha majcy zamiast optany Mk 5, 2; kobieta chora na krwi pynienie zamiast na krwotok Mk 5, 25;
guchy iledwo mwicy zamiast guchoniemy Mk 7, 32; por. recenzowana praca s. 178), atake korzystajc zleksyki archaicznej iludowej11. Z kolei dostojno
jzyka Ewangelii Miosz miaby uzyska dziki czstemu stosowaniu praesens historicum, ktry wywouje uczytelnika wraenie, e ma do czynienia ztekstem nie historycznym, ale ponadczasowym, umieszczonym na styku midzy doczesnoci
awiecznoci, bliskim stylistycznie legendzie czy mitowi (s. 182). W tym miejscu
Felski przywouje zupenie znienacka nazwiska Pawa Florenskiego iJurija otmana, nazywajc stworzony przez Miosza tekst literack ikon Jezusa (s. 182). Niezalenie od nieco pokrtnej drogi, jak badacz dochodzi do swego podsumowania
oceny tego przekadu Ewangelii Marka, nietrudno si znim zgodzi, e jest to pikny, poetycki przekad tekstu witego, [a zarazem] najwierniejsze urzeczywistnienie Mioszowej koncepcji hieratycznego stylu biblijnego (s. 184).
Osobne rozdziay Felski powici tematom stosunku Miosza do Biblii oraz
jego koncepcji przekadu biblijnego. Pierwszy znich zawiera zgrabn, syntetyczn prezentacj stanu bada nad tytuowym tematem ksiki, drugi jest obszerniejszy ibogatszy we wasne przemylenia autora. Zawiera mianowicie krytyk Mioszowego rozumienia poetyki biblijnej, zwaszcza idei wersetu biblijnego, do ktrej poeta przywizywa znaczn wag. Felski rozbudowuje wczeniejsz obserwacj ks. Janusza Frankowskiego, e wiedza Miosza na ten temat bya
pobiena iopieraa si niekiedy na niecisych przesankach 12. Poeta postulowa
graficzne wyodrbnienie wersetw, stanowicych wniektrych tekstach oryginalnych zwaszcza Psalmach, Trenach, Pieni nad Pieniami, Eklezjacie, Ksidze
11

Funkcja tych ostatnich nie jest jednak do koca wyjaniona, skoro chwil pniej
Felski pisze, e siganie przez Miosza do tych zasobw polszczyzny miao na celu
urozmaicenie chropawego stylu oryginau, azatem pewne skomplikowanie jego
pierwotnej prostoty.

12

Patrz te: A. Kulawik O wersecie biblijnym, Ruch Literacki 1999 nr 1, s. 19-30.

Kulawik wswej krytyce obejmujcej nie tylko Miosza, ale te popularne definicje
wersetu biblijnego wychodzi od wskazania na rnic midzy form
uporzdkowania stylistyczno-prozodyjnego charakterystyczn dla prozy rytmicznej
(wanie werset) ipoezji (po prostu: wers). Wedug badacza: usatysfakcjonowa nas
Miosz Psaterzem wierszowanym wkostiumie typograficznym wersetu (s. 23).

Jarzyska

Miosz biblijny oczami teologa

Hioba czy Mdroci caostki metryczne. Taka praktyka nie jest jednak spotykana wstaroytnych rkopisach; zkolei zapis supkowy, naruszajcy wedug Miosza naturaln rytmik tekstw biblijnych13, mona odnale wpismach zQumran. Felski cytuje Frankowskiego:
Moemy si wprawdzie zgodzi, e werset biblijny jest archaizacj wprowadzajc pewn specyficzn zwizan zBibli atmosfer, ale mimo to taka archaizacja ihieratyzacja tekstu nie jest zbyt szczliwa, poniewa nie jest ona wduchu samej Biblii, ajest
tylko echem wiekw od szesnastego do dziewitnastego. (s. 222)

13

Niemniej noblista zastosowa t form zapisu wswoich przekadach Eklezjasty

iKsigi Mdroci, tumaczc, e dobrze znosz j ksigi mdrociowe, pisane
raczej dla samotnej medytacji, inaczej ni teksty wykonywane zbiorowo,
prawdopodobnie przy akompaniamencie muzycznym, jak Psalmy (KB, s. 433).

14

O.V. de L. Miosz Kilka sw opoezji, prze. Cz. Miosz, w: Cz. Miosz Prywatne
obowizki, Wydawnictwo Literackie Znak, Krakw 2001, s. 56.

15

Przy tej okazji Felski zauwaa, e powstajcy wkonsekwencji efekt braku

klarownoci wsferze semantycznej, aura tajemniczoci tekstu sprzyjaj odczuciu
obcowania zmedium sakralnym (s. 242).

99

Niewtpliwie wan motywacj skaniajc Miosza do powicenia tak wiele

uwagi tej formie artystycznego uporzdkowania mowy byo odkrycie Psaterza puawskiego, atake fascynacja poezj Walta Whitmana ipogld starszego kuzyna,
Oskara Miosza, zapisany wjego eseju Kilka sw opoezji: Form nowej poezji
bdzie zapewne forma Biblii: swobodnie pynca proza wykuta wwersetach14.
Pisania takich wanie tekstw zpogranicza poezji iprozy prbowa polski
noblista iwtym wietle jego tumaczenia biblijne mona uzna za swoist wprawk do wasnej twrczoci.
Felski rwnie zauwaa t prawidowo idokonuje przegldu twrczoci poetyckiej autora Pieska przydronego pod ktem obecnoci wersetu biblijnego. Najpierw omawia to zjawisko pod wzgldem chronologicznym (przed wojn miaoby
by trudno odnale tak poetyk uMiosza, aw latach 60. rozpoczyna si proces
ubiblijniania jego poezji, by, poczynajc od tomu Miasto bez imienia, werset biblijny zagoci wniej na stae; s. 224-225), nastpnie dokonuje klasyfikacji tego
typu wierszy noblisty pod ktem tematycznym (1. utwory modlitewne, 2. autorefleksyjne, 3. wspomnienia miejsc iosb; 4. refleksje filozoficzne, historiozoficzne). Ta perspektywa lektury twrczoci poety jest niewtpliwe zasadna ipotrzebna, prba dokonana przez Felskiego ma swoje mocne strony, jednak zostaa przeprowadzona zbyt mao metodycznie, by mona j byo uzna za ostateczn.
Podsumowujc swe rozwaania nad koncepcj biblijnego przekadu Miosza,
Felski stwierdza, e dla poety wane byy przede wszystkim dwa kryteria: wierno oryginaowi (std hebraizmy frazeologiczne iskadniowe oraz przyjcie zasady tumaczenia niejasnego przez niejasne 15) iwierno tradycji polskich tumacze Biblii. Tym zaoeniom towarzyszyo przekonanie owysokim stylu jzyka,
wjakim zostay napisane wite ksigi judaizmu ichrzecijastwa, iopotrzebie

Roztrzsania i rozbiory

100

znalezienia analogicznego rejestru we wspczesnej polszczynie. Wszystko to czyni

zMiosza obroc stylu biblijnego, jak nazywa go Felski. Badacz dokonuje przy
tym istotnego spostrzeenia, e taka obrona okazaa si tyle potrzebna, co nieskuteczna. W odrnieniu od poety, wspczeni katoliccy tumacze Biblii na pierwszym miejscu stawiaj komunikatywno tworzonego przez siebie tekstu, dopiero
pniej wierno oryginaowi co spycha na dalszy plan kwestie stylu czy zakorzenienia przekadu wtradycji jzykowej polskich Biblii. Felski stwierdza, e taka
zasada postpowania dominowaa wcaej tradycji tumacze biblijnych, oczym
ma wiadczy pospolity przekad witego Hieronima (tzw. verso vulgata, co jednak tumaczy si jako przekad rozpowszechniony, nie za, jak chce Felski, dostosowany do moliwoci percepcyjnych odbiorcy); podobnie polskie przekady
XVI-wieczne, wktrych nie stosowano archaizacji, czy wrcz fakt, e same ewangelie powstay wniskim, uywanym przez wiele narodw dialekcie koine. Wybierajc wswym przekadzie wysoki rejestr jzyka, Miosz miaby si zatem ustawi od pocztku na straconej pozycji (s. 251).
Niemniej jednak brak kontynuatorw ze strony tumaczy katolickich nie oznacza zupenego braku recepcji projektu Miosza. Poeta znalaz sojusznikw gwnie wrd jzykoznawcw iartystw. Ci pierwsi, doceniajcy subtelnoci jzyka
biblijnego ipostulujcy rozgraniczenie midzy rnymi rejestrami, stylami, tradycjami polszczyzny, mogli odtd powoywa si na autorytet noblisty, by uczyni
swj gos lepiej syszalnym (pierwsze takie gosy zlat 60. i70. wreakcji na ustalenia Soboru Watykaskiego II byy zreguy pomijane przez biblistw). Z kolei
badacze modszego pokolenia czsto zaczynali interesowa si tym tematem pod
wpywem powstaych tumacze wiadczy otym czste przywoywanie postulatw Miosza wpracach zlat 90. (Felski wymienia nazwiska D. Biekowskiej, P.Binka, J. Godynia, S. Koziary, M. Kucay, M. Makuchowskiej, B. Matuszczyk, M. Pieli, B. Szczypiskiej, B. Walczak, L. Warzechy, M. Wojtczak). Jeli chodzi oartystyczne realizacje omawianych tekstw, miay one dotd miejsce na polach literackim, teatralnym imuzycznym16. Najszerszego odbioru doczekaa si niewtpliwie Ksiga Psalmw17. Mimo wszystkich tych pozytywnych zjawisk, wypada
16

Recytacje Ewangelii Marka przez Danut Michaowsk wroku 1980 oraz teje
apokryf scenariusz monodramatyczny Gobica wzaomach skalnych, Kwadrat,
Krakw 2008. Inne adaptacje sceniczne: Hiob (Gdask 1982, Dbrowa Grnicza
1986, Wrocaw 2004), Ksiga Koheleta (Krakw 1982), Psalmy (Lublin 1985). Ukazao
si te kilka pyt zkompozycjami do tumacze Psalmw Miosza (m.in. Leszka
Modera iZbigniewa Ksika).

17

Oprcz wspomnianych wyej realizacji artystycznych, naley wspomnie

oumieszczeniu wersetu 11 zPs 29 na Pomniku Polegych Stoczniowcw wGdasku
(por. B. Burdziej Psalm 29, werset 11 dwie glos: Miosz, Sienkiewicz, Przegld
Powszechny 1988 nr 7/8, s. 198-199) inagrodzie im. Z. Hertza przyznanej
Mioszowi za ten przekad w1979 roku przez parysk Kultur (Felski dostrzega
wtym wiadectwo dobrego odbioru tej pracy przez polsk emigracj, stsknion za
polszczyzn wjej bogactwie).

Miosz biblijny oczami teologa

przyzna racj Felskiemu, okrelajcemu histori recepcji pracy Miosza mianem

fali opadajcej: Pocztkowo przekady zostay przyjte entuzjastycznie, ale zczasem ich wpyw na kultur polsk, jak rwnie obecno, aw sumie jej brak, wprzejawach religijnoci, na przykad liturgia, coraz bardziej si zmniejsza (s. 250).
Ten pierwotny entuzjazm mg zosta wzmocniony okolicznoci otrzymania przez
poet Nagrody Nobla rwnolegle zukazywaniem si jego przekadw biblijnych.
Wwczas niejako si rozpdu, kady przejaw jego twrczoci by przyjmowany
jako dzieo wybitne (tame). Z upywem czasu, do gosu dochodzili kolejni krytycy powstaego dziea translatorskiego, nieraz na zasadzie reakcji rwnowacej
zachwyty pierwszych czytelnikw.
Ksik ksidza Felskiego trudno uzna za ostatnie sowo na temat przekadw biblijnych Czesawa Miosza. Pytania, jakie postawi sobie autor, nie uzyskay zadowalajcej odpowiedzi po trosze wwyniku wieloci podjtych wtkw istosunkowo niewielkiej objtoci pracy (zwaywszy, jak znaczn jej cz zajmuj
przytoczenia wersetw biblijnych wrnych przekadach oraz omwienia zawartoci poszczeglnych ksig biblijnych, historii ich powstania idyskusji teologicznych, jakie toczone s wok ich interpretacji razem okoo 1/4 ksiki). Po trosze za wwyniku ogranicze metodologii autora, prezentujcego si przede wszystkim jako teolog, jedynie sporadycznie korzystajcy zaparatu jzykoznawczego czy
wypracowanego przez translatorystyk. Wywouje to wraenie analitycznego chaosu na pytanie jak Miosz przetumaczy Bibli? Felski odpowiada wybierajc
wsposb do dowolny kilkadziesit wersetw, zktrych kady traktuje osobno,
zwracajc uwag na bardzo rne elementy przekadu. O pozostaej znacznie
wikszej czci tekstu wspomina sporadycznie. Nieraz podczas analiz pojawiaj
si wnioski na temat strategii tumaczenia Miosza nie biorce pod uwag warunkw tekstu oryginalnego pamitajmy, e ozachwyt nad artyzmem tumaczenia
iprecyzj sownika nietrudno, jeeli tekst oryginalny cechuje niezwyky wswym
charakterze liryzm ibogata leksyka.
Ksice brakuje silnej tezy; zamiast niej znajdziemy tu wiele twierdze szczegowych oraz kilka oglnych, lecz rzucanych mimochodem, bez prby uzasadnienia (kilka przykadw wymieniam powyej; do tej listy niech docz zdania:
Dla Miosza Pismo wite jest Ksig natchnion, podyktowan przez Boga, wktrej Stwrca sam siebie objawia, s. 19; Tumaczenie noblisty waciwie odzwierciedla natur Semitw, s. 54). Wiele wtkw zostaje urwanych przedwczenie,
czsto po przywoaniu zaskakujcych kontekstw interpretacyjnych, jak wspomniane ju teorie Kristevej, Bachtina, otmana, Florenskiego czy Tadeusza Rewicza (w jedynym, osobnym zupenie zdaniu odnoszcym si do metryki hebrajskiego tekstu Trenw: Uywajc okrele pochodzcych zpolskiego krgu historyczno-literackiego, mona wskaza na pewne odniesienia do rewiczowskiej poetyki
cinitego garda, s. 113). Podobne passusy podwaaj nasze zaufanie do autora monografii.
Jak perspektyw naleaoby zatem przyj, by powiedzie co trafnego, nowego czy interesujcego oMioszu biblijnym? Sytuacja badaczy jest tu otyle para-

101

Jarzyska

Roztrzsania i rozbiory
doksalnie trudna, e poeta do obszernie przedstawi motywy izaoenia swojej
pracy. Rodzi to pokus bezkrytycznego podania za wypowiedziami autora: dlatego Felski ma wiele do powiedzenia na temat Apokalipsy czy Hioba, natomiast
rozkada rce przy lekturze Ksigi Estery, ktr Miosz skomentowa wyjtkowo
oszczdnie. Bodaj jedynym momentem, wktrym badaczowi udaje mu si przeama t zaleno, jest podjcie tematu wiele mwicej uzurpacji, jakiej dopuci
si Miosz (niewtpliwie nie bdc tego wiadomym), projektujc form wersetu
biblijnego na ksigi poetyckie Starego Testamentu. Nie zostaje wwczas jednak
zadane najciekawsze pytanie: oczym to wiadczy? By moe wanie teolog mgby dostrzec jeszcze inne miejsca, wktrych poeta pozornie relacjonuje biblistyczne pewniki, wistocie wybierajc spord dostpnej wiedzy tylko te informacje
itakie ujcia, ktre komponuj si zjego wizj literatury biblijnej.
Sposobem na uzyskanie niezbdnego dla takiej lektury dystansu byoby rozpoczcie badania od systematycznego porwnania przekadw noblisty zoryginaami greckimi ihebrajskimi i, po wyprowadzeniu pewnych wnioskw, dopiero
porwnanie osignitego przez Miosza efektu zjego pierwotnymi zaoeniami18.
Z drugiej strony moliwa jest lektura oparta przede wszystkim na autokomentarzu tumacza, lecz wwczas pytaniem jej towarzyszcym bdzie nie: jak Miosz
Bibli przeoy?, lecz: jak chcia to zrobi? czy wrcz: jak chcia, ebymy
myleli, e to zrobi?. Na tej samej podstawie mona te zrekonstruowa projekt
polskiego jzyka sakralnego, jaki poeta stara si zrealizowa (nie bez znaczenia
dla interpretacji pozostaej jego twrczoci), bd te jego pogldy na temat samej
Biblii czym jest ijakie miejsce wkulturze powinna zajmowa? Mona take przyjrze si temu, jaka autoidentyfikacja religijna samego Miosza wyania si zjego
projektu.
Wracajc za do Felskiego: obok posuni iuwag niefortunnych, mona wBiblijnych przekadach znale szereg interesujcych fragmentw analitycznych
isusznych spostrzee. Samo powstanie tej pracy dowodzi za, e w30 lat po
swojej pierwszej publikacji dzieo poety wci zachwyca igniewa, intryguje iinspiruje, atake stanowi wyzwanie zarwno dla badaczy, jak idla tumaczy Biblii
na jzyk polski. Przypomina bowiem oinnych podanych cechach jzyka tekstw sakralnych ni wynoszona wspczenie komunikatywno.

Karina JARZYSKA

102

18

Najpowaniejsza tego typu analiza dokonana do tej pory, tekst Marka Pieli
(Cz. Miosz jako tumacz; dotyczy 26 fragmentw Ksigi Psalmw i3 fragm.
Ksigi Hioba), koczy si nastpujcym, istotnie do oryginalnym (czy trafnym?)
wnioskiem: Miosz, przecie poeta, da przekad fragmentw Biblii, ktrego mona
by si spodziewa raczej po teologu obojtnym na wartoci literackie tumaczonego
tekstu ina trudnoci wrozumieniu dosownego przekadu, zjakimi boryka si
czytelnik nie znajcy oryginau []; jak si wydaje, poeta uwaa, e szacunek dla
tekstu witego wymaga, by oile to moliwe tumaczy go dosownie (s. 237).

Jarzyska

Miosz biblijny oczami teologa

Abstract
Karina JARZYSKA
Jagiellonian University (Krakw)

The Biblical Miosz Seen by aTheologian

103

Review of: Wiesaw Felski Biblijne przekady Czesawa Miosza. Studium filologiczno-egzegetyczne [Czesaw Mioszs Bible Translations: A Philological Exegesis], Pelplin 2008.
Felskis analysis of selected lines from each of the ten Books translated by Miosz is
informed by theological systems of thought, but his book also contains short discussions of
the poets attitude to the Bible and his concept of biblical translation. Felski makes aseries of
interesting observations, but his study, the first of its kind, certainly does not exhaust the
subject.