DZIK

1. rednia masa dzika w Polsce.

* masa ciaa samcw (niepatroszone)
- jesieni do 200-250 kg,
- wiosn o 15-20% mniej,
* masa ciaa samic okoo 30% mniejsza,
* po patroszeniu 20% mniej,
* w Polsce rednia masa tuszy dzikw to ok.60kg.
2. Area dzika.
Area osobniczy:
* najwikszy odyce i samury,
* najmniejszy lochy z warchlakami,
* najwikszy area pn jesieni (ponad 10 km),
* najmniejszy w okresie zimowym (0,2 - 2,5km).
Dziki yj w kompleksach lenych, lecz czasami je opuszczaj i
czasowo yj poza lasem. Najlepsze dla dzika s lasy liciaste,
mieszane lub iglaste, przeplatane iglastymi modnikami. Dziki lubi
te mokrada, bagna, podmoke ki. Wane, aby w okolicy
znajdoway si ki i pola uprawne. Dziki maj mae wymagania
mieszkaniowe, dlatego s szeroko rozpowszechnione w caym
kraju.
3. Odywianie si dzika.
* er objtociowy: trawy, zioa, pdy,
* er treciwy: ziemniaki, korzenie, cebule, nasiona, odzie,
pochodzenia zwierzcego,
* er soczysty: ziemniaki, buraki, rzepa, marchew,
* pokarm rolinny:
- w lesie to: grzyby (opieki, rydze, smardze, piestrzenice), mchy,
skrzypy, paprocie
(pdy, licie), sadzonki, nadziemne jedno i dwulicienne, nasiona
dbu,
- na polach: zboa (owies, yto jczmie), proso, gryka, ziemniaki,
marchew, rzepa,
kapusta, buraki, topinambur,
* pokarm zwierzcy:
- gleba lena (w 1g wiele tysicy pierwotniakw, bakterii,
luzowcw, glonw, grzybw,
larw muchwek), piercienice, stawonogi (szkodliwe owady lasw
i pl, chrzszcze
majowe), ryby (w mule spuszczonych staww lub pytkich
wodach), ptaki (jaja i pisklta
z gniazd naziemnych),ssaki od myszy po jelenia (mode
zwierzyny powej, zajczki,
padlina; tropi po ladach krwi),
* dzienne zapotrzebowanie 1,5kg treciwego i ok. 3kg soczystego,
* a 2/3 poywienia dzik pozyskuje z ziemi i ciki,
* proporcje poywienia rolinnego do zwierzcego to 3:1.
4. Uzbienie dzika.
* 3-4 miesic ycia: 28 zbw
3-1(okrge)-3-0
3-1-3-0
* 10-12 miesicy:
- wymiana zbw (od okrajkw),
- pojawiaj si ky (trjktne),
- pojawia si P1,
* 14-16 miesicy: bardzo dobrze rozwinite ky,
* 19-20 miesicy (dorosy dzik): 44 zby
6-1-4-3
3-1-4-3

Ky dzika:
* mleczne do 8-11 miesica ycia, tpe, 6 mm gruboci,
* ky stae uchwy to szable, ky stae szczki to fajki (su do
ostrzenia szabli),
* szabla ronie i ciera si po 3 cm rocznie,
* szable samcw maj do 30 cm dugoci, trjktny przekrj, 2/3 w
zbodole,
* funkcje kw: walka w okresie rui,
* powierzchnia szlifu suy do okrelania wieku.
Ky samic:
* krtkie,
* owalne na przekroju,
* przez pierwsze 3 lata rosn tak jak u samcw, pniej zamykanie
kanau zbowego
(korzenia) i bardzo may przyrost.
5. Okrelanie wieku u dzikw.
* warchlaki 4-5 miesicy: pasiaste,
* warchlaki pow. 5 miesica: rdzawe, najmniejsze w watasze,
* przelatki: przd ciaa wyszy, samce maj pdzel i id oddzielnie
lub za watah, samice
przelatki razem z watah,
* wycinki: ksztat dorosego osobnika, dugi ogon,
* po uzbieniu:
- stopie starcia kw,
- okres wymiany na zby stae,
- stopie starcia trzonowcw,
- pooenie M3 wzgldem grzebienia twarzowego.
6. Zmiany umaszczenia modych dzikw.
* warchlaki do 5-6 miesicy rdzawo-brunatne z tymi prgami na
grzbiecie i bokach ciaa, spd i boki tawe,
* powyej 5-6 miesica ycia robi si rdzawe, bez prg.
7. Wataha dzikw.
Dziki jako zwierzyna gromadna yj w stadach - watahach. Jesieni
watahy cz si w wiksze skupiska ze wzgldu na atwiejsze
przetrwanie (starsze, silne lochy przeoruj ziemi, by modsze mogy
poszukiwa pokarmu). W watasze obowizuje okrelony o porzdek:
przewodzi stara locha, dalej id warchlaki, przelatki, wycinki i jaowe
lochy.
Stare dziki - odyce i samury - yj pojedynczo, natomiast wycinki i
przelatki czsto cz si w mae watahy. W czasie rui (huczki)
starsze, dowiadczone i silne osobniki przyczaj si do watahy, aby
pokry lochy. W tym czasie odpdzaj one modsze wycinki.
8. Rozmnaanie si dzikw.
Dojrzao pciow samice osigaj po 1 roku ycia, samce po dwch.
Ruja (huczka) u loch wystpuje w kocu XI, XI, a nawet w I i trwa
ok. 4-5 tyg. W tym czasie do watahy doczaj stare odyce i wycinki
yjce wczeniej osobno. Staraj si one odpdzi od watahy
modsze, sabsze wycinki. Po okresie huczki znowu odczaj si od
stada.
Krycie lochy przez ok. 4 min., w tym czasie samiec uderza szablami.
Okoo 40% loch z watahy zdolnych do rozrodu jest zapodnionych.
Cia trwa 133-140 dni u starych loch, a u modych 114-130 dni.
Warchlaki rodz si od po. III, IV, V, a nawet pocz. VI. W miocie
jest 4-6 prosit, starsze loch mog dawa 8-9 modych. Locha bardzo
dba o warchlaki, rzadko si od nich oddala, jest czujna, agresywna. Po
ok. 2 tyg. mode podaj za loch. Nastpnie kilka loch czy si w
ma watah.
9. Pokrywa wosowa u dzika.
* skra szaro-czarna, tworzca zgrubienia (fady) w okolicy karku,

kbu, grzbietu,
* wosy s zazwyczaj czarne, ale bywaj rudawe, brunatne, brzowosiwe, czasami nawet
aciate,
* w zimie suknia jest ciemniejsza, w lecie janiejsza,
* wosy:
- szczecina: duga, ocista, na grzbiecie tworzy czub (ok. 15 cm),
- sier wenista: gruba, krtka, mikka, gsta, poskrcana, kolor
jasnobrunatny do
jasnoszarego, zim wena (podszycie) wystpuje pod szczecin,
* policzki, podgardle, tylna cz gowy i grzbiet janiejsze,
* wosy czuciowe krawdzie powiek, brodawki policzkowe i
poduchwowe,
* warchlaki do 5-6 miesicy: rdzawo-brunatne z tymi prgami na
grzbiecie i po bokach,
* wymiana wosa: III/IV.
10. Zmysy dzika.
* doskonay wch najlepszego posokowca, tropi po farbie, wyczuwa
w cice larwy owadw, odzie, brukiew, orzechy, zamieszkane
nory mysie,
* dotyk: pytka ryjowa, wosy czuciowe na policzkach i pod uchw,
* smak: liczne brodawki smakowe jzyka, dua wybirczo eru,
* such: bardzo dobry jak u sarny (reaguje na pisk myszy),
* wzrok: sabszy, reaguje na ruch.
Dzik jest inteligentniejszy od sarny i jelenia.
ZAJCE
1. Zajczaki w Polsce wymieni.
W Polsce: zajc szarak, zajc bielak, krlik.
2. Wymie zajce yjce w Europie.
W Europie 52 gatunki.
* zajc szarak,
* zajc europejski,
* zajc rdziemnomorski,
* zajc alpejski.
3. Wymiary zajca.
* dugo: 65-75 cm,
* wysoko: 30-32 cm,
* dugo ogona: 8-10 cm,
* dugo suchw: 12-14 cm,
* masa ciaa:
- po urodzeniu: 90-130 g,
- dorosy: 3-4 kg (wielkopolska), 4,4 kg (Olsztyn).
4. Budowa zajca.
* czaszka wyduona, spaszczona bocznie,
* szczelina midzy komi nosowymi,
* 28 zbw:
2-0-3-0
1-0-3-2
* poduna bruzda na siekaczach,
* PM1 trjdzielny,
* klatka piersiowa wska,
* silnie uminione koczyny tylne,
* krgosup pakowato wygity,
* due puca i serce (dua wytrzymao fizyczna),
* jelito lepe: ok. 40% dugoci przewodu pokarmowego,
* gruczoy zapachowe: policzki, nos, odbyt.
5. Rozpoznawanie wieku zajca.
* znami Strocha (chrzstka pomiszy trzonem i nasad koci

okciowej) do 8 miesica ycia,

pniej stopniowo zanika,
* wiksza masa soczewki u dorosych zajcy.
6. Ka mikki zajca, jakie ma znaczenie fizjologiczne.
* w okrnicy separacja wknistych czstek pow. 300 mikronw w
centrum i pynw oraz
czstek poniej 300 mikronw na obwodzie,
* usuwanie wknistych czstek na zewntrz oraz transport wsteczny
drobnych czstek i
pynw do jelita lepego,
* dalsza fermentacja (brak formowania cekotrofw)
* poykanie wprost z odbytu,
* ka mikki dostarcza ok. 20% biaka i aminokwasw, a ponadto sole
minerale.
7. Odywianie si zajcy.
* 77 gat. rolin (35 w znacznej iloci),
* roliny uprawne trawy, zioa, pki, mode pdy, kora gazi. owoce,
nasiona, grzyby,
* dzienna dieta to 800-1000g masy zielonej tj. ok. jedna czwarta masy
siaa
(sarna je jedn sm swojej masy),
* zapasy tuszczu zimowego (dopuszczalna strata 15% masy ciaa, a
dzik do 40%masy ciaa),
* ka spaszczone, suche bobki, zjadanie ppynnego kay w czasie
spoczynku.
8. Czynniki redukcji pogowia.
* mechanizacja rolnictwa - zbir zielonek (koszenie co 6 tyg.),
uprawa okopowych
* rodki ochrony rolin (herbicydy, insektycydy i rodentycydy) - ok.
15%,
* wypadki komunikacyjne (samochody, kolej),
* monokultury,
* drapieniki (lis, kruk, myszow, wrona siwa, kot, pies),
* choroby zakane i inwazyjne (kokcydioza, robaczyce przewodu
pokarmowego, rodencjoza,
pastereloza, tularemia, stafylokokoza, bruceloza),
* warunki pogodowe.
9. Czym odrnia si zajc szarak od reszty zajcy?
* uszy dusze ni pysk (u zajca bielaka rwne, u krlika krtsze),
* zajc ma smuklejsz budow ciaa,
* dusze skoki (tylne nogi),
* szerokie nozdrza tylne (szersze ni u krlika),
* zajc po urodzeniu ma otwarte oczy i futerko (krliki rodz si lepe
i goe),
* zajc ma 2 pary siekaczy w szczce, a krlik 1 par,
* zajc zalega w kotlinie, a krlik kopie nory.
10. Rozrd zajca szaraka.
Dojrzao pciow samice osigaj w 5-6 miesicu ycia, a samce w
7 miesicu ycia.
Okres rozmnaania zajcy to tzw. parkoty. Trwa kilka miesicy i w
zalenoci od pogody obejmuje czas od III do IX, przy czym
najintensywniejszy jest w V/VI. Parkoty trwaj w dzie i w nocy, a za
jedn samic ugania si nawet kilka samcw. Odbywaj si walki o
samic.
Cia trwa ok. 42 dni. Rodzi si redniorocznie 7,4 krlika od kadej
samicy. Samica moe wyda na wiat nawet 4 mioty w cigu roku.
Pierwsze karmienie odbywa si zaraz po urodzeniu (mleko ma a 23%
tuszczu), a po 1-2 dniach tylko raz na dob przez kilka min. Po ok. 2-

3 tyg. samica przestaje si opiekowa modymi. Dua cz zajcy nie

doywa dorosoci.
11. Turzyca (pokrywa wosowa) zajca.
Wosy okrywowe:
* dugie, mocne, gadkie,
* na grzbiecie szare (czasem czarne) z ciemnobrunatn podstaw i
ciemnorudym
zakoczeniem,
* w tylnej czci grzbietu i na udach srebrzysty nalot.
Wosy podszycia:
* cienkie, mikkie, sfadowane, szorstkie,
* na karku ciemnordzawe,
* na grzbiecie biae z ciemnobrunatnym zakoczeniem,
* na bokach biae z rudym zakoczeniem,
* podgardle i wewntrzna strona skokw biae,
* ogon (omyk): z wierzchu czarny, od spodu biay,
* czasami biaa plamka na czole.
Linienie: IV-VI oraz IX-XI.
LIS Vulpes vulpes
1. Wymiary lisa:
* dugo ciaa 50-90 cm,
* dugo ogona 30-60 cm,
* wysoko w kbie 35-50 cm,
* masa ciaa 5-7 kg.

* czaszka lisa: 12-15cm dugoci, na wyrostku jarzmowym koci

czoowej doek, lis ma delikatne,
cienkie ky do przytrzymywania ofiary, wiksze szpary
midzyzbowe,
* czaszka psa: na szczytowej czci wyrany charakterystyczny
grzebie (u lisa mniejszy), ko
czoowa pooona wyej ni ko nosowa.
4. Zby lisa:
* mode, 1 miesic: 28 zbw
3130
3130
* 6 miesicy: 42 zby
3142
3143
5. Rozrd lisw:
* zwierzta monoestralne,
* cieczka 1-6 dni (w Polsce przeom I/II),
* znaczenie terenu ladami zapachowymi (mocz, ka, wydzielina
gruczow ogona) ju od XII, wypdzanie modych liszek i lisw,
* walki psw,
* zwizki poligamiczne, ale czasem monogamiczna natura samcw,
* kopulacja poza nor, 15-30 min,
* cia 51-53 dni,
* mode rodz si III/IV
* wielko miotu 4-8 modych (poronienia 25%), mode s lepe (do
14 dni)
* mode s karmione mlekiem, pniej liszka i pies znosz do nory
er,
* w 4-6 tyg. ycia mode wychodz z nory i eruj z rodzicami,
* w VII liszka z modymi przenosi si na pola, mode (niedoliski)
powoli opuszczaj matk,
* podno samic: 1-6 lat,
6. Nory lisie:
* dugo: 5-7 m,
* szeroko: 25 - 35 cm,
* wysoko: 15 - 20 cm,
* wykorzystanie: okres wiosenno-letni, zimowy
* liczba nor jednej lisiej rodziny wynosi 13-20, ale uywane jest 2-5
nor,
* czsto kilka wlotw, boczne korytarze,
* lisy czsto zajmuj nory po borsukach,
* lokalizacja: ostoja zimowa.

2. Czym si rni trop lisa od tropu psa?

Trop lisa przypomina trop maego psa, jest jednak bardziej wyduony
i wszy, pazury dusze i wyranie odcinite. Odcisk apy przedniej
ma wymiary okoo 5-6x7-8, tylnej okoo 4-5x6-7 cm. Trop lisa jest
tak charakterystyczny, e kto go raz zobaczy nie pomyli si ju
nigdy. Gdy lis biegnie truchtem pozostawia prawie idealnie prost
lini tropw (sznurowanie), pozostawia trop podobny do zajczego, w
galopie nieregularny (mae skoki). Zim, przyspieszajc po wieym
opadzie nienym wida lad wleczonej kity. W okresie godowym za
jednym tropem suki wida tropy kilku podajcych za ni samcw.
3. Rnice w budowie czaszki lisa i psa:

7. Odywianie si lisw. Pokarm w %.

* drapienik oportunistyczny (zmienno sezonowa),
* 35% drobne gryzonie,
* 30% zajce, krliki,
* 10-20% padlina,
* 20% ptaki,
* 1% owoce,
* odpadki mietniskowe.
9. Gruczoy zapachowe lisa:
* opuszki,
* gruczo ogonowy (na grzbietowej powierzchni ogona),
* gruczo okooodbytowy
* znaczenie terenu moczem.
10. Odmiany barwne lisa:
* lis rudy,
* lis srebrny krzyak: prga przez grzbiet i opatki,

* lis wglarz,
* lis srebrzysty.
11. Stosunek lisw dorosych do modziey:
Relacje dorastajca modzie - rodzice (dyspersja 20-30 km, wysoka
miertelno)
Lisy yj w parach lub grupach socjalnych, zoonych z dominujcej
samicy (zwanej alfa), dominujcego samca i rnej liczby (3-5)
podporzdkowanych samic. Samice te s crkami lub wnuczkami
samicy alfa. W zamian za moliwo przebywania na terytorium
matki pomagaj jej w odchowaniu potomstwa, dostarczajc
szczenitom pokarmu.
12. Stosunki rodzinne u lisw
W pierwszych miesicach ycia gromadka dzieci w lisiej norze bawi
si zgodnie jak w piaskownicy. Zgraja lisit (w miocie najczciej 4-6
modych) w przeciwiestwie do samotnie i tylko dla siebie yjcych
rodzicw - to jedno ciao i dusza. Ale w listopadzie na par tygodni
przed osigniciem dojrzaoci pciowej zapanicze walki modych
staj si coraz bardziej zacite i dzikie. W kocy przeradzaj si we
wzajemne ksanie. Prowadzi to do pkania wizw braterskich i
rodzinnych. Odtd kade mode zwierz chodzi ju wasnymi drogami
we wrogim wiecie. Pomiedzy siostrami. to ochodzenie stosunkw
moe odwlec si o rok, jeeli obszar wok rodzinnego gniazda jest
ju gsto zasiedlonny przez inne lisie rodziny. Jeeli zatem nie ma
szans na wywdrowanie, siostry,zazwyczaj ktliwe. zachowuj si
spokojnie, pozostajc na onie rodziny i staj si "pomocnikami". To
oznacz pomoc w nadchodzcej wionie i lecie w wychowaniu o rok
modszego rodzestwa.
WILK
1. wygld:
Wilk podobny jest do psa owczarka, budow ma jednak silniejsz,
bardziej krp, krtsze nogi (apy), wielki, szeroki eb i spuszczony
ogon (polano). Futro ma wilk brzowo-popielate, niezbyt gsto
podbite. Podbrzusze popielate, eb popielato-brzowo-czarny. Koo
pyska, na podgardlu i w uszach ma wos popielato-srebrzysty. Polano
puszyste, ciemne z wierzchu, na kocach wosw czarniawe. Uszy
stojce, czoo szerokie, paskie, oczy (lampy) brzowe, ukonie
osadzone, kark silny. Odrnienie basiora (samca) od wadery
(samicy) szczeglnie w lesie wrd drzew jest bardzo trudne.
Teoretycznie jest to moliwe po zewntrznym wygldzie; basior ma
siln budow korpusu, gruby kark i duy, szeroki eb, czasem
ciemniejsze futro. Dugo korpusu wilka dochodzi (bez polana) do
140 cm, wysoko w barku do okoo 75 cm, dugo polana wynosi
okoo 40-45 cm. Dojrzay wilk ma mas 40-60 kg.
2. Pokarm wilka:
Wilk jest misoerny. Gwnym jego erem s zwierzta lene oraz
zwierzta domowe, zarwno upolowane przez niego jak i pade. Wilki
eruj gwnie w nocy, jednak pod wpywem godu napadaj stada
owiec i byda na pastwiskach nawet w dzie. Wilk napada na swe
ofiary wedug jednej staej metody: stara si najpierw rozerwa
brzuch, a potem atakuje tylne nogi, aeby przewrci sw ofiar i
chwyci j za gardo. Jeeli napadu dokonuje kilka wilkw, wwczas
atakuj one rwnoczenie ze wszystkich stron. Wilk jest bardzo
krwioerczy, zwierzyn dusi (zarzyna) nie tylko w iloci potrzebnej
dla zaspokojenia godu, ale rwnie dla zbjeckiej satysfakcji, w
szczeglnoci jeli uda mu si dosta do zabudowa, np. owczarni. Ze
szczegln zajadoci poluje na zwierzyn pow, powoduje wrd
niej due szkody. Wilki umiej polowa z nagank, a wic jedne
napdzaj zwierzyn, a drugie w ukryciu czekaj na jej zblienie si.
Takie polowania organizuj na zwierzyn pow i na dziki. Z godu
podchodz do zabudowa ludzkich, gdzie wkradaj si do stajni i

obr, napadaj na pasce si owce i bydo. Wilk atakuje take

czowieka, jest to jednak wypadek rzadki. Czyni to jedynie wilki
wcieke lub bardzo wygodzone. Wilk w cigu nocy potrafi przej
30-50 km. Po obfitym nocnym obarstwie odchodzi od miejsca eru
2-10 km i tam zalega.
3. Rozrd:
Cieczka u wilkw odbywa si w kocu stycznia i z pocztkiem lutego.
Wadera nosi pd przez 9 tygodni. W kwietniu wadera pomiata 4-8
lepych wilczt w gniedzie. Gniazdo to urzdza sobie wilk w
gstwinach, podmokych, zaronitych jarach, krzakach, wrd bagien
i w innych trudno dostpnych dla czowieka miejscach. Czsto jest to
odpowiednio poszerzona jama borsucza.lub lisia pod wykrotem lub
kop chrustu. Wychowywaniem modych zajmuje si wadera i basior
z tym, e basior dostarcza ywnoci dla wilczt. Wilk yje do okoo
15 lat.
3. Tryb ycia:
Wilk yje zarwno w wikszych, zagospodarowanych lasach, jak i
najbardziej dzikich, zapomnianych przez czowieka ustroniach
lenych penych rozpadlin, jarw, gszczw. Wystpuje w
wojewdztwach pnocnych, wschodnich i poudniowo-wschodnich,
a w pozostaych jest rzadki. Jako ostoj obiera miejsca zaronite
oz, trzcin, jeynami, maliniakiem lub wysokimi trawami - zawsze
jednak w pobliu wody. Wilki latem yj rodzinami, a w zimie w
watahach, po kilkanacie sztuk. Jedn z przyczyn ich gromadnego
yda jest ch spotgowania siy napastniczej, gdy potrafi one w
sposb zorganizowany osacza zwierzyn i gromadnie atakowa
nawet wiksze jej stada. Wskutek braku eru watahy rozbijaa si na
mniejsze grupy (po 2-3 sztuki) i zapuszczaj si na tereny dotychczas
przez siebie nie opanowane. Wilk chodzi ze spuszczonym bem,
zwisajcym jak gdyby nieruchomo, polano ma rwnie opuszczone w
d, a w czasie ucieczki podwinite midzy nogi.
3. Trop wilka:
Trop wilka jest podobny nieco do tropu psa, ale jest wikszy i bardziej
wyduony, ma wyranie odcinite poduszki palcw i pazury, w
szczeglnoci dwch rodkowych. Poduszki doniowe przedniej apy
wilka maj ksztat serca, za apy psiej - owalny. lady wszystkich ap
wilka idcego truchtem daj lini prawie prost, odstpy jednak
midzy odciskami s nierwnomierne. Podczas ucieczki wilk skacze
(galopuje), robic odciski czterech nieregularnie uoonych ap
rwnoczenie. Wataha wilkw idcych truchtem pozostawia tylko
jeden lad.
JENOT Nyctereutes procyonides
1. Mofrologia jenota:
* 65-75 cm dugoci,
* ogon 20 cm,
* masa ciaa 4-6 kg latem, 6-10 kg jesieni,
* maa gowa, dugie wosy na gowie, uszy schowane w nich,
* wosy na ciele dugie, krtkie tylko na tylnych koczynach, pysku i
wewntrznej stronie uszu,
* umaszczenie:
- koczyny, uszy, rodek pyska: ciemnobrzowe,
- szyja, czoo, pysk: jasne, te, biaawe,
- na grzbiecie ciemne wosy uoone w krzy,
- latem sier nieco janiejsza, ni zim,
* krtki, ostro zakoczony pysk,
* krpy tuw,
* krtkie nogi.
2. Rozrd jenota:

* cieczka w II-III,
* cia 61-62 dni,
* w IV-V rodzi si 5-7 lepych szczenit, ktre po 10 widz,
* karmione 2 miesice przez matk,
* po 3-4 tyg. jedz miso, a samiec pomaga w karmieniu,
* po 5-6 miesicach s samodzielne,
* po 10 miesicach osigaj dojrzao pciow.
3. Okrywa wosowa jenota:
* wos : gsty, powo-szary, rodek grzbietu ciemny,
* koczyny, uszy, rodek pyska: ciemnobrzowe,
* szyja, czoo, pysk: jasne, te, biaawe,
* na grzbiecie ciemne wosy uoone w krzy,
* latem sier nieco janiejsza, ni zim.
4. Masa ciaa, wzrost, dugo jenota:
* masa ciaa: 4-6kg latem, 6-10kg jesieni,
* dugo: 65-75cm,
* ogon 20 cm,
* wzrost: 20-25 cm.
5. Okres cieczki i dugo ciy jenota:
* cieczka: II/III
* cia: 61-62 dni (2 miesice).
TCHRZ Mustela putorius
1. Wygld tchrza:
Budowa ciaa
* dugo 30-45 cm,
* ogon ok. 15 cm,
* masa ciaa 0,6 - 1,5 kg,
* okrga gowa,
* krtki pyszczek,
* mae zaokrglone uszy,
* krtkie koczyny,
* nagie opuszki palcw,
* gruczou zapachowe okooodbytowe (take obronne).
Wosie:
* wosy ociste rzadkie, ciemnobrunatne,
* wosy weniste gste, kremowo-te,
* spd ciaa, koczyny i ogon: ciemnobrunatne,
* czoo, boki gowy, wargi i krawdzie uszu: biae,
* mode: szarobrunatne.
2. Poywienie tchrza:
* pokarm zwierzcy: drobne gryzonie (chtniej poluje ni kot),
chomiki, krliki, mocie, zajczki,
jaja, ptaki, gady, pazy, limaki, owady,
zabija szybko i duo,
* pokarm roliny: tylko niektre owoce.
3. Wymiary i waga tchrza:
* dugo 30-45 cm,
* ogon ok. 15 cm,
* masa ciaa 0,6 - 1,5 kg.
4. Porwnanie tchrza i kuny:
* podobne, ale tchrz mniejszy
* tchrz nie ma plamy na szyi,
* kita tchrza jest krtsza krtsza,
* kuna ma zgrabniejsz sylwetk
* tchrz nie zabija ponad potrzeb (kuna moe wybi cay kurnik w
cigu nocy,
tchrz zabije jedn kur)

KUNA LENA TUMAK Martes martes

1. Opisz kun:
* dugo: ok. 50 cm,
* masa ciaa: do 1,5 kg
* do dua gowa,
* ostry pysk,
* krtkie nogi,
* krtkie uszy,
* ogon jest dugi i puszysty,
* umaszczenie futra zmienia si w zalenoci od pory roku:
- na wierzchu, apy: ciemne, brzowe,
- szyja, gowa, podbrzusze: te.
- na piersiach: jasna, pokrga plama (cecha charakterystyczna).
2. Rozmnaanie si kuny:
* dojrzao pciowa po 2 latach,
* cieczka: VII/VIII, charakterystyczne odgosy samic,
* czenie si w pary,
* cia 230-270 dni, 33-38 tyg.,
* zjawisko ciy utajonej (aby mode zawsze rodziy si na wiosn),
* na przeomie IV/V rodzi 3-6 lepych modych,
* po 32 dniach otwieraj oczy,
* matka karmi je 2 mie. ale ju po 5 tyg. zaczynaj je miso,
* mode pozostaj z samica do zimy,
* kuny yj do 10 lat.
3. Wymiary i waga kuny:
* dugo ok. 50 cm,
* ogon ok. 30 cm,
* wysoko ok. 20 cm,
* mas do 1,5 kg.
4. Pokarm kuny:
* myszy, szczury (65% latem i 40% zim),
* wiewirki, krliki, zajce,
* jaja, ptaki (gobie),
* kolta sarny,
* aby, limaki,
* owady (gniazda os i trzmieli),
* jagody, owoce lene,
* rzadziej padlina.
5. Czym si rni kuna lena od domowej?
Kuna domowa:
* brzowo-szara sier,
* biaa, rozwidlona plama od piersi do nasady przednich ap,
* nagie opuszki palcw i stp,
* krtsze koczyny,
* dusza gowa,
* nos cielisty.

Kuna lena:
* brzowa sier,
* ta plama na piersi, nierozwidlona,
* poronite opuszki palcw i stp,
* nos prawie czarny.
BORSUK
1. Wygld zewntrzny borsuka:
* dugo ok. 90 cm,
* ogon 15-20 cm,
* wysoko ok.30 cm
* masa ciaa: ok. 12 kg latem i 15-29 kg jesieni,
* gowa: maa spaszczona gowa,
* wyduony pysk,
* niewielkie oczy,
* mae zaokrglone uszy,
* krtka, mocna szyja,
* krpy tuw,
* krtkie bardzo mocne, przystosowane do kopania nogi,
* nagie opuszki palcowe z dugimi pazurami (szczeglnie na
koczynach przednich),
* gruczoy zapachowe: po wewntrznej stronie nasady ogona.
2. Pokrywa wosowa:
* duga, twarda szczecina,
* na grzbiecie szaro-srebrzysta z domieszk czarnego,
* koczyny i spd ciaa brunatno-czarny,
* gowa prawie biaa z czarnym pasem od pyska przez oko i ucho, a
do karku,
* sier modych mikka, biaawa.
3. Poywienie borsuka:
* wszystkoerny,
* eruje w nocy,
* pokarm zwierzcy: piercienice, larwy, owady (puapki), limaki,
pazy, gady, jaja, pisklta, mode krliki i zajce. myszy, rzadziej
padlina,
* pokarm rolinny: bulwy, kcza, korzonki, jagody, odzie,
brukiew, marchew, buraki, grzyby.
4. Waga i wielko borsuka:
* dugo: 90 cm,
* wysoko: 30 cm,
* masa ciaa: 12 kg latem, 15-29 kg jesieni.
5. Okres rozrodczy u borsuka:
* cieczka VII/VIII,
* pies przez kilka dni w norze suki,
* cia 30-32 tyg. (do stycznia brak implantacji),
* w III/IV w duej, ciepej komorze nory (100-150 cm) rodzi si 3-6
lepych modych,
* po miesicu otwieraj oczy,
* karmione przez matk do 11-16 tyg.
* po 2-3 mie same eruj
* dojrzao pciowa po 2 latach
* yj do 15 lat.
SZOP PRACZ (Procyon loton)
1. Wygld:
* dugo: 50-70 cm,
* dugo ogona ok. 25 cm,
* masa 8-10 kg.

* krpa budowa,
* krtkie nogi,
* podobny do jenota, ale o grubym ogonie z zarysowanymi czarnymi
piercieniami,
* futro: dugie, gste, szarote i czarne, midzy oczami czarna
prga.
2. Poywienie:
* wszystkoerne,
* pokarm rolinny 50%,
* pokarm zwierzcy 50%: drobne gryzonie, ptaki, pazy, gady, ryby i
owady.
3. Rozrd:
* okres godowy II/III,
* cia trwa 60-70 dni,
* w V/VI samica rodzi od 2 do 5 modych, ktre po dwch miesicach
opuszczaj gniazdo i razem
z matk ucz zdobywa poywienie.
4. Tryb ycia.
Szop pracz pochodzi z Ameryki Pnocnej. W latach trzydziestych
sprowadzony na fermy, skd cz populacji ucieka i przedostaa do
wielu krajw europejskich, m.in. do Polski. Szop pracz
wystpowanie - zamieszkuje wilgotne tereny, lasy w pobliu jezior,
rzek i staww. Wspina si na drzewa i wietnie pywa. Zakada
gniazda w dziuplach lub norach. Prowadzi gwnie nocny tryb ycia.
Jest samotnikiem. W niewoli ma zwyczaj prania poywienia w
wodzie, std bierze sw nazw.
GSI
1. Gniazdo gsi ggawej
Zbudowane na ldzie lub wodzie, w trzcinach, szuwarach, wysepkach,
brzegach jezior i rzek, czasem w wierzbach wycznie przez samic.
Skada si z rolin wodnych, gazek, lici i trawy. Stopniowo
wycieane jest puchem tworzcym wok niego wa.
2.

G zboowa
Dugo: 75 cm
Rozpito skrzyde: 150-150 cm
Masa ciaa: 3-4 kg.
Szaro-popielato-brzowe ciemne upierzenie, do dugi
dzib czarny u nasady z czerwon przepask w poowie
dugoci i czarnym paznokciem
Gatunek przelotny, do powszechny w Polsce
Czasem zimuje na terenach Zachodniej Polski
Lec w cigu dnia

3. G ggawa wymiary:
Dugo - 90 cm
Rozpito skrzyde: 170 cm
Masa ciaa: 2,5 - 3,5 kg
4. G biaoczelna
Dugo: 65-75 cm
Rozpito skrzyde: 115 cm
Masa ciaa: 2-3 kg
Szaropoplelate ciemne upierzenie, biaa plama na czole i wok
nasady dzioba nie zachodzca miedzy oczy (u modych brak)
Tereny lgowe: tundry Eurazji i Ameryki Pnocnej
Zimowiska: wybrzea Europy, Morze Czarne, Morze Kaspijskie, Azja
Poudniowa
Lec w nocy. Przeloty nad pnocn Polsk

5. Wymie gsi wystpujce w Polsce:

-ggawa
-biaoczelna
-maa
-zboowa
KACZKI
6. Wymiary gowienki (kaczka rdzawogowa (Aythya
ferina) )
Dugo 45 cm
Rozpito skrzyde: 65-75 cm
Masa ciaa: 0,7 -1,1 kg
5. Gryce
-Bardziej krpy ksztat, dua gowa, krtka szyja, krtsze skrzyda,
-lusterko sabo widoczne, wyszy dzib, nogi przesunite ku tuowi
-Na ldzie poruszaj si niezgrabnie, pierwszy palec z szerok bon,
-doskonale nurkuj za pokarmem, do lotu podrywaj si ciko z
rozbiegiem,
-lataj mniej zgrabnie
6. Kaczki waciwe
Smuky ksztat, dugie skrzyda z lusterkiem, silnie spaszczony dzib
z maym paznokciem, pierwszy palec z boniast listewk.
Dobrze pywaj, nurkuj tylko w niebezpieczestwie, niele chodz,
atwo podrywaj si do lotu z wody i z ziemi, lataj szybko, eruj na
pytkich wodach, a czasem take na ldzie
Cyraneczka - waga, wielko i umaszczenie (Anas
crecca)
Europa (z wyjtkiem rejonw poudniowych); Silnie zaronite
zbiorniki wodne
Masa ciaa 0,25 - 0,40 kg.
Kaczor: czarny dzib, biaa linia w kierunku oka, kasztanowobrzowa gowa z ukowat zielona plam nad okiem, pionowy biay
pas wzdu barkw, wiosa szare, lusterko zielone i czarne z
metalicznym poyskiem
Gniazdo na ziemi, w V - 8-10 jaj - 23 dni
5 tyg. pisklta zaczynaj lata
Wikszo odlatuje na zim
7.

10. Rnice midzy kaczkami waciwymi a grycami (z

netu)
Kaczki pywajce jak sama ich nazwa wskazuje, nie potrafi
nurkowa. Co najwyej przyjmuj w wodzie pozycj pionow,
kuprem do gry, zbierajc pokarm tak nisko jak siga ich szyja.
Istnieje jednak liczna grupa kaczek, ktre doskonale nurkuj, i to na
gboko nawet 30 metrw. S to gryce. atwo je odrni od
kaczek waciwych po sylwetce ogon gryc nigdy nie jest
uniesiony do gry, spoczywa pasko na wodzie. Kaczki te bardziej
zwizay si ze rodowiskiem wodnym i rzadko wychodz na ld.
Cho cakiem dobrze lataj, do startu potrzebuj rozbiegu po
powierzchni wody.
11. Gryce w Polsce
Gowienka kaczka rdzawogowa (Aythya ferina)
Czernica (Anthya fuligula)
12. Kaczki waciwe w Polsce:
-Krzywka (Anas platyrynchos)
-Cyranka (Anas querquedula)
-Cyraneczka (Anas crecca)
-Krakwa (Anas strepera)
-Reniec (Anas acuta)

-Paskonos (Anas clypeata)

10. Po jakim czasie lotne s kaczki i gsi:
8tyg. (ggawa i krzywka)
5tyg cyraneczka
2mies. Gowienka
11. Czym si rni cyranka od cyraneczki?
Cyraneczki, nieco mniejsze rni si od cyranek "lusterkiem" na
skrzydach. Jest ono lnico - zielone z biaym i czarnym paskiem.
Cyranka za ma lusterko ciemnomatowe, natomiast u kaczorkw
wyrastaj jasnopopielate pira na plecach i wierzchu skrzyde.
Kaczor cyranki ma biay pas od oka a po szyj, kaczor cyraneczki
ma bia lini w kierunku oka.
12. Gatunki kaczki w Polsce (doda gryce i kaczki
waciwe)
KUROPATWY

16. Kiedy, ile jaj i ile dni trwa wysiadywanie jaj kuropatwy?
Kwiecie-maj, Ok 15 jaj w czasie 24-25 dni, wysiadywanie 24 dni
czsto pierwsze gniazdo zniszczone i wtedy kuropatwa zakada nowe
gniazdo, ale w nim tylko 6-8 jaj
17. Jak wyglda pnym latem stado kuropatwy?
Kuropatwy, z wyjtkiem okresu lgw, yj gromadnie. Stado tworzy
zwykle para starek i mode, a wic jedna rodzina. Zwykle stado
prowadzi stara kura, a nad bezpieczestwem stada czuwa kogut. Jego
to gow wida, gdy stado eruje albo przylega do ziemi w razie
niebezpieczestwa. Czasem pn jesieni 2 lub 3 gniazda cz si w
jedno stado. S to ptaki osiade i bardzo przywizane do obranego
miejsca. Dlatego te w zasadzie od wiosny do jesieni, a nawet w zimie
mona je spotka stale w tym samym miejscu.
18. Jak kuropatwa zakada gniazdo?
W kocu zimy (luty-marzec) stada kuropatw rozbijaj si na pary,
ktre obieraj sobie rewir bytowania i tej ostoi broni przed inn par.
W maju-czerwcu kura skada 10-15 jaj, a czasem wicej, w gniedzie
na ziemi, na ktre wyszukuje mae wgbienie, najczciej na ce lub
w polu zasianym koniczyn, rzepakiem, zboem lub mieszank, a
nastpnie wyciela je traw. Mode kury znosz wicej jaj, a stare
mniej. Rwnie po zniszczeniu pierwszego gniazda kury znosz jaja
jeszcze raz, ale wtedy ju mniej, 6-8 sztuk. Wysiadywanie trwa 24-25
dni. Jaja s koloru oliwkowo-brunatnego. Zarwno kura, jak i kogut
s troskliwymi rodzicami w wychowywaniu modych. W okresie
wysiadywania matka pozostaje na gniedzie bardzo wytrwale i czsto
traci ycie pod kos niwiarzy.
-Gniazda buduj na ziemi, w trawie, w zbou, koniczynie lub lucernie
z niewielkiej iloci suchych dbe
z materiaw: Gniazdowanie
Wyszukiwanie, wielko i obrona "ostoi", zabawy
Kopulacja (inicjatywa kury)
Wyszukiwanie miejsca na gniazdo (osona), pobocza, miedze,
nieuytki, zielonki pastewne, obrzea
Gniazdo prbne - wykoczenie gniazda + materia maskujcy odkrycie pierwszego jaja - odkrycie caego zniesienia
Gniazdo 12-15 cm rednicy i 5-8 cm gbokoci
Zniesienie (ok. 15 jaj) w czasie 24-26 dni
Jajo: 35 x 25 mm i ok. 15g

19. Jak odrni koguta od kury kuropatwy?

z matereriaw: Ptaki bez podkw- to kury (ale stare kury te miewaj
podkow)
Barkwki koguta - poduna biaa smuga, Barkwki kur - poprzeczne
jasne prki
z neta:Kogut ma na piersiach kasztanowo-brzow podkow otwart
do dou, kura za tylko bia plam, aczkolwiek zdarzaj si te okazy
z niewyran podkow lub rdzaw plam (stare lub jaowe). Cech,
ktra pozwala odrni pe, jest upierzenie skrzyde od gry: kogut
ma pira rdzawo-brzowe z czarn plam i jednym bledszym paskiem
wzdu stosiny; kura za nie ma tych plam, ale ma na pirkach kilka
rdzawych lub powych poprzecznych paskw.
20. Czym si ywi pisklta kuropatwy, plus czym si ywi
dorose (skad procentowy wany!!)
Pisklta przez 2 tyg. wycznie owady.
W 3 tyg. 50% eru rolinnego
W 4 tyg. 97% eru rolinnego
oglnie rednio: 19% pokarmu zwierzcego i 81% pokarmu
rolinnego
21. Jak odrni kuropatw moda od starej
z neta: Cieki(nogi): mode - tawe (do pierwszej zimy), stare niebieskawo-szare (sine).
Dzib: mode - czarny, stare sino-szary.
Upierzenie gowy: mode - ciemnoszare, stare ciemnobrzowe.
Obrzee oczu: mode niebiesko-siwe, stare - czerwone ciemno
ctkowane.
Lotki: mode - szpiczaste, stare - okrge.
Z materiaw: Do koca roku nogi (cieki) te
W I,II,III dwie skrajne lotki jeszcze ostro konturowane
Potem szarozielonkawy dzib janieje uzyskujc odcie niebieskawy
Take cieki staj si szaroniebieskawe
21. Waga kuropatwy, baanta i kaczki:
kuropatwa: masa ciaa ok.400 g, a wiosna 200- 250 g (piskl 7-9 g, a
po 120 dniach 360 g)
baant: 1,2-1,6 kg
kaczka krzyowka: 0,8-1,7 kg

21. Jak dugo kura baanta wysiaduje jajka i kiedy mode

zaczynaj lata.
Wysiadywanie: Wysiadywanie trawa 23-25 dni. Zdarza si, e
pomaga w nim samiec. Mode ju w dzie po wykluciu s wodzone
przez rodzicw, po 10 dniach potrafi pokona w powietrzu kilka
metrw, a po 3 tygodniach fruwaj prawidowo.
22. Przyczyny zmniejszenia si populacji kuropatw:
- Urbanizacja (mniej miejsca;()
-'Melioracja'/osuszanie (kady organizm musi pi, gdy nie ma wody
nie ma fauny. A lato w Polsce bywa gorce.)
- Olbrzymi wzrost drapienikw, m.in. krukowatych, lisw oraz tych
wprowadzonych przez czowieka (psy i koty - zakaz odstrzaw w
lasach).
- Choroby (wynikajce take z zanieczyszczenia rodowiska).
Drapieniki:
-Wrona siwa, sroka, gawron (jaja i pisklta)
Psy i koty
Jastrzb gobiarz, krogulec myszow
Lis, borsuk, tchrz
Choroby zakane i pasoytnicze

23. Skad stada kuropatwy:

Kuropatwy, z wyjtkiem okresu lgw, yj gromadnie. Stado tworzy
zwykle para starek i mode, a wic jedna rodzina. Zwykle stado
prowadzi stara kura, a nad bezpieczestwem stada czuwa kogut. Jego
to gow wida, gdy stado eruje albo przylega do ziemi w razie
niebezpieczestwa. Czasem pn jesieni 2 lub 3 gniazda cz si w
jedno stado. S to ptaki osiade i bardzo przywizane do obranego
miejsca. Dlatego te w zasadzie od wiosny do jesieni, a nawet w zimie
mona je spotka stale w tym samym miejscu.
W kocu zimy (luty-marzec) stada kuropatw rozbijaj si na pary,
ktre obieraj sobie rewir bytowania i tej ostoi broni przed inn par.
24. Czym si ywi kuropatwa:
Kuropatwa ywi si gwnie nasionami chwastw, traw i zi,
ziarnem zb, jagodami krzeww, a ponadto owadami, chrzszczami,
gsienicami i muchami. Kuropatwy jedz rwnie zielenin, a wic
pczki zi i traw, mae listki, kapust i koniczyn. Ziarno prosa,
konopi, tatarki i pszenicy jest ich przysmakiem. Bardzo mode
kuropatwy ywi si przede wszystkim owadami. W zimie kuropatwy
yj oziminami zb.
25. W kocu zimy (luty-marzec) stada kuropatw rozbijaj
si na pary, ktre obieraj sobie rewir bytowania i tej
ostoi broni przed inn par
BAANTY
26. Gatunki baanta w Polsce:
Ph. Colchicus
1. Ph. colchicus colchicus baant zwyczajny, 90
cm dugoci, 1,2-1,6 kg, jaskrawo-rdzawy, gowa
zielono-fioletowa z dwoma czubkami, brak biaej
obroy na szyi
2. Ph. colchicus torquatus baant obrony,
wyrana obro na szyi.(?)
3. Ph. colchicus mongolicus baant mongolski (?),
95 cm dugoci, 1,8 kg, ciemniejszy, obroa
przerwana z przodu
Ph. versicolor rzadko wystpujcy, . (?)
W Polsce wystpuj baant owny, ktry jest mieszank typw 1-3
27. Kiedy baanty staj si lotne a kiedy wytwarzaj dorose
upierzenie?
Z netu: Mode baanty w drugim tygodniu ycia rozpoczynaj nauk
latania.
Z materiaw:
Po kilkunastu godzinach opuszczaj gniazdo
Po 3 tyg. nocuj na drzewach
Po 4 miesicach (miesicach-XI) s cakowicie wyfarbowane
Po 9 miesicach dojrzae pciowo
28. Rnice w wygldzie poszczeglnych gatunkw baanta
Baant kolchijski k a u k a s k i (Phasianus colchicus colchi-cus)
Kogut - gowa ciemnozielona o fioletowym poysku, z dwoma
maymi czubkami usznymi, szyja i pier rdzawo-brzowe, purpurowo
byszczce z .czerwonymi i granatowymi plamkami. Oczy otoczone
duymi, czerwonymi rami. Grzbiet rdzawo-brzowy z ciemnymi i
brzowymi plamami. Lotki brzowo-te. Ogon dugi,
toczerwony w czarne prki. Cieki szare, zakoczone trzema
palcami i nad nimi wyej ostroga. Dzib jasno-brzowo-ty. Kura upierzenie z wierzchu brzowo-szare z czarnymi i ciemno-rdzawymi
plamkami, od spodu janiejsze, ogon dugi, ale mniejszy ni u koguta.
Baant kolchijski m o n g o l s k i (Phasianus colchicus
mongolicus):
Kogut - upierzenie podobne do kaukaskiego z tym, e zdobi go

szeroki, biay piercie na szyi, z przodu nie zamknity (przerwany),

czubki niewidoczne. Upierzenie z wierzchu bardziej czerwonopurpurowe, pokrywy skrzydowe jasne. Kura - taka sama jak baanta
kaukaskiego.
Baant kolchijski o b r o n y (Phasianus colchicus torquatus):
Kogut - wski biay piercie na szyi i biay pasek nad okiem, ogon i
kuper jasno-niebieskawe lub zielonkawe. W pozostaej czci
upierzenie takie jak u kaukaskiego. Kura - taka sama jak baanta
kaukaskiego.
29. Gniazdo baanta:
Okres godowy zaczyna si w marcu i trwa do maja W maju-czerwcu
kury skadaj 8-15 jaj koloru oliwkowozielonego, a nastpnie
wysiaduj je przez 24-25 dni. Mode po kilku godzinach ju
swobodnie poruszaj si, a w drugim tygodniu prbuj lotu. Baant
zakada gniazdo czsto w miejscu najmniej do tego odpowiednim - w
pobliu cieek, drg polnych i lenych, a przy tym nie bardzo
osonitym i dlatego duy ich procent jest niszczony przez szkodniki
polne i lene oraz ludzi.
30. Wymiary baanta:
Kogut ma dugo okoo 85-95 cm cznie z ogonem, ktrego dugo
wynosi okoo 50 cm . Rozpito skrzyde do75 cm . Kogut ma mas
okoo 1,5 kg, a kura okoo 1 kg .