POLITECHNIKA LUBELSKA

WYDZIA PODSTAW TECHNIKI

Kierunek: EDUKACJA TECHNICZNO-INFORMATYCZNA

Praca inynierska

Projekt stanowiska do bada hartownoci stopw elaza

Praca wykonana pod kierunkiem :

Autor:

dr. hab. in. Grzegorza Szweda

Dariusz Pydy
nr albumu: 71410

Lublin 2014

Spis treci

1. Wstp3
1.1. Cel i zakres pracy3
2. Obrbka cieplna metali...5
2.1. Historia rozwoju obrbki cieplnej.5
2.2. Pojcie i klasyfikacja obrbki cieplnej hartowaniem..8
2.2.1. Hartowania, jako rodzaj obrbki cieplnej...8
2.2.2. Metody hartowania stopw elaza..10
2.3.

Przemiany zachodzce podczas procesu hartowania....11

3. Metody bada hartownoci stopw elaza...................................14

3.1. Oglna charakterystyka hartownoci stopw elaza.....14
3.1.1. Czynniki wpywajce na hartowno stopw elaza.....16
3.2.

Klasyfikacja oraz potrzeba bada hartownoci stopw elaza18

3.3.

Hartownoci stopw elaza......19

3.3.1. Metoda Shepherda (obserwowania przeomu).......19

3.3.2. Metoda krzywych U (E.C. Bain, M.A. Grossman)...20
3.3.3. Metoda obliczeniowa Grossmana....21
3.3.4. Metoda Jominyego...23
4. Konstrukcja stanowiska do bada hartownoci stopw elaza

metod Jominyego.......28
4.1.

Opis stanowiska badawczego...........28

4.2.

Analiza wynikw przeprowadzonych bada..........31

5. Podsumowanie i wnioski...................................................................36
Bibliografia.........36
Spis tabel.......38
Spis rysunkw........38
Zaczniki.......40
Streszczenie........53

1. Wstp
Z ulepszaniem cieplnym stali spotykamy si od chwili pojawienia si stopw elaza,
miao on duy wpyw w rozwoju technologiczny i wzrost zastosowania tych materiaw
konstrukcyjnych. Jednak dopiero rozwj nauk (optyka, metaloznawstwo, chemia) pozwolia
na dokadne poznanie zalenoci podczas przemian powstajcych podczas obrbki cieplnej
stopw elaza. Ciekawo ludzka doprowadzia do rozszerzenia metod a w rezultacie do
bada zwizkw przyczynowo skutkowych istniejcych w metodyce hartowania oraz
hartownoci. Kada zaleno powodujca zmiany wasnoci stali zostawaa analizowana i
zapisywana, na wielu tych wynikach bazujemy do dzi, analizujc je oraz normujc czy te
doskonalc. W ten sposb zrodzia si te potrzeba bada hartownoci stopw elaza, jej
wpyw na materia a w rezultacie moliwoci, jakie moemy dziki tym wasnociom
osign. Ze wzgldw na ogromny wpyw hartowania oraz hartownoci na wasnoci stopw
elaza, poznanie i badanie tych zalenoci jest jednym z najwaniejszych zagadnie
dotyczcych inynierii materiaowej w odniesieniu do materiaw konstrukcyjnych. Dziki
badaniom ich rozwojowi i rozpowszechnianiu moemy tworzy pewniej i dokadniej, co
owocuje oglnym rozwojem technologicznym oraz spoeczestwa dajc nowe moliwoci
wytwrcze.
Dziki poznawaniu nowych zjawisk zachodzcych w wybranych obszarach bada
hartownoci stopw elaza, moliwe jest dokonanie prezentacji oraz oceny wybranej metody
badawczej w rozwaeniu praktycznym. Dziki wykonaniu stanowiska badawczego oraz
opracowaniu dydaktycznemu instrukcji potrzebnej do prawidowego badania hartownoci
oraz analizom przeprowadzonych bada przedstawiono wnioski kocowe, ktre wywodz si
z treci pracy oraz z zaoe projektowych.

1.1.

Cel i zakres pracy

Celem pracy jest wykonanie stanowiska badawczego o przeznaczeniu dydaktycznym

do wykonania bada hartownoci stopw elaza metod Jominyego (hartowania od czoa).
Przyblienie tematyki hartowania i hartownoci stopw elaza, ukazuje wano zabiegw
hartowania wykonywanych na stopach elaza oraz podkrelenie przydatnoci zastosowania
ich w przemyle. Wykonanie stanowiska oraz opracowanie metodyki bada hartownoci
metod Jominyego pozwoli na praktyczn ocen przez studentw wynikw bada.
Zakres pracy inynierskiej zawiera przegld literatury dotyczcy potrzeb bada
hartownoci, ocen metod i rodkw bada. Wykonanie projektu i konstrukcj stanowiska do
bada hartownoci stopw elaza. Opracowanie metodyki bada i sporzdzenie instrukcji
obsugi wykonanego stanowiska do bada hartownoci metod Jominiego.

2. Obrbka cieplna metali

2.1.

Historia rozwoju obrbki cieplnej

Naturalnym odruchem czowiek od chwili jego powstania byo tworzenie narzdzi, ich
wykorzystywanie, cige ulepszanie dla uatwiania pracy i zapewnienia sobie odpowiedniego
poziomu ycia. Obserwujc dzieje cywilizacji ludzkiej mona doj do wniosku, e o jej
rozwoju zdecydowa w duej mierze rozwj materiaw i towarzyszcy temu rozwj si
wytwrczych. wiadczy o tym midzy innymi nazwanie poszczeglnych okresw w dziejach
ludzkoci od materiaw majcych wpyw na warunki ycia, np. epoki: kredy, kamienia,
brzu oraz nazwan przez duskiego archeologa Christiana Jugensena Thomsona w 1836
roku epok elaza.
Wdroenie rnych wynalazkw i rozwiza stao si moliwe nie tylko dziki
samemu poznaniu elaza, ale rwnie poprawieniu jego wartoci uytkowych. Na ten
przykad ju w staroytnoci dziki poznaniu wasnoci elaza i wpywu temperatury na
zmian jego wasnoci technicznych, wytwarzano narzdzia oraz bro przewyszajc
poprzednie wytwory caej epoki. Z ca stanowczoci moemy wic stwierdzi, e czowiek
od dawna wytwarza narzdzia i przedmioty codziennego uytku z elaza. elazo miao, wic
ogromny wpyw na rozwj i ycie czowieka.
elazo, jako element ycia codziennego zostaje rozpowszechnienie przed kilkoma
tysicami lat. Wie si ono z tworzeniem si cywilizacji i jest niewtpliwie jednym z
czynnikw i elementw obecnego spoeczestwa i kultury nie tylko technicznej. Wic obecne
czasy i epok, w ktrej yjemy mona niewtpliwie przyj, jako przeduenie epoki elaza.
Zmiany historyczne oraz rnice w poziomie rozwoju poszczeglnych cywilizacji
miao ogromne skutki, na ich rozpowszechnienie. W europie Celtowie rozpowszechniali
znajomo elaza. Po poznaniu metod uprawy roli, opanowanie metalu byo jedn z
najwaniejszych rewolucji technologicznych.
Wiele technologii obrbki cieplnej elaza zostao poznanych ju przed 3000-cznym
rokiem p.n.e. miao one jednak gwnie przeznaczenie militarne. Wadcy wielkich mocarstw
jak Kserksesa, Aleksandra Wielkiego czy te Dyngis - chana dziki takiemu poszerzaniu
wiedzy o waciwociach metalu tak mocno zapisali si na kartach historii.
Najwaniejsz dziedzin dla rozwoju cywilizacji stao si pozyskiwanie metali z rud,
tego przeomowego odkrycia dokonali najprawdopodobniej Hetyci (Azja mniejsza) i w
Mezopotamii. Metalurgia i odlewnictwo wanie byo pierwszym w historii ludzkoci
procesem majcym na celu nadanie znanemu ju metalowi wasnoci oraz podanych
ksztatw. W ten sposb zrodzi si zalek obecnej metalurgii.

Same potrzeby spoeczne oraz ch podniesienia standardw ycia byy motorem

napdowym dla rozwoju cywilizacji. Zmiany w wiecie oraz rosnce potrzeby a czsto i
niebezpieczestwa sprawiay ze czowiek stara si doskonali metody pozyskiwania i
przetwarzania elaza, zarwno te ju znane a take tworzy nowe, ktre czsto na kartach
historii zapisyway si, jako kluczowe w przetrwaniu danego spoeczestwa.
Wraz z zwikszeniem powszechnoci elaza, rozwijay si take metody jego
wykorzystywania w przernych dziedzinach ycia. Te potrzeby sprawiay, e czowiek
poznawa waciwoci i skutki stosowania obrbki cieplej. Od czasw, gdy nauczono si
wytapia elazo z rud, kowalstwo stao si jednym z najwaniejszych zawodw
wykonywanych przez czowieka. Wanie rozwj wczeniejszych metod takich jak
wytapianie metali z rud czy odlewnictwo, pozwoli na powstanie metody obrbki metalu na
gorco.
Pierwsze przesanki i zabytki dotyczce kowalstwa pochodz ju z ok 3000 roku p.n.e.
. Kowalstwo miao na celu nadanie precyzyjniejszego ksztatu, twardoci oraz wytrzymaoci
przedmiotom wytwarzanym zgodnie z ich przeznaczeniem. W ten sposb zrodziy si metody
utwardzania i ulepszania stali najczciej wykorzystywane do celw militarnych. Dziki
rozwojowi kowalstwa odkryto, e elazo kute ma wiksz twardo i wytrzymao ni elazo
bezporednio odlewane. Kucie wiec byo jedn z pierwszych metod utwardzania stali, w
ktrej gwn metod bada byo rozpoznawanie dwiku wydawanego przez materia
podczas kucia lub jego zewntrzny wygld i podatno na zarysowania.
Ju w 2000 roku p.n.e. czowiek poznawa zalenoci pomidzy chodzeniem i
nagrzewaniem stali a jego wasnociami technologicznymi. Gownie uwarunkowania etniczne
jak i militarne miay tu swj ogromny wkad. Na ten przykad ogromne znaczenie w rozwoju
metalurgii miao hartowanie, ktre w ogromny sposb zmieniao waciwoci obrabianego
przedmiotu. Kucie stali byo pierwotn metod poprawy waciwoci danego materiau
jednak wraz z rozwojem technologicznym zaobserwowano ze metal odpowiednio rozgrzany i
odpowiednio szybko chodzony jest bardziej wytrzymay i o wiele trwalszy ni w przypadku
kucia. W ten sposb hartowanie zostao przeomow i innowacyjn metod obrbki cieplnej
elaza.
Hartowanie od zawsze byo wzniosym momentem, byo swoistym nadawaniu
przedmiotowi duszy. Szybko odkryto, e szybkie chodzenie rozgrzanej stali ma ogromny
wpyw na jego twardo i trwao. Cywilizacje, ktre potrafiy w doskonalszy sposb
wykorzysta te zalenoci czsto staway na wyszym poziomie rozwoju technologicznego.
Przykadem takiej cywilizacji moe by Japonia, pierwsze stalowe miecze sprowadzono tam
6

w charakterze krlewskich darw z Chin w III wieku n.e. ze wzgldu na przewroty polityczne
i potrzeb wynikajcych z rozwoju technologicznego, technologia wytwarzania mieczy zostaa
tak rozwinita ze w rezultacie przerosa metody, z ktrej pocztkowo sama si wywodzia. W
ten sposb w Japonii zrodzi si ogromy kult miecza i wielki przeom w obrbce stali dziki
szerszemu poznaniu waciwoci obrbki cieplnej[9].
Hartowanie, czyli utwardzanie miao pocztkowo gwnie przeznaczenie militarne i
byo jednak w owym okresie jedn z najtrudniejszych czynnoci. Ostrza hartowane byy
bardziej podatne na precyzyjne ostrzenie oraz w wielu przypadkach optymalnie zwikszao
zaleno miedzy twardoci a udarnoci miecza, przez co byy bardziej miercionone i
trwae. Metody hartowania stali przez stulecia byy wielk tajemnica wielkich cywilizacji lub
samych mistrzw tej sztuki. O istotnym wpywie rozwoju hartowania i poznania jego
sekretw mog wiadczy krwawe karty historii. Prby zgbiania tych sekretw czsto
koczyy si mierci dla osb postronnych. W traktacie Honcho tania biko[21] jest opisany
przypadek, w ktrym mistrz obcina rk pomocnikowi, za to, e chcia pozna temperatur
wody podczas chodzenia gowni miecza, zanurzajc do w kadzi z wod, w ktrej zosta
hartowany miecz. Ju wtedy starano si opisa i zbada zmiany zachodzce w stali podczas
rnych procesw wytwrczych. Przez dugi okres gwnymi parametrami podczas
hartowania stali bya jego barwa podczas wygrzewania oraz temperatura wody, w ktrej bya
chodzona. Ju te zalenoci byy badane, opisywanie i przekazywane w pocztkach
wycznie z pokolenia na pokolenie w cisej tajemnicy. Z czasem wizano wszystkie
zalenoci cznie ze skadem materiau, jego podatnoci na hartowanie oraz metodami jego
hartowania i rodzajami orodkw chodzcych. W ten sposb tworzyy si pierwsze dziedziny
bada.
Te wszystkie wydarzenia wiadcz o tym jak wanym byo poznanie wasnoci
metalu, metod jego pozyskiwania i obrbki. Mona jednoznacznie stwierdzi, e hartowanie i
jego wpyw na materia mia i nadal ma ogromny wpyw na ycie codzienne w
spoeczestwie. Potrzeba samych bada zrodzia si z wymaga codziennego ycia. Wraz ze
zmianami spoecznymi oraz rozwojem technologicznym zmienio si przeznaczenie
wykorzystywania tej wiedzy oraz jej zakres. Obecnie badania tego typu i poznawanie
podatnoci metali na hartowanie, czyli tzw. hartowno jest dziedzin powszechnie
wykorzystywan. Zalenoci te s wykorzystywane w niezliczonej iloci dziedzin takich jak
budownictwo, kowalstwo architektoniczne oraz maszynoznawstwo.
Obecnie zmiany zachodzce w strukturze stali podczas hartowania s dokadnie
opisywane i coraz powszechniej wykorzystywane. Pozwalaj dostosowa, wytwarza
7

przedmioty i elementy, ktre moemy wykorzystywa do rnych potrzeb. Znajomo

waciwoci stali i poszczeglnych stopw pozwala nam peniej je wykorzystywa, a take
pozwala na dalsze poznawanie nieznanych nam jeszcze obszarw moliwych zastosowa
tych materiaw oraz nowych technologii.

2.2.

Pojcie i klasyfikacja obrbki cieplnej hartowaniem

2.2.1. Hartowanie, jako rodzaj obrbki cieplnej

Obrbk ciepln definiuje, jako proces technologiczny, w wyniku, ktrego zmienia
si wasnoci mechaniczne i fizykochemiczne metali i stopw w stanie staym, przede
wszystkim przez wywoanie zmian strukturalnych bdcych gwnie funkcj temperatury,
czasu oraz dziaania rodowiska"[16]. W zalenoci od celw obrbki cieplnej dzielimy j na
rne

rodzaje,

usystematyzowane

szybkoci

nagrzewania,

temperatur

czasem

wygrzewania oraz szybkoci chodzenia. Te oto czynniki przewaaj o rodzaju obrbki

cieplnej oraz fazach zachodzcych w strukturze materiau, ktre moemy podzieli na piec
grup tj. a) wyarzanie, b) przesycanie, c) starzenie,
d) odpuszczanie, e) hartowanie [11].
Jednym z rodzajw obrbki cieplnej stali jest hartowanie, jest ono zabiegiem
ulepszania mechanicznego materiau i powinno si definiowa je, jako rodzaj zabiegu
obrbki cieplnej stopw elaza, ktry polega na odpowiednio szybkim schodzeniu
wygrzanego

we

waciwej

temperaturze

materiau

celu

uzyskania

struktury

martenzytycznej bd banitycznej[18]. Materia najczciej zostaje nagrzewany do

temperatury wyszej o 30C-50C od temperatury przemiany austenitycznej A (rys. 1.1).
c

Rys. 1.1. Fragment wykresu rwnowagi fazowej elazo-cementyt [19]

Zaleno t jednak powinno si przyjmowa, jako orientacyjn oraz odnoszc si

wycznie do stali niskostopowych. Znaczy wpyw na temperatur austenityzowania ma skad
chemiczny stali oraz czynniki technologiczne.
W odrnieniu od innych zabiegw obrbki cieplnej, hartowanie prowadzi do
powstawania struktur nierwnowagowych. Gwnym celem tego zabiegu jest znaczne
zwikszenie twardoci i odpornoci na cieranie materiau, traci on przy tym jednak znacznie
plastyczno i zwiksza si jego krucho.
Przy samym hartowaniu istotny jest dobr chodziwa oraz szybko chodzenia. W
przypadku zbyt powolnego chodzenia wydziela si cementyt, ktry uniemoliwia przemian
martenzytyczn, co nie pozwala na nadanie hartowanemu przedmiotowi odpowiednich
wasnoci, podczas gdy zbyt szybkie chodzenie moe prowadzi do powstawania naprenia
hartowniczego, ktre w rezultacie moe doprowadzi do zmiany podanego ksztatu
przedmiotu lub jego pkni. Szybko chodzenia ma take istotny wpyw na gboko
hartowania. Jest to bardzo istotne w przypadku elementw przeznaczonych do hartowania o
wikszych gabarytach, ktrych grubo przekracza maksymaln gboko hartowania. W
takim przypadku tylko cz zahartowanego przedmiotu zostanie zahartowana, jedynie cz
powierzchniowa wytworzy podany martenzyt. W rezultacie na powierzchni udzia
martenzytu jest najwikszy a wraz z wzrostem gbokoci udzia martenzytu maleje a wzrasta
udzia cementytu. Czsto jednak jest to te wasno podana, jeli chcemy, aby przedmiot
by twardy na powierzchni a wewntrz rdzenia bardziej cigliwy. Jednak gboko
hartowania nie zaley tylko od samych orodkw chodzcych czy szybkoci chodzenia w

duej mierze tu swj udzia ma dziedzina zwana hartownoci stali, czy te zawarto
dodatkw stopowych.

2.2.2. Metody hartowania stopw elaza

Moemy wyrni rne metody hartowania stali w wielu przypadkach rni si on
jedynie metod wygrzewania materiau do temperatury austenityzowania. W przemyle ze
wzgldu na rne przeznaczenie stali oraz jej oczekiwanych waciwoci stosuje si wiele
metod hartowania. Metoda hartowania stali moemy dzieli ze wzgldu na sposb
doprowadzania stali do temperatury przemian, obszary powstawania tych przemian oraz
samego wygrzewania materiau a take ze wzgldu na rodzaj orodka chodzcego, w ktrym
bdzie hartowany materia. Stale o duej hartownoci w wielu przypadkach s hartowane w
orodkach ozibiajcych o mniejszych parametrach chodzenia np. oleju niekiedy zdarza si,
e nawet w powietrzu. Wiele metod hartowania jest dobierana pod ktem oczekiwanych
rezultatw, ktre w praktyce s jednak czsto trudne do wykonania. Z tego wzgldu moemy
podzieli hartowanie na pi podstawowych grup:
Hartowanie zwyke (martenzytyczne) polega na wygrzaniu materiau do temperatury
przemiany austenitycznej, nastpnie szybkie ozibienie w jednym orodkw ozibiajcych w
celu uzyskania struktury martenzytycznej materiau.
Hartowanie objtociowe wystpuje w przypadku, gdy austenizowaniem chcemy
obj cakowit objto cieplnie obrabianego przedmiotu, a gboko zahartowanej warstwy
zale wycznie od szybkoci chodzenia oraz waciwoci materiau. Jednak ta metoda
hartowania niesie ryzyko do powstawania duych odksztace hartowniczych.
Hartowanie powierzchniowe polega na austenityzowania cienkiej warstwy na
powierzchni przedmiotu, w wyniku tej operacji powstaje na powierzchni struktura
martenzytyczne i nastpuje utwardzenie wycznie warstwy na powierzchni materiau.
Hartowanie powierzchniowe pozwala na automatyzacj i mechanizacj procesu obrbki
cieplnej stali.
Hartowanie stopniowe - Polega na szybkim chodzeniu w kpieli ze stopionej saletry,
do temperatury wyszej o ok. 30 50C powyej temperatury przemiany martenzytycznej i
przetrzymywaniu w tej temperaturze, tak, aby nastpio wyrwnanie temperatury na wskro
przedmiotu. W drugiej fazie nastpuje chodzenie w kpieli wodnej lub olejowej, w celu

10

uzyskania struktury martenzytycznej. Metoda ta wymaga duej wprawy przy okrelaniu czasu
kpieli poredniej.
Hartowanie izotermiczne - Jest hartowaniem, w ktrym nie zachodzi faza przemiany
martenzytycznej. Nagrzany przedmiot wygrzewa si w kpieli z roztopionej saletry lub
oowiu, w temperaturze ok. 30C 50C powyej przemiany martenzytycznej. Nazwa
metody wynika z faktu staej temperatury kpieli, w ktrej znajduje si przedmiot.. W
hartowaniu tego typu nie dochodzi do przemiany, martenzytycznej, lecz zachodzi rozpad
austenitu na inne fazy np. bainit co mona zauway na rysunku 1.2.
Pozostaem metody porednie hartowania rni si midzy sob wycznie metod
doprowadzenia stali do temperatury austenityzowania. Hartowanie, wic polega na zmianie
struktury stali na poziome krystalicznym [11].

Rys. 1.2. Wykres przemian austenitu w warunkach chodzenia cigego (CTPc) dla stali podeutektoidalnych
[12]

2.3.

Przemiany zachodzce podczas procesu hartowania

Podstawowym

zaoeniem

procesu

hartowania

jest

zmiana

wasnoci

wytrzymaociowych a w efekcie ubocznym wraz z rwnoczesnym spadkiem wasnoci

plastycznych materiau. Jednak te wasnoci s wynikiem zmiany strukturalnej wewntrz
materiau. Reakcje zachodzce na powierzchni oraz wewntrz materiau pod wpywem
odpowiednich czynnikw s nazywane przemianami fazowymi[12]. Chcc prawidowo
zrozumie istot obrbki cieplnej, jaki i samego hartowania stopw elaza, naley zapozna
si dokadnie z przemianami, jakie zachodz w materiale podczas jego nagrzewania,
wygrzewania oraz chodzenia.

11

Temperatura nagrzania przy hartowaniu, jak to byo wczeniej wspomniane, zaley od

skadu chemicznego stali, a zwaszcza od zawartoci wgla. Nagrzanie stali podeutektoidalnej
powyej temperatury, Ac3 jest konieczne do uzyskania jednorodnej struktury austenitycznej.
Jeli podczas nagrzewania nie zostaa przekroczona temperatura Ac3, to w strukturze stali
pozostaby wolny ferryt, zmniejszajcy jej twardo, a w procesie odpuszczenia unika si
napre hartowniczych, majcych wpyw na udarno stali. Stale nadeutektoidalne nagrzewa
si powyej Ac1 i to niezalenie od iloci procentowej wgla. W takim przypadku rezygnuje
si cakowicie z rozpuszczenia cementytu wtrnego w austenicie, ktrego obecno w
strukturze zahartowanej stali czsto jest podana.(rys 1.1.)
Cementyt jest skadnikiem strukturalnym o najwikszej twardoci a osadzony w
twardym podou, martenzytycznym[19] zwiksza ogln twardo a w szczeglnoci
odporno na cieranie. Podczas doboru temperatury hartowania naley wzi pod uwag
rwnie wielko obrabianego przedmiotu. W przypadku, gdy przedmiot hartowany ma due
gabaryty wygrzewa si go w temperaturze o 50 do 70C powyej temperatury przemiany
austenityzowania, co zwiksza zakres gbokoci warstwy, w ktrej dochodzi do przemiany.
Szybkie ozibiania podczas hartowania ma na celu doprowadzenia austenitu do
zakresu temperatury przemiany martenzytycznej. Sam czas wygrzewania przedmiotu podczas
hartowania musi by wystarczajco dugi, aby przemiany fazowe nastpiy na caej
powierzchni przekroju obrabianego cieplnie materiau. W praktyce okrela si go, jako okoo
30% czasu nagrzewania.
Prdko ozibiania materiau musi by wiksza od szybkoci krytycznej dla
wybranego gatunku stali. Zasadniczy wpyw na szybko chodzenia maj orodki chodzce,
podczas ich doboru staramy si unika nadmiernej szybkoci chodzenia ni jest to konieczne
do uzyskania podanych przemian. Nadmiernie szybkie chodzenia wie si z powstaniem
wikszych napre, czego wynikiem jest wiksza tendencja do powstawania pkni i
odksztace obrabianego przedmiotu. Naley jednak bra pod uwag, e szybkie chodzenie
hartowania konieczne jest tylko w granicy minimalnej twardoci austenitu, czyli ok. 650 do
400C, poniewa w tym zakresie austenit bardzo szybko ulega przemianie. Za powyej jak i
poniej tego zakresu trwao przechodzonego austenitu jest do znaczca, co umoliwia
powolniejsze chodzenie materiau. Idealny przebieg procesu chodzenia przedstawiono na
rysunku 1.3.

12

Rys. 1.3. Idealny przebieg krzywej chodzenia przy hartowaniu [19]

13

3. Metody bada hartownoci stopw elaza

3.1.

Oglna charakterystyka hartownoci stopw elaza

Hartowno cile czy si z szybkoci ozibiania stali do temperatury

austenizowania. Struktur martenzytyczn mona uzyska tylko przy szybkoci ozibiania
(chodzenia) rwnej lub wikszej szybkoci krytycznej. Hartowno jest, wic wrodzon
zdolnoci stali do tworzenia struktury martenzytycznej podczas hartowania, z tej wasnoci
stali wynika definicja hartownoci.
Przez hartowno rozumiemy zdolno tworzenia struktury martenzytycznej podczas
hartowania [2]. Hartowno okrela si na podstawie pomiarw grubo powstaej w
procesie hartowania warstwy martenzytycznej, na przekroju hartowanego przedmiotu.
Z pojciem hartownoci cz si cile trzy cechy:

Gboko hartowanie,

Maksymalna twardo uzyskana na powierzchni,

Skonno do tworzenia rys i pkni hartowniczych,

Te cechy w pojciu hartownoci zawieraj dwa inne terminy okrelajce wasnoci

stali podczas hartowania takie jak utwardzalno oraz przehartowalno.

Przez termin utwardzalno powinnimy rozumie, jako najwiksz moliw do
uzyskania twardo hartowanej stali, ktra jest uzaleniona od zawartoci wgla austenicie
oraz warunkw, w jakich stal jest poddawana austenityzowaniu (rys 1.4).

Rys 1.4. Wpyw stenia wgla na twardo stali zahartowanej o rnym udziale martenzytu w strukturze[3]

14

Przehartowalno za jest cech okrelajc podatno wybranego gatunku stali na

hartowanie w zalenoci od przyrostu twardoci pod wpywem duej szybkoci ozibiania
materiau podczas hartowania. Czynnikami majcymi najwikszy wpyw na przehartowalno
stali jest zawarto wgla oraz pierwiastkw stopowych w czasie austenityzowania jak i
stopie jednorodnoci fazy oraz rozmiar ziaren austenitu.
Poszczeglne gatunki stali maj odmienne wasnoci pozwalajce na zahartowanie jej
do rnej gbokoci. S. Rudnik w swojej ksice Materiaoznawstwo [19] podaje prost
analiz, w ktrej porwnuje gboko warstwy zahartowanej w dwch orodkach
chodzcych w zalenoci od rednicy prta poddawanemu obrbce cieplnej. W ten sposb
zauwaymy (rys. 1.5), e do pewnej rednicy (D k) prty bd zahartowane na wskro, a przy
wikszych rednicach rdze prta pozostanie niezahartowany, przy ktrej grubo warstwy
zahartowanej bdzie malaa ze wzrostem rednicy prta [19]. Najwiksza rednica prta
zahartowanego na wskro, nazywana jest rednic krytyczn Dk.

Rys 1.5. Grubo strefy martenzytycznej (obszar niezakreskowany) zahartowanych prtw o rnej rednicy
[19]

Miara, ktr okrela si hartowno stali, to przedstawiono w cytowanej literaturze

jest rednica krytyczna okrelana symbolem Dk, rozumiemy przez to, e rednica krytyczna
jest to rednica zahartowanego w odpowiednim orodku chodzcym prta, w ktry pod
wpywem hartowania w przekroju poprzecznym uzyskuj si struktur o zawartoci
martenzytu min. 50% okrelanej D50 (indeks 50 oznacza zawarto procentow martenzytu
na caoci przekroju). Na warto rednicy krytycznej Dk poza zawartoci wgla wpyw maj
take skadniki stopowe.

15

3.1.1. Czynniki wpywajce na hartowno stopw elaza

Hartowno stopw elaza jest bardzo wan wasnoci, ktra okrela przydatno do
obrbki cieplnej. Na ten przykad przedmiot niezahartowany na wskro, posiada rdze, w
ktrym otrzymujemy drobny perlit, co wpywa na niejednorodno przekroju hartowanego
elementu, a co za tym idzie rnic pomidzy twardoci w poszczeglnych strefach
przekroju przedmiotu. Mona jednak wyrwna poszczeglne twardoci do podobnego
poziomu,

po

przez

przeprowadzenia

zabiegu

odpuszczania.

Rdze

przedmiotu

niezahartowanego na wskro, posiada nisz granic plastycznoci i mniejsz w porwnaniu

do powierzchni wytrzymao na rozciganie, a zatem mniejsz udarno i wiksz
plastyczno w porwnaniu do warstwy zewntrznej, a dzieje si tak, poniewa martenzyt
pod wpywem odpuszczania wykazuje wiksze wasnoci mechaniczne. Dlatego jednym w
gwnych czynnikw decydujcych podczas doboru stali na elementy konstrukcyjne oraz
czci maszyn jest wanie hartowno stali. W zalenoci od przeznaczenia i wymaga
konstrukcyjnych dobiera si niekiedy stal o jednakowych waciwociach na caym przekroju,
czyli stali o duej hartownoci, natomiast, gdy podana jest wycznie twarda strefa
zewntrzna stosuje si stal o mniejsze hartownoci.
Gboko hartowania jest bezporednio powizana z szybkoci krytyczn chodzenia
przedmiotu. Szybko chodzenia najwiksza jest zawsze na powierzchni obrabianego
elementu a maleje w gb materiau. Tak, wic jeli szybko chodzenia bdzie wiksza od
szybkoci krytycznej ozibiania danego gatunku stali, tym grubsza warstwa zahartowana.
Jeli hartujemy stal w szybkoci poniej szybkoci krytycznej w takiej sytuacji zostanie
zahartowana tylko warstwa powierzchniowa przedmiotu. W przypadku, gdy warto
chodzenia jest wiksza od szybkoci krytycznej, przedmiot ulega zahartowaniu na wskro, tj.
na cao przekroju obrabianego elementu[4].
Skupiajc si na samym materiale moemy wyrni trzy przyczyny wpywajce na
hartowno stali tj.

skad chemiczny stali,

jednorodno austenitu,

wielko ziarna austenitu.

16

Skad chemiczny stali w sposb istotny decydujce o jej wasnociach, moliwociach

obrbki oraz w rezultacie moliwych zastosowaniach. Wszystkie pierwiastki stopowe z
wyjtkiem kobaltu oraz krzemu, o ile s rozpuszczone w austenicie wpywaj znaczco na
zwikszenie jej hartownoci, co mona zaobserwowa na wykresie CTP a dzieje si tak,
poniewa dodatki pierwiastkw stopowych przesuwaj linie wykresu w prawo. Ponadto
pierwiastki wglikotwrcze zmieniaj zakres temperatury na wysz dla przemiany
perlitycznej i zmniejszaj ten zakres dla przemiany banitycznej (rys 1.6.) [4].

Rys. 1.6. Porwnanie pooenia i ksztatu linii pocztku przemiany przechodzonego austenitu na
wykresach CTP: a) dla stali wglowej i dla stali stopowych zawierajcych pierwiastki nie tworzce wglikw, b)
dla stali wglowej i dla stali stopowych zawierajcych pierwiastki wglikotwrcze [12]

Jednorodno austenitu znacznie zwiksza podatno stali na powstawanie struktury

martenzytycznej, poniewa w tym przypadku brak jest dostpu dla czstek przypieszajcych
rozpad austenitu w zakresie przemiany perlitycznej. Brak jednorodnoci najczciej jest
spowodowany wtrceniami niemetalicznymi w materiale takimi jak azotany czy tlenki itp.
oraz zawarto wglikw. Moe by to jednak spowodowane rwnie niewyrwnaniem
skadu austenitu w strukturze caego materiau.
Poza waciwociami samego materiau i jego struktur przed jak i podczas
hartowania na hartowno ma wpyw take warunki, w jakiej zostaje przeprowadzana
obrbka cieplna midzy innymi temperatura nagrzewania, sposb grzania (metody
hartowania, patrz 1.2.2.), gabaryty przedmiotu obrabianego, stan jego powierzchni oraz rodzaj
orodka chodzcego. Wanie w celu wyczenia wpywu sposobw ozibiania materiau na
hartowno stali, zostao wprowadzone pojcie idealnej rednicy krytycznej Dik oznaczajcej
najwiksz rednic prta zahartowanego na wskro ozibianego w idealnym orodku
chodzcym tj. odbierajcym ciepo z nieskoczenie du prdkoci. W takim przypadku
17

uzaleniono oddawanie ciepa przez przedmiot hartowany jego wasn przewodnoci

ciepln.

3.2.

Klasyfikacja oraz potrzeba bada hartownoci stopw elaza

Rozwj technologiczny i przemysowy w bezporedni sposb wpywa na rozwj nauk

metaloznawczych dotyczcych obrbki cieplnej. Te rosnce potrzeby i wymagania stawiaj
ogromne wyzwania dziedzinom bada dotyczcych doboru stali oraz rodzajom ich obrbki. Z
tego wanie wzgldu rozwija si wiele metod bada dotyczcych obrbki cieplnej stali.
Obecnie jednym z gwnych kryteriw dotyczcych doboru stali jest aspekt
ekonomiczny. Wynika to z faktu, e podczas masowej produkcji czci maszyn czy te
wytwarzaniu stali konstrukcyjnych, koszt samego materiau czsto przekracza okoo 60%
wartoci wykonanego elementu. Aspekt ten jest gwnym czynnikiem, ktry pokazuje jak
wane jest peniejsze wykorzystanie wasnoci stali. Poza zalenociami ekonomicznym,
wanym czynnikiem pokazujcym jak bardzo istotne jest odpowiednie wykorzystywanie
zasobw metod dotyczcych obrbki cieplnej jest, jako gotowego wyrobu.
Analiza metaloznawcza oraz poznawanie wpywu obrbki cieplnej na poszczeglne
gatunki stali pozwala nady za obecnymi metodami wytwrczymi. Z tego te wzgldu
metody badawcze zmieniay si i okrela coraz to nowe kryteria przy doborze materiaw
zgodnie z jego przeznaczeniem. Niegdy przydatno danej stali badano czy te sprawdzano
wycznie w praktyce. Obecnie podczas dobru stali korzysta si z analiz okrelajcych
kryteria, ktre materia musi speni, aby by jak najlepiej wykorzystany. Obecnie
najwaniejszym kryterium podczas doboru stali jest hartowno.
Wiele bada wskazuje, e stal w odpowiedni sposb ulepszana cieplnie, wykazuje
wysz, jako wyrobw oraz moliwo szerszego zastosowania danego materiau dziki
wasnociom, ktre s cile zwizane z twardoci. Twardo stali jest cech, na ktr po
przez odpowiednie zastosowanie obrbki cieplnej mona wpywa. Dziki tak duemu
wpywowi twardoci na wasnoci mechaniczne stali, wan dziedzina stao si badanie
podatnoci stopw elaza na utwardzanie tj. hartowno. Wanie hartowno jest obecnie
gwnym czynnikiem wpywajcym na odpowiedni dobr stali konstrukcyjnych. Z tego
powodu metody badawcze dotyczce hartownoci stopw elaza s nadal wykorzystywane i
rozwijane.

3.3.

Hartowno stopw elaza

18

3.3.1. Metoda Shepherda (obserwowania przeomu)

Metoda Shepherda jest metod dowiadczaln, jedn z najwczeniej znanych oraz
najprostsz metod badania hartownoci stopw elaza. Obecnie jest stosowana bardzo
rzadko, gwnie do badania hartownoci stali narzdziowych. Sama prba polega na
zahartowaniu czterech prbek, o rednicy 19mm i dugoci 75mm, w 10 % roztworze
wodnym soli kuchennej (NaCl). Prbki wygrzewa si kolejno w temperaturze 790, 815, 840
oraz 870C nastpnie ozibia w roztworze NaCl po ozibieniu amie si je i na podstawie
struktury przeomu okrela si gboko warstwy martenzytycznej oraz wielko ziaren
posugujc si wzorcami w skali Jernkontoreta (rys. 1.7.).

Rys 1.7. Wzorce skali Jernkontoreta [6]

3.3.2. Metoda krzywych U (E.C. Bain, M.A. Grossman)

19

Metoda ta jest kolejn z metod dowiadczalnych, zapocztkowa j E.C. Bain a

nastpnie zostaa rozwinita przez M. A. Grossmana i do dzi ta metoda jest do czsto
nazywana jego nazwiskiem. Rozwj tej metody i szereg jej zastosowa zyskay uznanie i
zostay rozpowszechnione przed II wojn wiatow. Metoda ta polega na hartowaniu prtw o
rnej rednicy we waciwej temperaturze dla danego gatunku stali w oleju i wodzie. W
nastpnej kolejnoci prt przecina si w poprzecznie i wyznacza si twardo wzdu rednicy
prbki.
Otrzymane w tym procesie wyniki nanosi si na wykres HRC = f i (rys 1.8). Powstaa
linia wykresu okrela twardo i przebieg jej zmiany na rednicy prbki. Punkt najbardziej
gwatownego spadku twardoci przyjmuje si, jako granic zahartowanej strefy prbki.
Ksztat powstaego wykresu przypomina liter U std wanie wywodzi si powszechna
nazwa tej metody.

Rys 1.8. Rozkad twardoci w przekroju zahartowanej prbki stalowej [19]

Na podstawie wykonanego badania, twardoci krytycznej, mona wyznaczy rednic

krytyczn. W tym przypadku moemy j okreli rwnie po przez obserwacj struktury pod
mikroskopem, jeeli badana prbka bdzie miaa wystarczajco du rednic moemy
zaobserwowa przy powierzchni prbki jednorodny martenzyt, w gbszej strukturze pojawi
si banit wraz z drobinami perlitu, ktrego ilo wzrasta w zalenoci od zbliania si do osi
prbki. W przypadku tej metody wyznaczanie gbokoci zahartowanej warstwy polega na
naniesieniu na powstay wykres (rys. 5) wartoci, twardoci krytycznej (rys. 1.9) danego
gatunku stali, co umoliwia wyznaczenie rdzenia niezahartowanego o rednicy D r . Dziki
temu gboko strefy zahartowanej moemy okreli wzorem[4]:

20

D p Dr
2

mm

Rys 1.9. Zaleno twardoci krytycznej od zawartoci wgla w stali[17]

Prba Grossmana nie jest czsto stosowana gwnie ze wzgldu na pracochonne

wykonanie prbek, pomiarw twardoci oraz niestabilna zmiana prdkoci ozibiania prbki.

3.3.3. Metoda obliczeniowa Grossmana

Metoda ta zostaa wprowadzona przez M. A. Grossmana w 1942 roku. Gwnym
zaoeniem tej metody jest obliczenie hartownoci, stosujc ujcie liczbowe w formie
wspczynnikw w zalenoci od skadu chemicznego oraz rozmiaru ziaren austenitu.
DI50=DIC * k1 * k2 * k3 .......* kn
DI50 - idealna rednica krytyczna stali stopowej przy zaoeniu wystpowania w osi
prta 50% martenzytu;
DIC - idealna rednica krytyczna stali wglowej o okrelonej zaw. wgla i wielkoci
ziarna, odnoszca si do 50% martenzytu w strukturze (rys. 1.10 a);
k1 .... kn - mnoniki okrelajce wpyw pierwiastkw stopowych na zmian
hartownoci stali (rys. 1.10 b) [4].

21

Rys

1.10.

Mnoniki

Retana

Doane

stosowane

do

obliczania

idealnych

rednic

krytycznych

pmartenzytycznych DI50 stali stopowych z nisk i redni zawartoci wgla: a) wpyw zawartoci wgla i
wielkoci ziarna na warto idealnej pmartenzytycznej rednicy krytycznej stali wglowej D IC; b) mnoniki
pierwiastkw stopowych [12]

Dziki poznaniu idealnej rednicy DI50 oraz nomogramowi Grossmana (rys. 1.11)
moemy z tej zalenoci wyliczy rzeczywist rednic D 50, jeeli za stosuje si inne
kryterium hartownoci, naley dokonywa przeliczenia przy pomocy wykresu autorstwa W.
Lutego (rys. 1.12).

Rys. 1.11. Zwizek idealnych i rzeczywistych rednic krytycznych w zalenoci od

intensywnoci hartowania H (wg Grossmanna) [4]

22

Rys. 1.12. Zaleno idealnych rednic krytycznych od przyjtego kryterium hartownoci (zawartoci
martenzytu w osi prta). D I - idealna rednica krytyczna D I50 - idealna rednica krytyczna pmartenzytyczna
(Wedug W. Lutego) [10]

3.3.4. Metoda Jominyego (hartowanie od czoa)

Metoda okrelana najczciej prb hartowania od czoa (PN-EN ISO 642: 2002), jest
metod dowiadczalna, ktrej wyniki najczciej s przedstawiane w formie graficznej,
wykresu. Dziki badaniu wikszej iloci prbek tego samego materiau mona opracowa
tzw. pasmo hartownoci dla danego gatunku stali. W odrnieniu od innych metod badania
hartownoci stopw elaza prba Jominyego pozwala na podstawie jednej prbki oceni
hartowno stali, bez potrzeby jej rozcinania. Wymiary prbki potrzebnej do przeprowadzenia
badania hartownoci metod Jominyego oraz warunki, w jakich jest ozibiana okrela norma
PN-79/H-04402 (rys. 1.13).

Rys. 1.13. Schemat aparatury do bada metod Jominyego [12]

23

Prbk wykonan z wybranego do badania gatunku stali zabezpiecza si przed

odwglaniem, zamykajc j w metalowym pojemniku uszczelnionym opikami eliwa(w
wikszoci przypadkw pomija si t czynno ze wzgldu na may wpyw na wyniki
badania). Prbk nastpnie wkada si do nagrzanego pieca elektrycznego i wygrzewa si
prbk przez okoo 40 minut w temperaturze Ac3Ac1+(3050C), dla stali, stopowej
(wglowej) parametry wygrzewania prbki okrelamy wedug ukadu rwnowagi fazowej Fe
Fe3C. Wygrzan prbk umieszcza si w uchwycie aparatury do bada metod Jominyego
(rys. 1.14)

Rys. 1.14. Prbka umieszczona w uchwycie aparatury do bada Jominyego

Po umieszczeniu prbki w uchwycie aparatury Jominyego nastpuje natrysk wody i

czoo prbki zostaje intensywnie chodzone, pod jego wpywem i czoo prbka zostaje
zahartowana. Po dostatecznym ozibieniu prbki usuwa si j z uchwytu, oczyszcza a
nastpnie szlifuje, tak by nie zmieni struktury powstaej podczas hartowania, wzdu
przeciwlegych bokw na gboko od 4 5 mm (rys. 1.15).

24

Rys. 1.15. Schemat wymiarowy prbki do szlifowania

Nastpnie przy pomocy aparatu Rockwella dokonujemy pomiarw twardoci w skali

C na powstaych paszczyznach stosujc si do rozkadu odlegoci od czoa prbki
okrelonych w normie PN-EN ISO 642: 2002 (rys. 1.16) tj. 2 punkty, co 1,5mm, 6 punkty, co
2mm oraz nastpne do koca dugoci prbki, co 5mm.

Rys. 1.16. Krzywa hartowania od czoa dla stali 35HM (b), schemat prbki Jominyego (a)

Otrzymane wyniki przedstawia si na wykresie zalenoci rozkadu twardoci od

odlegoci od czoa prbki (rys. 1.16). przy wykorzystaniu do pomiarw wikszej iloci
prbek mona wykona tzw. Wykres pasma hartownoci, dla danego gatunku stali (rys. 1.17).

25

Rys. 1.17. Pasmo hartownoci dla stali 40H [8]

Chcc dalej okreli hartowno danego gatunku stali naley wyznaczy wybrane
parametry takie jak odlego krytyczna lk [mm] rednic krytyczn Dk oraz twardo
krytyczn Hk. Odlego krytyczn lk w przypadku prby chodzenia od czoa okrela si, jako
najwiksz odlego od czoa prbki, w ktrej strukturze znajduje si 50 % martenzytu.
Wielko t moemy okreli znajc twardo strefy pmartenzytycznej tj. o zawartoci 50%
martenzytu. (rys. 1.18)

Rys. 1.18. Twardo stali zahartowanej w zalenoci od zawartoci wgla i procentu martenzytu w strukturze
[17]

26

Wykres zalenoci Dki od lk i H (rys. 1.19) pozwala okreli take rednic krytyczn
dla okrelonego orodka chodzcego.

Rys. 1.19. Wykres zalenoci Dki od lk oraz H (Crafts, Lamont) [1]

Na podstawie tej metody w prosty i szybszy w odniesieni do innych metod bada

mona okreli najwaniejsze czynniki okrelajce hartowno badanej stali. Z tego wanie
wzgldu ta metoda jest tak powszechna i stosowana w doborze stali konstrukcyjnych pod
ktem przydatnoci do obrbki cieplnej.

27

4. Konstrukcja stanowiska do bada hartownoci stopw

elaza metod Jominyego
4.1.

Opis stanowiska badawczego

Na wyposaenie stanowiska laboratoryjne badania hartownoci stopw elaza skada

si z aparatury do bada hartownoci metod Jominyego (rys. 1.20), w ktrej nastpuje
proces chodzenia prbki cylindrycznej zgodnie z wytycznymi prby Jominyego (wg PN-EN
ISO 642: 2002).

Rys. 1.20. Stanowisko do bada hartownoci metod Jominyego 1) szybkozcze hydrauliczne, 2) zawr
sterujcy, 3) zawr kulowy, 4) zawr kulowy (odpywowy), 5) zbiornik, 6) szyba akrylowa

28

Aparatura zostaa ustawiona pionowo wzgldem podoa tak, aby strumie wody
opywa dysz rwnym, pionowym strumieniem. Aparatura jest zasilana biecym rdem
wody za pomoc przewodu wodnego podczonego do zaworu gwnego sali laboratoryjnej.
Przewd wodny zosta podczony przy pomocy zabezpieczonych przed przeciekami
szybkozczami oraz przycz kranowych (rys. 1.21)

Rys. 1.21. Podczenie wody oraz zawory sterujce 1- zawr zaporowy, 2- zawr kulowy

Sterowanie dopywem wody odbywa si przy pomocy dwch zaworw (rys 1.21).
Zawr kulowy (2) umoliwia szybkie otwarcie dopywu wody do dyszy, co eliminuje
potrzeb montowania przysony dyszy. Zawr zaporowy (1) umoliwia dobranie
odpowiedniej wysokoci pionowego strumienia wody. Zawr spustowy (rys. 20, 4)
znajdujcy si w czci dolnej aparatury, suy do odprowadzenia wody po przeprowadzonym
badaniu.
Aparatura zostaa zaprojektowana tak, aby bya w peni funkcjonalna i bezpieczna. W
grnej czci (rys 1.22) znajduje si uchwyt prbki (1a) z wykonanym otworem o rednicy
27mm dostosowany do wymiarw prbki. Uchwyt jest ustabilizowany przy pomocy kokw
ustalajcych (3a) dziki czemu jest osadzony rodkowo na zbiorniku. Ze wzgldw
dydaktycznych

grna

cz

stanowiska

zostaa

wykonana

ze

szka

akrylowego,

pozwalajcego na bezpieczn obserwacj prbki podczas procesu hartowania.

29

Rys. 1.22. Grna cz aparatury do bada metod Jominyego 1a- uchwyt do prbki, 2a- dysza, 3a- koki
ustalajce

rednica przelotowa dyszy (2a) wynosi 12,5 mm zgodnie z zaleceniami normy PNEN ISO 642: 2002. Odlegoci jak i osiowo prbki oraz dyszy podczas badania jest
zachowana, tak, aby otrzyma odpowiedni szybko chodzenia tj. okoo 300C/s wymagan
do odpowiedniego zahartowania prbki.

30

4.2.

Analiza wynikw przeprowadzonych bada

Do przeprowadzenia badania wykorzystano dwie prbki (rys. 1.23) wykonane z rnych

gatunkw stali, wymiary prbki zostay przygotowane zgodnie z norm [15] do
przeprowadzenia hartownoci metod Jominyego.

Rys. 1.23. Prbki przygotowane do badania ze stali C45 i 40 HM

Prba hartownoci przeprowadzona zostaa w temperaturze austenityzowania rwnej

840C dla obydwu gatunkw stali, z jakich zostay wykonane prbki tj. stal C45 oraz stal
40HM. Wygrzewanie prbek odbyo si w piecu elektrycznym typu P.E.M.-2. Ze wzgldu na
may wpyw atmosfery pieca na wyniki bada pominito etap zabezpieczenia prbek przed
zmian skadu chemicznego. Czas wygrzewania prbek wynosi 30 min, przyjto taki czas
majc na celu ujednorodnienie austenitu na caoci przekroju, a take biorc pod uwag skad
chemiczny wybranych gatunkw stali (Tabela 1 i 2 ) [25].
Tabela 1 Skad chemiczny stali 40 HM

C
0,38
0,45

Si
0,17
0,37

Mn
0,4
0,7

Skad chemiczny [%] stal 40 HM

Cr
Mo
Ni
V
0,8
0,15
Max
Max
1,2
0,25
0,3
0,05

W
Max

S
Max

P
Max

0,2

0,035

0,035

Tabela 2 Skad chemiczny stali C45

31

C
0,42
0,5

Si
0,1
0,4

Skad chemiczny [%] stal C45

Cr
Mo
Ni
V
Max
Max
Max
0,3
0,1
0,3

Mn
0,5
0,8

W
-

S
Max

P
Max

0,04

0,04

Na podstawie zawartoci pierwiastkw stopowych dla wybranych gatunkw stali mona

wstpnie okreli ich wpyw na proces przemiany martenzytycznej. Ilo pierwiastkw
stopowych w stali ma znaczcy wpyw na jego hartowno. Wszystkie pierwiastki stopowe z
wyjtkiem kobaltu zwikszaj hartowno stali po przez zmniejszenie szybkoci krytycznej
przy hartowaniu. Ze wzgldu na wiksz zwarto chromu (Cr), niklu (Ni) oraz znacznie
zwikszajcego hartowno molibdenu (Mo) w skadzie stali 40HM mona zaoy, e stal ta
bdzie wykazywa wiksz hartowno ni stal C45.
Po wygrzaniu prbek w piecu, kolejno zostay zahartowane w aparaturze do hartowania
od czoa. Nastpnie dwa rwnolege boki od tworzcych walca zostay zeszlifowane na
gboko 5 mm. Na przygotowanych w ten sposb prbkach dokonano bada twardoci przy
pomocy twardociomierza Rockwella w skali C. Uzyskane wyniki zostay zapisane w tabeli 3
oraz tabeli 4 a take naniesione na diagram funkcji twardo od odlegoci od czoa prbki dla
stali C45 rysunek 1.24 dla stali 40HM rysunek 1.25.
Tabela 3. Wyniki bada twardoci wzgldem odlegoci od czoa prbki dla stali 45 (badania
wasne)
Stal C45
Odlego

od 1,5

4,5 6

7,5 9,5 11,

czoa

13,

18,

23,

28,

33,

[mm]
Pomiar 1 55

48 15

[HRC]
Pomiar 2 53

45 16

[HRC]

32

Rys. 1.24. Wykres krzywej hartownoci dla stali C45 (badania wasne)

Tabela 4. Wyniki bada twardoci wzgldem odlegoci od czoa prbki dla stali 40 HM
(badania wasne)
Stal 40 HM
Odlego

od 1,5

4,5 6

7,5 9,5 11,

czoa

13,

18,

23,

28,

33,

[mm]
Pomiar 1 58

57 55

55 54

54

52

50

45

40

37

36

[HRC]
Pomiar 2 59

58 55

54 54

53

53

51

42

39

35

35

[HRC]

33

Rys. 1.25. Wykres krzywej hartownoci dla stali 40 HM (badania wasne)

Na podstawie wykresu funkcji twardo od zawartoci wgla (rys. 10) wyznaczono

dla:
stal C45
- HRC 29
stal 40 HM - HRC 47
Na podstawie wykresw funkcji twardoci od odlegoci od czoa prbki(rys. 1.20

oraz 1.21) wyznaczono rednice d dla tych twardoci:

stal C45
- 5 mm
stal 40 HM - 17 mm
Na podstawie wykresu zaleno wartoci rednicy krytycznej od dugoci krytycznej
(rys. 11) wyznaczono rednic krytyczn:
woda
stal C45
- 12 mm
stal 40 HM - 80 mm
olej
stal C45
- 18 mm
stal 40 HM - 55 mm

Dziki przeprowadzonemu badaniu udao si okreli podstawowe parametry decydujce

o doborze stali. Analiza wynikw wykazaa, e stal 40 HM jest stal o znacznej hartownoci,
za stal C45 cechuje si sabsz hartownoci i mniejsz twardoci po obrbce cieplnej. Na

34

podstawie wynikw mona stwierdzi, e stal 40 HM moe by stosowana do produkcji

elementw, czci maszyn o duej wytrzymaoci oraz wikszej odpornoci na cieranie.
Dziki przeprowadzeniu badania, w tych samych warunkach, na przykadzie dwch prbek,
mona zauway zalenoci wynikajce z skadu chemicznego danego gatunku stali na jego
hartowno.

5. Podsumowanie i wnioski

35

Hartowno stopw elaza jest bardzo istotn wasnoci technologiczn stali. Tyczy
si to przede wszystkim do stali obrabianych cieplnie po przez hartowanie i odpuszczanie, ale
rwnie jest istotna dla stali poddawanych obrbce plastycznej na gorco oraz stali w stanie
normalizowanym.
Badanie hartownoci na podstawie dwch prbek mierniczych z dwch rnych
stopw elaza, pokazuje wyranie, jaki wpyw na hartowno stopw elaza ma zarwno
skad chemiczny, orodek chodzcy oraz rodowisko technologiczne. Kolejn istotn rzecz,
jest analiza wynikw i okrelenie parametrw okrelajcych hartowno, ktre otrzymano na
podstawie bada przeprowadzonych przy pomocy wykonanego stanowiska. Zgodnie z
zaoeniami, jakie zostay przedstawione w czci teoretycznej pracy, metodyka oraz zakres
bada hartownoci wykorzystany przy wykonaniu stanowiska oraz przeprowadzeniu bada
pozwala na dokadn analiz hartownoci stopw elaza zgodnie z przyjtymi oglnymi
normami.
Cel pracy, jakim by projekt stanowiska do bada hartownoci metod Jominyego,
wraz z przyblieniem tematyki hartowania i hartownoci zosta osignity. Przedstawiono
metodyk bada oraz analiz wynikw powstaych na podstawie wybranej metody
badawczej.
Rozdzia czwarty zosta powicony analizie wybranej metody badawczej, oraz
wykonanie stanowiska badawczego wedug okrelonych norm. Zaproponowano metod
przeprowadzenia wiczenia w warunkach laboratoryjnych, na podstawie opracowanej
instrukcji. Przeanalizowano take wyniki przeprowadzonych bada okazujc skuteczno
metody badawczej oraz sprawnoci techniczn stanowiska.
Przeprowadzony przegld literatury wraz z analiz bada, ukazuje moliwoci
rozwoju oraz moliwo szerszego wykorzystania i pojmowania metodyki bada
hartownoci. Dziki przyblieniu dziedziny bada, jak jest hartowno ukazano zalenoci
oraz czynniki wpywajce na dobr i wasnoci stali pod wpywem obrbki cieplnej.
Wprowadzenie proponowanej metodyki badawczej w obszarze hartownoci stopw elaza
moe w duym stopniu przyczyni si do poszerzenia wiedzy i rozumienia istoty obrbki
cieplnej oraz hartownoci stopw elaza.

Bibliografia

36

[1] Crafts W. Lamont J.L., Hardenability and steel selection, Pitman, London 1949
[2] Dobrzaski L.A., Metaloznawstwo i obrbka cieplna, WSiP, Warszawa 1997
[3] Dobrzaski L.A., Podstawy nauki o materiaach, Wydawnictwo Politechniki lskiej,
Gliwice, 2012
[4] Grossmann M. A., Hardenability Calculated from Chemical Composition, Trans. AIME,
1942
[5] Just E., Metal Progress, 1969, November,
[6] Komenda J., Automatic recognition of complex microstructures Rusing Image
Classifier, FERA, 2001
[7] Kramer I. R., Hafner R. H., Tolman S. L., Effect of Sixteen Alloying Elements on
Hardenability of Steel, Trans. Am. Inst. Min. Met. Eng. v. 158, 1944
[8] Malkiewicz J., Metaloznawstwo Stopw elaza, PWN dz 1976
[9] Murza-Mucha P., Ziemkiewicz J. Czowiek i elazo, Iskry, 1967
[10] Pacyna J., Metaloznawstwo, Wybrane zagadnienia, UWND AGH, Krakw, 2005
[11]Przybyowicz J., Przybyowicz K. Materiaoznawstwo w pytaniach i odpowiedziach,
Naukowo Techniczne Warszawa 2000
[12] Przybyowicz K., Metaloznawstwo, Naukowo - Techniczne, Warszawa, 1999
[13] PN-EN ISO 642: 2002
[14] PN-H-04402:1972P
[15] PN 70/H-04402
[16] PN 76-H-01200:1977P
[17] PN-79/H-04402
[18] PN-93/H-01200:1993P
[19] Rudnik S., Metaloznawstwo, PWN, Warszawa ,1996
[20] Sieniawski J., Metaloznawstwo i podstawy obrbki cieplnej laboratorium, OWPRz,
2002
[21] ygulski Zdzisaw, Bro wschodnia, Jun. Warszawa, 1986
[22] Wesoowski K., Metaloznawstwo i obrbka cieplna, Wydawnictwo Naukowo
Techniczne, Warszawa, 1981
[23] http://www.taylorandfrancis.com
[24] http://www.winntbg.bg.agh.edu.pl
[25] http://www.dostal.com.pl

Spis tabel
37

Tabela 1. Skad chemiczny stali 40 HM...............................................................................31

Tabela 2. Skad chemiczny stali C45...................................................................................32
Tabela 3. Wyniki bada twardoci wzgldem odlegoci od czoa prbki dla stali C45.....32
Tabela 4. Wyniki bada twardoci wzgldem odlegoci od czoa prbki dla stali
40 HM..................................................................................................................................33
Tabela A. Wyniki bada twardoci wzgldem odlegoci od czoa prbki dla stali C45
(wzr)...................................................................................................................................49
Tabela B. Wyniki bada twardoci wzgldem odlegoci od czoa prbki dla stali 40 HM
(wzr)...................................................................................................................................50

Spis rysunkw
Rysunek. 1.1. Fragment wykresu rwnowagi fazowej elazo-cementyt...............................9
Rysunek 1.2. Wykres przemian austenitu w warunkach chodzenia cigego (CTPc) dla stali
podeutektoidalnych......................................................................................................11
Rysunek 1.3. Idealny przebieg krzywej chodzenia przy hartowaniu..................................13
Rysunek 1.4. Wpyw stenia wgla na twardo stali zahartowanej o rnym udziale
martenzytu w strukturze (wg J.M. Hodgea i M.A. Orehoskiego)......................................14
Rysunek 1.5. Grubo strefy martenzytycznej (niezakreskowana) zahartowanych prtw
o rnej rednicy................................................................................................................. 15
Rysunek 1.6. Porwnanie pooenia i ksztatu linii pocztku przemiany przechodzonego
austenitu na wykresach CTP................................................................................................17
Rysunek 1.7.Wzorce skali Jernkontoreta............................................................................19
Rysunek 1.8. Rozkad twardoci w przekroju zahartowanej prbki stalowej...................20
Rysunek 1.9. Zaleno twardoci krytycznej od zawartoci wgla w stali.....................21
Rysunek 1.10. Mnoniki Retana i Doane stosowane do obliczania idealnych rednic
krytycznych pmartenzytycznych DI50 stali stopowych z nisk i redni zawartoci
wgla....................................................................................................................................22
Rysunek. 1.11. Zwizek idealnych i rzeczywistych rednic krytycznych w zalenoci od
intensywnoci hartowania H (wg Grossmanna)...................................................................22
Rysunek 1.12. Zaleno idealnych rednic krytycznych od przyjtego kryterium hartownoci
(zawartoci martenzytu w osi prta). DI - idealna rednica krytyczna DI50 - idealna rednica
krytyczna pmartenzytyczna....................................................................23
Rysunek 1.13. Schemat aparatury do bada metod Jominyego.......................................23
38

Rysunek. 1.14. Prbka umieszczona w uchwycie aparatury do bada Jominyego............24

Rysunek 1.15. Schemat wymiarowy prbki do szlifowania................................................25
Rysunek 1.16. Krzywa hartowania od czoa dla stali 35HM...............................................25
Rysunek 1.17. Pasmo hartownoci dla stali 40H.................................................................26
Rysunek 1.18. Twardo stali zahartowanej w zalenoci od zawartoci wgla i procentu
martenzytu w strukturze.......................................................................................................26
Rysunek 1.19. Wykres zalenoci Dki od lk oraz H (Crafts, Lamont)................................ 27
Rysunek 1.20. Stanowisko do bada hartownoci metod Jominyege..............................28
Rysunek 1.21. Podczenie wody oraz zawory sterujce....................................................29
Rysunek 1.22. Grna cz aparatury do bada metod Jominyege..................................30
Rysunek 1.23. Prbki przygotowane do badania ze stali C45 i 40 HM..............................31
Rysunek 1.24. Krzywa hartowania dla stali C45 (badania wasne).....................................33
Rysunek 1.25. Krzywa hartowania dla stali 40HM (badania wasne)................................34
Rysunek 1. Schematyczne przedstawienie wykresw CTPc...............................................43
Rysunek 2. a) Schemat urzdzenia do bada hartownoci metod Jominyego,
b) diagram funkcji twardoci od odlegoci od czoa prbki...............................................44
Rysunek 3. Schemat wymiarowy prbki po szlifowaniu....................................................44
Rysunek 4. Stanowisko do bada hartownoci metod Jominyego....................................45
Rysunek 5. Aparatura do bada hartownoci metod Jominyego......................................46
Rysunek 6. Grna cz aparatury do bada metod Jominyego......................................46
Rysunek 7. Prbka umieszczona w piecu elektrycznym.....................................................47
Rysunek 8. Krzywa hartowania od czoa dla stali 35HM....................................................48
Rysunek 9. Prbka ze stali 40HM po pomiarze twardoci, wida wgbienia pozostawione
przez stoek diamentowy.....................................................................................................48
Rysunek 10. Diagram krzywej hartowania od czoa dla stali C45 (wzr)...........................50
Rysunek 11. Diagram krzywej hartowania od czoa dla stali 40HM (wzr).......................51
Rysunek 10. Twardo stali zahartowanej w zalenoci od zawartoci wgla i procentu
martenzytu w strukturze.......................................................................................................51
Rysunek 11. Zaleno wartoci rednicy krytycznej od dugoci krytycznej....................50

Zacznik
Zacznik 1. Instrukcja przeprowadzenia wiczenia laboratoryjnego

39

Politechnika Lubelska
Wydzia Podstaw Techniki

40

Katedra Podstaw Techniki

Temat: Badanie hartownoci stopw elaza metod

Jominyego (chodzenia od czoa).

Opracowa: Dariusz Pydy

Spis treci
1. Cel wiczenia
2. Podstawowe pojcia
41

3. Czynniki wpywajce na hartowno

4. Ocena hartownoci
5. Przebieg wiczenia
5.1.

Opis stanowiska badawczego

5.2.
5.3.
5.4.
5.5.
5.6.

Budowa stanowiska do bada metod Jominyego

Instrukcja przeprowadzenia wiczenia
Protok przeprowadzenia wiczenia
Analiza wynikw
Wnioski i spostrzeenia

1. Cel wiczenia
Celem wiczenia jest zapoznanie si z przebiegiem hartownoci stopw elaza oraz
okrelenie hartownoci wybranych gatunkw stali na podstawie prby Jominyego.

2. Podstawowe pojcia

42

Hartowanie jest to rodzaj obrbki cieplnej majcej na celu osigniecie

struktury martenzytycznej po przez wygrzanie materiau do odpowiedniej temperatury i
odpowiednio szybkiego jego ozibienia,

Hartowno jest to zdolno stali do tworzenia struktury martenzytycznej w

gb materiau. Miar hartownoci jest gboko, na jak zosta zahartowany materia.

Krytyczna szybko chodzenia jest to najmniejsza szybko chodzenia stali, przy

ktrej jest moliwa przemiana martenzytyczna

3. Czynniki wpywajce na hartowno:

Skad chemiczny
Wgiel oraz stopowe skadniki stali z wyjtkiem kobaltu zwikszaj hartowno poprzez
zmniejszenie krytycznej szybkoci chodzenia. Pierwiastki m.in. takie jak: Ni, Si, Mn
zwikszaj zakresy twardoci austenitu, przesuwajc pocztek krzywych wykresy CTPc w
prawo.

Wielko ziarna austenitu

W zalenoci od wzrostu wielkoci ziarna austenitu, ronie rwnie gboko hartowania.
Wzrost wielkoci ziaren austenitu zwiksza, wic twardo materiau. Dua wielko ziaren
austenitu nie jest jednak podana, gdy daje to gruboziarnisty martenzyt.

Jednorodno austenitu
Austenit niejednorodny w szybszy sposb ulega przemianom, poniewa o szybkoci
zachodzcych przemian decyduje mniej nasycony pierwiastkami austenit. Wanie z tego
powodu przed hartowaniem materia wygrzewa si w odpowiedniej temperaturze przez
odkrelon jednostk czasu tak, aby ujednorodni skad chemiczny austenitu tzw. wyarzanie
normalizujce.

4. Ocenia hartownoci
Ocen hartownoci umoliwiaj wykresy CTPc. (rys. 1) Gboko, na jak moe by
zahartowany przedmiot zaley od szybkoci krytycznej chodzenia. Stale o maej szybkoci
krytycznej cechuje dua hartowno i odwrotnie.
Poniej przedstawiono zaleno spadku temperatury w czasie dla stali o duej (b) i maej
hartownoci (a).
43

Rys. 1 Schematyczne przedstawienie wykresw CTPc dla stali o: a) maej hartownoci, b) duej
hartownoci (2) [8]

W celu dalszego zrozumienia metodyki oceny hartownoci naley wprowadzi pojcia:

rednica krytyczna, wspczynnik intensywnoci chodzenia,
Wspczynnik intensywnoci chodzenia okrela zdolno do odbierania ciepa przez
orodek chodzcy. Warto wspczynnika H okrela si od H=0 do H= . Dla najczciej
stosowanych orodkw chodzcych takich jak woda i olej przyjmuje si dla wody H=1,5 a
dla oleju H=0,3 w warunkach idealnych.
rednica krytyczna - jest to najwiksza rednica prta, przy ktrej po zahartowaniu na
wskro przekroju uzyskuje okrelon zawarto martenzytu, nie mniejsz ni 50%. Zawarto
martenzytu w rdzeniu prbki okrela si symbolem D z indeksem okrelajcym zawarto
martenzytu (np. D70). rednic krytyczn wyznacza si trzema metodami:

Dowiadczaln,

Obliczeniow,

Wykreln.
Obecnie najczciej wykorzystywan metod jest metoda wykrelna oparta na prbie
Jominyego (hartowania od czoa). Przebieg prba Jominyego jest okrelony wg normy PNEN ISO 642: 2002. Metoda ta polega na chodzeniu wygrzanej wczeniej powierzchni
znormalizowanej prbki walcowej pionowym strumieniem wody (rys. 2a). Po zeszlifowaniu
dwch rwnolegych bokw wzdu osi zahartowanej prbki (rys. 3) dokonujemy pomiaru
twardoci w skali Rockwella C i sporzdzamy wykresu twardoci w funkcji odlegoci od
czoa prbki (rys. 2b).
44

a)

b)

Rys. 2 a) Schemat urzdzenia do bada hartownoci metod Jominyego, b) diagram funkcji twardoci od

45

odlegoci od czoa prbki

Rys. 3 Schemat wymiarowy prbki po szlifowaniu

5. Przebieg wiczenia
5.1.

Opis stanowiska badawczego

Na wyposaenie stanowiska skada si:

1.
2.
3.
4.

Piec elektryczny typu P.E.M.-2 (rys. 3a),

Aparatura do bada hartownoci metod Jominyego, (rys. 3b),
Szlifierka,
Aparatura do badan twardoci wyposaone w twardociomierz Rocwella.

Narzdzia i przyrzdy pomiarowe:

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Szczypce kunicze,
Prbki znormowane do przeprowadzenia prby ze stali C45 oraz stali 40HM,
Tama miernicza,
Szczotka druciana,
Tarcza do szlifowania,
Stoek diamentowy skali C do twardociomierza Rockwella.

46

a
b

Rys. 4 Stanowisko do bada hartownoci metod Jominyego a) piec elektryczny b) aparatura do

hartowania prbki od czoa (metoda Jominyego)

5.2.

Budowa aparatury do bada hartownoci stopw elaza metod

Jominyego

47

Rys. 5 Aparaura do bada hartownoci metod Jominyego 1) szybkozczka, 2) zawr (sterujcy), 3) zawr
kulowy, 4) zawr kulowy (odpywowy), 5) zbiornik wody, 6) szyba poliglasowa

Rys 6 Grna cz aparatury do bada metod Jominyego 1a- uchwyt do prbki, 2a- dysza, 3a- koki
ustalajce

5.3.
I.

Instrukcja do przeprowadzenia wiczeni

Przed rozpoczciem wiczenia student obowizkowo zapoznaje si z zaleceniami

48

instrukcji BHP. Prowadzcy zajcia sprawdza opanowanie wiadomoci podanych w

instrukcji BHP i znajomo problematyki badawczej.

II.

Do nagrzanego wczeniej pieca elektrycznego do temperatury Ac3Ac1+(3050 C),

dla stali wglowej ustali temperatur

Ac3 z ukadu rwnowagi fazowej Fe3C (przyjta

temperatura dla stali C45 oraz 40HM rwna jest 840C), wkadamy dwie prbki stali i
wygrzewamy w tej temperaturze przez 30 min (rys. 7).

Rys. 7 Prbka umieszczona w piecu elektrycznym

III.

Przy aparaturze do bada hartownoci metod Jominyego (rys. 5) zwalniamy

zawr nr. 2 (czerwony) a nastpnie przy pomocy zawory nr. 1 (niebieski) ustalamy wysoko
strumienia wody rwn 65-70mm, Po ustaleniu wysokoci zamykamy dopyw wody zaworem
nr. 2 (czerwony).
IV.

Po upywie 30 min, prbk wyjmujemy z pieca i umieszczamy w uchwycie

oznaczonym kolorem niebieskim (rys. 6). (czas, w jakim prbka przechodzi drog z pieca
do aparatu Jominyego powinien by moliwie najkrtszy)
V.

Zwalniamy zawr nr. 2 (uwalniajcy strumie wody) i odczekujemy 15 min na

ozibienie prbki
VI.

Po upywie 15 minut odcinamy dopyw wody przy pomocy zaworu nr. 1, nastpnie

usuwamy prbk z uchwytu prbki i oczyszczamy z powstaych zanieczyszcze (tlenki).

VII.

Szlifujemy prbk wzdu dwch przeciwlegych bokw prbki na gboko od

do 5 mm (rys. 3).
VIII. Dokonujemy pomiaru twardoci przy pomocy aparatu Rockwella w nastpujcych
odlegociach od czoa prbki tj. 2 punkty, co 1,5 mm, 6 punkty, co 2 mm oraz nastpne do
koca dugoci prbki, co 5 mm (rys. 8).

49

Rys. 8 Krzywa hartownoci dla stali 35HM (b), schemat prbki Jominyego (a)

Rys. 9 Prbka ze stali 40 HM po pomiarze twardoci, wida wgbienia pozostawione przez stoek diamentowy

IX.

Wyniki pomiarw zapisujemy w tabelach 1 i 2. Nastpnie sporzdzamy wykres na

diagramach poniej tabel pomiarowych.

X.
XI.

Analiza wynikw
Wnioski i spostrzeenia

50

5.4.

Protok przeprowadzenia wiczenia

Wydzia Podstaw Techniki

Temat : Badanie hartownoci stopw elaza metod Jominyego
Imi i Nazwisko

Wydzia, studia

Grupa

Ocena

Data

Podpis

Tabela A. Wyniki bada twardoci wzgldem odlegoci od czoa prbki dla stali C45 (wzr)
Stal C45
Odlego

od 1,5

czoa
[mm]
Pomiar 1

4,5 6

7,5 9,5 11,

5

13,

18,

23,

28,

33,

[HRC]
Pomiar 2
[HRC]

51

Rys. 10 Diagram krzywej hartowania od czoa dla stali C45 (wzr)

Tabela B. Wyniki bada twardoci wzgldem odlegoci od czoa prbki dla stali 40 HM
(wzr)
Stal 40 HM
Odlego

od 1,5

4,5 6

czoa

7,5 9,5 11,

5

[mm]
Pomiar 1

13,

18,

23,

28,

33,

[HRC]
Pomiar 2
[HRC]

Rys. 11 Diagram krzywej hartowania od czoa dla stali 40 HM (wzr)

5.5.

Analiza wynikw

52

a) Z wykresu (rys. 10) zalenoci twardoci od zawartoci wgla w stali odczyta dla:
- stal C45

-Hk = HRC

- stal 40HM

-Hk =HRC

Rys. 10 Twardo stali zahartowanej w zalenoci od zawartoci wgla i procentu martenzytu w strukturze wg.
PN-79/H-0440

b) Z wykresw sporzdzonych w czasie badania wyznaczy rednic krytyczn D k dla

otrzymanych wartoci HRC
- stal C45

-mm

- stal 40 HM

-mm

c) Wyznaczy rednic krytyczk na podstawie porwnania wynikw z wykresem (rys. 11)

Rys. 11 Zaleno wartoci rednicy krytycznej od dugoci krytycznej wg PN-79/H-04402

5.6.

Wnioski i spostrzeenia

53

Streszczenie
Praca Projekt stanowiska do bada hartownoci stopw elaza zostaa powicona
tematyce oraz metodyce bada hartownoci stopw elaza. Opisano informacje dotyczce
historycznego postrzegania obrbki cieplnej oraz ewolucj jak przeszy metody wytwrcze i
badawcze hartownoci. Zostay przedstawione metody bada hartownoci w zalenoci od ich
rodzaju oraz metodyki wraz z praktycznym zastosowaniem metody bada hartownoci
metod Jominyego tj. chodzenia od czoa. Praca zawiera opis wykonanego stanowiska
badawczego do bada hartownoci stopw elaza o przeznaczeniu dydaktycznym.
Opracowano instrukcj do przeprowadzenia badania w formie wiczenia laboratoryjnego.
Przedstawiono wyniki bada przeprowadzonych na stanowisku badawczym oraz ich analiz.

Abstract
Thesis "Project of the experimental hardenability alloys of steel" was devoted to a
research methodology hardenability and steel alloys. Describes the information on the
54

historical perception of heat treatment and the evolution of manufacturing methods that have
passed and research hardenability. They introduced a hardenability test methods depending on
their type and methodology and practical application of test methods such as the Jominy
hardenability by cooling from the front. The paper contains a description of the bench made to
research hardenability steel alloys didactic purpose. Revised instructions to perform the test in
a laboratory exercise. The results of research conducted on the test and analysis.

55