You are on page 1of 150

Dk.

Radosaw Osipacz

Imperatyw obrony wiary


w wiadomoci unitw podlaskich
na przykadzie wiernych z dekanatu
wodawskiego w latach 1867 1905

Praca magisterska napisana


na seminarium naukowym
z teologii moralnej pod kierunkiem
ks. dra Zbigniewa Sobolewskiego
na Papieskim Wydziale Teologicznym,
Sekcja w. Jana Chrzciciela w Warszawie

Warszawa 2011

-2-

Spis treci

Spis treci..................................................................................................... 2
Wykaz skrtw....................................................................................... 4
Wstp........................................................................................................... 6
Rozdzia I.
Obrona wiary jako konsekwencja chrztu i przynalenoci do
Kocioa powszechnego ... 13
1.1. Mczestwo jako znak i konsekwencja wiary....................... 15
1.2. Konieczno obrony wiary i trwania w Kociele jako
konsekwencja chrztu i bierzmowania......................................... 26
1.3. Unici jako przykad wiadomego naladowania Chrystusa....... 37
Rozdzia II.
Walka unitw o wolno religijn i jej konsekwencje w dekanacie
wodawskim .. 44
2.1. Stosunki wyznaniowe w dekanacie wodawskim w latach
1867 1905 ... 46
2.2. Opr wiernych i duchowiestwa wobec oczyszczania
obrzdku unickiego ... 61
2.3. Gorliwa obrona wiary przez opornych unitw po likwidacji
Kocioa unickiego 77

-3-

Rozdzia III.
Postawa unitw podlaskich jako znak wiernoci Chrystusowi
i Kocioowi ... 93
3.1. Postawa unitw jako przykad gorliwej obrony wiary 95
3.2. Cierpienia jako wiadectwo wiernoci Chrystusowi 111
3.3. Aktualno przykadu mczestwa unitw dla Kocioa.. 126
Zakoczenie............................................................................................ 133
Bibliografia.............................................................................................. 138

-4-

Wykaz skrtw

AAN

Archiwum Akt Nowych w Warszawie

ACr

Analecta Cracoviensia

AGAD

Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie

AK

Ateneum Kapaskie

APRP

Archiwum Parafii Rzymskokatolickiej w Polubiczach

APS

Archiwum Pastwowe w Siedlcach

CHKGH

Chemski Konsystorz Greckokatolicki

CHWDPK

Chemsko-Warszawski Duchowny Konsystorz


Prawosawny

CHZD

Chemski Zarzd Duchowny

CKO

Centralny Komitet Obywatelski Krlestwa Polskiego


w Piotrogrodzie

ComP

Communio , Midzynarodowy Przegld Teologiczny

EV

Encyklika Evangelium vitae

FR

Encyklika Fides et ratio

HM

Homo meditans

IM

Bulla Incarnationis mysterium

KDK

Konstytucja duszpasterska o Kociele w wiecie


wspczesnym Gaudium et spes

KGS

Kancelaria Gubernatora Siedleckiego

KK

Konstytucja dogmatyczna o Kociele Lumen Gentium

-5-

KKK

Katechizm Kocioa Katolickiego

KPK

Kodeks Prawa Kanonicznego

Mps

Maszynopis

OOE

Encyklika Orientales omnes Ecclesias

OsRomPol

LOsservatore Romano (wyd. polskie)

OS

Encyklika Omnem sollicitudinem

PDV

Adhortacja Apostolska Pastores dabo Vobis

RB

Rocznik Bialskopodlaski

RCH

Rocznik Chemski

RL

Rocznik Lubelski

RP

Adhortacja Apostolska Reconciliatio et paenitentia

RRH

Radzyski Rocznik Humanistyczny

SD

List apostolski Salvifici doloris

SGZ

Siedlecki Gubrnialny Zarzd andarmerii

STB

Sownik Teologii Biblijnej, red. X. Leon Dufour

TMA

List apostolski Tertio millenio adveniente

TOnU

Towarzystwo Opieki nad Unitami

TST

Tarnowskie Studia Teologiczne

UUS

Encyklika Ut unum sint

WDP

Wiadomoci Diecezjalne Podlaskie

Cytaty biblijne, wraz ze skrtami pochodz, z Biblii Tysiclecia, Pozna


1989, wyd. IV.

-6-

Wstp

Od pocztku istnienia chrzecijastwa priorytetowym zadaniem


caego Kocioa, a take kierujcym Nim pasterzy byo penienie opieki
nad nieskazitelnoci i przekazywaniem depozytu wiary. W Licie w.
Jakuba czytamy: Tak te i wiara, jeli nie byaby poczona z uczynkami,
martwa jest sama w sobie (Jk 2, 17). Ewangelia wzywa wszystkich
chrzecijan na caym wiecie do naladowania Mistrza w kadym czasie
i w kadym miejscu, nawet cierpic za wiar. Cierpienia te bd zarazem
jakby szczeglnym sprawdzianem podobiestwa do Chrystusa oraz
jednoci z Nim []. Jeeli Mnie przeladowali, to i was bd przeladowa
[]. Ale to wszystko wam bd czyni z powodu mego imienia, bo nie
znaj Tego, ktry Mnie posa1.
W Kociele od samego pocztku Jego istnienia przechowywana jest
ywa pami o mczennikach, ktrzy za wiar oddali ycie. wiadectwo
ycia tych ludzi stawao si posiewem nowych wyznawcw, umacniao
wiar i mobilizowao do wytrwania w wierze przez innych, ktrzy take
chcieli naladowa Chrystusa.
Ot w nauce chrzecijaskiej mczennikiem nazywa

si

czowieka, ktry wspart ask Bo odda swoje ycie za Chrystusa.


Wynika std, e dwa czynniki tworz istot mczestwa mianowicie:
wiadectwo wiary i mioci do Chrystusa, wyznane publicznie wobec
innych oraz mier przyjta wiadomie i dobrowolnie, aby to wiadectwo
potwierdzi2.
1

SD 25.
J. Celej, Mczestwo jako droga do witoci, [w:] M. Z. Stepulak (red.), Mczennicy
Podlasia w wietle wspczesnej nauki, Siedlce 1995, s. 115.
2

-7-

Szczeglny imperatyw, czyli wezwanie do naladowania Jezusa


posiada Ewangelia, ktra jest uniwersalna i ponadczasowa. Obejmuje
wszystkich chrzecijan, niezalenie od miejsca i czasu. Koci by od
pocztku przeladowany, a Jezus w Ewangelii o tym wspomina, ostrzega
przed przeladowaniem. Nieustannie na wiecie bywaj takie wydarzenia,
i chrzecijanie musz wasnym yciem zawiadczy o Chrystusie.
Cierpienia

te

bd

zarazem

jakby

szczeglnym

sprawdzianem

podobiestwa do Chrystusa oraz jednoci z Nim3.


Pami o mczennikach w Kociele podkreli ju bogosawiony Jan
Pawe II w Bulli Incariationis mysterium. Pisa: [] mczestwo jest
najwymowniejszym dowodem prawdziwoci wiary, ktra moe nada
ludzkie oblicze nawet najbardziej gwatownej mierci i ujawnia swe pikno
podczas najokrutniejszych przeladowa []. Podziw dla mczennikw
niech czy si w sercach wiernych z pragnieniem naladowania
z pomoc aski Boej ich przykadu, gdyby wymagay tego
okolicznoci4.
Przytaczajc powysze wypowiedzi Kocioa moemy lepiej
zrozumie w jaki sposb zostaa przechowana przez Koci lokalny ywa
pami o prostych ludziach z Podlasia, ktrzy za wiar woleli odda swe
ycie ni zdradzi Chrystusa. Ta szczeglna pami o unitach zostaa
udokumentowana w niezwykle bogatych rdach archiwalnych i rnych
publikacjach drukowanych, w kraju i za granic.
Przeladowanie ludu unickiego na Podlasiu miao wcieli Koci
katolicki do prawosawia, co wicej miao te zrusyfikowa tereny polskie.
Rosja carska rozpocza swoj akcj przeladowcz od cakowitego
zniszczenia Kocioa unickiego w diecezji chemskiej. Mwiono, e jak
uderz w pasterza wwczas rozprosz si owce. Tak te taktyk przyj
3
4

SD 25.
IM 13.

-8-

rzd carski. Przeladowano w pierwszej kolejnoci duchowiestwo,


biskupw, a pniej lud wierny, ktry poszed za przykadem swoich
pasterzy jeli nie do wizie, to na zesanie do Syberii. Niektrzy wwczas
oddali swoje ycie za wiar. Bronili rnymi sposobami witej wiary
jak mwili unici, tej pierwszej z cnt teologalnych, ktra niewtpliwie
w yciu kadego katolika zajmuje bardzo wane miejsce.
Obrzdek unicki na Podlasiu wywoa religijn wojn o zachowanie
wiary katolickiej w latach 1867 - 1905, by to czas najsurowszych
przeladowa Kocioa unickiego przez rzd carski w diecezji chemskiej.
Prawdziwe bohaterstwo unitw podlaskich zaowocowao mczestwem
wielu prostych ludzi ze wsi, dla ktrych obrona wiary swoich ojcw bya
czym najwaniejszym. Niektrzy nawet kosztem swojego zdrowia i ycia
potrafili stan w obronie tych wartoci i walczy z cerkwi prawosawn
o zachowanie wolnoci religijnej na Podlasiu5.
Koci nieprzerwanie od wiekw czci wspominajc mczennikw,
jak rwnie zachca, aby o mczennikach nieustannie pamita i przez to
swoj wiar oywia. Ta szczeglna pami o obrocach Chrystusa
naszych czasw unitw podlaskich, prostego ludu zamieszkujcego
miejscowoci Podlasia, staa si gwnym motywem podjcia pracy
magisterskiej na ten temat. w temat pracy zosta sformuowany
nastpujco: Imperatyw obrony wiary w wiadomoci unitw podlaskich
na przykadzie wiernych z dekanatu wodawskiego w latach 1867 1905.
Niniejsze opracowanie ma za zadanie ukaza postaw wiernego ludu
z Podlasia, a w szczeglnoci ich heroiczn walk o wolno religijn. Ten
5

Por. P. Zbroek, Dzisiejsi mczennicy, Lww 1875, s. 9; por. T. Krawczak, Likwidacja


Unii w Krlestwie Polskim. Wydarzenia w Drelowie i Pratulinie w styczniu 1874 roku.
Uwaszczenie prby pozyskania chopw przez cara, [w:] Martyrologia Unitw
Podlaskich w wietle najnowszych bada naukowych, Unici Podlascy, t. 1 (1996), s. 979; por. W. Walewski, Z przeszoci Podlasia [w:] Zanim wrcia Polska.
Martyrologium ludnoci unickiej na Podlasiu w latach 18661905 w wietle
wspomnie, Warszawa 1994, s. 141-160.

-9-

imperatyw6 obrony wiary przez unitw, ktry nosili w swych sercach


spowodowa, e proci ludzie moralnie zwyciyli w zaciekej walce
o zachowanie przynalenoci do Kocioa na mczeskim Podlasiu.
Wydarzenia, ktre miay miejsce w diecezji chemskiej w latach 1867 1905 s godne naszej uwagi i podjcia dalszej refleksji nad tym
zagadnieniem. Na temat walki unitw o wolno wyznaniow zostao
opublikowanych wiele opracowa, ktre dokadnie przybliaj fakty
majce miejsce na podlaskiej ziemi.

W szczeglnoci te wszystkie

wydarzenia, jakie rozegray si w wczesnym dekanacie wodawskim.


Wszystkie przemiany religijne jakie po Unii Brzeskiej realizoway
si na Podlasiu koncentroway si generalnie na terenie danej parafii.
Poszczeglne parafie dzielnie znosiy przeciwnoci wroga. Koci
parafialny by te widowni oporu, jaki dawa lud Podlasia zmianom
obrzdku wprowadzonym w trybie administracyjnym przez wadze
rosyjskie7.
Szczeglna

wiadomo

wiary

unitw

skonia

mnie

do

przedstawienia w pracy magisterskiej zagadnienia zaskakujcej postawy


unitw jako szczeglnych

wiernych

i tym samym bohaterskich

wyznawcw witej wiary. Unici byli gotowi za wiar ponie najwysz


cen, mianowicie cierpie lub odda za ni ycie. Myl, e heroiczna
postawa unitw podlaskich, zasuguje na nasz szczegln pami o nich,
bowiem to dziki ich postawie, moemy dzisiaj na Podlasiu spokojnie
wzrasta w wierze katolickiej i w wolnoci wyznaniowej.

Zob. haso: imperatyw. Encyklopedia Katolicka podaje, e imperatyw (z ac.


imperativum, nakaz) jest to termin oznaczajcy obiektywn zasad determinujc wol
do dziaania. Por. A. Szostek [w:] Encyklopedia Katolicka, t. VII, Lublin 1997, s. 88-90.
7
Por. M. Kunowska - Porba, Parafie Podlasia w wietle Chomsko Warszawskogo
Jeparchijalnogo Wiestnika [w:] J. Skowronek, U. Maksymiuk (red.), Martyrologia
Unitw Podlaskich w wietle najnowszych bada naukowych. Unici Podlascy t. I,
Siedlce 1996, s. 205.

- 10 -

wiadectwo heroicznej obrony wiary naszych unitw z Podlasia


opisali w wielu opracowaniach nie tylko kapani, ale take pisarze polscy
wielkiego formatu jak np. W. St. Reymont czy te S. eromski. Pisarze ci,
ukazali problem Unii jako tragedi ludzkich losw, tragedi zaamanych
wiatopogldw, wtpicych wci i poszukujcych istnie, take tragedi
zhabionego pod strachem mierci ycia, rozdwojonego na to oficjalne prawosawne i to naprawd wasne - katolickie8.
Niniejsze zagadnienie zostanie oparte w gwnej mierze na kilku
istotnych pozycjach rdowych, a take w celu lepszego przedstawienia
zagadnienia przy pomocy literatury pomocniczej. Publikacje rdowe,
ktre wykorzystam w pracy powstay w wikszoci bezporednio w okresie
przeladowania unitw za wiar, lub kilka lat po walce o wolno religijn.
rda szczegowo podaj wydarzenia tamtych dni, niewtpliwie
bolesnych dni dla Podlasia. Przedstawione pozycje rdowe ukazuj take
bolesn prawd o Cerkwii prawosawnej i carskich urzdnikach. Do rde
nale midzy innymi takie pozycje, jak: J. Bojarski Czasy Nerona w XIX
wieku pod rzdem moskiewskim, Z. Bukowiecka Czterdzieci lat
przeladowania Unii na Podlasiu, J. Pruszkowski Martyrologium czyli
mczestwo Unii w. na Podlasiu, P. Zbroek Historya o ucisku Kocioa
grecko-katolickiego przez Moskali w diecezji chemskiej, J. ubieska
Hospody Pomyuj, L. Wasilewski Dzieje mczeskie Podlasia
i Chemszczyzny, F. Paluszkiewicz W cieniu Hermesa bohaterzy
Podlasia, jak rwnie autentyczne opublikowane listy unitw nadsyane
do kraju z Syberii, ktre zebra i wyda w III czciach W. Chotkowski
Z mczeskich dziejw Unii, Listy unitw wygnanych do Orenburskiej
guberni.

Por. D. Kielak, Sprawa unicka w utworach Stefana eromskiego i Wadysawa


Reymonta [w:] Martyrologia Unitw w wietle najnowszych bada naukowych, Unici
Podlascy, t. I, Siedlce 1996. s. 317-321.

- 11 -

Oprcz tych publikacji, nieocenion pomoc bdzie mi suya


literatura pomocnicza, ktra w duej mierze wpynie na powstanie
niniejszej pracy. Autorzy tych publikacji doskonale znaj zagadnienie
przeladowania Unii i unitw na Podlasiu. Zaznacz tylko wybrane
publikacje jak: H. Dylgowa Dzieje Unii Brzeskiej, K. Dbski
Bohaterstwo Unitw Podlaskich, T. Krawczak, Zanim wrcia Polska,
J. Skowronek U. Maksymiuk Martyrologia Unitw Podlaskich w wietle
najnowszych bada naukowych, Z. Mynarski Z mczeskich dziejw
Podlasia, F. Paluszkiewicz Podlasiacy, D. Tarasiuk Wisznice dzieje
miasteczka i okolic do 1918 roku. Skorzystaem take z dostpnych
materiaw archiwalnych, ktre ukazuj szczegy tych wydarze, ktre na
trwae odmieniy
z

materiaw

Pastwowego

Podlask

Archiwum
w

Siedlcach,

ziemi.

Skorzystaem

Pastwowego
Archiwum

midzy innymi

Lublinie,

Gwnego

Archiwum

Akt

Dawnych

w Warszawie i Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Znaczna cz tych


materiaw do tej pory nie bya publikowana.
Oprcz tego, w niniejszej pracy wykorzystaem materiay prasowe
z czasw, ktre pamitaj jeszcze przeladowanie unitw. Midzy innymi
takie gazety jak: Przegld Lwowski, Gazeta Toruska czy Podlasiak.
Nasza rozprawa zostanie napisana metod analityczno syntetyczn,
ktra jest bardzo czsto zastosowana w tego typach rozprawach
naukowych. Ta metoda pomoe mi jednoczenie przedstawi ciekawe
wydarzenia, ktre najczciej naley odczytywa w duo szerszym
kontekcie. Take pomoe mi prawidowo ukaza kwesti przedstawion
w temacie pracy.
Nasza

praca

bdzie

przedstawiona

trzech

rozdziaach.

W pierwszym rozdziale zostanie ukazana obrona wiary, ktra jest


konsekwencj chrztu i przynaleenia do Kocioa. Przedstawimy
zagadnienie mczestwa, a take konieczno obrony swojej wiary, jak

- 12 -

rwnie ukaemy przykad unitw jako gorliwych i wiadomych


naladowcw

Chrystusa.

drugim

rozdziale

naszej

rozprawy

przedstawimy walk unitw o wolno religijn w poszczeglnych


parafiach wczesnego dekanatu wodawskiego. Przypomnimy w skrcie
histori Unii i unitw w poszczeglnych parafiach, a take panujce
stosunki wyznaniowe w burzliwych latach 1867 1905 na Podlasiu.
W dalszej czci pracy przedstawimy ten fenomenalny, w oczach wiata
opr, wiernych wobec carskiego prawosawia. Ten widoczny sprzeciw
unitw wobec prawosawia wywoa wiele kontrowersji, zatargw, zoci
i kosztowa ycie wielu unitw podlaskich w imi nieskazitelnoci wiary
swoich ojcw. Ostatni rozdzia bdzie ukazywa postaw unitw jako
szczeglny znak wiernoci Jezusowi Chrystusowi. Przybli niektre
tortury, cierpienia psychiczne i fizyczne jakie stosowao wojsko carskie
wobec bezbronnych unitw. Wreszcie zastanowimy si nad aktualnoci
mczestwa za wiar dla Kocioa wspczesnego. Obrona wiary na
Podlasiu miaa swj szczeglny wydwik. Moemy zauway jak
szczegln moc posiadaa wiara na mczeskim Podlasiu. Przyjmowanie
cierpienia z rk oprawcw, mier, obrona wity, zsyki na Sybir, to
tylko niektre zagadnienia jakie bd przedmiotem moich analiz. Ufam, i
niniejsza praca magisterska bdzie wystarczajcym potwierdzeniem
heroicznoci postpowania unitw podlaskich.
Mam nadziej, e niniejsze opracowanie w przyszoci przyczyni si
take do poszerzania wiadomoci na temat dziejw unitw podlaskich,
ktrzy doprowadzili do szerzenia jednoci w Kociele. Niektrzy mwi,
e historia jest nauczycielk ycia. Dlatego my, powinnimy strzec tego
wszystkiego o co zabiegali nasi przodkowie, toczc religijn walk
z prawosawiem o wolno wyznaniow dla przyszych pokole.

- 13 -

R OZDZIA I
OBRONA WIARY JAKO KONSEKWENCJA CHRZTU
I PRZYNALENOCI DO KOCIOA POWSZECHNEGO

W pierwszych wiekach chrzecijastwa mczestwo, oraz idea


tracenia swojego ycia w imi gboko zakorzenionej wiary byy
powszechnie znane w Kociele, a to wszystko dziki wiadectwu Jezusa
Chrystusa, ktrego sowa Ewangelista Jan odnotowa: Gdy zostan nad
ziemi wywyszony, przycign wszystkich do siebie (J 12, 32).
Chrzecijastwo od swoich pocztkw szczyci si wielk liczb
mczennikw. Mczestwo w yciu i misji Kocioa zajmuje istotne
miejsce dlatego, e Koci jednoczenie bdc uosobieniem zbawczo
dziaajcego Chrystusa, jak On tak samo jest przeladowany i staje si
znakiem, ktremu wspczesny wiat si przeciwstawia. wiadkowie wiary
poprzez oddanie wasnego ycia dawali wiadectwo o Bogu Ojcu i Jezusie
Chrystusie9.
wity Pawe nigdy nie oddziela wiary od chrztu, zakada on,
e przyjcie wiary powinno by ukoronowane wiadomym przyjciem
chrztu. W sakramencie chrztu dokonuje si duchowa przemiana. Duch
wity bierze w posiadanie wierzcego i niejako wszczepia go w ywy
9

Por. K. Matwiejuk, O beatyfikacj Sug Boych: Wincentego Lewoniuka i dwunastu


towarzyszy mczennikw podlaskich, Siedlce 1991, s. 50.

- 14 -

organizm Kocioa. Ochrzczona osoba natomiast umiera dla grzechu, by


y dla Boga w Jezusie Chrystusie. W konsekwencji chrzest uzdalnia
wszystkich wierzcych do heroicznych czynw, nawet do tak szlachetnego
czynu, jakim jest oddanie ycia za wiar, pjcie na mier za przykadem
Chrystusa, cakowicie ufajc Temu, w ktrego uwierzy10.
Koci powszechny jest niejako miejscem mczestwa i poza
Kocioem nie byo mczennikw. To w Kociele mczennik modli si,
w Kociele mczennik znosi cierpliwie przeladowania i daje przykad
innym do heroicznego wytrwania i mnego powicenia si Jezusowi
Chrystusowi11.
Jezus cierpia za grzechy wiata niewinnie, a Jego mier krzyowa
ma charakter ekspiacyjny, czyli taki, jak zapowiadany od dawna Suga
Jahwe mia cierpie i umrze dla usprawiedliwienia wielu ludzi. Podobnie
Chrystus jest wiadomy, e musi za nas wyda swoje Ciao i wyla swoj
Krew12.
Prawdziwe mczestwo jest zawsze pokorne, nie szuka wielkiego
rozgosu. Mczennicy zawsze s pod opiek Ducha witego. On ich
wspomaga darami: Kiedy was wydadz, nie martwcie si o to, jak ani co
macie mwi. W owej bowiem godzinie bdzie wam poddane, co macie
mwi. Gdy nie wy bdziecie mwili, lecz Duch Ojca waszego bdzie
mwi przez was (Mt 10, 19 20).
Podobnie jak kiedy mczennicy z cesarstwa rzymskiego bronili
swojej wiary tak i dzisiejsi mczennicy z Podlaskiej ziemi unici podlascy
bronili bohatersko wiary katolickiej13. Oni nie bali si stan w obronie
wiary i Kocioa, gdy chciano ich si zmusi do przejcia na prawosawie.
10

Por. Gal 3, 26n; Hbr 12; Dz 7, 55-60.


Por. S. Longosz, Niektre aspekty teologii mczestwa w literaturze
wczesnochrzecijaskiej, TST (1979), s. 70.
12
Por. X. Lon-Dufour, STB, s. 472; R. Maecki, Istotne elementy teologii mczestwa,
AK 135 (2000), 549-550, s. 206.
13
Por. T. Jeske Choiski, Krwawe zy unitw polskich, Warszawa 1920, s. 6.
11

- 15 -

Wysiki carskie zaowocoway przeladowaniami i mczestwem wielu


wiadkw wiary, prostych ludzi, ktrzy w jej obronie nie wahali si odda
nawet wasnego ycia14.
Nasze rozwaania skoncentrujemy wok nastpujcych zagadnie:
mczestwo jako znak i konsekwencja wiary, wiadomo unitw
dotyczca koniecznoci obrony wiary i trwania w Kociele katolickim
przykadu wiadomego naladowania Chrystusa. Na kocu zatrzymamy si
nad wiadomoci koniecznoci naladowania Chrystusa.

1.1. Mczestwo jako znak i konsekwencja wiary

Ojciec wity Jan Pawe II na progu trzeciego tysiclecia apelowa


do chrzecijan, aby pamitali o wszystkich wiernych, ktrzy cierpieli
z powodu Ewangelii. W licie apostolskim, przygotowanym na obchody
Wielkiego Jubileuszu Roku 2000 czytamy Koci pierwszego tysiclecia
zrodzi si z krwi mczennikw: Sanguis martyrum semen christianorum.
[] U kresu drugiego tysiclecia

Koci znowu sta si Kocioem

mczennikw. Przeladowania ludzi wierzcych [] zaowocoway


wielkim posiewem mczennikw w rnych czciach wiata. wiadectwo
dawane Chrystusowi a do przelania krwi, stao si wsplnym
dziedzictwem zarwno katolikw, jak prawosawnych, anglikanw
i protestantw []. To wiadectwo nie moe zosta zapomniane15. W tej
krtkiej refleksji teologicznej postaramy si przedstawi i zarazem spojrze
niejako na rzeczywisto mczestwa za wiar ukazujc zrozumienie
przedstawionej tematyki w wietle teologii katolickiej.
14
15

Zob. T. Krawczak, Likwidacja Unii w Krlestwie Polskim..., s. 9-79.


TMA 37.

- 16 -

Spogldajc na wielowiekow histori Kocioa dostrzegamy, e


bardzo szybko, bo ju w czasach apostolskich, pojawiy si przeladowania
chrzecijan.

wiekach

nastpnych

przychodziy

kolejne

coraz

okrutniejsze i pochaniajce coraz wicej istnie ludzkich. Za Janem XXIII,


miao moemy stwierdzi, e jedn z najwaniejszych cech jakie
wyrniaj Koci Chrystusowy jest prawda, e przeladuj go od
pocztku jego istnienia.
Chrystus w modlitwie arcykapaskiej prosi swojego Ojca, aby Jego
uczniowie stanowili jedno (J 17, 20 21). Chrystusowy Koci, ktry
narodzi si w Dniu Pidziesitnicy rozwija si w rnorodnych
warunkach, przeywa rozamy i napicia, ktrych konsekwencje niekiedy
trwaj nawet do dzi. Koci od pocztku swojego istnienia szed drog
mczestwa, przeladowany nie tylko przez ydw i pogan, ale rwnie
by osabiany przez sekty chrzecijaskie. Historia Kocioa mczennikw
potwierdza proroctwo Chrystusa: Mnie przeladowali i was przeladowa
bd16. Chrystus zapowiedzia ju swojemu Kocioowi cierpienie ze
strony ydw i pogan, a take nienawi, ktra go dosignie, a ktr On
sam wczeniej wycierpi. Czy Mesjasz nie mia tego cierpie, eby tak
wej do swej chway (k 24, 26). Koci bdzie mie tak dugo
mczennikw, jak dugo bdzie goszona caemu wiatu Ewangelia, a do
koca wiata17.
Mczennicy, ktrzy ycie swoje oddali za wiar s wielkim skarbem
dla wsplnoty Kocioa. Nikt bowiem nie oddaje wasnego ycia
lekkomylnie lub z bahego powodu. Kady czowiek posiada w sobie silny
instynkt samozachowawczy, sprawiajcy, e osoba ludzka w sposb
szczeglny troszczy si o swoje ycie. Nie chce bezmylnie straci zdrowia
i podstawowych dbr materialnych i duchowych, jakie posiada. mier
16
17

Por. R. Soszyski, 400 lecie Unii Brzeskiej 1596 1996, Warszawa 1996, s. 33.
Por. A. Kubi, Zarys chrzecijaskiej koncepcji mczestwa, ComP nr (5)/1987, s. 85.

- 17 -

jawi si w psychice zdrowego czowieka jako co, co odbiera mu wszystko.


Dobrowolne zoenie wasnego ycia w ofierze jest czytelnym znakiem, e
s o wiele waniejsze wartoci, ni tylko ycie ziemskie18.
Sobr Watykaski II w Konstytucji dogmatycznej o Kociele
stwierdza, e mczestwo jest drog szczegln: skoro Jezus, Syn Boy,
okaza nam mio swoj, dajc swe ycie za nas, nikt nie ma wikszej
mioci od tego, kto ycie swoje daje za Niego i za swoich braci (1J 3,16;
J15,13) jako do dania tego najwyszego wiadectwa mioci wobec
wszystkich, a zwaszcza wobec przeladowcw, powoani zostali niektrzy
chrzecijanie ju od samego pocztku i zawsze bd powoywani19. W tej
samej Konstytucji dogmatycznej o Kociele Sobr mwic w swoich
dokumentach o mczestwie stwierdza, e wanie jest ono najwyszym
wiadectwem wiary20. W mczestwie chrzecijaskim bowiem wszystko
jest darem od Boga. aden czowiek sam z siebie nie jest w stanie zosta
mczennikiem Jezusa Chrystusa, ale staje si nim tylko i wycznie dziki
Chrystusowi, ktry udziela mczennikom potrzebnych ask i darw21.
Katechizm Kocioa Katolickiego termin mczestwo okrela
nastpujco: jest najwyszym wiadectwem zoonym prawdzie wiary;
oznacza ono wiadectwo a do mierci. Mczennik daje wiadectwo
Chrystusowi, ktry umar i zmartwychwsta, z ktrym jest zjednoczony
przez mio. Daje wiadectwo prawdzie wiary i nauki chrzecijaskiej.
Ponosi mier w wyniku uycia wobec niego siy22.

18

Por. Z. Sobolewski, Na drogach modlitwy z Bogosawionymi Mczennikami


z Pratulina, Siedlce 2005, s. 21-22.
19
KK 42.
20
Por. KK 50; KDK 24.
21
Por. A. Kubi, Zarys chrzecijaskiej koncepcji mczestwa, ComP nr (5)/1987, s. 83.
22
KKK 2473.

- 18 -

Polskie znaczenie sowa mczennik23 pochodzi z greckiego


martys; natomiast jzyk aciski okrela to sowo jako martyr, co moemy
przetumaczy jako wiadek. Pocztkowo tym okreleniem obejmowano
wszystkich, ktrzy znali Jezusa, widzieli Go i zawiadczyli o prawdziwym
Jego zmartwychwstaniu. wiadkami - martyrami byli Apostoowie. Od II
wieku znaczenie terminu martys zawa si do takich wiadkw, ktrzy za
Chrystusa przelali krew24.
Greckie sowo martys oznacza, zgodnie ze sw etymologi, wiadka;
przy czym moe tutaj chodzi take o wiadectwo w znaczeniu
historycznym,

jurydycznym,

tak

jak

religijnym.

uyciu

chrzecijaskim rzeczownik martys odnosi si jednak wycznie do tego,


kto daje wiadectwo prawdzie religijnej - wiadectwo potwierdzone
oddaniem swego ycia ze wzgldu na wierno osobie Jezusa Chrystusa
i goszonej przez Niego nauce25.
Prototypem

mczennika

jest

Jezus

jako

wiadek

wierny

i prawdomwny (Ap 1,5; 3,15). Jego mka i mier posiadaj znaczenie


wzorcze i zostay ukazane jako doskonay idea chrzecijaskiego
mczestwa. Mczennik razem ze swoim Mistrzem cierpi. Jak wielk
wiar odznaczaj si ludzie, ktrzy oddaj swe ycie w imi Jezusa
Chrystusa. Ju we wczesnych wiekach chrzecijastwa chyba najlepiej
ukazuj

wiar

powszechn

Kocioa

sowa

w.

Felicyty,

ktre

wypowiedziaa przebywajc w wizieniu. Tragizm jej sytuacji powiksza


fakt, e miaa pocz dziecko. Powiedziaa: Teraz ja cierpi, lecz tam kto
inny bdzie we mnie, ktry bdzie cierpia za mnie, bo wwczas i ja za
niego cierpie bd26.

23

J. Celej, Mczestwo jako droga do witoci, s. 114; H. Misztal, Martyrium, AK


nr 109 / 1987, s. 470-485.
24
J. Celej, Mczestwo jako droga do witoci, s. 114.
25
Por. X. Lon-Dufour, STB, tum. K. Romaniuk, Pozna 1990, s. 472.
26
Por. A. Kubi, Zarys chrzecijaskiej koncepcji mczestwa, s. 80-81.

- 19 -

Mczestwo27 jest ukazaniem tego najwyszego wiadectwa wiary


i mioci wobec wszystkich, a w sposb szczeglny wobec swoich
przeladowcw. W takim pojciu mczestwa zawarte jest wiadectwo
o Jezusie Chrystusie. Potwierdzeniem tej idei bya najczciej dobrowolnie
przyjta mier mczeska. Natomiast treci tego wiadectwa mog by
rwnie wartoci moralne, obrona wiary, praw osoby ludzkiej, cnoty
chrzecijaskie i wiele innych28.
Warto w tym miejscu wspomnie o tym, co zostao stwierdzone na
nadzwyczajnym Synodzie Biskupw, z okazji 20 lecia Soboru
Watykaskiego II, e: ewangelizacj czyni si poprzez wiadkw; wiadek,
zreszt, nie oddaje wiadectwa tylko sowem, ale yciem. Nie moemy
zapomnie, e wiadek po grecku znaczy mczennik29.
Jan Pawe II bardzo czsto nawizywa do wiadectw mczennikw.
Mwi o nich w encyklikach, listach apostolskich oraz przy okazji
ogaszania nowych bogosawionych i witych Kocioa. W encyklice
Veritatis splendor ukaza Kocioowi niejako nowe spojrzenie na bardzo
wane aspekty chrzecijaskiego mczestwa, odczytujc je jako
najwysze wiadectwo mioci w odniesieniu do prawdy o Bogu
i czowieku. Papie widzia w mczestwie wito prawa Boego i co
jest bardzo istotne nietykalno osobowej godnoci kadego czowieka.
Dostrzega rwnie mczestwo jako wspaniay znak witoci Kocioa.

27

Chrzecijaskie mczestwo jest rozumiane jako powicenie wasnego ycia za


Chrystusa czyli jako mne i przede wszystkim dobrowolne przyjcie zadanej mierci
z nienawici do chrzecijastwa np. w obronie wiary, jednoci Kocioa. Mczestwo to
dawanie publicznie wiadectwa przynalenoci do Chrystusa oraz dobrowolnie
ponoszona mier, tortury, przeladowania psychiczne i fizyczne na potwierdzenie tego
wiadectwa. W mczestwie sprawdzaj si sowa Chrystusa, i Koci bdzie
doznawa stale przeladowa i ucisku, podobnie jak On sam ich doznawa. Por.
W. ydka, Sownik teologiczny, Katowice 1985, s. 300-301.
28
Por. K. Matwiejuk, O beatyfikacj Sug Boych: Wincentego Lewoniuka i dwunastu
towarzyszy mczennikw podlaskich, s. 50.
29
S. Pi-Ninot, Mczennicy: wiadectwo nie do zapomnienia, [w:] TMA, Komentarz
teologiczno-pastoralny, Sandomierz 1995.

- 20 -

W encyklice Ut unum sint Jan Pawe II kad nacisk na ekumeniczno


faktu oddania ycia dla Chrystusa. Czytamy w niej Nasi bracia i siostry,
poczeni przez wielkoduszn ofiar z wasnego ycia, zoon dla
Krlestwa Boego, s najbardziej wymownym wiadectwem tego, i
mona przekroczy i przezwyciy wszelkie elementy podziau. To
wanie w tej komunii w Jezusie Chrystusie, ktry zoy ofiar z siebie
samego, nastpuje zblienie tych, ktrzy kiedy byli daleko od Niego30.
Jan Pawe II w encyklice Veritatis splendor porusza kwesti
mczestwa jako najwyszego potwierdzenia nienaruszalnej witoci
prawa Boego. Papie pisa, e chrzecijaskie mczestwo zawsze byo
i jest obecne w yciu Kocioa, ktry na przestrzeni wiekw ukazuje
swoim wiernym wiele przykadw licznych witych mczyzn i kobiet,
ktrzy gosili i bronili prawd moraln a do mczestwa31.
Poprzez posug Kocioa Bg zbawia czowieka i w kadym czasie
troszczy si o niego. W mczestwo wpisane jest wyznanie wiary, ktre
poprzez posannictwo Kocioa staje si wywyszeniem doskonaego
czowieczestwa i prawdziwego ycia czowieka. Ju w pierwszych
wiekach chrzecijastwa w. Ignacy Antiocheski przed swoj mczesk
mierci skierowa do swoich braci nastpujce sowa: pozwlcie mi
naladowa mk mego Boga32. Zatem mczestwo jest konsekwencj
wiary i znakiem przynalenoci do Jezusa.
Jan Pawe II w homilii powiedzia o mczennikach, i bardzo wielu
dotd dao wiadectwo wiary przez cierpienie, znoszone nieraz
z heroizmem. [] Zaznali oni dawnych i nowych form przeladowania,

30

Por. P. Krl, Chrzecijaskie mczestwo, [w:] Przegld powszechny, nr (9)/2004,


s. 372.
31
Por. VS 91.
32
VS 92.

- 21 -

dowiadczyli nienawici i odrzucenia, byli nkani przez przemoc


i zabijani33.
Mczennik jest najbardziej wiarygodnym wiadkiem obecnoci
Chrystusa w historii, a samo mczestwo jest rozumiane jako dar darmo
ofiarowany czowiekowi od Boga, ktry niejako go wybiera do dawania
wiadectwa. Czowiek po prostu sam z siebie nie jest w stanie zosta
mczennikiem Chrystusa, tylko dziki asce Boej moe nim zosta34.
W czasie przeladowa za wiar, istot ycia chrzecijaskiego
rozumiano jako przygotowanie si do ostatecznego boju w obronie
wiary35. Obrona wiary, zakadaa jej wczeniejsz znajomo. T wiedz
mczennicy czerpali przede wszystkim z Pisma w. Czstokro uczono si
fragmentw na pami, aby w czasie przeladowa czerpa ze Sowa
Boego otuch, pokrzepienie dla ducha i si do bronienia wiary36.
Dojrzay chrzecijanin ufa i wyznaje, e nie yje po to eby umrze,
ale umiera, po to, aby y i osign ycie wiecznie. Mdro ludowa
sformuowaa t myl nastpujco: mier jest dojrzaym owocem ycia
i jakie ycie, taka mier, jaka mier, taka wieczno37.
Istot mczestwa mona ukaza odwoujc si do sw papiea Jana
Pawa II, ktry je okrela jako wielki dar i najwikszy dowd mioci,
przez ktry chrzecijanin idzie drog Jezusa Chrystusa dobrowolnie
podejmujc cierpienie i ponoszc mier dla zbawienia wiata. Koci

33

Jan Pawe II, Nigdy nie ugili si przed moc za, homilia Ojca witego, OsRomPol,
nr 225/2000, s. 32.
34
Por. K. Konecki, Paschalny wymiar liturgicznego kultu mczennikw, AK
t. 135/2000, z. 549-550, s. 230.
35
Por. L. Maunowicz, Idea witoci w Kociele staroytnym, AK t. 71/1979, z. 421,
s. 230.
36
Por. A. Rojewski, Pierwsi mczennicy jako wiadkowie wiary, [w:] W. Somka (red.)
Wiara w postawie ludzkiej, HM 6, Lublin 1991, s. 134.
37
Por. F. Gurdniok, Bliej Boga, Wrocaw 1991, s. 268-270.

- 22 -

widzi w mczennikach prawdziwy znak wiernoci Chrystusowi, a do


przelania wasnej krwi38.
W chrzecijastwie od samego pocztku istnieje przekonanie, e
najdoskonalszym sposobem naladowania Jezusa Chrystusa jest wanie
mczestwo. Moemy miao powiedzie, e na wskutek doznawanych
ran, cierpie psychicznych i fizycznych wierny manifestuje swoje
przywizanie do wiary i cierpi razem ze swoim Mistrzem i Nauczycielem.
Mczestwo odzwierciedla mk i mier Chrystusa. W tym najpeniej
ukazana jest przeogromna sia mioci, ktra uzdalnia do ofiarowania tego
co jest najdrosze, a mianowicie swojego ycia39.
W Drugim Licie do Koryntian Aposto Narodw pisze, e cierpienie
nie byo obce rwnie jego osobistemu dowiadczeniu: Zewszd znosimy
cierpienia, lecz nie poddajemy si zwtpieniu; yjemy w niedostatku, lecz
nie rozpaczamy; znosimy przeladowania. Lecz nie czujemy si
osamotnieni, obalaj nas na ziemi, lecz nie giniemy. Nosimy nieustannie
w ciele naszym konanie Jezusa, aby ycie Jezusa objawio si
w naszym ciele. Cigle bowiem jestemy wydawani na mier z powodu
Jezusa, aby ycie Jezusa objawio si w naszym miertelnym ciele (2 Kor
4, 8-10). Upyno wiele lat, a spostrzeenia uczynione przez w. Pawa s
nadal aktualne40.
Pomimo upywu czasu przeladowanie Kocioa nie ustao.
W rnych rejonach wiata trwa przeladowanie chrzecijan, a media
donosz o mczennikach, ktrzy swoje ycie oddaj w imi Jezusa41.
38

Por. P. Krl, Chrzecijaskie mczestwo, s. 375-376.


Por. M. Starowieyski, Mczennicy, Krakw 1991, s. 121-123.
40
Por. S. Jankowski, Zbawczy charakter cierpienia w wietle tekstw biblijnych, AK
t. 137/2001, z. 555-556, s. 219.
41
Sprawa Chrystusowa trwa blisko dwa tysice lat i za t spraw ludzie siedz do
dzi dnia w wizieniach. Sprawa si nie przeya. Jest aktualna, wiea, moda,
pocigajca. Ile wart si zmienio, ile wizie rozsypao w gruzy, ile kluczy
zardzewiao, ile zamkw i acuchw opado! a sprawa trwa. Zostaa dotd obroniona.
Sprawa yje! S. Wyszyski, Zapiski wizienne, Warszawa Zbki 2001, s. 29.
39

- 23 -

Mczennicy dajc wiadectwo pozostaj pod wpywem Ducha


witego. Trzecia Osoba Boska w chwilach prby udziela im siy i ask,
oraz potrzebnych darw do wytrwania w cierpieniu. Dlatego nie dziwi, e
wierni od pocztkw chrzecijastwa uwaali ciaa mczennikw za
wityni Ducha witego, a ich samych za Jego mieszkanie42. Duch Boy,
Duch Jezusa nie tylko wspiera mczennikw, ale rwnie w nich
mieszka, aby mogli tryumfowa nad swoj ludzk saboci, bojani
i cierpieniami43.
Czym zatem jest wiara?44 Klasyczna definicja wiary podaje, e jest
ona przyjciem prawdy ze wzgldu na wiadectwo innych i na podstawie
ich autorytetu; jest ludzka, gdy autorytet jest tylko ludzki, jest religijna, gdy
opiera si na autorytecie objawiajcego Boga. Ta definicja pozwala
stwierdzi, e treci jej jest prawda o Bogu, czowieku i o wiecie. Wiara
nie jest wyobrani, jest natomiast darem i yciem. Wierzy w Boga to
wierzy w swoje wasne nadprzyrodzone ycie i w Boy sens tego ycia.
Kto we mnie wierzy ma ycie wieczne (J 6, 47)45.
Wiara stanowi odpowied konkretnej osoby na sowo Boe
wypowiedziane w Chrystusie. Jest procesem trwajcym przez cae ycie.
Mona powiedzie, e wyraa si w realizacji wskazanych przez Niego
imperatyww dziaania. Jest swoistym uczeniem si Chrystusa, ktry
mwi o sobie: Ja jestem drog i prawd i yciem (J 14, 6). Jest to droga
realizacji czowieczestwa, jego charakteru i wolnoci. Chrystus bardzo
42

Por. A. Kubi, Zarys chrzecijaskiej koncepcji mczestwa, s. 79.


Tame, s. 81.
44
Wiara jest podstawowym stosunkiem czowieka do Boga, jest ostatecznie tajemnic
zachodzc pomidzy czowiekiem a Bogiem z ktrej sam wierzcy czowiek nie
bardzo potrafi zda sobie spraw. Wiara jest darem aski jak czytamy w Licie do
Efezjan, e ask bowiem jestecie zbawieni przez wiar. A to pochodzi nie od was,
lecz jest darem Boga (Ef 2, 8). Por. A. Zuberbier, Sownik teologiczny, Katowice 1989,
s. 356-362; zob. te haso: wiara [w:] Z. Sobolewski (red.), Leksykon wiedzy religijnej
dla modziey, Warszawa 2009, s. 201.
45
Por. S. Szymecki, Wiara ksztatuje postaw czowieka [w:] W. Somka (red.) Wiara
w postawie ludzkiej, HM 6, Lublin 1991, s. 105-106.
43

- 24 -

wyranie stwierdzi: Jeli kto chce pj za mn, niech zaprze si samego


siebie, niech wemie krzy swj i niech mnie naladuje. Bo kto chce
zachowa

swoje

ycie,

straci

je,

kto

straci

swe

ycie

z powodu Mnie i Ewangelii, zachowa je (Mk 8, 34-35)46.


Unici Podlascy47 bronili przynalenoci do wsplnoty wiary oraz
swych przekona religijnych przekonali, e pochodz oni od Chrystusa.
Oni s wzorem mioci do Kocioa w ktrym widzieli ywego
i prawdziwego Chrystusa. Byli oni prostymi ludmi, a jednak ich mdro
zadziwia wielu. Mona powiedzie, e mczennicy ukazuj nam wanie
to, co mwi sowa pieni o Kociele: O Panie Boe dziki Ci, e mi
Kocioa otworzy drzwi, w nim y umiera pragn [] Kocioa sucha
w kady czas i w witej wytrwa wierze. Lud unicki stan w obronie
wiary i jednoci Kocioa. Oni ukazuj jak zwyczajni proci ludzie,
a zarazem bardzo wierni Bogu, potrafi odpiera zo, a wybiera dobro48.
Za

wit wiar bardzo wielu unitw oddao ycie w swoich

rodzinnych miejscowociach, bronic dzielnie wity. Wielu z nich


46

Por. Z. J. Zdybicka, Wiara w godno synw Boych, [w:] W. Somka (red.) Wiara
w postawie ludzkiej, HM 6, Lublin 1991, s. 100-101.
47
Unici z Podlasia s katolikami obrzdku unickiego, ktry zapocztkowaa Unia
Brzeska w 1596 roku. Unitami nazywano tych mieszkacw Podlasia, ktrzy naleeli
wyznaniowo do Kocioa greckokatolickiego poczonego w 1596 roku na mocy Unii
Brzeskiej. Unia bya jakby odpowiedzi na modlitwy Chrystusa o jedno Kocioa.
Celem Unii byo odnowienie Kocioa Prawosawnego na terenach Rzeczypospolitej
poprzez zjednoczenie z Papieem - widzialn Gow Kocioa. Unici uznali papiea za
Gow Kocioa i przyjli wszystkie dogmaty katolickie. Od tego momentu
w Rzeczypospolitej zaczy wsppracowa ze sob dwa obrzdki: aciski i unicki.
Z upywem czasu unici przyjmowali aciskie zwyczaje, liturgiczne obrzdy, modlitwy
i naboestwa. Unia bowiem bya le widziana przez carw rosyjskich jak rwnie
przez patriarchat w Moskwie, ktry uwaa, e unici zostali odczeni od Prawosawia
si. Tak naprawd Unia Brzeska zostaa zawarta na zasadzie dobrowolnoci.
Por. J. W. Nowak, wiadkowie Wiary witego Kocioa Siedleckiego, Siedlce 2000,
s. 21 - 22; 52; H. Dylgowa, Dzieje Unii Brzeskiej, Warszawa 1996, s. 5 - 8, zob. take
publikacj Koci unicki w Polsce a mianowicie diecezja Chemska [na:]
http://www.kul.pl/oldbukul/digitalizacja/zdigitalizowane_ksiazki/kosciol_unicki_w_pol
sce_a_mianowicie_dyecezya_chelmska.pdf (02.04.2011 r.), zob. take A. Sotwiski
Unia Podlasko - Chemska od r. 1875-1885, Krakw 1893, s. 2-12.
48
Por. J. W. Nowak, wiadkowie Wiary witego Kocioa Siedleckiego, Siedlce 2000,
s. 21-22; 52.

- 25 -

zostao wywiezionych na Syberi. Cierpieli w wizieniach, tracili dorobek


caego swego ycia. Motywem ich zgody na tak okrutne dowiadczenia
bya mio do Boga i ch uwielbienia Go. Ich odwaga i determinacja
w akceptowaniu przeladowa wiadczy bez wtpienia, e W duszach
unitw arzy si niewygasy ogie Boej mioci ukrzyowanego
Chrystusa, ogie powicenia, czynu, pragnienie mczestwa [] aby
krwi wasn zawiadczy o witoci wiary katolickiej, ktrej si nie
wyrzeka z obawy okruciestw mczeskiej mierci49.
Unici z Podlasia, wiadomi katolicy i Polacy, stanli ywym murem
prawdziwie po bohatersku do obrony swojej wiary i narodowoci podobnie
jak dawni mczennicy chrzecijascy z czasw cesarstwa Rzymskiego50.
Podsumowujc, moemy za J. Gereszem stwierdzi, e mczennicy
podlascy,

przyjmowali

przeladowania

nie

jako

akt

przemocy

i niesprawiedliwoci ze strony wadz carskich, ale jako akt wiary. Ich


mczestwo byo wiadectwem wiernoci Chrystusowi i Jego Kocioowi.
Oni rzucili pomie wiary, pocigali ozibych i niezdecydowanych,
wrogw zmuszali do zastanowienia. Widocznie Bogu spodoba si ich
zwizek z Kocioem, ale nie tylko Bogu. Jak wiadomo cz Kocioa
prawosawnego w Rzeczypospolitej obojga narodw aktem Unii Brzeskiej
w

roku

1596

dobrowolnie

przyczya

si

do

Kocioa

rzymskokatolickiego. Musiao by co piknego i dobrego w tym zwizku,


jeli po przeszo 250 latach gdy car rosyjski niszczc polsko, chcia
zniszczy Koci unicki, jego wyznawcy woleli raczej umrze lub pj
do podziemia, ni wrci na ono prawosawia. Dlatego unici s nam
bliscy, e pierwsi zrealizowali ekumenizm w praktyce, sami wybrali co
lepsze i trwalsze, dostrzegli pikno i czysto wiary katolickiej, ubogacili

49

Por. J. Pruszkowski, Martyrologium czyli mczestwo Unii, cz. III, Woodbridge


1983, s. 5.
50
Por. T. Jeske-Choiski, Krwawe zy unitw, s. 6.

- 26 -

swj obrzdek, potrafili przez blisko 40 lat znosi bl i cierpienie,


i pokazywali innym drog do witoci51.

1.2. Konieczno obrony wiary i trwania w Kociele jako


konsekwencja chrztu i bierzmowania

Oddanie unitw wierze swoich ojcw zadziwia niejednego


czowieka. Niejednokrotnie zdumiewaa samych przeladowcw. Pewnego
razu podczas nawracania wierni obrocy witej wiary wypowiedzieli
takie sowa wobec swych ciemiycieli: Ten Chrystus utwierdzi ju
swoj wiar na witym Piotrze i jego nastpnych papieach. Tej wiary nie
odstpimy, a przy tym krzyu dzi nabralimy utwierdzenia znie
wszystko co rozkaesz []52. Cierpicy za wiar unici konsekwentnie
dawali wiadectwo mioci do Chrystusa.
Podlasiacy mieli wiadomo koniecznoci obrony swej wiary
przed prawosawiem. Sakramenty wite byy dla unitw pokrzepieniem
i rdem ofiarnego trwania w Kociele katolickim. Bdc uwiadomiony
wagi sakramentw przeladowany lud unicki bezwzgldnie unika
korzystania z posugi duchownych prawosawnych widzc, w tym akt
apostazji. Niespotykane wrcz zjawisko stanowia droga mieszkacw
Chemszczyzny i Podlasia do katolicyzmu i polskoci, ktrzy tak brutalnie
zostali potraktowani ju po oficjalnej likwidacji unii przez moskiewski
carat w roku 1875. Od tego czasu rozpoczo si uporczywe nawracanie
unitw na prawosawie. Takie dziaanie na si doprowadzio robione na

51

J. Geresz, Unitw podlaskich droga do witoci, Lublin 1991, s. 3-4.


Por. J. Pruszkowski, Martyrologium czyli mczestwo Unii witej na Podlasiu, cz.
I-II, Woodbridge 1983, s. 144.
52

- 27 -

si spowodowao, e byli unici szukajc wszelkich sposobw obrony coraz


bardziej przywizywali si do rytu aciskiego53.
Lud unicki przez wiele lat skutecznie walczy o swoje prawa
religijne i narodowociowe. Potajemnie uczestniczyli w naboestwach
katolickich, chrzcili dzieci, brali luby i przystpowali do innych
sakramentw witych54.
Sakramenty s rdem uwicenia czowieka dlatego, e
w czowieku ycie Boe i ycie ludzkie przenikaj si wzajemnie. Kady
sakrament prowadzi do budowania mistycznego Ciaa Chrystusa.
Chrzest jest sakramentem inicjacji chrzecijaskiej. Jest znakiem
przynalenoci do Chrystusa. Sakramenty nie tylko zakadaj wiar, ale
rwnie daj wzrost i j umacniaj std czsto okrela si je jako
sakramenty wiary55.
Kady sakrament jest wczeniem we wsplnot z Jezusem
Chrystusem, w Jego ycie, mier i Zmartwychwstanie. Ta relacja
z Jezusem zostaje pogbiona przez sakrament bierzmowania, poprzez
nowe udzielanie si Ducha witego, dziki ktremu osoba bierzmowana
staje si wiadkiem, misjonarzem, a take obroc Kocioa katolickiego56.
W sakramencie bierzmowania naznaczeni darem Ducha witego
upodobniaj si do swojego Pana, aby dawa o Nim wiadectwo caemu
wiatu. Bierzmowanie dopenia chrzest i jest umocnieniem aski darowanej
w chrzcie57.
Kodeks Prawa Kanonicznego uczy, e chrzest to brama
sakramentw, konieczny do zbawienia przez rzeczywiste lub zamierzone
przyjcie, ktry uwalnia ludzi od grzechw, odradza ich jako dzieci Boe
53

Por. P. Konefa, Towarzystwo Opieki nad Unitami 19031912 [w:] Chrzecijanin


w wiecie, 14/1983, s. 49.
54
Por. A. Jarosiski, Szkice z nadbuaskiego Podlasia, Warszawa 1925, s. 45.
55
Por. T. Sinka, Liturgika, s. 262-266.
56
Por. tame, s. 265.
57
Por. tame, s. 289-290.

- 28 -

i przez upodobnienie do Chrystusa niezniszczalnym charakterem wcza


ich do Kocioa58. Natomiast odnonie do sakramentu bierzmowania
Kodeks Prawa Kanonicznego uczy, e wyciska charakter przez ktry,
ochrzczeni, postpujc na drodze chrzecijaskiego wtajemniczenia, s
ubogaceni Darem Ducha witego i doskonalej cz si z Kocioem,
umacnia ich i cilej zobowizuje, by sowem i czynem byli wiadkami
Chrystusa oraz szerzyli wiar i jej bronili59.
Chrzest wity jako sakrament wprowadza czowieka w sfer ycia
z Jezusem Chrystusem i we wsplnot Kocioa, jest pocztkiem
i fundamentem ycia chrzecijaskiego60. Chrzest dla unitw mia wielkie
znaczenie, bowiem publicznie wcza ich do Kocioa katolickiego. Ks.
Kazimierz Dbski zapisa, e Kada unicka rodzina z wielk zacitoci
bronia swych dzieci przed chrztem w cerkwi prawosawnej. Goszono im
bowiem, e chrzest prawosawny uniewania kady chrzest unicki
i aciski, i e rodzicie dziecka ochrzczonego w cerkwi prawosawnej
automatycznie przechodz na prawosawie61. Urzdnicy carscy byli na
tyle bezwzgldni, e chrzcili dzieci z rodzin unickich w cerkwiach
wyrywajc je matkom. Wadze carskie prboway, wykorzystujc trudn
sytuacj ekonomiczn unitw, oferowa pienidze za przyjcie chrztu
w cerkwi. Mwili unitom: Car was miuje i cieszy si z kadego
nowonarodzonego dziecka; przyniecie je do cerkwi, zapiszcie na
prawosawie, a dostaniecie po 200 rubli62. Unitom stanowczo zabraniano
chrzci dzieci po katolicku. Groziy za to bardzo surowe kary, nie tylko
wizienia, mandaty, ale te mczarnie, zncanie si psychicznie i fizycznie
nad unitami czy nawet zsyka na Sybir.

58

KPK 849.
KPK 879.
60
Por. Z. Kiernikowski, Chrzest w yciu i misji Kocioa, cz. I, Siedlce 2005, s. 3.
61
Por. K. Dbski, Bohaterstwo unitw podlaskich (1875-1905), Warszawa 1993, s. 35.
62
Tame, s. 35.
59

- 29 -

W latach cikich przeladowa unici podlascy byli pozbawieni


dostpu do aski sakramentalnej nie tylko w swoich kocioach
zamienionych na prawosawne cerkwie, ale take w kocioach aciskich.
Zostao bowiem wydane zarzdzenie, aby ksia pomagajcy unitom byli
zsyani na Sybir. Zastraszeni kapani aciscy bdc zagroeni represjami,
odmawiali udzielania sakramentw witych unitom. Dochodzio do tego,
e wierni musieli si legitymowa przy konfesjonaach. Lkano si, e rzd
carski zamieni koci, w ktrym modl si na cerkiew, jak si ju zdarzyo
w wielu miejscowociach. Jednak nie wszyscy ksia dali si zastraszy
wadzom carskim. Wielu kapanw z naraeniem wasnego ycia udzielao
sakramentw unitom63.
Ks. Zdzisaw Oziembo64 w ksice pt. Wierni Bogu i Ojczynie
opisuje bierzmowanie na podstawie wspomnie

unitki Marianny

Andrzejuk, ktra podkrela wag sakramentu bierzmowania. Do


sakramentu bierzmowania garnli si katolicy i unici, wrd nich byam
i ja. Ju po spowiedzi i Komunii w. wok kocioa. Ks. Biskup rozpocz
bierzmowanie. Jaki czowiek, ktry by przy biskupie wyprzedzi mnie
z grona czekajcych na bierzmowanie woajc posza precz! Tak Ty
unitka! Wyszam i zaczam gorzko paka. Zaraz otoczyy mnie kobiety,
zaczy pyta: czemu ty, dziewczyno paczesz? Odpowiedziaam przez zy:
63

Por. F. Paluszkiewicz, W cieniu Hermesa bohaterzy Podlasia, Londyn 1987, s. 39.


Zdzisaw Oziembo (1919-2010) urodzi si w Grabinach par. Sadowne.
W Suchoebrach ukoczy szko podstawow, a gimnazjum im. S. kiewskiego
w Siedlcach w 1938r. Rok pniej by ju absolwentem Mazowieckiej Szkoy
Podchorych Rezerwy im. J. Bema w Zambrowie. Wychowany w patriotycznej
rodzinie podczas okupacji prowadzi tajne nauczanie i przygotowanie uczniw do
egzaminw w Wgrowie i Siedlcach. Za prac owiatow otrzyma potem medal
Komisji Edukacji Narodowej. Po wojnie wstpi do Wyszego Seminarium
Duchownego w Siedlcach. Po jego ukoczeniu w 1951 r. pracowa jako wikary we
Wodawie, potem w Mordach i do 1955 r. w Neplach. Zebra wiele ciekawych
informacji o bohaterskiej walce unitw z caratem i prawosawnym duchowiestwem.
Dokumentacja o mczestwie unitw, ktr zebra ks. praat Z. Oziembo, bya wielce
pomocna w przygotowaniu procesu beatyfikacji Wincentego Lewoniuka i XII
towarzyszy. Por. Z. Oziembo, Wierni Bogu i Ojczynie, Biaa Podlaska 1999.
64

- 30 -

bo ja chc do bierzmowania a tamten mnie wypdzi, e ja unitka A on


ciebie zna? Nie. Popatrzyy, pomylay i mwi mi: zdejm ty chustk
z gowy, za j jak my i id do bierzmowania. Miaam chustk zawizan
pod brod, jak noszono na wsi, zawizaam j z tyu, jak noszono
w miecie i [] byam bierzmowana65. Pomimo, e unici byli ledzeni na
kadym kroku, a za opr wobec prawosawia czekay ich straszliwe kary,
jednak garnli si do kociow aciskich. acinnicy bali si takich
sytuacji, poniewa grozio to represjami wobec duchownych oraz wiernych
wieckich.
Pewien unita, prosty chop ze wsi powiedzia pewnego razu do
gubernatora takie oto sowa: Ja tam nie jestem uczony w pimie, nie
rozumiem dobrze tego co J. W. pan gubernator mwi o prawosawiu, ale
moim chopskim rozumem tak sobie to kalkuluj. Jeeli chop ma konia
z felerem, a chce go wymieni na dobrego, to idzie na targ, dopaca do
niego, a bierze sobie konia zdrowego i robotnego. Ot mnie si widzi, co
ta wiara prawosawna musi te by jaka felerna, kiedy Najjaniejszy
cesarz chce do niej dopaca; taki my ju wolimy zosta przy swojej66.
Wedug ludu podlaskiego wiara prawosawna nie bya prawdziwa. Uwaali
j za niedoskona i skaon ludzkimi bdami.
Ks. Jzef Pruszkowski67 w Martyrologium Unii witej68 opisuje
heroiczn wierno unitw wierze katolickiej. Rzd carski uwaa ich za

65

Por. Z. Oziembo, Wierni Bogu i Ojczynie, Biaa Podlaska 1999, s. 14.


Por. W.P.C., Podlasie i ziemia Chemska, Biblioteka Macierzy Polskiej, Lww 1914,
s. 16.
67
Jzef Pruszkowski [czsto podpisywa si pseudonimem P.J.K.] (1837-1925) by
naocznym wiadkiem tych wydarze mczestwa ludu, spisa dzieje mczeskiego
Podlasia pt. Martyrologium Podlasia. To dzieo ma na celu zapoznanie wiata ze
strasznym przeladowaniem unitw na Podlasiu pod rzdami ostatnich carw
rosyjskich. Wszystkie okruciestwa jakich dopuszcza si wtedy wszechwadny carat
nad bezbronnym ludem, niewzruszenie stojcym przy wierze swoich ojcw, po prostu
przechodz nawet najmielsz wyobrani ludzk i mona je porwna do tych, ktre
miay miejsce za cezarw w Rzymie, w pierwszych wiekach chrzecijastwa. Por.
66

- 31 -

Stado baranw, ktre w razie potrzeby z jednej obory atwo przepdzi do


drugiej i stado przyzwyczai si prdko, byleby miao swoj pasz
i wygodn obor. Jednak proci ludzie rozumieli zasady swej religii po
prostu byli wierni Chrystusowi69.
Chocia nawet wrd unitw Zdarzay si smutne wypadki kiedy
to niektrzy chrzecijanie, skaeni powabem obietnic lub przeraeni wizj
tortur czy mierci okrutnej, wyrzekali si Chrystusa [] nazywano ich
upadymi. Podobnie jak niektrzy pierwsi chrzecijanie upadali, rwnie
i wrd unitw bywali tacy, e dali si uwie zudnym obietnicom
przyjemnego i bogatego ycia, lub lkajc si przed straszliwymi
przeladowaniami zdradzali Uni70.
Unita podlaski rzadko kiedy zdawa sobie spraw z rnicy, jaka
zachodzi pomidzy jego wyznaniem, a prawosawiem, czu tylko
i wiedzia, e wiara prawosawna jest za, i e gubi dusz wic te on
swojej broni jako rzeczy najdroszej. Oddawa dobytek, ziemi, wolno
osobist i szed spokojnie na Sybir, ale wiary swojej si nie wyrzek. Starsi
jeszcze uwiadomieni mwili modszym, e wiara prawosawna gubi
dusz, wic przyjmowa jej nie trzeba, a modsi suchali tych sw ze czci
i zapisywali je gboko w swych sercach. I tak sta si fakt, ktry kiedy
zdumiewa bdzie historykw, e lud ciemny, pozbawiony zupenie opieki
kapaskiej i nie rozumiejcy nawet, czego od niego daj przez 33 lat
znosi wszystkie katusze, na jakie tylko rozpasane odactwo zdoby si
mogo, umiera lub szed na Sybir, lecz prawosawia nie przyj71.

J. Ryster, Martyrologium, czyli mczestwo Unii na Podlasiu, II wydanie, Lublin 1921


[w:] WDP, (1921), s. 147.
68
Sam tytu ksiki wiadczy o tym, co dziao si na Podlasiu. Jest to nie tylko
popularno-naukowa rozprawa, ale jest to przede wszystkim pomnik mczestwa ludu
unickiego.
69
Por. J. Pruszkowski, Martyrologium czyli mczestwo Unii, s. 49.
70
Por. K. Dbski, Bohaterstwo unitw podlaskich, s. 32.
71
Por. W.P.C., Podlasie i ziemia Chemska, s. 15.

- 32 -

Lud unicki wiedzia, e gow prawosawia jest car. Jak niektrzy


mawiali: tu papie, a tam car. W prawosawiu car czuwa nad tym, eby
sprawy religijne suyy polityce, aby cerkiew chwalia kade poczynania
rzdu. W Kociele katolickim natomiast Ojciec w. nie pyta adnego
monarchy jak ma rzdzi Kocioem lub w jaki sposb naucza. Zatem
w prawosawiu nigdy nie byo godnoci obywatelskiej, tylko niewola
duchowa, zalepiona bezgranicznym posuszestwem rzdowi, ktra bya
nazywana religijnym obowizkiem.
Unici dostrzegli, e duchowiestwo prawosawne, uzalenione od
carskiej polityki lekcewayo sam religi i nieprawdopodobnie nisko
upado72. Widzieli te due rnice w szafowaniu sakramentw witych.
Unici dostrzegali upadek religijny, rnice liturgiczne i dlatego unikali
cerkwi prawosawnych. W prawosawiu chrzci si przez zanurzenie
w wodzie; samo polanie gowy wod im nie wystarcza. Przy bierzmowaniu
pop nie namaszcza wielkim palcem prawej rki, lecz uywa do tego
pdzelka. Komunikanty staraj si konsekrowa jak najrzadziej, a jak
najwiksz ilo od jednego razu73. Take bywa bardzo czsto
lekcewaony sakrament maestwa i sakrament pokuty.
W

cerkwiach,

podczas

wymuszonego

uczestnictwa

unitw

w naboestwach dochodzio do bestialskich scen. W czasie nawracania


onierze bili ludzi do ywego misa, a obok sta pop schizmatycki
z hosti lub yk wina z kielicha mszalnego czekajc, a bity zacznie
krzycze; wtedy to do otwartych od krzyku ust wkadano mu hosti lub
wlewano wino mszalne. Dla prawosawnych popw penicych swoj
posug najwidoczniej byo niczym takie zniewaanie Najwitszego
Sakramentu, gdy chodzio o polityk prorzdow. Kady, kto przyj od

72
73

Por. F. Koneczny, wici w dziejach narodu Polskiego, Krakw 1985, s. 221-222.


Por. tame, s. 222.

- 33 -

popa sakramenty wnet zosta zapisany na prawosawie. Mczeni w taki


sposb ludzie nie godzili si dobrowolnie na przyjcie prawosawia74.
Towarzystwo Opieki nad Unitami, ktre powstao na pocztku XX
wieku zajmowao si w gwnej mierze dystrybucj tajnych pism i odezw
skierowanych do unitw. Na jednej z ulotek zostay zapisane znamienne,
a zarazem pokrzepiajce sowa: My, unici jedyni wrd ludw
chrzecijaskich pozbawieni jestemy wolnoci religii i wypdzani przez
bezbonego Moskala z wasnych naszych wity. Nie wolno nam sucha
nauk ksiy katolickich z kazalnic, konfesjonay przed nami zamknite,
zamknite dobroczynne rda sakramentw jako to chrztu, spowiedzi,
maestwa. Nieludzki Moskal odpdza katolickiego kapana, nawet od
miertelnego oa unity. [] A jednak, mimo tych okropnych
przeladowa, ktre spady na nas unitw razem z niewol moskiewsk
stoimy twardo przy wierze rzymskokatolickiej. Idc ladem apostow
mczennikw i wyznawcw, ktrzy raczej woleli mier ni splami sw
dusz odstpstwem i my bracia unici speniamy przykazania Kocioa
katolickiego skrycie, ale rzetelnie. Nie zamay nas krwawe lata rzdw
cara Aleksandra II, tego faszywego oswobodziciela, co nasa na ukochane
Podlasie, na pikn Ziemi Lubelsk tysice otrw i pierwszy poway si
strachem, batem i ogniem karabinw wyrwa nam skarb najdroszy
czowieka wiar wit75. Ten manifest, skierowany do unitw, wyraa
ogrom wiary ludu podlaskiego. Wiara podobna do wiary apostow
i pierwszych mczennikw, a zarazem konieczno jej bronienia od
schizmatyckiego prawosawia. Dziki sakramentom witym, ci ludzie
czerpali ask do mnego wytrwania w obliczu cierpienia, jakie zsyaa im
prawosawna Moskwa. Unici konsekwentnie wypeniali przykazania Boe
i kocielne.
74
75

Por. tame, s. 262.


Por. APS, SGZ, sygn. 34 k. 22-26.

- 34 -

Dziaalno Towarzystwa Opieki nad Unitami76 jest nie tylko


doskonaym przykadem walki o wolno religijn, ale jest rwnie oporem
przed sprawosawnieniem wschodnich terenw Krlestwa Polskiego.
Ludno unicka bdc duchowo pokrzepiana, miaa si do wytrwania, do
niesienia cikiego krzya. Unici wiedzieli, e wiara jest najdroszym
skarbem, a Koci katolicki ich Matk ukochan. Nie zdradzili wiary
rzymskokatolickiej, ani te nie oddali na zatracenie w rce Rosjan
ukochanego Podlasia. Bronili si przed prawosawiem religi wspart na
rublu i karabinach. Tak bowiem wierny unita bdzie zanosi modlitwy do
Boga w kocioach, bdzie jedzi na odpust do Czstochowy, bo chce
zosta na zawsze Polakiem katolikiem. W czym niech nam raczy
dopomc Pan nasz Jezus Chrystus []77. Tak z nadziej, modlili si do
Boga o wytrwanie w witej wierze.
Pomimo wielkiego blu unici dalej chwalili Boga, midzy innymi
za to, e da im okazj wiadczenia o katolicyzmie, wyznaniu
stanowicym dla nich najwysz warto. wiadomo, e cierpi za
wit wiar niewtpliwie dodawao im wiele siy. Take wiadomo, e
ziemia podlaska przesika krwi mczennikw dawaa im nadziej
przyszego ycia w Chwale78.
Wielokrotnie w dostpnej literaturze wspomnieniowej powraca
stwierdzenie, e Unici z Podlasia, najczciej ludzie proci, mieli ze sob
76

Na pocztku XX wieku wielk pomoc unitom wiadczyo powstae Towarzystwo


Owiaty Narodowej (TON) z inicjatywy Ligi Narodowej, ktrego celem bya obrona
religii katolickiej, jak rwnie rozpowszechnianie owiaty ludowej, walka z rusyfikacj.
W 1903 roku TON na Podlasiu zostay przeksztacone w Towarzystwo Opieki nad
Unitami w skrcie TOnU. Czynny udzia w pracach Towarzystwa brali udzia ksia,
unici, ziemianie, a take czonkowie Ligi Narodowej. Towarzystwo informowao
o panujcej sytuacji na Podlasiu, a take o przeladowaniach. TOnU prowadzio
dystrybucj tajnych drukw, ulotek podtrzymujcych opr i wzywajcych do bojkotu
prawosawia. Por. K. Maksymiuk, Druki ulotne, kierowane do unitw na Podlasiu,
z Archiwum Pastwowego w Siedlcach (1903-1905), [w:] Prace Archiwalno
Konserwatorskie, Siedlce 1993, z. 8, s. 81.
77
Por. APS SGZ, sygn. 34 k. 22-26.
78
Por. M. opuszaska, Polscy mczennicy, Warszawa 1916, s. 14.

- 35 -

polskie ksiki. Wypoyczajc je ssiadom pozytywnie oddziaywali na


otoczenie. Krzepic serca dobr straw duchow, wielu uchronili od
zaamania. Poza tym w chwilach kryzysu wewntrznego spogldali na
portret [papiea] Leona XIII. Cierpieli za jedno z namiestnikiem
Chrystusa na ziemi i wiadomo, e on jest gwarantem susznoci ich
postawy, dawaa ukojenie79.
Unici do czsto przemycan literatur religijn z Galicji
nazywali towarem, poniewa ksiki byy przesyane, odbierane,
podawane, przekazywane. Rozpowszechniane byy rwnie Kolejne
stanowiska papieskie, w tym rwnie sprowadzona z Galicji odezwa Piusa
IX z 3 czerwca 1877 r. W odezwie tej czytamy m.in.: bogosawi
rozebran Polsk i cay nieszczliwy nard polski, zachcam do
cierpliwoci, wytrwaoci, mstwa80.
Du popularnoci wrd unitw cieszya si ksika Parafia bez
pasterza. Ta ksika zawieraa nauki z obrzdami w jaki sposb udziela
chrztu bez obecnoci kapana, jak przyj przysig maesk czy te w
jaki sposb dokona pochwku czy akt pokuty. Zawieraa skrcony
katechizm i wiele praktycznych wskazwek co robi w przypadku braku
kapana81.
Po roku 1880 ks. A. Sotwiski napisa List otwarty dla Unitw
Podlaskich. Zosta on powielony w iloci 20 tys. egzemplarzy. W licie
tym czytamy m.in.: kiedy nie macie kapanw i pasterzy prawnych, ani
biskupw, czcie si przez Was samych, odwiedzajcie si nawzajem:
macie pomoc religijn w Krakowie i w Waszych piersiach i rodzinach
spoczywa prawdziwa religia i narodowo polska. Pan Jezus, ktregocie
tak gorco ukochali, nie opuci Was82.
79

Por. F. Paluszkiewicz, W cieniu Hermesa bohaterzy, s. 27-28.


Por. E. Wilkowski, Unici na ziemi Chemskiej, s. 57-58.
81
Por, tame, s. 58.
82
Por. tame, s. 59.
80

- 36 -

Cudowne zjawisko, ktre z pewnoci umocnio wiar wrd unitw


wydarzyo si na Podlasiu we wsi Jabo. Ks. Jan Bojarski83 w ksice
Czasy Nerona w XIX wieku pod rzdem moskiewskim czyli prawdziwe
Neronowskie przeladowanie Unii odnotowa, i pod koniec maja 1875 r.
krya wie, e Matka Boa ukazaa si 6-letniej dziewczynce ze wsi
Jabo pooonej niedaleko Parczewa. Jak relacjonuje ks. Bojarski kilka
miesicy wczeniej mieszkacy tej wioski byli strasznie katowani przez
Moskali. Wspomniana dziewczynka zwrcia uwag swoich rodzicw na
wielk wiato, ktr widziaa na polu. Cudowne zjawisko powtarzao
si. Tysice ludzi gromadzio si w pobliu tego pola, a miejsce gdzie
dostrzeono Matk Bo starannie okryto kawakiem grubego materiau.
Raz widziana bya osoba eska w bieli z dziecitkiem na rku, drugi raz
w. biskup ubrany w szaty pontyfikalne i wielka jasno wychodzca
z ziemi. Ludzie modlili si wkoo tego miejsca, a pobone pieni piewano
jak dzie tak i noc. Cudowne zjawisko nieustannie si ponawiao jakby dla
zachcenia i utwierdzenia wiary tego ludu. Zjawisko potwierdzili inni
wiadkowie. Osoby bardzo szanowane i znane [] zasmucone sw
niegodziwoci, e nie otrzymay aski zobaczenia cudu, mimo e si
gorliwie modliy, siady do powozu, aby wrci do domu; nagle ujrzano je
wychodzce spiesznie z powozu wraz z wonic i klkajce na drodze.
Kada z tych osb zarczaa, e widziaa Matk Bo na skraju pobliskiego
lasku, skd posuwaa si majestatycznie od miejsca pierwszego

83

Duchowny unicki (1822-1898), absolwent gimnazjum w Biaej Podlaskiej,


chemskiego seminarium unickiego; wywicony w 1844 r. By Proboszczem
w Zabociu, dziekanem w Kodniu, administratorem w Radzyniu Podlaskim, skd
chronic si przed przeladowaniami uciek do Galicji. Wadze nie mogc go odnale
represjonoway jego crki, ktre zostay internowane w Sandomierzu bez rodkw do
ycia. By utalentowanym pisarzem, publicyst, historykiem. Tumaczy dziea
z ktrych dochd przeznaczy na wsparcie rodzin ksiy unickich wydalonych
z diecezji chemskiej przybyych do Galicji. Por. W. Kobuk, Duchowiestwo unickie
w Krlestwie Polskim 1835-1875, Lublin 1992, s. 120.

- 37 -

zjawienia84. Nawet ciekawski urzdnik z Jabonia, ktry przyby


stwierdzi, e widzia czcigodn posta biskupa midzy dwoma
chorgwiami85.
Wadze rosyjskie rozgoniy zebranych pielgrzymw. Pole zostao
zaorane i przez dugi czas strzeone przez wojsko. Podobne cudowne
zjawiska miay miejsce w innych miejscowociach na Podlasiu. Midzy
innymi te wydarzenia umacniay ciemionych.
Lud unicki umacniany i wspomagany ask sakramentw
i objawieniami Matki Boej, mg wiadomie broni wiary witej przed
prawosawiem. Chrzest, bierzmowanie i inne sakramenty daway podstaw
do obrony wiary i przynalenoci do Kocioa katolickiego.

1.3. Unici jako przykad wiadomego naladowania


Chrystusa

Jest tak wiele drg prowadzcych do Boga, ilu jest ludzi na ziemi
i witych w niebie. Kady sobie niejako wytacza swoj wasn ciek do
witoci. Jedn z tych drg jest wysiek, ktry trzeba stale podejmowa,
aby by wiernym powoaniu do witoci. Chrystus nie obiecuje drogi
atwej i przyjemnej, lecz przeciwnie, bdzie to droga trudna naznaczona
rozmaitymi krzyami, bo tylko dwiganie krzya prawdziwie weryfikuje
drog do witoci: Jeli kto chce pj za Mn, niech si zaprze samego
siebie, niech wemie krzy swj i niech Mnie naladuje (Mt 16, 24)86.
84

Por. J. Bojarski, Czasy Nerona w XIX wieku pod rzdem moskiewskim czyli
Prawdziwe Neronowskie przeladowanie Unii w diecezji chemskiej, t. II, Lww 1885,
s. 239.
85
Prawdopodobnie tym biskupem by w. Jozafat Kuncewicz.
86
Por. Z. Celej, Mczestwo jako droga do witoci, s. 109.

- 38 -

Sobr Watykaski II stwierdza, e mczestwo jest szczegln


drog realizacji powoania do witoci. Mczestwo, przez ktre ucze
upodabnia si do Mistrza przyjmujcego z wasnej woli mier dla
zbawienia wiata i naladuje Go w przelaniu krwi, uwaa Koci za dar
szczeglny i za najwysz prb mioci. A jeli dane jest to nielicznym,
wszyscy jednak winni by gotowi wyznawa Chrystusa wobec ludzi i i
za Nim drog krzya wrd przeladowa, ktrych Kocioowi nigdy nie
brakuje87.
Pomidzy mczennikiem, a Chrystusem pojawia si gboka,
osobowa i przede wszystkim wiadoma wi, ktr mona przedstawi
w dwch jake bardzo wanych postawach, jakimi s: naladowanie
i zjednoczenie. Wierny naladuje Jezusa, ktry jest dla niego wzorem.
Ksig mczestwa zapisao swoj wasn krwi wiele tysicy chrzecijan
na wiecie, take wrd nich s wpisane imiona unitw z Podlasia, gdzie
ludno unicka wykazywaa bardzo szczeglne przywizanie do swej wiary
i ojczyzny polskiej88.
P. Zbroek nastpujco opisuje wyznanie prawosawne: Moskal
rwnie nazywa si chrzecijaninem i jeszcze do tego prawosawnym, ale u
niego nie ma prawdziwej wiary Chrystusowej, bo car moskiewski ogosi
si gow kocioa i w ziemiach zdobytych, kadego kto nie chce zosta
Moskalem obdziera i zabija. Car swoim urzdnikom i popom, kade ludzi
naucza, e nie ma nikogo nad niego, bo na ziemi i w niebie jest tylko jest
tylko

car i Bg. I ciemny Moskal uwierzy w cara wszechobecno

i postawi go na rwni z Bogiem, z chrzecijanina zmieni si


w bawochwalc89.

87

KK 42.
Por. Z. Celej, Mczestwo jako droga do witoci, s. 113-116.
89
P. Zbroek, Historya o ucisku Kocioa grecko-katolickiego przez Moskali w diecezji
Chemskiej, Lww 1874, s. 3-4.
88

- 39 -

Unicki lud z Podlasia przey prawdziwie brutalne przeladowanie


rzdu carskiego. W wikszoci byli oni wierni do koca, zachowali swoj
wiar, przywizali si do niej i gbiej j poznali, dwigali krzy cierpienia
podobnie

jak

Chrystus.

Wszystkie

wspomnienia

potomkw

przeladowanych o tym, co dziadowie ich wycierpieli to kopalnia


niewyczerpana tematw, ktre jak drogie rubiny, jak najczystsze pery czy
diamenty czekaj90, aby owe dzieje mczeskie unitw przekazywa
dalej, kolejnym pokoleniom.
Lud ten by wierny swej wierze i wola ponie mier mczesk
anieli wyrzec si polskoci i wiary. Gwn zasad misjonarzy
schizmatyckich byo bij jeli skonaj tym lepiej, ci co zostan ywi
przyjm prawosawie. Trudno jest opisa t tragedi unitw, bowiem
doznali prawdziwej gehenny91.
Na Podlasiu nie ma takiej wsi, miasteczka, kolonii czy te chaty bez
wspomnie o krwawych i bolesnych dziejach unitw. Kto zliczy wszystkie
rany zadane kolb, bagnetem, nahajk, szabl, kto spisze straty wynike ze
zlicytowanego lub zagrabionego dobytku z zapaconych kontrybucji. Kto
jest w stanie opisa te wszystkie udrczenia winiw, zgony mczeskie
tuaczy na wygnaniu, ndz godzonych i trzymanych na mrozie wocian,
rozpacz matek, ktrym przemoc wydzierano dzieci? Sdzi bdzie Bg
przy kocu czasw. On jeden wie wszystko, On mocen jest nagrodzi
zasug i ukara wystpek przeladowcw92.
Przez wiele lat wyprbowywano na unitach wszystkie moliwe
rodki przemocy, aby ich opr, jak okrelano to w jzyku urzdowym,

90

Por. J. Starnawski, Mczeska ziemia chemska w literaturze polskiej, [w:] Zew krwi
polskich mczennikw z ziemi Chemskiej i Podlaskiej, Lublin 1939, s. 20.
91
M. J. Nowak, Odwiecznie polski lud chemski woa, [w:] Zew krwi polskich
mczennikw z ziemi Chemskiej i Podlaskiej, Lublin 1939, s. 13.
92
Por. Z. Bukowiecka, Czterdzieci lat przeladowania, s. 42-43.

- 40 -

zama93. Jednak poprzez swj cierpliwy i dugotrway bojkot cerkwi


prawosawnej, wytrwali w wierze katolickiej. Cae ycie unitw, ktrzy nie
chcieli uzna prawosawia, przeksztacio si w jedno nieprzerwane pasmo
cierpie. Bronili si oni jak mogli pomimo tego, e byli bezbronni wobec
Moskali94.
Zofia Bukowiecka w swojej ksice o przeladowaniu Unii pisaa:
tysice, rolnikw, mieszczan, rzemielnikw, robotnikw pooyo u nas
gow za wiar Chrystusow i za ojczyzn, tysice palm mczesk
zdobyo, tysice komi swemi i krwi uwicio ziemi, ktr oray ich
rce za ycia, tysice innych znosio srogie przeladowanie, wizienie,
bicie, poniewierk, gd, wygnanie, byle wytrwa przy witej wierze
katolickiej i by Polakami95.
Pomimo strasznych przeladowa, ktre spady na unitw, wytrwali
nieporuszeni przy wierze rzymskokatolickiej, podajc ladem apostow
mczennikw i wyznawcw. Unici byli jak sieroty woajce za Chrystusem
na krzyu: Panie Boe Ojcze, czemu e nas opuci? Wspomniane ju
Towarzystwo Opieki nad Unitami wzywao w ulotkach kolportowanych
unitom do wytrwania w wierze ojcw96.
Ludno unicka moga wiadomie wybra i dobrowolnie przyj
albo schizm i y w dobrobycie i spokoju, albo Koci katolicki i by
nieustannie si zmuszana do przejcia na prawosawie. W konsekwencji
wyboru wiernoci swej wierze wielu unitw trafio do wizienia, a pniej
zostao zesanych na Sybir. Jednak wizienie przygotowao unitw do
nowego mczestwa. Przykad jaki unici dawali bohaterskim wyznaniem

93

Por. J. Urban, Wrd Unitw na Podlasiu pamitniki wycieczek misyjnych, Krakw


1923, s. 7-8.
94
Por. L. Wasilewski, Dzieje mczeskie Podlasia i Chemszczyzny, Krakw 1918,
s. 24-42.
95
Por. Z. Bukowiecka, Czterdzieci lat przeladowania, s. 4.
96
Por. APS SGZ, sygn., 34, k. 22-26.

- 41 -

wiary parafiom katolickim bardzo wiele znaczy, poniewa by to znak


bardziej wymowny od jakichkolwiek kaza z cerkwi97.
Take najwikszy polski prozaik Stefan eromski pisa w swoich
dziennikach o tragedii unitw podlaskich. Przebywajc w Biaej Podlaskiej
odnotowa: Wracalimy ze zwykego naszego spaceru, gdy nadszed
pocig wieczorny. Na peronie staa gromada chopw, otoczona
onierzami i andarmami. Zblia si nie byo wolno do nich. Unitw
zapano wczoraj w nocy, pozwolono zabra ze sob 100 funtw rzeczy,
zawleczono na stacj, wepchnito do wagonu. Byy zsyki caych rodzin
i wsi na Sybir. Dalej autor zauwaa: Dziwne tu twarze maj chopi. Tu
twarze

zwide,

czarne,

smutne.

Smutna

ty,

podlaska

kraino!

Rzeczywicie nie byo powodw do radoci98.


Mczeskie dzieje unii na Podlasiu, zostay take udokumentowane
przez samych unitw w listach, s one dokumentem historycznym, byy
pisane krwi i zami na zesaniu w Rosji. Unici za sw stao w wierze
byli wywoeni na Sybir, a ci ktrzy prbowali ucieka, wwczas byli
chwytani i wywoeni w gb Rosji. Pocztkowo rzd carski dawa ziemi
i pozwala pobudowa domy unitom wygnanym do Orenburskiej guberni.
W nadziei, e zakorzeniajc si tutaj, zapomn o swych ojczystych
stronach i o wierze katolickiej. Unici ziemi ani domw nie chcieli, pragnli
jedynie wrci na swoj ojcowizn. Ponad dwadziecia lat srogiego
ucisku i przeladowania, nie zdoay zama tych mczennikw naszych
dni! Nie dziw, e nowe deportacye okazay si potrzebne 99. Ksidz
W. Chotkowski otrzyma listy od unitw, ktre przepisywa i wyda
w Kurierze Poznaskim, aby jak napisa straszna bijca z tych prostych,
97

Por. J. Kazimierski, Walka unitw o zachowanie wiary i polskoci na Podlasiu (18361905) [w:] Prace Archiwalno - Konserwatorskie na terenie wojewdztwa siedleckiego,
z. 8, Siedlce 1993, s. 65.
98
Tame, s. 71.
99
Por. W. Chotkowski, Z mczeskich dziejw Unii, Listy unitw wygnanych do
Orenburskiej guberni, (przedmowa wydawcy), cz. I, wyd. 2., Krakw 1893, s. 10

- 42 -

niewyszukanych sw, nieszczliwych wygnacw i mczennikw za


wiar, ten prawdziwy gos woajcego na puszczy, ten straszliwy krzyk
ndzy, ucisku i ez. W niedugim czasie te listy dotary do caej prasy
polskiej. Ksidz Chotkowski po ich upublicznieniu otrzymywa kolejne,
pisane z Orenburskiej guberni prosto od unitw. W niniejszych listach
byy takie dowody gorcej wiary i chrzecijaskiego mstwa, e nie mona
im byo da zagin [] taka w nich prostota skromna i pokorna i taka
w nich mio Chrystusa widoczna100. Autor stwierdza, e listy te s
wiadectwem cierpienia i wiernoci Chrystusowi, pisali je ludzie
pochodzcy ze wsi, a jake s one pikne dlatego, e zawieraj prawd101.
Mimo

wielkiego

cierpienia

zrodzonego

przez

krwawe

i bezwzgldne przeladowanie, unici chwalili Boga za to, e da im okazj


do wiadczenia o Jezusie Chrystusie, o katolicyzmie, ktre byo
wyznaniem posiadajcym dla nich warto najwysz. Im bardziej byli
wiadomi, e cierpi za wiar, tym bardziej ten fakt dodawa im otuchy.
Wadze carskie prboway ich moralnie zastraszy i pozostawi w sytuacji
bez wyjcia. Stawiano ich przed wyborem przyjcia lub odrzucenia
prawosawia i przestrzegano, e jeli urzdowej wiary nie przyjm, to
wszyscy zgin.
Unici cierpieli bez chci zemsty na swych przeladowcach. Bardzo
dodatni stron Podlasiakw, wynikajc z ich bezwiednego przejcia si
wielkim posannictwem dziejowym, jest to, e nie ma w nich ani ladu
jakiej chci zemsty, gniewu lub zoci oni wszystko co ich spotykao
przyjmowali jako dopust Boy z poddaniem, odwag i im tylko waciw
agodn a dumn pokor. Jak Chrystus oni przyjli krzy na swe ramiona.
Unici nie chwal si tym co przecierpieli wrcz przeciwnie z wielkim
trudem mona od nich wydoby jak opowie i to wypowiedzian z tak
100
101

Por. tame, s. 17.


Por. tame, s. 3-21.

- 43 -

prostot tak spokojnie i powanie, e ma si ochot caowa kraj ich


szaty102.
Lud Podlasia, lud krwi Chrystusow odkupiony widzia gorzkie
owoce prawosawia. Jak zapisaa Zofia Bukowiecka szlachetny czowiek
odczuwa potrzeb religii, dusza jest prawdziwie godna tego pokarmu, tak
jak ciao jest godne i potrzebuje chleba, bez religii marnieje i usycha, z ni
staje si siln i do powice dla blinich skor. Tylko ta religia jest
dobr, ktra wyplenia z naszych serc nienawi a szczepi w nich mio.
Unici mawiali, e tylko tych kapanw mog szanowa, ktrzy wanie
ucz ich tej mioci do Boga i wiata, a sami s wiadkami Chrystusa103.
Nieszczsny lud, ktry broni najdroszych skarbw sumienia
i serca, trwa cierpliwie pokadajc ufno w Bogu. O tym jak wielka bya
to wiara wiadcz sowa unitki, ktra stracia ma podczas obrony
wityni w Pratulinie, pocieszajc sw teciow wyznaa: Matko! Nie
paczcie straty syna, tak jak ja nie pacz straty ma; wszak oni ani za
zbrodni, ani za wystpki zabity; owszem cieszmy si raczej, e poleg za
wiar; o gdybym ja bya godna umrze z nim wczoraj104.

102

Por. W.P.C., Podlasie i Ziemia Chemska, s. 18-19.


Por. Z. Bukowiecka, Czterdzieci lat przeladowania, s. 41.
104
Por. H. Mocicki, Unici - wspomnienia z dziejw mczestwa, Warszawa 1918,
s. 131.
103

- 44 -

R OZDZIA II
WALKA UNITW O WOLNO RELIGIJN I JEJ
KONSEKWENCJE W DEKANACIE WODAWSKIM W LATACH

1867-1905

W 1867 roku rozpocza si wojna prowadzona midzy dwiema


armiami chopskim ludem i onierzami cara. Rozegraa si przesawna
w dziejach Kocioa katolickiego walka, ktr nazywamy przeladowaniem
ludu unickiego na Podlasiu. Dziwna jest ta wojna, z jednej strony staj
onierze z nabit broni a z drugiej strony prosty lud ze wsi, bezbronny
jedynie z pieni na ustach i z yw nadziej w sercu, e dobry Bg swoich
wiernych nie opuci105.
Walka unitw o wolno religijn toczya si przez ponad
czterdzieci

lat.

Straszliwy

dramat

przeladowania

wspczenie

niepojtego dla wielu rzdw i narodw oprcz moskiewskiego, gdzie


potworne rodki sam szatan wkada w rce, aby zdumie wiat
potwornoci [] dziaajc do ostatniej chwili pod mask obudn
zabezpieczenia dawnych wschodnich obrzdw, potrzebujc koniecznie do
tego duchownych tej wiary, a nie mogc si posuy miejscowym
duchowiestwem, dobrze znajcym niegodziwy zamiar rzdu i potworno
zbrodni zdrady prawego Kocioa, uyli za narzdzie wyrodnych unitw
105

Por. Z. Bukowiecka, Czterdzieci lat przeladowania, s. 36.

- 45 -

z Galicyi, poprzednio przez dugi czas moskiewskimi intrygami


przygotowywanymi106.
Jednak postawa ludu zaskoczya rzd moskiewski bowiem unici,
lud poczciwy gorco przywizany do wiary i swojego obrzdku broni
swojego wyznania. Do najtragiczniejszych wydarze doszo wanie na
Podlasiu107.
Jakie czynniki mogy wpyn na tak postaw wiernych? Dlaczego
z tak determinacj unici opierali si rusyfikacji i sprawosawnieniu?
Czsto utosamiano narodowo polsk z Kocioem katolickim,
a unici rwnie stanowili czstk tego Kocioa108. Od dawna bowiem
ludno polska i rusiska ya zgodnie obok siebie, tyle e praktykujc
w dwch obrzdkach aciskim i unickim. Kapani uniccy i aciscy
pomagali sobie wzajemnie. Taka zgoda panowaa przez dugie lata, a do
dnia, gdy zerwaa si burza, ktra potargaa prac wiekw, zburzya dzieo
Boe, zalaa krwi wsie i miasta, mordem, poog, gwatem naznaczya
swe przejcia, wydara mienie tysicom ludzi, tysice innych pozbawia
ycia i do stp Boych posaa hufiec mczennikw, ktrzy mierci
zawiadczyli o bohaterstwie naszego narodu polskiego109.
W niniejszym rozdziale zostanie przedstawiona walka unitw
o wolno religijn w wczesnym dekanacie wodawskim. Przedstawimy
krwawe przeladowania unitw podlaskich oraz ich cierpienia.

106

J. Bojarski, Czasy Nerona w XIX wieku pod rzdem moskiewskim, s. 1.


Por. E. Wilkowski, Unici na ziemi Chemskiej w latach 1875-1905. Wybrane
zagadnienia, [w:] RCH, t. 4, 1998, s. 34.
108
Por. J. upiski, Dzieje grekokatolikw w Krlestwie Polskim po powstaniu
styczniowym, Episteme, 23(2002), Olecko 2002, s. 225.
109
Por. Z. Bukowiecka, Czterdzieci lat przeladowania, s. 7, zob. te Z pamitnika
ksidza unickiego, Warszawa 1916.
107

- 46 -

2.1. Stosunki wyznaniowe w dekanacie wodawskim w latach


1867-1905

Omawiany przedzia czasowy na Podlasiu by niezwykle burzliwy.


W poszczeglnych parafiach dekanatu wodawskiego dokonywao si
zacieke nawracanie unitw, ktrzy z wielk stanowczoci bronili wiary
swoich ojcw. Wierzyli gboko, i tylko w taki sposb mog przey te
trudne czasy przeladowa. Wadze carskie wypowiedziay wojn
o religi na Podlasiu midzy innymi w parafiach, ktre obejmoway
wczesny dekanat wodawski.
Zofia Bukowiecka pisze, e Podlasie mona miao porwna do
wiecznika picioramiennego, poniewa blaskiem mczeskiej zasugi
przymio ono wszystkie okolice kraju. Pi ramion wiecznika to pi
powiatw, tak jakby pi dekanatw unickich: janowski, wodawski,
sokoowski, radzyski i bialski. Kady z tych dekanatw posiada w swym
obrbie kilkanacie parafii, a kada parafia kilka albo te wicej wiosek.
Do tych dekanatw przynaleay miasteczka, ktrych mieszkacy podobnie
jak wocianie, bronili swoich cerkwi przed potopem prawosawia110.
Podlasie ta ziemia, o ktrej kiedy jeden z dostojnikw kocielnych
powiedzia, e kada jej cz jest krwi mczesk przesiknita. Mona
powiedzie, e na tej ziemi dokona si wielki cud, bowiem im silniejszy
by nacisk antypolski i antyunicki, tym bardziej hartowa si lud Podlaski.
Bardzo cika bya ta walka. Unici mwili jzykiem prostym, lud nie
wiedzia, e jest polskim nie wiedzia czsto nawet, e tu jest
Polska111.

110
111

Por. Z. Bukowiecka, Czterdzieci lat przeladowania, s. 44.


Por. S. Kuczewski, Chemszczyzna, [w:] Podlasiak, 1924, nr 18, s. 3.

- 47 -

Wiek XIX uwaany za wiek postpu, cywilizacji i tak wspaniaych


hase jak: wolno, rwno, braterstwo, sta si na polskiej ziemi
widowni nowych barbarzyskich przeladowa religijnych i narodowych.
[] Carowie bojc si niespokojnych Polakw wszelkimi sposobami
starali si ich ujarzmi i unieszkodliwi. Rozumiejc dobrze, e nic
bardziej nie zespala narodu jak jedno religijna i nic tak nie rozrywa tej
jednoci, nie osabia pozycji rzdu i potgi pastwa, jak rozbicie i walki
religijne,

starali

si

pozyskiwa

Polakw

dla

prawosawia,

a w konsekwencji dla Rosji, w celu stworzenia potnego imperium


jednego jzyka i jednej religii. Rzd carski postanowi najpierw
zlikwidowa Koci unicki a nastpnie aciski112.
Rzd rosyjski rozpocz otwart walk z Uni spostrzeono, e
unici majc zamknite wasne kocioy, szukaj pociechy religijnej
w ssiednich parafiach rzymskokatolickich wwczas rozpocza si akcja
likwidacja parafii aciskich i masowe zamykanie kociow.113
Rzymskokatolicka diecezja podlaska114 zostaa skasowana przez cara
Aleksandra II dnia 22 V 1867 roku115 i przyczona do diecezji lubelskiej.
Zamknito seminarium duchowne. Dnia 13 VIII 1867 roku bpa Beniamina
Szymaskiego wywieziono do klasztoru ojcw Kapucynw w omy,
w guberni augustowskiej. Tam te, po p roku przebywania, z alu umar.
W kolejnych latach wadze carskie skutecznie odsuway duchowiestwo

112

K. Dbski, Bohaterstwo unitw podlaskich, s. 13.


Por. F. Rzemieniuk, Unici Polscy 1596 1946, Siedlce 1998, s. 63.
114
W 1818 roku (2. lipca 1818 Bulla Piusa VII Ex imposita nobis) obszar
wojewdztwa podlaskiego wyeliminowano pod wzgldem kocielnym i utworzono
diecezj podlask, ktra przetrwaa istnieniem do roku 1867. Obja ona ogem 118
parafii a powstaa przez wydzielenie szeregu parafii dawnych diecezji: 55 diecezji
uckiej (ucko-ytomierskiej), 21 poznaskiej, 3 pockiej, 36 krakowskiej (po roku 1790
chemskiej, nastpnie lubelskiej), i 3 parafii chemskiej (pniej lubelskiej) Por.
K. Sochaniewicz, Stosunki narodowociowo wyznaniowe w diecezyi podlaskiej
w r. 1863, Zamo 1918, s. 15.
115
Rok 1867 to likwidacja diecezji podlaskiej, ktra bya przygotowaniem do walki
z unitami.
113

- 48 -

rzymskokatolickie od spraw unickich116. Rzd rosyjski zamkn wiele


wity na Podlasiu na terenie byej diecezji podlaskiej. Rwnie car
Aleksander II zamkn wiele klasztorw katolickich, uwaajc je za ostoje
wiary i polskoci. Wyda te dekret na mocy ktrego, wszyscy unici bez
wyjtku zostali zapisani jako nowi czonkowie cerkwi117. Take na terenie
wczesnego dekanatu wodawskiego midzy innymi w Orchwku
i w Opolu. Rosyjskie wadze podjy akcj likwidacji unii hasem ocalenia
cerkwi unickiej od pochonicia jej przez latynizm118. Cerkiew unicka
miaa by uchroniona przez prawosawie od wszelakich wpyww
katolicyzmu. Takie uderzenie w diecezj podlask bardzo mocno osabio
unitw, ktrzy odtd musieli coraz bardziej liczy tylko na siebie.
Rozpoczo si tzw. oczyszczanie obrzdku i unickich wity
z aciskich naleciaoci. Wadze carskie robiy co mogy, aby zniszczy
wszystko to, co byo symbolem jednoci wiary w obrbie dwch
obrzdkw: aciskiego i unickiego. Przez kilka lat rzdy w diecezji
chemskiej z woli wadz zaborczych sprawowa oddany Moskwie ksidz
unicki Jzef Wjcicki. By on administratorem diecezji119. Wjcicki by
znany rwnie w Rzymie, jednak ta sawa nie dawaa powodw do chluby,
bowiem nie otrzyma on zgody od papiea na bycie administratorem120.
Samowolnie wprowadza do obrzdku unickiego zwyczaje prawosawne.
Zosta przez papiea ekskomunikowany. Po tym fakcie ks. Wjcicki zosta

116

Por. M. Maliszewski, G. Welik, Unici Podlascy. Przewodnik Historyczny. Siedlce


1992, s. 8.
117
K. Dbski, Bohaterstwo unitw podlaskich, s. 14-15.
118
Por. tame, s. 9.
119
Por. T. Krawczak, Likwidacja Unii w Krlestwie Polskim..., s. 15.
120
Papie Pius IX w encyklice Levate potpi postpowanie Wjcickiego:
Najsmutniejszym za jest postpowanie pewnego kapana, podejrzanej wiary,
niejakiego Wjcickiego. Lekcewac wszelkie kary i cenzury kocielne, nie pomny
nawet strasznego Sdu Boego, nie waha si przyj z rk wadzy wieckiej zarzdu tej
diecezji i wydawa najprzerniejsze zarzdzenia przeciwko ustrojowi Kocioa
i torujc drog schizmie. Por. Pius IX, Encyklika Levate, Watykan, 17 X 1867.

- 49 -

zdjty z urzdu, a wadze polityczne na jego miejsce ustanowiy nowego


rzdc, by nim bp Micha Kuziemski121.
Wjcicki zabrania piewa pieni po polsku, mwi kaza w jzyku
polskim czy nawet odmawiania pacierza122. Ks. Wjcicki nie by darzony
sympati. Stary porzdek liturgiczny zacz zmienia, wydajc rozkazy
czsto z Petersburga. Wszystkie swoje rozporzdzenia streszcza w dwch
punktach: 1. Aby jzyk ruski we wszystkich bezwzgldnie parafiach
wprowadzi w uycie a piewy polskie zastpi akafistami (naboestwem
do Matki Boej). 2. Aby organy, o uycie ktrych przy naboestwie lud
si upomina, rozebra i sprzeda123.
Bp Micha Kuziemski by ostatnim biskupem diecezji chemskiej.
W czasie jego rzdw car Aleksander II wyda nowy ukaz, ktry da prawo
zarzdzania sprawami unickimi przez rosyjskiego ministra Dymitra
Tostoja. Dlatego biskup Kuziemski by cay czas zaley od cara. Nie chcc
by zdrajc Kocioa unickiego, w lutym 1871 roku zoy dymisj124.
Wjcicki wspdziaa z Marcelim Popielem125 okazao si, e by
on pniejszym likwidatorem unickiego Kocioa. Wysya go do diecezji
chemskiej aby przy pomocy siy zbrojnej zmusi opornych do ulegoci.
Ju w 1867 r. doszo w wielu miejscowociach Podlasia do krwawych
incydentw. Nie obyo si bez ofiar. Ostre represje w dekanacie
wodawskim w latach 1867-1868 dotkny midzy innymi nastpujce
parafie: Wodawa, Horodyszcze, Tymienica, Parczew, eszczynka126.
121

Por. F. Rzemieniuk, Unici Polscy s. 66.


Por. P. Zbroek, Historya o ucisku Kocioa grecko-katolickiego, s. 18.
123
A.P.L., Schyzma i jej apostoowie z okolicznoci ostatnich przeladowa unitw,
s. 22.
124
Por. J. upiski, Dzieje grekokatolikw w Krlestwie Polskim, s. 86-87.
125
Wywicony w 1850 r. dla diecezji lwowskiej, w 1866 r. zosta zaproszony przez
ksicia Czerkawskiego do Chema. Od 1871 do 1875 r. peni niekanonicznie funkcj
administratora diecezji chemskiej, 1875 r. przeszed na prawosawie. Por. J. upiski,
Dzieje grekokatolikw w Krlestwie Polskim, s. 73.
126
Por. J. Lewandowski, Na pograniczu. Polityka wadz pastwowych wobec unitw
Podlasia i Chemszczyzny 1772-1875, Lublin 1996, s. 108.
122

- 50 -

Wielu unitw ponioso olbrzymie straty materialne, a take, wielu zapacio


cen najwysz - swe ycie, powicajc je w obronie wiary, ktr tak
bardzo kochali, ktra bya przekazywana z dziada pradziada, z pokolenia
na pokolenie. Rzd carski zabrania im jakiegokolwiek kontaktu
z acinnikami aby odizolowa ich od katolikw i osabi127.
Wydane okrutne rozporzdzenia byy jakby odtrbieniem polowania,
na ktre cesarscy dygnitarze szykowali si ju od dawna. Bya to
prawdziwa nagonka przeciw opornym, to jest przeciw tym wiernym,
ktrym nie podobay si nowe porzdki prawosawia. Nowych ukazw
pojawiao si coraz wicej128. Wyszo na przykad rozporzdzenie, ktre
zabraniao stawiania i naprawiania krzyy katolickich. Nie wolno byo te
ksidzu wyjecha z parafii bez paszportu129.
Ks. Jan Bojarski opisuje jak Marceli Popiel wspdziaajc
z Tostojem dyli do zniszczenia Kocioa unickiego. Minister Tostoj
wyrobi u cara ukaz w ktrym zostao lakonicznie wyraone pozwolenie,
by uy wszystkich rodkw, aby t spraw przeprowadzi. Ukaz nie
precyzowa rodzajw rodkw, ktrymi wolno byo przymusza unitw do
zmiany wyznania. Przyzwolenie cara na represje miao swe bolesne
konsekwencje. W tym niepozornie brzmicym wyrazie wszystkie,

127

Por. M. Taska, Historia unii, czyli poczenia Kocioa rzymskiego ze wschodnim


obrzdkiem na ziemiach polskich. Opowiedziana wraz z dziejami przeladowa unitw
w Polsce, Warszawa 1998, s. 14-20.
128
W roku 1867 rzd zabrania gracko-unickim kapanom wsplnych modlitw
z acinnikami wadza carska okazywaa si na tyle askawa, ze w koniecznej
potrzebie daje nadziej zezwolenia na prob, ale takie zezwolenie pozostao
w obietnicy, zrealizowanym za nigdy nie byo. Dalej pod dat 11 marca 1867 r. rzd
wycofuje z uycia zarwno domowego jak i publicznego jzyk polski jako nie swj ale
cudzy; rzd nakazuje usunicia z parafii organw i grozi surowo odebraniem parafii
nieposusznym ksiom. Rzd carski zapewnia, e nie ma takiego zamiaru ama
wiar wyznawan przez greko-unitw, ale wybawi cerkiew od napadw wilkw,
zabezpieczy narodowo rusk i wypeni to co byo nakazane bullami papiey, Por.
A.P.L., Schyzma i jej apostoowie z okolicznoci ostatnich przeladowa unitw
w Diecezyi Chemskiej, Krakw 1875, s. 22.
129
Por. Z. Bukowiecka, Czterdzieci lat przeladowania, s. 13.

- 51 -

zawierao si to, co potem dokonao si w przelaniu krwi, w morzu ez


unitw Podlaskich130.
Popiel chcia za wszelk cen przeprowadzi szybk akcj
oczyszczania unii z tzw. polonizmw i latynizmw, a w konsekwencji
doprowadzi do powrotu unitw do Cerkwi prawosawnej. Jego
samowolne poczynania, bez konsultacji z konsystorzem chemskim,
spowodoway ju na pocztku roku 1872 rozruchy w parafiach na tle
wyznaniowym i w znacznej mierze wzmocniy opr ludnoci wobec
prawosawia131.
Ks. Jzef Pruszkowski piknie opisa te wydarzenia streszczajc
w Martyrologium Podlasia w Pieni:
Wojn z wiernymi nazwa wit misj,
W jakiej nie popi, lecz wojska pracuj,
Wszyscy wezwani, przed carsk komisj
Wyzna powinni, e schizm przyjmuj. []
Gdy lud swej Wiary za aski nie zmieni,
Dowid wrogowi, e Wiara dar Boy,
Dzi mierci grozi, ze zoci si pieni,
Lecz lud za Wiar swe ycie pooy 132.
Ludno unicka nie pozwolia, by na Podlasiu dokona si powszechny
odwrt od Kocioa katolickiego i zatryumfowao prawosawie.
Pod

wzgldem

religijnym

Podlasie

byo

silnie

zwizane

z katolicyzmem i z polskoci, pomijajc fakt, e we wschodnich terenach


dawnej diecezji podlaskiej yo wielu rusinw133, ktrzy wyznawali
130

Por. J. Bojarski, Czasy Nerona w XIX wieku pod rzdem moskiewskim czyli
Prawdziwe Neronowskie przeladowanie Unii, s. 93-94.
131
Por. J. Lewandowski, Problemy unii i neounii na Podlasiu w XIX i XX w., [w:] RB
t. VII, 1999, s. 232.
132
J. Pruszkowski, Martyrologium Podlasia w Pieni, Lublin 1925, s. 5.
133
XIX wiek wykazywa bardzo silne denie ludnoci rusiskiej do zlania si z polsk
czci ludnoci w jedn cao pod wpywem polskiej szkoy i polskich urzdw. Tym

- 52 -

obrzdek unicki. W tym rejonie by szeroko rozpowszechniony kult


maryjny134. O jego popularnoci wiadcz sanktuaria i kult cudownych
obrazw Matki Boskiej z dekanatu wodawskiego midzy innymi
w: Orchwku, Horodyszczu czy te w Parczewie135.
Pod wzgldem administracyjno - kocielnym unici podlascy naleeli
do greckokatolickiej diecezji chemskiej136. Na Podlasiu byo 5 dekanatw
greckokatolickich, ktre terytorialnie pokryway si z powiatami. Dekanaty
istniay

w Biaej Podlaskiej, Konstantynowie, Radzyniu Podlaskim,

Sokoowie i Wodawie137.
W 1867 roku po utworzeniu guberni siedleckiej wadze carskie
zmniejszyy liczb dekanatw w diecezji z omiu do piciu. Byy to
dekanaty: bialski, konstantynowski, radzyski sokoowski i wodawski138.
Granice dekanatw pokryway si z granicami administracyjnymi
powiatw. Wspominany dekanat wodawski by duy w swoich granicach
administracyjnych zosta powikszony o dawny dekanat wisznicki
i skupia w sobie nastpujce parafie: Wodawa, Horodyszcze, Orchwek,
Sobibr, Zberee, Ostrw, Ucimw, eszczynka, Rozwadwka, Wisznice,

bardziej, e unickie duchowiestwo stao si ju jak polskie bo ten sam jzyk , ten
sam duch , i te same religijne przekonania. Por. S. Hasko, Religijno-polityczne motywy
wyodrbnienia Chemszczyzny [w:] W obronie ziemi, Warszawa 1918, s. 40.
134
Por. P. Aleksandrowicz, Diecezja Siedlecka czyli Podlaska, Siedlce 1971, s. 234235.
135
Por. J. Kazimierski, Walka Unitw o zachowanie wiary, s. 61-62.
136
Diecezja chemska w XVIII w. zajmowaa ca ziemi chemsk, cz
wojewdztwa lubelskiego, cae wojewdztwo bialskie i kilka parafii w wojewdztwie
woyskim. Z biegiem czasu przechodzia zmiany terytorialne. W kocu bya to jedyna
diecezja unicka na terenie krlestwa Polskiego. Rozcigaa si ona wzdu wschodniej
granicy Krlestwa Polskiego pasem o dugoci 300 km a szerokoci 40-60 km. W roku
1866 zostao wydane rozporzdzenie carskiego rzdu aby dekanatw przystosowa do
administracyjnych granic powiatw. W caej diecezji zostao utworzonych 12
dekanatw z czego 5 dekanatw byo w diecezji podlaskiej, a mianowicie: bialski,
konstantynowski, radzyski, sokoowski i wodawski. Por. R. Soszyski, 400 lecie
Unii Brzeskiej., s. 175.
137
Por. J. Kazimierski, Walka Unitw o zachowanie wiary, s. 66.
138
Por. M. Maliszewski, G. Welik, Unici Podlascy, s. 7.

- 53 -

Hoowno, Opole, Lubie, Parczew, Kodeniec139. Jak ukazuje historia, ta


ziemia, na ktrej leay wymienione parafie zostaa przesiknita krwi
mczennikw. Wierni Kocioa unickiego w obronie swej wiary zapacili
najwysz cen.
W marcu 1868 roku wadze carskie wyday rozporzdzenie,
zabraniajce w caym kraju stawiania krzyy katolickich przy drogach
publicznych, na polach a take przy domach prywatnych. Nie mona byo
rwnie reperowa krzyy ju stojcych140. Za postawienie nowego
przydronego krzya wymierzono srogie kary141.
Jadwiga ubieska wacicielka dbr w Jaboniu do szczegowo
opisaa w swoim pamitniku sytuacj religijn na Podlasiu. Podkrelia, e
ziemia ta bya naznaczona krzyami. Byy one umieszczone wszdzie:
Krzye, i krzye wszdzie, po trzy po pi, na rozdroach, na groblach,
pod lasami, w ogrodach przy folwarkach. Faktycznie Ottonwna142
opisaa, e krzye s dosownie na kadym kroku: Krzye rozsiane
wszdzie, niby godo, niby herb miejscowy, stokrotnie powtarzany,
skupiony wreszcie w jeden las bagalnych krzyw na dalekich od wsi
cmentarzach143.
W 1869 roku wydano rozporzdzenie, ktre zabraniao zakonnikom
pokazywania si publicznie w stroju zakonnym. Rok pniej powstao
nowe
139

zarzdzenie,

ktre

uniemoliwiao

swobodne

podrowanie

Por. J. Pruszkowski, Martyrologium czyli mczestwo Unii, s. 158-180.


A. Kotyo, Moje wspomnienia, Lublin 1934, s. 12.
141
Karany by waciciel na ktrym stan krzy, a take fundator i wszyscy ci, ktrzy
im pomagali, a jeeli stawianie krzyy czsto si powtarzao, to odpowiedzialna bya
caa wie. Unitom te srogie kary nie byy straszne bo krzye rosy jak grzyby po
deszczu.
142
Jadwiga Amelia ubieska (1852-1930) bya crk Ottona Hausnera i Aleksandry
z Kownackich, oraz on Zdzisawa ubeiskiego z Kolana. Bya wybitn rzebiark.
Jest autork ksiki Podlaskie Hospody Pomyuj 1872-1905, jej podobizna znajduje
si w witrau Kocioa w Kolanie. Por. Derwojed J., (red.) Sownik artystw Polskich
i obcych w Polsce dziaajcych / zmarych przed 1966 r. Malarze, rzebiarze, graficy.
Tom V, Warszawa 1993, s. 187-188.
143
Por. J. ubieska, Podlaskie Hospody Pomyuj 1872-1905, Krakw 1908, s. 10.
140

- 54 -

kapanom. Bez odpowiedniego paszportu kapan nie mg si nawet uda


do ssiedniej parafii albo do miasta. Rwnie w 1869 roku nakazano
usun z kociow katolickich wszystkie pamitki unickie np. obrazy,
chorgwie144.
Natomiast w samych cerkwiach unickich rozpoczo si usuwanie
awek pod pozorem oczyszczania obrzdw z naleciaoci aciskich,
konfesjonaw, organw i otarzy. Kategorycznie zabroniono piewa
Godzinek, Gorzkich alw czy Raca. Zabroniono odprawiania
naboestw przyjtych z pobonoci ludowej Kocioa aciskiego. Za
niesubordynacj kapanw usuwano z parafii. Wojsko w tym dziele
aktywnie brao swj udzia, tumic gwatownie zamieszki i agodzc
konflikty midzy sprzeciwiajcymi si unitami, a wadz carsk, Do
represjonowania unitw wadze carskie wykorzystyway sotnie kozakw,
ktrzy nkali unitw, karali finansowo (ograbiali z mienia), bili.
Najsurowsz kar byo wizienie i zsyka na Sybir.
Nastpnie w 1873 roku wydano zarzdzenie, ktre cakowicie
zabraniao kapanom spowiadania i udzielania sakramentw unitom. Za
zamanie tego zakazu grozio zesanie na Sybir145. W czerwcu 1874 roku
ukazaa si odezwa cara Aleksandra II, ktra automatycznie odrzucaa
wszystkie skargi unitw, nakazujc posuszestwo, spokj oraz wierno
carowi. Wadze wyday wiele jeszcze innych zarzdze utrudniajcych
ycie, a ktrych nie sposb tutaj wszystkich wymieni. Szokujcym byo
postanowienie cara z 1875 roku zakazujce ksiom katolickim
spowiadania nieznanych im osb. Mogli to czyni tylko w przypadku
pisemnego pozwolenia. Szereg restrykcyjnych rozporzdze carskich
uniemoliwia

144
145

urzdnikom

niszego

wyszego

J. Pruszkowski, Martyrologium czyli mczestwo Unii, s. 38.


Tame, s. 45.

szczebla

oraz

- 55 -

prawosawnemu duchowiestwu, wojsku i policji bezkarne zncanie si


nad unitami146.
Te wszystkie bezwzgldne zarzdzenia wadz carskich miay jeden
wsplny cel: odcicie unitw od wszelkich kontaktw z Kocioem
katolickim. Chodzio o to, aby tym, ktrzy oka si opornymi wobec
prawosawia narzucanego si uniemoliwi jakikolwiek kontakt
z acinnikami, a tym samym zmusi ich do ulegoci, aby sprawosawni
unitw147.
W

1875

roku

rzd

rosyjski

ogosi

zniesienie

unii

na

Chemszczynie, opornych pogna na Sybir i zacz tumi zarwno


katolicyzm jak i polsko. Dzieje mczestwa unitw Chemszczyzny s
znane i stanowi jedn z ciemnych plam panowania Aleksandra II148.
Lud unicki by przeraony tymi wszystkimi ukazami i lka si
o przyszo swego wyznania. Mimo strachu zrodzonego z bezlitosnych
represji,

ludzie

konsekwentnie

odrzucali

moliwo

przejcia

na

prawosawie. Uporczywie przeciwstawiali si propagandzie carskiej,


majcej nakoni ich do porzucenia Unii. Uwaali za odstpstwo od wiary
ojcw jakiekolwiek, nawet najmniejsze zmiany form obrzdku unickiego.
W przekonaniu tych prostych ludzi wrg polskoci i latynizmu zostawa
wrogiem Rzymu. Dlatego ci ludzie stanli do obrony jako gospodarze
swoich wity i stre czystoci obrzdw swej wiary149.
Unici nie suchali rozkazw wadz i zarazem nie wypeniali ich
da i bronili swoich wity przed zmianami, ktre czyniy je
146

F. Dziga, Przeladowanie za wiar unitw w Rudnie, Rudno 1926, s.14.


U. Gowacka Maksymiuk, Rola carskiej administracji i wojska, s. 115.
148
S. Hasko, Religijno-polityczne motywy wyodrbnienia Chemszczyzny, s. 40.
149
Gdy do parafii przybywa prawosawny duchowny to unici dawali mu wybr: albo
powrt do dawnych obrzdw, albo opuszczenie wityni i probostwa. Prawosawne
duchowiestwo miao poparcie wadz administracyjnych, ktre to postpoway
bezwzgldnie wobec unitw wadze domagay si od parafian wydania kluczy do
cerkwi, probostwa i przyjcia z radoci prawosawnego duchownego. Por.
Z. Mynarski, Z mczeskich dziejw Podlasia, Mps, s. 4.
147

- 56 -

wityniami prawosawnymi. Byy i takie wypadki, e po wprowadzeniu


popa i po odebraniu kluczy od cerkwi wszystkich bez wyjtku
przepisywano od razu na prawosawie zmuszajc do przyjmowania
sakramentw ju wedle prawosawnych obrzdw150.
Ks. Marceli Popiel, dnia 14 padziernika 1873 roku zgodnie
z zaleceniem ministra Tostoja wyda dekret tzw. oklnik by to list
konsystorza

diecezji

chemskiej,

ktry

mwi

bezwzgldnym

wprowadzeniu w cerkwiach unickich liturgii prawosawnej. Wydano nowy


wykaz wit zwany rubrycel151. List nakazywa ksiom aby do Nowego
Roku (wedug kalendarza juliaskiego), czyli do 13 stycznia 1874 roku
bezwzgldnie

wprowadzili

prawosawny

obrzdek152.

Popiel

by

zdecydowany bardzo szybko przeprowadzi akcj oczyszczania unii


z wszelkich tzw. polonizmw i latynizmw. Chcia doprowadzi
wszelkimi moliwymi sposobami do rychego wcielenia unitw do
prawosawia.
Do najwikszych protestw doszo midzy innymi w Polubiczach
w dekanacie wodawskim. Popiel nakaza stosowa nowy wykaz wit,
ktry by wzorowany na witach prawosawnych. Po zapowiedzi
wprowadzenia liturgii prawosawnej wierni z Polubicz wystawili przed
cerkiew wart (podobnie dziao si w innych miejscowociach). W Nowy
Rok wanie 13 stycznia 1874 roku wierni udali si do cerkwi, aby
przywrci dawny charakter swej wityni. Przyjechao wojsko w celu
pacyfikacji zajcia. W wyniku interwencji wojska jeden z unitw zosta
zabity, a wielu zostao ciko rannych i pokaleczonych153.
150

W. Padacz, Z polskiej gleby, Krakw 1973, s. 173.


W nowym wykazie obchodzenia wit w diecezji nie byo ju wita Boego Ciaa,
ani w. Jzefata. Zakazano rwnie uywania monstrancji w czasie Mszy witej. Por.
J. Lewandowski, Na pograniczu. Polityka wadz pastwowych wobec unitw, s. 113.
152
T. Krawczak, Likwidacja Unii w Krlestwie Polskim, s. 32.
153
Por. tame, s. 49-51; Por. J. Kazimierski, Walka unitw o zachowanie wiary
i polskoci na Podlasiu, s. 68.
151

- 57 -

Rozpoczto krwaw pacyfikacj unitw w dekanatach unickich na


Podlasiu. Ucierpiaa kada parafia. Ju od 1874 roku zacza si akcja
nazywana carosawieniem. Rzd carski zacz zamienia cerkwie unickie
na prawosawne i wprowadza do nich popw. Lud unicki postanowi, e
przyjmowa popw nie bdzie. Ten szczytowy moment neroskiego
przeladowania, przypada na lata 1874-1875, by to czas cile zwizany
z realizacj oklnika Popiela. Konsekwencj tego byy rzezie unickich
chopw bronicych swych cerkwi, bronicych wiary ojcw przed
prawosawiem. Do najwikszych star doszo 17 stycznia 1874 roku
w Drelowie (dekanat radzyski) i 25 stycznia 1874 r. w Pratulinie (dekanat
konstantynowski). Wielu zgino, wielu zostao rannych, po kilkanacie
osb wywieziono na Sybir.
Rok 1875 by dla unitw rokiem strasznych represji. Przeladowania
nabray wielkiego rozmachu. Parafie z dekanatu wodawskiego doznay
bardzo bolesnych strat. Oficjalnie ogoszono dnia 24 stycznia 1875 roku
decyzj cara Aleksandra II o formalnym zniesieniu Unii i wczeniu jej do
prawosawia. Od tego momentu, kady unita by uznawany z urzdu za
prawosawnego. Sam fakt, e kto by unit czynio go podejrzanym o bunt
wobec cara, i stanowi formaln podstaw do jawnego przeladowania.
Wtedy to gwatem wszystkich unitw przepisano na prawosawie. To
pogwacenie sumie ludnoci Chemskiej nie zdoao jednak zniszczy
katolicyzmu, a jedynie przymio go warstw kultury bizantyjskiej, obcej
duchowi polskiemu154.
We wszystkich powiatach postpowanie rzdu byo podobne.
Wszdzie spotykao si z takim samym oporem. Ucierpiaa kada parafia.
Zniszczenia materialne i moralne jakie zostay po tym okresie
przeladowa s trudne do opisania. Wielu unitw stracio zdrowie,
154

H. Sekrecki, O pen rekatolizacj Chemszczyzny [w:] Zew krwi polskich


mczennikw z ziemi chemskiej i podlaskiej, Lublin 1939, s. 5.

- 58 -

a niektrzy powicili swoje ycie za wiar. Jednak trwali w oporze wobec


zakusw wadz carskich. Trwao to tygodniami, a niekiedy przeladowania
przecigay si na miesice. Ich silny opr wzmacniaa wie pocieszajca,
e Ojciec w. zna ich tragiczn sytuacj. W encyklice z 13.05.1874
r. skierowanej do biskupw unickich Pius IX potwierdzi wano
obrzdw i liturgii stosowanych w cerkwiach unickich. List papiea
w tumaczeniu na jzyk polski by przechowywany przez unitw jak
relikwie155.
W Encyklice Omnem sollicitudinem papie Pius IX pisa
o wiernych unitach, ktrzy odrzucajc bezecne nieprawego administratora
rozkazy, woleli raczej wycierpie wszelkie nieszczcia, a nawet ycie swe
na najwiksze niebezpieczestwa narazi, anieli ponie na wierze
uszczerbek i odstpi od katolickich obrzdw, ktre od przodkw swoich
przyjli, i w caoci i nietykalnoci na wieki zachowa zamierzyli156.
Carscy urzdnicy, chcc osign cel zarzdze i ukazw carskich,
jakim bya rusyfikacja ludnoci unickiej, wykorzystywali do tego celu
popw oraz wojsko rosyjskie. Rozesano wojsko na poszczeglne parafie,
ktre miao za zadanie strzec cerkwi unickich i zwalcza wszelkiego
rodzaju akty niesubordynacji unitw. Miejscowa ludno stawiaa opr
temu zarzdzeniu powoujc si susznie na cesarskie obietnice poczynione
unitom: daj wam sowo cesarskie, e nie pozwol nikomu zmienia ani
naruszy waszej wiary tak powiedzia cesarz Aleksander II jeszcze
w 1865 roku157.

155

Por. H. Dylgowa, Unia Brzeska i unici w Krlestwie Polskim, Warszawa 1989,


s. 56.
156
OS [w:] J. Bojarski, Czasy Nerona w XIX wieku pod rzdem moskiewskim, s. 165.
157
Por. Z. Bukowiecka, Czterdzieci lat przeladowania, s. 33-34.

- 59 -

Unia zostaa skasowana w 1875 roku158. Rzd rosyjski obrabowa


147 parafii katolickich razem z wiernymi i duchowiestwem, oddajc je
prawosawiu. Kiedy odby si spis ludnoci w 1897 roku nie pozwolono
ludnoci wypenia rubryk wyznanie i narodowo, a wypenia to
dobrodusznie czynownik piszc w rubryce: wyznanie prawosawny,
narodowo rosyjska159.
Likwidacja obrzdku greckokatolickiego mona stwierdzi, bya
tylko formalnym zakoczeniem kwestii unickiej. Ogromna bowiem
cz ludnoci w oglnie nie przyja prawosawia ani w 1875 roku ani
w nastpnych latach pomimo wielkiego nacisku160 ze strony wadz. Nie
byo wielu chtnych do dobrowolnego przejcia na prawosawie. Dziaania
potnego mocarstwa nie day efektu. Krwi i elazem rzd moskiewski
nie zdoa przekona ludnoci unickiej do prawosawia161. rodki przymusu
stosowane wobec bezbronnej ludnoci nie przyniosy oczekiwanych
rezultatw, poniewa unici w wikszoci nie zaakceptowali narzuconego
im si prawosawia. Odpowiedzi na przymus przyjcia prawosawia ze
strony unitw by bojkot wit, naboestw oraz liturgii Cerkwii
prawosawnej.

158

Akt zjednoczenia greckokatolickiej diecezji chemskiej z prawosawn diecezj


warszawsk dokonany w 1875 r. przez hierarchi i znacz cz duchowiestwa
unickiego nie zadowoli wadz rosyjskich. Dla penego zjednoczenia potrzeba byo, aby
kada unicka parafia i kady poszczeglny czonek tej wsplnoty oficjalnie wyrazi
yczenie naleenia do Cerkwi prawosawnej. F. Rzemieniuk, Unici polscy, s. 90.
159
Por. Tebe, Problemy Chemszczyzny. Rekatolizacja czy prawosawienie
Chemszczyzny? [w:] Zew krwi polskich mczennikw z ziemi chemskiej i podlaskiej,
Lublin 1939, s. 24.
160
Wadza carska niejednokrotnie zmuszaa do przyjcia prawosawia. Okoo 200.000
unitw zostao dobrowolnie zapisanych do Kocioa prawosawnego. Por.
J. upiski, Dzieje grekokatolikw w Krlestwie Polskim,s. 134, Por. J. Urban,
Katolicyzm a prawosawie, Krakw 1912, s. 89.
161
Pojawiay si publikacje o unitach podlaskich. Czsto nie bez przyczyny tytuy
okrelay wiernie to wszystko co przechodzili unici: Martyrologium, Mczeskie
dzieje, Ziemia krwi i ez czy choby Czasy Nerona w XIX wieku. Por.
J. Lewandowski, Na pograniczu. Polityka wadz pastwowych wobec unitw, s. 120.

- 60 -

Dopiero w 1905 roku sprawa unitw radykalnie si odmienia.


Nastpia istotna zmiana w stosunkach wyznaniowych na Podlasiu. Dnia
30 kwietnia 1905 r. Car Mikoaj II wyda manifest o tolerancji religijnej
w caym imperium. Wwczas unici caymi rodzinami przeszli na
katolicyzm. [] Po 1905 r. a 200 tys. Chemszczan ogosio si
katolikami. Byli to gwnie dawni unici, ktrych si zmuszono do
przejcia na prawosawie po 1875 roku162.
Ukaz tolerancyjny o wolnoci religijnej stanowi przeom w dziejach
unitw z Podlasia. Unici wiadomie wybierajc katolicyzm aciski
identyfikowali si z polskoci. Przynaleno wyznaniowa bowiem miaa
ogromny wpyw na ksztatowanie si wiadomoci narodowej unitw.
W 1905 r. koczy si rwnie pierwszy okres wzmoonej rusyfikacji
powiatw

nadbuaskich

rozpoczty

walk

unitami

latach

szedziesitych XIX wieku163.


Gdy zostaa ogoszona tolerancja religijna tumnie ruszono do
aciskich parafii aby zapisa si w katolickich ksigach metrykalnych.
W rzekomo prawosawnych parafiach, unici mieli tak wielk przewag, e
np. Horodyszczu (w dekanacie wodawskim) tysic stu mieszkacw
powrcio do kocioa, a zaledwie trzydziestu omiu pozostao przy
Cerkwii prawosawnej. Tak wanie prawosawne parafie na Podlasiu
zanikay, a katolickie zwielokrotniy sw liczebno: tak np. parafia
w Wisznicach z dwch tysicy piciuset do dwunastu tysicy trzystu
trzydziestu omiu. Ludno ju wybraa, a cerkwie zamieniano na
Kocioy164.

162

Por. J. Kazimierski, Walka unitw o zachowanie wiary i polskoci na Podlasiu,


s. 72.
163
J. Cabaj, Unici podlascy wobec ukazu tolerancyjnego z 30 kwietnia 1905 r. [w:]
Rocznik Bialskopodlaski, t. IV, (1996), s. 168.
164
Por. F. Paluszkiewicz, W cieniu Hermesa bohaterzy Podlasia, s. 132-133.

- 61 -

2.2. Opr wiernych i duchowiestwa wobec oczyszczania


obrzdku unickiego

Jawny opr wobec prawosawia rozpocz si ju w latach


szedziesitych XIX. Kozacy pod przewodnictwem oficerw zabierali
z cerkwi unickich organy. Wywoc je, czasami po drodze celowo gubili
piszczaki. Likwidacja organw bya jedn z gwnych przyczyn oporu
wobec prawosawia, bowiem w sposb widoczny dowodzia, e dokonaa
si zmiana w cerkwi. Kozacy jeszcze przed kocem 1867 roku usunli
ograny ze wszystkich parafii unickich165. Organy byy uywane wycznie
w Kociele katolickim, a zakazane w cerkwiach prawosawnych. Ich brak
by ewidentnym znakiem odejcia od Unii. Od osady do osady
przemieszczay si sotnie kozakw. Konfiskowano organy i wywoono do
miast, gdzie sprzedawano je w formie przetargu. Nikt jednak nie chcia ich
kupowa, gdy ludzie doskonale wiedzieli skd one pochodz166.
Nie ulega wtpliwoci, e dla ludnoci podlaskiej i chemskiej Unia
staa si tak jakby wityni duchow, za ktr byli w stanie nawet
ofiarowa swoje ycie. Osoby duchowne cieszyy si wielkim autorytetem.
Kady duchowny unicki i aciski by pasterzem dla wiernych, sowo
byo dla parafian dogmatem; by on niejako pasterzem i nauczycielem, ale
i sdzi, wyrokw jego suchano powszechnie167. Lud unicki by dobry
i z natury swej potulny. y spokojnie pod opiek duchownych. Pasterze
uniccy podobnie, jak ksia katoliccy golili brody i nosili takie same suknie
165

A.P.L., Schyzma i jej apostoowie, s. 24.


Por. N.N. Liwczak, Likwidacja Unii w Krlestwie Polskim w wietle pamitnikw
Nikoaja Nikoajewicza Liwczaka, [w:] Zanim wrcia Polska. Martyrologium ludnoci
unickiej na Podlasiu w latach 1866-1905 w wietle wspomnie, Warszawa 1994,
s. 216.
167
Por. J. Dymsza, Sprawa Chemska, Warszawa 1913, s. 54-55.
166

- 62 -

kapaskie, aby si nie identyfikowa z prawosawnymi popami. Ewangeli


czsto odczytywali po polsku i w tym jzyku gosili kazania. witynie
unickie stay nieopodal wity aciskich, szczeglnie na terenach
wiejskich byo to zauwaalne. Na terenie jednej parafii rzymskokatolickiej
znajdowao si kilka unickich. Ludno unicka modlia si gorliwie
przystpujc do sakramentw w swoich cerkwiach jak te u rzymskokatolikw w kocioach aciskich. Podobnie czynili acinnicy. Duchowni
obu obrzdkw pomagali sobie nawzajem w posudze duszpasterskiej.
Czsto wspierali si podczas sprawowania sakramentu pokuty i pojednania.
Bardzo czsto do cerkwi unickiej byo po prostu bliej. Podobna sytuacja
bya te z chrztami. Dzieci aciskie chrzczono w cerkwiach unickich,
a unickie dzieci w kocioach aciskich. Analogicznie podobnie byo take
ze lubami i innymi sakramentami. Midzy ludnoci unick, najczciej
rusisk, a polsk midzy duchownymi, a wiernymi obydwch
obrzdkw panowaa na og zgoda. Obydwie strony uznaway za swego
zwierzchnika Ojca w.168.
Zauwaalny

by

proces

polonizacyjny

unitw

duchownych

i wieckich. N. Popow w swojej pracy, ktra dotyczya dziejw unii


w Krlestwie Polskim, zaobserwowa, e ponad czwarta cz
duchowiestwa unickiego na Podlasiu bya rzeczywicie spolonizowana
w nastpstwie maestw [] z Polkami169. Takie wymieszanie obu
obrzdkw na jednym terytorium spowodowao, e unici nie koniecznie
chodzili do waciwego kocioa170.
168

Por. E. Wilkowski, Unici na ziemi chemskiej w latach 1875-1905. Wybrane


zagadnienia, [w:] RCH, t. 4, 1998., s. 31.
169
Por. A. Korobowicz, Kler greko-unicki w Krlestwie Polskim (1815-1875), RL, t. 9,
1966, s. 259.
170
Czsto unici prosili tego kapana o posug, ktry by bliej ich miejsca
zamieszkania. Blisko kapana, blisko kocioa to byy czynniki decydujce.
Takiemu przemieszaniu obrzdkw sprzyjao zewntrzne podobiestwo obu obrzdkw
(latynizacja liturgii i obrzdw). Take istotn rol peniy tzw. Maestwa mieszane
unicko-aciskie, za dzieci w takich maestwach byy wychowywane albo

- 63 -

W Petersburgu unitw postrzegano za wrogw prawosawia i za


wyznawcw katolicyzmu. Lud Podlasia w Unii widzia swoj tosamo
narodow: nie by ani Polakiem, ani Rasjaninem, lecz by czym
porednim, wytworem dziejw, by unit, std ta indywidualno
wyznaniowa bya mu bardzo cenna. Gdy przelaa si krew za wiar, gdy
wadza pastwowa rozpocza przymusowe nawracanie, gdy zmuszano do
wyrzeczenia si Unii, skutek tyche dziaa by ju z gry przesdzony171.
Ca operacj likwidacji Unii zaczto od tzw. oczyszczania
obrzdku czyli odrzucenia naleciaoci aciskich, ktre zadominoway si
w cerkwiach unickich. Latynizacja, ktra rozpocza si niemal nazajutrz
po zawarciu Unii, oznaczaa upodobnienie obrzdku unickiego do
aciskiego []. Obja swym zasigiem wszystkie dziedziny ycia
kocielnego []. Na haso oczyszczanie obrzdku unici byli szczeglnie
uczuleni. Od tego zacza si bowiem likwidacja Unii za miedz, czyli
wanie za Bugiem, gdzie mieli oni czsto znajomych, a nawet krewnych.
Teraz w diecezji chemskiej rozpoczto wyrzucanie z kociow unickich
organw, konfesjonaw, awek, sygnaturek, zakazywano godzinek,
racw, kold172.
Czy zatem rzd rosyjski mia prawo wbrew woli ludu nawraca go
przemoc na ono Cerkwi prawosawnej? Nie. Urzdnicy, pastwo, wojsko
nie mieli moralnego prawa do nawracania si unitw. Rosyjska wadza
pastwowa wzia si do przedsiwzicia, ktre oficjalnie nazwano
nawracaniem unitw. Rzd carski zabra si do oczyszczania obrzdw
unickich od niepotrzebnych nowizn aciskich173. Rzd carski nigdy nie
zaakceptowa faktu istnienia obrzdku unickiego, dlatego bardzo
w obrzdku matki (crki), lub w obrzdku ojca (syna). Por. H. Dylgowa, Unia Brzeska
i unici, s. 20.
171
Por. J. Dymsza, Sprawa Chemska, s. 62.
172
Por. H. Dylgowa, Kontekst historyczny [w:] Z ziemi Chemskiej, Warszawa 1990,
s. 113-114.
173
Tame, s. 55.

- 64 -

skutecznie prbowano zniszczy obrzdek unicki i wcieli go do


prawosawia.
Jak tylko rzd rosyjski rozpocz akcj oczyszczania174 obrzdw
unickich z naleciaoci aciskich drog przymusu i terroru wwczas
duchowiestwo unickie zaczo porzuca swoje parafie, a niektrzy
duchowni podawali si do dymisji pod pozorem podeszego wieku. Byli te
tacy, co przenieli si do Galicji nie chcc by krzywoprzysizcami wobec
Ojca witego. Marceli Popiel, administrator biskupstwa chemskiego
zacz poszczeglne parafie obsadza swoimi duchownymi. Na miejsce
usunitych sprowadza duchownych z Galicji. Gdy tylko Popiel
mianowany przez cara, bez zgody papiea, zasyn z oczyszczania wity
z ksiy unickich, i rozkaza, aby wszystkie dawne piewy unickie zastpi
piewami prawosawnymi, wwczas rozpoczy si rozruchy w wielu
parafiach175.

174

To by jeden z pierwszych etapw nawracania unitw na prawosawie. Mona


nazwa to, co si dziao walk o wyrugowanie z liturgii naleciaoci obrzdku
aciskiego, a wic otarzy na miejsce ktrych instalowano carskie wrota
z ikonostasem. Wyrzucano chorgwie, feletrony. Jzyk polski zastpiono rosyjskim,
a naboestwa majowe, raniec, godzinki modlitwami rytu prawosawnego. Por.
M. Maliszewski, G. Welik, Unici Podlascy, s. 10.
175
Parafianie, a szczeglnie kobiety wchodziy do plebanii i wszystkie sprzty
z plebanii zostay wyrzucane na podwrko by to tzw. bunt babski, natomiast
w innych miejscowociach ten protest wyraa si w nie chodzeniu do wityni. Dla
przykadu we wsi Sosnowica w powiecie a zarazem w dekanacie wodawskim pewnego
witecznego dnia podczas unickiego naboestwa w momencie, w ktrym wedug
obrzdku prawosawnego naley zamkn tzw. carskie wrota pewien stranik
policyjny wsta i przy modlcych si ludziach podszed i sam wasn rk zamkn
wrota przy tym gono krytykujc proboszcza powiedzia: nie umiecie odprawia
naboestwa. Rzd nie zdoa na si przyprowadzi unitw do cerkwi, dlatego, e
w sprawach wiary im wikszy jest gwat, tym silniejsza jest reakcja, unici odsuwani
si od katolickich obrzdw jeszcze tumniej zaczli uczszcza do kociow, a tam
gdzie nie byo kocioa pozostawali bez publicznego naboestwa, zbierali si
w rodzinie, i w skupieniu, potajemnie modlili si i pieni swoje piewali. Por.
J. Dymsza, Sprawa, s. 57-63.

- 65 -

Po roku 1870 w ramach tzw. oczyszczania obrzdku usunito


wielu duchownych z parafii dekanatu wodawskiego176. Stopniowo byo to
utrudnieniem

nie

tylko

dla

Kocioa

unickiego,

ale

te

i rzymskokatolickiego. Wierni bojkotowali prawosawie, nie uczszczajc


na naboestwa do cerkwi prawosawnych. W ten sposb bronic wiar,
bronili si przed schizm.
W poszczeglnych parafiach zauwaalny by opr duchowiestwa
i wiernych wobec planw carskich zlikwidowania Kocioa unickiego.
Unici czsto mawiali, e kiedy rozpoczli oczyszcza cerkiew unick, to
wyrzuc nam i wiar. Std tak wielka determinacja i powicenie dla
uchronienia wiary swoich ojcw. Ks. Antoni Kotyo w spisanych
wspomnieniach o unitach opowiada, e lud ten wdziczny, przy ksidzu
i Kociele sta twardo, by jak granit, nie da si zaama, nie zdradzi. Jego
gorliwo, wytrwao, powicenie wywoyway nawet u wroga podziw
i czsto przeladowcw nawracao177. Lud unicki mia takie przekonanie,
e nie wolno byo oddawa kluczy do wityni duchownemu, ktrego
przywiozo wojsko carskie na miejsce ich dawnego proboszcza. Czsto
przed swoimi wityniami modlili si wsplnie jednoczenie pilnujc
kluczy do cerkwi, aby jakiego obcego duchownego do rodka nie
wpuci178.
Wiele parafii zaprotestowao jawnie manifestujc swe przywizanie
do wiary katolickiej. By to znak trwania i jednoci z Kocioem
katolickim. rda podaj, e 60 parafii czynnie zaprotestowao przed
176

W 1872 r. z Wisznic usunito ks. Seweryna Zatkalika. Dalej w 1874 roku


z Horodyszcza zosta internowany ks. Antoni Zatkalik, ktry 2 lata pniej zosta
zesany do Rosji. W eszczynce w 1875 r. internowano ks. Ludwika ckiego. Por.
A. Szoucha, Rys historyczny Wisznic, z. II, Wisznice 2004, s. 98.
177
A. Kotyo, Wrd unitw podlaskich, [w:] Zanim wrcia Polska. Martyrologium
ludnoci unickiej na Podlasiu w latach 1866-1905 w wietle wspomnie, opr.
T. Krawczak, Warszawa 1994, s. 176.
178
B. Boski, Koci unicki w Rzeczypospolitej, [w:] M. Z. Stepulak (red.),
Mczennicy Podlasia w wietle wspczesnej nauki, Siedlce 1995, s. 86.

- 66 -

narzucanym si prawosawiem. W dekanacie wodawskim byy to:


Polubicze, Parczew, Wodawa, Horodyszcze, Opole, Ostrw, Kodeniec,
Orchwek, Wola Wereszczyska, Motwica, Rozwadwka179.
Dwutygodnik Przegld Lwowski z 1875 roku napisa, take
o wydarzeniach, jakie miay miejsce na Podlasiu. Popiel chcia od pocztku
udzi i oszukiwa atwowiernych unitw, e nie ma on na celu schizmy,
tylko

oczyszczenie

obrzdu

unickiego

naleciaoci

aciskich.

Duchowiestwo jednak potrafio dojrze wilka pod barani skr.


Ludno unicka, pobona i moralna przeczua ju, o co tak naprawd
chodzi, dlatego wsplnie z kapanami unici stanli murem bronic wiary
swych ojcw. Byy wic krwawe ofiary z ludu mordowanego (Drelw,
Pratulin, Polubicze itd.), byy ofiary i z kapanw, wizionych
aresztowanych i internowanych po rnych stronach rosyjskiego
imperium180.
Przywoam

kilka

parafii

na

podstawie

opracowania

Ks.

Pruszkowskiego, ktre doznay bolesnych strat bronic rnymi sposobami


swej

witej wiary, ktr tak kochali. Wierni cierpic przeladowania

i oddajc swoje ycie za wiar czstokro cierpieli z modlitw na ustach,


piewem, demonstracj ugruntowanej wiary przekazywanej z pokolenia na
pokolenie.
Parafia Wodawa do tej pory w pamici zachowaa starego
proboszcza ks. Nikona Zieliskiego, ktry by wielokrotnie przeladowany
przez rzd i usunity z plebanii. Rwnie w pamici wiernych pozosta ks.
Jzef Lewicki, ktry trafi do wizienia w roku 1867. Take w 1867 roku
parafianie byli zachcani do przejcia na tzw. czyst uni, poniewa
jak byli zapewniani przez wadze, ich obrzdek unicki zosta pomieszany
z obrzdkiem aciskim. Parafianie widzc teraz, e w swojej cerkwi nie
179

A.P.L., Schyzma i jej apostoowie, s. 43-44.


Do akt mczeskich Unii w dyecezyi Chemskiej, [w:] Przegld Lwowski, 1875,
R. 12, t. 24, z. 12, s. 802.
180

- 67 -

maj ju czystej ofiary katolickiej, lecz schizmatyckie obrzdy, opucili j


z alem i przeszli tumnie na naboestwa do kocioa aciskiego.
Naczelnik powiatu na buntownikw nakada coraz wiksze kontrybucje.
Straszono ich ogromnymi karami pieninymi a w konsekwencji
zabierano im dobytek i licytowano go za bezcen. Jednak aden unita nie
splami si podpisem na schizmatycki porzdek cerkiewny, ani nie przysta
na wyrzucenie organw ze swojej wityni181.
Parafianie wodawscy nie mogli si pogodzi z obecnoci popa
i nowego sposobu sprawowania liturgii. Delegowany do Wodawy przez
rzd pop, zmar przy otarzu, a ludzie bardzo szybko ten znak odczytali
jako kar Bo zesan na ich wroga. Natychmiast cignito armi
kozakw i mona powiedzie, e rozpocza si niezwyka bitwa kozacy
nahajkami, huzarze szablami natarli na modlcy si lud. Tratowano, bito,
kuto ywy mur cia, tryskaa krew ofiar, jczay kobiety i dzieci182.
Wyznawcy wiary heroicznie znieli jednak te mczarnie.
W Orchwku koo Wodawy rwnie nie obeszo si bez star na tle
religijnym. Parafianie byli ciko katowani, i pacili kontrybucje.
Proboszcz ks. Szulakiewicz zosta wywieziony do wizienia. Popa nikt nie
chcia sucha. Parafianie wyrzucili go z dobytkiem z plebanii, a cerkiew
oczycili z rzeczy prawosawnych, ukrywajc klucze. Wioska podobnie jak
inne zostaa wyniszczona postojem wojska183.
Take bardzo ucierpiaa parafia Horodyszcze. Doszo tam wwczas
do

wielu

zamieszek

zwizanych

silnym

sprzeciwem

wobec

oczyszczania obrzdku unickiego z naleciaoci aciskich. Ks.


Pruszkowski opisuje w Martyrologium pewn sytuacj: naczelnik powiatu
rozkaza, aby pop odczyta go ludowi, e jeli za ptorej godziny unici
nie przyjm prawosawia, karze ich wszystkich rozstrzela na polu. Unici
181

Por. J. Pruszkowski, Martyrologium czyli mczestwo Unii, s. 158-161.


Por. Z. Bukowiecka, Czterdzieci lat przeladowania, s. 82-83.
183
Por. J. Pruszkowski, Martyrologium czyli mczestwo Unii, s. 163-164.
182

- 68 -

gotowi na mier zebrali si przed domem popa i naczelnika piewajc


Kto si w opiek. Naczelnik takiego obrotu sytuacji si nie spodziewa,
tym razem ludno rozpdzona zostaa przez kozakw. Do parafii
sprowadzono dodatkowe wojsko, ktre yo na rachunek unitw
doprowadzajc do ruiny niemal wszystkich gospodarzy.
Autor monografii Niepokorni opisuje w swojej publikacji jak
wczesny proboszcz horodyski ks. Antoni Zatkalik184 zosta oskarony
o

wzniecanie oporu

wrd

unitw.

Gdy zabroniono

uywania

w cerkwiach unickich organw, zacz posugiwa si zamiast nich


bbenkiem, co zmusio wadze carskie do wydania kolejnego zakazu tym
razem posugiwania si wszystkimi instrumentami muzycznymi185.
Podobna sytuacja nastpia kiedy, to zakazano posugiwania si jzykiem
polskim w czasie naboestwa, wtedy wczesny proboszcz sprytnie
zastpi jzyk polski inn mow tzw. miejscow gwar tylko po to, aby
nie posugiwa si jzykiem rosyjskim186.
W 1870 roku przeciwko narzucanemu prawosawiu jawnie wystpili
chopi ze wsi Polubicze, ktre naleay terytorialnie do parafii
Horodyszcze. Bya tam maa cerkiew unicka. W 1874 roku ju oficjalnie
rozpocz si bunt przeciwko narzuconemu przez rzd carski kalendarzowi

184

Antoni Zatkalik tumaczy, e oskaranie go o podeganie unitw jest bezsensowne.


Pyta przy tym czy ma by andarmem, czy duchownym? Wedug niego to policja
powinna pilnowa przestrzegania prawa, a nie on. Tumaczy ponadto, e oskaranie go
o uywanie organw w cerkwi jest cakowicie bezsensowne, gdy ich tam w ogle nie
ma. Przyznawa, e uywa na prob wiernych, od 22 do 27 IX 1868 r. bbenka, ale
tego w tych dniach nie zabraniao prawo. Zatkalik zwraca uwag, i kazania gosi po
miejscowemu, a w 1867 r. usun z cerkwi polskie pieni, przez co straci szacunek
u wiernych. Podkrela, e miejscowy lud jest bogobojny i lubi swoj wiar, ale e
niezbyt wyksztacony to atwo ulega agitacji. APL, CHKGK, 1120, k. 59-70, Protok
przesuchania 22 I/3 II 1869.
185
D. Tarasiuk, Niepokorni, Zarys dziejw parafii p.w. w. Jana Ewangelisty
w Polubiczach, Lublin 2009, s. 33-34.
186
Por. tame.

- 69 -

wit187. Chopi postanowili przywrci dawny porzdek w swojej wityni


i wszystko to, co prawosawni w niej zainstalowali, chopi wyrzucili na
zewntrz wityni. Wtedy do Polubicz przyjecha naczelnik powiatu
wodawskiego ppk Anton Tur w asycie wojska. Rozpocza si obrona
witej wiary ojcw, chopi wyruszyli aby broni wityni188.
onierze uyli kolb karabinowych i bagnetw. Specjalny patrol
wyruszy po kowala, aby otworzy zamek. Jedna z niewiast zagrodzia
drog prowadzonemu pod konwojem kowalowi. Uyto wobec niej siy.
W obronie kobiety stan jeden z mczyzn, ktry napastujcego j
onierza uderzy w gow. Swoj odwag przepaci yciem, bowiem pad
przeszyty bagnetami189.

Parafian polubickich ukarano dugotrwaym

kwaterunkiem wojska, ktre spowodowao ogromne straty materialne.


Pod dat 24 II 1874 r. Micha Wachowicz, ktry by proboszczem
unickiej parafii w Polubiczach, w pimie do wadz w Chemie pisa, e:
187

O przeladowaniach ludu unickiego byo gono. Nie tylko w Polsce ale i na wiecie.
Gazeta Toruska z roku 1874 podaje, e mczestwo ludu unickiego rozpoczo si
w Polubiczach. Rzezie naszego nieszczliwego ludu unickiego rozpoczy si
w Polubiczach w powiecie wodawskim. Proboszcz tamtejszy Micha Wachowicz,
wychowaniec szkoy petersburskiej indyferentystw, istny czynownik moskiewski,
pragnc zastosowa si w zupenoci do rozporzdzenia diecezji chemskiej Popiela,
aby zasuy sobie na wzgldy rzdu, postanowi wystpi na ruski Nowy Rok
z naboestwem podg moskiewskiego rytuau i dlatego przy pomocy miejscowego
stolarza zaimprowizowa naprdce carskie wrota (tak nazywa si przepierzenie z desek,
odgradzajce w cerkwiach prawosawnych otarz od reszty cerkwi), co ju zaraz
niekorzystnie ku niemu usposobio mieszkacw Polubicz. Nadszed wreszcie ruski
Nowy Rok; stosownie wic do uoonego przez siebie projektu, zacz Wachowicz
odprawia po nowemu naboestwo. Zrazu parafianie, ktrzy dlatego dosy licznie
zebrali si na naboestwo, przypatrywali si z ciekawoci i spokojem, lecz gdy przed
podniesieniem zamkn proboszcz carskie wrota i zasoni firank, oburzeni do ywego
tym nowym i nieznanym im do tej pory ceremoniaem czysto moskiewskim, wszyscy
tumnie rzucili si na carskie wrota, ktre w kilku minutach na drobne kawaki
poamali, a proboszczowi zapowiedziawszy aeby si nie way zaprowadza im
moskiewskiego naboestwa, wyszli z cerkwi. Wachowicz, jako wierny poddany cara,
zda o tem zajciu raport administratorowi diecezji i miejscowemu naczelnikowi
powiatu, Turowi, ktry dla przekonania ludu o poytecznoci oczyszczenia obrzdw
uda si do Polubicz. Ziemie polskie, [w:] Gazeta Toruska, 1874, R. 8, nr 58, s. 2.
188
Por. T. Krawczak, Likwidacja unii w Krlestwie Polskim., [w:] Martyrologia
Unitw Podlaskich, s. 49-51.
189
Por. tame, s. 50.

- 70 trudno pracowa w Polubiczach. Zlatynizowany lud burzy si, chc do

kocioa katolickiego. W cigu dwch lat pracy odniosem pewne sukcesy.


Niektrzy zaczli chodzi do cerkwi, chocia wikszo wolaa i w ogie
a nie do cerkwi. Nawet za pienidze nikt nie chce pomaga w pracach
polowych190. Chopi w ramach oporu rozpoczli na szerok skal bojkot
swojej cerkwi, a 1874 roku przepdzili prawosawnego duchownego
Michaa Wachowicza, ktry zatrzyma si w Wisznicach191. Wierni niemal
od razu wiedzieli, e jest on gorliwym zwolennikiem oczyszczania
obrzdku unickiego z elementw rzymskokatolickich. Wikszo parafian
bya wzburzona postpowaniem nowego proboszcza. Bojkot prawosawia
polega na niechodzeniu do cerkwi, niepaceniu skadek na utrzymanie
parafii i nieprzyjmowaniu sakramentw z rk duchownego prawosawnego.
Ks. Jan Bojarski potwierdza, e podobnych wypadkw jakie
wydarzyy si w Polubiczach byo bardzo duo. Ssiadujce parafie take
dowiadczay wielu represji ze strony wadzy carskiej. Unici pomimo, e
nie posiadali gruntownego wyksztacenia, to wielu z nich umiao czyta po
polsku i po sowiasku, take bez wikszych problemw rozumieli
obrzdy. Prosty lud unicki by bardzo uwraliwiony na schizmatyckie
ksigi liturgiczne. Gdy tylko pojawi si cie wtpliwoci co do
poprawnoci ich wiernoci, interwencja ludzi bya natychmiastowa.
wiadczy o tym zajcie z Polubicz. Ksidz, ktry po prawosawnemu
zacz odprawia naboestwa zosta wywieziony na furze albo na wozie
drabiniastym wraz ze wszystkimi swoimi rzeczami poza granice parafii.
Parafianie wygnali go, radzc mu, aby tam wrci, skd przyby192.

190

APL, CHKGK, 1210, k. 376, Swiaszczennik Poluboczeskogo prichoda Wachowicz


Chomskomu Jeparchialnemu Konsistoriu 24 II 1874.
191
Por. D. Tarasiuk, Wisznice dzieje miasteczka i okolic do 1918 roku, LublinWisznice 2006, s. 127-128.
192
Por. J. Bojarski, Czasy Nerona w XIX wieku pod rzdem moskiewskim, s. 110.

- 71 -

W Polubiczach bardzo dugi czas trzymano niemao wojska, ktre


wocianie ywi byli obowizania, nie podug wasnych zasobw, ale
wedug dania oficerw i onierzy193. Ks. Bojarski pisze, e w powiecie
wodawskim w Parczewie, Ostrowie, w Wisznicach i Horodyszczu wojsko
gospodarzyo na ojcowinie unitw, bijc ich niemiosiernie. Opr unitw
trwa, a wojsko kozackie katowao unitw straszliwie w taki sposb
zachcajc, aby przyj prawosawie. Od samego pocztku wojsko
doprowadzao do strasznych naduy i jawnego zodziejstwa194.
Parafia Wisznice take stawiaa opr przed przyjciem prawosawia.
Okoo poow wiernych z tej parafii stanowili oporni195. Mona
powiedzie, e byo to miejsce oporu przeciwko dobrowolnemu
przyczeniu si do prawosawia. wczesny proboszcz wisznicki ks.
Seweryn Zatkalik, zosta usunity z probostwa za to midzy innymi, e nie
przyj prawosawia i wpywa skutecznie na swoich parafian, aby wytrwali
w katolickiej starej wierze196.
Za wiedz tego gorliwego kapana, w okolicach parafii Wisznice pod
oson nocy postawiono cztery aciskie krzye, na ktrych znajdoway si
napisy: Od powietrza, godu, ognia i wojny zbaw nas Panie 197. Mona
powiedzie, e bya to wyrana demonstracja wiary, pobonoci i nadziei
na przyszo. Niestety, jak twierdzi ks. Pruszkowski, szczegowy opis
przeladowania wisznickich unitw zagin. W tym czasie zosta
193

J. Bojarski, Czasy Nerona w XIX wieku pod rzdem moskiewskim, s. 170-171.


Ks. Bojarski opowiada o pewnym gospodarzu z Polubicz, ktry widzc jak jest
okradany ze wszystkiego przez sodatw grzecznie im zakomunikowa: Panowie nie
bierzcie wszystkiej kapusty, zostawcie cho cokolwiek dla mnie i dla dzieci. Za takie
sowa spotkaa owego gospodarza straszna kara mianowicie 25 nahajek. Inni onierze
w swym cynizmie posunli si jeszcze dalej. Wypdzali bowiem gospodarzy razem
z rodzinami ze swoich domw zostawiali mode kobiety, dowodzc, e im wszystko
pozwolono. Wanie w taki okrutny sposb kwaterowao wojsko w kadej wsi, ktra
nie chciaa zgodzi si na przyjcie prawosawia. Por. J. Bojarski, Czasy Nerona w XIX
wieku pod rzdem moskiewskim, s. 171-172.
195
AGAD, CHWPK, 20, k. 21-23, Otczot o sostojani 1891.
196
Por. J. Pruszkowski, Martyrologium czyli mczestwo Unii, s. 173.
197
APL, KGS, 36, k.1.
194

- 72 -

aresztowany Konrad Greczuk198, autor notatek z cennymi informacjami


dotyczcymi przeladowania za wiar nigdy nie odnaleziono199.
Unici wiszniccy w wikszoci nie mogli si pogodzi z narzucan im
jak twierdzili schizmatyck wiar, dlatego stawiali opr wobec
narzucanego im si prawosawia. Wierni zaczli lgn do Kocioa
katolickiego200.
Wadze carskie potwierdzay informacje, e unici, ktrzy byli
nazywani opornymi wobec prawosawia, nie chcieli uczszcza do
cerkwi prawosawnych, a witowali katolickie wita. Rwnie nie chcieli
przyjmowa specjalnych legitymacji, ktre potwierdzay, wyznanie
prawosawne. Czsto wzbraniali si przed dobrowolnym przyjciem
prawosawnych

sakramentw.

Taka

lekcewaca

postawa

unitw

wywoywaa gniew wadz carskich i spowodowaa nasilanie si represji


w stosunku do unitw.
W parafii Hoowno take doszo do walki wiernych o zachowanie
wiary. W pamici wielu osb zapada walka o organy. W 1867 roku pasterz
198

By biednym wiejskim majstrem ciesielskim. Za pogard prawosawia by


wielokrotnie karany mandatami. Jednak udao mu si zdoby paszport katolicki dziki,
ktremu mg bezpiecznie przemieszcza si z miejsca na miejsce niejako szukajc
pracy. By to witobliwy czowiek, bardzo mdry i pobony. Sta si ofiarnym
pomocnikiem i wiarygodnym informatorem ks. Jzefa Pruszkowskiego w zbieraniu
wiadomoci do Martyrologium o przeladowanych unitach w wielu miejscowociach na
Podlasiu. Konrad powiedzia swego czasu w cerkwi do prawosawnego duchownego
razem z kilkoma opornymi takie oto sowa: Wszede tu jak zodziej, wyamae
drzwi jak zbjca. Przecie klucze s u nas. My nie jestemy Twoimi owcami, a ty nie
jeste naszym pasterzem. Daj nam spokj. Prosimy ci w imieniu ojcw i dzieci
naszych, w imi krwi mczennikw naszych, pjd sobie precz z naszej wityni
i zostaw nas samych. Ks. Pruszkowski podziwia jego kij, ktry by jego staym
towarzyszem podry. Starannie wydrony wewntrz, mia do miejsca na ukrycie
znacznej iloci zwinitego papieru. Tam przechowywa spisane informacje o unitach.
Jego kij nie mia okucia u dou, otwr jego zasuwa si szczelnie odpowiednim
drewnianym korkiem. Jednak policja powiatu wodawskiego na pocztku 1881 roku
zainteresowaa si Konradem. Zosta aresztowany, ale odpowiednio wczeniej udao mu
si wyrzuci kij z ukrytymi w rodku notatkami. Nikogo nie wyda, zmar zachowujc
tajemnic. Por. J. Pruszkowski, Martyrologium czyli mczestwo Unii, s. 65-66.
199
Por. J. Pruszkowski, Martyrologium czyli mczestwo Unii, s. 173.
200
APS, SGZ, 15, k. 1, Naczelnik andarmskogo Uprawlenija radzinskogo
i wodawskogo ujezdow 9 I 1878.

- 73 -

parafii Porfiry Djakowski nie wyrazi zgody wojsku carskiemu na


wyniesienie organw z cerkwi. Oburzony naszelnik powiatu Tur ukara
parafi. Codziennie lud zapdza do kopania roww przy drogach, lub do
zgartywania bota. Kaza oprcz tego zabija najpikniejsze woy, tuczone
wieprze i barany. ciga od kadego gospodarza po 25 rubli kary,
sprzedawa inwentarz na licytacji w Wisznicach, a za otrzymane pienidze
kupowa wdk, rozmaite zakski i przyprawy dla kozakw. Gospodarzy,
ktrzy wyrazili swj sprzeciw odsyano w kajdanach do wizienia. Kozacy
wreszcie potajemnie wynieli organy z cerkwi i pod eskort wywieli je do
Wodawy. Wierni przy tym zajciu byli bici nahajkami. Proboszcz
owiadczy naczelnikowi, e jest pasterzem swoich parafian, wic i za
nich i ze swoich przekona i czynnoci musi zda rachunek przed
Bogiem. Naczelnik te sowa proboszcza nazwa jako buntownicze
i zarzdzi kar wizienia dla ks. Djakowskiego, nazywajc go przy tym
przywdc buntownikw. W kocu naczelnik wyniszczy materialnie
parafi, sprzeda wszystko co miao jak warto, wielu unitom zaoy
kajdany i wysa do wizienia201.
Kolejna parafia, ktra dzielnie znosia przeladowanie carskie to
Zberee. Proboszcz teje parafii ks. Micha Horosiewicz skutecznie opiera
si wprowadzania jakichkolwiek schizmatyckich zarzdze. Za t
niesubordynacj wobec wadzy zosta uwiziony. W krtkim czasie zmar
w wizieniu. Parafianie byli naleycie przygotowani na tak sytuacj. Nie
wpucili popa, ktrego przywiz naczelnik Tur na plebani. Tu
rozpocza si smutna historia brutalnej walki siy rosyjskiej z duchem
katolickiego ludu, walka podobna do poprzednich, w ktrej unici
w bohaterskiej obronie wyznania wiary w., ponieli cikie ofiary swojej
pracy, zdrowia, wolnoci i wywiezienia od swoich rodzin w gb Rosji202.
201
202

Por. J. Pruszkowski, Martyrologium czyli mczestwo Unii, s. 174-175.


Por. tame, s. 165.

- 74 -

Niestety, nie wszystkie parafie miay proboszczw, ktrzy wspierali


wiernych. Dla parafii w Ostrowie ich dawny proboszcz Jzef Tkiel by
wielkim nieszczciem. Udawa gorliwego pasterza, a w rzeczywistoci
przeszed na prawosawie ukadajc si z wadzami. Przyj i wprowadza
w cerkwi rytua prawosawny nalegajc na parafian, aby zostawili to co
polskie i przyjli to co rosyjskie. Z czasem parafianie zrozumieli podstp
i przebiego Tkiela. Nazywali go Judaszem i wilkiem, ktry chce za
wszelk cen wydrze im wit wiar. Wreszcie w grudniu 1874 roku
parafianie ostrowscy wyrzucili kapana odstpc z plebanii wraz z jego
dobytkiem. W niedugim czasie przyby do parafii naczelnik Tur
przekonujc parafian o koniecznoci zmian. Jednak otrzyma jednoznaczn
odpowied od wiernego ludu: Popa waszego sobie wecie, on nie nasz
ksidz i do cerkwi go wicej nie wpucimy. Powiadacie, e w naszej
cerkwi wszystko polskie. A gdzie jest Boskie? To my w cerkwi nie
Polsk ani Polakw czcimy, ale Boga. To my nie ydzi jestemy, tylko
Polacy, yjemy i pracujemy na polskiej ziemi i po polski chcemy si
modli jak i ojcowie nasi203.
Wkrtce potem do parafii przyjechao wojsko, aby zmusi unitw do
przejcia na prawosawie. My lud rzymsko-katolicki i polski lud odparli
unici. adne propozycje, ktre paday z ust apostoa prawosawia
Goawiskiego nie zostay przyjte przed opornych. Nawet za cen ycia
mwili unici wiary nie odstpi: Ju jutra nie doyjemy, woali unici,
a jeeli y bdziemy, to atwo zamiesz to ycie, ale wiary naszej nie
przeamiesz. Nawracanie ograniczao si do katowania ludzi nahajkami,
nawet do nieprzytomnoci. Bito nie tylko dorosych, ale i dzieci. Wielu
zostao take wywiezionych w gb Rosji. Nie udao si Goawiskiemu
zaszczepi prawosawia w Ostrowie204.
203
204

Por. tame, s. 165-166.


Por. tame, s. 168-169.

- 75 -

Proboszcz parafii w Opolu Grzegorz Grski, stary czowiek,


kierowa si ku schizmie. Wprowadza do parafii zmiany, odda stranikom
organy, usun monstrancj i w ten sposb prbowa przekona parafian
o koniecznoci takich nowoci. Jednak czujni parafianie nie patrzc na jego
podeszy wiek i wieloletni wspprac w 1873 roku wyrzucili go
z plebanii wraz ze wszystkimi rzeczami, a swojej cerkwi przywrcili
dawny porzdek wyrzucajc wprowadzone przez niego

nowoci.

Identycznie jak w pozostaych parafiach w dekanacie pp. Tur wysa


kozakw bi ich nielitociwie, katowa, niszczy kontrybucjami,
wyrniciem ich dobytku, licytacj sprztw gospodarskich205. Tak
koczy si kady protest unitw. Parafianie niemale z kadej parafii byli
batoeni do granic moliwoci, wywoeni do wizie, katowani, obciani
wielkimi mandatami. Jednake te dziaania nie zdoay przeama silnej
wiary unitw, ktrzy woleli odda ycie ni wyrzec si Unii.
Parafia Ucimw z proboszczem na czele ks. Pawem Szymaskim
take stawia czoa prawosawiu. Proboszcz, wierny unita do szybko
zosta wywieziony przez Popiela do siedleckiego wizienia. Na jego
miejsce trafi pop. Jednak mimo licznego wojska parafianie nie dali si
zama. Kozacy wielu zabili. Czasem mona byo usysze sowa: Zabij,
a schizmy nie przyjm, wiadczce o tym jak ich powicenie i heroizm
w wyznawaniu wiary. Wierni unici trwali w wierze, katowani wielokrotnie
nie zdradzili witej wiary206.
W Parczewie podobnie jak w wielu innych miejscowociach organy
wywoyway starcia pomidzy rzdem moskiewskim, a unitami. W efekcie
wojsko wymontowao organy ze wityni. Parafianie parczewscy, gdy we
Mszy w. zauwayli prawosawne zmiany, wyrzucili popa. Pewnej
niedzieli wyprowadzili go z cerkwi, a drugiej wyrzucili nawet
205
206

Por. tame, s. 175-176.


Por. tame, s. 170-172.

- 76 -

z probostwa, nazywajc go susznie komediantem Popiela chccym ze


swoj judaszowsk sztuk zasi u otarza Boego, a lud wierny zatraci.
Wszystko co prawosawne wyrzucali na zewntrz207.
W listopadzie 1874 roku parczewscy unici wyrzucili z cerkwi
prawosawnego popa, w odpowiedzi przybyo wojsko. Gdy parafianie
zobaczyli zbliajce si wojsko, pobiegli tumnie do wityni i upadli
krzyem wok niej z paczem i pobonym piewem. Naczelnik Tur
wzywa unitw, aby odstpili od cerkwi, lecz oni nie ulegli208. Wojsko
kwaterujce kilka miesicy doprowadzio do przeogromnego wyniszczenia
materialnego parafii. W Parczewie i okolicznych unickich wsiach
gospodarzyo wojsko tak skutecznie, e te miejscowoci wyludniy si.
Opr wiernych trwa dugo. wiadectwo bohaterstwa unitw w wielu
parafiach utwierdzao ich stao w witej wierze ojcw. W innych
represje carskie odnosiy odwrotny skutek od zamierzonego. Powodoway
wzrost wiadomoci religijnej i narodowej unitw oraz umacniay w nich
ducha oporu209. Popi, ktrzy zastpowali duchownych unickich wzbudzali
tylko niech i swoisty bunt, ktry prowadzi do zamykania cerkwi
i usuwania wszelkich symboli religijnych zwizanych z prawosawiem.
W efekcie wiele parafii zaprotestowao, w konsekwencji dochodzio
najczciej do bojkotu cerkwi prawosawnej przez unitw.

207

Por. tame, s. 177-178.


Na rozkaz Tura wojsko poszo po karkach i gowach unitw, deptao obcasami, bio
ich lecych oyskami karabinw, lecz widzc, e unita prdzej da si zabi, ni
odstpi od swej cerkwi, poczli onierze za nogi lub za wosy wyciga ich
z cmentarza na drog i tam straszliwie batoy, a nie puszcza ku cerkwi.
J. Pruszkowski, Martyrologium czyli mczestwo Unii, s. 178.
209
Mikoaj Kumiak sotys wsi Kostry zosta zakatowany na mier za to, e nie
chcia wyda ukrytych w lasach unitw, Franciszek Grabowski zmar po pobycie
w wizieniu, a wskutek pobicia zmary te dwie kobiety. 22 unitw zesano w gb
Rosji. Por. M. Maliszewski, G. Welik, Unici Podlascy, s. 82-83.
208

- 77 -

2.3. Gorliwa obrona wiary przez opornych unitw


po likwidacji Kocioa unickiego

Przeladowanie unitw na Podlasiu trwao 40 lat, tak byo istotnie,


cho krwawa walka ustaa z rokiem 1875. Wrg schowa karabiny i nahaje,
bo nie mg ich uywa. Ogoszono przecie wiatu, e wszyscy unici
dobrowolnie przyjli ju prawosawie, rzd kaza nawet odprawia
uroczyste misye w Podlaskiem dla pokazania Europie, jak wspaniale
przyjmowane jest prawosawie przez oporn mu dawniej ludno. e na te
naboestwa

sprowadzano

dla

efektw

rnych

Judaszw

i sprzedawczykw z caego kraju, e na zacht pojono ludzi wdk,


a stranicy wlekli przemoc unitw do cerkwi, o tem nie wspomnia aden
raport urzdowy210. Tak opisaa wydarzenia Zofia Bukowiecka.
Sytuacj unitw z Podlasia bardzo klarownie opisa przybyy na te
tereny pisarz Jzefat Byskosz, by zarazem wiadkiem tych wydarze.
Zapisa, e od 1874 roku Rzd carski za pomoc bagnetu i nahajki, za
pomoc kozakw doskich uprawia misj u nas na Podlasiu
i wprowadza prawosawie. Co si wwczas tam dziao, tego aden
dziejopis nie jest w stanie opisa. Potem przyszy te lata, ktre ja sam
pamitam: lata pene katuszy: przechodzia je moja rodzina, moja okolica
i cay ten lud. W pamici mojej przesuwaj si te straszne obrazy jak ywe,
krew cina si w yach, gdy przypominam sobie mczarnie, jakie lud
polski wtedy przechodzi211.
Aby jak najszybciej zakoczy fale protestw i oporu unitw wadze
rosyjskie
210

postanowiy

zapa

aresztowa

prowodyrw

akcji

Por. Z. Bukowiecka, Czterdzieci lat przeladowania, s. 101.


Por. B. Korzeniewski, Kwestia wyodrbnienia guberni chemskiej a problem
unicki, s. 87.
211

- 78 -

protestacyjnych w poszczeglnych parafiach. Dlatego te wysyano tzw.


prowokatorw,

ktrzy

mieli

za

zadanie

uproci

odnalezienie

przywdcw rozruchw na tle wyznaniowym. Zwykle byy to osoby


nieznane, spoza danej parafii. Rozszerzay one faszywe wiadomoci
o miejscach spotka opornych unitw. Zachcano te do wywoywania
rozruchw. W niektrych miejscach prowokatorzy zdoali namwi do
przepdzenia proboszczw prorosyjskich i do ponownego zaniesienia do
wity dotychczasowych sprztw kocielnych. Dziaanie to jeszcze
bardziej

zintensyfikowao

akcje

pacyfikacyjne

wojsk

kozackich

i andarmerii. Na nowo aresztowano oraz skazano na zesanie znaczn


liczb wiernych212.
Przeladowanie unitw bronicych swego prawa do wiary
katolickiej

weszo

okres

najwikszej

brutalnoci.

Wadze

administracyjne amay opr wiernych wszelkimi rodkami [...]. Z kolei


w diecezji wzrasta opr wiernych, w niektrych parafiach sytuacja stawaa
si wrcz dramatyczna213. Na Podlasiu istniay 23 parafie unickie, gdzie
aden wierny nie podpisa proby o dobrowolne przyczenie do
prawosawia. Wadze carskie te podpisy wymuszay. Czasami wystarczy
nawet podpis wjta lub te kilka podpisw innych urzdnikw
prawosawnych, aby stwierdzi, e caa parafia pragna przyjcia
prawosawia. Niektrzy wierni, sabsi psychicznie po prostu ju nie mieli
siy w dalszym cigu znosi tego terroru214.
Jednak krwawo tumione rozruchy nie day spodziewanych
rezultatw, poniewa uparty lud w dalszym cigu nie chcia przyjmowa
prawosawia. Spowodowao to, i rzd rosyjski razem z ks. M. Popielem
przygotowa oficjaln likwidacj Kocioa unickiego w 1875 roku. Car
Aleksander II ukazem z dnia 1/13 V 1875 roku zatwierdzi formalne
212

Por. J. upiski, Dzieje grekokatolikw w Krlestwie Polskim, s. 128.


H. Dylgowa, Dzieje unii, s. 118.
214
H. Dylgowa, Unia brzeska i unici , s. 62-64.
213

- 79 -

skasowanie Kocioa unickiego, ale bya to tylko decyzja administracyjna,


ktrej wikszo unitw nie zaakceptowaa, a wielu z nich w nastpnych
latach dowiadczyo rnego rodzaju przeladowa za wierno swojemu
obrzdkowi215. Car rozesa popom postanowienie, aby w diecezji
chemskiej zaprowadzi carosawie czyli schizm od pierwszego
ruskiego stycznia216.
W 1875 roku Koci prawosawny mia powody do tryumfu.
Ponad 200000 wiernych dobrowolnie powrcio na ono prawosawia.
Unick

diecezj

chemsk

wcielono

do

warszawskiej

eparchii

prawosawnej [...]. Jednake tryumf administracji pastwowej by tylko


pyrrusowym zwycistwem. Dua liczba ksiy i wiernych unickich nigdy
nie zaakceptoway apostazji i trwali w oporze [...]. Wadze policyjne
musiay uywa surowych rodkw represji, aby zmusi opornych do
wypeniania obowizkw religijnych w Cerkwi prawosawnej217.
Po formalnej likwidacji Unii rozpocz si dugotrway okres
bojkotu przez tzw. opornych Cerkwi prawosawnej218. Od tej pory
ludno unicka w oficjalnych dokumentach bya nazywana byymi
unitami. Nie przychodzili w ogle do cerkwi, nie korzystali z posugi
duszpasterskiej popw, a na modlitwy zbierali si potajemnie w domach
albo w lasach. Unici zapisani si do prawosawia nigdy naprawd go nie
215

Por. B. Boski, Koci unicki w Rzeczypospolitej, s. 87.


W carskiej Rosji do roku 1918 obowizywa kalendarz juliaski. Wtedy ta rnica
wynosia 12 dni w stosunku do uywanego dzi kalendarza gregoriaskiego. Por.
J. Woodko, Relacja Szymona Lasko o wprowadzeniu prawosawia w parafii unickiej
pw. w. Nikity w Bezwoli, [w:] RRH, t. 4, 2006, s. 245.
217
Por. J. upiski, Dzieje grekokatolikw w Krlestwie Polskim, s. 139-140.
218
Jedn z form bojkotu wobec polityki rosyjskiej byo nie respektowanie wit
prawosawnych. Za prac w dni witeczne nakadano na unitw mandaty. Innym
zewntrznym znakiem protestu bya zasada nie uchylania nakrycia gowy przez
mczyzn przed wityni prawosawn. Za tzw. koldowanie w okresie wit
Boego Narodzenia karano unitw za zakcanie porzdku publicznego, a w okresie
zielonych witek by zakaz przystrajania domw i wity modymi brzzkami. Za
kady widoczny przejaw katolicyzmu by srogi sztraf mandat. Por. E. Wilkowski,
Unici na ziemi Chemskiej, s. 50
216

- 80 -

przyjli. Szukali pomocy w kocioach katolickich. Cerkwie prawosawne


wieciy pustkami, a oporni praktyki religijne odprawiali pobonie, lecz
w bardzo niebezpiecznej konspiracji219.
W wielu dokumentach pozostay widoczne lady oporu unitw
wobec narzuconego obowizku uczestniczenia w obchodach wit
prawosawnych. Dnia 21 marca / 2 lutego oraz 12 / 24 sierpnia 1875 roku
genera

gubernator

wyda

zarzdzenie,

wedug

ktrego

zakaza

wacicielom ziemskim oraz administratorom zmusza chopw unitw do


pracy w wita prawosawne220. Jednake to zarzdzenie nie do koca
byo respektowane przez wacicieli majtkw. Dla przykadu moemy
przywoa, i w 1885 roku Wodzimierz Drozd, wczesny proboszcz
polubickiej cerkwi informowa swoich przeoonych o tym, e Bronisaw
Mierzwiski waciciel majtku Polubicze zatrudnia prawosawnych
robotnikw w wita prawosawne, a w dodatku jak donosi Drozd, to
Mierzwiski pomaga nawet w organizacji spotka opornych na ktre
przybywa ksidz z Komarwki Podlaskiej221. Naczelnik powiatu
wodawskiego przeprowadzajc ledztwo w teje sprawie potwierdzi
faktycznie wszystkie stawiane zarzuty. Sprawa zostaa zamknita z powodu
mierci oskaronych. Podobnych spraw byo wicej w dekanacie
wodawskim.
Po likwidacji Kocioa unickiego w powiatach zamieszkaych przez
unitw zapanowa prawdziwy stan oblenia, skierowany przeciwko
wszystkiemu, co nie byo prawosawne i rosyjskie. Oporni uwaali si za
katolikw jednak nie posiadali ju cerkwi unickich. Pomocy szukali
w kocioach rzymskokatolickich w duych miastach, poniewa duchowni

219

Por. U. Gowacka Maksymiuk, Rola carskiej administracji i wojska, s. 130.


Por. P. Kubicki, Bojownicy kapani za spraw Kocioa i Ojczyzny w latach 18611915, t. II, Sandomierz 1936., s. 190.
221
APL, CHWDPK, 1799, k. 1, Raport nastojatiela Polubiczeskoj Cerwki 20 VII
1885.
220

- 81 -

miejscowi ze strachu przed bardzo surowymi karami odmawiali im


posug222. Gdy przemieniono cerkwie unickie na prawosawne czsto
bywao tak, e w naboestwie uczestniczyo tylko kilka osb. Przewanie
byli to urzdnicy carscy z rodzinami, ktrym zaleao na pracy. Byli
w stanie zmieni swoje wyznanie i dostosowa si do sytuacji
politycznej223.
W pocztkowym etapie oporu unitw przeciwko przyczeniu do
cerkwi prawosawnej nie wysuwali oni takich jednoznacznych hase
przyczenia si do acinnikw, ani te nie wysuwali hase do obrony
polskoci, po prostu chcieli pozosta tym, kim byli. Dopiero z czasem,
stopniowo w wyniku denia do obrzdku aciskiego, ktry by
utosamiany z polskoci, zaczli unici uwaa si za Polakw224.
Koci unicki formalnie zlikwidowany, faktycznie zszed do
katakumb - najczciej do lasw. Wprawdzie pewna cze unitw
w obawie przed straszliwymi represjami i za przykadem ksiy przyja
prawosawie pod naciskiem terroru, ale te dua cz unitw trwaa
w swojej wierze. Od samego pocztku dobrowolnego nawracania mona
powiedzie trwa bierny opr unitw, ktry w jakim stopniu wiadczy
o silnym przywizaniu do katolicyzmu.
W pewnym sensie wadze moskiewskie doprowadziy do realizacji
swych planw. Unia przestaa istnie, lecz tylko na papierze i w urzdach,

222

Por. L. Wasilewski, Dzieje mczeskie Podlasia, s. 33-34. Ksiom


rzymskokatolickim dodatkowo nakazano aby przed wysuchaniem kadej spowiedzi
dali od penitenta legitymacji w celu sprawdzenia, czy rzeczywicie s obrzdku
rzymskokatolickiego. Duchownych, ktrzy nie przestrzegali nakazw karano
dyscyplinarnie, suspendowano, i wywoono do wizienia, a nawet w gb Rosji.
Zdarzay si i takie wypadki, e do spowiedzi przystpowali prowokatorzy, nasani
przez policj aby zadenuncjowa ksidza, ktry spowiada unitw pomimo zakazw.
Nawet dochodzio do sytuacji, e z powodu uczszczania opornych do kocioa
rzymsko-katolickiego grozio parafii zamkniecie. Por. tame, s. 34.
223
Por. H. Dylgowa, Unia Brzeska i unici, s. 65.
224
Por. D. Tarasiuk, Z dziejw oporu unitw wobec rusyfikacji (na przykadzie
Wisznic i okolic), RCH, t. 11, 2007, s. 87.

- 82 -

gdy w sercach obrocw wiary nadal ya. Ci ludzie nie przyjli


narzuconej im si prawosawnej wiary, mimo tego, e caymi rodzinami
zostali wczeni do cerkwi, to nieugicie trwali i gorliwie bronili wiary
swoich przodkw. Taka heroiczna postawa gorliwych obrocw wiary bya
niejednokrotnie postrzegana przez wadze carskie jako fanatyzm religijny,
ktry nieugicie utrudnia akcj oczyszczania cerkwi.
Jadwiga ubieska podaa w pamitniku, jedno z wydarze, ktre
miao miejsce w 1875 roku, a wic ju po oficjalnej likwidacji Kocioa
unickiego. Wtedy to postanowiono wzi si zdecydowanie do
nawracania opornych. Kozacy spdzili ludno z dziesiciu gmin - kilka
tysicy unitw na wielkie zamarznite stawy za Rudnem . Prbowano
unitw godem nawraca na prawosawie. Co kilka godzin pop wraz
z urzdnikiem kusili unitw dobrobytem w przyszoci, pienidzmi,
a nawet ywnoci w zamian za przejcie na prawosawie, a oni, proci,
biedni

chopi

wszyscy

jednogonie,

jednomylnie

mwi:

nie!

i milcz225. adna z propozycji prawosawnych nie zostaa przyjta.


Ludno nieugicie trwaa w wierze, ukazujc rzdowi opr niemale na
kadym kroku. Oni byli wierni Kocioowi katolickiemu.
Wadze carskie po roku 1875 zaniechay ju krwawych pacyfikacji
wiosek. Teoretycznie wszyscy byli ju w dokumentacji prawosawnymi,
tylko sami zainteresowani unici nie mogli przyj tej informacji do
wiadomoci. Dlatego te kolejn form sprzeciwu gorliwych obrocw
obrzdku unickiego oprcz protestw i wystpie przy wityniach by

225

Por. J. ubieska, Podlaskie, s. 36-37. Unici na tym zamarznitym stawie


wycierpieli wiele. Jedna kobieta porodzia niemowl: matka i dzieci zmarli.
Kilkunastu ludzi zemdlao. Stary Maciej wyzion ducha. Dzieci przeraajco kaszl
i pacz. Kilku ojcw poczo szemra i wyzywa. Tych oddano pod rzgi: jeden
wyzion ducha, tamtych okuto w kajdanki i uprowadzono. Mnstwo kobiet majaczy
w gorczce. Wszyscy chciwie chwytaj nieg i pij. Podobno pragnienie gorsze, ni
gd. Tak relacjonuje hrabina ubieska. Por. tame, s. 37.

- 83 -

generalny bojkot obowizkw religijnych. Oporni nie korzystali z posug


religijnych prawosawnych, unikajc jakiegokolwiek kontaktu z cerkwi.
Rzd obawia si jedynie oddziaywania duchowiestwa katolickiego
na unitw, ktrzy ju oficjalnie zostali uznani jako prawosawni. Sprawa
unicka teoretycznie ju nie istniaa jednak cay czas powracaa
stwarzajc nie lada problem urzdnikom carskim. Ksia aciscy za kad
pomoc udzielon dawnym unitom byli srogo karani, mandatami,
aresztowaniem lub wysaniem na Syberi. Kapani mieli zakaz udzielania
sakramentw ludziom nieznanym, ktrzy nie posiadali legitymacji,
a jednak niejednokrotnie pomagali naraajc siebie i parafi na kary
pienine, a nawet usunicie z parafii lub te likwidacj parafii
z przeksztaceniem na cerkiew prawosawn226. Zarzdzenia mwiy
wyranie, e unita nie ma prawa da adnej posugi religijnej od ksidza
katolickiego, gdy ksidzu za to gro wizienia, Syberia, a take
zamknicie kocioa227. Kademu ksidzu aciskiemu ktryby omieli
si sucha ich spowiedzi, bogosawi ich maestwa bd udziela
jakiejkolwiek bd zachty do wytrwania w oporze, grozio wygnanie
a jego parafji kasata228.
Niegdy do katakumb nosili chrzecijanie braciom wite
sakramenty dla umocnienia ich w wierze, tak odwani kapani polscy nieli
do lasw Podlasia wity chleb ywota, dla wyznawcw zgodniaych
pokarmu229.
Wadze rosyjskie poprzez surowe rodki i represje prboway zmusi
byych unitw do uczszczania i speniania obowizkw religijnych
tylko w cerkwi prawosawnej. Unici na taki stan rzeczy nie zgadzali si
226

Por. H. Dylgowa, Dzieje Unii s. 180-185.


Por. W. Smoleski, Z domu niewoli, (Gos Polski) IV, Przeladowanie unitw
w Krlestwie polskiem, Pary 1891, s. 27.
228
A. Boudou, Stolica wita a Rosja. Stosunki dyplomatyczne midzy nimi w XIX
stuleciu, prze. Z. Skowroska, cz. 1-2, Warszawa 1928-1930, s. 523.
229
Z. Bukowiecka, Czterdzieci lat przeladowania, s. 105.
227

- 84 -

dlatego te opr zamiast zanika, rs w si i rozprzestrzenia si po


wszystkich wioskach przeradzajc si w bierny opr, ktry polega
w

gwnej

mierze

na

bojkotowaniu

obrzdw

cerkiewnych

i naboestw230. Wadzom carskim zastosowany przymus wobec byych


unitw nie przynosi oczekiwanych rezultatw. Ukazuj ten fakt
sprawozdania naczelnikw powiatowych andarmerii. W 1876 r. spord
125459 wyznawcw prawosawia (dawnych unitw), zamieszkujcych
guberni

siedleck,

zaledwie

11898

osb

(9,47%)

brao

udzia

w naboestwach cerkiewnych. W powiecie wodawskim frekwencja


wynosia 12,26% czyli 6335 wiernych231.
Oporni bojkotujcy prawosawie koncentrowali swoje ycie
religijne na cisym zwizku z Kocioem rzymskokatolickim. Unici kiedy
tylko mogli korzystali z posugi kapanw aciskich. Prosili o chrzest,
udzielenie lubu, spowied wit czy Komuni. Czasem bya konieczno
wyjazdw do odlegych miejscowoci, nawet do Galicji, w celu zawarcia
zwizku maeskiego czy chrztu dziecka.
Zjawisko bojkotu, zauway mona byo wielu parafiach. Na
szczegln uwag zasuguje parafia Polubicze w obwodzie wodawskim,
ktra po roku 1875 staa si prawosawn. Ot wierni parafii
w Polubiczach zaliczali si do najaktywniejszych, w skali caego kraju,
w swoim oporze wobec zmian wyznaniowych, o czym wiadcz liczne
fakty232. Chociaby to wydarzenie, e w 1876 roku parafie w okolicach
Wisznic
230

wizytowa

prawosawny

arcybiskup

chemsko-warszawski

Oporni czsto modlili si po domach u siebie. Bojkotujc w taki sposb cerkiew


nie chcieli do niej uczszcza. Zbierano si najczciej grupami, bd rodzinami,
czasem samotnie. Czytano wwczas naboestwa mszalne, odmawiano litanie, czytano
ksiki religijne, w tym ywoty witych, piewano raniec i inne pieni do Matki
Boej [...]. Dla wielu opornych modlitwy stay si zasadnicz form aktywnoci
religijnej. E. Wilkowski, Unici na ziemi Chemskiej, s. 44.
231
Por. J. Cabaj, Unici podlascy wobec ukazu tolerancyjnego, s. 157-158.
232
Por. D. Tarasiuk, Niepokorni, Zarys dziejw parafii p.w. w. Jana Ewangelisty,
s. 40.

- 85 -

Leoncjusz, ktrego w Polubiczach podczas wizytacji nikt nie powita. Ani


jeden wierny nie pojawi si na przywitaniu arcybiskupa233.
Od czasu oficjalnego wpisania unitw do prawosawia chrzest
dzieci unickich w cerkwi prawosawnej stanowi dla wadz rosyjskich
spraw niezwykej wagi [...]. Prawo zabraniao przejcia z prawosawia na
inne wyznania . Std wadze w Petersburgu byy skonne w jakim bardzo
zreszt ograniczonym stopniu, tolerowa nie uczszczajcych do cerkwi
unitw, ktrzy nie przyjmowali sakramentw od popw prawosawnych,
ale w sprawie chrztu niemowlt byy bardzo zdecydowane234. Zarzdzenie
byo jasne, e wszystkie dzieci, bez wyjtku musz by ochrzczone
w cerkwi.
Przed likwidacj Unii nikogo nie dziwia obecno unity w kociele,
jak i acinnika w unickiej cerkwi. Razem obchodzono wita zarwno
aciskie jak i unickie. Take chrzty dzieci z aciskich rodzin w unickiej
cerkwi zdarzay si bardzo czsto. Jak czsta bya to praktyka spostrzeono
dopiero po roku 1875 kiedy to, kady kto przyj chrzest w cerkwi unickiej
bez wzgldu na wyznanie rodzicw, zaliczony zosta do prawosawia235.
Sakrament chrztu w tej niewtpliwie trudnej relacji Unia Cerkiew
prawosawna by podstaw bycia katolikiem lub prawosawnym. Jednake
w kontekcie omawianych wydarze w wiadomoci unitw, nie byo to
233

Na przeomie kwietnia i maja 1876 roku parafie w okolicach Wisznic wizytowa


arcybiskup Leoncjusz, ktry by znany ze swej wrogoci do polskoci i katolicyzmu.
Oglnie wizytacja w poszczeglnych parafiach wypada bardzo sabo, poniewa witao
go bardzo mao wiernych, albo nikt poza popem i diakiem. Chociaby w eszczynce,
ktr wizytowa 2 maja na przywitanie wyszo tylko kilku mczyzn, ale nie pojawia
si tam adna kobieta. W Wisznicach natomiast pojawio si troch wicej
prawosawnych tylko, e w wikszoci byli to przyjezdni, a miejscowi oporni przyjli
go niechtnie, z bardzo chodnym nastawieniem. W Horodyszczu take tylko garstka
wiernych przysza na spotkanie, a jakby tego byo mao otwarcie mwili o wielkiej
chci powrotu do katolicyzmu. Natomiast w Polubiczach i w Jaboniu nie przyby aden
wierny, aby przywita arcybiskupa. Por. APS, SGZ, 1, k. 63-63v, Naczalnik
andarmskogo, 9 V 1876.
234
Por. H. Dylgowa, Dzieje Unii s. 187.
235
Por. E. Wilkowski, Unici na ziemi Chemskiej, s. 59.

- 86 -

ostatecznym kryterium przynalenoci do prawosawia. Czsto bowiem


bywao tak, e stranik zabiera dziecko rodzicom i zanosi je do cerkwi
w celu ochrzczenia. Wtedy te dziecko zostawao wpisane do ksig
metrykalnych prawosawnych236. Natomiast rodzice, ktrzy nie chrzcili
swoich dzieci w cerkwiach byli karani mandatami237. Ludno unicka bya
zobligowana by chrzci swe dzieci w cerkwi prawosawnej jak najszybciej
po urodzeniu. Za kady dzie zwoki rosy kary pienine, ojca wsadzano
do wizienia, a za dalszy opr stopniowo likwidowano gospodarstwo,
doprowadzajc rodzin do skrajnej ndzy238.
Duchowiestwo rzymsko-katolickie nioso pomoc byym unitom.
Czasem zdarzay si sytuacje gdzie by pozosta w konspiracji, z obawy
przed grocymi represjami ksia publicznie deklarowali odmow
udzielania sakramentw unitom, a potajemnie im posugiwali. Warto
wspomnie w tym miejscu kapana, ktry by bardzo zaangaowany
w pomoc unitom. Ks. Franciszek Chciski, ktry swego czasu by
administratorem parafii w Wisznicach. W 1885 roku na kazaniu wykl
zdrajcw, ktrzy wsppracowali ze stranikami sprzedajc za rubla
i kieliszek dusz diabu. Wtedy te coraz bardziej interesowaa nim si
policja carska. By nazwany za to propagatorem katolicyzmu w caej
okolicy239. Niedugo potem w czerwcu 1886 roku wadze gubernialniane
zarzuciy ks. Chciskiemu, e gosi fanatyczne kazania katolickie,
w ktrych nazywa byych unitw mczennikami za wiar. Ksidz oficjalnie
236

Por, tame, s. 60.


Wrd osb, ktre nie przyjy prawosawia, a staway przed problemem
ochrzczenia dzieci po katolicku, moemy wyrni trzy grupy wiernych: do pierwszej
grupy moemy zaliczy tych, ktrzy swoje dzieci chrzcili potajemnie i nie dokonywali
wpisu w ksigach metrykalnych; do drugiej grupy zaliczymy tych, ktrzy nie chrzcili
dzieci i nie dokonywali wpisw, za do trzeciej grupy zaliczymy tych rodzicw, ktrzy
chrzcili swoje dzieci potajemnie, ale dokonywali wpisu w ksidze metrykalnej. Por.
tame, s. 60
238
Por. K. Dbski, Bohaterstwo unitw podlaskich, s. 35.
239
APL, CHKGK, 1209, k. 36-37, Kopija raporta nastojatiela polubiczeskogo
prawosawnego prichoda 20 X 1885.
237

- 87 -

przed stranikami napomina unitw zabraniajc im przychodzenia do


kocioa, ale bya to tylko przykrywka. W rzeczywistoci zawsze czeka na
unitw z otwartymi ramionami, wiadczc im bezinteresown pomoc240.
Unici odmawiajc przyjmowania sakramentw w cerkwiach
prawosawnych, zadawalali si chrztem dzieci z wody lub chrzcili je
potajemnie w kocioach rzymskokatolickich241. W powiecie wodawskim
w 1882 roku Chemski Zarzd Duchowny doliczy si, a 1144
nieochrzczonych

dzieci242.

Spadek

liczby

chrztw

cerkwiach

prawosawnych wiadczy o tym, e byli unici skutecznie unikali chrztw


prawosawnych.
Byway i takie przypadki, jak w Jaboniu w okrgu wodawskim, e
pop paci z funduszw skarbowych po pi rubli za dziecko, przywiezione
mu do chrztu243. Takim niegodziwym sposobem duchowiestwo
prawosawne prbowao zachca do chrztu dziecka w cerkwi. Ten krok
administracji carskiej pokaza jedynie sabo i chwiejno prawosawia.
W parafii Wodawa wydarzyy si take smutne wypadki katowania
kobiet, ktre nie chciay ochrzci swoich dzieci w cerkwi prawosawnej.
Ks. Pruszkowski w Martyrologium wspomina o Annie Anisiewicz, ktra
za odmow chrztu schizmatyckiego u popa otrzymaa 350 nahajek i cay
rok z dzieckiem przebywaa w wizieniu. Kolejn ofiar bestialskiego
terroru bya Krystyna Weliszuk, ktra zostaa okropnie pobita, zmara
w szpitalu po p roku cierpienia. Inne matki, take broniy swoje dzieci
przed schizm pacc czstokro zdrowiem, a nawet wasnym yciem244.
Wojsko carskie fanatycznie wykonywao rozkazy przeoonych
i podporzdkowanych prawosawiu. Kolejnym przykadem egzekwowania
240

APL, KGS, 972, k. 19-22, Raport czynownika osobych poruczenij 19 VI 1886.


Por. D. Tarasiuk, Niepokorni, Zarys dziejw parafii p.w. w. Jana Ewangelisty...,
s. 40.
242
APL, CHZD, 990, k. 5, Otczot o pooenii prawosawia w siedl. Gub. za 1882 g.
243
W. Smoleski, Z domu niewoli, (Gos Polski) IV, Przeladowanie unitw, s. 27.
244
Por. J. Pruszkowski, Martyrologium czyli mczestwo Unii, s. 162.
241

- 88 -

tych przepisw bya parafia Hrud w dekanacie bialskim, kiedy to matki za


wszelk cen broniy swoje dzieci przed schizmatyckimi sakramentami.
Wadysaw Reymont, laureat literackiej Nagrody Nobla opisuje epizody,
tragedie matek, ktrych dzieci zostay pod przymusem ochrzczone
w cerkwi prawosawnej. Przedstawia histori pewnej kobiety, ktrej
zabrano ukochane dziecko by je ochrzci u popa. Oddajcie mi moje
dziecko! Nie chc waszej wiary! Ono ju ochrzczone! Nie gubcie jego
duszy! () Potem oblatywaa cerkiew i dara si po gadkich murach do
owietlonych okien, ale posyszawszy pacz dziecka wpada w furi i bia
ogromnymi kamieniami w ciany bia sob, rwaa cegy okrwawionymi
rkami, gryza elazne okucia drzwi (). Dziecko w par dni pniej
umaro245. Taki dramat przeyo wiele matek, ktrym odbierano dzieci
si.
Kolejnym przykadem heroicznego wytrwania w wierze jest rodzina
Koniuszewskich ze wsi Koda, ktra dokonaa samospalenia246. Ojciec
rodziny otrzyma od urzdnikw nakaz ochrzczenia dziecka w cerkwi,
jednak nawet areszty, czy kary cielesne nie przyniosy wikszego skutku.
W grudniu 1874 r. dobrowolnie spalili siebie i dwoje maych dzieci
w stodole majc przekonanie, e stali si ofiar. Wydarzenie to opisa
Wadysaw Reymont: [] Poar wzmaga si z minuty na minut, ognist
pacht pokry ju cay dach i czerwonymi jzorami przeciska si wskro
cian []. Naraz stodoa si zapada, i z gbi ognistej otchani wydar si
ostatni, przeraajcy krzyk []247. Tragedia, ktra wydarzya si tej nocy,
245

Por. W. St. Reymont, Z ziemi chemskiej, Warszawa 1990, s. 78.


Na miejsce tej strasznej mierci zbiega si policja, naczelnicy, zjechaa delegacja
rzdowa, sd i lekarze, aby sprawdzi i obejrze ten niesychany fakt i wyledzi jego
powody. Lecz adne ledztwo nie byo tu potrzebne. Powody tej mierci znaa dobrze
policja, wjt gminny, naczelnicy, zna je rzd barbarzyski, co potrafi kocioowi
polskiemu przysporzy mczennikw za wiar, a biednych tych ludzi pchn w okropn
samobjcz mier w obronie tej witej wiary i sumienia J. Pruszkowski,
Martyrologium czyli mczestwo Unii, s. 85.
247
Por. W. St. Reymont, Z ziemi chemskiej, s. 46-58.
246

- 89 -

ta

zdumiewajca

postawa

rodziny

Koniuszewskich

wpyna

na

okolicznych unitw, utwierdzajc ich w wierze. Z rnych miejscowoci


przychodzili ludzie, aby na grobie tej rodziny, ktra bronic swej wiary
ywcem si spalia zmwi pacierz, zapaka i wzruszy ich postaw.
Kwestia

maestw

bya

niewtpliwie

duym

problemem

opornych, poniewa byli unici nie chcieli zawiera ich w cerkwiach


prawosawnych,

jednoczenie

chcieli

po

chrzecijasku

w maestwach sakramentalnych, zawierajc je w obrzdku katolickim.


Byo to sprzeczne z obowizujcym prawem rosyjskim, ktre zwizki
zawierane potajemnie z pominiciem norm prawnych zaliczano do
konkubinatw. Jednak omijano ten przepis w ten sposb, ze przyszli
maonkowie wyjedali do odlegych miejscowoci, nawet do austrowgierskiej Galicji, aby tam dokona zawarcia lubu, bd ochrzczenia
dziecka. W taki sposb wiele par przyjo sakrament maestwa248.
Maestwa te byy nazywane krakowskimi, poniewa ewidencj
metrykaln prowadzia parafia p.w. w. Piotra i Pawa w Krakowie.
Wadze pastwowe traktoway luby krakowskie jako zwizki
nieformalne. Udowodnienie ich, pocigao za sob represje w stosunku do
maonkw, m.in. kary za nielegalne przekroczenie granicy. Dzieci
z rodzin krakowskich, uwaane przez administracj za nielubne, miay
trudnoci w dziedziczeniu majtku po swoich rodzicach249.
Jadwiga ubieska podaa w swoich Wspomnieniach, i wesela
gwnie odbyway si w czasie tzw. po kartoflach. W roku 1875 opisuje
jak
248

25 par wyjechao do rnych wiosek, aby stamtd pod kuratel

Takie luby krakowskie zawarli midzy innymi: Stefan Klimczuk z Magdalen


Mazurek, Piotr Karpiski z Tekl Dragan Terentij Dragan z Magdalen Wieliczko,
Pawe Petruczynik z Magdalen Wortolec wszyscy pochodzili z parafii Polubicze
z rewiru wodawskiego. Take taki lub zawarli Iwan Klimiuk ze Stefani Gromysz
z yniewa. APS, SGZ, 15, k. 35, Naczelnik andarmskogo Upawlenija 7 X 1878, k.
4, Naczelnik andarmskogo Upawlenija 15 XI 1878, Naczelnik andarmskogo
Upawlenija 24 XI 1878.
249
Por. J. Cabaj, Unici podlascy wobec ukazu tolerancyjnego, s. 160.

- 90 -

prowodierw dosta si do granic Austrii, przeprawiajc si przez bagna,


lasy, by w kocu otrzyma lub katolicki od aciskiego ksidza w Galicji.
Naley zaznaczy, e nie wszystkich byo sta na tak wypraw, bowiem
tylko zamoniejsi mogli sobie pozwoli na taki wyjazd za granic250.
Wadze carskie cay czas szukajc sposobw do zachcenia
opornych, aby zawierali maestwa w cerkwi wprowadziy w 1880 roku
odpowiednie kary dla niezalegalizowanych maestw. Mczyzn karano
grzywn w wysokoci 10 rubli, a kobiety 5 dniowym aresztem251. Ostre
represje, rosnce grzywny nie zdoay zahamowa iloci lubw
zawieranych nielegalnie. Niektrzy unici, aby nie naraa ksiy na
grzywny i pniejsze represje, sakramenty przyjmowali potajemnie
w swoich parafiach, ale dokumentacja bya wypisywana w Galicji.
Mode pary, ktre chciay y po katolicku, szukay rnych
sposobw, aby obej skutecznie carskie przepisy. Rodziny zakadano
w konspiracji, z popiechem, take z pewn obaw przed represjami. Lecz
jeli lub zostaby zdemaskowany i ujrza wiato dzienne, szczeglnie
wtedy gdy urodzio si dziecko, wwczas wtedy spaday na takie
maestwo srogie kary, bicie, wizienia, wleczenie do cerkwi po
bogosawiestwo. Bywao i tak, e mogo si to zakoczy rozdzieleniem
maonkw w oddzielnych wizieniach.
To nie by koniec szykan ze strony wadz carskich. Unici nie tylko
nie mogli chrzci dzieci po katolicku w swoich cerkwiach, bra lubw, nie
mogli te po katolicku chowa swych zmarych. Oporni pozbawieni
kapanw sami grzebali zmarych, czsto w ukryciu i pod oson nocy. Gdy
stranicy pilnowali bramy cmentarza, wtedy aobnicy przenosili przez
ogrodzenie trumn. Poniewa wadze carskie nie zdoay powstrzyma
unitw
250

przed

grzebaniem

zmarych

bez

obecnoci

duchownego

Por. J. ubieska, Podlaskie Hospody Pomyuj, s. 36.


APL, CHWDPK, 1222, l. 1, Chomskoje duchownoje prawlenije 18 X 1878; k. 5,
Kancelarija siedleckogo gubiernatora 27 II 1880.
251

- 91 -

prawosawnego, wydano wrcz nieludzkie rozporzdzenie: Jeli unici


pochowaj nieboszczyka bez udziau popa, stranicy maj polecenie
wykopa trumn i przenie na cmentarz prawosawny252. Wobec tego
wierni byli zmuszeni grzeba swych zmarych nie na cmentarzach, ale
w polu, starannie maskujc mogi.
Warto w tym miejscu wspomnie pewne wydarzenie, ktre miao
miejsce w Parczewie. Ot spotkano tam kobiet, ktra przysza a zza
Buga. Przesza 50 km z kilkuletnim martwym synem na rkach. Pragna
go pochowa na cmentarzu. Nie majc nawet opaty kopaa d za pomoc
jakiego narzdzia. Gdy zasypaa ciao, dla niepoznaki udeptaa ziemi.
Chcc uczci pami swojego syna ze zami w oczach przesadzia
z ssiedniego grobu jeden czarny irys. Innej kobiecie, ktra bya wiadkiem
tego wydarzenia usprawiedliwiaa si, eby przynajmniej nad ciaem jej
syna by chocia jeden kwiatek253.
A podobnych przypadkw byo duo wicej. Matki byy
niejednokrotnie tak zdesperowane, e dla zmylenia stranikw niosy na
cmentarz zmare dzieci przytulone do wasnej piersi. andarmi byli bardzo
czujni. Jedna matka walczya ze stranikiem przez kilka godzin. Ona
kopaa d, a on go zasypywa. Wreszcie stranik da si przekupi
pienidzmi254.
We wsi Ucimw w powiecie wodawskim, pewien wocianin, nie
chcc pogrzeba zmarej ony na cmentarzu prawosawnym, pochowa j
w komorze, a do trumny woy kloc drzewa. Gdy na cmentarzu chop
chcia trumn otworzy, wocianin usiowa temu przeszkodzi.
Odcignito go jednak i po odkryciu podstpu ukarano; trupa z komory
wydobyto i pochowano na cmentarzu prawosawnym 255.
252

Por. K. Dbski, Bohaterstwo unitw podlaskich, s. 42.


Por. F. Paluszkiewicz, Podlasiacy, Roma 1978, s. 25.
254
Por. tame, s. 25.
255
W. Smoleski, Z domu niewoli, (Gos Polski) IV, Przeladowanie unitw, s. 26.
253

- 92 -

Pomysowo carskich urzdnikw nie wyczerpywaa si bowiem


Carskie ukazy poszy dalej. Sotysi mieli rozkaz meldowania wadzom
w cigu trzech godzin o mierci kadego mieszkaca wsi, a stranicy byli
zobowizani nie dopuszcza do katolickiego pogrzebu. Co wicej, jeli
stranik dowiedzia si, e w wiosce choruje jaki unita, mia obowizek
codziennie go odwiedza i czeka na jego mier256.
Podobnych przykadw mona przytoczy wicej. wiadcz one
o determinacji unitw i bezsilnoci wadzy.
Likwidacja Unii, o tyle skomplikowaa na Podlasiu stosunki
wyznaniowe, e pokan grup jego mieszkacw zepchna do religijnego
podziemia, przysporzya im rozterek wewntrznych, ktre odciskay swoje
niezatarte pitno na ich codziennym yciu, postawach i zachowaniu. Stali
si oni w miejscowej terminologii kaakutami, tj. ludmi siedzcymi
w kcie, w ukryciu, poza oczami wadz, praktykujcymi swoj wiar
i tradycj. W gruncie rzeczy bowiem carat zniszczy Uni i odci jej
wyznawcw od papiestwa, zamkn cerkwie, zburzy otarze, kaza spali
unickie krzye i unickie ikony. Samych unitw jednak nie udao si
zniszczy.

Pod

dawnemu

trwali

oni

przy

swojej

obrzdowoci

i tradycjach257.
Ludno unicka zachowujc bierny opr po oficjalnej likwidacji
Kocioa unickiego wytrwaa w swej wierze znoszc przeladowania,
pacc kary, speniaa obrzdy religijne, ale do cerkwi prawosawnej
chodzi nie chciano258.

256

K. Dbski, Bohaterstwo unitw podlaskich, s. 43.


B. Korzeniewski, Kwestia wyodrbnienia guberni chemskiej a problem unicki na
poudniowym Podlasiu, [w:] RRH, t. 4, 2006, s. 92.
258
Por. W.P.C., Podlasie i ziemia Chemska, s. 62.
257

- 93 -

R OZDZIA III
POSTAWA UNITW PODLASKICH JAKO ZNAK WIERNOCI
CHRYSTUSOWI I KOCIOOWI

Jan Pawe II w swoim licie apostolskim napisa: Szereg razy mwi


Chrystus rwnie o tym, e uczniw Jego i wyznawcw bd spotyka
wielorakie przeladowania, co jak wiadomo sprawdzio si nie tylko
w pierwszych stuleciach istnienia Kocioa w cesarstwie rzymskim, ale
sprawdzao si i sprawdza w rnych okresach historii i w rnych
miejscach globu, rwnie za naszych czasw259.
Gdy na Podlasiu usyszano o zmianach wyznaniowych, niszczeniu
organw i wprowadzaniu nowoci prawosawnych momentalnie podnis
si sprzeciw, ludno unicka odpowiedziaa nastpujco: Pjdziemy
raczej do kociow polskich, a nie damy wydrze sobie naszych
uwiconych obrzdw, a tembardziej naszej katolickiej wiary 260. Tak te
si stao, unici ze wszystkich si bronili swoich cerki przed rusyfikatorami.
Gdy wybucho krwawe przeladowanie ludnoci unickiej w Drelowie,
Pratulinie i w Polubiczach, wwczas wiara unitw zamiast sabn, stawaa
si jeszcze mocniejsza. Nawet oficjalna likwidacja Kocioa unickiego
w 1875 roku nie pogrzebaa wiernoci Chrystusowi i Kocioowi tej
w wikszoci wiejskiej ludnoci. Unici w jednej chwili formalnie stali si
259
260

SD 25.
Por. J. Urban, Wrd unitw na Podlasiu, s. 6.

- 94 -

prawosawnymi, jednak w swej wiadomoci zachowali wiar katolick


i jedno z Ojcem witym261.
Patrzc na skal i si przeladowa naleao si spodziewa, e
lady Unii zanikn na Podlasiu w niedugim czasie. Nie byo ju unickiego
kapana, ani cerkwi. Wszystko odtd byo ju prawosawne. Unici nie mieli
gdzie ju chrzci swoich dzieci, bogosawi maestw, grzeba zmarych,
oczyszcza sumienia z grzechw. Zdawaoby si, e unici zrezygnowani
i wycieczeni dugotrwaymi represjami w kocu si poddadz i pjd do
narzuconych im popw, aby przyjmowa sakramenty, e przyzwyczaj si
do nich z czasem i zapomn o swojej tosamoci religijnej. Jednak tak si
nie stao. Co wicej, zyskali gbsz wiadomo tego kim s.262.
Unici Podlascy swoj postaw ucz nas o istotnej roli jednoci
Kocioa. Histori na mczeskim Podlasiu cechuje mocna jedno
Kocioa

unickiego

rzymskokatolickiego,

mio

bliniego

i odpowiedzialno za siebie na wzajem, za wiar, oraz wsplna obrona


wiary. To wanie klimat wiary, mioci Boga i bliniego, a take gboka
jedno wierzcych pozwalay przetrwa unitom nawet najwiksze
przeladowania263. Koci by ich matk i domem, gdzie w szczeglny
sposb yje i zbawia Jezus Chrystus. Unici bardzo szanowali liturgi
i naboestwa paraliturgiczne poprzez, ktre wyraali swoj wiar i mio
do Boga264.
Po przedstawieniu heroicznej postawy unitw, postaramy si opisa
cierpienia podlaskich obrocw wiary. Ukaemy znaczenie tego, jake
heroicznego przykadu mczestwa unitw dla Kocioa wspczesnego.

261

Por. tame, s. 6-7.


Por. tame, s. 7.
263
Por. J. W. Nowak , wiadkowie Wiary, s. 26.
264
Tame.
262

- 95 -

3.1. Postawa unitw jako przykad gorliwej obrony wiary


Lecz przed tym wszystkim podnios na was rce i bd was
przeladowa []. Bdzie to dla was sposobno do skadania wiadectwa.
Postanwcie sobie w sercu nie obmyla naprzd swej obrony. Ja bowiem
dam wam wymow i mdro, ktrej aden z waszych przeladowcw nie
bdzie si mg oprze ani si sprzeciwi []. Przez swoj wytrwao
ocalicie wasze ycie (k 21, 12-19).
Jan Pawe II w licie apostolskim o chrzecijaskim sensie ludzkiego
cierpienia napisa: Pismo wite jest wielk ksig o cierpieniu.
Przytoczmy z Ksig Starego Testamentu niektre tylko przykady sytuacji,
ktre maj znamiona cierpienia, i to przede wszystkim moralnego:
niebezpieczestwo mierci, mierci wasnych dzieci, zwaszcza za mierci
pierworodnego syna i jedynaka, ale rwnie: bezdzietno; skdind:
tsknota za ojczyzn, przeladowanie i wrogo otoczenia, szyderstwo
i wymiewanie cierpicego, samotno i opuszczenie; skdind: wyrzuty
sumienia; i jeszcze: trudno zrozumienia, dlaczego zym dobrze si
powodzi, podczas gdy sprawiedliwi doznaj cierpie, niewierno
i niewdziczno ze strony przyjaci i bliskich; wreszcie: nieszczcia
wasnego narodu265.
Nieszczsne dzieje unitw, ludu bronicego najdroszych skarbw
serca i sumienia, nie maj przykadu w nowoytnej historii wiata
i wieczyst hab okryy carskie panowanie w Polsce. Mczeska,
bohaterska wiara, potna ufno, przekonanie religijne ludu i kapanw,
ktry cudu wyglda i trwa. Tak opisa nadziej i bohaterstwo unitw
Henryk Mocicki w przedmowie do Wspomnie z dziejw mczestwa266.
W jednym z listw datowanym na 2 marca 1890 roku, unici ju we
265
266

SD 6.
Por. H. Mocicki, Unici. Wspomnienia, (przedmowa). [strona nienumerowana]

- 96 -

wstpie wspominaj o przeladowaniach za wiar Chrystusow. List


wygnacw [] przeladowanych dla imienia Jezusa Chrystusa, witej
rzymsko-katolickiej wiary, wywiezionych w Orenburska guberni267.
Unici podlascy byli prostymi ludmi, ale bardzo czsto zaskakiwali
swoj mdroci przeladowcw, ktrzy postrzegali opornych jako
niezdolnych do mylenia i dziaania. Ci zwyczajni wieniacy, czstokro
nie posiadajcy wyksztacenia znali dobrze Pismo wite, Katechizm
i dokumenty papieskie o ich obronie wiary. Skd oni to wszystko mieli?
Odpowied nasuwa si jedna: Bg by ich wychowawc i nauczycielem
w Kociele268.
Unici

nazywani

opornymi

nie

darzyli

zbytni

sympati

wyznawcw prawosawia. Dzielia ich nie tylko przepa wiary, ale take
stosunek do istniejcego porzdku prawnego i moliwoci legalnego
okazywania swoich uczu religijnych269.
Mstwo unitw podlaskich w historii Kocioa dorasta mstwu
wyznawcw Chrystusa w pierwszych wiekach. Przez trzydzieci lat od
1875 r. do 1905 r. wyprbowano na nich rne rodki przemocy, chcc
zama ich upr270. Najwicej przeladowano na Podlasiu, poniewa by to
lud najbardziej przywizany do wiary. By to lud uwaany za prawosawny
lecz w istocie rzeczy stroni od cerkwi prawosawnej i od praktyk
religijnych prawosawnych271.
Unici byli bardzo czujni, jeli chodzi o wszelkie nowatorskie zmiany
w liturgii. Zdarzya si wwczas historia we Wodawie, gdy wprowadzane
byy zmiany oczyszczajce liturgi unick. Gdy rozpocza si Msza bez
organw wzburzona ludno opucia koci. W zwyczajnym czasie
267

List XXII, Z mczeskich dziejw Unii. Listy unitw, cz. II, s. 27.
Por. J. W. Nowak, Przy grobie mczennikw uczmy si mioci, s. 25.
269
Por. B. Korzeniewski, Kwestia wyodrbnienia guberni chemskiej, a problem
unicki, s. 93.
270
Por. J. Urban, Wrd unitw na Podlasiu, s. 8.
271
Por. J. Dymsza, Sprawa Chemska, s. 85.
268

- 97 -

naboestwa ksidz wszed na ambon i zacz kazanie po moskiewsku.


Lecz zaledwie wymwi pierwsze sowa, gdy do kocioa wbieg tum
kobiet272 z krzykiem: nie potrzeba nam moskiewskich (sic!) kaza, to
schizma, milcz, - wiar nasz ami, a zaprowadzaj odszczepiestwo.
Dalej niejaki Krzyanowski, wiarygodny wiadek wydarzenia opisuje jak
Niektre kobiety ku drzwiom wiodcym na chry, chcc je wyama, inne
rzuciy si na otarze i poczy zabiera wiece, obrazy itp. krzyczc: to
nasze, nie pozwolimy zniewaa, nie dopucimy z wiary si naigrawa.
Przed kocioem, tumy wiernych skandoway moskalom otaczajcym
cerkiew: nie damy wiary ama, nie chcemy schizmy273.
Podczas wodawskich zaj naczelnik uy przemocy. Rozkaza
Moskalom rozpdza tumy, poleci take aby wyrywa dzieci matkom,
ktre miay je na rkach. Naczelnik we wasnej osobie dopuszcza si tak
bestialskiego czynu. Pniej posza pogoska, e powiatowy naczelnik
wasnorcznie zadusi dwoje dzieci i rozkaza stranikowi wrzuci je
w Bug, pniej za kaza wrzuci do rzeki i 6 kobiet274.
Te wydarzenia, znamy z relacji naocznych wiadkw i moemy
uzna za wiarygodne. Autor broszury Aleksander Wernicki, ktry spisa te
wydarzenia w 1869 roku zamieci do istotne stwierdzenie, ktre
potwierdza autentyczno tych wydarze, ktre miay miejsce we
Wodawie i w okolicznych miejscowociach. Wszak Wodawa nie
Londyn, nie Pary, gdzie moe zgin kilkaset osb i nikt si nie
spostrzee; w maej miecinie strata dziecka staje si gonym wypadkiem
272

Zaburzenia wszystkie poczynay si od tego, e lud a szczeglniej kobiety, nie


syszc w czasie naboestwa gry na organach, podejmoway haas i krzyk, ajc
otarzyst i diaczka i ksidza, poczem zamykali koci i nie wpuszczali do nikogo,
zbierajc si od czasu do czasu na podwrzu kocielnym dla piewania polskich pieni,
utrzymujc, e ich wiar naruszaj i przeprowadzaj na prawosawie. A. Wernicki,
O przeladowaniu Kocioa unickiego wedug rde moskiewskich, Lww 1869, s. 100101.
273
A. Wernicki, O przeladowaniu Kocioa unickiego, s. 96-97.
274
Tame, s. 100.

- 98 -

i powszechnie znanym, a z imienia kady ci wskae dom i rodzin, gdzie


zdarzenie miao miejsce275.
Obrocy wiary jednak nie zwtpili, a niesprawiedliwoci, przemocy,
torturom, ktrych dowiadczali przeciwstawiali moc wiary. Jan Pawe II
powiedzia: Mczennicy, a wraz z nimi wszyscy wici Kocioa, dziki
wymownemu

porywajcemu

przykadowi

ich

ycia,

do

gbi

przemienionego blaskiem prawdy moralnej, rzucaj jasny promie wiata


na kad epok dziejw, budzc zmys moralny. Poprzez swoje
wiadectwo dobru staj si wyrzutem dla tych wszystkich, ktrzy ami
prawo (por. Mdr 2,12), przypominajc cig aktualno sw proroka:
Biada tym, ktrzy zo nazywaj dobrem, a dobro zem, ktrzy zamieniaj
ciemnoci na wiato, a wiato na ciemnoci, ktrzy przemieniaj gorycz
na sodycz, a sodycz na gorycz! (Iz 5, 20)276.
Wstrzsajce dzieje unitw zostay opisane z wielk prostot
w listach przez naocznych wiadkw opornych wygnanych na Syberi.
Te listy s dokumentami historycznymi, opisuj mczeskie dzieje
Podlasia, sposoby barbarzyskiego nawracania, heroiczne postawy unitw,
ktrzy bronili si na wszelkie sposoby przed prawosawiem277.
Te wszystkie listy byy i s dostatecznym wiadectwem z jak
mioci nawracali moskale unitw na swj obrzdek. Listy unitw s
take chlubnym wiadectwem gorliwoci i troskliwoci duchowiestwa
podlaskiego, ktre w czasie okrutnego przeladowania za wiar przed 1875
rokiem uzupenio kart w mczeskich dziejach Kocioa na Podlasiu.
Mogoby si wydawa, e nie byo ju ratunku dla tej ludnoci znkanej

275

Tame.
Por. J. W. Nowak, wiadkowie Wiary..., s. 28-29.
277
Por. W. Chotkowski, Z mczeskich dziejw Unii. Listy unitw wygnanych do
Orenburskiej guberni, (przedmowa wydawcy), cz. II, Krakw 1891, s. 11-12.
276

- 99 -

przeladowaniami, a mimo tak strasznych tortur w dosownym tego sowa


znaczeniu, nie ulegli, lecz trwali, z nadziej wyznaniowego spokoju278.
Najbardziej upartych byych unitw wywoono w gb kraju lub
na Sybir. W 1875 roku na w. Szczepana wywieziono 275 osb z Podlasia
do Chersoskiej guberni. Byway wypadki, e wygnacy potajemnie
wracali279 do swoich rodzin, lecz po ponownym aresztowaniu wywoono
ich jeszcze dalej, skd wrci ju nie mogli. Rzd nawet dawa im ziemi
i pobudowa domy na zesaniu w tzw. Polakwce, aby wygnacy
zapomnieli o powrocie do ojcowizny280.
W listach znajdziemy bardzo ciekawe informacje dotyczce oporu,
aresztowania i wywzek na Sybir. Na przykad 13 czerwca 1887 roku
aresztowano 20 rodzin proponujc przyjcie prawosawia skoczenie
wszelkich niedogodnoci. Odmowa rodzin jednake spowodowaa ich
natychmiastowe aresztowanie. Wywieziono ich kolej do wsi Buterska
w gminie Iwanowka w powiecie Czelabiskim. Kolonia dla wygnacw
w powiecie Czelabiskim bya nazywana przez moskali Polakwk.
Rozdzielono po przyjedzie i pomieszano kad rodzin.
Jeden z unitw w licie z 22 grudnia 1889 roku opisuje warunki jakie
zesacy zastali po dotarciu na miejsce zsyki: Tak nas przywieli do
Czelaby i dawali nam ziemi, ale my si odkaali od tej ziemi i mwilimy,
e my stracili on i dzieci i majtek z dziadw pradziadw, a tej []
ziemi nie chcemy i nie tylko ziemi, ale i zotych gr. Mczyli nas rnymi
sposobami cay rok i dawali nam kwater i karmowe przez cay rok do

278

Por. J. Frankowski, Wycieczka szlakiem unitw na Podlasiu, Warszawa 1927, s. 25.


Niektrzy po pi razy robili ucieczk. Ja czyniem kilka razy ucieczk do domu
i apany, odprowadzany na powrt, stawiany przed patatych tak unici w listach
nazywali popw schizmatyckich. List XXX, Z mczeskich dziejw Unii. Listy
unitw, cz. II, s. 60-61.
280
Por. W. Chotkowski, Z mczeskich dziejw Unii. Listy unitw wygnanych do
Orenburskiej guberni, (przedmowa wydawcy), cz. I, wyd. 2., Krakw 1893, s. 7.
279

- 100 -

maja i mczyli nas rnymi sposobami, eby nas oszuka, ale my si przy
pomocy Boskiej oszuka nie dali281.
W licie z Syberii dalej unita opisuje z jak determinacj oporni
odmawiali kwater podarowanych przez urzdnikw carskich. Sicie
nam wzili majtek, ale si nam nie dacie. I pokadlimy si na ziemi.
A naczelnik przyjecha i prosi, abymy szli sami, a gdymy nie chcieli,
wtedy kaza policyi pcha nas poniewoli. Ale my si pobrali za szyj,
starzy i modzi leymy. Krzyk i pacz si zerwa wielki, 6 bab zemdlao, a
naczelnik powiedzia: da spokj, i zaraz spisa raport i posa gdzie tam.
A przy nas postawi 40 policyiantw i przykaza wartowa, eby nas do
izby nikt nie puci, a chleba eby nam nikt upiek, bo jak kto upiecze, to
zapaci 15 rubli kary282.
W latach 1887-1888 wywieziono na Syberi kilkaset osb z Podlasia
za opr wobec przyjcia prawosawia. Wrd nich byli czonkowie rodzin
z wczesnego dekanatu wodawskiego, ktre jawnie przeciwstawiay si
prawosawiu.
W pierwszym transporcie wygnacw wywiezionych w 1887 roku,
znajdoway si nastpujce rodziny z dekanatu wodawskiego: z Polubicz
m.in.: rodzina Demiana, s. Teodora Czeczota z dziemi: Szymonem
[oderwanym od ony]; Klemensem; Makarem; Wawrzycem, Katarzyn
i Tekl, ktra zmara w Czelabisku. Rodzina Mikoaja s. Piotra
Szubarczyka z on Magdalen i dziemi: Piotrem, Marcinem [oderwanym
od ony], Dionizym, Maciejem, Anastazj z mem Tadeuszem
Kossowskim i Mari. Rodzina Ambroego s. Piotra Kossowskiego z on
Mariann i dziemi: Baejem z on Ann, Tomaszem [oderwany od
ony], Ann [oderwana od ma] z dziemi: Tomaszem, Ludwikiem
i Mariann. Rodzina Piotra s. Grzegorza Kossowskiego z on Mariann
281
282

List XIX, Z mczeskich dziejw Unii. Listy unitw, cz. I, s. 96-100.


Tame.

- 101 -

i dziemi: Mikoajem, Stefanem i Marcel283. Rodzina Kossowskich


wyjedajc z Polubicz za Ural do Czelabiska zabraa ze sob z domu
obraz Matki Boskiej Czstochowskiej malowany na desce. Przez wszystkie
lata cierpie na Syberii, obraz nie zosta zarekwirowany przez wadze
carskie. Z tym obrazem Tomasz Kossowski z synem wrci do Polubicz
w 1921 roku284.
Dodatkowo zachowa si wzruszajcy opis zesania Demiana, syna
Teodora Czeczota z Polubicz, spisany w 1917 roku. Zachowujc
oryginaln pisowni przywoam go w caoci. W roku 1873 przyjechaa
do mnie policija na czele ze swym naczelnikiem i zabraa mi za to em
niechcia przyjo prawosawie i nie daa mi nawet poegna si z rodzin.
Po tem powiezli mi do Biaej dzie musiaem siedzie w wienzieniu z p
roku. Z Biaej powiezli mi do Kijowa, potem do Charkowa i Mikoajewa
Chersoskiej gub. dzie musiaem y w jednej wsi pd nadzorem policji
w cigu czternastu lat. W roku 1887 mi powiezli nazad do Biaej i tam
znowu posadzili do wizienia. W ten samy czas gdy ja byem
w Chersoskiej gub. umara moja ona Marjanna i zostali si tylko 6 dzieci
z ktrych najstarszy mia 25 lat i policja przymuszaa ich, aby oni i inni
wocianie przechodzili z wiary rzymskokatolickiej do prawosawija,
obiecujc pieniondne nagrode temu kto przyczy si do prawosawija.
Lecz gdy si nikt nie zgosi na to, policyi przypisali, aby aresztowa
i zabra z kadej wioski po kilka rodzin i zesa do Syberyi. Po tem
przyjechaa policja i zabraa wszystk moj rodzin i zawizszy ich do
Biaej wtroncia do wizienia, dzie oni przebyli niedugi czas, poczym ich
powiezli dalej bez Smolensk, dzie oni siedzieli iw wienzieniu ze dwa
283

Por. D. Tarasiuk, Niepokorni, Zarys dziejw parafii p.w. w. Jana Ewangelisty,


s. 45; Z mczeskich dziejw Unii. Listy unitw, cz. I, s. 24-31; J. Urban, Wrd
Unitw na Podlasiu, s. 52.
284
Obecnie obraz Matki Boej, ktry towarzyszy unitom w Czelabisku znajduje si
w kociele parafialnym w Polubiczach. Por. APRP, Kronika Parafii w. Jana
Ewangelisty w Polubiczach, s. 12-13.

- 102 -

tygodni, zatem ich odprawiono do Moskwy wienzienie, dzie ich zakowali


w rczne kajdany po dwoje i zatem ju zakowanych powiezli do Niniego
Nowogrodu dzie ich po rozporzdzeniu wadzy rozkowali i zatem powiezli
dalej wod do Piermi. Z Piermi do Ekaterynburgu, a zatem do
Czelabiskiego powiatu, Orenburgskiej gub. do woci Iwanowskiej i do
wioski Butyrsko. W t wie pszywiezli i mi do swojej rodziny. Tam
niedaleko od Butyrska byli wybudowane dla nas wszystkich wysacw
domy i wadza chciaa abymy w nich mieszkali, lecz my si odrzekli od
tego, dlatego te russka wadza chciaa tym samym sposobem stopniowo
od wiary naszej katolickiej odczy i przyczi do prawosawia. Gdymy
si odrzekli od tego majtku i nie chcielimy i w domy dla nas
wybudowane, wadza russka rozkazaa aby nas si wprowadzi w t domy.
Wtedy nas wszystkich przywizywali i jako bydo pokadli na wozy
i zawizszy w wie dla nas wybudowan powyrzucali bez adnej uwagi od
czego duo zostao zabitych na mier. Lecz nie patrzc na to my jednak
e ostalimy si na swoim i odrzeklimy si powtrnie. Po tem wszystkim
gubernator Orenburgski rozporzdzi si aby wygnali nas na otwarte pole
i aby nie dawai nam nic budowa dla przykrycia od niepogody a take
byo zabronion: aby nam nikt nie sprzedawa, ani dawa upiec sobie
chleba ani innego pokarmu i dlatego powinnimy by w cigu tszech
miesiency gd cierpie moknc pod deszczem i dra od chodu. Po tszech
miesicach takiego ycia, nas znowu zaczeli przymusza, abymy szli y
w te domy. Kiedymy si znowu odrzekli to nas naczeli pdzi do nich
poniewoli jako bydo: bijono nagajkami i kijami. Lecz my znowu
odrzeklimy si od wszystkiego co nam dawano. Po tem wszystkiem
wyjecha gubernator i rozpodzi si aby nas rozesali po jednej rodzinie
do kadej gminny. Mi z familijo naznaczyli do wsi Czysto, Suchoborskiej
gminny dzie ylimy w cigu tszecj lat pod nadzorem poicyi nie ucajonc
swej wiary. Po tszech latach zostaa nam dana wolno y dzie si podoba

- 103 -

i my przejechalimy do jednej wsi niedaleko od Czelabiska dzie i yjemy


do tych czas. W 1904 roku zostaa dana nam wolno wiary i nadzor
policyi zostal zdjenty. Lecz do tych czas my nie wiemy dzie znajdujo si
te pieniondze, ktre wadza russka wzia spszedaw nasz majontek
z licytacyi, dlatego e nam nie wydali oni adnego amanego grosza do
tych czas i gdymy chcieli powruci do kraju to nam powiedzieli i
majontek nasz nie zwruc, dla czego i musielimy y tu do tych czas 285.
Ze wsi Dubica zostaa zesana m.in.: rodzina Macieja Dragana
z siostr Matron i dwoma synami: Karolem [oderwany od ony]
i Jzefem, crkami: Karolin [oderwana od ma] i Mariann286.
Zachoway si informacje zeznania Jzefa Dragana z 1917 roku, ktre
opisuj aresztowanie, a take propozycje przejcia na prawosawie.
Odmwili stanowczo, wic wysano ich na Syberi287.
Ze wsi Zmienne w parafii Parczew dekanatu wodawskiego zostaa
zesana rodzina m.in.: Jana Teleguja z on Helen, crk Katarzyn
i szecioma synami: Ignacym, Teodorem, Andrzejem, Grzegorzem,
Sylwestrem i Mikoajem288.
Z parafii Parczew w gb Rosji zostali wywiezieni jako przywdcy
unitw m.in.: Micha Czyryo, zostawi on i czworo dzieci.
Piwowarczyk, zostawi on i troje dzieci. Andrzej Michaluk, utraci on
w przeladowaniu za wiar. Jzef Michaluk, wywieziony od ony
i dziecka. Piotr ciuba, zostawi on i dwoje dzieci. Andrzej Szwaj,
zostawi on i dwoje dzieci. Jan Terlecki, zostawi on i siedmioro
dzieci. Franciszek Terlecki, utraci on w przeladowaniu za wiar i zosta
wywieziony od piciorga sierot. Jzef Danilkiewicz rwnie. Tomasz
Matejczuk, zostawi on i troje dzieci. Jan Matejczuk, pozostawi on,
285

Por. AGAD, CKO, 106, k. 70-71, Proba Demiana Czeczota.


Z mczeskich dziejw Unii. Listy unitw, cz. I, s. 26.
287
AAN, CKO, 106, k. 91-92, Zeznania Jzefa Dragana, 29 IX 1917.
288
Z mczeskich dziejw Unii. Listy unitw, cz. I, s. 28.
286

- 104 -

star matk i jedno dziecko. Jan Panasiuk, wywieziony od ony i trojga


dzieci i starych rodzicw. Onufry Panasiuk, pozostawi on i szecioro
dzieci. Piotr Panasiuk, zostawi on i picioro dzieci. Grzegorz Bzoma,
pozostawi on i siedmioro dzieci. Mikoaj Daciuk, zostawi on
i siedmioro dzieci. Mikoaj Jaszczuk, zostawi on i picioro dzieci.
Szymon Kosciaczuk, zostawi on i czworo dzieci. Filip Chomiuk,
zostawi on i jedno dziecko. Eliasz Chomiuk, zostawi on i picioro
dzieci. Antoni Telarko, zostawi on i szecioro dzieci289.
Z parafii Wodawa zostali wywiezieni w gb Rosji: Wawrzyniec
Anisiewicz, Maciej Anisiewicz s. starca Wawrzyca, Teodor Pliska,
gospodarz, jako pierwszy pozostawi on i czwrk dzieci, Jakub Kalicki,
zostawi on i dwoje dzieci, Pawe Krawczuk zostawi on i dwoje
dzieci, Wawrzyniec Cyulowicz, pozostawi on i czworo dzieci, Teodor
Koleda, Sylwester Kruciuk. Wszyscy unici zostali przetransportowani za
gry Uralskie w okolice Czelabiska290.
Oporni unici tracc dorobek caego ycia, majtki z dziada
pradziada, powicali si tej wielkiej sprawie caymi rodzinami bronic
skarbu wiary katolickiej. Wszystkie listy jakie byy przysyane do Polski
stanowiy swoiste dowody gorcej wiary i chrzecijaskiego mstwa.
Okropno pooenia wygnacw, powikszona zostaa tym
wyrafinowanym barbarzystwem, e np. na 20 rodzin, wywiezionych
w 1887 roku do Orenburskiej guberni, s 22 maestwa rozerwane, s to
tzw. krakowskie maestwa, ktre przez rzd nie s uznawane. Dziao
si wic w ten sposb, e wywoc z Chersoskiej guberni ojca rodziny,
rwnoczenie zabierano ze Siedleckiej ca jego rodzin: wic on, synw
onatych i crki zamne, ale odrywano ich od on i mw. Take
kobiety z maymi dziemi, ktre miay po p roku byy wywoone.
289
290

Zob. J. Pruszkowski, Martyrologium czyli mczestwo Unii, s. 179-180.


Tame, s. 162.

- 105 -

Zamys takiego procedery by nastpujcy: Aby tsknota zamaa


wygnacw291.
Wierni obrocy wiary, czsto godujc na wygnaniu, oszczdzali na
zakupie ywnoci, by za te pienidze mc sprowadzi z ojczystego kraju
literatur ku pokrzepieniu serc: ksieczki do naboestwa, piewniki,
koronki, szkaplerze i obrazki. Policja carska odbieraa im dewocjonalia
i rekwirowaa ksiki religijne.
Unici zostali porozrzucani na wygnaniu po wioskach, w ktrych
znajdoway si prawosawne cerkwie. Wadze carskie chciay w ten sposb
zmusi ich do uczszczania do nich. Oporni swoj postaw zaskakiwali
popw, ktrzy obiecywali im chleb za przychodzenie do cerkwi. Jednak
unici pozostawali nieugici, dobrowolnie rezygnujc z poprawy swego
losu. Nawet ruski pop przychodzi i mwi nam, ebymy chodzili do
cerkwi, toby nam dawa za kady raz po buce chleba; a my na to: my
tysicw nie aowali, a do cerkwi nie podali, a ty nas zachcasz, jak
mae dzieci obwarzankiem?292
W 1888 roku wywieziono 20 wygnacw z guberni Chersoskiej
do Orenburskiej, ale transport ten szed w dwie strony. Mniejsz cz i ich
rodziny przesiedlono w kt, ktry tworz granice Orenburskiej, Permskiej
i Tobolskiej guberni tak, e najblisze miasto i poczta jest oddalone o 200
wiorst293 drogi.
Ze wsi Jamy z dekanatu wodawskiego zesano na Sybir: Jana
Abramiuka. Zosta on wygnany z domu w 1875 roku, a w 1888 roku
wywieziona zostaa jego ona Katarzyna wraz z synem Piotrem i crk
Juliann wywiezion z dzieckiem Mariann294.

291

W. Chotkowski, Z mczeskich dziejw Unii. Listy unitw, cz. II, s. 12-14.


List XIII, Z mczeskich dziejw Unii. Listy unitw, cz. I, s. 71-73.
293
Wiorsta - jest to jednostka miary dugoci, ktra bya uywana w dawnej Rosji.
Jedna wiorsta odpowiada 1066,8 m.
294
Z mczeskich dziejw Unii. Listy unitw, cz. I, s. 31.
292

- 106 -

Ze wsi Polubicze by to m.in.: Piotr Kossowski, ktry znajdowa si


na wygnaniu z on Mariann i dwoma synami: Mikoajem, Stefanem
i crk Marcel295.
Z Tymienicy w powiecie wodawskim by to m.in.: Bazyli
yskowski. Przey 13 lat na wygnaniu w Chersoskiej guberni. Za nim
wywieziono na wygnanie w 1888 roku: on Emili, syna Jana z on
Salome i crk Ann, ktra umara rok po wywiezieniu. Drugi syn Stefan
zosta wywieziony z synem Bazylim, natomiast on Aleksandr
zatrzymano w kraju. Trzeci syn Teodor zosta rwnie oderwany od swojej
ony Anny, ktra zosta w kraju z synem Janem. Crk Bazylego
Dominik wywieziono z dwojgiem dzieci Janem i Mariann, podczas gdy
ma zatrzymano w kraju. Dominika umara na wygnaniu i zostawia
opuszczone sieroty. Drug crk Bazylego Mariann wywieziono
z creczk, lecz ma jej i synka zatrzymano w kraju296.
Ze wsi Laski w dekanacie wodawskim by to m.in.: Jan Panasiuk,
ktry zosta wywieziony w 1875 roku. Natomiast w 1888 roku wywieziono
do Orenburskiej guberni jego brata Andrzeja wraz z on Katarzyna;
jeszcze on Jana Jzef, jego syna Andrzeja i dwie crki: Eufrozyn
i Katarzyn297.
Wspomniane rodziny to tylko czstka z pozostaych wygnacw
wywiezionych na Sybir. Tak wielka ilo rozbitych rodzin w imi obrony
wiary katolickiej wiadczy o heroicznej postawie unitw podlaskich.
Przeladowcy dali od nich na og tylko tego, by formalnie przyjli
prawosawie i uczestniczyli w yciu liturgicznym cerkwi. Unici mogli
pozornie wyrzec si Unii i przysta na dania wadz carskich. Woleli
jednak konsekwentnie odmawia przejcia na prawosawie i trwa
w jednoci z Kocioem rzymskim. Zostawili majtki, przyjmowali tortury
295

Tame, s. 33.
Tame, s. 33.
297
Tame, s. 34.
296

- 107 -

z rk przeladowcw, pacili mandaty, niektrzy oddali swoje ycie za


wiar.
Z listw unitw, ktre napyway do ojczyzny wyania si wielka
pobono tych prostych ludzi. Mona j porwna do pobonoci
wyznawcw w mczeskich pierwszych wiekach chrzecijastwa. Jeden
z wygnacw pisze: Bogu niech bd dziki nieskoczone, e nas raczy
tem maem przeladowaniem nawiedzi, bo gdyby nie to przeladowanie,
do mierci nie wiedziabym, jak czci Boga, take i bliniego [].
A przeladowanie kadego wzmacnia, bo czem wicej cierpi czowiek, tem
twardszy si staje; a jeeli nieprzyjaciel przypomina, to nie zapomni
czowiek nigdy, co cierpi298.
W innym licie unita opisuje swj wielki smutek, spowodowany
brakiem moliwoci przyjmowania sakramentw witych i speniania
praktyk religijnych. Jeli chodzi o chrzest to dzieci nieochrzczonych jest
tutaj okoo dziesiciu, co maj ju po 10 i 15 lat, bo tu ksia boj si
ochrzci299.
Mogo by si wydawa niezrozumiaym to, e oporni nie chcieli
przyj ziemi wyznaczonej im w Polakwce. Uwaali jednak, e gdyby
przyjli t ziemi wwczas musieliby si zgodzi na osiedlenie si stae,
w ten sposb zrzekajc si prawa do swej ziemi na Podlasiu. Nie chcieli
obcej ziemi, bronic si przed pozostaniem na zawsze na Syberii. Rzd
w Petersburgu nie spodziewa si takiego oporu byych unitw w imi
wiary katolickiej.
Pewien unita w licie z Syberii opisywa cierpienia, jakich
dowiadcza lud unicki. Cikie przeladowanie cierpi nard polski. Bili,
rabowali ludzi bez litoci, kocioy Paskie porujnowali, a swoich bonic
wiele pobudowali, wszystko na to, eby wiar wytpi. Dalej opisuje
298
299

List XXXV, Z mczeskich dziejw Unii. Listy unitw, cz. II, s. 82-85.
List XXXIII, Z mczeskich dziejw Unii. Listy unitw, cz. II, s. 66-67.

- 108 -

warunki w jakich przyszo im y na co dzie. Zim dali kwater, a latem


kazali nas wygna do chlewa mieszka. Tacy to tu chrzecijanie, e nas do
bydlt przyrwnuj i jeszcze nas swoj wiar odszczepiesk czstuj300.
W przekonaniu rzdu carskiego lud unicki to stado baranw, ktre w razie
potrzeby z jednej obory atwo przepdzi do drugiej i stado przyzwyczai
si prdko, byleby miao swoj pasz i wygodn obor301.
Unici podlascy zdumiewaj swym oddaniem Kocioowi. Ci, ktrzy
przetrwali krwawe przeladowanie nie wyparli si wiary. Tylko niewielu
z nich, wyczerpani psychicznie i fizycznie poddao si. Jeden unita
wspomnia, e gdy przyjecha na Syberi by przekonany, e nawet roku tu
nie przeyje. A tu mija trzeci rok, a oni trwaj, oddani, wierni, unici.
Tylko zima i gd, te klski im ycie utrudniaj do granic moliwoci.
Jeden unita opowiada jak ludzie musz je som i traw, zamiast chleba.
Som miel, mieszaj z gorczyc i z tego chleb piek, bo mwi, e
przynajmniej soma chlebem pachnie. Inni jedz chleb na p z ziemi
i duo narodu choruje, poniewa rne zielska i nasienia miel na chleb,
robi tak, aby z godu nie umrze302.
Unici Podlascy mnie bronili i wyznawali wiar swoich ojcw. Ich
opr wobec prawosawia zrodzi si z przekonania, e ich moralnym
obowizkiem jest wytrwa w jednoci z Ojcem w. Cierpieli okrutne
przeladowania w swoich domach, w swoich wioskach i na Syberii.
Mnie bronili swoich wity, strzegc je w dzie i w nocy. Unici wasn
krwi dali wiadectwo o wiernoci Chrystusowi i Kocioowi. Wzili na
swoje ramiona krzy mczestwa i powicenia naladujc tym samym
Drog Krzyow Jezusa Chrystusa.

300

List XLI, Z mczeskich dziejw Unii. Listy unitw, cz. II, s. 103-108.
J. Pruszkowski, Martyrologium czyli mczestwo Unii, s. 49.
302
Por. W. Chotkowski, Z mczeskich dziejw Unii. Listy unitw wygnanych do
Orenburskiej guberni, (przedmowa wydawcy), cz. III, Krakw 1892, s. 11.
301

- 109 -

O przeladowaniu unitw usyszaa nie tylko Polska, ale take


Europa. wiadczy o tym chociaby tzw. Medal Unicki303, ktry zosta
ufundowany przez koo Emigracji Polskiej w Paryu. Medal z brzu zosta
wykonany

1874

roku

prawdopodobnie

inicjatywy

Jzefa

Barwiskiego, przez paryskiego medaliera Paulina Ernesta Tasseta wg


projektu Cypriana Kamila Norwida. Ten wyjtkowy medal by wyrazem
hodu unitom podlaskim pomordowanym i represjonowanym przez carskie
wadze304. Na tym medalu wymieniono trzy miejscowoci: Polubicze
Drelw Pratulin. Byy one symbolem wielkoci przeladowania na
Podlasiu.

Na

pierwszym

miejscu

znajduje

si

wie

Polubicze,

prawdopodobnie dlatego, e tutaj rozpoczy si krwawe przeladowania


ludu unickiego.
Ks. Feliks Czeczott odnotowa w kronice rodzinnej, e kiedy
pozna starsz pani Szybisk, ktra swoje dziecistwo spdzia
w Polubiczach, we dworze. Twierdzia, e tam w Polubiczach przed
kocioem rozegraa si walka, w ktrej zgino kilku ludzi za wiar, z rk
Kozakw. Zapisa take w kronice, e musiao tam co by, bo inaczej
nie umieciliby na medalu na pierwszym miejscu pomordowanych braci

303

Medal wykonany by z brzu, mia rednic 64 mm. Na jego awersie znajduje si


krzy na mogile z koron cierniow, gazk palmow i tarcz dawnej
Rzeczypospolitej, w dolnej czci medalu jest umieszczona dat 1874. Natomiast wok
znajduje si napis otokowy: BRACIOM RUSINOM POMORDOWANYM PRZEZ
CARAT MOSKIEWSKI. ZA WIERNO DLA KOCIOA I POLSKI. Rewers
medalu przedstawia ksig mczestwa pod gwiazd na ktrej jest umieszczony napis:
Martyrologia Polska a take nazwiska i imiona wocian: Andrzejuk Jan, Bazyluk
Wincenty, Bocian Teodor, Bojko Konstanty, Bojko ukasz, Charytoniuk Trochim,
Charytoniuk Andrzej, Franczuk Micha, Hawryluk Maksym, Hryciuk Nicety,
Karmaszuk Daniel, Kiryluk Filip, ukaszuk Konstanty, Osypiuk Bartomiej, Pawluk
Szymon, Romaniuk Jan, Tomaszuk Onufry. Poniej otwartej ksigi z nazwiskami
pomordowanych za wiar umieszczono dwie gazki palmowe, a take otokowy napis:
WOJEWDZTWO PODLASKIE I LUBELSKIE. POLUBICZE DRELW
PRATULIN. Por. D. Tarasiuk, Niepokorni, Zarys dziejw parafii p.w. w. Jana
Ewangelisty, s. 37.
304
Por. Tame.

- 110 -

w Polubiczach305. Na potwierdzenie przypuszczenia warto podkreli to, co


napisaa

Gazeta

Toruska

1874

roku

i,

Rzezie

naszego

nieszczliwego ludu unickiego rozpoczy si w Polubiczach w powiecie


wodawskim306.
Medal Unicki wybito najpierw w Paryu, a pniej drugi raz we
Lwowie. Ta edycja prawie w caoci zostaa skonfiskowana przez wadze
austriackie. Cz nakadu medali w pniejszym czasie zostaa znaleziona
w rzece Bug. Medal by przeznaczony do rozdawania jako pamitka wrd
unitw w Galicji, a take opornym na terenie diecezji chemskiej307.
Unita Micha Szubarczyk z Polubicz, gdy wrci z Syberii do Polski,
zosta odznaczony w 1927 roku przez papiea Piusa XI krzyem Pro
Ecclesia et Pontifice za Koci i Papiea308. Take zosta on
odznaczony w 1928 roku Srebrnym Krzyem Zasugi w Kodniu przez
Prezydenta Rzeczypospolitej Polski za obron polskoci i wytrwao309.
Za zasugi w obronie wiary rwnie Pawe Melanowicz z Marylina zosta
odznaczony przez papiea Piusa XI krzyem Pro Ecclesia et Pontifice
w 1927 roku. By on jednym z organizatorw ruchu oporu unitw
w okolicach Wisznic.

3.2. Cierpienia jako wiadectwo wiernoci Chrystusowi

305

APRP, Kronika rodzinna ks. Feliksa Czeczotta.


Ziemie polskie, [w:] Gazeta Toruska, 1874, R. 8, nr 58, s. 2.
307
Por. N.N. Liwczak, Likwidacja Unii w Krlestwie Polskim w wietle pamitnikw
Nikoaja Nikoajewicza Liwczaka, [w:] Zanim wrcia Polska, s. 226.
308
Krzy Pro Ecclesia et Pontifice za Koci i Papiea, zosta ustanowiony przez
papiea Leona XIII w 1888 roku. Jest to najwysze odznaczenie przyznawane przez
Koci katolicki osobom wieckim. Papie przyznaje ten krzy jako dowd uznania za
zasugi w obronie wiary, za postaw moraln i prac na rzecz dobra wsplnego. Por.
D. Tarasiuk, Wisznice dzieje miasteczka, s. 133.
309
APRP, Kronika Parafii w. Jana Ewangelisty, s. 13-14.
306

- 111 -

Oporni wiernie realizowali sowa Jezusa Chrystusa: Jeli kto chce


pj za Mn, niech si zaprze samego siebie, niech wemie krzy swj
i niech Mnie naladuje (Mt 16, 24). Unici podlascy dotknici zostali
okrutnym przeladowaniem za to, e nie chcieli przyj narzucanego im
prawosawia przez rzd carski. Ten ucisk trwa nie dnie lub tygodnie, ale
cign si latami. Takich miesicy nie byo wiele na wiecie, jakie
przeyo Podlasie pisze ks. Bojarski. Zbrodnie przenosiy si z miejsca na
miejsce, razem z wojskiem310.
Wszystkie wydarzenia, ktre miay miejsce na Podlasiu w latach
siedemdziesitych XIX wieku, mona nazwa wojn, jak wadze carskie
wyday ludnoci unickiej. Bya to wojna o organy, wojna z chopami,
wojna o wolno wyznaniow, a jej ofiarami pado ponad 100 zabitych,
kilkuset rannych, od 1000 do 2000 aresztowanych i zesanych311.
Ks. Bojarski opisuje dokadnie wydarzenia, ktre miay miejsce na
Podlasiu. Byy to dramaty, ktre swoj okropnoci, przechodz wszelkie
wyobraenia. Kiedy w Anglii wiartowano kapanw katolickich za
odprawianie mszy [], ciemiono najokropniej, ale takiego pastwienia
si nad bezbronnymi, takich nikczemnoci, krzywd, zniewag i okruciestw
woajcych o pomst do Boga, jakie popenia Moskwa na potulnym
i bezbronnym ludzie unickim, bodaj czy wskae drugi podobny przykad
historya312. Gdyby ludzie nie byli naocznymi wiadkami tych zbrodni,
inni nie uwierzyliby chyba, e czowiek czowiekowi moe zgotowa taki
los, aby przymusi do dobrowolnego przyjcia prawosawia.

310

J. Bojarski, Czasy Nerona w XIX wieku pod rzdem moskiewskim, s. 150.


Por. G. Welik, Formy represji stosowane wobec unitw na Podlasiu, [w:]
J. Skowronek, U. Maksymiuk (red.), Martyrologia Unitw Podlaskich w wietle
najnowszych bada naukowych. Unici Podlascy, t. I, Siedlce 1996, s. 103-104.
312
J. Bojarski, Czasy Nerona w XIX wieku pod rzdem moskiewskim, s. 178.
311

- 112 -

Starsi wielokrotnie mwili, e dla wiary Chrystusa cierpie


potrzeba, bo on wicej cierpia dla nas, a jest sam Bogiem 313. Te sowa
podtrzymyway ich na duchu. Kazano im bowiem chodzi do cerkwi, gdzie
odprawiano obce ich duchowi naboestwa, kazano im take nosi dzieci
do chrztu do ksiy sucych rzdowi carskiemu za ruble; kazano si
zalubia za porednictwem tyche schizmatykw, a lud nie chcia. Za
odmow przyjcia prawosawia oporni pacili wielk cen. Znosili
straszne tortury, wizienia, mandaty doprowadzajce do ruiny314, bicie
nahajkami, nawet mier mczesk z rk Rosjan.
Urzdnicy carscy za namawiali, aby unici dobrowolnie przyjli
religi cara. Potem stosowano groby i cigano drakoskie kontrybucje.
A, gdy to nie przynosio oczekiwanych rezultatw, wiziono opornych
lub zsyano ich na Sybir. Wreszcie uciekano si do broni palnej
i morderstw315.
Ks. Bojarski pisze, e najokropniejszym rodkiem

przy tylu

wybrykach tyranii i okruciestwa, nad tym biednym ludem, byo


osamotnienie, jakiego uywano dla moralnego osabienia i odjcia mu
wszelkiej odwagi. Polegao ono na tem, e wojsko otoczywszy ca wie
aby nikogo nie wpuci, ani nie wypuci, zajwszy kady dom kilkoma,
czasem

i dziesicioma i wicej onierzami, nie dozwolio adnemu

widzie si, zej si i mwi z mieszkacami ssiedniego domu,


i kademu po koleji mawiali, e ju caa wie podpisaa si na schizm:
sam jeden ani si oprzesz, ani nie masz potrzeby na prno si naraa.
Zapewnienia te stwierdzali moskiewskimi przysigami, nie porzucajc
zwykych katowa, ktre tak si odbyway, e po koleji kadego bito a do

313

Tame, s. 151.
J. Pruszkowski podaje, e unici musieli paci mandaty od 1 rubla od osoby nawet do
zawrotnej jak na tamte czasy sumy 650 rubli na kadego gospodarza tak np. zdarzyo
si we Wodawie.
315
Por. K. Matwiejuk, Bogosawieni Mczennicy Podlascy, Siedlce 1997, s. 27.
314

- 113 -

omdlenia. W ten sposb praktykowa si dobrowolny powrt unitw do


prawosawia!316.
Pierwsze przeladowanie przyszo na Podlasie w 1867 roku kiedy to
wadze

rosyjskie

skasoway

diecezj

podlask.

Rozpoczo

si

oczyszczanie obrzdw z aciskich naleciaoci. Oporni w wielu


parafiach nie chcieli do tego dopuci, by wprowadzono liturgi
prawosawn w cerkwiach unickich. Pojawi si

zdecydowany opr

w wielu podlaskich parafiach i pierwsza fala represji. Nastpoway


aresztowania, kary pienine, postoje wojska Represji wobec opornych
dokonywano w sposb systematyczny i zorganizowany. Mona je podzieli
na typowe, takie, ktre stosowano wszdzie oraz represje wyjtkowo
wyrafinowane, wynikajce czstokro z fantazji dowodzcego 317. Jednak
to byo tylko preludium do tego, co miao nastpi kilka lat pniej.
Na terenie caej diecezji chemskiej rozgorzaa krwawa akcja
przeladowcza. Wydarzenia, jakie miay miejsce w poszczeglnych
parafiach, byy do siebie bardzo podobne; zmuszano unitw do
podporzdkowania si rozkazom, ktre ze strony ludu przyjmowane byy
z oporem. Sankcje stosowane przez przeladowcw take byy zblione we
wszystkich parafiach; zmuszano wiernych do wprowadzenia nowizn
prawosawnych. Lud unicki opiera si tym daniom, wyraajc sw
niezomn wol pozostania katolikami, prosili wielokrotnie duchownych
prawosawnych o tolerancj ich przekona wyznaniowych. Oporni
zamykali

cerkwie

nie

wpuszczajc

tym

samym

prorzdowych

duchownych, a take schizmatyckich wizytatorw kocielnych318.


Wadze rosyjskie prboway na kadym kroku przekonywa lud
o susznoci innowacji prawosawnych w cerkwiach unickich, obiecyway
polepszenie warunkw bytowych, lecz gdy to wszystko nie odnosio
316

J. Bojarski, Czasy Nerona w XIX wieku pod rzdem moskiewskim, s. 152.


Por. G. Welik, Formy represji stosowane wobec unitw, s. 105-106.
318
Por. F. Dudka, Unia na Podlasiu, [w:] WDP (1989), nr 1-2- 3, s. 49.
317

- 114 -

rezultatw, wwczas nkano wioski kontrybucjami, take katowano ludzi


psychicznie i fizycznie319. Ta swoista wojna wyznaniowa bya wprost nie
do zniesienia. Uciemiona ludno z kadym dniem dowiadczaa coraz to
nowych cierpie i szataskich wrcz pomysw przeladowcw, ktre
miay wprost zachci unitw do przyjcia prawosawnego obrzdku.
Warto w tym miejscu wspomnie o unitach z okolicznych
dekanatw, ktrzy mnie stanli do obrony wiary swoich ojcw.
W styczniu 1874 roku rozegray si jeszcze inne wielkie tragedie w obronie
wiary unitw na Podlasiu: w Drelowie w dekanacie radzyskim
i w Pratulinie w dekanacie konstantynowskim.
Unicka parafia Drelw ju w 1866 roku za piewanie raca
i koronek pacia wysokie kary. Cierpieli nie tylko ludzie, ale i zwierzta
hodowlane, zakazywano chudob wypdza na pastwiska przez tydzie.
Jednake te represje nie zamay wiary pobonych unitw. Drelowscy
parafianie bardzo przeywali zakaz piewania w ich cerkwi, usunicie
organw i innych sprztw liturgicznych. Kiedy 13 stycznia zauwayli
w swojej cerkwi, e nowy duchowny odprawia naboestwo po
prawosawnemu, prosili go usilnie, aby odprawia po dawnemu.
W odpowiedzi usyszeli od prawosawnego duchownego, e on jest tu po
to, aby wypenia polecenia carskiego rzdu. Wierni nie mogli duej tego
znie. Usunli go ze wityni, zamykajc cerkiew. W niedugim czasie, bo
17 stycznia przybyo do Drelowa wojsko, aby z powrotem zainstalowa
duchownego, a unitw zmusi niejako do posuszestwa. Unici owego dnia
zebrawszy si przed swoj cerkwi, protestowali, zagrodzili wejcie do
wityni, a piewem pobonych pieni zachcali do wiernoci Chrystusowi.
W celu pacyfikacji zgromadzenia wkroczyo wojsko, ktre tratowao
klczcych unitw. Wizano mczyzn powrozami. Katowanie wiernych
wywoao wielki pacz wrd ludu. Kobiety bagay, aby kozacy uwolnili
319

Tame, s. 49.

- 115 -

ich mw. Wojsko zaczo strzela. Mczennicy umierali ze piewem na


ustach. Inni mwili: Tu nasz dom, tu nasza wita ziemia, tu nasza krew,
tu niech bdzie nasz jeden grb. Zostao zabitych 13 unitw: Jan
Kociuszek, Teodor Kociuszek, Pawe Kozaka, Wincenty Bazyluk,
Teodor Bocian, Szymon Pawluk, Andrzej Charytoniuk, Trochim
Charytoniuk, Jan Romaniuk, Onufry Tomaszuk, Andrzej Kupik, Jan Kupik,
Jan Luciuk. Ponad dwustu parafian zostao rannych. Miejsce pochwku
unitw z Drelowa nie jest dokadnie znane, ale pami ich bohaterskiej
obrony wiary jest cigle ywa320.
Okolicznoci pacyfikacji w Pratulinie byy bardzo podobne do
Drelowskiej. Parafia pacia wysokie kontrybucje za nierespektowanie
zarzdze wadz. Unici zamknli wityni. Dnia 24 stycznia 1874 roku
przybyo wojsko. Uzbrojeni onierze stanli naprzeciw bezbronnego ludu,
ktry licznie zgromadzi si przed kocioem, aby broni wiar przed
schizm. Wojsko rozerwao najpierw drewniany parkan, ktry otacza
wityni. Pady strzay, mczennicy ze piewem: wity Boe i Kto si
w opiek oddali ycie za wiar. Ciko rannych byo ponad 180 osb.
Pomordowanych zamierzano pochowa koo kocioa, lecz nie zgodzia si
na to policja. Lece ciaa na miejscu mczestwa pokazywano spdzanym
przez wojsko unitom z okolicznych miejscowoci. Zastraszano ich, e jeli
nie usuchaj cara, to spotka ich to samo. Po tym ciaa mczennikw
zakopano w pobliskim lesie. Koci katolicki uczci ofiar unitw
podlaskich poprzez beatyfikacj Wincentego Lewoniuka i XII Towarzyszy
Mczennikw z Pratulina, ktrej dokona Jan Pawe II 6 padziernika 1996
roku. Oto nazwiska bogosawionych Mczennikw Podlaskich, ktrzy
oddali ycie za wiar i w obronie jednoci Kocioa: Wincenty Lewoniuk,
Daniel Karmasz, ukasz Bojko, Onufry Wasyluk, Filip Geryluk, Konstanty

320

K. Matwiejuk, O beatyfikacj Sug Boych, s. 14-16.

- 116 -

Bojko, Anicet Hryciuk, Ignacy Fraczuk, Konstanty ukaszuk, Bartomiej


Osypiuk, Jan Andrzejuk, Maksym Hawryluk, Micha Wawrzyszczuk321.
Papie Pius XII w encyklice Orientales omnes Ecclesias z 23
grudnia 1945 roku napisa: Wieniacy pratuliscy, gdy przybyo wojsko,
aby zaj wityni i przekaza schizmatykom, nie odpowiedzieli si na
si, ale ustawili si w ywy mur; jedni ugodzeniu kulami, przelali krew za
Chrystusa, drugich poraniono i okrutnie skatowano, innych wreszcie
wtrcono na wiele lat do wizienia lub wywieziono na mron Syberi
[]. Owe ohydne zbrodnie wspominamy to z blem dokonyway si
nie w jednym tylko miejscu, lecz w wielu miastach, osiedlach i wioskach.
Kiedy za witynie katolickie przekazano schizmatykom, a kapanw
wyrzucano z ich parafii, pozostawiajc bez opieki powierzon im
owczarni, wtedy wszystkich wiernych Kocioowi Chrystusowemu, bez
pytania o zgod, przepisywano na prawosawie322.
Ks. Bojarski opowiada jak jesieni 1874 roku rozpoczy si straszne
rozboje. onierze carscy oprcz cigania kontrybucji z poszczeglnych
wiosek zastosowali okrutne kary cielesne. Bito niemiosiernie, tak okrutnie
e ciao odpadao od koci. Wszyscy byli bici rzgami, kijami, nahajkami.
Wedug moskali kady by winny, bez rnicy czy by to stary czy mody,
kobieta czy dziecko. Moskale mogli bi i bestialsko zabi a wszystko
w imi schizmy i cara, ktry sta na jej czele. Straszne rzeczy dziay si we
wszystkich wioskach na Podlasiu, a myl wzdryga si, a piro wypada
z rki323. W taki sposb nawracano unitw na prawosawie dajc
podpisania samego aktu jego przyjcia. Opornych unitw zmikczano
chociaby w taki sposb, e zmuszano ich do odgarniania niegu goymi
rkami, przetrzymywano przez wiele godzin na mrozie, zabijano bydo,
karano chost, groono zgwaceniem niewiast. Moskale zastosowali
321

Tame, s. 19-20.
Por. F. Paluszkiewicz, W cieniu Hermesa, s. 25-26.
323
J. Bojarski, Czasy Nerona w XIX wieku pod rzdem moskiewskim, s. 169.
322

- 117 -

jeszcze wiele innych wyrafinowanych tortur na ludzie unickim. Nkano


parafie unickie i cae wsie ogromnymi kontrybucjami oraz dugotrwaym
stacjonowaniem wojska, co doprowadzao poszczeglne wsie do ruiny. Na
przykad w Horodyszczach wojsko carskie przebywao ponad 4 miesice
ograbiajc doszcztnie wiosk ze wszystkich zapasw ywnociowych324.
Kwaterunek wojska dla mieszkacw by czym przeraajcym i najlepiej
opisuj to wiadectwa ludzi, ktrzy tego dowiadczyli. Helena Filipczuk,
unitka ze wsi Prchenki tak wspominaa ten czas: Trzeba byo kozakw
i konie ywi. Co tydzie chodzi dyurny i wybiera od gospodarzy dla
kozakw: 22 ft. chleba, 2ft. soniny, krup, grochu i kaszy po kwarcie,
a jeszcze rnli woy, a gdzie nie byo wou, to krowy brali i drzewo. Tak
gospodarzy ten postj wyniszczy, e potem musieli jedzi i prosi po
szlachcie, by cho czym mieli pole zasia, i to najbogatsi gospodarze.
Dawano im chtnie! []325.
Natomiast w powiecie wodawskim, w Parczewie, Ostrowie,
Wisznicach, Horodyszczu, wojsko kwaterowao i bio mieszkacw.
W Polubiczach bardzo dugi czas trzymano niemao wojska, ktre
wocianie byli zobowizani ywi. Bezwstydne odactwo dopuszczao si
grabiey gospodarstw i bardzo powanych naduy. Brutalni onierze
wypdzali gospodarzy ze swoich domw twierdzc, e im wszystko wolno,
zostawiali sobie w chatach mode kobiety dopuszczajc si licznych
gwatw326.
Wocianie z Polubicz podczas walki w obronie swojej cerkwi, nie
chcieli doprowadzi do zajcia jej przez wojsko carskie, ponieli straty: by
jeden zabity bagnetem przez rosyjskich onierzy, wielu zostao ciko
324

Por. B. Korzeniewski, Kwestia wyodrbnienia guberni chemskiej, a problem


unicki, s. 88.
325
Por. H. Filipczuk, Wspomnienia [w:] Zanim wrcia Polska. Martyrologium ludnoci
unickiej na Podlasiu w latach 1866-1905 w wietle wspomnie, opr. T. Krawczak,
Warszawa 1994, s. 30.
326
Por. tame, s. 171.

- 118 -

rannych i pokaleczonych. Kar za opr, by dugotrway kwaterunek wojsk,


ktry doprowadzi w konsekwencji do wyniszczenia psychicznego
i materialnego parafian327.
Kolejny przykad bestialskich przeladowa mia miejsce w grudniu
1874 roku we wsi Jamy, parafii Ostrw w dekanacie wodawskim.
Naczelnik wojska zebra chopw na polu i kadego pyta: Czy ty Rusin,
czy Polak? gdy usysza od kadego odpowied Polak, na polskiej ziemi
urodzony. Rozkaza naczelnik kozakom rozebra z odzienia unitw i ka
na niegu i bi na dwie nahajki [] aby rk nie aowali; po
kilkudziesiciu razach bra kozak bitego za wosy i podnosi gow,
a Goowiski [naczelnik] powtarza zapytanie i na tak sam odpowied
podobny dawa rozkaz. Taki proces dyalogu powtarza si do 200 uderze.
W miar opadania i wyrywania kawakw ciaa, reguloway si nahajki na
miejsca zdrowe, nieraz pod ebra: w razach omdlenia ofiary przywracano
j do ycia niegiem. Po wymierzeniu 200 nahajek odcigano ofiar na bok
i brano si do drugich []328. W tym czasie w Ostrowie i w okolicznych
wioskach rozkwaterowao si 300 kozakw, cztery roty piechoty.
W Ostrowie miaa miejsce podobna historia co w Jamach. Naczelnik
zwoa unitw straszc ich kozakami, mwi nad waszymi karkami stoj
kozacy gotowi krew wasz wytoczy. Unici jednogonie odrzekli: ona
bdzie nasz modlitw i pokut za nasze grzechy, my lud rzymskokatolicki i polski lud. Naczelnik Goowiski rozkaza aby 100 kozakw
i dwie roty piechoty pilnoway unitw, aby nie uciekli, natomiast 200
kozakw rozkadao na ziemi i katowao wyznawcw witej wiary. Unici
pokazali przykad heroizmu odpowiadajc na tak okrutne cierpienia za
wiar sowami: ju jutra nie doyjemy [], a jeeli jeszcze y bdziemy,

327
328

Por. T. Krawczak, Likwidacja Unii, s. 50-51.


J. Bojarski, Czasy Nerona w XIX wieku pod rzdem moskiewskim, s. 172.

- 119 -

to atwo zamiesz to ycie [naczelniku], ale wiary naszej nie


przeamiesz329.
Publiczne chosty, regularne batoenie wszystkich mieszkacw,
ktrzy nie chcieli przej na prawosawie miao miejsce w 42 parafiach na
Podlasiu.

Ci,

oprawcy

ludu

unickiego,

stosowali

zazwyczaj

w okupowanych wioskach stae tzw. taryfy nahajkowania. Mczyni od


100 do 200 nahajek dziennie, a zdarzao si i nawet wicej np.
w Rozwadwce - 500 nahajek. Modzie i kobiety traktowano troch
agodniej. Otrzymyway od 50 do 150 nahajek dziennie330.
Opr unitw carskie wadze amay take innymi metodami
niszczcymi psychicznie obrocw wiary. Byo to czstokro zmuszanie
do bezsensownych prac. Du fantazj popisa si w tym naczelnik powiatu
wodawskiego pp. Tur. Rozkaza on parafianom z Horodyszcza w cigu
jednej nocy wykopa w zamarznitej ziemi gbok studni. Jak pisze ks.
Pruszkowski, unici mieli j skoczy przed rankiem tak, eby mogli
poda jemu i popowi czystej wody ze studni do umycia. Jak niewolnicy
w Egipcie, przy wietle ogniska, parafianie wzili si do roboty, studni
wykopali, ocembrowali j balami, oczycili wod i picym jeszcze
tyranom postawili j przed kiem331.
Takich bezsensownych prac zlecanych opornym unitom byo wiele.
Tylko po to, aby zniechci biedny lud. W Horodyszczu naczelnik rozkaza
unitom zbiera zamarznite boto opatami z drg i gocicw. Bywao, e
unici zgarniali goymi rkami nieg z drg do roww332.
Inn form cierpie wyniszczajcych psychicznie unitw, stanowi
zakaz

prowadzenia

jakichkolwiek

prac

polowych.

Plony

ulegay

zniszczeniu. Pola leay odogiem. Dodatkowo wielkim barbarzystwem ze


329

J. Pruszkowski, Martyrologium czyli mczestwo Unii, s. 167-168.


Por. G. Welik, Formy represji stosowane wobec unitw, s. 108.
331
J. Pruszkowski, Martyrologium czyli mczestwo Unii, s. 163.
332
Tame.
330

- 120 -

strony naczelnika by jeszcze nowszy sposb drczenia unitw.


W Polubiczach jak relacjonuje ks. Pruszkowski, naczelnik Tur rozkaza
spdzi do jednego ogrodzenia wszystek inwentarz wociaski, bydo,
winie i owce, unitw za kaza zapdzi do najbliszych chaup. Zimno
byo ogromnie. Inwentarz ten kaza trzyma o godzie przez trzy dni
i wtedy pyta unitw przeraonych ustawicznym rykiem biednych zwierzt,
czy przyjm prawosawie, bo inaczej w ich oczach zatraci wszystko
stworzenie mierci godow. Ten przejmujcy ryk wygodniaych
zwierzt by tak straszny, e ludzie pakali z przeraenia nad tym
bestialskim zncaniem si nad ich inwentarzem. Gdy ta kara nie zdoaa
przekona unitw, wwczas godzenie zwierzt zamieniono na plag bicia
unitw333. Zncanie si nad zwierztami domowymi zdarzay si take
w innych parafiach dekanatu wodawskiego, chociaby w Ucimowie.
Zofia

Bukowiecka

podsumowujc

te

wszystkie

wydarzenia

porwnaa je do bajki o zoliwej czarownicy, ktra nkaa ludzi


piekielnymi wymysami. Relacje o okrutnych przeladowaniach na trwae
zapisay si w wiadomo mieszkacw Podlasia334. Wspczenie wnuki
i prawnuki unitw z pacyfikowanych wiosek pamitaj o drczeniu, biciu
ich przodkw. wiadczy to o ogromnie cierpienia, jakie dotkno
mczennikw podlaskich. Bito ich i katowano bez miosierdzia w parafii
Orchwek, Sobibr i Zberee.
Zncanie si psychiczne i fizyczne nad unitami, kary pienine, ktre
nawet

mogy

przekracza

warto

majtku,

take

wyniszczajce

kwaterowanie wojska, nie zamay opornych unitw. Gdy represje nasilay


si coraz bardziej to paradoksalnie utwierdza si coraz wikszy upr
ludnoci unickiej. Nieskuteczno szykan stosowany w latach 1874-1875
oraz poruszenie opinii publicznej [] spowodoway odstpienie wadz od
333
334

Tame.
Por. Z. Bukowiecka, Czterdzieci lat przeladowania, s. 86.

- 121 -

krwawych

metod

nawracania

[].

Krwawy

chrzest

lat

siedemdziesitych, ktrego dostpio tak wielu podlaskich unitw,


przyczyni si take do wytrwania w oporze ich potomkw. Rany na
plecach goj si bowiem szybko, ale nie mona tego powiedzie o urazach
w psychice335.
Bardzo czstym rodkiem represji stosowanym wobec opornej
ludnoci unickiej byo pozbawienie wolnoci. Wadze administracyjne
zamykay niektrych sprzeciwiajcych si ludzi zamiarom cara w aresztach
nawet na miesic pomimo tego, e mona byo zgodnie z prawem,
aresztowa ich na 5 dni. Niektrzy unici kilkakrotnie w cigu roku
powracali do aresztu. Zdarzao si tak, e przebywajcy w wizieniach
czstokro ju z nich nie wracali, poniewa byli skazywani na zsyk
w gb Rosji. W 1888 roku z rozkazu generalnego gubernatora zesano
tysice unitw do Orenburskiej guberni. Wywoono unitw caymi
rodzinami, lub te dzielono rodziny: rodzicw zabierano, a dzieci
pozostaway bez opieki336. Oporni wtedy tracili cay swj dobytek337.
Unici po dugiej podry przybywali na miejsce ju najczciej
w achmanach, gdy ubranie podczas transportu szybko ulegao
zniszczeniu. Po przybyciu na miejsce, zesacy musieli mieszkania
335

Por. G. Welik, Formy represji stosowane wobec unitw, s. 109.


Por. F. Paluszkiewicz, W cieniu Hermesa, s. 26; W poprzednim paragrafie 3.1.
zosta podany spis rodzin z dekanatu wodawskiego wywiezionych do Orenburskiej
guberni.
337
Majtki unitw, ktre pozostay po wysiedleniu sprzedawano na licytacjach za
bezcen ydom lub prawosawnym pod warunkiem dawania dobrego przykadu
wiernoci cerkwi prawosawnej. Te mieszne pienidze byy wypacane ju na zesaniu
jako karmowe na wyywienie. Przykadowo gospodarstwo Jzefa Dragana z Dubicy
warte byo 15355 rubli, a otrzyma od rzdu zaledwie 500 rubli tak zwanej
rekompensaty, natomiast Demian Czeczot straci majtek warty 41500 rubli. Najpierw
wypacano po 8 kopiejek dziennie dla dorosej osoby, na dziecko tylko 4 kopiejki.
Potem obniono stawk do 5 kopiejek w granicach od 20-60 lat. Dzieci, modzie,
starcy nic nie dostawali. Byway nawet takie sytuacje, e ludzie przez tydzie nic nie
jedli, a na mier czekali jak na wybawienie. Por. F. Paluszkiewicz, W cieniu
Hermesa, s. 26-27; J. Urban, Wrd Unitw na Podlasiu, s. 52; D. Tarasiuk, Wisznice
dzieje miasteczka, s. 131.
336

- 122 -

wynajmowa od tubylcw, najczciej mieszkali w chlewach razem


z trzod i bydem. Czynsz opacali z pienidzy na wyywienie. Poniewa
woda zamarzaa nawet w pomieszczeniach [mrozy byy wwczas bardzo
srogie, sigay nawet do -50C], domy si mogli dopiero w czerwcu.
Takie warunki bytowe powodoway rozprzestrzenianie si chorb,
a w konsekwencji doprowadzao do mierci wielu zesanych338.
Listy unitw wygnanych do Orenburskiej guberni, ktre nadsyali do
swego ojczystego kraju ukazuj ze szczegami, w jak bestialski sposb
odbywao si ciemienie ludu unickiego za wiar. Te relacje, spisane
przez naocznych wiadkw s cennymi i autentycznymi wiadectwami
ludzi, ktrzy trwali w uporze przed schizm. Potrafili z heroizmem
przeciwstawi si jawnie narzucanemu prawosawiu, za co spotkao ich
przetransportowanie na Sybir.
Jeden z unitw w licie datowanym na 21 lutego 1890 roku pisze jak
naczelnik w 1875 roku przyby z kozakami zbierajc unitw z caej gminy
przed jego kancelari. Na pytanie: Czemu dzieci jeszcze nie ochrzczone?
Pada odpowied ze strony unitw: nie mamy gdzie chrzci. Wtedy
rozpoczy si makabryczne sceny. [] Kozaki jak te tygrysy, chwytaj
czowieka, kad na ziemi, jeden siada na gow a drugi na nogi, a po
trzech z jednej strony i drugiej, bij bez liczby, a naczelnik jedno wci
wymawia: siecz! Ja mu pokae gdzie ma chrzci. Kiedy innym razem
naczelnik przyszed i zapyta tego unit: A ty bdziesz chodzi do cerkwi?
to ja odpowiedziaem: jak bd nasi ksia i nasze wszystkie katolickie
obrzdy, to bd chodzi, a jak nie, to cho zaraz gow odejmiecie, to ja
nie pjd!. Poprzez tak stao w wierze katolickiej wielu unitw zostao
zesanych do Chersoskiej guberni, gdzie spotkao ich wiele okruciestw
ze strony moskali zdzierali z nas szkaplerze, race, krzyyki i ksiki.

338

Por. F. Paluszkiewicz, W cieniu Hermesa, s. 26.

- 123 -

Ze wszystkiego nas obnayli i jeszcze nam po dziewi dni nie kazali


dawa nic je, nawet wody do umycia339.
Inny unita w licie opisa swoj nieatw pielgrzymk w obronie
wiary. Wtenczas posali wojsko po wsiach i zaczli rabowa. Zabierali
zboe, miso i co tylko znaleli w gospodarstwie, to zabierali. Bydo owce
i konie, a nawet amali bydu nogi, eby lud poaowa swojej chudoby
i zjedna si z ich wiar. Zaganiali ludzi na gromad wrd ostrej zimy
i obstpiwszy wojskiem do koa przymuszali sta z goemi gowami na
ostrym wietrze, przyniewalali goemi rkoma bra nieg z ulicy wyrzuca
za poty, a gdy tem swego nie dokazali, poczli bi nard. Unita w dalszej
czci listu opisuje, jak wojsko carskie nie miao litoci, bito obrocw
wiary batogami po 400 i nawet po 500 razy. Bito mczyzn, kobiety, nawet
dzieci []. Odbierali nam ksiki, race, koronki i szkaplerze. A jeli
kto dobrowolnie nie da, to kazali go rozcign i sami z nas zdzierali.
Brali powrozami za szyj i cignli do swojej cerkwi340.
Znany publicysta, dziennikarz warszawski Antoni Zaleski, ktry
podpisywa

si

pseudonimem

XYZ

opisywa

tragiczny

los

przeladowanych unitw. Jego zdaniem: Trwajcy przy swej wierze unita


to istny parias, nieszczliwy, odarty z wszelkich praw, otoczony ze
wszystkich stron, cigany po lasach i pustkowiach, gdzie ze swymi
praktyka mi religijnymi kry si musia [] co kiedy w martyrologii
katolickiej zajmie miejsce obok pierwszych chrzecijan z rzymskich
katakumb341.
Wedug Antoniego Zaleskiego, trzeba byoby napisa wiele tomw
ksig, aby odda dokadnie to i utrwali wszystko co dziao si z Uni.
Dalej autor stwierdza proroczo, e gdyby jednak ukazay si kiedykolwiek
339

List XXI, Z mczeskich dziejw Unii. Listy unitw, cz. I, s. 21-23.


List XXVI, Z mczeskich dziejw Unii. Listy unitw, cz. II, s. 42.
341
Por. A. Zaleski (Baronowa XYZ), Towarzystwo Warszawskie. Listy do przyjaciki,
oprac. Ryszard Koodziejczyk, Warszawa 1971, wyd. II, s. 459.
340

- 124 -

to martyrologium Podlasia, to Nikt z wczesnych nie zechce wierzy, aby


pod koniec XIX wieku, w samym prawie sercu Europy, dziay si podobne
gwaty i barbarzystwa342.
Unici z Podlasia pomimo ogromu cierpie doznawanych nie tylko
w kraju, ale i na zesaniu w gbi Rosji, pomimo wielkiego blu wysawiali
Boga. Chwalili Boga za to, e da im okazj wiadczenia o katolicyzmie,
wyznaniu stanowicym dla nich najwysz warto. Zrozumienie, e
cierpi za wiar dodawao siy343. Rosjanie za wszelk cen usiowali ich
zama psychicznie i fizycznie, mwic o braku dla nich nadziei
i czekajcej ich mierci, jeli prawosawia nie przyjm i bd nadal oporni
wobec niego.
W odezwie TOnU, wzywajcej unitw do wytrwania w wierze
umieszczono nastpujce sowa: Ta wytrwao nasza w wierze, kochani
bracia, te nasze mki, ktre ponosimy dla dobra wiary witej, rozniosy
szeroko imi Podlasia i Ziemi Lubelskiej po caym wiecie [] za polskie
gazety zagraniczne podaj nasz wytrwao w wierze jako wzr ludowi do
naladowania. [] I tak Moskal, miertelny wrg unii raz popdzajc
batem, to znw rnego rodzaju przynt, myli oderwa nas wiernych
unitw od witego Rzymskiego Kocioa, Matki ukochanej. [] Cikie
jest nasze ycie unickie, to prawda. Jestemy jako one sieroty woajce za
Chrystusem na krzyu: Panie, Boe Ojcze, czemue nas opuci? Ale
nasza wytrwao w wierze ju budzi w sercach braci Polakw katolikw
coraz gortsz ch pomocy nam ucinionym344.
Podlasie

poprzez

wiadectwo

swoich

wiernych

unitw

mczennikw oraz przywizanie caego ludu do Jezusa Chrystusa,


Kocioa i Maryi od wielu wiekw stara si spenia ewangeliczne ordzie
342

Por. J. Kazimierski, Walka unitw o zachowanie wiary i polskoci na Podlasiu,


s. 70.
343
Por. F. Paluszkiewicz, W cieniu Hermesa bohaterzy Podlasia, s. 27.
344
Por. K. Maksymiuk, Druki ulotne, s. 84-85.

- 125 -

omiu Bogosawiestw. Poprzez Podlask mczesk ziemi przeszli


i wci w dalszym cigu podaj Bogosawieni ubodzy w duchu [],
bogosawieni, ktrzy akn i pragn sprawiedliwoci [], bogosawieni
miosierni [], bogosawieni czystego serca [], bogosawieni, ktrzy
czyni pokj [], bogosawieni, ktrzy cierpi przeladowania dla
sprawiedliwoci [], bogosawieni, ktrym ludzie urgaj i przeladuj
[]. Cieszcie si i radujcie, albowiem wasza nagroda wielka jest w niebie
(por. Mt 5, 3-12)345.
Wierni obrocy swoj mio i przywizanie do Chrystusa
utosamiali z przywizaniem do swej cerkwi unickiej i kapana. Dlatego
te, kiedy przyszed czas, e chciano im na si odebra koci i przysa
popa, wwczas bronili tego skarbu, jaki posiadali jak samego Boga,
ktrego cenili bardziej ni wasne ycie. A skadajc swe ycie w ofierze
dowiedli, e ich mio bya gboka i dojrzaa, bo okazaa si silniejsza ni
przeladowanie, gd, strach i cierpienie, a nawet potniejsza ni
mier346.
Podsumowujc moemy stwierdzi, e unici pokadali ca sw
nadziej w Bogu. W ywej relacji do Stwrcy i Zbawiciela znajdowali
ukojenie, spokj, bezpieczestwo i ocalenie. Ta nadzieja unitw
mczennikw mona powiedzie jest niezawodna, poniewa Bg dawa im
moc nie do opisania, umacnia ich si do mnego znoszenia
przeladowa. Sowa w. Pawa z Listu do Rzymian naley rwnie
odnie do unitw. Jeeli Bg z nami, kt przeciwko nam? [] Kt
moe odczy od mioci Chrystusowej? Utrapienie, ucisk czy
przeladowanie, gd czy nago, niebezpieczestwo czy miecz? []
I jestem pewien, e ani mier, ani ycie [] ani co jest wysoko, ani co
gboko, ani jakiekolwiek inne stworzenie nie zdoa nas odczy od
345
346

J. Celej, Mczestwo jako droga do witoci, s. 101.


Por. tame, s. 118.

- 126 -

mioci Boga, ktra jest w Chrystusie Jezusie, Panu naszym (por. Rz 8,


31-39).
Postawa unitw, mczennikw z Podlasia nie bya tylko aktem
oporu, czy te przekory wobec okupanta. Mczestwo ich dojrzewao na
bazie realizowania najwyszych wartoci religijnych. Proci ludzie
w wikszoci ze wsi, wiadczyli w codziennoci o Bogu. Dawali
wiadectwo midzy innymi poprzez mio wobec wspbraci, a take
wobec

przeladowcw.

Ludzie

ci,

posiadali

wielk

motywacj

mczestwa, ktra pyna z wiary, byli wiadomi tego wszystkiego, co


przygotowywali im przeladowcy. Mczennicy z Podlasia realizowali
sens ycia poprzez znoszenie losu, cierpienie i mier. Ich postawa
mczeska jest wzorem doskonaego przeywania wartoci347.

3.3. Aktualno przykadu mczestwa unitw dla Kocioa

Koci unicki ukazuje bogactwo ycia caego Kocioa, ktre rodzi


si z jednoci. Unici s bowiem owocem jednoci kocielnej,
zapocztkowanej przez Uni Brzesk w 1596 roku. Dlatego te,
wydarzenia szczeglnie z okresu najciszych przeladowa na Podlasiu,
powinno stanowi taki bodziec do dalszej pracy na rzecz jednoci
chrzecijan348. Unici s wzorem postawy ekumenicznej, ktra przejawia si
w dobrej znajomoci wasnej wiary, swego Kocioa, a take dojrzaego
ycia z wiary. Te cechy wida u unitw bardzo wyranie. Oni doskonale

347

Por. M. Z. Stepulak, Mczennicy z Podlasia psychologiczna analiza mczestwa


[w:] M. Z. Stepulak (red.), Mczennicy Podlasia, s. 282-286.
348
Por. K. Matwiejuk, Bogosawieni Mczennicy, s. 54-58.

- 127 -

znali swj Koci i liturgi. Chcieli tylko, by ich przeladowcy uszanowali


ich przekonania religijne.
Bolesne wydarzenia zwizane z przeladowaniem unitw, nie tylko
napeniay blem wielu wiernych pozostajcych w cznoci z Ojcem
witym, ale take wzruszay i przepeniay wspczuciem serca papiey.
Dnia 13 maja 1874 r. papie Pius IX w licie wyzna, e: [] pokrzepia
nas i pociesza najwzniolejszy i prawie bohaterski widok mnego
i niezomnego ducha okazanego wieo Bogu, Anioom i ludziom przez
unitw diecezji chemskiej. Oni odrzucajc bezecne rozkazy nieprawego
administratora woleli raczej wycierpie wielkie nieszczcia, a nawet swe
ycie narazi na najwiksze niebezpieczestwa , ni ponie uszczerbek na
wierze czy odstpi od katolickich obrzdw, ktre od swoich przodkw
przyjli i zamierzaj w caoci i nietykalnoci na wieki je zachowa349.
Silna wiara unitw podlaskich, ich pragnienie jednoci Kocioa s
fundamentem dziedzictwa religijnego. Tre tego przesania, a take
przeywanie wiary s take aktualne dzisiaj dla Kocioa wspczesnego.
Pamitali oni, e jedno Kocioa jest najwikszym pragnieniem Jezusa
Chrystusa. Determinacja z jak bronili swoich wity i przekona
religijnych wiadczy o tym, e posiadali pen wiadomo wiary, cieszyli
si trwaniem w jednoci kocielnej z papieem, ktrego nazywali biaym
Ojcem350.
O aktualnoci mczestwa, wszystkich treci, ktre s dziedzictwem
mczeskiego Podlasia mwi w homilii podczas peregrynacji relikwii
bogosawionych mczennikw z Pratulina bp Jan Wiktor Nowak.
W homilii wygoszonej w kociele katedralnym podkreli te treci, ktre
s dziedzictwem caego mczeskiego Podlasia i s take pomocne
w byciu chrzecijaninem dzisiaj. Bo chocia zmieniy si warunki
349

Por. K. Matwiejuk, Pratulin. Narodziny dla nieba sug Boych Wincentego


Lewoniuka i XII Towarzyszy, Warszawa-Siedlce 1995, s. 174-175.
350
Por. K. Matwiejuk, Bogosawieni Mczennicy, s. 58.

- 128 -

spoeczne i polityczne, to problemy, ktrymi yje wspczesny wyznawca


Chrystusa, s podobne do tych, jakie przeywali Mczennicy Podlascy.
Koci Chrystusowy bowiem jest cigle znakiem sprzeciwu. Dzi take
Chrystus cierpi w przeladowanych swoich wyznawcach351.
Na caym Podlasiu unici bronili, na ile byli w stanie, wiary swych
ojcw i jednoci z Ojcem witym. Czstokro za cen cierpie, wizienia,
skonfiskowanego dobytku, zsyek na Sybir, a do przelania krwi za wiar.
wiadczyo to wszystko o dojrzaej wierze i odpowiedzialnoci ich za
Koci. Dojrzaa wiara unitw rosa poprzez proste, ale gbokie praktyki
religijne, modlitw, wierne ycie wedug przykaza Boych. Ich cae ycie
byo zwizane z Bogiem, niczego nie podejmowali bez Boga. Dziki tej
dojrzaej jednoci z Bogiem poznawali swoj godno352.
W wietle wydarze jakie miay miejsce na Podlasiu bardzo
wyranie uwidocznia si odpowiedzialno unitw podlaskich za
Koci, za organizowanie ycia religijnego, gdy zabrako kapanw,
dojrzaa obrona wiary, a po zlikwidowaniu diecezji unickiej wsppraca
z misjonarzami [] mog by wzorem dla chrzecijan dzisiaj.
Mczennikw Podlaskich mona nazwa patronami apostolstwa wieckich,
patronami

dojrzaego

wspdziaania

Kociele

duchownych

i wieckich353.
Podczas trwania okrutnego przeladowania za wiar na Podlasiu
wielokrotnie

byy

amane

podstawowe

prawa

osoby

ludzkiej,

a w szczeglnoci prawo do wolnoci religijnej. Wadze carskie byy


w stanie wiernych z poszczeglnych parafii gromadzi pod cerkiew
i zmusza rnymi sposobami do przejcia na prawosawie. Owszem
zdarzao si, e niektrzy ulegli wymowie batw, niektrzy przyjmowali
kuszce obietnice spokoju i dobrobytu, deklarowane przez przeladowcw,
351

Por. tame, s. 60-61.


Por. J. W. Nowak, wiadkowie Wiary..., s. 24-25.
353
Tame.
352

- 129 -

jeszcze

inni

ulegali

przeladowcom,

dowiadczywszy

nieludzkich

warunkw
w carskich wizieniach. Ale w wikszoci przeladowani unici nie
ulegli354.
Podobnie jak kiedy, tak te i dzisiaj rozmaite niesprawiedliwoci
dotykaj wierzcych. Dzisiaj wielu chrzecijan bardzo cierpi z powodu
bezkarnoci w bagatelizowaniu praw ludzi wierzcych w Chrystusa, czy
te propagowaniu pogldw i zachowania, ktre podwaaj chrzecijask
tosamo narodow, niejako odseparowujc si od wielowiekowej kultury
narodowej, ktra od pocztku bazuje na Ewangelii. Chrzecijanie cierpi
z powodu lansowanego liberalizmu i relatywizmu etycznego, zuchwale
odrzucajcych Dekalog 355. To wszystko prowadzi do niesprawiedliwoci
spoecznych i niejako hamuje waciwy rozwj czowieka.
Form rozwizywania tych problemw zarwno w przeszoci jak
i dzisiaj jest optymizm pyncy z wiary w Boga ywego i ycie z wiary na
co dzie. Unici byli wanie propagatorami takich postaw, wielkiej ywej
wiary, ktrej bronili przed schizmatykami. Wierni obrocy byli
ugruntowani w wierze katolickiej. Nie poszli na ugod z przeladowcami,
za co spotkay ich straszne cierpienia, a przecie wielokrotnie mieli
moliwo pjcia na ugod z przeladowcami. Ci ludzie heroicznej wiary
mieli wiadomo, e wtedy nie tylko trac wiar, Koci, jedno
z Papieem, polsko, ale zatracaj siebie. To prawda, e i oni autentycznie
bali si przeladowa. Bali si zwaszcza coraz to nowych i bardziej
przemylnych uciskw, bali si bicia i wizienia i zsyek na mron
Syberi. Ale wiara pozwalaa im przezwycia ludzki strach. Dawaa moc
do przetrwania wizienia i zsyek356. Unici podlascy, pomimo tego, e byli
prostymi ludmi to jednak byli gboko wierzcy, nie dawali si zwie
354

Por. K. Matwiejuk, Bogosawieni Mczennicy Podlascy, s. 61.


Por. tame, s. 62.
356
Tame.
355

- 130 -

podszeptom

prawosawia,

lecz

okazali

posuszestwo

wiary

i zwyciyli te wszystkie okruciestwa i niesprawiedliwoci jakich


dowiadczali moc gbokiej wiary.
Biskup Jan Wiktor Nowak w licie pasterskim pisa, e dzisiaj
rwnie s potrzebni wielcy wiadkowie wiary na miar tych wszystkich
zagroe, ktre otaczaj wspczesnego czowieka niemale zewszd357.
Problemy, z ktrymi borykaj si wspczeni ludzie, nie wiele rni si
od tych z epoki przeladowania unitw za wiar. Bo dzisiaj, u zbyt wielu
ludzi, ycie drugiego czowieka te jest w bardzo maej cenie. A w spisek
przeciw yciu s zamieszane nawet szacowne instytucje midzynarodowe,
ktre zajmuj si planowaniem i propagowaniem prawdziwych kampanii
na rzecz zabijania ludzi w postaci aborcji i eutanazji358.
Dalej bp Jan Wiktor Nowak pisa, e Dzi mona mwi
o

istnieniu,

przygotowanej

premedytacj,

bezwzgldnej

wojny

silniejszych przeciw bezsilnym. Dlatego te ycie, ktre domaga si


wikszej yczliwoci, mioci i opieki, jest uznawane za bezuyteczne lub
traktowane jako nieznony ciar. Jednak unici z Podlasia kochali wasne
ycie i szanowali ycie innych. Kiedy bronili swoich praw midzy innymi
prawa do wolnoci religijnej, to przeciwko zastosowanej wobec nich
przemocy oni odpowiadali z agodnoci i z modlitw wobec swych
przeladowcw359.
Okres przeladowania unitw by czasem bezprawia, amaniem
podstawowych praw ludzkich i praw Boych. Wspczenie w yciu
spoecznym nagminnie jest amane prawo naturalne, ktre jest podstaw
etyki, a take prawa stanowionego. Odrzucana jest moralno budowana na
Dekalogu. Dzi rwnie zo chce si wedrze do samego Kocioa, jak za
czasw przeladowa na Podlasiu. Pewne ugrupowania partyjne, traktujce
357

Por. J. W. Nowak, wiadkowie Wiary..., s. 38.


Por. K. Matwiejuk, Bogosawieni Mczennicy Podlascy, s. 63.
359
Tame.
358

- 131 -

bardzo wybirczo Ewangeli i nauk i Kocioa, chc uczy Koci jakim


by powinien. Cel jest oczywisty prbuj zrelatywizowa prawd, oderwa
czowieka od prawdziwej wiary, od jednoci z Kocioem i Papieem,
wprowadzajc rzekomo bardziej postpowy i otwarty katolicyzm. Takiego
katolicyzmu nie ma. Jest tylko katolicyzmy oparty na Ewangelii, nawet
jeli jej nie przyjmuj tzw. postpowi katolicy360.
Dzisiaj walczy ze zem nie da si w pojedynk. Trzeba wyj
razem, podobnie jak kiedy unici z caego Podlasia. Wspczeni
chrzecijanie ze swoj wiar powinni wyj do swych rodowisk, aby
dawa wiadectwo przynalenoci do Chrystusa. wiadectwo indywidualne
jest wane lecz wiadectwo wsplnoty jest bardziej skuteczne. eby mie
odwag przyzna si do Chrystusa trzeba nieustannie w swoim yciu
dokonywa intronizacji Krzy, poprzez wierno Boym przykazaniom,
zarwno w yciu osobistym, jak i rodzinnym oraz spoecznym
i politycznym. Ale take trzeba ufnie modli si o odwag i usilnie prosi
Ducha witego o dar mstwa lub o jego oywienie w tych, ktrzy go
otrzymali w sakramencie bierzmowania361.
We wspczesnym wiecie nie kady jest przygotowany do tak
heroicznych czynw jak oddanie ycia za Koci i za Chrystusa bowiem
do tego przygotowuje nas wiara, ktra nadaje yciu ludzkiemu sens.
Postawa wiary najpeniej ksztatuje w rodzinie. Przykad rodzicw
pociga najsilniej. Kiedy dzisiaj ubolewamy nad zwikszajc si patologi
ycia spoecznego, to rwnoczenie musimy zwrci uwag na genez
takiego stanu rzeczy na sabo wspczesnej, polskiej rodziny. Potrzeba
ogromnej pracy nad budowaniem dojrzaej religijnoci. Prac t najpeniej

360
361

Por. tame, s. 65-66.


Tame, s. 66-67.

- 132 -

moe wykona tylko katolicka rodzina. Rodziny Mczennikw z Podlasia


stanowi wzr takiej pracy362.
Wspczenie na Podlasiu do dnia dzisiejszego zachowaa si
wiadomo mczestwa unitw, mimo tego, e nie ma ju tam parafii
unickich poza jedn neounick parafi z Kostomotach. Kapani,
szczeglnie ci starsi, do dzi zbieraj relacje o wydarzeniach, ktre miay
miejsce na Podlasiu. Szczeglnie od likwidacji Unii przez wadze carskie
[] a do masowego powrotu po 1905 roku byych unitw na ono
Kocioa katolickiego. Wieci te przekazywane z pokolenia na pokolenie
maj zdumiewajco trway ywot363.
Niektrzy mwi, e jeli kto zupenie dobrowolnie broni swych
przekona religijnych, albo jeli broni swojej wityni jako widzialnego
znaku autentycznej religii, wwczas taki czowiek podoba si Bogu. Unici
swoj wierno w wierze, denie do witoci zrealizowali praktykujc
i urzeczywistniajc w swoim yciu chrzecijaskie cnoty.
Wszyscy powoani s do witoci w Kociele Chrystusowym,
a realizuje si to wszystko rnymi drogami. Wierno unitw szczeglnie
bogosawionych mczennikw z Pratulina wyraa si w ich prostocie
i szczeglnej wiernoci przykazaniom, a take w prawdziwej mioci364 do
Boga i drugiego czowieka. Przez wytrwao i opr wobec prawosawia
unici podlascy s cigle aktualnym wezwaniem dla wszystkich
wyznawcw Chrystusa do nieustannego starania si o ycie w witoci
kadego dnia. Postawa unitw zachca nas take do Ewangelicznego
i

odwanego

dawania

wiadectwa

wiary

codziennoci

chrzecijaskiego.

362

Por. M. Z. Stepulak, Mczennicy z Podlasia, s. 295.


Por. H. Dylgowa, Unia Brzeska i unici, s. 70.
364
Zob. te. Z. Sobolewski, Rozwaania o mioci, Pelplin 2010.
363

ycia

- 133 -

Zakoczenie

Praca nasza przybliya w zarysie problematyk obrony witej


wiary przez unitw na mczeskim Podlasiu, jak rwnie t szczegln si
wiary, ktra cigle ich podtrzymywaa w nadziei i pokrzepiaa
w trudnociach. O zachowanie wiary rozegra si ten niesychany na skal
wiatow bj, wojna carskiego wojska przeciw unitom. Ks. Jzef
Pruszkowski w Martyrologium zapisa, e [] Unita podlaski by
mnym obroc wiary i wyznawc wiary witej, by jej ofiar
i mczennikiem. Unici, ktrzy pomarli wwczas w kraju, na Syberii, lub
w wizieniach, byli zamczeni za wiar wit. Nikt nie mie nawet
pomyle, e unita cierpia wwczas dla jakiej namowy, wpyww, dla
pychy lub prnoci, e kona pod batami kozakw dla pochway u ludzi.
Nie! [] Ale w duszach unitw arzy si niewygasy ogie Boej mioci
ukrzyowanego

Chrystusa,

ogie

powicenia,

czynu,

pragnienie

mczestwa, dza nieprzeparta skonania wrd katw, aby krwi wasn


zawiadczy o witoci wiary katolickiej, ktrej si nie wyrzeka z obawy
okruciestw mczeskiej mierci365.
Przeladowanie za wiar, krzy mczestwa, ktry dotkn Koci
unicki na Podlasiu, ukazao jak bardzo silna i dojrzaa bya wiara unitw
podlaskich. Bronili oni mnie wiary, ktr pielgnowali z pokolenia na
pokolenie. Wzr ofiary cierpienia za wiar czerpali od swoich pasterzy,
ktrzy niejednokrotnie bardzo cierpieli za swj lud w wizieniach czy na
wygnaniu w Rosji. Kiedy unitom wadze carskie odebray kapanw
wwczas cae ostrze przeladowania zostao skierowane przeciw unitom.
365

J. Pruszkowski, Martyrologium czyli mczestwo Unii witej na Podlasiu, cz. II,


s. 5.

- 134 -

Carscy urzdnicy praktykowali zasad: Uderz w Pasterza to rozprosz si


owce. W przypadku unitw stao si zupenie inaczej. Unici, proci ludzie
ze wsi wykazali si bardzo dobr znajomoci wiary i wiedzy.
Cierpienie , mier, i poniewierka tych Polakw jest warta pamici
ich potomkw, a take wszystkich innych, ktrzy czuj si zwizani
z histori naszego kraju. Oprcz martyrologii godna podkrelenia jest sfera
duchowa. Jak wielka musiaa by wiadomo moralna i religijna unitw,
w wikszoci niewyksztaconych chopw, ktrzy potrafili tak wiele
przecierpie i tak dugo trwa w uporze przeciw narzucanemu si
wiatopogldowi366.
W niniejszej pracy chcielimy ukaza fenomen wiadomego
cierpienia unitw za wiar, wielkiego ich powicenia i oddania sprawie
Kocioa. Staralimy si dotrze do rnych rde, a tym samym
przypomnie wydarzenia z czasw przeladowania Kocioa unickiego na
Podlasiu. Zakres materiau, ktry uzyskalimy, staralimy si opracowa,
uwzgldniajc liczne materiay rdowe, pomocnicze, archiwalne,
prasowe i niektre opracowania teologiczne, co pozwolio na szersze
opracowanie tego zagadnienia.
Opracowanie niniejsze nie wyczerpuje caoci zakresu materiau co
do wydarze, ktre rozegray si na Podlasiu. W wielu miejscach
odwoaem si do literatury historyczno moralnej, do rde
archiwalnych, do artykuw prasy. Dodatkowo niniejsza praca zostaa
wzbogacona wypowiedziami papiey i Magisterium Kocioa oraz
dodatkowo zaczerpnem wiadomoci z dorobku naukowego teologw,
ktrzy dobrze znaj problematyk przeladowania unitw podlaskich.
Zagadnienie przeze mnie poruszone jest bardzo obszerne co do
treci, dodatkowo posiada wiele aspektw, ktrych si rzeczy nie sposb
omwi w jednym opracowaniu. Jednake moja praca moe si sta
366

M. Maliszewski, G. Welik, Unici Podlascy, s. 15.

- 135 -

przyczyn do szerszego zainteresowania w innych aspektach spraw Unii


na Podlasiu jak rwnie obrony wiary przez unitw. Mam nadziej,
e rozprawa ta bdzie w przyszoci pomoc w rozbudzaniu pamici
o szczeglnej historii Kocioa niezwykych ludzi opornych unitw na
mczeskim Podlasiu.
Pierwszorzdnym motywem podjcia przeze mnie opracowania tego
zagadnienia oporu wobec prawosawia, a take cierpienia unitw za wiar
bya potrzeba ukazania motyww postpowania, ktre charakteryzoway
duchownych i wieckich, bowiem to oni czstokro bronic mnie wiary
przed schizm byli gotowi ponie mier. Koci uczci ich wymown
ofiar mczestwa midzy innymi poprzez beatyfikacj reprezentantw
mczennikw podlaskich Wincentego Lewoniuka i XII Towarzyszy
z Pratulina 6 padziernika 1996 roku367. Beatyfikacji dokona ju
bogosawiony Jan Pawe II, ktry podkreli, eby pamita nieustannie
o mczennikach i bra z nich wzr prawdziwego ycia chrzecijaskiego
w duchu gbokiej wiary i gotowoci jej obrony w przypadku rozmaitych
zagroe.
Nasza rozprawa jest rwnie wyrazem szczeglnej pamici
o mczennikach, ktrzy bronic wiary ponieli mier ofiarowujc swoje
ycie i zachowujc wiar, ktr strzegli. Oni byli wierni Chrystusowi do
koca. Dzisiaj Koci wzywa, aby spojrze na wzr ycia naszych
mczennikw podlaskich i uczy si od nich lepszego rozumienia wiary
i ycia w codziennoci.
Koczc moje przemylania na temat imperatywu obrony wiary
przez unitw, ich postawy i biernego oporu, jak te wyranego sprzeciwu
wobec narzucanego im wiatopogldu, chciabym podsumowa pewne
myli zawarte w poszczeglnych rozdziaach pracy.
367

Zob. F. Juchimiuk, Mczennicy podlascy: Wincenty Lewoniuk i 12 towarzyszy, [w:]


OsRomPol, nr 10/1996, s. 35-36.

- 136 -

W pierwszej czci niniejszej pracy staralimy si przedstawi istot


mczestwa poczwszy od pierwszych wiekw chrzecijastwa, a do
czasw przeladowania za wiar unitw podlaskich. Zauwaamy,
e Koci unicki stan zdecydowanie w obronie wiary, ktra jest
konsekwencj chrztu i przynalenoci do Kocioa powszechnego.
Drugi

rozdzia

ukaza

walk

unitw

wolno

religijn

w wczesnym dekanacie wodawskim. Wida tu, wielkie powicenie


zarwno wieckich jak te duchownych w mnym krzewieniu
i przekazywaniu wiary podczas przeladowania przez wadze carskie, ktre
uniemoliwiay ycie w spokoju i wolnoci religijnej. Rozdzia przedstawia
rwnie jak gorliwie unici zwani opornymi wobec prawosawia bronili
witej wiary po oficjalnej likwidacji Kocioa unickiego.
Trzeci rozdzia naszej rozprawy przedstawia postawy unitw
podlaskich jako przykad wiernoci do koca, nawet za cen ycia,
szlachetnej wiernoci Chrystusowi, jak rwnie wiernemu oddaniu
i posuszestwa Kocioowi. Przybliyem rwnie wielorakie cierpienia,
ktrych

dowiadczali

unici

rk

wojska

carskiego.

Nastpnie

przedstawiem aktualizacj przykadu mczestwa w czasie wspczesnym.


Unici poprzez swoje mczestwo dali przykad dzisiejszym wiernym,
ktrzy bez wtpienia wspczenie nie musz w taki sposb zawiadczy
o przynalenoci do Chrystusa. Jednak chrzecijanin dzi, powinien mie
wiadomo tego, e jednak moe nastpi taki czas, kiedy zostanie dany
mu wybr podobnie jak unitom. Oni bowiem dali nam przykad wiernoci
i oddania Kocioowi. Ocalili wiar na Podlasiu, wywalczyli nam wolno
wyznaniow.
Reasumujc prac chciabym zakoczy bardzo wymownym
fragmentem wiersza ks. Mateusza Jea pt. Podlaska ty mczeska krwi:
Podlaska ty mczeska krwi!
Odwana jako lew

- 137 -

W tobie si Boa sia skrzy


I ludu wity gniew!
Ty okazaa, jak moc
Ma w sobie polski lud,
Przez ci ucisku pierzcha noc,
Wolnoci bysn cud!
Podlaska ty mczeska krwi!
Ty jak potny mot!
Przed tob cofa si i dry
Ogie moskiewskich rot, []
I gdzie jest dzi twj wrg??
Podlaska ty mczeska krwi! []
Przez morze ez, przez trud i bl
W obietnic Boych kraj,
Gdzie daje wiece Wiekw krl
Gdzie wieczny duszom raj!
Podlaska ty mczeska krwi!
Nadziemski jest twj czar,
Lecz skd ta moc, co w tobie tkwi? []
Ty czerpiesz si z grnych nieb,
Z Chrystusa krwawych Ran,
Tobie j wlewa ywy Chleb,
Ktrym nas karmi Pan! 368.

Bibliografia
368

M. Je, Podlaska ty mczeska krwi! [w:] Unici w poezji polskiej, Biaa Podlaska
2001, s. 64.

- 138 -

I. rda
A.P.L.,

Schyzma i jej apostoowie z okolicznoci


ostatnich przeladowa unitw w diecezji
chemskiej, Krakw 1875.

Bojarski J. (ks. J. P. B),

Czasy Nerona w XIX wieku pod rzdem


moskiewskim, czyli Prawdziwe Neronowskie
przeladowanie Unii w diecezji chemskiej,
wyd. II, Lww 1885.

Bukowiecka Z.,

Czterdzieci lat przeladowania Unii na


Podlasiu, Krakw 1909.

Chotkowski W.,

Z mczeskich dziejw Unii, Listy unitw


wygnanych do Orenburskiej guberni,
(przedmowa wydawcy), cz. I, wyd. II,
Krakw 1893, s. 3-21.

ubieska J., (Ottonwna) Podlaskie Hospody Pomyuj 1872-1905.


Kronika 33 lat przeladowania Unii przez
naocznego wiadka spisana, Krakw 1908.
Paluszkiewicz F.,

W cieniu Hermesa bohaterzy Podlasia.,


Londyn 1987.

Pruszkowski J.,

Martyrologium czyli mczestwo Unii w.


na Podlasiu, cz. I-II, Woodbridge 1983.

Urban J.,

Wrd Unitw na Podlasiu. Pamitniki


z wycieczek misyjnych, Krakw 1923.

W.P.C.,

Podlasie i Ziemia Chemska, Biblioteka


macierzy Polskiej, Lww 1914.

Wasilewski L.,

Dzieje mczeskie Podlasia


i Chemszczyzny, Krakw 1918.

- 139 -

Wernicki A.,

O przeladowaniu Kocioa unickiego


wedug rde moskiewskich, Lww 1869.

Zbroek P.,

Historya o ucisku Kocioa greckokatolickiego przez Moskali w diecezji


Chemskiej, Lww 1874.

Smoleski W.,

Z domu niewoli (Gos Polski) IV,


Przeladowanie unitw w Krlestwie
polskiem, Pary 1891.

Z mczeskich dziejw Unii. Listy Unitw wygnanych do Orenburskiej


guberni, cz. I, wyd. 2., Krakw 1893.
Z mczeskich dziejw Unii. Listy Unitw wygnanych do Orenburskiej
guberni, cz. II, Krakw 1891.
Z mczeskich dziejw Unii. Listy Unitw wygnanych do Orenburskiej
guberni, cz. III, Krakw 1892.
Z pamitnika ksidza unickiego, Warszawa 1916.
Koci unicki w Polsce a mianowicie diecezja Chemska [na:]
http://www.kul.pl/oldbukul/digitalizacja/zdigitalizowane_ksiazki
/kosciol_unicki_w_polsce_a_mianowicie_dyecezya_chelmska.pdf
(02.04.2011 r.)
A. rda archiwalne
Archiwum Akt Nowych w Warszawie
Centralny Komitet Obywatelski Krlestwa Polskiego w Piotrogrodzie
sygn.: 106.
Archiwum Pastwowe w Lublinie
Chemsko Warszawski Duchowny Konsystorz Prawosawny sygn.:
1222, 1799.
Chemski Zarzd Duchowny sygn.: 909.
Kancelaria Gubernatora Siedleckiego sygn.: 36, 972.

- 140 -

Chemski Konsystorz Greckokatolicki sygn.: 1209, 1210, 1120.


Archiwum Pastwowe w Siedlcach
Siedlecki Gubernialny Zarzd andarmerii sygn.: 1, 15, 34.
Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie
Chemsko Warszawski Duchowny Prawosawny Konsystorz sygn.:
20, 106.
Archiwum Parafii Rzymskokatolickiej w Polubiczach
Kronika Parafii Polubicze
Kronika rodzinna ks. Feliksa Czeczotta
II. Dokumenty Urzdu Nauczycielskiego Kocioa
Jan Pawe II

Encyklika
Dominum
et
Vivificantem,
O Duchu witym w yciu Kocioa i wiata,
Watykan 18 V 1986.

Jan Pawe II

Encyklika Evangelium vitae, O wartoci


i nienaruszalnoci ycia ludzkiego, Watykan
25 III 1995.

Jan Pawe II

Bulla ogaszajca Wielki Jubileusz Roku 2000


Incarnationis mysterium, Watykan 1998.

Jan Pawe II

Posynodalna
Adhortacja
apostolska
Reconciliatio et paenitentia, O pojednaniu
i pokucie w dzisiejszym posannictwie
Kocioa, Watykan 2 XII 1984.

Jan Pawe II

List
apostolski
Salvifici
O
chrzecijaskim
sensie
cierpienia, Watykan 11 II 1984.

Pius IX

Encyklika Levate, Watykan, 17 X 1867.

Pius IX

Encyklika Omnem sollicitudinem 13.05.1874

doloris,
ludzkiego

- 141 -

[w:] J. Bojarski, Czasy Nerona w XIX wieku


pod rzdem moskiewskim, s. 162-166.
Pius XII

Encyklika Orientales omnes Ecclesias,


O Kociele unickim, Watykan 23 XII 1945.

Sobr Watykaski II,

Konstytucja dogmatyczna o Kociele Lumen


Gentium, Watykan 21 XI 1964.

Sobr Watykaski II,

Konstytucja

duszpasterska

Kociele

w wiecie wspczesnym Gaudium et spes,


Watykan 7 XII 1965.
Katechizm Kocioa Katolickiego, Pozna 1994.
Kodeks Prawa Kanonicznego, Pozna 1984.

III. Literatura pomocnicza


Aleksandrowicz A.,

Diecezja siedlecka czyli Podlaska (18181968), Siedlce 1971.

Ambroise J.,

Unia Brzeska i jej architekci, Znak, 36


(1984), z. 360-361, s. 1491-1524.

Bartnik Cz.,

Sowo wstpne, [w:] M. Z. Stepulak (red.),


Mczennicy Podlasia w wietle wspczesnej
nauki, Siedlce 1995, s. 9-18.

Bezdna M.,

Sposoby realizacji unii brzeskiej, [w:]


J. S. Gajek, S. Nabywaniec (red.), Unia
Brzeska z perspektywy czterech stuleci,
Lublin 1998, s. 57-69.

Boski B.,

Koci unicki w Rzeczpospolitej, [w:]


M. Z. Stepulak (red.), Mczennicy Podlasia
w wietle wspczesnej nauki, Siedlce 1995,
s. 57-97.

- 142 -

Bolman S.,

Zew krwi polskich mczennikw z ziemi


Chemskiej i Podlaskiej, Lublin 1939.

Boudou A.,

Stolica
wita
a
Rosja.
Stosunki
dyplomatyczne midzy nimi w XIX stuleciu,
prze. Z. Skowroska, cz. 1-2, Warszawa
1928-1930.

Cabaj J.,

Unici Podlascy wobec ukazu tolerancyjnego


z 30 kwietnia 1905 r., RB, t. IV (1996),
s. 155-168.

Celej J.,

Mczestwo jako droga do witoci, [w:]


M. Z. Stepulak (red.), Mczennicy Podlasia
w wietle wspczesnej nauki, Siedlce 1995,
s. 101-122.

Derwojed J., (red.)

Sownik artystw Polskich i obcych w Polsce


dziaajcych / zmarych przed 1966r.
Malarze, rzebiarze, graficy, t. V, Warszawa
1993, s. 187-188.

Dbiski K.,

Kapani Diecezji Podlaskiej karani przez


rzd
rosyjski
za
posugi
religijne
wywiadczane unitom, WDP (1925) nr 2-3,
s. 99-101.

Dbski K.,

Bohaterstwo unitw podlaskich (1875-1905),


Warszawa 1993.

Dudka F.,

Unia na Podlasiu, WDP (1989) nr 1-2-3,


s. 43-57.

Dylgowa H.,

Dzieje Unii Brzeskiej, Warszawa 1996.

Dylgowa H.,

Unia Brzeska i unici w Krlestwie Polskim,


Warszawa 1989.

Dylgowa H.,

Kontekst historyczny [w:] Z ziemi Chemskiej,


Warszawa 1990, s. 111-118.

- 143 -

Dymsza L.,

Sprawa Chemska, Warszawa 1913.

Dziga F.,

Przeladowanie za wiar unitw w Rudnie,


Rudno 1926.

Filipczuk H.,

Wspomnienia [w:] Zanim wrcia Polska.


Martyrologium ludnoci unickiej na Podlasiu
w latach 1866-1905 w wietle wspomnie,
opr. T. Krawczak, Warszawa 1994, s. 21-36.

Frankowski J.,

Wycieczka szlakiem Unitw na Podlasiu,


Warszawa 1927.

Geresz J.,

Unitw Podlaskich droga do witoci,


Lublin 1991.

Gowacka - Maksymiuk Rola carskiej administracji i wojska


U.,
w likwidacji Unii na Podlasiu, [w:]
J. Skowronek, U. Maksymiuk (red.),
Martyrologia Unitw Podlaskich w wietle
najnowszych bada naukowych. Unici
Podlascy t. I, Siedlce 1996, s. 113-132.
Gryciuk F.,

Prawosawie
na
Podlasiu,
[w:]
T. Wasilewski, T. Krawczak (red.),
Z nieznanej przeszoci Biaej i Podlasia,
Biaa Podlaska 1990, s. 121-142.

Grzywaczewski J.,

Midzy Wschodem a Zachodem, [w:]


M. Z. Stepulak (red.), Mczennicy Podlasia
w wietle wspczesnej nauki, Siedlce 1995,
s. 25-55.

Gurdniok F.,

Bliej Boga, Wrocaw 1991.

Hasko S.,

Religijno-polityczne motywy wyodrbnienia


Chemszczyzny [w:] W obronie ziemi,
Warszawa 1918.

Iwiski G.,

Wybrane elementy nauczania Jana Pawa II


na temat cierpienia, AK, 137 (2001), z. 555-

- 144 -

556, s. 262-272.
Jarosiski A.,

Szkice z nadbuaskiego Podlasia, Warszawa


1925.

Jeske-Choiski T.,

Krwawe zy unitw polskich, Warszawa 1919.

Je M.,

Podlaska ty mczeska krwi! [w:] Unici


w poezji polskiej, Biaa Podlaska 2001, s. 6465.

Juchimiuk F.,

Mczennicy podlascy: Wincenty Lewoniuk


i 12 towarzyszy, [w:] OsRomPol, nr 10/1996,
s. 35-36.

Kazimierski J.,

Walka Unitw o zachowanie wiary


i polskoci na Podlasiu (18361905), [w:]
Prace Archiwalno - Konserwatorskie na
terenie Wojewdztwa Siedleckiego, Siedlce
1993, z. 8, s. 61-78.

Kielak D.,

Sprawa unicka w utworach Stefana


eromskiego i Wadysawa Reymonta [w:]
J. Skowronek, U. Maksymiuk (red.)
Martyrologia Unitw w wietle najnowszych
bada naukowych, Unici Podlascy, t. I,
Siedlce 1996. s. 317-321

Kiernikowski Z.,

Chrzest w yciu i misji Kocioa, cz. I,


Siedlce 2005.

Koneczny F.,

wici w dziejach narodu polskiego, Krakw


1985.

Konefa J.,

Towarzystwo Opieki nad Unitami 1903-1912


[w:] Chrzecijanin w wiecie, 14 (1983),
s. 49-56.

Korobowicz A.,

Kler grekounicki w Krlestwie Polskim


(1815-1875), RL, t. 9, 1966, 241-264.

- 145 -

Korzeniewski B.,

Kwestia wyodrbnienia guberni chemskiej


a problem unicki na poudniowym Podlasiu,
[w:] RRH, t. 4, 2006, s. 84-98.

Kotyo A.,

Moje wspomnienia, Lublin 1934.

Kotyo A.,

Wrd unitw podlaskich, [w:] Zanim wrcia


Polska. Martyrologium ludnoci unickiej na
Podlasiu w latach 1866-1905 w wietle
wspomnie, opr. T. Krawczak, Warszawa
1994, s. 173-212.

Krawczak T. (red.),

Zanim wrcia Polska. Martyrologium


ludnoci unickiej na Podlasiu w latach 18661905 w wietle wspomnie, Warszawa 1994.

Krl P.,

Chrzecijaskie mczestwo, [w:] Przegld


Powszechny, nr 9 (2004), s. 363-376.

Kubicki P.,

Bojownicy kapani za spraw Kocioa


i Ojczyzny w latach 1861-1915, t. II,
Sandomierz 1936.

Kubi A.,

Zarys chrzecijaskiej koncepcji mczestwa


[w:] ComP, nr 5(41) 1987, s. 76-88.

Kubi A.,

Chrzecijaska idea mczestwa, ACr 2


(1970) 303-328.

Kunowska Porba M., Parafie Podlasia w wietle Chomsko


Warszawskogo Jeparchijalnogo Wiestnika
[w:] J. Skowronek, U. Maksymiuk (red.),
Martyrologia Unitw Podlaskich w wietle
najnowszych bada naukowych. Unici
Podlascy t. I, Siedlce 1996, s. 205-250.
Leon - Doufour X.,

Sownik teologii biblijnej, Pozna 1994.

Leniewska D.,

Problem unicki na amach Polaka, [w:]


J. Skowronek, U. Maksymiuk (red.),
Martyrologia Unitw Podlaskich w wietle

- 146 -

najnowszych bada naukowych. Unici


Podlascy t. I, Siedlce 1996, s. 251-278.
Lewandowski J.,

Na pograniczu. Polityka wadz pastwowych


wobec unitw Podlasia i Chemszczyzny
1772-1875, Lublin 1996.

Lewandowski J.,

Problemy unii i neounii na Podlasiu w XIX


i XX w., [w:] RB t. VII, 1999, s. 214-244.

Likowski F.,

Dzieje kocioa unickiego, Warszawa 1906.

Liwczak N.N.,

Likwidacja unii w Krlestwie Polskim


w wietle pamitnikw, [w:] Zanim wrcia
Polska. Martyrologium ludnoci unickiej na
Podlasiu w latach 1866-1905 w wietle
wspomnie, opr. T. Krawczak, Warszawa
1994, s. 213-263.

Longosz S.,

Niektre aspekty teologii mczestwa


w literaturze wczesnochrzecijaskiej, TST 7
(1979), 49-73.

opuszaska M.,

Polscy mczennicy, Warszawa 1916.

Maksymiuk K.,

Opieka duchowiestwa katolickiego nad


unitami podlaskimi w latach 1875-1905, [w:]
J. Skowronek, U. Maksymiuk (red.),
Martyrologia Unitw Podlaskich w wietle
najnowszych bada naukowych. Unici
Podlascy t. I, Siedlce 1996, s. 155-192.

Maksymiuk K.,

Druki ulotne,
Podlasiu,
z
w Siedlcach
Archiwalno Wojewdztwa
z. 8, s. 79-103.

kierowane do Unitw na
Archiwum
Pastwowego
(1903-1905), [w:] Prace
Konserwatorskie na terenie
Siedleckiego, Siedlce 1993,

Maliszewski M., Welik Unici Podlascy. Przewodnik Historyczny,

- 147 -

G.,

Siedlce 1992.

Maecki R.,

Istotne elementy teologii mczestwa, AK,


z. 2-3 (549-550), t. 135, s. 204-216.

Matwiejuk K.,

Bogosawieni Mczennicy Podlascy, Siedlce


1997.

Matwiejuk K.,

O beatyfikacj Sug Boych: Wincentego


Lewoniuka
i
Dwunastu
Towarzyszy
Mczennikw Podlaskich, Siedlce 1991.

Matwiejuk K.,

Pratulin. Narodziny dla nieba sug Boych


Wincentego Lewoniuka i XII Towarzyszy,
Warszawa-Siedlce 1995.

Mynarski Z.,

Z mczeskich
Siedlce 1974.

Mocicki H.,

Unici - wspomnienia z dziejw mczestwa,


Warszawa 1918.

Nowak J. W.,

wiadkowie

dziejw Podlasia,

Wiary

witego

Mps,

Kocioa

Siedleckiego, Siedlce 2000.


Nowak J. W.,

W obronie wyznawanej wiary,


OsRomPol, nr 10/1996, s. 37-38.

[w:]

Oziembo Z.,

Wierni Bogu i Ojczynie, Biaa Podlaska


2001.

Padacz W.,

Z polskiej gleby, Krakw 1973.

Paluszkiewicz F.,

Podlasiacy, Roma 1978.

Pleszczyski A.,

Strona wewntrzna historii mczestwa


unitw na Podlasiu, WDP 7 (1925), nr 1,
s. 17-21.

Pruszkowski J.,

Martyrologium Podlasia w Pieni, Lublin


1925.

- 148 -

Reymont W. St.,

Z ziemi Chemskiej, Wraenia i notatki,


Warszawa 1990.

Ryster J.,

Martyrologium, czyli mczestwo Unii na


Podlasiu, II wydanie, Lublin 1921 [w:] WDP,
(1921), s. 147-148.

Sajdok K.,

Transcendentny wymiar cierpienia, HM,


(1991) XIII, s. 245-257.

Sekrecki H.,

O pen rekatolizacj Chemszczyzny [w:]


Zew krwi polskich mczennikw z ziemi
chemskiej i podlaskiej, Lublin 1939, s. 3-8.

Sinka T.,

Liturgika, Krakw 1997.

Skowronek J.,

Wstp, [w:] J. Skowronek, U. Maksymiuk


(red.), Martyrologia Unitw Podlaskich
w wietle najnowszych bada naukowych.
Unici Podlascy, t. I, Siedlce 1996, s. 5-8.

Sotwiski A.,

Unia Podlasko - Chemska od r. 1875-1885,


Krakw 1893.

Sobolewski Z.,

Na drogach modlitwy z Bogosawionymi


Mczennikami z Pratulina, Siedlce 2005.

Sobolewski Z.,

Rozwaania o mioci, Pelplin 2010.

Sobolewski Z., (red.)

Leksykon wiedzy religijnej dla modziey,


Warszawa 2009, s. 200-202.

Soszyski R.,

400-lecie Unii Brzeskiej 1596-1996,


Warszawa 1996.

Starowieyski M.,

Mczennicy, Krakw 1991.

Stepulak M. Z.,

Mczennicy z Podlasia psychologiczna


analiza mczestwa [w:] M. Z. Stepulak
(red.), Mczennicy Podlasia, Siedlce 1995.

- 149 -

Stopniak F.,

Koci
na
terenie
wojewdztwa
bialskopodlaskiego od poowy XIX wieku,
[w:] T. Wasilewski, T. Krawczak (red.),
Z nieznanej przeszoci Biaej i Podlasia,
Biaa Podlaska, s. 359-403.

Szoucha A.,

Rys historyczny Wisznic, z. II, Wisznice 2004.

Taska M.,

Historia unii, czyli poczenia Kocioa


rzymskiego ze wschodnim obrzdkiem na
ziemiach polskich. Opowiedziana wraz
z dziejami przeladowa unitw w Polsce,
Warszawa 1998.

Tarasiuk D.,

Niepokorni - zarys dziejw parafii p. w. w.


Jana Ewangelisty w Polubiczach, Lublin
2009.

Tarasiuk D.,

Wisznice dzieje miasteczka i okolic do 1918


roku. Lublin-Wisznice 2006.

Tarasiuk D.,

Z dziejw oporu unitw wobec rusyfikacji


(na przykadzie Wisznic i okolic), RCH, t. 11,
2007, s. 77-87.

Tebe.,

Problemy Chemszczyzny. Rekatolizacja czy


prawosawienie Chemszczyzny? [w:] Zew
krwi polskich mczennikw z ziemi
Chemskiej i Podlaskiej, Lublin 1939, s. 2129.

Urban J.,

Katolicyzm a prawosawie, Krakw 1912.

Walewski W.,

Z przeszoci Podlasia [w:] Zanim wrcia


Polska. Martyrologium ludnoci unickiej na
Podlasiu w latach 18661905 w wietle
wspomnie, Warszawa 1994, s. 141-160.

Welik G.,

Formy represji stosowane wobec unitw na

- 150 -

Podlasiu, [w:] J. Skowronek, U. Maksymiuk


(red.), Martyrologia Unitw Podlaskich
w wietle najnowszych bada naukowych.
Unici Podlascy, t. I, Siedlce 1996, s. 103132.
Wilkowski E.,

Unici na ziemi chemskiej w latach 18751905. Wybrane zagadnienia, [w:] RCH, t. 4,


1998, s. 29-79.

Woodko J.,

Relacja Szymona Lasko o wprowadzeniu


prawosawia w parafii unickiej pw. w. Nikity
w Bezwoli, [w:] RRH, t. 4, 2006, s. 240-251.

Wyszyski S.,

Zapiski wizienne, Warszawa Zbki 2001.

Zaleski A.,
(Baronowa XYZ)

Towarzystwo
Warszawskie.
Listy
do
przyjaciki oprac. Ryszard Koodziejczyk,
wyd. II, Warszawa 1971.

Zbroek P.,

Dzisiejsi mczennicy, Lww 1875.

IV. Artykuy prasowe


Kuczewski S.,

Chemszczyzna, [w:] Podlasiak, 1924, R. 3,


nr 18.

Podolski E., (red.)

Do akt mczeskich Unii w dyecezyi


Chemskiej, [w:] Przegld Lwowski, 1875,
R. 12, t. 24, z. 12., s. 802.

Glinkiewicz J., (red.)

Ziemie polskie, [w:] Gazeta Toruska, 1874,


R. 8, nr 58, s. 2.

You might also like