IBE_12.

05_okladka_druk 2015-05-13 10:33 Strona 1

RAPORT TEMATYCZNY Z BADANIA SKRT

Instytut Bada Edukacyjnych
Jest placwk badawcz z ponad stuletni tradycj, prowadzc interdyscyplinarne badania nauko-

Gwnym
zadaniem Instytutu
jest prowadzenie
analiz
i praczadaniem
przydatnych
we nad funkcjonowaniem
i efektywnoci
systemu edukacjibada,
w Polsce.
Gwnym
IBE jest
w
rozwoju
polityki
i
praktyki
edukacyjnej.
prowadzenie bada, analiz i prac rozwojowych przydatnych dla szeroko rozumianej polityki opartej
na faktach i praktyki edukacyjnej. Instytut uczestniczy w krajowych i midzynarodowych projektach

Instytut
zatrudnia
ponad
150sporzdza
badaczy
zajmujcych
sifunkcje
edukacj
pedagogw,
badawczych,
przygotowuje
raporty,
ekspertyzy
oraz peni
doradcze.
socjologw,
psychologw,
ekonomistw,
politologw
i przedstawicieli
IBE realizuje projekty
systemowe: Opracowanie
zaoe
merytorycznych
i instytucjonalnychinnych
wdraadyscyplin
naukowych
wybitnych
specjalistw
w swoich
rnorania Krajowych
Ram Kwalifikacji
oraz Krajowego
Rejestru Kwalifikacji
dla dziedzinach,
uczenia si przezo cae
ycie,
kich
dowiadczeniach
zawodowych,
ktre
obejmuj,
oprcz
bada
naukowych,
Badanie jakoci i efektywnoci edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego, Badanie
take
prac
dydaktyczn,
dowiadczenie
w administracji
czy dziaalno
dotyczce
rozwoju
metodologii
szacowania wskanika
edukacyjnejpublicznej
wartoci dodanej
(EWD) oraz
w
organizacjach
pozarzdowych.
Badanie uwarunkowa zrnicowania wynikw egzaminw zewntrznych. Jest placwk badaw-

Uwarunkowania decyzji
edukacyjnych

cz z ponad stuletni tradycj, prowadzc interdyscyplinarne badania naukowe nad funkcjonowaInstytut

w Polsce uczestniczy
w realizacji
midzynarodowych
projektw
badawniem i efektywnoci
systemu edukacji
w Polsce. Gwnym
zadaniem IBE jest
prowadzenie
bada,
analiz i prac
rozwojowych
dla szeroko
rozumianej
politykii opartej
faktach
i praktyki
czych,
w tym
PIAAC, przydatnych
PISA, TALIS,
ESLC, SHARE,
TIMSS
PIRLS na
oraz
projektw
edukacyjnej. Instytut
uczestniczy w krajowychprzez
i midzynarodowych
projektach
badawczych,
przygosystemowych
wspfinansowanych
Uni Europejsk
ze rodkw
Europejtowuje raporty,
sporzdza
ekspertyzy oraz peni funkcje doradcze.
skiego
Funduszu
Spoecznego.
IBE realizuje projekty systemowe: Opracowanie zaoe merytorycznych i instytucjonalnych wdraania Krajowych Ram Kwalifikacji oraz Krajowego Rejestru Kwalifikacji dla uczenia si przez cae ycie,
Badanie jakoci i efektywnoci edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego, Badanie
dotyczce rozwoju metodologii szacowania wskanika edukacyjnej wartoci dodanej (EWD) oraz
Badanie uwarunkowa zrnicowania wynikw egzaminw zewntrznych.

Wyniki drugiej rundy

badania panelowego
gospodarstw domowych

Instytut Bada Edukacyjnych

ul. Grczewska 8, 01-180 Warszawa | tel. +48 22 241 71 00 | ibe@ibe.edu.pl | www.ibe.edu.pl

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 2

Redakcja:
dr Agnieszka Cho-Domiczak
prof. dr hab. Irena Elbieta Kotowska

Redakcja stylistyczna:
Monika Zarba
Wydawca:
Instytut Bada Edukacyjnych
ul. Grczewska 8
01-180 Warszawa
tel. (22) 241 71 00; www.ibe.edu.pl

Copyright by: Instytut Bada Edukacyjnych, Warszawa 2015

Skad:
Jerzy Mayszko
Druk:
DRUKFIRMOWY SP. Z O.O.
Publikacja zostaa wydrukowana na papierze ekologicznym.
Publikacja opracowana w ramach projektu systemowego Badanie jakoci i efektywnoci
edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego, wspfinansowanego przez
Uni Europejsk ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego, realizowanego
przez Instytut Bada Edukacyjnych.
Egzemplarz bezpatny

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 3

Spis treci
Streszczenie ................................................................................................................................. 4
1. Wprowadzenie ........................................................................................................................ 5
2. Zintegrowane badania uwarunkowa decyzji edukacyjnych ............................................... 7
3. Metodyka zintegrowanego badania uwarunkowa decyzji edukacyjnych .......................... 10
4. Gwne wyniki analiz ............................................................................................................ 11
4.1. Subiektywna luka edukacyjna dorosych ....................................................................... 11
4.2. Ksztacenie i doksztacanie si Polakw w wietle wynikw badania UDE ..................... 13
4.2.1. Niezadowolenie z osignitego wyksztacenia a uczenie si przez cae ycie ...... 14
4.2.2. Aktywno edukacyjna i jej zmiany a aktywno zawodowa ................................ 17
4.3. Wykluczenie edukacyjne a wykluczeniespoeczne ........................................................ 21
4.3.1. Czynniki wpywajce na osignicie poziomu wyksztacenia ................................ 21
4.3.2. Wykluczenie edukacyjne a wykluczenie spoeczne ............................................... 23
4.4. Midzypokoleniowe uwarunkowania ksztatowania kapitau ludzkiego ........................ 24
4.4.1. Przedszkolne, szkolne i pozaszkolne aktywnoci edukacyjne dzieci i rodzicw .... 24
4.4.2. Czy dzieci id w lady rodzicw? ........................................................................... 27
4.5. Sprzenia na rynku edukacyjnym symulacja skutkw zmian polityki edukacyjnej
w obszarze finansowania jej ze rodkw publicznych dla decyzji edukacyjnych
gospodarstw domowych ............................................................................................... 28
4.6. Uwarunkowania zachowa gospodarstw domowych w kontekcie polityki lokalnej
wpyw polityki lokalnej na zachowania gospodarstw domowych .............................. 30
4.7. Zaleno midzy biografi edukacyjn i rodzinn ........................................................ 33
5. Wybrane wnioski .................................................................................................................. 36
Literatura ................................................................................................................................... 39

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 4

Streszczenie
Niniejsze opracowanie zawiera podsumowanie i wnioski pynce z wynikw analiz
danych zebranych w drugiej rundzie badania panelowego Uwarunkowania decyzji
edukacyjnych, przeprowadzonej w drugiej poowie 2014 r. Stanowi ona jedn
z dwch rund zaoycielskich badania, ktre ma na celu monitorowanie procesw
budowy kapitau ludzkiego w polskim spoeczestwie, rozpatrywanych z perspektywy
decyzji podejmowanych na poziomie gospodarstwa domowego.
Prezentowane analizy obejmuj zagadnienia dotyczce subiektywnej luki edukacyjnej
oraz uczestnictwa w uczeniu si przez cae ycie osb dorosych z uwzgldnieniem
ich statusu na rynku pracy.
Ocenie poddano zalenoci pomidzy wykluczeniem edukacyjnym a wykluczeniem
spoecznym, w tym rwnie wpyw wystpowania w gospodarstwie domowym
osb wykluczonych edukacyjnie na sytuacj dzieci i modziey. Rozpatruje si rwnie
rnorodne, w tym midzypokoleniowe uwarunkowania osignicia rnych
poziomw wyksztacenia.
Rozpatrywano zaangaowanie rodzicw w aktywno edukacyjn dzieci w szkole,
a take udzia dzieci w zajciach pozalekcyjnych. Ocenie poddano skal dziedziczenia
przez badanych dorosych wyksztacenia oraz zawodu po swoich rodzicach.
Przeprowadzona zostaa analiza lokalnego otoczenia edukacyjnego. Przedstawiono
symulacyjne analizy wpywu zmian polityki finansowania szkolnictwa wyszego
na decyzje i sytuacj gospodarstw domowych.
Zanalizowano zalenoci pomidzy ciek edukacyjn prowadzc do osignicia
okrelonego poziomu wyksztacenia a biografi rodzinn, charakteryzowan przez
dzietno kohortow.

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 5

1. Wprowadzenie
Celem projektu Uwarunkowania decyzji edukacyjnych, realizowanego przez Instytut
Bada Edukacyjnych wraz z Instytutem Statystyki i Demografii Szkoy Gwnej
Handlowej w Warszawie oraz konsorcjum utworzonym przez Millward Brown oraz
PBS Spka z o.o., jest zbadanie, jak ludzie rozwijaj przez cae ycie umiejtnoci
i kompetencje w kontekcie decyzji podejmowanych na poziomie gospodarstwa
domowego. Badanie koncentruje si na biografiach edukacyjnych czonkw
gospodarstw domowych oraz powizaniach pomidzy edukacj a przebiegiem
kariery zawodowej, zmianami sytuacji rodzinnej i migracjami1.
Opracowano metodyk badawcz, ktra umoliwia zbieranie danych niezbdnych
do przeprowadzenia zarwno analiz przekrojowych, jak i analiz zmian w czasie
na poziomie oglnokrajowym i regionalnym (wojewdztw) oraz na poziomie lokalnym
(powiatw). Metodyka ta opiera si na koncepcji badania panelowego i zapewnia
integracj badania panelowego gospodarstw domowych i ich dorosych czonkw
na szczeblu oglnokrajowym i regionalnym oraz lokalnym2.
Pierwsza runda badania terenowego zostaa zrealizowana w okresie od 15 maja do
15 listopada 2013r. Druga runda zostaa zrealizowana w terenie w okresie od 18 lipca
do 30 listopada 2014 r. Wyniki analiz prowadzonych na podstawie danych z pierwszej
i drugiej rundy omwione zostay w raportach tematycznych z poszczeglnych rund
bada. W pierwszej rundzie zbierano informacje o gospodarstwach domowych oraz
dane indywidualne dotyczce historii edukacyjnych, zawodowych, rodzinnych i migracyjnych badanych osb. Druga runda badania bardziej szczegowo uja kwestie
dotyczce dochodw oraz wyposaenia gospodarstw domowych pod ktem badania
wykluczenia spoecznego oraz wykluczenia z edukacji, a w ramach kwestionariusza
indywidualnego zebrane zostay informacje dotyczce sytuacji respondentw na rynku
pracy. Analizy przeprowadzone po pierwszej rundzie badania pozwoliy m.in. na identyfikacj siedmiu zasadniczych typw cieek edukacyjnych respondentw3.
t

/BVLB
[BLPD[POB
OB
LMBTPXFK
T[LPMF
QPETUBXPXFK
MVC
OB
HJNOB[KVN
QP
LMBTPXFK
41

S1

t

1P
4;
PTPCB
LPD[Z
QVCMJD[O
[BTBEOJD[
T[LP
[BXPEPX
EMB
NPE[JFZ
EXV
MVC
US[ZMFUOJ

S2
S3
S4
S5
S6
S7

t

1P
4;
PTPCB
LPD[Z
OBVL
X
QVCMJD[OZN
MJDFVN
PHMOPLT[UBDDZN
MVC
UFDIOJLVN
EMB
NPE[JFZ
CF[
NBUVSZ

t

1P
4;
PTPCB
LPD[Z
OBVL
X
QVCMJD[OZN
MVC
OJFQVCMJD[OZN
MJDFVN
PHMOPLT[UBDDZN
CE
UFDIOJLVN

EMBNPE[JFZ
J
[EBKF
NBUVS
t

1P
4;
PTPCB
LPD[Z
OBVL
OB
TUVEJBDI
MJDFODKBDLJDI
TUBDKPOBSOZDI
OB
VD[FMOJ
QVCMJD[OFK
t

1P
4;
PTPCB
LPD[Z
OBVL
OB
TUVEJBDI
NBHJTUFSTLJDI
TUBDKPOBSOZDI
OB
VD[FMOJ
QVCMJD[OFK
MVC
QP
4;
PTPCB

LPD[Z
OBVL
OB
TUVEJBDI
NBHJTUFSTLJDI
MVC
SXOPXBOZDI
LJFSVOLJ
NFEZD[OF

OB
VD[FMOJ
QVCMJD[OFK
t

0TPCZ
LUSF
SFBMJ[PXBZ
JOOF
DJFLJ
OJ
[EFGJOJPXBOF
X
4;;
OQ
[
QS[FSXBNJ
OB
VD[FMOJBDI

OJFQVCMJD[OZDI
BMCP
X
USZCJF
OJFTUBDKPOBSOZN

1 Ramy koncepcyjne caego projektu oraz szczegowy opis zada badawczych, stawianych pyta i hipotez ujto
w raporcie Diagnoza i hipotezy badawcze (2012).
2 Metodyk badania opisano w opracowaniu Raport 3. Metoda realizacji zintegrowanych bada panelowych gospodarstw
domowych (2012).
3 W analizach na oznaczenie cieki uywamy take symbolu Si dla i=1, 2, , 7.

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 6

W niniejszym opracowaniu przedstawiono najpierw krtko koncepcj badania.

Nastpnie opisana zostaa jego metodyka. Kolejn czci s wyniki analiz prowadzonych
na podstawie danych z drugiej rundy, przedstawione w ujciu problemowym. Wyniki
te s podporzdkowane pytaniom i hipotezom sformuowanym w ramach szeciu
blokw tematycznych:
I. Subiektywna luka edukacyjna a aktywno edukacyjna dorosych analiza
czynnikw majcych wpyw na wystpowanie rnicy midzy faktycznie osignitym
poziomem wyksztacenia a poziomem, jaki respondent chcia uzyska, przyczyn
wystpowania tej rnicy oraz dziaa respondentw, ktre mogyby j zmniejszy.
II. Ksztacenie i doksztacanie si z perspektywy aktywnoci zawodowej wspzalenoci midzy przebiegiem edukacji i aktywnoci zawodow. Gwna uwaga
zostaa skupiona na powizaniu typu cieki edukacyjnej z przebiegiem pracy
zawodowej. W ramach tego bloku rozpoznano struktur form aktywnoci edukacyjnej,
koszty aktywnoci, w tym koszty alternatywne.
III. Uwarunkowania ksztatowania kapitau ludzkiego oraz wykluczenia edukacyjnego
i spoecznego analiza wykluczenia w kontekcie decyzji edukacyjnych oraz analiza
midzypokoleniowych zalenoci ksztatowania si kapitau ludzkiego w gospodarstwach
domowych.
IV. Sprzenia na rynku edukacyjnym prba weryfikacji symulacyjnej analizy
skutkw zmian polityki edukacyjnej w obszarze finansowania jej ze rodkw
publicznych dla decyzji edukacyjnych gospodarstw domowych analizy dotyczce
wpywu polityki edukacyjnej na decyzje edukacyjne, a take symulacyjne analizy
skutkw zmian polityki finansowania dla decyzji edukacyjnych gospodarstw domowych.
Ocenie poddano systemy finansowania edukacji na poziomie wyszym.
V. Uwarunkowania zachowa gospodarstw domowych w kontekcie polityki lokalnej
wpyw polityki lokalnej na zachowania gospodarstw domowych analiza lokalnych
uwarunkowa decyzji edukacyjnych, z uwzgldnieniem zjawisk wystpujcych
na poziomie makro oraz ogranicze narzucanych przez lokaln dostpno instytucji
edukacyjnych.
VI. Zaleno midzy biografi edukacyjn i rodzinn zagadnienia dotyczce
zalenoci pomidzy biografi edukacyjn, opisywan ciek edukacyjn, prowadzc
do osignicia okrelonego poziomu wyksztacenia, a biografi rodzinn charakteryzowan przez dzietno kohortow.
W podsumowaniu sygnalizujemy kwestie, ktre naley rozwaa przy opracowywaniu
stosownych rekomendacji.

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 7

2. Zintegrowane badania uwarunkowa decyzji

edukacyjnych
Koncepcja zintegrowanego badania uwarunkowa decyzji edukacyjnych zakada,
e uczenie si przez cae ycie (life-long learning LLL) zmienia zasadniczo podejcie
do rozwijania si kapitau ludzkiego zarwno w skali makro, jak i w wymiarze indywidualnym. Spojrzenie na ten proces z perspektywy indywidualnej, tzn. dziaa
zwizanych z uczeniem si, czyli aktywnoci edukacyjn w rnych formach podejmowan przez jednostki przez cae ycie, sprawia, e konieczne jest traktowanie
tej aktywnoci rwnolegle do innych aktywnoci yciowych (rodzina, praca zawodowa),
a nie przypisywanie jej okrelonemu etapowi ycia. Mona zatem skorzysta z koncepcji
przebiegu ycia (life course perspective), modyfikujc tradycyjne podejcie o zaoenie
wspwystpowania i sekwencji podejmowanych aktywnoci w przebiegu ycia,
co ilustruje rysunek 1.
Rysunek 1. Zmiana podejcia do edukacji w przebiegu ycia

Tradycyjne podejcie
Edukacja
szkolenia

Praca
zawodowa
Rodzina

Emerytura

Nowe podejcie
Rodzina
Praca zawodowa
Aktywno edukacyjna LLL
Rekreacja, aktywno spoeczna

rdo: Propozycja wasna na podstawie Reday-Mulvey, 2005 (za Diagnoza i hipotezy badawcze 2012)

Przyjto zatem, e decyzje dotyczce aktywnoci edukacyjnej w dowolnej formie,

zarwno wasnej, jak i w odniesieniu do innych osb, podejmowane s na poziomie
gospodarstwa domowego przy uwzgldnieniu powiza midzy jego czonkami.
Std wynika konieczno wyboru gospodarstwa domowego jako jednostki badania.
Taki wybr umoliwia badanie procesu uczenia si czonkw gospodarstwa przez
cae ycie, z uwzgldnieniem zasobw gospodarstwa, ogranicze wyborw, a take
aspiracji wasnych i w odniesieniu do innych czonkw gospodarstwa. Powysze
podejcie sugeruje take spojrzenie na rne aktywnoci yciowe poprzez moliwoci
ich czenia w trakcie przebiegu ycia.
W drugiej rundzie pogbione zostay zagadnienia odnoszce si do wtkw
badawczych zwizanych z aktywnoci na rynku pracy, aspiracjami edukacyjnymi
i aktywnoci edukacyjn czonkw gospodarstwa domowego, aktywnoci rodzinn,
wykluczeniem spoecznym oraz wykluczeniem z edukacji, a take uwarunkowa
rozwoju kapitau ludzkiego dzieci i modziey w perspektywie midzypokoleniowej
oraz lokalnej.
7

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 8

Badanie zachowa czonkw gospodarstw domowych, dotyczcych ich edukacji,

kariery zawodowej, a take aktywnoci rodzinnej, wymaga danych wzdunych.
Mona je uzyska, prowadzc badanie panelowe, czyli badajc tych samych respondentw w ustalonych odstpach czasowych. W badaniu uwarunkowa decyzji
edukacyjnych poczono podejcie retrospektywne z podejciem prospektywnym.
Pierwsze suy odtworzeniu biografii edukacyjnych, rodzinnych, zawodowych
i migracyjnych, drugie dotyczy zamierze edukacyjnych czonkw gospodarstwa
domowego. W podejciu prospektywnym nacisk jest pooony na percepcj czynnikw
warunkujcych realizacj zamierze. W badaniu proces rozwoju kapitau ludzkiego
jest rozpatrywany z perspektywy poszczeglnych pokole oraz uwzgldnia relacje
kapitau ludzkiego poszczeglnych grup pokoleniowych z pozostaymi skadowymi
kapitau intelektualnego, tj. kapitau spoecznego, kapitau strukturalnego i kapitau
relacyjnego. Wymaga to uwzgldnienia powiza pomidzy poziomem makro,
mezo i decyzjami podejmowanymi na poziomie mikro przez czonkw gospodarstwa
domowego, a take uwzgldnienia w badaniach perspektywy regionalnej. Do gwnych
obszarw badawczych zaliczono:
przebieg procesu rozwoju kompetencji zrnicowanego wedug grup spoeczno-ekonomicznych i w wymiarze regionalnym
rozpoznanie zasadniczych determinant procesu rozwoju kompetencji, a zwaszcza
jego barier, zarwno w ujciu makro, jak i mezo oraz na poziomie gospodarstwa
domowego
wystpowanie konfliktu czasu i zasobw midzy rozwojem wasnym a rozwojem
kompetencji dzieci
wpyw rozwoju kompetencji na biografi zawodow, ze szczeglnym uwzgldnieniem
wejcia na rynek pracy i wyjcia z rynku pracy
postawy wobec koniecznoci ksztacenia si przez cae ycie i ich wpyw na decyzje
edukacyjne
Poszczeglne zadania wyodrbnione w ramach tych obszarw badawczych ujte
s w dwie grupy. Pierwsza grupa skupia si na wewntrznych uwarunkowaniach
decyzji edukacyjnych gospodarstw domowych w powizaniu z biografiami zawodowymi
i rodzinnymi, a druga grupa kadzie nacisk na zewntrzne uwarunkowania decyzji
edukacyjnych gospodarstw domowych. W trakcie trwania projektu zaoono cis
wspprac zespow realizujcych badanie w ramach tych dwch grup zada
(por. rysunek 2).

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 9

Rysunek 2. Powizania midzy zadaniami badawczymi a rodzajem uwarunkowa

Wewntrzne uwarunkowania decyzji edukacyjnych gospodarstw
domowych w powizaniu z biografiami zawodowymi i rodzinnymi:
t

,T[UBUPXBOJF
TJ
DJFFL
FEVLBDZKOZDI
D[POLX
HPTQPEBSTUXB

EPNPXFHP
VXBSVOLPXBOJB
XFXOUS[OF
J
[FXOUS[OF
5ZQPMPHJB

DJFFL
FEVLBDZKOZDI
t

;BNJFS[FOJB
FEVLBDZKOF
B
SFBMJ[BDKB
DJFFL
FEVLBDZKOZDI
o
D[ZOOJLJ

TUZNVMVKDF
J
PHSBOJD[BKDF
BLUZXOP
FEVLBDZKO
X
QS[FCJFHV

ZDJB
XUZN
QPXJ[BOJB
NJE[Z
[BDIPXBOJBNJ
EPUZD[DZDI
SPE[JOZ

J
XZCPSBNJ
FEVLBDZKOZNJ
t

8TQ[BMFOPDJ
NJE[Z
QS[FCJFHJFN
FEVLBDKJ
J
BLUZXOPDJ
[BXPEPXFK

o
UZQZ
DJFFL
FEVLBDZKOZDI
B
QS[FCJFH
QSBDZ
[BXPEPXFK

Gwna perspektywa
badawcza poziom
gospodarstwa
domowego (mikro)

t

8FXOUS[
J
NJE[ZQPLPMFOJPXF
[BMFOPDJ
LT[UBUPXBOJB
LBQJUBV

MVE[LJFHP
X
HPTQPEBSTUXBDI
EPNPXZDI
t

'PSNZ
BLUZXOPDJ
FEVLBDZKOFK
LPT[UZ
BLUZXOPDJ
X
UZN
LPT[UZ

BMUFSOBUZXOF
0T[BDPXBOJF
QP[JPNV
J
[SOJDPXBOJB
QSZXBUOZDI

XZEBULX
OB
FEVLBDK
GPSNBMO
J
QP[BGPSNBMO
Zewntrzne uwarunkowania decyzji edukacyjnych gospodarstw
domowych:
t

(XOF
SEB
EFGJDZUV
LBQJUBV
MVE[LJFHP
X
XZNJBS[F
NJLSP
J
NBLSP

XVKDJV
SFHJPOBMOZN
PSB[
HSVQ
HPTQPEBSTUX
EPNPXZDI
t

8TQ[BMFOPDJ
NJE[Z
XZLMVD[FOJFN
TQPFD[OZN
B
FEVLBDK

t

8QZX
LSBKPXFK
J
MPLBMOFK
QPMJUZLJ
FEVLBDZKOFK
OB
EFDZ[KF
FEVLBDZKOF
t

4ZNVMBDZKOB
BOBMJ[B
TLVULX
[NJBO
QPMJUZLJ
GJOBOTPXBOJB
X
TZTUFNJF

FEVLBDZKOZN
EMB
EFDZ[KJ
FEVLBDZKOF
HPTQPEBSTUX
EPNPXZDI

Gwna perspektywa
badawcza poziom
makro/mezo

t

4ZTUFNZ
GJOBOTPXBOJB
FEVLBDKJ
o
QS[FKDJF
PE
GJOBOTPXBOJB
QVCMJD[OP

QSZXBUOFHP
FEVLBDKJ
EP
NJFT[BOZDI
SEF
GJOBOTPXBOJB
t

6XBSVOLPXBOJB
[BDIPXB
HPTQPEBSTUX
EPNPXZDI
X
LPOUFLDJF

QPMJUZLJ
MPLBMOFK
XQZX
D[ZOOJLX
MPLBMOZDI
OB
[BDIPXBOJF

HPTQPEBSTUX
EPNPXZDI

rdo: Diagnoza i hipotezy badawcze (2012)

Analizy prowadzone na podstawie danych pozyskanych w drugiej rundzie badania

uwarunkowa decyzji dotyczyy wybranych problemw badawczych, stanowicych
pogbienie i poszerzenie analiz przeprowadzonych po pierwszej rundzie badania.
Wykorzystano rwnie dane panelowe, pozwalajce na ocen dynamiki uczestnictwa
osb dorosych w edukacji pozaformalnej, a take zmian dotyczcych wykluczenia
edukacyjnego. Syntetyczne omwienie wynikw analiz, przedstawione w czwartej
czci, czy ustalenia uzyskane w rnych zadaniach badawczych, odwoujc si
do omawianych zagadnie.
9

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 10

3. Metodyka zintegrowanego badania

uwarunkowa decyzji edukacyjnych
Koncepcja badawcza, suca ukazaniu procesu budowy kompetencji w przebiegu
ycia poprzez decyzje dotyczce inwestowania w kapita ludzki podejmowane
na poziomie gospodarstwa i wpywu rnych elementw otoczenia na wybory edukacyjne w rnych fazach przebiegu ycia, polega na przeprowadzeniu wzajemnie
powizanych dwch bada panelowych gospodarstw domowych:
badania oglnokrajowego reprezentatywnego na poziomie NUTS 2 (wojewdzkim)
oraz
badania na poziomie lokalnym (NUTS 4) w wybranych powiatach.
Okrelenie zintegrowane badania panelowe oznacza integracj tych dwch bada.
W drugiej rundzie objto nimi dwie populacje:
zbiorowo gospodarstw domowych funkcjonujcych w Polsce w 2013 r., w ktrych
skad wchodz osoby urodzone midzy 1948 r. a 1998 r.
czonkw gospodarstw urodzonych midzy 1948 r. a 1998 r.
Operatem losowania by wykaz obwodw spisowych zawierajcych mieszkania.
Operat losowania stanowi Urzdowy Rejestr Podziau Terytorialnego Kraju (system
TERYT) bdcy w dyspozycji Gwnego Urzdu Statystycznego. W operacie zaktualizowano klasy wielkoci miejscowoci i oznaczenie gmin na podstawie najnowszych
danych populacyjnych GUS, aktualnych 31 grudnia 2012 r. (Ludno. Stan i struktura
w przekroju terytorialnym).
W badaniach zastosowano dwa rodzaje kwestionariuszy. Kwestionariusz gospodarstwa
domowego wypeniany by w toku wywiadu bezporedniego typu face-to-face
(CAPI) z gow gospodarstwa domowego lub przedstawicielem gospodarstwa
domowego najlepiej zorientowanym w sytuacji gospodarstwa i jego czonkw.
Kwestionariusz indywidualny, skadajcy si z czci staej oraz czci
moduowej, by skierowany do wszystkich dostpnych czonkw gospodarstwa
domowego w wieku 15-65 lat. Kwestionariusz by wypeniany w toku wywiadu
bezporedniego typu face-to-face (CAPI lub PAPI) i zawiera pytania pozwalajce
uzyska informacje o uwarunkowaniach podejmowanych decyzji dotyczcych
ksztacenia zarwno dzieci, jak i dorosych czonkw gospodarstw domowych,
aspiracjach edukacyjnych ich czonkw oraz sytuacji zawodowej dorosych czonkw
tych gospodarstw.
Badanie zrealizowano na prbie oglnopolskiej, gwarantujcej reprezentatywno na
poziomie oglnopolskim oraz wojewdztw, oraz na prbie lokalnej, obejmujcej
powiaty reprezentanty. W drugiej rundzie zrealizowano cznie w prbie przekrojowej
33 402 efektywne wywiady w gospodarstwach domowych, w tym 24 365 z prby
oglnopolskiej i 9037 z prby lokalnej, w tym w prbie panelowej 21 238 wywiadw
10

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 11

z prby oglnopolskiej i 7975 z prby lokalnej. Wywiady indywidualne zrealizowano

z 59 584 osobami w wieku 15-65 lat. Zastosowano odpowiednie systemy wag przekrojowych
i panelowych, aby wyniki mogy by wykorzystane do interpretacji oraz do wnioskowania
zarwno na ca populacj gospodarstw domowych, jak i zbiorowo ich czonkw.

4. Gwne wyniki analiz

Poniej zestawiono najwaniejsze i najciekawsze wyniki drugiej rundy badania
w ukadzie odpowiadajcym wyodrbnionym blokom analitycznym.

4.1. Subiektywna luka edukacyjna dorosych

Subiektywna luka edukacyjna, rozumiana jako rnica midzy poziomem wyksztacenia,
jaki respondent chcia uzyska, a osignitym poziomem wyksztacenia, wystpuje
u prawie 23% mczyzn i 28% kobiet. Zakres jej wystpowania i jego zrnicowanie
wrd kobiet i mczyzn zale od ich biografii edukacyjnych opisywanych za pomoc
zdefiniowanych w pierwszej rundzie badania zasadniczych cieek edukacyjnych,
ale take od wieku, miejsca zamieszkania oraz roku ukoczenia edukacji formalnej.
Ryzyko wystpowania subiektywnej luki edukacyjnej rni si w zalenoci od wyksztacenia, pci, wieku respondentw oraz miejsca zamieszkania. Im wyszy osignity
poziom wyksztacenia, reprezentowany przez cieki edukacyjne, tym mniejsze jest
ryzyko wystpienia subiektywnej luki edukacyjnej. Kobiety czciej przejawiaj niezadowolenie z osignitego poziomu wyksztacenia ni mczyni, podobnie u osb
modszych luka edukacyjna wystpuje czciej ni u osb starszych. Take generalnie
w miastach ryzyko wystpienia luki jest wiksze ni na wsi, cho nie ma prawidowoci
polegajcej na tym, e im wiksze miasto, tym mniejsze prawdopodobiestwo jej
wystpienia. Te zalenoci zdaj si sygnalizowa znaczenie aspiracji edukacyjnych
Polakw dla wystpienia luki, zarwno kobiety, jak i osoby modsze czy mieszkacy
miast charakteryzuj si bowiem lepsz struktur wyksztacenia. Utrzymywanie si
terytorialnych rnic ryzyka wystpowania luki edukacyjnej moe grozi polaryzacj
spoeczestwa ze wzgldu na poziom wyksztacenia.
Porwnanie zakresu wystpowania luki dla osb koczcych edukacj formaln w trzech
wyodrbnionych okresach: przed transformacj spoeczno-gospodarcz, w okresie transformacji i w czasie posttransformacyjnym (przed 1989, 1990-1999, 2000 i pniej)
pokazuje, e zadowolenie Polakw z osignitego poziomu wyksztacenia roso.
Wyniki oszacowania modeli regresji logistycznej dla dwch grup respondentw tych,
ktrzy ukoczyli edukacj formaln przed i po 1989 r. pokazuj odmienny wpyw niektrych rozpatrywanych zmiennych (cieka edukacyjna, pe, miejsce zamieszkania)
na prawdopodobiestwo wystpienia luki edukacyjnej. Osoby, ktre osigny wyksztacenie
co najwyej rednie zgodnie ze ciekami typowymi (S2, S3, S4) przed 1989 r., maj
mniejsze ryzyko wystpienia luki edukacyjnej ni osoby, ktre te same cieki edukacyjne
ukoczyy po roku 1989, co zdaje si wskazywa zarwno na rosnce aspiracje edukacyjne,
jak i wzrost wiadomoci wasnych niedostatkw. Podobnie awans edukacyjny kobiet
11

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 12

w ostatnich dwch dekadach przekada si na ich wiksz satysfakcj z wasnego

wyksztacenia wzgldem satysfakcji odczuwanej przez mczyzn, gdy przed 1989 r.
kobiety byy bardziej niezadowolone z osignitego poziomu wyksztacenia
w porwnaniu z mczyznami ni kobiety, ktre ukoczyy edukacj po roku 1989.
Take porwnanie wpywu wielkoci miast na wystpowanie luki edukacyjnej wskazuje
na rosnc w miastach wiadomo koniecznoci uzupeniania wyksztacenia,
co moe pogbi wyranie niekorzystne dla mieszkacw wsi rnice w poziomie
wyksztacenia.

iloraz szans

Rysunek 3. Zrnicowanie prawdopodobiestwa wystpienia luki edukacyjnej

wedug cieki edukacyjnej, pci i klasy miejscowoci oraz okresu ukoczenia edukacji
(model 2 do 1989 r., model 3 po 1989 r.)
2,00
1,75
1,50

cieka (ref. S1)

model 2

pe

Warszawa

500-999 tys. m.

200-499 tys. m.

100-199 tys. m.

0,00

50-99 tys. m.

0,25

20-49 tys. m.

0,50

10-19 tys. m.*

0,75

do 10 tys. m.*

kobieta

S7

S6

S5

S4

S3

1,00

S2

1,25

miasto (ref. wie)

model 3

Uwaga: * oznaczono nieistotne statystycznie oceny ilorazu szans

rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych UDE: I i II runda

Wanym powodem wystpienia luki edukacyjnej dla mczyzn, niezalenie od okresu,

w ktrym ukoczyli nauk, bya ch usamodzielnienia si, bardziej znaczca
dla mieszkacw miast ni wsi, a nastpnie brak chci do nauki. Kobiety wskazyway przede wszystkim na brak rodkw na nauk, przy czym w kolejnych
okresach (przed 1989 r., 1990-1999, 2000 i pniej) znaczenie tego powodu nieco si
zmniejszyo.
Ranga przyczyn wystpienia luki edukacyjnej jest zrnicowana w zalenoci od cieki
edukacyjnej. Dla osb o wyksztaceniu poniej redniego najwiksze znaczenie miaa
za sytuacja materialna, natomiast brak rodkw na nauk by powodem wystpienia
luki edukacyjnej dla tych, ktrzy zrealizowali nietypow ciek S7, charakteryzujc si
midzy innymi przerwami w podejmowaniu w kolejnych latach nauki w systemie
12

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 13

formalnym na nastpujcych po sobie poziomach edukacji. Najwaniejsz przyczyn

wystpienia luki wrd osb realizujcych pozostae cieki, waniejsz dla mczyzn
ni dla kobiet, bya ch usamodzielnienia si. Niebagatelnym powodem dla kobiet
bya cia i opieka nad dzieckiem.
Osoby niezadowolone z osignitego poziomu wyksztacenia, czyli te, u ktrych
wystpia luka edukacyjna, tworz grup potencjalnie zainteresowanych poszukiwaniem
rnych form uzupeniania swego wyksztacenia. Jednak jedynie 8% z tej grupy
deklaruje zamiar podjcia nauki w systemie edukacji formalnej. Im wyszy poziom
wyksztacenia, tym wiksza skonno do jego uzupeniania w ten sposb, przy czym
kobiety s bardziej skonne do podjcia nauki w systemie edukacji formalnej ni
mczyni. Im starsza osoba, tym mniejsze prawdopodobiestwo deklarowania
zamiaru podjcia nauki w systemie formalnym. Ponadto mieszkacy miast chtniej
deklaruj zamiar podjcia nauki w porwnaniu z mieszkacami wsi.
Osoby modsze, ktre ukoczyy edukacj po 2000 r., czciej chc powrci do edukacji
formalnej. Z badania wynika, e blisko 2/5 osb z dyplomem licencjata uzyskanym
po 2000 r. ma zamiar podj takie dziaania, przy czym wicej mczyzn ni kobiet
mieszkajcych w miastach i wicej kobiet ni mczyzn mieszkajcych na wsi.

4.2. Ksztacenie i doksztacanie si Polakw w wietle wynikw badania UDE

Ksztacenie przed wejciem na rynek pracy i uczenie si przez cae ycie, take
w czasie aktywnoci zawodowej, zapobiegaj deprecjacji kapitau ludzkiego w czasie
i s sposobem na podtrzymanie produktywnoci zasobw pracy, ktrej ranga ronie
w warunkach zmieniajcej si struktury wieku populacji w krajach rozwinitych.
Wag uczenia si przez cae ycie podkrela midzy innymi cel wyznaczony w strategii
Europa 2020, ktry ma by osignity do 2020 r. przynajmniej 15% populacji
w wieku 25-64 ma uczestniczy w ksztaceniu ustawicznym, czyli o 2,5 p.p. wicej
ni cel postawiony w Strategii Lizboskiej (Komisja Europejska 2010).
Dla oceny zachodzcych trendw i zjawisk w ujciu przekrojowym wane jest
pokazanie ich ta makroekonomicznego i zmian instytucjonalnych, mogcych wpywa
na aktywno zawodow albo edukacyjn w Polsce. W latach 2013 i 2014 sytuacja
na rynku pracy powoli poprawiaa si, wskanik zatrudnienia rs, a stopa bezrobocia
malaa. Mczyni pracowali czciej ni kobiety, z najwiksz rnic wynoszc
kilkanacie punktw procentowych w najstarszej grupie wieku: 55-64 lata. Aktywne
zawodowo kobiety byy czciej bezrobotne. Istotn zmian instytucjonaln, ktra
moga mie wpyw na aktywno zawodow osb starszych, byo stopniowe podnoszenie od pocztku 2013 r. wieku emerytalnego kobiet i mczyzn4: powszechny
wiek emerytalny, w ktrym kobiety mog odej na emerytur, ronie (od 60 lat
na koniec 2012 r.) o jeden miesic co kwarta, a dla mczyzn urodzonych od 1 stycznia
do 31 marca 1949 r. wiek ten wynosi 65 lat i 5 miesicy i ronie o jeden miesic
co kwarta, by osign dla obu pci wiek 67 lat w 2040 r.
4 Por. ustawa z 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpiecze Spoecznych oraz niektrych
innych ustaw (Dz. U. z 2012 r., poz. 637).

13

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 14

Aktywno edukacyjna w formie pozaformalnego uczenia si zaley czciowo

od moliwoci finansowania takiej nauki. Z punktu widzenia rynku pracy i doksztacania
albo przekwalifikowania osb bezrobotnych i poszukujcych pracy istotna jest
aktywna polityka rynku pracy (ALMP), w tym szkolenia finansowane lub wspfinansowane ze rodkw publicznych. W 2013 r. szkolenia w ramach ALMP rozpoczo
84,9 tys. osb, w porwnaniu z 80,7 tys. w 2012 r. i 53,8 tys. w roku 2011, w ktrym
ograniczono rodki wydawane na polityk aktywn w porwnaniu z poprzednimi
latami. W 2014 r. z Funduszu Pracy wydzielono Krajowy Fundusz Szkoleniowy, ktrego
rodki s wykorzystywane na dofinansowanie ksztacenia ustawicznego pracownikw,
podejmowanego z inicjatywy lub za zgod pracodawcy. Jednak w porwnaniu
do liczby zarejestrowanych bezrobotnych czy liczby pracownikw oferty ksztacenia
dofinansowanego ze rodkw publicznych skierowane mog by do relatywnie
niewielkiej liczby osb wic ALMP nie powinna mie duego wpywu na zmiany
uczestnictwa w tej formie uczenia si midzy pierwsz a drug rund badania UDE.
4.2.1. Niezadowolenie z osignitego wyksztacenia a uczenie si przez cae ycie
Korzystanie z edukacji pozaformalnej stanowi jedn z form ograniczania subiektywnej
luki edukacyjnej. Jednak generalnie uczestnictwo w edukacji pozaformalnej w cigu
ostatniego roku deklarowao tylko 12% badanych, przy czym zaangaowanie si
osb dorosych w ten typ edukacji rni si w zalenoci od czynnikw spoeczno-ekonomicznych. Wyniki badania UDE potwierdzaj zjawiska obserwowane rwnie
w innych badaniach. Rzadziej z tej formy nauki korzystaj osoby starsze ni modsze,
ktre ukoczyy ksztacenie formalne po 2000 r., nieco rzadziej mczyni ni kobiety,
czciej mieszkacy miast ni wsi. Wanym czynnikiem zwizanym z czstoci
korzystania z edukacji formalnej jest wyksztacenie. Wrd wszystkich osb, ktre miay
wyksztacenie wysze magisterskie, ponad 28% uczestniczyo w edukacji pozaformalnej,
podczas gdy wrd osb z wyksztaceniem zasadniczym zawodowym tylko 5%.
Wrd osb z luk edukacyjn, ktre nie maj zamiaru uzupenia swego wyksztacenia,
podejmujc nauk w systemie edukacji formalnej, take wystpuje selektywno
zaangaowania w edukacj pozaformaln wedug wyksztacenia. Dodatkowo znaczenie
tej formy zdobywania kompetencji oraz uzyskiwania kwalifikacji doceniaj bardziej
osoby, ktre najwyszy poziom swojego wyksztacenia osigny do 1989 r., zwaszcza
te z wyszymi poziomami wyksztacenia. Osoby te czciej uczestnicz w tej formie
aktywnoci edukacyjnej ni osoby, ktre ukoczyy edukacj po 1989 r.
Generalnie mieszkacy miast z luk edukacyjn maj istotnie wysze prawdopodobiestwo udziau w aktywnoci zwizanej z podnoszeniem kwalifikacji ni mieszkacy
wsi. Dla respondentw koczcych edukacj po 1989 r., mimo do wyranego
profilu wpywu im wiksze miasto, tym wiksze prawdopodobiestwo udziau,
rnice te w wikszoci przypadkw nie s statystycznie istotne. Natomiast wrd
respondentw koczcych edukacj przed 1989 r. zaznacza si pewna polaryzacja
zachowa istotne statystycznie rnice szans wystpuj dla mieszkacw miast
maych oraz duych i najwikszych.

14

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 15

Osoby, u ktrych nie wystpuje luka edukacyjna, s mniej skonne do udziau w aktywnoci
zwizanej z podnoszeniem kwalifikacji w porwnaniu z respondentami z luk edukacyjn,
ktrzy nie zamierzaj podj nauki w systemie edukacji formalnej. Zadowoleni ze swego
wyksztacenia uzyskanego po 1989 r. relatywnie czciej uzupeniaj swe kwalifikacje
w porwnaniu z osobami z luk edukacyjn ni osoby zadowolone z wyksztacenia
ukoczonego przed 1989 r., co wskazuje nie tylko na odmienn motywacj do
doksztacenia si, ale take zdaje si sygnalizowa inne postawy wobec ksztacania si
przez cae ycie w rozwaanych grupach respondentw. Mniejsza skonno do
doksztacania si osb, ktre zakoczyy edukacj formaln przed 1989 r. i s zadowolone
ze swego wyksztacenia, wobec szybko zmieniajcych si warunkw ycia i pracy
prowadzi moe do wykluczenia edukacyjnego i spoecznego tej grupy.
Generalna zaleno polegajca na tym, e im starsza osoba z luk edukacyjn, tym
mniejsze prawdopodobiestwo uczestniczenia w jakiejkolwiek aktywnoci zwizanej
z podnoszeniem kwalifikacji, ulega modyfikacji, gdy rozpatrujemy respondentw koczcych sw edukacj formaln przed 1989 r. i po 1989 r. dla pierwszej grupy wiek jest
destymulant aktywnoci, dla drugiej wpyw wieku staje si dodatni, ale jest nieistotny
statystycznie. Ten odmienny wpyw wieku jest wyraniejszy, gdy grupy respondentw
o rnych okresach koczenia edukacji powikszone s o osoby bez luki edukacyjnej.
Potwierdza to spostrzeenie dotyczce odmiennych zachowa dotyczcych aktywnoci
edukacyjnej obu grup, co powinno by take uwzgldnione w ofercie edukacyjnej.
Dziaania w tym zakresie powinny by nakierowane na wskazywanie szerokiej gamy
korzyci pyncych z edukacji, ktre odnosz si nie tylko do aktywnoci zawodowej.
W przeciwiestwie do ustale dotyczcych podnoszenia kwalifikacji poprzez udzia
w edukacji formalnej wrd kobiet z luk edukacyjn s one mniej skonne ni
mczyni do uczestniczenia w jakiejkolwiek innej aktywnoci zwizanej z podnoszeniem
kwalifikacji. Rnice midzy kobietami a mczyznami s nieco bardziej widoczne
w przypadku respondentw z wyksztaceniem uzyskanym po 1989 r., co moe si
wiza z rosncym poziomem wyksztacenia kobiet i ich wikszym zadowoleniem
z uzyskanego wyksztacenia.
W analizach aktywnoci edukacyjnej respondentw z luk edukacyjn, majcej albo
form zamiaru podjcia nauki w systemie edukacji formalnej, albo zaangaowania
w aktywno zwizan z podnoszeniem kwalifikacji, uwzgldniono dodatkowe
zmienne biecy status na rynku pracy, sytuacj rodzinn (wiek najmodszego
dziecka, obecno osoby niepenosprawnej w gospodarstwie domowym), sytuacj
materialn. Miay one odmienne znaczenie dla obu wyrnionych form aktywnoci
edukacyjnej. Biecy status na rynku pracy nie mia znaczenia dla zamiaru podjcia
nauki, ale pozostawanie w zatrudnieniu znaczco zwikszao prawdopodobiestwo
udziau w edukacji pozaformalnej w porwnaniu z osobami niepracujcymi. Z kolei
obecno osoby niepenosprawnej ograniczaa zamierzenia podjcia nauki, a nie
miaa znaczenia dla udziau w aktywnoci zwizanej z podnoszeniem kwalifikacji.
Wyniki dotyczce wpywu dzieci (poprzez wiek najmodszego dziecka) zdaj si
wskazywa na wystpowanie konfliktu midzy alokacj zasobw (czas, dochody)
15

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 16

w edukacj dzieci (szkoa, studia) oraz doksztacanie wasne rodzicw, ktrzy s niezadowoleni z osignitego poziomu wyksztacenia. Posiadanie najmodszego dziecka
w wieku 0-12 oraz 13-19 lat ogranicza zamiary podjcia nauki przez rodzicw
w porwnaniu z osobami bez dzieci.
Wiek najmodszego dziecka ma znaczenie take dla udziau w aktywnoci zwizanej
z podnoszeniem kwalifikacji zarwno przez populacj respondentw z luk edukacyjn,
jak i populacj tworzon przez osoby bez luki oraz z luk edukacyjn. Zmienna
ta ma nieco odmienne znaczenie dla tych, ktrzy koczyli sw edukacj przed 1989 r.,
i dla tych, ktrzy czynili to pniej. W pierwszej grupie respondentw obecno
najmodszych dzieci w wieku szkolnym 7-12 lub 13-19 lat oraz dzieci w wieku 20 lat
i wicej ogranicza aktywno edukacyjn rodzicw w porwnaniu z osobami bez
dzieci. Dla respondentw, ktrzy koczyli sw edukacj po 1989 r., destymulant
ich aktywnoci edukacyjnej jest obecno najmodszych dzieci w przedziale 0-3 lata
oraz dzieci w wieku 20 lat i wicej. Wyniki przemawiaj za hipotez o ewentualnej
konkurencyjnoci midzy edukacj dzieci i doksztacaniem rodzicw. Ten problem
konkurencyjnoci, w przypadku jednoczesnego ksztacenia dzieci i dorosych
wymaga dyskusji nad organizacj ksztacenia i doksztacania oraz mechanizmami
finansowania edukacji obowizkowej dzieci i modziey oraz edukacji dorosych.
Subiektywna ocena sytuacji materialnej zdaje si mie znaczenie zarwno dla zamiaru
podjcia nauki, jak i udziau w aktywnoci zwizanej z podnoszeniem kwalifikacji.
W pierwszym przypadku jej profil wpywu jest zgodny z oczekiwaniami (im trudniejsza
sytuacja, tym mniejsza szansa deklaracji zamiaru podjcia nauki), cho jedynie osoby
najlepiej oceniajce sw sytuacj materialn rniy si istotnie od tych, ktrych
sytuacja jest najgorsza. Natomiast w odniesieniu do aktywnoci zwizanej z podnoszeniem kwalifikacji ten wpyw jest niejednoznaczny i rnokierunkowy. W przypadku
respondentw z trudnoci i pewn trudnoci oraz do atwo radzcych sobie
z wizaniem koca z kocem istnieje mniejsze prawdopodobiestwo udziau
w doksztacaniu w porwnaniu z osobami w najgorszej sytuacji materialnej.
W przypadku osb z gospodarstw w lepszej sytuacji materialnej prawdopodobiestwo
udziau w doksztacaniu jest wiksze, ale generalnie rnice te byy statystycznie
nieistotne. Powtarza si jedynie istotna statystycznie rnica dotyczca respondentw
o najlepszej sytuacji materialnej maj stosunkowo wysze prawdopodobiestwo
uczestniczenia w tej aktywnoci. Mimo tego wyniki te sygnalizuj, i nie mona
pomin tego czynnika w dziaaniach zmierzajcych do ograniczenia luki edukacyjnej.
Ustalenia, dotyczce zarwno nasilenia subiektywnej luki edukacyjnej, jak i moliwoci
jej ograniczenia poprzez zamiar podjcia nauki czy uczestniczenie w jakiejkolwiek
innej aktywnoci zwizanej z podnoszeniem kwalifikacji wedug wyksztacenia,
miejsca zamieszkania czy okresu ukoczenia edukacji, sygnalizuj moliwe narastanie
rnic midzy grupami ludnoci o niskim poziomie wyksztacenia i braku aspiracji
edukacyjnych, grupami biernymi edukacyjnie i tymi, ktre odczuwaj niedosyt
z osignitego wyksztacenia (mimo relatywnie wyszego jego poziomu) i s aktywne
edukacyjnie. Zapewne jednym ze rde zrnicowania aktywnoci edukacyjnej
wedug miejsca zamieszkania jest dostpno usug edukacyjnych w rozwaanych
16

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 17

formach mieszkacy wsi jako wany powd niepodejmowania edukacji pozaformalnej

podawali brak odpowiedniej oferty w miejscu zamieszkania. Jednak wrd przyczyn
takich decyzji respondenci wymieniali: brak potrzeby ksztacenia pozaformalnego
(okoo 1/3 badanych), brak zainteresowania takim dziaaniem (co czwarty badany),
braku czasu (okoo 30% badanych).
4.2.2. Aktywno edukacyjna i jej zmiany a aktywno zawodowa
Wyniki badania wskazuj, e midzy pierwsz i drug rund badania zwikszy si
odsetek osb uczcych si, w szczeglnoci w ramach edukacji pozaformalnej i nieformalnego uczenia si. Aktywno edukacyjna jest warunkowana sytuacj na rynku
pracy, przy czym wpywa na ni nie tylko fakt zatrudnienia, ale rwnie dugo
okresu zatrudnienia. Chocia najsilniej swoj aktywno edukacyjn w tych formach
intensyfikoway osoby bezrobotne, to jednak nadal osoby pracujce doksztacaj si
czciej ni osoby bezrobotne. Jednoczenie tylko niewielki odsetek bezrobotnych
podejmujcych prac zaczyna w tym samym czasie uczestnictwo w szkoleniach,
co wskazuje, e wrd pracujcych czciej podnosz swoje kwalifikacje osoby, ktre
ju duszy czas pracuj, ni te, ktre prac rozpoczy niedawno.
Rysunek 4. Uczestnictwo w edukacji formalnej, pozaformalnej i nieformalnym uczeniu si
w latach 2013 (W1) i 2014 (W2), osoby w wieku 25-64 lata

45,0%
40,0%
35,0%
30,0%
25,0%
20,0%
15,0%
10,0%
5,0%
0,0%

edukacja formalna
W1

edukacja
pozaformalna

nieformalne
uczenie si

W2

rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych UDE: I i II runda

17

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 18

Wzroso take uczestnictwo Polakw w rnych formach uczenia si. Jednake skala
rotacji midzy osobami aktywnymi i biernymi edukacyjnie jest bardzo niska,
a podnoszcy swoje kwalifikacje w okresie ujtym w badaniu (2013-2014) to w duej
mierze te same osoby. Spord osb, ktre doksztacay si formalnie w trakcie
pierwszej rundy badania (2013 r.) 57% kontynuowao je rok pniej. Jednoczenie
w 2014 r. tylko 1% spord tych, ktrzy nie zadeklarowali uczestnictwa w formalnej
edukacji rok wczeniej, doksztacao si w formalnych ramach w 2014 r.
Uczenie si w miejscu pracy jest drugim w kolejnoci (po korzystaniu z Internetu)
najbardziej popularnym sposobem na nieformalne zdobywanie wiedzy i umiejtnoci.
Wrd osb starszych, ktre uczestnicz w edukacji formalnej, to rwnie powd
wany, ale waniejszym rdem wiedzy jest Internet, inne media (radio/telewizja),
a dla kobiet materiay drukowane. Zdecydowanie pozytywnie wypada ocena zrealizowanych kursw i szkole z perspektywy ich przydatnoci w pracy oraz cznie
ocena dokonanych wyborw edukacyjnych.
Podobnie jak w przypadku ustale dotyczcych wpywu subiektywnej oceny sytuacji
materialnej nie odnotowano wyranego zwizku midzy dochodami osb w gospodarstwie domowym (per capita) a zaangaowaniem respondentw w doksztacanie
si. Innymi sowy, przy uwzgldnieniu wpywu innych cech, sytuacja dochodowa
gospodarstwa w ksztatowaniu decyzji edukacyjnych nie jest statystycznie istotna
i kwestie finansowe (dochody gospodarstwa domowego, ograniczenia budetowe)
nie s znaczc barier uczestnictwa w podnoszeniu kwalifikacji. Nie zmienia tego
fakt, e w zdecydowanej wikszoci przypadkw respondenci sami sponsorowali
swoje uczestnictwo w edukacji (pozaformalnej), nawet to powizane z rynkiem pracy.
Najczstszym powodem rezygnacji z podnoszenia swoich kwalifikacji jest brak takiej
potrzeby. Co trzecia osoba w wieku do 55 lat deklaruje, e to brak czasu ogranicza
jej moliwo doksztacania si. Z podobnych wzgldw respondenci nie poszukuj
informacji o dostpnych moliwociach szkolenia si. Wyjtkowo czsto brak potrzeby
podnoszenia kwalifikacji deklaruj osoby w wieku 50-65 lat, cho s przecitnie
rzecz biorc sabiej wyksztacone, maj wiksze luki kompetencyjne i co czwarta
z nich deklaruje, e osigna niszy poziom wyksztacenia formalnego ni chciaa.
Ukoczenie szkoy zasadniczej zawodowej, ktre wie si ze zdobyciem okrelonego
zawodu, powoduje, e ju na pocztku swojej kariery mode osoby nie widz
potrzeby edukacji i ksztacenia, nie maj motywacji do ksztacenia i chci doskonalenia
swoich kompetencji. Jeli na tym etapie tej motywacji nie bdzie, to w pniejszym
okresie, w tym bdc w starszym wieku, te osoby nie bd miay takiej motywacji.

18

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 19

Rysunek 5. Przyczyny braku podnoszenia swoich kwalifikacji (edukacja pozaformalna)

0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
ogem

brak potrzeby

kobiety

czas

mczyni

finanse

modzi

prime-age

starsi

inne

rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych UDE: II runda

Decyzja o podjciu aktywnoci edukacyjnej determinowana jest przede wszystkim
sytuacj zawodow: poszukiwaniem nowej pracy, ryzykiem utraty obecnej, perspektyw
awansu lub podwyki czy te wypenieniem polecenia przeoonego. Perspektywa
rynku pracy jest deklarowana jako istotna take przez osoby bierne zawodowo (w wieku
25-64), a wic te, ktre pracy nie maj ani jej nie poszukuj, ale zapewne myl
o powrocie do pracy w duszej perspektywie czasowej. Co wicej, aktywno zawodowa
jest dodatnio skorelowana z aktywnoci edukacyjn w starszym wieku i z pniejszym
przechodzeniem na emerytur, poniewa pracownicy maj rynkowe bodce do inwestycji
w poszerzanie wiedzy i nabywanie nowych umiejtnoci. Jest to argumentem na rzecz
prowadzenia polityki ograniczajcej zachty do wczesnego odchodzenia na emerytur
i tworzcej zachty do duszej pracy. Osoby, ktre s bierne zawodowo w starszym
wieku, maj mae szanse powrotu do aktywnoci, tym nisze, im niszy jest poziom
wyksztacenia formalnego takiej osoby.

19

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 20

Rysunek 6. Powody podnoszenia kwalifikacji wymieniane przez przynajmniej

3% respondentw
Musz si doksztaca, eby lepiej wykonywa
swoj prac
Chc rozwija wasne
zainteresowania / chc si rozwija
Pracodawca mnie wysa
eby nie straci obecnej pracy
Takie zajcia mog pogodzi z innymi
obowizkami
Chc znale (now) prac
eby dosta podwyk
eby dosta awans
Chc pozna nowe osoby
Inne
kobieta

mczyzna

0%

10 %

20%

30%

40%

50%

60%

rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych UDE: II runda

Zalenoci midzy obiema formami aktywnoci w starszym wieku s dwukierunkowe.
Dodatkowo wiek silnie wpywa na szanse biernoci zawodowej. Im starsze s osoby,
tym wiksza szansa, e nie bd aktywne zawodowo, szczeglnie kiedy osigaj wiek
uprawniajcy do emerytury. Gorsze zdrowie, mierzone deklarowanym ograniczeniem
sprawnoci, take silnie zwiksza szanse biernoci zawodowej, co jest zgodne z wynikami
dotychczasowych bada dla Polski oraz dla innych krajw. Osoby w wieku 50-65 lat
mieszkajce na wsi s w wikszym stopniu aktywne zawodowo. Wie si to ze specyfik
pracy w rolnictwie, w ktrym czsto gospodarstwa s prowadzone rodzinnie, i potwierdza
tez o wpywie typu zatrudnienia na aktywno osb starszych.
W zdecydowanej wikszoci przypadkw respondenci sami sponsorowali swoje
uczestnictwo w edukacji (pozaformalnej), nawet to powizane z rynkiem pracy.
Dotyczy to 90% uczestnikw studiw podyplomowych, ponad 60% uczestnikw
kursw i szkole zawodowych, 85% osb uczcych si jzykw obcych oraz prawie
80% uczestnikw pozostaych aktywnoci, takich jak zajcia sportowe, artystyczne
czy kursy prawa jazdy. W drugiej kolejnoci uczestnictwo w edukacji finansuj pracodawcy. Pozostae rda finansowania (w tym rodki publiczne) byy wymieniane
znacznie rzadziej.
Respondenci widz korzy ze swojego uczenia si. Prawie 2/3 ankietowanych
uznao, e udzia w pozaformalnym doksztacaniu si pozwala im lepiej wykonywa
prac, a prawie 12% respondentw dziki dodatkowej edukacji dostao w pracy
20

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 21

awans lub podwyk. Ponad 41% osb zadeklarowao, e dokonane wybory edukacyjne
pozwoliy im rozwin wasne zainteresowania. Tylko 2% ankietowanych uznao,
e wybr by zupenie nietrafny i okaza si strat czasu i pienidzy.

4.3. Wykluczenie edukacyjne a wykluczeniespoeczne

W projekcie UDE wykluczenie edukacyjne jest utosamiane z niskim poziomem
wyksztacenia5. Za osoby o niskim poziomie wyksztacenia uwaane s osoby w wieku
25-65 lat majce co najwyej ukoczone gimnazjum (lub omioletni szko
podstawow) oraz w wieku 18-24 lata majce co najwyej ukoczone gimnazjum
i nie kontynuujce nauki. Takie rozwizanie przyjmowane jest w analizach porwnawczych wykluczenia spoecznego, prowadzonych w ramach Unii Europejskiej
(por. np. Atkinson, Cantillan, Marlier i Nolan, 2002). Ponadto w analizach zostaa
wyrniona dodatkowa grupa osb podlegajcych wykluczeniu edukacyjnemu,
a mianowicie osoby niepracujce i nie kontynuujce nauki (NEET) w wieku do 34 lat.
4.3.1. Czynniki wpywajce na osignicie poziomu wyksztacenia
Wyniki analizy pozwalaj zdefiniowa zarwno bezporednie, jak i porednie czynniki
osiganego poziomu wyksztacenia. Generalnie przeprowadzona analiza czynnikw
wpywajcych na osignity poziom wyksztacenia wykazaa, e poza wyksztaceniem
rodzicw o osignitym poziomie wyksztacenia decyduj takie czynniki, jak: motywacja
wyboru szkoy, charakterystyki domu rodzinnego, a take pe, dodatkowa aktywno
edukacyjna obejmujca uczestnictwo w edukacji przedszkolnej oraz udzia w zajciach
dodatkowych. Jako ksztacenia i zgodno profilu ksztacenia z zainteresowaniami
s stymulantami osiganego poziomu wyksztacenia. Ci, ktrzy kierowali si tymi
motywami, osignli wyksztacenie wysze. Natomiast osoby, ktre kieroway si
w wyborze swojego ostatecznego etapu edukacji szans znalezienia dobrej pracy
oraz bliskoci miejsca zamieszkania, charakteryzuj si relatywnie niszym osignitym
poziomem wyksztacenia. Jednak ze wzgldu na to, e znaczenie i sposb oddziaywania
tych czynnikw rni si w zalenoci od poziomu wyksztacenia, poniej omwiony
jest krtko ich wpyw na wyrnione poziomy wyksztacenia.
Poziom wyksztacenia rodzicw ogranicza ryzyko braku wyksztacenia lub wyksztacenia
na poziomie podstawowym lub gimnazjalnym dzieci. Wikszy wpyw bezporedni
odnotowano dla czynnikw zwizanych z motywacjami edukacyjnymi. Wybory
edukacyjne podyktowane prestiem (renom) szkoy wpyway na zwikszenie ryzyka
braku wyksztacenia, natomiast wybr profilu nauczania zgodnego z zainteresowaniami
czy podyktowany szans na znalezienie dobrej pracy ograniczay to ryzyko. Wrd
charakterystyk domu rodzinnego majcych poredni wpyw na zmniejszenie ryzyka
braku wyksztacenia wystpuj silne wizi rodzinne (ktrych wpyw na zmniejszenie
ryzyka braku wyksztacenia jest podobny do tego zwizanego z poziomem wyksztacenia
rodzicw) oraz wsplne spdzanie wolnego czasu. Ponadto czynnikami, ktre
wpywaj bezporednio na ograniczenie ryzyka braku wyksztacenia, jest uczszczanie
do przedszkola oraz na zajcia dodatkowe.
5 W przeprowadzonym badaniu empirycznym nie jest badany, ze wzgldu na brak danych, poziom kompetencji poza kompetencjami
cywilizacyjnymi.

21

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 22

Czynnikami porednio ograniczajcymi ryzyko osignicia wyksztacenia ponadgimnazjalnego bez matury s: wyksztacenie rodzicw, wyznaczniki sukcesu w domu
rodzinnym takie jak dobre wyksztacenie oraz, w niewielkim stopniu, prestiowa praca
i wysoki status materialny, silne wizi rodzinne, wsplne spdzanie wolnego czasu.
Niewielki wpyw ma rwnie klasa miejscowoci zamieszkania. Postrzeganie przez respondentw rodzinnego domu jako zamonego zwiksza ryzyko niskiego
wyksztacenia. Bezporedni wpyw na zmniejszenie ryzyka osignicia wyksztacenia
ponadgimnazjalnego bez matury miao zainteresowanie rodzicw edukacj dziecka
(nieznaczny wpyw), a take motywacje wyborw edukacyjnych: presti szkoy, jako
nauczania, profil zwizany z zainteresowaniami. Natomiast moliwo znalezienia pracy
po zakoczeniu szkoy oraz odlego od szkoy bezporednio wpywaj na zwikszenie
ryzyka osignicia tego poziomu wyksztacenia, co potwierdza hipotez, e osoby
ukierunkowane na szybkie znalezienie zatrudnienia wybieraj ksztacenie zawodowe,
prowadzce do relatywnie szybkiej moliwoci rozpoczcia aktywnoci zawodowej.
Wczesne rodzicielstwo zwiksza ryzyko uzyskania wyksztacenia poniej maturalnego
jako najwyszego poziomu edukacji. Ustalenia te potwierdzaj zarwno wyniki uzyskane
w analizach danych z pierwszej rundy badania UDE, wskazujce na to, e wczesne
posiadanie dziecka moe mie wpyw na ograniczenie dalszych planw zwizanych
z osiganiem wyszych poziomw wyksztacenia (matura, wyksztacenie wysze),
jak i komentowane wczeniej przyczyny wystpowania luki edukacyjnej wrd kobiet.
Osigniciu wyksztacenia na poziomie maturalnym w poredni sposb sprzyjaj:
wzorce kulturowe w rodzinie, wyznaczniki sukcesu zwizane z rodzin oraz dobrym
wyksztaceniem, silne wizi rodzinne oraz pe. Bezporedni wpyw na osignicie
wyksztacenia maturalnego ma wybr szkoy zwizany z jakoci nauczania. Do zmiennych ograniczajcych ryzyko osignicia wyksztacenia maturalnego przez wpyw
poredni nale: prestiowa praca, wysoki status materialny, wsplne spdzanie
wolnego czasu w domu rodzinnym oraz pe. W przypadku pci czny efekt bezporedni i poredni jest dodatni, co oznacza, e czynniki porednie (zapewne
zwizane z wczesnym rodzicielstwem) maj wiksze znaczenie dla zakoczenia
edukacji formalnej na tym etapie. Bezporedni wpyw na zmniejszenie ryzyka
osignicia tego poziomu wyksztacenia ma rwnie uczszczanie na zajcia
dodatkowe (zapewne na korzy wyksztacenia wyszego).
Osigniciu wyszego wyksztacenia sprzyjaj: wyznaczniki sukcesu w domu rodzinnym
zwizane z osigniciem dobrego wyksztacenia, wzorce kulturowe oraz poziom
wyksztacenia rodzicw i silne wizi rodzinne. W mniejszym stopniu czynnikami
takimi s rwnie wsplne spdzanie wolnego czasu i klasa miejscowoci zamieszkania.
Stymulantami o bezporednim charakterze s: uczszczanie na zajcia dodatkowe,
pe, motywacje wyboru szkoy takie jak wybr profilu zgodny z zainteresowaniami,
jako nauczania oraz presti szkoy, a take uczszczanie do przedszkola. W przypadku
pci wiksze jest oddziaywanie czynnika bezporedniego, co oznacza, e kobiety
maj wysze prawdopodobiestwo uzyskania wyszego poziomu wyksztacenia.
Na zmniejszenie szansy na osignicie wyksztacenia wyszego wpywaj porednio
zamono domu rodzinnego, pe, wyznaczniki sukcesu w domu rodzinnym
22

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 23

zwizane z rodzin oraz prestiow prac. Bezporedni wpyw maj czynniki dotyczce
motywacji wyboru szkoy: z powodu znalezienia pracy po zakoczeniu szkoy oraz
bliskiej odlegoci od szkoy, jak rwnie wczesne rodzicielstwo.
4.3.2. Wykluczenie edukacyjne a wykluczenie spoeczne
Wykluczenie edukacyjne, rozumiane jako osignicie niskiego poziomu wyksztacenia
lub bierno edukacyjna i zawodowa (NEET), zwiksza ryzyko wykluczenia spoecznego
w rnych jego wymiarach kompetencji cywilizacyjnych, rynku pracy, w obszarze
materialnych warunkw ksztacenia i rozwoju, a take wypoczynku i ochrony zdrowia.
Niemal wszystkie osoby z niskim poziomem wyksztacenia i osb biernych edukacyjnie
i zawodowo s wykluczone w obszarze kompetencji cywilizacyjnych. W obszarze rynku
pracy jest wykluczonych 60% osb z niskim wyksztaceniem oraz wszystkie osoby
NEET. Ponad poowa osb wykluczonych edukacyjnie (w porwnaniu z niecaymi 40%
osb niewykluczonych edukacyjnie) jest rwnie wykluczona w obszarze wypoczynku.
Wystpowanie osb dorosych wykluczonych edukacyjnie w gospodarstwie domowym
sprzyja rwnie zwikszeniu ryzyka wykluczenia oraz powiksza gboko wykluczenia
dzieci w wieku 4-14 lat w rnych wymiarach wykluczenia, w tym w obszarze materialnych warunkw ksztacenia i rozwoju, a take wypoczynku i ochrony zdrowia.
Oznacza to, e dzieci w gospodarstwach domowych z osobami wykluczonymi edukacyjnie maj gorsze warunki ksztacenia i rozwoju, co sprzyja dziedziczeniu niskiego
poziomu kapitau ludzkiego przez kolejne pokolenia.
Osignicie wyszego poziomu wyksztacenia znaczco zwiksza prawdopodobiestwo
wyjcia z wykluczenia spoecznego w rnych jego wymiarach: sytuacji dochodowej
czy sytuacji na rynku pracy. Analiza odpyww ze sfery wykluczenia spoecznego
w latach 2013-2014 wskazuje, e wraz ze wzrostem wyksztacenia wzrasta poziom
odpywu osb z ubstwa dochodowego, bezrobocia i biernoci zawodowej.
Wyksztacenie jest skorelowane z szeregiem innych czynnikw, takich jak np. posiadane
kompetencje cywilizacyjne, co naley bra pod uwag w interpretowaniu uzyskanych
wnioskw. Wpyw wyksztacenia na prawdopodobiestwo wyjcia z wykluczenia
spoecznego jest znaczcy na podstawie oszacowanych modeli mona wskaza,
e potencjalne zwikszenie poziomu wyksztacenia podnosi w sposb statystycznie
istotny szanse na odpyw z analizowanych wymiarw wykluczenia spoecznego.
Najwikszy potencjalny wpyw obserwujemy w przypadku wyjcia ze stanu ubstwa
dochodowego osignicie wyszego wyksztacenia w przypadku kadej z analizowanych grup wyksztacenia zwiksza w sposb statystycznie istotny prawdopodobiestwo wyjcia z tego stanu. W odniesieniu do szans na znalezienie zatrudnienia
istotne efekty obserwowane s szczeglnie wrd osb z wyksztaceniem podstawowym
lub gimnazjalnym wzrost poziomu wyksztacenia oznacza znaczce zwikszenie
szansy na znalezienie pracy i wyjcie z bezrobocia.
Panelowy charakter badania UDE pozwala na okrelenie mobilnoci osb w grupie
wykluczonych edukacyjnie w latach 2013-2014. Mobilno osb ze wzgldu na ich status
23

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 24

przynalenoci do grupy osb o niskim poziomie wyksztacenia nie bya w ujciu

absolutnym znaczca i dotyczya tylko 2,8% osb, ktre bray udzia w obu rundach
badania. Jednake a okoo 22% osb, ktre miay niski poziom wyksztacenia
w 2013 r., podjo nauk i tym samym opucio grup osb wykluczonych edukacyjnie
w 2014 r.
Mobilno osb w latach 2013-2014 ze wzgldu na ich status przynalenoci do grupy
osb niepracujcych i nieuczcych si (NEET) jest o wiele wiksza ni w przypadku
mobilnoci osb ze wzgldu na ich status przynalenoci do grupy osb z niskim
poziomem wyksztacenia. W badanych latach a ponad 21% osb zmienio ten
status. Przynaleno do grupy osb niepracujcych i nieuczcych si nie ma
charakteru trwaego, gdy ponad 55% osb, ktre w 2013 r. naleay do grupy NEET,
opucio j w 2014 r. na skutek podjcia pracy lub nauki. Jednoczenie tylko niecae
10% osb, ktre w 2013 r. nie naleay do grupy NEET, na skutek zakoczenia nauki
i niepodjcia pracy albo te utraty pracy znalazo si w grupie NEET.

4.4. Midzypokoleniowe uwarunkowania ksztatowania kapitau ludzkiego

4.4.1. Przedszkolne, szkolne i pozaszkolne aktywnoci edukacyjne dzieci i rodzicw
W celu identyfikacji roli rodziny, charakterystyki gospodarstwa domowego, a take innych
uwarunkowa zwizanych z ksztatowaniem kapitau ludzkiego przeprowadzono analizy:
uczestnictwa dzieci w edukacji przedszkolnej trwajcej duej ni 1 rok,
udziau rodzicw w aktywnoci edukacyjnej dzieci oraz wsppracy rodzicw
ze szko,
udziau dzieci i modziey w zajciach dodatkowych.
Aktywnoci te zostay wybrane ze wzgldu na ich ponadobowizkowy charakter,
ktry wskazuje na potencjalne zaangaowanie rodzicw w dziaania i aktywnoci,
ktre przyczyniaj si do zwikszania kompetencji i wynikw edukacyjnych osiganych przez dzieci i modzie, poczwszy od edukacji przedszkolnej do gimnazjalnej
wcznie.
Otrzymane wyniki wskazuj, e rodzice uczestnicz w aktywnoci edukacyjnej swoich
dzieci. Odbywa si to zarwno przez decyzje dotyczce ich uczestnictwa w edukacji
przedszkolnej, zaangaowanie w aktywno edukacyjn w szkole oraz w domu,
jak rwnie przez zapewnienie uczestnictwa dzieci w rnych zajciach dodatkowych.
Analiza danych UDE wskazuje na to, e wyksztaceni rodzice, a take zamieszkali
w wikszych miastach, angauj swoje zasoby (zarwno czasu, jak i finansowe)
w wikszym stopniu ni rodzice z niszymi poziomami wyksztacenia czy zamieszkali
na wsi i w mniejszych miejscowociach.
Dzieci rodzicw z wyszym wyksztaceniem duej ucz si w przedszkolach,
co oznacza, e ju na bardzo wczesnym etapie wystpuje swoistego rodzaju efekt
selekcji. Zwikszenie dostpnoci (take finansowej) przedszkoli oraz wprowadzenie
24

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 25

obowizku nauki przedszkolnej dla piciolatkw spowodowao zmniejszenie

nierwnoci w dostpie do edukacji przedszkolnej, ale ich nie wyeliminowao.
Wiek dziecka jest wanym wyznacznikiem zaangaowania rodzicw w organizacj wydarze
szkolnych. Rodzice czciej angauj si w organizacj wydarze dzieci w przedszkolach i
w podstawwce, zaangaowanie maleje wraz z wiekiem dzieci, co jest wnioskiem do intuicyjnym na wczesnych etapach nauki organizacja wycieczek, wyjazdw na basen itp.
wymaga zapewnienia wikszej liczby opiekunw ni wrd starszych dzieci.
Rodzice lub inne osoby z gospodarstwa domowego czsto pomagaj modszym
dzieciom w nauce W przypadku dzieci w klasach 1-3 dotyczy to 80% rodzicw
(lub innych osb w gospodarstwie domowym). Z wiekiem dzieci maleje odsetek
rodzicw pomagajcych dzieciom w nauce w gimnazjum zjawisko to jest przecitnie
dwukrotnie rzadsze ni w najmodszych klasach szkoy podstawowej. Rwnie w tym
przypadku czciej pomoc dzieciom deklaruj rodzice posiadajcy wysze wyksztacenie,
jak rwnie ci zamieszkali w duych miastach.
Wzorce uczestnictwa dzieci w edukacji przedszkolnej oraz w zajciach dodatkowych
wskazuj na replikacj istniejcej struktury kapitau ludzkiego rodzice o wyszym
statusie spoeczno-ekonomicznym, w tym w szczeglnoci majcy wysze wyksztacenie,
inwestuj ju od najwczeniejszych lat w kapita ludzki swoich dzieci. Przy znacznie
wyszej stopie zwrotu z tych inwestycji moe to skutkowa rosncym zrnicowaniem
kapitau ludzkiego w przyszoci, w tym narastaniem rnic terytorialnych pomidzy
regionami miejskimi i wiejskimi.
Rysunek 7. Odsetek dzieci uczestniczcych w zajciach dodatkowych wedug wieku
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
3

jakiekolwiek zajcia dodatkowe

lekcje jzyka obcego
zajcia z przedmiotw szkolnych
zajcia artystyczne / koa zainteresowa

10

11

12

13

14

zajcia sportowe
zajcia wynikajce z przynalenoci
do organizacji lub wsplnoty wyznaniowej
inne zajcia

rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych UDE: II runda

25

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 26

Wyniki modelu regresji logistycznej wskazuj, e pe dziecka jest istotnym czynnikiem

dla rodzaju aktywnoci pozalekcyjnej. Dziewczynki w sposb statystycznie istotny
rzadziej uczestnicz w zajciach sportowych, natomiast czciej w zajciach
rozwijajcych zainteresowania lub przedmiotowych, a take zajciach jzykowych.
Czciej ni chopcy uczestnicz rwnie w wicej ni jednej aktywnoci.
Statystycznie istotne efekty obserwujemy rwnie w przypadku uczniw na rnych
etapach edukacji. Uczniowie szkoy podstawowej statystycznie czciej ni gimnazjalici
uczestnicz w zajciach sportowych. Uczniowie klas 1-3 statystycznie rzadziej
uczestnicz w zajciach z jzykw obcych, a uczniowie klas 4-6 czciej bior udzia
w zajciach zwizanych z zainteresowaniami bd przedmiotami szkolnymi, czciej
te cz wicej ni jedne dodatkowe zajcia. Mona postawi hipotez, e wraz
ze wzrostem obcie zwizanych z nauk na etapie gimnazjalnym zmniejsza si
moliwo uczestniczenia w dodatkowych zajciach.
Istotne statystycznie rnice obserwujemy rwnie w przypadku miejsca zamieszkania.
Dzieci zamieszkae na wsi rzadziej uczestnicz w zajciach z jzykw obcych, a take
rzadziej cz wicej ni jedn dodatkow aktywno.
Status na rynku pracy nie ma statystycznie istotnego zwizku z aktywnoci edukacyjn
dzieci, natomiast obserwujemy istotne efekty w przypadku wyksztacenia rodzicw.
Dzieci matek z wyksztaceniem poniej wyszego statystycznie istotnie rzadziej
ni dzieci matek z wyszym wyksztaceniem uczestnicz w zajciach z jzyka obcego.
Rwnie zajcia zwizane z zainteresowaniami i przedmiotami, a take czenie
wicej ni jednego zajcia rzadziej zdarza si wrd dzieci, ktrych matki maj odpowiednio wyksztacenie zasadnicze zawodowe oraz gimnazjalne lub nisze. W przypadku
ostatnich dwch typw dodatkowej aktywnoci obserwujemy rwnie statystycznie
istotne efekty zwizane z wyksztaceniem ojca.
Uczestnictwo w zajciach dodatkowych zwizane jest rwnie z nakadami, ktre
na ten cel ponosz gospodarstwa domowe. Przecitne wydatki na uczestnictwo
dzieci rosn wraz z wiekiem dziecka najnisze rednie kwoty wydatkw obserwujemy
dla dzieci w niszych klasach szk podstawowych, najwysze dla gimnazjalistw.
Wydatki rosn rwnie wraz z wyksztaceniem rodzicw, szczeglnie na pocztkowych
etapach edukacji w przedszkolu oraz w szkole podstawowej, mniejsze rnice
w zalenoci od wyksztacenia rodzicw (ale takie same co do tendencji) obserwujemy
w przypadku gimnazjalistw. Pracujcy rodzice (szczeglnie matki) wydaj wicej
na zajcia dodatkowe dzieci ni ci, ktrzy nie pracuj.
Wydatki na zajcia pozalekcyjne zale rwnie od klasy miejscowoci zamieszkania
najmniej wydaj na ten cel mieszkacy wsi, a najwicej mieszkacy najwikszych
miast.

26

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 27

4.4.2. Czy dzieci id w lady rodzicw?

Przecitnie Polacy legitymuj si wyszym poziomem wyksztacenia ni ich rodzice.
Jedynie okoo mczyzn i kobiet deklaruje, e ich poziom wyksztacenia jest taki
sam jak rodzicw, a okoo 10% kobiet i mczyzn osigno wyksztacenie nisze.
Natomiast Polacy rzadko id w lady rodzicw, jeeli chodzi o kierunek ksztacenia.
Najczciej zdarza si to w sytuacji, kiedy synowie osigaj taki sam poziom
wyksztacenia jak ich ojcowie, a crki taki jak ich matki. W takich parach ponad
13% mczyzn i 14% kobiet deklaruje, e ich kierunek wyksztacenia jest zbieny
z wyksztaceniem ich rodzicw. Kierunek wyksztacenia dzieci jest z reguy inny ni
kierunek wyksztacenia rodzicw, co ilustruje poniszy rysunek.
Rysunek 8. Poziom i kierunek wyksztacenia osb w wieku 23-40 lat w porwnaniu
z poziomem i kierunkiem wyksztacenia ich rodzicw

SYN OJCIEC
Respondent

Mczyzna
w wieku
20-43 lata

Poziom
wyksztacenia
ojca

CRKA OJCIEC
Taki sam
kierunek
wyksztacenia
ojca

Niszy
59,5%

5,1%

Taki sam
27,3%

13,2%

Wyszy
10,3%

4,8%

Respondent

Kobieta
w wieku
20-43 lata

SYN MATKA
Respondent

Mczyzna
w wieku
20-43 lata

Poziom
wyksztacenia
matki

Poziom
wyksztacenia
ojca

Taki sam
kierunek
wyksztacenia
ojca

Niszy
70,3%

2,1%

Taki sam
18,0%

6,2%

Wyszy
9,1%

5,2%

CRKA MATKA
Taki sam
kierunek
wyksztacenia
matki

Niszy
57,7%

3,0%

Taki sam
26,4%

6,7%

Wyszy
13,7%

4,6%

Respondent

Kobieta
w wieku
20-43 lata

Poziom
wyksztacenia
matki

Taki sam
kierunek
wyksztacenia
matki

Niszy
68,0%

3,0%

Taki sam
20,8%

14,2%

Wyszy
9,6%

6,4%

rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych UDE: II runda

27

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 28

4.5. Sprzenia na rynku edukacyjnym symulacja skutkw zmian polityki

edukacyjnej w obszarze finansowania jej ze rodkw publicznych
dla decyzji edukacyjnych gospodarstw domowych
Dane uzyskane w badaniu UDE pozwoliy na przeprowadzenie modelowania wieloagentowego, ktrego celem jest identyfikacja moliwych skutkw zmian demograficznych. Na skutek obserwowanego od lat 90. spadku liczby urodze widoczny jest
spadek liczby osb w wieku 19-23 lata z perspektywy wyborw przyszych cieek
edukacyjnych oraz jakoci ksztacenia. Uzyskane dane wskazuj, e zmiany te mog
prowadzi do studiw wyszych dla wikszego odsetka osb modych, w tym take
tych o relatywnie niszym potencjale tym samym redni poziom studentw uczelni
publicznych bdzie cay czas si obnia, a razem z nim poziom wynagrodze absolwentw. Wzrost dostpnoci ksztacenia na uczelniach publcznych bdzie prowadzi
do wzrostu odsetka osb wybierajcych t ciek edukacyjn na niekorzy cieek
koczcych si na poziomie rednim i zawodowym. Obnianie kryteriw przyjcia
na studia, spowodowane koniecznoci pozyskania niezbdnej liczby studentw
dla zapewnienia waciwego funkcjonowania uczelni, moe doprowadzi do scenariusza,
w ktrym rynek wymusi powstanie uczelni prywatnych o wyszej jakoci ksztacenia
i wyszej barierze wejcia.
Wyniki symulacji zestawione na rysunku 9 pokazuj, e wiksza dostpno studiw
dziennych na uczelniach publicznych, spowodowana spadkiem popytu na studia,
prowadzi do stopniowego spadku przecitnego poziomu zdolnoci studentw.
Obnia si rwnie przecitny poziom ksztacenia redniego i zawodowego. Jednoczenie, jak ukazuj to wyniki symulacji zestawione na rysunku 10, bogatsi rodzice
(a wic, zgodnie z modelem, posiadajcy wikszy poziom zdolnoci) mog czciej
decydowa o posyaniu swoich dzieci na uczelnie niepubliczne, co w konsekwencji
prowadzi do wzrostu wynagrodze absolwentw tych uczelni. Zmiana redniego
poziomu zdolnoci osb studiujcych na uczelniach publicznych prowadzi do spadku
redniego poziomu wynagrodze ich absolwentw.

28

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 29

Rysunek 9. Przecitny poziom zdolnoci absolwentw poszczeglnych cieek

edukacyjnych przy uwzgldnieniu struktury populacji z 2014 r. i prognozy jej dynamiki
przygotowanej przez GUS (2014) scenariusz W.R_D.R.
1,0

Przecitny poziom zdolnoci

jednostek w zalenoci
od wyboru cieki edukacyjnej.
Model dynamiki
populacji uwzgldniajcy
rzeczywist struktur
wiekow dla Polski.

0,8
0,6
0,4
0,2
0,0
-0,2

wysze st-publ

-0,4

wysze nst-publ

-0,6

wysze st-npubl

-0,8

wysze nst-npubl

-1,0

zawodowe
1985

2000

2015

2030

2045

2060

2075
rednie

Rok
rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych UDE: II runda
Rysunek 10. Przecitny poziom wynagrodze w zalenoci od wybranej cieki edukacyjnej,
model dynamiki populacji W.R_D.R.

2500

3000

Przecitny poziom wynagrodze

jednostek w zalenoci
od wybranej cieki edukacyjnej.
Model dynamiki
populacji uwzgldniajcy
rzeczywist struktur
wiekow dla Polski.

2000

wysze st-publ
wysze nst-publ
wysze st-npubl
1500

wysze nst-npubl
1985

2000

2015

2030

2045

2060

2075

zawodowe
rednie

Rok
rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych UDE: II runda
29

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 30

Obecnie poziom zrnicowania wynagrodze absolwentw dziennych studiw

uczelni niepublicznych jest bardzo wysoki, co moe wiadczy o postpujcym
rnicowaniu tego rynku, ale na razie populacja takich absolwentw jest cigle zbyt
maa, co uniemoliwia wycignicie waciwie uzasadnionych wnioskw.
Przeciwdziaanie wskazanym wyej procesom przez regulacje polegajce na utrudnieniu
dostpu do studiw stacjonarnych na uczelniach publicznych (ograniczenie liczby
miejsc, wprowadzenie wspwasnoci) pozwala na czciowe ograniczenie spadku
redniej jakoci poziomu zdolnoci, a w konsekwencji wiedzy i umiejtnoci
absolwentw tych uczelni oraz ich pniejszych potencjalnych rednich wynagrodze.
Naley jednak bra pod uwag, e kade ograniczenie dostpnoci studiw
stacjonarnych na uczelniach publicznych prowadzi do obnienia odsetka osb
z wyszym wyksztaceniem w spoeczestwie, co jest niekorzystnym wynikiem
procesu. le zaprojektowany system stypendiw socjalnych przycignie na uczelnie
wysze wyjtkowo sabo przygotowanych absolwentw szk rednich, czyli osoby,
ktre powinny wybra ciek ksztacenia redniego lub zawodowego. Sytuacja taka
moe mie w szczeglnoci miejsce, gdy prg stypendium socjalnego zostanie
ustawiony zbyt nisko oraz przyjmie si, e poziom zdolnoci rodzicw jest skorelowany
z sytuacj finansow gospodarstwa domowego, a zdolnoci dziecka s skorelowane
ze zdolnociami rodzicw.

4.6. Uwarunkowania zachowa gospodarstw domowych w kontekcie polityki

lokalnej wpyw polityki lokalnej na zachowania gospodarstw
domowych
Przyjty w analizie lokalnych uwarunkowa decyzji edukacyjnych model podejmowania
decyzji odwouje si do teorii racjonalnego wyboru i opisywania zjawisk wystpujcych
na poziomie makro poprzez odniesienie do zachowa jednostek. Model inspirowany
jest modelem nierwnoci edukacyjnych Goldthorpe i Breena (2012), ale z naciskiem
na ograniczenia narzucane przez lokaln dostpno instytucji edukacyjnych, ktra
moe silnie modyfikowa to, z jakim zbiorem moliwoci jednostka ma do czynienia,
i w efekcie pozostawia j w sytuacji niemal pozbawionej wyboru instytucji
edukacyjnych.
Wyniki badania wskazuj, e Polacy dobrze orientuj si w ofercie edukacyjnej
w najbliszej okolicy i nie dotyczy to wycznie rodzicw dzieci w wieku szkolnym.
Poziom orientacji jest wyranie lepszy w maych ni w duych miejscowociach.
Wpisuje si to do dobrze w wyniki innych bada mwicych o istotnej roli bliskoci
instytucji edukacyjnej jako podstawowego kryterium jej wyboru ludzie, szczeglnie
w mniejszych miejscowociach, maj silny zwizek z lokalnymi uwarunkowaniami,
a sie instytucji edukacyjnych wydaje si czci obrazu ich otoczenia.

30

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 31

Rysunek 11. redni wskanik braku orientacji w ofercie edukacyjnej (liczba odpowiedzi
nie wiem na pytanie o dostpno instytucji edukacyjnych w najbliszej okolicy)
w zalenoci od klasy wielkoci miejscowoci

rednia liczba odpowiedzi nie wiem na pytanie o instytucje edukacyjne

w najbliszej okolicy w zalenoci od klasy miejscowoci zamieszkania
Gmina wiejska

0,2

Miasto do 20 tys.

0,3

Miasto 20 -100 tys.

0,6

Miasto 100-200 tys.

0,6
1

Miasto 0,2-0,5 mln

Miasto powyej 0,5 mln

0,9

Ogem

0,5
0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,2

rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych UDE: II runda

Subiektywna ocena poday instytucji edukacyjnych w najbliszej okolicy gospodarstw
domowych jest w pewnym stopniu uwarunkowana klas wielkoci miejscowoci.
Jak mona byo si spodziewa, widoczna jest wyrana luka tak mierzonej poday
instytucji edukacyjnych midzy miastem a wsi. Warto jednak podkreli, e zarwno
w obrbie wsi, jak i miast widoczne jest zrnicowanie dostpu do instytucji
edukacyjnych. Innymi sowy, mamy do czynienia zarwno z bardzo dobrym,
jak i bardzo zym dostpem do edukacji na wsiach, jak te z gospodarstwami z duych
miast majcymi poczucie, e w ich bliskiej okolicy oferta edukacyjna jest uboga.
Bardzo ciekawa jest te niejednolito rnych wymiarw dostpu do edukacji
w miastach, z do wyranym pogorszeniem parametrw tego dostpu w miastach
duych, ale nie najwikszych. Jest to zjawisko wystpujce na tyle systematycznie,
e cenne byoby jego dokadniejsze zbadanie.
W nieco bardziej pogbionej analizie dotyczcej zakresu i kontekstu podejmowania
decyzji zwizanych z edukacj oraz opiek nad dziemi do pitnastego roku ycia
uderza przede wszystkim symboliczna poda instytucji zwizanych z opiek nad
dziemi modszymi ni trzyletnie. Brak dostpu do usug opiekuczych dla dzieci
w tym wieku jest problemem oglnopolskim i obejmuje wszystkie klasy miejscowoci.
Istotne ograniczenie dla podejmowania decyzji dotyczcych edukacji dzieci stanowi
moe rwnie bardzo niska ocena dostpnoci instytucji wychowania przedszkolnego
na wsiach w porwnaniu z miastami. Na poziomie edukacji obowizkowej dostp
31

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 32

do szk podstawowych i gimnazjw jest powszechny, ale konieczno dojazdw

silnie rnicuje uczniw mieszkajcych na wsi i w miecie przede wszystkim
w przypadku gimnazjw.
Tabela 1. Ocena dostpu do poszczeglnych instytucji edukacyjnych i zwizanych
z edukacj a wielko miejscowoci (odsetek respondentw, ktrzy wskazali na dan
instytucj edukacyjn)
gmina
wiejska

miasto
do 20
tys.

miasto
20-100
tys.

miasto
100-200
tys.

miasto
0,2-0,5
mln

miasto
powyej
0,5 mln

obek (lub klub malucha itp.

dla dzieci w wieku 1-3 lata)

15

54

68

67

61

76

przedszkole

68

95

94

93

92

93

szkoa podstawowa

76

97

97

96

96

96

gimnazjum

57

95

93

92

91

91

szkoa ponadgimnazjalna

22

83

85

81

72

79

szkoa policealna\kolegium

12

42

66

65

50

60

uczelnia publiczna

10

41

58

49

58

uczelnia niepubliczna

40

51

41

53

szkoa jzykowa

12

40

63

65

53

67

biblioteka

51

84

85

84

77

81

rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych UDE: II runda

Szczegowe analizy wskazuj, e po pierwsze, uwarunkowania lokalne de facto

ksztatuj sytuacj decyzyjn rodzicw dzieci do szstego roku ycia jeli instytucje
te s dostpne, rodzice mog podj decyzj, czy chc skorzysta z takiej formy
opieki. Moliwo podjcia takiej decyzji jest dostpna tylko dla niewielkiej czci
Polakw, szczeglnie w przypadku dzieci najmodszych (do trzeciego roku ycia).
W znacznej czci przypadkw dla dzieci najmodszych i dla znacznego odsetka
dzieci w wieku przedszkolnym z terenw wiejskich uwarunkowania lokalne przekadaj
si na to, e rodzice, niezalenie od swoich preferencji, musz pozostawi dziecko
w domu do czasu osignicia wieku, w ktrym zostanie objte edukacj przygotowujc
je do szkoy. Jeli niezbdn opiek nad dzieckiem przejmie jedno z rodzicw,
to opisane ograniczenie wyboru edukacyjnego dla dziecka ma du szans sta si
jednoczenie ograniczeniem jego wyborw zawodowych i edukacyjnych. W odniesieniu
do szk podstawowych i gimnazjw sytuacja jest inna przede wszystkim ze wzgldu
na to, e na tym etapie nauka jest obowizkowa. W zdecydowanej wikszoci rodzice
zapisuj dzieci do rejonowych szk podstawowych i gimnazjw. Tu bardzo widocznie
na moliwoci wyboru nakada si zrnicowanie poday instytucji edukacyjnych
powizane z klas wielkoci miejscowoci w wikszych orodkach miejskich przy
wyborze szkoy rozwaane byy rne placwki i czciej decydowano si na inn
32

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 33

placwk ni rejonowa. Na wsi i w maych miastach rodzice w zasadzie nie dokonuj

wyboru szkoy tam najczciej dzieci chodz po prostu do tej szkoy, ktra jest
najbliej, cho niekiedy i tak oznacza to potrzeb dojazdu dziecka do szkoy.
Tabela 2. Odsetek dzieci, w przypadku ktrych brano pod uwag wicej ni jedn placwk
obek

przedszkole

szkoa
podstawowa

gimnazjum

gmina wiejska

38

miasto do 20 tys.

14

20

14

miasto 20-100 tys.

16

23

14

26

miasto 100-200 tys.

25

33

11

22

miasto 0,2-0,5 mln

21

25

11

35

miasto powyej 0,5 mln

48

42

22

33

ogem

28

22

10

16

rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych UDE: II runda

Ze wzgldu na bardzo wyranie widoczne zjawisko ograniczenia moliwoci podejmowania

decyzji odnonie do wyboru placwek edukacyjnych dla dzieci przez uwarunkowania
lokalne rekomendowana jest szczeglna dbao o jako ju istniejcych
instytucji edukacyjnych, np. poprzez rozwijanie systemw wsparcia szk w pracy nad
jakoci nauczania. Dotyczy to przede wszystkim szk podstawowych i gimnazjw
znajdujcych si na wsi i w mniejszych miejscowociach. Warto podkreli, e uwarunkowania lokalne wpywaj rwnie na moliwo udziau dzieci w zajciach
pozalekcyjnych. Z tego wzgldu warto rozwija i wspiera programy i inicjatywy
(np. samorzdowe, ale te pozarzdowe), ktrych celem jest poszerzenie oferty zaj
pozalekcyjnych dla tych dzieci, ktre, ze wzgldu na uwarunkowania lokalne, maj
do nich utrudniony dostp. Dobrym pomysem moe by tu np. wspieranie bibliotek
wiejskich w takiej dziaalnoci ze wzgldu na powszechny dostp do takich placwek.

4.7. Zaleno midzy biografi edukacyjn i rodzinn

Analizy zalenoci midzy biografi edukacyjn kobiet a ich biografi rodzinn,
charakteryzowan przez redni liczb dzieci i kalendarz pierwszych i drugich urodze,
wnosz nowe ustalenia do oceny zmian podnoci w Polsce. Po raz pierwszy bowiem
dokonano analiz podnoci w ujciu kohortowym (kobiety urodzone w latach 1950-1979) uwzgldniajcych nie tylko wyksztacenie matek opisywanych przez ich cieki
edukacyjne, ale take midzypokoleniow ruchliwo edukacyjn kobiet.
Dzietno w Polsce jest niezmiennie bardzo silnie zrnicowana ze wzgldu na wyksztacenie
matki kobiety z wyksztaceniem podstawowym (symbol 1 na rysunku 12), bdce
w momencie badania w wieku co najmniej 40 lat, maj rednio o okoo jedno dziecko
33

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 34

wicej ni kobiety z wyksztaceniem wyszym (symbol 5). Rnica ta utrzymuje si

w czasie mimo spadku dzietnoci w kolejnych kohortach rozpatrywanych wedug
wyksztacenia. Naley jednak zwrci uwag na to, i kobiety z wyksztaceniem
wyszym ograniczyy silnie prokreacj jeszcze przed 1989 r. dzietno kobiet
urodzonych w latach 1950-64 wynosia 1,7. Kolejna faza spadku dzietnoci wrd
kobiet z wyksztaceniem wyszym do blisko 1,5 dotyczy kohort z lat 1965-1974,
a wic okresu po 1989 r.
Prawidowo zasadniczej zmiany zachowa prokreacyjnych kobiet urodzonych po 1965 r.,
ujawniona w analizie kohortowej dzietnoci6, znajduje take potwierdzenie w generalnym
spadku dzietnoci wrd kobiet realizujcych poszczeglne cieki edukacyjne.
Rysunek 12. rednia liczba dzieci wedug cieek edukacyjnych i roku urodzenia respondentek

3
2,8
2,6
2,4
2,2
2
1,8
1,6
1,4
1,2
1
1950-54

1955-59

1960-64

1965-69

1970-74

1975-79

rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych UDE: II runda. Dane waone

Utrzymywanie si zrnicowania dzietnoci wedug wyksztacenia zdaje si przemawia
za tym, e ekspansja wyksztacenia kobiet i dua midzypokoleniowa ruchliwo
edukacyjna ma podobny wpyw na dzietno kobiet z rnym wyksztaceniem.
6 Np. Holzer-elaewska D., Tymicki K., 2009, Cohort and period fertility of Polish women, 1945-2008, Studia Demograficzne
1/155: 48-69.

34

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 35

Wyniki analiz mobilnoci edukacyjnej wskazuj jednak na suszno hipotezy goszcej,

e dzietno kobiet mobilnych oscyluje midzy dzietnoci grupy pochodzenia i grupy
docelowej kobiety awansujce edukacyjnie wywodzce si z gorzej wyksztaconych
rodowisk miay na og wysz dzietno ni te, ktre swoje wyksztacenie dziedziczyy
po rodzicach. Naley wic raczej sdzi, e bez do swobodnego przepywu z grupy
kobiet gorzej wyksztaconych do grupy kobiet lepiej wyksztaconych rnice dzietnoci
ze wzgldu na wyksztacenie byyby jeszcze wiksze.
Innym wyrnikiem zmian zachowa prokreacyjnych kobiet urodzonych po 1965 r.,
a dokadniej urodzonych w latach 1965-1974, jest wzrost redniego wieku macierzystwa
(rysunek 13), przy czym warto zwrci uwag, e wrd kobiet z wyksztaceniem
wyszym wzrost ten wystpi ju w kohorcie urodzeniowej z lat 1960-1964. Jeli si
uwzgldni w analizie kolejno rodzenia dziecka, mona zauway, e najsilniejszym
zmianom podlegay zachowania prokreacyjne kobiet z wyksztaceniem podstawowym
oraz wyksztaceniem wyszym te dwie grupy kobiet charakteryzoway si najsilniejszym
wydueniem odstpu pomidzy urodzeniem pierwszego i drugiego dziecka, kobiety
z wyksztaceniem wyszym za najsilniej odraczay pierwsze urodzenia.
Rysunek 13. redni wiek rodzenia dzieci wedug cieek edukacyjnych i roku urodzenia
respondentek
32

30

28

26

24

22

20
1950-54

1955-59

1960-64

1965-69

1970-74

1975-79

rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych UDE: II runda. Dane waone

35

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 36

5. Wybrane wnioski
Wyniki przeprowadzonych analiz pozwalaj na odniesienie si do postawionych
w badaniu podstawowych zagadnie badawczych.
Proces rozwoju kompetencji jest zrnicowany nie tylko wedug grup spoeczno-ekonomicznych, ale przede wszystkim w wymiarze regionalnym. Wyszy poziom
wyksztacenia, okrelony zdefiniowanymi ciekami edukacyjnymi, status na rynku
pracy czy zasobno gospodarstwa domowego wpywaj zarwno na inwestowanie
w rozwj wasnych kompetencji, jak i kompetencji dzieci. Dostpno instytucji
edukacyjnych jest rwnie zrnicowana w ujciu przestrzennym. Oferta edukacyjna
jest lepsza w miastach w porwnaniu z wsi, chocia rwnie wystpuj istotne
zrnicowania tej oferty w ramach poszczeglnych klas miejscowoci. Dotyczy
to szczeglnie dostpnoci do instytucji nie majcych obowizkowego charakteru:
opieki na dziemi do lat 3, przedszkoli i innych instytucji wychowania przedszkolnego
czy te rnego rodzaju oferty zaj dodatkowych.
Rozpoznane w badaniu determinanty procesu rozwoju kompetencji maj wieloraki
charakter. Wyranie widoczne jest zrnicowanie cieek edukacyjnych osb
koczcych swoj edukacj w okresach przed transformacj (do 1989 r.), w okresie
transformacji (1989-1999) oraz po 2000 r. Ponadto te grupy osb rni si nie tylko
poziomem osignitego wyksztacenia, ale i zadowoleniem z osignitego poziomu
wyksztacenia i postawami wobec ksztacenia ustawicznego. Zarwno zakres wystpowania subiektywnej luki edukacyjnej, jak i aktywno na rzecz jej ograniczania
bd to przez podjcie nauki w systemie formalnym, bd przez ksztacenie ustawiczne
zdaj si wskazywa na moliwe pogbienie rnic w rozwoju kompetencji nie
tylko midzy osobami, ktre koczyy sw edukacj przed 1989 r., i tymi, ktre
uzyskay swj poziom wyksztacenia po 1989 r., ale take midzy mieszkacami wsi
i maych miast a mieszkacami innych miast czy midzy kobietami i mczyznami.
Analiza uczenia si przez cae ycie osb dorosych oraz postawy wobec koniecznoci
ksztacenia si przez cae ycie potwierdza selektywno aktywnoci edukacyjnej
wzgldem osignitego poziomu wyksztacenia wiksz aktywno przejawiaj
osoby z wyszym poziomem wyksztacenia, a take te, u ktrych wystpuje subiektywna
luka edukacyjna. Innymi sowy, uzyskane wyniki sygnalizuj moliwe narastanie
rnic midzy grupami ludnoci o niskim poziomie wyksztacenia i braku aspiracji
edukacyjnych, grupami biernymi edukacyjnie a tymi, ktre odczuwaj niedosyt
z osignitego wyksztacenia (mimo relatywnie wyszego jego poziomu) i s aktywne
edukacyjnie.
Dla aktywnoci edukacyjnej wany jest rwnie status na rynku pracy czciej
doksztacaj si osoby pracujce, a take te, ktre poszukuj nowej pracy. Natomiast
generalnie doroli Polacy nie odczuwaj potrzeby uczenia si jest to najczciej
wymieniany powd braku aktywnoci edukacyjnej. Kolejnym wymienianym powodem
jest brak czasu, szczeglnie w przypadku osb modych i w tzw. prime-age, co moe
wskazywa, e w przypadku tej grupy osb pojawia si konflikt pomidzy realizacj
36

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 37

rnych biografii: zawodowych, rodzinnych oraz edukacyjnych. Dane panelowe

wskazuj rwnie na to, e postawy wobec uczenia si przez cae ycie s trwae
w czasie. W kolejnych dwch rundach badania wyranie uwidocznio si, e osoby
aktywne edukacyjnie w 2013 r. byy aktywne rwnie w 2014 r., natomiast osoby
bierne edukacyjnie pozostay bierne.
Zrealizowana cieka edukacyjna, prowadzca do osignicia okrelonego poziomu
wyksztacenia, ma bezporedni wpyw na biografi zawodow ze szczeglnym
uwzgldnieniem wejcia na rynek pracy, a take wpyw poredni poprzez zasygnalizowany wyej zwizek z postawami wobec uczenia si przez cae ycie. Nie tylko
szansa podjcia pierwszego zatrudnienia, ale i typ pierwszego kontraktu s wyranie
odmienne wrd osb o rnym osignitym poziomie wyksztacenia, z korzyci
dla osb z wyszym wyksztaceniem. Ponad 40% osb z wyksztaceniem co najwyej
podstawowym zdecydowao si na podjcie pierwszej pracy w oparciu o umow
ustn (co de facto oznacza zatrudnienie w szarej strefie). Natomiast 80% osb, ktre
ukoczyy studia, podjo pierwsz prac na podstawie umowy na peen etat. Jeli
podjy zatrudnienie przed zakoczeniem studiw, to mniej ni 20% z nich zdecydowao
si na prac bez formalnej pisemnej umowy. Podejmowanie pracy bez umowy pisemnej
(w szarej strefie) przez osoby mode, szczeglnie z wyksztaceniem co najwyej zasadniczym
zawodowym, wie si z rnego rodzaju ryzykiem (w tym brakiem zabezpieczenia spoecznego praw do zasiku chorobowego, renty czy emerytury w przyszoci).
Niszy poziom wyksztacenia oznacza te, e osoby mode uzyskuj prac w zawodach
nie wymagajcych wysokich kompetencji. Jeli osoby w wieku 19-26 lat pracuj
(jest to w wikszoci ich pierwsza praca), to niezalenie od poziomu wyksztacenia
nie maj zrnicowanych wynagrodze, analizujc zarwno median, jak i redni.
Wyranie wida, e dyplom licencjacki rednio daje nisze wynagrodzenie (podobnie
analizujc wartoci mediany) w porwnaniu ze rednim wynagrodzeniem osb
posiadajcych dyplom liceum profilowanego z matur czy redniej szkoy zawodowej
(zarwno z matur, jak i bez matury).
Na poziomie gospodarstwa domowego wystpuje wyrana zaleno midzy
wyksztaceniem dzieci oraz rodzicw przy nastpujcym awansie edukacyjnym
kolejnych pokole. Oznacza to, e w kolejnych pokoleniach replikowana jest struktura
wyksztacenia spoeczestwa, ale na odpowiednio wyszym poziomie. Nacisk na nauk
i prac w domu rodzinnym ogranicza ryzyko osigania niskich poziomw wyksztacenia,
a sprzyja osiganiu wyszych poziomw wyksztacenia. Podobny wpyw dotyczy
udziau w zajciach dodatkowych w trakcie nauki w szkole. Dzieci rodzicw z wyszym
wyksztaceniem w wikszym stopniu korzystaj z moliwoci edukacji nieobowizkowej,
zarwno na poziomie edukacji przedszkolnej, jak i rnego rodzaju zaj dodatkowych.
Analizy potwierdzaj rwnie wystpowanie na poziomie gospodarstwa domowego
konfliktu czasu i zasobw midzy rozwojem wasnym i koniecznoci sprawowania
funkcji opiekuczych nad maymi dziemi oraz inwestowania w wyksztacenie dzieci.
Te ustalenia pokazuj, e barierami procesu rozwoju kompetencji wrd osb dorosych
wychowujcych wasne dzieci s brak odpowiedniej oferty usug opiekuczych
37

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 38

i koszty edukacji dzieci. Za wystpowaniem bariery kosztw zdaje si przemawia

znaczenie subiektywnej oceny sytuacji materialnej dla udziau w ksztaceniu ustawicznym,
cho poziom dochodw na osob w gospodarstwie nie by statystycznie istotny.
Znaczenie rozwoju kompetencji w przebiegu ycia dokumentuj wyniki analiz
dotyczce rnych wymiarw wykluczenia spoecznego. Wykluczenie edukacyjne,
rozumiane jako osignicie niskiego poziomu wyksztacenia, wpywa na zwikszenie
wykluczenia spoecznego. Mona zatem powiedzie, e wyksztacenie i poziom
kapitau ludzkiego s istotn determinant wykluczenia w rnych wymiarach, takich
jak: kompetencje cywilizacyjne, rynek pracy, materialne warunki ksztacenia i rozwoju,
wypoczynek i ochrona zdrowia.
Wystpowanie osb dorosych wykluczonych edukacyjnie w gospodarstwie domowym
sprzyja rwnie zwikszeniu ryzyka wykluczenia oraz powiksza gboko wykluczenia
dzieci w wieku 4-14 lat. W efekcie dzieci w gospodarstwach domowych z osobami
wykluczonymi edukacyjnie maj gorsze warunki ksztacenia i rozwoju, co sprzyja
dziedziczeniu niskiego poziomu kapitau ludzkiego przez kolejne pokolenia. Osignicie
wyszego poziomu wyksztacenia znaczco zwiksza prawdopodobiestwo wyjcia
z wykluczenia spoecznego.
Wyniki modelu wieloagentowego wskazuj natomiast, e wskutek zachodzcych
zmian demograficznych i spadku liczebnoci dzieci i modziey, przecitny poziom
zdolnoci osb osigajcych poszczeglne poziomy wyksztacenia moe male.
Wyniki przeprowadzonych symulacji wskazuj, e postpujcy spadek liczby osb
w wieku 19-23 moe prowadzi do zwikszenia dostpnoci studiw wyszych
dla osb o niszych kompetencjach tym samym redni poziom studentw uczelni
publicznych bdzie cay czas si obnia, a razem z nim poziom wynagrodze absolwentw. Wzrost dostpnoci miejsc na uczelniach publicznych moe spowodowa
wzrost odsetka osb wybierajcych t ciek edukacyjn na niekorzy cieek
koczcych si na poziomie rednim i zawodowym. Wynikajcy z zarysowanych
przesanek spadek przecitnego poziomu absolwentw uczelni publicznych moe
doprowadzi do sytuacji, w ktrej rynek wymusi powstanie uczelni prywatnych
o wyszej jakoci ksztacenia i wyszej barierze wejcia. Regulacje polegajce na utrudnieniu dostpu do studiw stacjonarnych na uczelniach publicznych (np. ograniczenie
liczby miejsc, wprowadzenie wsppatnoci) pozwol na czciowe ograniczenie
spadku redniej jakoci ksztacenia w sektorze publicznym oraz zahamuj spadek
rednich wynagrodze absolwentw.
Jednym z najwaniejszych wnioskw pyncych z wynikw pierwszych dwch rund
badania, bez wzgldu na przyjt perspektyw analizy, jest konieczno podniesienia
poziomu uczestnictwa osb w rnych formach dodatkowej edukacji. Dotyczy
to zarwno dostpu dzieci do edukacji przedszkolnej i zaj dodatkowych, jak
i budowania elastycznej, dostpnej i odpowiedniej jakoci oferty w obszarze edukacji
pozaformalnej.

38

IBE_14.05_druk 2015-05-14 09:17 Strona 39

Literatura
Atkinson, Cantillan, Marlier i Nolan, (2002). Social Indicators. The EU and Social
Inclusion. Oxford University Press
Breen, R. i J. H. Goldthorpe (2012).Wyjanianie zrnicowa edukacyjnych: w kierunku
formalnej teorii racjonalnego dziaania. W: J. Goldthorpe, O socjologii. Integracja
bada i teorii, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN zmodyfikowana wersja artykuu:
Breen, R. i J. H. Goldthorpe (1997). Explaining educational dierentials: towards
a formal rational choice theory.Rationality and Society, 9, 275-305.
Holzer-elaewska D., Tymicki K., 2009, Cohort and period fertility of Polish women,
1945-2008,Studia Demograficzne 1/155: 48-69.
Komisja Europejska (2010). Europe 2020 Strategy, COM(2010), 2020 final, Brussels,
3 March.
Raport 1. Diagnoza i hipotezy badawcze. Raport wewntrzny IBE (2012)
Raport 3. Metoda realizacji zintegrowanych bada panelowych gospodarstw
domowych. Raport wewntrzny IBE (2012)
Reday-Mulvey, G. (2005), Working beyond 60. Key Policies and Practices in Europe,
Palgrave Macmillan, London

39

IBE_12.05_okladka_druk 2015-05-13 10:33 Strona 1

RAPORT TEMATYCZNY Z BADANIA SKRT

Instytut Bada Edukacyjnych
Jest placwk badawcz z ponad stuletni tradycj, prowadzc interdyscyplinarne badania nauko-

Gwnym
zadaniem Instytutu
jest prowadzenie
analiz
i praczadaniem
przydatnych
we nad funkcjonowaniem
i efektywnoci
systemu edukacjibada,
w Polsce.
Gwnym
IBE jest
w
rozwoju
polityki
i
praktyki
edukacyjnej.
prowadzenie bada, analiz i prac rozwojowych przydatnych dla szeroko rozumianej polityki opartej
na faktach i praktyki edukacyjnej. Instytut uczestniczy w krajowych i midzynarodowych projektach

Instytut
zatrudnia
ponad
150sporzdza
badaczy
zajmujcych
sifunkcje
edukacj
pedagogw,
badawczych,
przygotowuje
raporty,
ekspertyzy
oraz peni
doradcze.
socjologw,
psychologw,
ekonomistw,
politologw
i przedstawicieli
IBE realizuje projekty
systemowe: Opracowanie
zaoe
merytorycznych
i instytucjonalnychinnych
wdraadyscyplin
naukowych
wybitnych
specjalistw
w swoich
rnorania Krajowych
Ram Kwalifikacji
oraz Krajowego
Rejestru Kwalifikacji
dla dziedzinach,
uczenia si przezo cae
ycie,
kich
dowiadczeniach
zawodowych,
ktre
obejmuj,
oprcz
bada
naukowych,
Badanie jakoci i efektywnoci edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego, Badanie
take
prac
dydaktyczn,
dowiadczenie
w administracji
czy dziaalno
dotyczce
rozwoju
metodologii
szacowania wskanika
edukacyjnejpublicznej
wartoci dodanej
(EWD) oraz
w
organizacjach
pozarzdowych.
Badanie uwarunkowa zrnicowania wynikw egzaminw zewntrznych. Jest placwk badaw-

Uwarunkowania decyzji
edukacyjnych

cz z ponad stuletni tradycj, prowadzc interdyscyplinarne badania naukowe nad funkcjonowaInstytut

w Polsce uczestniczy
w realizacji
midzynarodowych
projektw
badawniem i efektywnoci
systemu edukacji
w Polsce. Gwnym
zadaniem IBE jest
prowadzenie
bada,
analiz i prac
rozwojowych
dla szeroko
rozumianej
politykii opartej
faktach
i praktyki
czych,
w tym
PIAAC, przydatnych
PISA, TALIS,
ESLC, SHARE,
TIMSS
PIRLS na
oraz
projektw
edukacyjnej. Instytut
uczestniczy w krajowychprzez
i midzynarodowych
projektach
badawczych,
przygosystemowych
wspfinansowanych
Uni Europejsk
ze rodkw
Europejtowuje raporty,
sporzdza
ekspertyzy oraz peni funkcje doradcze.
skiego
Funduszu
Spoecznego.
IBE realizuje projekty systemowe: Opracowanie zaoe merytorycznych i instytucjonalnych wdraania Krajowych Ram Kwalifikacji oraz Krajowego Rejestru Kwalifikacji dla uczenia si przez cae ycie,
Badanie jakoci i efektywnoci edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego, Badanie
dotyczce rozwoju metodologii szacowania wskanika edukacyjnej wartoci dodanej (EWD) oraz
Badanie uwarunkowa zrnicowania wynikw egzaminw zewntrznych.

Wyniki drugiej rundy

badania panelowego
gospodarstw domowych

Instytut Bada Edukacyjnych

ul. Grczewska 8, 01-180 Warszawa | tel. +48 22 241 71 00 | ibe@ibe.edu.pl | www.ibe.edu.pl