Erich Fromm

Misja Zygmunta Freuda

Analiza postaci oraz wpyww

Pierwsza publikacja ukazaa si pod powyszym tytuem jako tom 21 World Perspectives, pod redakcj
Ruth Nanda Anshen, Nowy Jork (Harper and Row) 1959 r.
Copyright 1959 by Erich Fromm;

Rozdzia I

Odwaga i umiowanie prawdy

Psychoanaliza, co lubi podkrela Freud, bya jego dzieem. Jej wielkie osignicia jak rwnie niedostatki pokazuj
jaki wpyw na psychoanaliz miaa osobowo jej twrcy. Nie ma wtpliwo, e rde psychoanalizy naley szuka w
osobowoci Freuda.
Jakim by czowiekiem? Jakie kieroway nim siy, ktre sprawiay, e dziaa, myla i odczuwa na swj,
wyjtkowy sposb? Czy by przedstawicielem wiedeskiej dekadencji, czerpicej ze zmysowej i pozbawionej
dyscypliny atmosfery , tak czsto uwaanej za typowo wiedesk, na co wskazywali wrogowie Freuda, czy te by
wielkim, nieustraszonym i bezkompromisowym w deniu do prawdy mistrzem, u ktrego trudno byo doszuka si
wad, czowiekiem kochajcym rodzin, miym dla swoich uczniw i sprawiedliwym w stosunku do wrogw, nie
wykazujcym przy tym zarozumialstwa czy egoizmu jak uwaaj jego najbardziej lojalni zwolennicy? Oczywicie ani
oczernianie ani budowanie pomnikw nie bdzie przydatne w pokazaniu zoonej osobowoci Freuda, nie mwic o
zrozumieniu wpywu jego osobowoci na struktur psychoanalizy. Ta sama bezstronno, ktr Freud uwaa za

niezbdny czynnik przy analizie swoich pacjentw okazuje si konieczna w chwili, gdy prbujemy zyska obraz tego
kim by Freud i co go motywowao.
Najbardziej uderzajce i prawdopodobnie najsilniejsze byo u Freuda umiowanie prawdy oraz
bezkompromisowa wiara w rozum. Rozum by dla niego jedynym ludzkim darem, pozwalajcym rozwiza problem
istnienia lub przynajmniej zmniejszajcym cierpienie bdce nieodcznym elementem ludzkiego ycia.
W odczuciu Freuda rozum jest jedynym posiadanym przez nas narzdziem, lub broni, pozwalajc nada yciu
sens, rozsta si ze zudzeniami (z pord ktrych dogmaty religijne byy zdaniem Freuda wycznie jednymi z wielu),
uwolni si z kajdan autorytetw ustanawiajc tym samym autorytet dla samego siebie. Wiara w rozum bya podstaw
jego nieugitego zdania za prawd od chwili, gdy zobaczy teoretyczn prawd w zoonoci i ogromie postrzeganych
zjawisk. Freud nie przejmowa si nawet wwczas, gdy efekty dziaa wyglday na absurdalnez punktu widzenia
zdrowego rozsdku . Przeciwnie; przemiewczy tum, ktrego sposb mylenia by zdeterminowany pragnieniem
komfortu i nie zaburzonego snu, jedynie podkrela rnic pomidzy przekonaniem a opini, rozumem a zdrowym
rozsdkiem, prawd a racjonalizacj.
W swej wierze w moc rozumu, Freud okazywa si dzieckiem wieku owiecenia. Jego motto: sapere aude
Odwa si wiedzie odcisno si na caej osobowoci Freuda oraz na jego dziele. Bya to wiara, ktra narodzia si
wraz z emancypacj zachodniej klasy redniej wyzwalajcej si z wizw i przesdw spoeczestwa feudalnego.
Spinoza, Kant, Rousseau i Wolter, cho rnili si w swej filozofii, to czya ich namitna wiara w rozum. Wszyscy
odczuwali wspln wi opart na tej wierze, wszyscy walczyli o nowy, prawdziwie owiecony, wolny, humanitarny
wiat. Ten duch, przez cay dziewitnasty wiek by ywy w rodowisku klasy redniej w Europie Zachodniej oraz
rodkowej. Szczeglnie dotyczyo to studentw zgbiajcych nauki przyrodnicze. ydowskie pochodzenie Freuda1
szczeglnie predestynowao go do tego, by zaakceptowa ducha owiecenia. Tradycja ydowska opiera si na rozumie i
wyrasta z dyscypliny intelektualnej. Ponadto, w pewien sposb wzgardzona mniejszo jest silnie emocjonalnie
motywowana do walki z mocami ciemnoci, z irracjonalnoci, przesdem, ktre stoj na drodze emancypacji i postpu.
Oprcz oglnych trendw obecnych w warstwie inteligencji koca dziewitnastego wieku, w yciu Freuda
zaistniay szczeglne okolicznoci, ktre prawdopodobnie zwikszyy jego tendencj do polegania na rozumie a nie
1 To samo zauwaya Helen Walker Puner w swej doskonaej biografii Freud, His Life and His Mind wyd. Grosset and Dunlap,
Nowy Jork 1943 (wznowione przez Dell Books w 1959). Jej ksika jest najbardziej wnikliw biografi Freuda, a jeli chodzi o
wane tematy takie jak postawa Feuda do jego ydowskiego pochodzenia oraz quasi-religijny charakter ruchu, to moje wnioski s
bardzo podobne do wnioskw autorki biografii.
Gbok analiz stosunku Freuda do swego ydowskiego pochodzenia mona znale w pracy Ernst Simon Sigmunt
Freud, the Jew (Ywarbook II Leo Baeck Institute, London, 1957 str 270 i dalsze). Wyraam take wdziczno profesorowi
Simonowi za przeczytanie manuskryptu tej ksiki oraz za krytyczne uwagi.

na obiegowych opiniach.
W przeciwiestwie do wielkich zachodnich potg, monarchia Austro-Wgierska bya w czasach Freuda
gnijcym ciaem. Nie miaa przyszoci a sia inercji bya gwn moc trzymajc razem rne czci monarchii
pomimo faktu, e rne mniejszoci etniczne w desperacki sposb prboway uzyska niepodlego. Ten stan
politycznego rozkadu i rozpuszczenia by czynnikiem wystarczajcym do obudzenia podejrzliwoci u inteligentnego
chopca i do obudzenia jego dociekliwego umysu. Rozdwik pomidzy oficjaln ideologi a faktami skadajcymi si
na polityczn rzeczywisto by wystarczajco duy, aby osabi wiar w realno sw, sloganw, autorytarnych
wypowiedzi i wzmocni rozwj krytycznego umysu. W wyjtkowym przypadku Freuda, zaistnia jeszcze jeden
czynnik wpywajcy na brak poczucia bezpieczestwa. Jego ojciec, dobrze prosperujcy drobny przedsibiorca z
Freiberga (na terenie Czech) musia zamkn swj biznes w wyniku zmian jakie zaszy w austriackiej gospodarce, co
spowodowao zuboenie Freiberga. W wyniku tych dowiadcze ju jako mody chopiec Freud dowiedzia si, e
stabilizacja spoeczna bya rwnie niepewna jak stabilizacja polityczna. adna tradycja ani klasyczny ukad si nie
oferowa bezpieczestwa, ani nie zasugiwa na zaufanie. W przypadku wyjtkowo utalentowanego chopca jakim by
Freud, podobne dowiadczenia mogy prowadzi do wiary wycznie w siebie samego oraz wiary w rozum - jedyne
narzdzie, ktremu omieli si zaufa.
Jednak w tym samym czasie i okolicznociach dorastao bardzo wielu chopcw i aden z nich nie zosta
Freudem, aden te nie wykaza si tak wielk pasj prawdy. W osobowoci Freuda musiay istnie wyjtkowe i
szczeglne pierwiastki, ktre byy odpowiedzialne za nadzwyczajn intensywno tej cechy.
Czym byy te cechy?
Niewtpliwie najpierw musimy pomyle o tym, co w duej mierze ksztatowao Freuda czyli o potencjale
intelektualnym oraz o ywotnoci znacznie przewyszajcym redni. Ten niezwyky intelekt w poczeniu z klimatem
filozofii owieceniowej zdemontowa dotychczasow wiar w sowa oraz ideologie - co w zupenoci mogoby
wyjania jego poleganie na rozumie. Oczywicie w kwestii umiowania rozumu znaczenie mog mie take inne,
wycznie osobiste czynniki , na przykad ch zajcia wysokiej pozycji w przypadku braku dostpu do wadzy,
pienidzy, prestiu spoecznego czy siy fizycznej. Chcc doszuka si jeszcze bardziej osobistych elementw w
charakterze Freuda, odpowiedzialnych za pasj w podaniu za prawd, musimy wskaza na negatywny element jego
charakteru zwizany z brakiem emocjonalnego ciepa, bliskoci, mioci a nade wszystko radoci z ycia. W przypadku
odkrywcy zasady przyjemnoci i oddanego zwolennika seksualnej satysfakcji takie stwierdzenie moe zabrzmie

zaskakujco, jednak fakty przemawiaj na tyle dononym gosem, e nie pozostawiaj w tej materii cienia wtpliwoci.
Chocia w celu przedstawienia dowodw powrc pniej do tego stwierdzenia, to teraz powiem, e ze swoimi
talentami, kulturowym otoczeniem, z konkretnymi, wyjtkowymi europejsko - austriacko ydowskimi elementami
pochodzcymi z jego otoczenia, chopak z jego pragnieniem sawy i uznania oraz przy braku radoci ycia musia
skierowa si na tory wiedzy aby speni pragnienie swego ycia. Mog pojawi si jeszcze inne, osobiste aspekty, ktre
oddziayway na t stron jego ycia. Freud by osob o bardzo sabym poczuciu bezpieczestwa, atwo wpada w
poczucie zagroenia, przeladowania, zdrady i by ogromnie pewien swoich uczu w tym zakresie. Gdyby przyjrze si
peni jego osobowoci, na pewno nie byo pewnoci w mioci, bya za to pewno co do wiedzy. Chcc uwolni z
wtpliwoci oraz poczucia przegranej, musia podbi wiat za pomoc intelektu,
Jones, ktry uwaa freudowskie umiowanie prawdy za najgbszy i najsilniejszy z motyww jego natury i
zasadniczo jedyny, ktry popycha go ku pionierskim osigniciom, usiuje przedoy wyjanienie zgodne z
ortodoksyjn teori psychoanalityczn. W ramach tej teorii Jones podkrela , e cae pragnienie wiedzy jest zasilane
przez potne motywy pojawiajce si w infantylnej ciekawoci dotyczcej podstawowych faktw yciowych 2 (sens
narodzin i co one wnosz). Jestem przekonany, e w tym zaoeniu wystpuje sprzeczno pomidzy ciekawoci a
wiar w rozum. Wrd osb, ktre cechuj si du ciekawoci spotyka si wczesne i wyjtkowo silne zainteresowanie
seksualnoci jednak pomidzy tym czynnikiem a penym pasji podaniem prawdy wystpuje niewielki zwizek.
Kolejny czynnik o ktrym mwi Jones rwnie nie jest zbyt przekonujcy. Przyrodni brat Freuda ktrego Freud
podejrzewa o to, e by partnerem matki, i ktrego paczliwie baga o to, eby ponownie nie zapodni matki. Czy
mona uwierzy, e czowiek, ktry zna wszystkie tajemnice, opowie o nich ca prawd? Szczeglnym zrzdzeniem
losu ten mao znaczcy czowiek -- powiada si, e zosta komiwojaerem samym swoim istnieniem przypadkowo
rozpali we Freudzie ogie ksztatujcy przysz determinacj Freuda kac mu ufa wycznie samemu sobie i opiera
si impulsom kacym wierzy innym w wikszym stopniu ni sobie. Dziki temu nazwisko Freuda stao si
nieprzemijajce.3 Rzeczywicie byoby to szczeglne zrzdzenie losu - gdyby Jones miaby mie racj. Ale czy
wyjanianie aru Freuda egzystencj jego nieco zaburzonego przyrodniego brata nie jest nadzwyczajnym
uproszczeniem?
Gdy mwimy o zamiowaniu Freuda do prawdy oraz rozumu trzeba koniecznie wspomnie o jeszcze jednym
aspekcie, o ktrym bdziemy mwi pniej, kiedy dojdziemy do peniejszego obrazu charakteru Freuda: dla niego
2 Ernest Jones The Life and Work of Sigmunt Freud wyd. Basic Books Inc, Nowy Jork Tom 2. str 433.
3 op. cit. Str. 434

rozum zawa si do myli. Uczucia oraz emocje byy z definicji irracjonalne i z tego powodu byy cenione o wiele
niej ni myli. Filozofowie owiecenia podzielali t swoist wzgard dla uczu oraz afektu. Myl bya dla nich
jedynym pojazdem postpu, za rozum mona byo odnale w myli. Nie dostrzegali tego, co zauway Spinoza, e
uczucia podobnie jak myli mog by zarwno racjonalne jak i nieracjonalne, a peny rozwj czowieka wymaga
racjonalnej ewolucji zarwno funkcji mylenia, jak i uczu. Nie rozumieli, e jeli mylenie czowieka pozostaje
oddzielone od uczu, to zaburzeniu podlega zarwno mylenie, jak i odczuwanie, a oparty na tych zaoeniach obraz
czowieka nie odpowiada prawdzie.
Racjonalistyczni myliciele wierzyli, e jeli czowiek intelektualnie zrozumie przyczyny swego nieszczcia, to
zdobyta wiedza da mu moc zmiany okolicznoci, ktre spowodoway cierpienie. Freud by pod wielkim wpywem
takiego podejcia i potrzebowa lat, aby pozby si oczekiwania, e sama intelektualna wiedza wyjaniajca przyczyny
neurotycznych symptomw spowoduje ich wyleczenie.
Samo omawianie freudowskiego umiowania do prawdy pozostawioby niepeny obraz, gdybymy w tym
samym czasie nie wspomnieli o jednej z jego najwspanialszych cech charakteru, a mianowicie o odwadze. Potencjalnie
wiele osb moe wykazywa zamiowanie do prawdy i rozumu. To co sprawia trudno w urzeczywistnieniu ich
potencjau jest konieczno wykazania si odwag a sama odwaga jest czym rzadkim. Odwaga o ktrej tutaj mwimy
jest czym szczeglnym. Nie jest to pierwotny rodzaj odwagi wymagajcej ryzykowania yciem, wolnoci czy
wasnoci. Odwaga jakiej wymaga zaufanie rozumowi niesie ryzyko izolacji lub samotnoci, a to zagroenie dla wielu
osb moe by nawet jeszcze trudniejsze do zniesienia ni zagroenie ycia. Jednak poszukiwanie prawdy
automatycznie wystawia poszukiwacza na opisywane niebezpieczestwo izolacji. Prawda i rozum znajduj si w
przeciwiestwie do zdrowego rozsdku i opinii publicznej. Wikszo skania si ku zadowalajcym racjonalizacjom
oraz do pogldw, ktre mona sformuowa poznajc rzeczy bardzo powierzchownie. Funkcja rozumu polega na
przenikniciu powierzchni i na dotarciu do esencji ukrytej pod powierzchni; na obiektywnej, nie uwarunkowanej
wasnymi pragnieniami i lkami wizualizacji czyli na dostrzeeniu si, ktre poruszaj materi oraz czowiekiem. Przy
takiej prbie potrzebna jest odwaga by wytrwa w izolacji, jeli nie od pogardy i wymiewania, to przynajmniej od tych,
ktrych niepokoi ten co zaburza ich spokj oraz od ich nienawici. Freud w niezwykym stopniu posiad t zdolno.
Nie znosi izolacji, cierpia z jej powodu, a jednak nigdy nie zapragn, ani nawet nie zwrci si w kierunku, ktry
wymagaby choby najmniejszego kompromisu, dziki czemu mgby zmniejszy swe odosobnienie. Z tej odwagi by
te bardzo dumny, nie uwaa si za geniusza, ale docenia odwag uznajc j za najwspanialsz cech swego

charakteru. Ta duma moga czasami mie negatywny wpyw na zaoenia teoretyczne. Freud by podejrzliwy w
stosunku do wielu zaoe teoretycznych, ktre mogyby brzmie pojednawczo i podobnie jak Marks odnajdywa pewne
zadowolenie w powiedzeniu: pour epater le bourgeois (aby szokowa buruazj). Nie jest atwo zidentyfikowa rda
odwagi. W jakim stopniu bya ona wrodzona? W jakim stopniu jest ona efektem poczucia historycznej misji i w jakim
stopniu wewntrzna sia Freuda miaa zwizek z jego pozycj niekwestionowanego, ulubionego syna swej matki?
Najprawdopodobniej wszystkie trzy wymienione rda przyczyniy si do rozwoju nadzwyczajnej odwagi Freuda,
jednak dalsze zgbianie tej oraz podobnych cech jego charakteru musi poczeka do czasu stworzenia gbszego obrazu
jego osobowoci.

II
Relacja z matk; zaufanie do samego siebie oraz brak poczucia bezpieczestwa

Aby zrozumie czynniki (poza konstytucjonalnymi) determinujce rozwj charakteru kadego czowieka, trzeba
rozpocz od jego zwizku z matk. Jednak w przypadku Freuda wiemy na ten temat stosunkowo niewiele. Powysze
stwierdzenie stanowi jednake znaczc informacj, poniewa sam Freud nie by zbyt wylewny w podawaniu informacji
o swojej matce we wasnych, autobiograficznych wynurzeniach. Pord trzydziestu snw, ktre przytacza na stronach
Objaniania marze sennych, tylko dwa dotycz jego matki. (Freud, ktry mia bardzo czste sny musia mie o wiele
wicej snw o swojej matce, o ktrych nie wspomnia.) Oba robi wielkie wraenie i mwi o przywizaniu do matki.

Kiedy, zdroony i godny, trafiam do ka, oto dochodz we nie do gosu wielkie potrzeby yciowe; ni:
Id do kuchni po legumin. Znajduj si tam trzy kobiety; jedna to gospodyni gniecie co w rce, jakby robia
knedle. Mwi, e mam poczeka, a skoczy (ale nie sysz wyranie sw). Trac cierpliwo; obraony, odchodz.
Zakadam surdut. Pierwszy, ktry przymierzam, jest za dugi. Zdejmuj go, troch zaskoczony tym, e ma futrzan
podszewk. Drugi surdut, ktry wkadam, ma dugi pas z jakim tureckim wzorem. Nieznajomy o pocigej twarzy z
krtk szpicbrdk przeszkadza mi w ubieraniu si, twierdzi bowiem, e to jego surdut. Pokazuj mu, e jest on utkany
po turecku, ale on pyta: Co pana obchodzi turecki wzr (rysunek, pasek)...?" Pniej jednak jestemy dla siebie
uprzejmi.4
W tym nie dostrzegamy pragnienie karmienia przez matk. (To, e gospodyni lub by moe wszystkie trzy

4 Objanianie marze sennych (Dziea, t. I), przeoy Robert Reszke, Wydawnictwo KR,
Warszawa 1995 s. 186

kobiety reprezentuj matk wynika ze zwizanych z tym snem skojarze Freuda.) Szczeglnym elementem w tym nie
jest niecierpliwo nicego. Kiedy powiedziano mu, e musi poczeka, a bdzie gotw, odszed z poczuciem
krzywdy. I co wwczas zrobi? Zaoy futrzany surdut, ktry by dla niego zbyt dugi, a potem jeszcze jeden, nalecy
do kogo innego. W tym nie widzimy typow reakcj faworyzowanego przez matk syna, ktry naciska na to, by by
karmionym przez Matk (karmienie naley tu rozumie symbolicznie jako opiek, okazywanie mioci, ochron,
podziw, itd.). nicy jest niecierpliwy i wcieky, gdy nie zostaje nakarmiony natychmiast, poniewa czuje, e ma
prawo do natychmiastowej i cakowitej uwagi. W swym gniewie odchodzi i uzurpuje sobie rol wielkiego mczyznyojca (symbolizowanego przez zbyt dugi surdut nalecy do kogo obcego).
Drugi sen w ktrym wystpuje matka, pochodzi z wczesnego dziecistwa Freuda, gdy by w wieku siedmiu lub
omiu lat. Zapamita go i objania po trzydziestu latach. Widziaem swoj matk, ktra miaa wyjtkowo spokojny i
picy wyraz twarzy. Do pokoju wnosio j dwch (lub trzech) ludzi, ktrzy mieli ptasie dzioby. Pooyli j na ku.
Freud pamita, e obudzi si z tego snu ze zami w oczach i z krzykiem powodowanym zrozumiaym strachem biorc
pod uwag, e by to sen o mierci matki. Fakt, i tak ywo pamita w sen po trzydziestu latach , wskazuje na jego
znaczenie. Biorc oba sny pod uwag, widzimy chopca oczekujcego od swojej matki, e speni wszystkie jego
yczenia, a take bardzo przeraonego moliwoci jej mierci. Z punktu widzenia psychoanalizy znaczcy jest fakt, e
s to jedyne przytoczone przez Freuda sny o matce. Ten fakt wydaje si dowodzi sugestii Ernesta Jonesa twierdzcego,
i w swych najwczeniejszych latach ycia Freud mia niezwykle silne motywy, aby ukrywa niektre z wanych faz
swojego rozwoju by moe nawet przed samym sob. Zaryzykowabym domys, e bya to jego gboka mio do
matki. Inne znane nam fakty dotyczce ycia Freuda rwnie wskazuj na ten kierunek. Nie budzi zdziwienia, e by
zazdrosny o swojego brata Juliusza, ktry urodzi si jedenacie miesicy po nim, ani, e nigdy nie polubi swojej
modszej o dwa i p roku siostry Anny. Istniej jeszcze bardziej przekonujce i uderzajce w swej wymowie fakty.
Przede wszystkim dotyczy to jego pozycji ulubionego syna, co objawio si w drastyczny sposb, gdy siostra Freuda
bya w wieku okoo omiu lat. Ich matka bya bardzo umuzykalniona i graa na pianinie i chocia znajdowao si ono w
pewnym oddaleniu od gabinetu, dwik przeszkadza modemu Freudowi w nauce tak bardzo, e poprosi o usunicie
instrumentu, co te si stao. Z tego powodu nikt z rodziny nie otrzyma muzycznego wyksztacenia. 5 Nie jest trudno
wyobrazi sobie jak pozycj osign dziesiciolatek w stosunku do swojej matki, jeli potrafi powstrzyma muzyczn
edukacj swojej rodziny tylko z tego powodu, e nie lubi haasu spowodowanego muzyk. 6
5 Ibid., tom I str. 17
6 Jest to typowy przykad tworzenia idola oraz nie analitycznego podejcia cechujcego biografi Jones'a, ktry skomentowa ten

Gbokie przywizanie do matki wyraa si rwnie w pniejszym yciu Freuda. Czowiek, ktry poza swoimi
partnerami od Taroka oraz kolegami rzadko znajdowa wolny czas dla kogokolwiek, wcznie z wasn on, kadego
ranka w niedziel odwiedza swoj matk, a ona a do jego pnego wieku przychodzia do niego na niedzielne kolacje.
Przywizanie do matki oraz do roli podziwianego, ulubionego syna miao wane implikacje rozwojowe
charakteru jakie Freud dostrzega sam u siebie, i jak opisywa prawdopodobnie w kontekcie autobiograficznym:
Czowiek, ktry by niekwestionowanym faworytem swojej matki, przez cae ycie ma kontakt z uczuciem zdobywcy,
wierzy w powodzenie, co czsto wpywa na osignicie faktycznego sukcesu w yciu. 7 Mio matki jest z definicji
bezwarunkowa. Nie kocha swego dziecka tak jak czyni to ojcowie, z powodu jego zasug, z powodu tego co zrobi, ale
dlatego, e ono jest i dlatego, e ono jest jej. Ta postawa staje si jeszcze bardziej skrajna w sytuacji, gdy syn jest
ulubiecem matki, i gdy jednoczenie matka jest bardziej witalna i ma wiksz wyobrani od ojca, co jak si wydaje
miao miejsce w rodzinie Freuda.8 Wczesny podziw ze strony matki daje takie poczucie zwycistwa, o ktrym mwi
Freud. Ono nie musi zosta osignite i nie mona w nie wtpi. Pewno siebie tego rodzaju oczekuje szacunku i
podziwu, daje wraenie bycia kim waniejszym od innych, kogo wyrastajcego ponad przecitny poziom. Naturalnie
mona spotka uwarunkowane w taki sposb przez matk, nadzwyczajnie pewne siebie osoby majce wybitne
zdolnoci, jak i osoby, ktre nie cechuj si szczeglnymi talentami. W tym drugim przypadku mamy do czynienia z
tragikomiczn rozbienoci pomidzy roszczeniami, a tym co si faktycznie reprezentuje. Natomiast w pierwszym
przypadku zyskuje si potne wsparcie dla rozwoju talentw i darw danej osoby. To, e Freud posiada opisan
pewno siebie, ktra bya oparta na przywizaniu do matki potwierdza w swej opinii take Jones. Pewno siebie,
pisze w biografii, ktra bya jedn z wybitnych cech Freuda, rzadko kiedy ulegaa zachwianiu. Freud mia niewtpliwie
racj wywodzc t cech z bezpieczestwa zapewnionego przez matczyn mio. 9
To intensywne przywizanie do matki, ktre Freud stara si ukry przed innymi i prawdopodobnie rwnie
przed samym sob ma ogromne znaczenie nie tyko dla zrozumienia charakteru Freuda, ale rwnie dla zrozumienia
jednego z podstawowych odkry, jakim jest kompleks Edypa. Freud wyjania przywizanie do matki w sposb
racjonalny, odnajdujc jego podstaw w pocigu seksualnym chopca do najbliszej mu kobiety. Jednak biorc pod
uwag intensywno jego przywizania do wasnej matki oraz fakt, e skania si do wyparcia w tym wzgldzie,
zrozumiae jest, e zinterpretowa jedno z najpotniejszych de czowieka, potrzeb opieki, ochrony,
incydent jako ilustracj wskazujc na to, jak wysok ceniono Zygmunta oraz jego nauk w rodzinie . Jest to oczywicie sposb
konwencjonalny, popularny sposb rozumowania nie majcy wiele wsplnego z podejciem analitycznym i dynamicznym.
7 S. Freud : Collected Works wyd. Hogarth Press. Londyn 1952, tom IV, str. 367
8 Cf. E. Simon, op. cit. Str 272
9 Jones, op. cit., tom I, str 5

wszechogarniajcej mioci i podziwu ze strony matki jako ograniczonego pragnienia chopca chccego dziki Matce
zaspokoi swoje instynktowne potrzeby. Freud odkry jedno z najbardziej podstawowych de czowieka: pragnienie
pozostania w zwizku z Matk, z jej onem, z natur oraz przedindywidualn, przedwiadom egzystencj. Jednoczenie
zanegowa to odkrycie zawajc je do wskiego zakresu potrzeb instynktownych. Jego wasne przywizanie do Matki
byo podstaw jego odkrycia, ale take kreowao opr nie pozwalajcy dostrzec tego przywizania, przez co samo
odkrycie ulego ograniczeniu i wypaczeniu. 10
Jednak przywizanie do Matki, nawet bardzo satysfakcjonujce, dajce bezdyskusyjne ufno w matczyn
mio, niesie ze sob nie tylko pozytywn stron dawania absolutnej pewnoci siebie. Stoi za tym take aspekt
negatywny: tworzenie poczucia zalenoci oraz przygnbienia pojawiajcego si w chwili, gdy nie nadchodzi
euforyzujce dowiadczenie bezwarunkowej mioci. Wydaje si, e ta zaleno oraz bark poczucia bezpieczestwa
konstytuuj centralne elementy w strukturze charakteru Freuda, a take w jego nerwicy.
Poczucie braku bezpieczestwa znalazo u Freuda osobowoci typowo oralno-receptywnej 11 - wyraz w
strachu przed godem i zagodzeniem. Z uwagi na to, e poczucie bezpieczestwa osoby receptywnej bazuje na
pewnoci zaspokojenia potrzeby jedzenia, karmienia, opieki, mioci, podziwu przez Matk, jego lki bd si
koncentrowa na potencjalnej moliwoci zaniku tej mioci.
W licie do Fliess'a (21 Grudzie 1899 r.) Freud pisze: Moja fobia, dotyczca biedy lub raczej fobii zwizanej
z godem, wyrasta z infantylnego obarstwa, a wywoa j fakt, e moja ona nie miaa posagu (z czego jestem
dumny).12 Ten sam temat zosta poruszony w licie do Fliessa z 7 maja 1900 roku. Freud pisze: Generalnie - za
wyjtkiem jednego sabszego punktu - mojego strachu przed ubstwem, nie mog zbyt wiele narzeka ... 13
Ten strach przed zuboeniem pojawi si dobitnie w jednym z najdramatyczniejszym chwil w karierze Freuda,
kiedy przekonywa swoich wiedeskich kolegw w wikszoci pochodzenia ydowskiego do tego, by zaakceptowali
kierownictwo analitykw z Zurychu (w wikszoci gojw). Kiedy wiedeczycy nie chcieli zaakceptowa jego
propozycji, Freud owiadczy (1910): Moi wrogowie zechc zobaczy jak umieram z godu; chtnie zdarliby ze mnie
10 Interesujce, e wielki poprzednik Freuda, ktry bada moc przywizania do matki, J. J. Bachofen rwnie by mocno
przywizany do swojej matki. (Oeni si w wieku okoo czterdziestu lat, po mierci matki.) Bachofen w przeciwiestwie do
Freuda nie prbowa minimalizowa siy tego emocjonalnego zwizku, ale pokazywa jego znaczenie w swojej teorii
matriarchatu.
11 Od tumacza: w literaturze Polsko-jzycznej funkcjonuj take inne, zamiennie stosowane okrelenia jak np. oralno-bierna. Np. w
wydanej przez PWN ksice Fromma pt.: Serce czowieka w przekadzie Robert Saciuka znajdujemy : Teoretyczny gmach
freudyzmu opiera si na ewolucjonistycznej koncepcji rozwoju libido przebiegajcego od narcystycznej, poprzez oralnoreceptywn, oralno-agresywn, oralno-sadystyczn, az do fallicznej i genitalnej orientacji charakterologicznej.
12 W The Origins of Psychoanalysis, letters to Wilhelm Fliess by Sigmund Freud. Wyd. Basic Books, Inc. Nowy Jork, 1954 t str.
305
13 Ibid., str. 318 (kursywa Erich Fromm)

ostatni szmat.14 To owiadczenie, nawet biorc pod uwag fakt, e miao przekona wahajcych si wiedeczykw,
byo z pewnoci nierealne i wskazywao na symptom zwizany z tym samym strachem przed zagodzeniem, o ktrym
Freud wspomina Fliessowi.
Brak poczucia bezpieczestwa Freuda wyraa si rwnie na inne sposoby. Najwyraniej wida to byo przy
okazji podrowania pocigami. eby nie ba si spnienia na pocig, Freud musia by na stacji ju na godzin
przed odjazdem swojego pocigu. Jak zwykle, gdy chcemy zanalizowa symptom tego rodzaju, naley zrozumie jego
znaczenie symbolicznie. Podrowanie jest czsto symbolem opuszczania bezpieczestwa zwizanego z matk i
domem, z niezalenoci, z odcinaniem si od korzeni. To dlatego dla ludzi silnie przywizanych do matek
podrowanie jest czsto dowiadczane jako co niebezpiecznego, jako przedsiwzicie wymagajce wyjtkowej
ostronoci. Z tego samego powodu Freud unika podrowania samodzielnego. W trakcie letnich wypraw wakacyjnych
zawsze towarzyszya mu osoba, na ktrej mg polega, z reguy jeden z jego uczniw, czasami bya to siostra jego
ony. Rwnie czciowo pod wpywem tego samego wzorca obawy przed odciciem od korzeni Freud mieszka w tym
samym mieszkaniu na Berggasse od czasw pocztkw maestwa, a do chwili przymusowej emigracji z Austrii.
Zobaczymy jeszcze w jaki sposb zaleno od matki manifestowaa si w relacji do ony, do mczyzn, do osb
starszych, wspczesnych mu, jak i w stosunku do uczniw, na ktrych przenosi t sam potrzeb otrzymywania
bezwarunkowej mioci, afirmacji, podziwu i ochrony.

III. Stosunek Freuda do kobiet; Mio.

Nie budzi zdziwienia odkrycie, e zaleno od postaci matki manifestowaa si rwnie w stosunku Freuda do jego
ony. Najbardziej uderzajcy w tym zwizku jest kontrast pomidzy postaw Freuda przed zawarciem maestwa i po
lubie. W latach narzeczestwa Freud by arliwym, namitnymi i zazdrosnym kochankiem. Poniszy cytat z listu do
Marty (2 czerwca 1884) wskazuje na arliwy charakter jego mioci. Biada tobie Ksiniczko wraz z moim nadejciem.
Poczerwieniejesz od pocaunkw i nasycisz si tak, e bdziesz pulchna. A jeli wyjdziesz ku mnie naprzeciw, to
zobaczysz kto jest silniejszy - delikatna dziewczynka, ktra nie dojada czy wielki dziki czowiek, ktrego ciao a pry

14 Jones, op. cit., tom II str 69-70

si od kokainy.15
artobliwe odniesienie do stwierdzenia kto jest silniejszy niesie ze sob bardzo powane implikacje. W latach
narzeczestwa Freud by optany przemonym pragnieniem zyskania cakowitej kontroli nad Mart i naturalnie z tym
pragnieniem wizaa si intensywna zazdro skierowana do kadego, kim Marta mogaby si zainteresowa i obdarzy
swoj sympati poza samym Freudem. Na przykad pierwsz sympati Marty by kuzyn Max Mayer. Nadszed czas,
gdy Marcie nie byo wolno mwi do niego Max, ale wycznie Herr Mayer (Ibid., str. 110) Lub, gdy chodzi o
przypadek innego modego mczyzny, zakochanego w Marcie, Freud pisze: Gdy nachodzi mnie wspomnienie twojego
listu do Fritza oraz naszego dnia w Kahlenberg, to trac nad sob panowanie i gdybym posiad moc zniszczenia caego
wiata, wcznie z nami, po to by mg on powsta od nowa ryzykujc, e w wiat nie stworzy Marty i mnie
uczynibym tak bez wahania. (Ibid., str. 114-15)
Ale zazdro Freud nie ograniczaa si wycznie do innych modych mczyzn; w rwnym stopniu dotyczya
uczu Marty skierowanych w stosunku do czonkw jej rodziny. Freud da od narzeczonej, aby nie tylko poddawaa
obiektywnej krytyce swoj matk i brata porzucajc 'gupie przesdy' co faktycznie czynia - ale take, by wycofaa
ywione do nich uczucia, twierdzc, e ci czonkowie rodziny s wrogami Freuda, zatem ona powinna podziela jego
nienawi. (Ibid., str. 123)
Tego samego ducha odnajdujemy w reakcji Freuda w stosunku do Eli'ego, brata Marty. Marta powierzya mu
pewn kwot, ktr razem ze swoim narzeczonym zamierzaa wydatkowa na umeblowanie ich mieszkania. Eli
najwidoczniej zainwestowa te pienidze i nie by skory do natychmiastowego zwrotu caej kwoty proponujc
zakupienie mebli na raty. W reakcji na to Freud wystosowa ultimatum do Marty, ktra w pierwszym punkcie miaa do
niego napisa list i nazwa go kanali. Nawet po tym jak Eli spaci pienidze, Freud nalega, by Marta nie pisaa do
niego, dopki nie obieca, e nie zerwie wszystkich relacji z Elim. (Ibid., str. 137)
Zaoenie, e istnieje naturalne prawo mczyzny pozwalajce kontrolowa ycie swojej ony byo czci
pogldw Freuda, mwicych o wyszoci mczyzn. Typowy przykad tej postawy znajdziemy w krytyce Johna
Stewarda Milla. Freud chwali Milla za bycie by moe jedynym z ludzi, ktrzy w stuleciu najlepiej potrafili uwolni
si spod dominacji pospolitych przesdw. Jednak z drugiej strony ... wiele jego pogldw to absurd. (Ibid., str. 176.)
Co takiego absurdalnego byo w ideach Milla? Zdaniem Freuda by to jego pogld na emancypacj kobiet i ...
generalnie spraw kobiety. Sam fakt, e Mill uwaa, i zamna kobieta powinna mie moliwo zarabiania takich

15 Jones, op cit., tom I str 84

samych pienidzy jak jej m, kaza powiedzie Freudowi:

I to jest wszelako punkt, gdzie trzeba Millowi odmwi czowieczestwa ... Chodzi o pomys sugerujcy, e kobiety
powinny w takim samym stopniu jak mczyni dzieli trudy egzystencji. Kiedy na przykad wyobra sobie moje
sodziutkie malestwo jak wspzawodniczy, to bybym w stanie powiedzie jej jedynie, co ju uczyniem siedemnacie
miesicy temu, e lubi j i bagam o to, aby wycofaa si ze zmaga w pozbawione rywalizacji domowe zacisze. ...
Wierz, e wszelkie reformy prawa i edukacji zaami si w obliczu tego, e na dugo przed tym jak mczyzna zacz
zdobywa spoeczn pozycj, natura zdeterminowaa przeznaczenie kobiety poprzez pikno, powab i delikatno.
Prawo i zwyczaj maj wci wiele do zwrcenia kobietom, ale z pewnoci bd one w modoci obiektem adorowania,
a w latach dojrzaoci ich miejscem bdzie pozycja kochanej maonki. 16

Pogldy Freuda na rwnouprawnienie kobiet z pewnoci nie rniy si od pogldw przecitnego,

europejskiego mczyzny lat 80tych XIX w. Ale Freud nie by przecitnym mczyzn. Buntowa si przeciw
niektrym z najgbiej osadzonych przesdw swoich czasw, a jednak pod tym wzgldem prezentowa najbardziej
konwencjonaln lini postrzegania problemu kobiet, za pogldy Milla nazywa absurdem i czym nieludzkim, cho
okazao si, e ju niecae pidziesit lat pniej zyskay one powszechn akceptacj. Ta postawa wyranie pokazuje
jak silna bya we Freudzie potrzeba umieszczania kobiet na niszej pozycji. Oczywiste jest, e jego pogldy teoretyczne
odzwierciedlaj t postaw. Postrzeganie kobiety jako wykastrowanego mczyzny, osoby bez prawdziwie wasnej
seksualnoci, wiecznie zazdrosnej o mczyzn, o sabo rozwinitym Super-Ego, prnej i niewiarygodnej, jest po prostu
lekko zracjonalizowan wersj patriarchalnych przesdw z tamtych czasw. Taki czowiek jak Freud, posiadajcy
zdolno przenikliwego spojrzenia i krytykowania patriarchalnych przesdw, musia by zdeterminowany przez
wewntrzne siy, pomijajc racjonalizujcy charakter tych rzekomo naukowych stwierdze.17
Pitnacie lat pniej Freud by tego samego zdania. Kiedy krytykowa kultur amerykask za jej
matriarchalny charakter, jego go i ucze, dr Worthis, odpowiedzia: Czy nie uwaasz, e najlepiej by byo, gdyby
partnerzy byli sobie rwni? Na co Freud odpar: To jest praktycznie niemoliwe. Nierwno musi istnie, a wyszo
mczyzny jest mniejszym zem.18
16 List do Marty (5 Listopad, 1883 r.) cytat za Jones , op., cit. tom I str. 177.
17 Jones, op. cit., tom I str 421.

18J. Worthis, Fragment of an Analysis with Freud, wyd. Simon and Schuster, Nowy jork, 1954, str.
98.

O ile lata narzeczestwa byy wypenione ognistymi zalotami i podszytym zazdroci uwodzeniem, o tyle w
maestwie mio oraz namitno wyranie si zmniejszyy. Stao si podobnie jak w wielu konwencjonalnych
zwizkach, gdzie podbj jest podniecajcy, ale po osigniciu celu zanika silne rdo mioci wypenionej
namitnoci. Mczyzna z dum podchodzi do narzeczestwa, ale po zawarciu maestwa duma nie ma ju
satysfakcjonujcego zastosowania. Pozostaje tylko jedna funkcja, ktr musi spenia ona w tego rodzaju maestwie:
matki. Musi by bezwarunkowo oddana mowi, dba o jego sfer materialn, zawsze podporzdkowywa si jego
yczeniom i potrzebom, zawsze by kobiet, ktra nie posiada wasnych pragnie, kobiet ktra czeka czyli Matk.
Przed zawarciem maestwa Freud by bardzo zakochany a to dlatego, e musia udowodni msko zdobywajc
swoj wybrank. Jednak, kiedy podbj zosta ju przypiecztowany maestwem, umiowana zostaa przeksztacona
w matk, na ktrej opiece i mioci mona polega bez wykazywania aktywnej, namitnej mioci z wasnej strony.
Stopie biernoci i braku erotycznego zaangaowania Freuda w stosunku do ony zosta wystarczajco i szeroko
udokumentowany. Najwiksze wraenie wywieraj jego listy do Fliessa. Prawie w nich nie wspomina o onie, chyba,
e chodzi o sam konwencj. Wziwszy pod uwag, e Freud pisze szczegowo o swoich ideach, pacjentach,
zawodowych sukcesach i rozczarowaniach, fakt e nie wspomina o onie jest sam w sobie znaczcy. Jeszcze bardziej
istotne jest to, e Freud czsto opisuje swoje depresyjne nastroje, pustk w yciu, ktra wypenia si i daje satysfakcj
tylko wwczas, gdy odnosi sukcesy w swojej pracy. Nigdy nie wspomina o swoim stosunku do ony jak o istotnym
rdle szczcia. Ten sam obraz pojawia si, gdy popatrzymy na to, jak Freud spdza czas wolny oraz wakacje. W
tygodniu przyjmowa pacjentw od smej do pierwszej, pniej jad obiad, szed na spacer, nastpnie od trzeciej do
dziewitej lub do dziesitej pracowa w gabinecie, pniej spacerowa z on, szwagierk lub z crk, a potem, do
pierwszej w nocy odpisywa na korespondencj, chyba, e tego wieczora mia umwione spotkanie. Przy posikach nie
potrzebowa towarzystwa. Dobrym przykadem jest jego przyzwyczajenie do stawiania na stole najnowszego z
zakupionych antykw, zazwyczaj niewielkiej statuetki, ktra staa naprzeciw niego robic za towarzystwo przy posiku.
Pniej bya odstawiana na biurko, po czym przynoszona jeszcze na dzie lub dwa. (Jones op. cit., tom II str. 393.) W
niedziele rano Freud odwiedza matk i siostry, po poudniu spotyka si ze swoimi przyjacimi i kolegami
psychoanalitykami, goci na kolacji swoj matk oraz siostry, a potem pracowa nad rkopisami (Ibid., str. 384).
Popoudniami przychodziy przyjaciki i przyjaciele do jego ony i dosy wymownym komentarzem dotyczcym
zaangaowania Freuda w ycie ony jest cytat z Jones'a, ktry pisze, e jeli wrd goci ony by kto, kto
zainteresowa Freuda wwczas na kilka minut wpada do salonu. (Ibid, kursywa E. F.)

Freud powica w lecie bardzo duo czasu na podre. Okres wakacyjny by wspania okazj do
zrwnowaenia czasu nieprzerwanej pracy w trakcie roku. Freud uwielbia podrowa, ale nie lubi samodzielnych
podry. Podczas wakacji krtko przebywa razem z on w domu. Jak ju wczeniej wspomniaem podrowa wraz z
przyjacimi z krgu psychoanalitykw, a nawet z siostr ony, jednak bez maonki. Istnieje kilka tumacze takiej
postawy, czyni to zarwno Freud, jak i jego biograf Jones. Ten drugi pisze, e jego ona w zwizku z licznymi
obowizkami, rzadko kiedy moga podrowa, nie bya take w stanie dorwna szybkoci kroku Freuda, ani jego
nienasyconej pasji zwiedzania ... Ale prawie codziennie wysya do niej kartk pocztow lub telegram, a co kilka dni
duszy list. (Ibid., tom II, str. 15) Ponownie widzimy jak bardzo konwencjonalne i nieanalityczne jest mylenie Jonesa,
gdy jego obiektem staje si gwny bohater. Kady mczyzna, ktry lubi spdza wolny czas ze swoj on, poskromi
swoj pasj zwiedzania na tyle, by umoliwi uczestniczenie w niej swojej onie. Obecna w tych wyjanieniach
racjonalizacja staje si jeszcze wyraniejsza, gdy zapoznamy si z innym powodem podawanym przez Freuda. W licie
z Palermo, ktre zwiedza razem z Ferenczim, Freud pisa do ony:

Tak strasznie mi przykro, e nie moecie wszyscy podziwia tutejszego pikna. Aby umoliwi wam cieszenie si
krajobrazami Sycylii w sidemk lub w dziewicioro, a nawet w trjk, musiabym by przedsibiorc produkujcym
co tak przydatnego jak papier toaletowy, zapaki czy guziki, a nie psychiatr i twrc nowego kierunku w psychologii.
Ju za pno by to zmieni, zatem sam, egoistycznie bd si tym cieszy, jednak z gbokim poczuciem alu. 19

Nie trzeba wyjania, e Freud przedstawia tutaj typow racjonalizacj, praktycznie tak sam, jak stosuj
mowie, ktrych bardziej ciesz wakacje spdzone w towarzystwie przyjaci ni w towarzystwie on. Znaczce jest,
jak bardzo Freud by lepy na ten problem w swoim maestwie pomimo wasnej auto-analizy i w jak wielkim stopniu
stosowa racjonalizacj bez grosza wiadomoci tego, co czyni. Mwi o dziewitce, sidemce a nawet trjce, ktr
chtnie by zabra, lecz zasadniczo chodzi tylko o zabranie ony, co sprowadza si do dwch osb. Nastpnie
przedstawia si jako biedny, cho znaczcy naukowiec, ktrego porwnuje do bogatego producenta papieru
toaletowego, a to wszystko wycznie w celu wytumaczenia dlaczego nie chcia zabra ze sob ony za granic.
By moe najjaskrawszy wyraz problematycznej natury mioci Freuda zawiera sen opublikowany w
Objanianiu marze sennych.

Oto ten sen:

19 List z 15 wrzenia 1910 r., cytowany przez Jones'a, op. cit., tom II, str. 394

MARZENIE SENNE o MONOGRAFII BOTANICZNEJ.

Napisa em monografi powicon pewnej rolinie. Ksika ley przede inn, wanie przegldam kolorow

tablic. Do kadego egzemplarza doczony jest zasuszony okaz tej roliny, wyglda to jak w herbarium. 20

Spord skojarze Freuda wymieni nastpujce: Tego ranka widziaem now ksik w witrynie ksigarni. Jej tytu
to: 'Rodzaj Cyklamen' najwyraniej monografia roliny. Zauwayem, e Cyklamen to ulubione kwiaty mojej ony i
wyrzucaem sobie, e tak rzadko pamitam o tym, by przynosi jej kwiaty, ktre tak lubi.
Kolejny acuch skojarze zwizanych ze snem poprowadzi Freuda od od kwiatu do cakiem innego tematu,
czyli do ambicji. Gdy tylko przypomniaem sobie, e naprawd napisaem co w rodzaju monografii roliny, czyli
dysertacj o rolinie koka, ktra zwrcia uwag Karla Kollera na znieczulajce waciwoci kokainy. Freud pomyla
potem o Festschrift na cz Kollera, wydawcy, ktrego spotka poprzedniego wieczora. Skojarzenie dotyczce
kokainy byo zwizane z ambicj Freuda. Przy innych okazjach mwi o tym , jak bardzo auje, e musia zostawi
badanie koki przez co straci szans na dokonanie wielkiego odkrycia. To take wizao si z faktem, e by zmuszony
porzuci badania naukowe z chwil, gdy si oeni.
Znaczenie snu jest bardzo jasne (chocia Freud nie dostrzega go w we wasnej interpretacji). Zasuszony rodzaj
roliny jest punktem centralnym i wyraa wewntrzny konflikt Freuda. Kwiat to symbol mioci i radoci, zwaszcza,
gdy jest to ulubiony kwiat ony, rzadko kiedy przynoszony przez ma. Jednak rolina koka oznacza tutaj
zainteresowania naukowe oraz ambicj. Co one maj wsplnego z kwiatami, z mioci? Przycisn je i woy do
zielnika. Pozwoli tym samym na uschnicie mioci oraz uczyni z niej obiekt bada naukowych. Dokadnie w taki
sposb postpi Freud. Mio staa si dla niego przedmiotem nauki, jednak w swoim yciu pozosta wysuszony i
sterylny. Jego naukowo-intelektualne zainteresowania byy silniejsze od erosa; przydusiy go i jednoczenie stay si
substytutem dowiadczenia mioci.
Wyraone w tym nie zuboenie mioci odnosi si rwnie do bardzo wyranie do jego seksualnych pragnie i
moliwoci. Cho moe to zakrawa na paradoks, Freud by mczyzn stosunkowo mao zainteresowanym kobietami.
Rwnie jego popd seksualny by niewielki. W peni prawdziwe jest stwierdzenie Jonesa piszcego, e: jego ona z

20 Objanianie marze sennych (Dziea, t. I), przeoy Robert Reszke, Wydawnictwo KR, Warszawa 1995 s. 158

pewnoci bya jedyn kobiet w yciu Freuda, oraz zawsze bya pierwsz pord miertelnych. 21 Powysze
stwierdzenie jest poparte licznymi faktami. Freud w wieku czterdziestu jeden lat pisa do Fliessa skarc si na swoje
ze nastroje dodajc potem: Rwnie podniecenie seksualne nie jest ju czym przydatnym dla kogo takiego jak ja. 22
Jak wida Freud najwyraniej zakoczy ycie seksualne w tym wieku. Inny incydent wskazuje na ten sam fakt. W
Objanianiu Marze Sennych Freud pisze, e pewnego razu, bdc ju po czterdziestce, poczu fizyczny pocig do
kobiety i na wp wiadomie, delikatnie j dotkn. Skomentowa to w ten sposb, e z zaskoczeniem zauway, i
podobna moliwo wystpienia pocigu wci u niego istnieje. W wieku pidziesiciu szeciu lat pisa do L.
Binswangera: Oczywicie dzisiaj libido starszego czowieka samoczynnie wyczerpao si poprzez wydawanie
pieniedzy. Nawet w tym wieku, jedynie mczyzna o niezbyt bogatym yciu seksualnym mg bezkrytycznie zaoy,
e jego libido zrezygnowao z celw seksualnych.
Jeeli chodzi o spekulacje, to bybym skonny zaoy, e niektre z teorii Freuda dowodz take jego
zahamowa w sferze seksualnoci. Czsto powtarza, , e stosunek seksualny moe cywilizowanemu czowiekowi
sprawi satysfakcj jedynie w ograniczonym zakresie, e ycie seksualne czowieka cywilizowanego jest w
powanym stopniu okaleczone , e prawdopodobnie suszne jest zaoenie, i wyranie zmniejszya si waga
seksualnoci jako rda przyjemnych dozna, czyli sposobu na spenienie celu ycia. 23 Jego zdaniem fakt ten
zwizany jest z hipotez mwic, e pena satysfakcja jest moliwa wycznie w sytuacji, gdy nie zostan stumione
pregenitalne, wchowe tudzie inne perwersyjne denia. Poszed nawet tak daleko, e zaoy istnienie takiej
moliwoci, i to nie tylko ograniczenie kultury, ale co w samej naturze funkcji [seksualnej], co, co odmawia nam
penej satysfakcji i skania ku innym kierunkom. (ibid.)
Ponadto Freud by przekonany, e po trzech, czterech latach, maestwo przestaje zaspokaja potrzeby
seksualne, poniewa dostpne rodki antykoncepcyjne szkodz przyjemnoci seksualnej , zaburzaj subtelne wraenia u
obojga partnerw, a nawet mog si stawa bezporedni przyczyn choroby. 24
Biorc pod uwag, to, co Freud mwi na temat wasnego ycia seksualnego, mona zaoy, e jego pogldy
na seks stanowiy zracjonalizowany wyraz jego wasnych zahamowa pod tym wzgldem. W spoecznym otoczeniu
Freuda z pewnoci byo wielu mczyzn, ktrzy bdc w tej samej klasie spoecznej i wieku czterdziestu kilku lat
21 Jones op. cit., tom II str. 386

22The Origins of Psychoanalysis, ed. by M. Bonaparte, A. Freud, E. Kris, Basic Books, Inc., Nowy
Jork, 1954 r., str. 227; list do Fliess'a, 31. 10. 97.
23 Kultura jako rdo cierpie Z. Freud wydawnictwo: "KR"; Wwa 1995

24 Civilized Sexual Morality and Modern Nervousness, Collected Papers, tom II, str. 89.

wcale nie uwaao, e okres szczliwoci pyncej z relacji seksualnej miaby si skoczy, nawet zakadajc
konieczno stosowania rodkw antykoncepcyjnych.
Idc dalej moemy przypuszcza, e rwnie kolejna teoria Freuda zawiera w sobie funkcj racjonalizacji:
chodzi o jego tez mwic o tym, e cywilizacja oraz kultura byy rezultatem stumienia instynktw. To, co mwi jego
teoria, zasadniczo sprowadza si do sw: poniewa tak bardzo przejmuj si myleniem oraz prawd, to oczywicie nie
jestem zbytnio zainteresowany seksem. W tym przypadku (jak rwnie w wielu innych) uoglni indywidualne
dowiadczenie. Jego seksualne ograniczenia byy spowodowane czym bardzo odmiennym od gbokiego
zaangaowania w twrcze mylenie. Zahamowania Freuda mog brzmie sprzecznie z faktem, e popd seksualny gra
gwn rol w jego teoriach. Jednak ta sprzeczno jest tylko pozorna. Wielu mylicieli pisze o tym , czego im brakuje i
co pragn osign dla siebie bd dla innych. Ponadto Freudowi, czowiekowi o postawie purytaskiej, z trudem
przyszoby szczere pisanie o seksie jeli nie czuby si pewien swojej sprawnoci w tym temacie.
Brak emocjonalnej bliskoci z kobietami wyraa si take w tym, e sabo je rozumia. Jego teorie na temat
kobiecoci byy raczej naiwnymi racjonalizacjami mskich przesdw, w szczeglnoci tych mczyzn, ktrzy wykazuj
potrzeb dominacji wywoan ukrywanym lkiem przed kobietami. Jednak brak zrozumienia dla kobiet wcale nie musi
by rozumiany wycznie na gruncie jego wasnej teorii. On sam kiedy stwierdzi z rozbrajajc szczeroci: Wielkie
pytanie, na ktre nigdy nie znaleziono odpowiedzi, i na ktre sam nie umiem odpowiedzie pomimo trzydziestu lat
bada nad kobiec dusz, brzmi: 'czego chce kobieta?' 25
Mwi o zdolnoci Freuda do mioci nie moemy zawa docieka do problemu mioci erotycznej. Freud
nie wykazywa mioci do ludzi, szczeglnie , gdy przy braku komponentu erotycznego. Jego stosunek do ony, po tym,
jak wypali si pomie pierwszych podbojw, mona okreli jako postaw wiernego, aczkolwiek wycofanego ma. Z
kolei stosunek do przyjaci takich jak Breuer, Fliess, Jung oraz wierni uczniowie by rwnie zdystansowany. Wbrew
hagiograficznym opisom Jones'a i Sachs'a, najbardziej przekonujce s listy do Fliessa oraz reakcje wyraane w
stosunku do Junga, a pniej do Ferencziego. Jego wasne pogldy teoretyczne potwierdzaj trudno zwizan z tym
uczuciem. Na przykad w kwestii o potencjalnej mioci braterskiej, Freud pisze:

Na lad moe nas tu naprowadzi jeden z tak zwanych moralnych wymogw spoeczestwa cywilizowanego. Brzmi on:
Miuj bliniego swego jak siebie samego. Wymg ten jest sawny na cay wiat, jest z pewnoci starszy od

25 Do M. Bonaparte, cytowane przez Jones'a (op. cit.,) tom II str. 421.

chrzecijastwa, ktre chepi si nim, obnoszc si z nim jako postulatem dajcym najwikszy powd do dumy,
niewtpliwie nie jest on jednak bardzo stary; ju w epokach historycznych nie by on ludziom znany. Pragniemy zaj
wobec niego postaw naiwn, bdziemy wic zachowywa si tak, jakbymy o tym usyszeli po raz pierwszy. A
wwczas nie bdziemy mogli stumi wzbierajcego w nas poczucia zaskoczenia i zdziwienia. Dlaczego mielibymy to
czyni? W czym miaoby nam to pomc? Przede wszystkim jednak, co w ten sposb zdziaamy? I co mielibymy
uczyni, aby byo to moliwe? Moja mio jest czym, co nader sobie ceni, czym, czym nie mog szafowa bez
zastanowienia. Nakada ona na mnie obowizki, ktre musz wypeni z gotowoci do ponoszenia ofiar. Jeli kogo
kocham, to w jaki sposb musi on na to zasugiwa. (Abstrahuj tu od korzyci, jakie czowiek w moe mi przynie,
a take od tego, e ewentualnie mgby on dla mnie nabra znaczenia obiektu seksualnego; oba te rodzaje stosunkw nie
wchodz w gr, jeli chodzi o przepis mioci bliniego.) Czowiek w zasuy na to, jeli w najwaniejszych aspektach
bdzie do mnie na tyle podobny, e bd mg go miowa jak siebie samego; bdzie on na to zasugiwa, jeli bdzie
znacznie bardziej doskonay ni ja, tak e bd mg w nim miowa mj idea samego siebie; musz go miowa, jeli
jest to syn mego przyjaciela, albowiem bl, jaki odczuwaby w przyjaciel, gdyby dotkno go cierpienie, byby te
moim blem, musiabym go podziela. Ale jeli czowiek w jest mi obcy, jeli nie moe mnie pociga z racji
przypisywanych mu wartoci, jeli nie zyska jakiego znaczenia dla mego ycia uczuciowego, to bdzie mi trudno go
miowa. Ba, miujc go, postpi wrcz niewaciwie, jeli bowiem darz bliskich sobie ludzi mioci, to ceni j oni
jako wyraz faworyzowania ich, a zatem stawiajc na rwni z nimi jakiego obcego czowieka, postpuj wobec nich
nieodpowiednio. Jeli jednak mam go miowa ow wszechmioci tylko dlatego, e i on jest stworzeniem ziemskim,
takim jak robak, ddownica czy zaskroniec, wwczas, obawiam si, przypadnie mu skromna doza mioci, a ju na
pewno nie tyle, ile podug oceny wasnego rozsdku powinienem zachowa dla siebie samego. A zatem po co w
nadty przepis, skoro gos rozsdku nie moe zaleca, by go egzekwowa? 26

Freud, wielki rzecznik seksu by jednakowo typowym purytaninem. Dla niego, celem ycia czowieka cywilizowanego
jest stumienie jego impulsw emocjonalnych oraz seksualnych i prowadzenie cywilizowanego ycia za cen tego
stumienia. Jedynie nieucywilizowana tuszcza nie jest zdolna do takiego powicenia. Intelektualn elit s ci, ktrzy
w przeciwiestwie do tumu potrafi powstrzyma si od zaspokajania swych impulsw, dziki czemu przeksztacaj je
w wysze cele. Kultura rozumiana jako cao jest efektem takiego wanie nie-zaspokojenia instynktownych popdw.

26 Freud, Z. Kultura jako rdo cierpie w: Dziea t. IV s. 199-200 Warszawa 1998. Wyd. KR

To znaczce na ile idee wyraane przez Freuda w jego pniejszych teoriach byy mu bliskie w modoci, gdy
jeszcze nie zajmowa si problemami historii i sublimacji. W licie do swojej narzeczonej opisuje cig myli, ktry
zauway w trakcie przedstawienia Carmen. Pisze, e tum:

wyzwala swe impulsy, za my si ich pozbywamy. Czynimy tak w imi integralnoci. Staramy si y ekonomicznie:
w zgodzie z naszym zdrowiem, zdolnoci do cieszenia si, z naszymi siami, zachowujemy je, sami nie bardzo wiedzc
w jakim celu. Ten nawyk cigego tumienia naturalnych instynktw dodaje nam subtelnoci. Rwnie gbiej
odczuwamy i dlatego nie omielamy si zbyt wiele wymaga od samych siebie. Dlaczego si nie upijamy. Poniewa
dyskomfort oraz wstyd zwizany z kacem daje nam wicej dozna nieprzyjemnych , ni dane jest nam uzyska
przyjemnoci z upicia si. Dlaczego nie z kadym si przyjanimy ? Poniewa strata przyjaciela lub nieszczcie jakie
jemu mogoby si przytrafi oddziaywaoby take na nas. A zatem nasze denia s bardziej zwizane z unikaniem
blu ni z kreowaniem przyjemnoci.27
Powyszy list modego Freuda, ktry mia wwczas dwadziecia siedem lat jest interesujcy pod wieloma
wzgldami. Freud, wyprzedzajc swe pniejsze teorie, ukazuje w tym licie swoj purytasko-arystokratyczn
orientacj, ktr wanie omwilimy: ekonomizacja zdolnoci do czerpania przyjemnoci jest warunkiem
sublimacji, podoem formowania si elit. Jednak oprcz tego Freud wyraa tutaj pogld, ktry mia sta si podstaw
jednej z jego najwaniejszej teorii rozwinitej wiele lat pniej. Opisuje swj strach przed emocjonalnym zranieniem.
Nikogo nie kochamy, poniewa rozstanie byoby tak bolesne, nie zawieramy przyjani z wszystkimi osobami poniewa
utrata przyjaciela byaby przyczyn smutku. ycie ukierunkowane jest na unikanie smutku i blu, a nie na
dowiadczanie radoci. Jak to wyranie okreli sam Freud: A zatem nasze denia s bardziej zwizane z unikaniem
blu ni z kreowaniem przyjemnoci. Odnajdujemy tutaj podstawow formu tego, co pniej Freud nazwa zasad
przyjemnoci; idea, e przyjemno jest w rzeczywistoci ulg w dowiadczaniu nieprzyjemnoci, ulg od blu i
napicia, a nie pozytywnym cieszeniem si, pojawia si w pniejszych latach jako usankcjonowana, oglna i
podstawowa zasada motywacji czowieka. Jednak widzimy tutaj, e Freud sformuowa t ide wiele lat wczeniej, e
bya ona efektem jego Wiktoriaskiego charakteru, lku przed utrat stanu posiadania (w tym przypadku obiektu
mioci oraz uczucia mioci) -- oraz na pewien sposb ycia. Ta postawa cechowaa dziewitnastowieczn klas
redni , ktra bya bardziej zainteresowana posiadaniem ni byciem. Psychologia Freuda opieraa si w wielkiej

27 W licie do swojej narzeczonej z 29 sierpnia 1883 r, cyt za Jonesem. op. cit. Tom I str. 190 92. (Kursywa E. F.)

mierze na orientacji na posiadanie std najgbszym lkiem by dla niego strach przed utrat czego co mona
mie, czy bdzie to obiekt mioci, uczucie czy organ genitalny. (Z tego powodu nie przyczy si do protestu
przeciwko zachannoci klasy redniej, ktry to protest spotykamy na przykad w filozofii Goethego.)
Trzeba tutaj podkreli jeszcze jedno przesanie zawarte w tym licie. Freud pisze, e zwykli ludzie maj
wiksze poczucie przynalenoci do spoecznoci ni my mamy. Tylko oni yj w taki sposb, e jedno istnienie jest
kontynuacj nastpnego, podczas gdy dla kadego z nas wiat znika wraz z nasz mierci. Refleksja Freuda mwica
o tym, e buruazja miaa mniejsze poczucie solidarnoci od klasy pracujcej jest cakiem suszna, jednak nie naley
zapomina, e zarwno w redniej jak i w wyszej klasie byo wiele jednostek o gbokim poczuciu solidarnoci
spoecznej, w tym liczni socjalici, anarchici czy osoby gboko religijne. Freud nie mia wcale tej cechy (lub bardzo
niewiele). Interesowa si swoj osob, swoj rodzina, swoimi ideami w sposb typowy dla klasy redniej. Siedemnacie
lat pniej, z okazji Nowego Roku 1900 pisa w tym samym duchu do Fliessa: Nowe stulecie, w ktrym najbardziej
interesujce dla nas bdzie to, e miem twierdzi zawiera bdzie dat naszej mierci, nie wnosi niczego prcz
gupich podsumowa.28 Ponownie znajdujemy tutaj egocentryczne zainteresowanie wasn mierci i brak
dowiadczenia uniwersalnoci oraz solidarnoci, ktre Freud przypisuje jedynie niszym klasom.

IV. Zaleno od mczyzn

Zaleno Freuda od postaci matki nie ograniczaa si wycznie do ony oraz wasnej matki. Bya ona przenoszona
rwnie na mczyzn. Starszych, jak Breuer, rwnych mu wiekiem jak Fliess oraz modszych, jak Jung. Jednak Freud
by kracowo dumny ze swojej niezalenoci oraz ywi gwatown awersj do wszelkiej formy protekcji. Owa duma
zmuszaa go do wypierania wiadomoci zalenoci i cakowicie j negowaa z chwil, gdy przyjaciel ama przyja nie
mogc w peni peni macierzyskiej roli. Dlatego jego wielkie przyjanie zawsze podlegay temu samemu rytmowi:
wieloletnia, intensywna przyja, po czym cakowite zerwanie a do nienawici. Taki by los jego przyjani z Breuerem
, Fliessem, Jungiem, Adlerem, Rankiem a nawet z Ferenczim, lojalnym uczniem, ktry nigdy nawet nie ni o
oddzieleniu si od Freuda i jego ruchu.
Breuer, starszy, tytuowany kolega zasia w umyle Freuda ziarna idei, ktre pniej rozwiny si pod postaci

28The Origin of Psychoanalysis, str. 307. (Kursywa E. F.)

psychoanalizy. Breuer leczy pacjentk Ann O., odkrywajc, e zawsze, gdy wprowadza j w hipnoz i prosi o
powiedzenie o tym, co j trapi, Anna czua, e jej objawy (depresja i spltanie) zmniejszaj si. Breuer rozumia, e
symptomy byy spowodowane emocjonalnym wstrzsem, jakiego doznaa, gdy zajmowaa si chorym ojcem, a co
wicej - wiedzia, e irracjonalne symptomy bd mie sens, gdy zrozumie si ich rdo. Tak wic Breuer da Freudowi
najwaniejsz sugesti, z jak kiedykolwiek mia okazj spotka si w yciu, wskazwk, ktra uformowaa podstawy
zasadniczej idei psychoanalizy. Poza tym, Breuer mia do Freuda stosunek ojcowsko-przyjacielski, w co wczaa si
znaczca pomoc materialna. W jaki sposb zakoczya si ta relacja? Zgodnie z prawd, pomidzy nimi powstaa
rozwojowa, teoretyczna rozbieno, poniewa Breuer nie zgadza si ze wszystkimi teoriami Freuda na temat seksu.
Jednak z pewnoci teoretyczne rozbienoci nie prowadz w normalnych warunkach do zerwania osobistych
kontaktw, nie mwic o nienawici jak Freud poczu w stosunku do wczeniejszego przyjaciela i dobroczycy.
Opisujc spraw sowami Jones'a: Same rnice zaistniae w dziedzinie nauki nie mog objani goryczy z jak Freud
pisa o Breurerze w latach dziewidziesitych w swojej korespondencji z Fliessem. Kiedy wemie si pod uwag jak
due znaczenie mia Breuer dla Freuda w latach osiemdziesitych, jego hojno w stosunku do Freuda, wzajemne
zrozumienie oraz poczenie promieniujcej od niego radoci w poczeniu z intelektualn stymulacj, to zaistniaa
zmiana jest istotnie zdumiewajca.29
Cytowane przez Jonesa uwagi Freuda na temat Breuera o pochodz z niepublikowanych listw do Fliessa. 30 6
lutego 1896 Freud pisa: Nie mona ju byo wspdziaa z Breuerem. Rok pniej (29 marzec 1897r.) pisa, e
sam widok (Breuera) sprawia, i chciao mu si emigrowa . W jak niewielkim stopniu Breuer reagowa w podobnym
duchu mona wnioskowa z faktu, e w chwili, gdy Freud chcia spaci swj dug Breuer uzna, e powinien zosta
on zaliczony na poczet kwoty, ktr winien otrzyma Freud za sprawowanie opieki medycznej nad rodzin Breuera.
Jak mona wyjani to przejcie od mioci do nienawici? Zdaniem samego Freuda, z czym zgadza si Jones w
swej charakterystycznie ortodoksyjnej interpretacji, owa ambiwalencja bya cigoci i powtrzeniem ambiwalencji
Freuda z czasw dziecistwa skierowanej do swojego, nieco starszego bratanka. Ale w tej sytuacji, co jest nader czste
w przypadku interpretacji freudowskiej, gdy doszukuje si rozumienia pniejszych zachowa wyjaniajc je
powtarzaniem wczesnodziecicych wzorcw, prawdziwe znaczenie tej ambiwalencji zostao zignorowane. Jak
zauwayem na pocztku rozdziau, Freud mia tendencj do zalenoci od ludzi a jednoczenie by tym zawstydzony i

29Jones, op. cit., tom. I, str. 254-55.

30 Wspomniany tutaj list nie zosta opublikowany w tomie korespondencji Freuda do Fliessa. (The Origins of
Psychoanalysis).

nienawidzi swej zalenoci. Po zaakceptowaniu czyjej pomocy oraz uznania, negowa t zaleno zrywajc wszelkie
zwizki z t osob, usuwajc j ze swego ycia, nienawidzc jej. Jones dostrzega i podkrela gorce pragnienie
niezalenoci Freuda, ale po czci z powodu tendencji do idealizowania oraz czciowo z powodu niedoskonaoci
ortodoksyjnego, teoretycznego konstruktu, nie dostrzeg zalenociowego aspektu osobowoci Freuda oraz konfliktu
pomidzy dumnym deniem do niezalenoci a biern zalenoci.
Co bardzo podobnego pojawio si w relacji z Fliessem. 3 Stycznia 1899 Freud pisze: Do chwili twojego
pojawienia si byem przygnbiony i yem w ciemnociach, z chwil twego przybycia wylaem tobie cae moje
zrzdzenie, roznieciem dogasajce wiateko z pomoc twojego silnego pomienia i znowu poczuem si dobrze. 31 Lub
w licie z 30 lipca 1896, gdzie pisze:

Jestem raczej przygnbiony i mog jedynie powiedzie, e czekam na nasz kongres [Freud nazywa tym sowem ich
spotkania ] jak na okazj do ugaszenia mojego godu i pragnienia. Nie wnios niczego ponad par nadstawionych uszu
i cay zamieni si w agape. Oczekuj rwnie wspaniaoci jake skupiony jestem na sobie dla siebie. Nawiedziy
mnie wtpliwoci co do teorii wyparcia a twoja sugestia, jak ta o mskiej i kobiecej menstruacji w tej samej jednostce,
moe je ukrci. Lk, czynniki chemiczne, itd., - by moe dostarczysz mi solidnej podstawy na bazie, ktrej bd mg
dokona objanie psychologicznych odnajdujc trwa struktur w fizjologii. (ibid., str 169.)

Ten list jest szczeglnie interesujcy w obecnym kontekcie z uwagi na sam jzyk Freuda; chodzi o ugaszenie godu i
pragnienia, co jest charakterystycznym wyraeniem niewiadomej, zalenoci oralno-biernej. Interesujcym jest
ponadto dostrzeenie, e Freud wyraa tutaj nadziej na odkrycie podstaw rozumienia nerwic bardziej na gruncie
fizjologii, ni psychologii. Ta nadzieja wyraa w pewnym stopniu jego star mio do fizjologii przy czym nie naley
jej bra na powanie. W opracowaniu nowych idei Freud nie by zaleny od Fliessa, cho w tym licie zdaje si
wyraa tak zaleno. Freud by wrcz optany nadzwyczajnym darem kreatywnoci, zatem myli wyraone w tym
licie naley bra za wyraz zalenoci czysto emocjonalnej. Freud potrzebowa kogo, kto daby mu potwierdzenie,
pocieszenie, zacht, kto wysuchaby go, a nawet nakarmi. Przez dugie lata Fliess by czowiekiem, ktry spenia te

31The Origins of Psychoanalysis, str. 272.

funkcje.
Pasuje to do obrazu wyranie jednostronnej relacji, przynajmniej jeli chodzi o interes drugiej strony. Z
atwoci mona zauway, e Freud przez wszystkie lata korespondencji pisze niemal wycznie o sobie i o swoich
ideach, a rzadko kiedy o Fliessie. Znajdujemy tam kurtuazyjne wyrazy zainteresowania yciem osobistym Fliessa, ale
maj one charakter bardzo powierzchowny. Freud sam to zauway, gdy pisa (12 Lutego 1900): Jestem bliski
odczuwania wstydu piszc wycznie o sobie. (Ibid., str. 309) Wyglda na to, e Fliess narzeka na brak odpowiedzi ze
strony Freuda, poniewa ten, w licie z 3 padziernika 1897, zauwaa: Nie moesz oczekiwa odpowiedzi na wszystko,
a w przypadku wielu z nich zauwaysz, mam nadziej, moje ograniczenia, gdy chodzi o tematy wykraczajce poza mj
obszar. (Ibid., str. 278)
Podobnie jak w przypadku Breuera, po kilku latach bardzo bliskiej przyjani, przyszo zerwanie z powodw,
ktre pasuj do penego obrazu ambiwalencji oralno-biernej. Zdaniem Jonesa nie wiemy dokadnie o co poszo.
Wedug (opublikowanej) wersji Fliessa, Freud przypuci gwatowny i niespodziewany atak na niego, co wydaje si
mao prawdopodobne.32 Wszelako biorc pod uwag wyraan w tej przyjani ambiwalencj Freuda, do czego
przyznawa si Freud a nawet Jones, wydaje si to by nawet bardziej ni prawdopodobne.) Jednak czymkolwiek by nie
by ten atak, w korespondencji moemy dostrzec oczywiste przyczyny owej kolizji. Jedn z nich byo krytyczne
stwierdzenie Fliessa, ktry uwaa, e Freud sugeruje pacjentom wasne myli. Freud, ktry nigdy nie by skonny
akceptowa krytyki, mgby j przyj przynajmniej od przyjaciela, ktrego gwnym zadaniem byo afirmowanie,
zachcanie i podziw.
Drugiego powodu zerwania znajomoci naley szuka w reakcji Freuda dajcej nam kolejny wgld w jego
receptywne inklinacje. Podstawowy wkad Fliessa polega na odkryciu biseksualnoci u obu pci: mczyzn i kobiet.

Podczas ostatniego spotkania w Achansee, latem 1900 r. Freud opowiedzia o tym (o idei mwicej, e wszyscy ludzie
maj biseksualn konstytucj) swojemu przyjacielowi mwic, e jest to nowa idea. Zaskoczony Fliess odpar: Ale
mwiem ci o tym podczas naszych wieczornych przechadzek po Wrocawiu (1897), a ty nie chciae zaakceptowa tej
idei. Freud cakowicie zapomnia o tamtej rozmowie i zaprzeczy, jakoby czerpa z niej jakkolwiek wiedz; dopiero
tydzie pniej przypomnia sobie o rozmowie wspomnianej przez Fliessa. (Ibid., str. 314-15)

32 Jones, op. cit., tom I str. 314

Jones komentuje to w przypisie:

Ciki przypadek amnezji! Zaledwie rok wczeniej pisa: Jeli chodzi o biseksualno, to z pewnoci masz racj.
Zaczynam si przyzwyczaja do postrzegania kadego aktu seksualnego jako zjawiska zachodzcego pomidzy
czterema postaciami (1 sierpnia 1899 r.) Za jeszcze rok przed tym listem, wyraa swj entuzjazm takimi sowami:
Zaczem ka nacisk na pojcie biseksualnoci i uwaam twoj ide za najbardziej znaczc dla mojej pracy od czasu
powstania koncepcji mechanizmw obronnych (4 Stycznia 1898 r.)

Jones nie podj prby wyjanienia tej amnezji na gruncie psychoanalizy. Jednak odpowied jest jasna. Tendencj
Freuda byo otrzymywanie i poykanie, std te mia skonno, szczeglnie, gdy chodzio o najbliszych przyjaci, do
przekonania, i dany pomys nalea do niego, cho nazbyt dobrze wiedzia, e pochodzi od przyjaci. Ten mechanizm
staje si jeszcze wyraniejszy jeli przeczytamy list Freuda napisany do Fliessa rok po ich niefortunnym spotkaniu w
Achensee. 7 Sierpnia 1901 r. Freud pisze: Nie ma co ukrywa, e nieco oddalilimy si od siebie. Teraz mog
zobaczy jak bardzo ... Dotare do granic swoich wpyww, sprzeciwie si mi i powiedziae, e 'ten, co odczytuje
cudze myli jedynie rzutuje wasne idee na innych ludzi', przez co pozbawie moje dzieo jakiejkolwiek wartoci. Po
okazaniu swego oburzenia wywoanego krytycznymi uwagami Fliessa, Freud wydaje z siebie zdumiewajce
obwieszczenie:

A teraz najwaniejsza rzecz ze wszystkich. Moj kolejn ksik, na ile mi wiadomo, zatytuuj "Biseksualizm w
czowieku". Bd si w niej zajmowa rdem problemu i zamierzam wypowiedzie ostatnie sowo, ktre mona
wygosi w tym temacie - sowo ostateczne i najgbsze ... Sama idea pochodzi od ciebie.

Pamitasz jak mwiem

jeszcze przed laty, gdy bye specjalist od nosa i chirurgiem, e rozwizanie ley w seksualnoci. Pniej poprawie
mnie mwic wprost: biseksualizmie i widz, e masz racj. Wic moe bd musia poyczy jeszcze wicej od ciebie i
by moe bd zmuszony w swej uczciwoci poprosi, aby doda swj podpis do mojej ksiki, bdzie to oznacza
rozszerzenie czci anatomiczno-biologicznej, ktra napisana wycznie przeze mnie byaby wielce skromna. Moim
celem powinno by objanienie psychicznego aspektu biseksualizmu oraz wyjanienia strony neurotycznej. Jest to
zatem kolejny projekt, ktry mam nadziej ponownie zjednoczy nas w dziedzinie nauki ku oboplnej satysfakcji. 33

33The Origins of Psychoanalysis, str. 334-35.

Ten list zasuguje na szczegow analiz. Dlaczego Freud zapowiada ksik, ktra ma niewiele wsplnego z
prowadzonymi przez Freuda badaniami nad nerwic, za to zajmuje si gwnym wtkiem teorii Fliessa? Dlaczego
Freud, ktry zawsze cechuje si skromnoci, tym razem przechwala si, e bdzie to sowo ostateczne i najgbsze?
Odpowied brzmi tak samo jak w przypadku pytania dlaczego w roku 1896 Freud chcia z pomoc Fliessa odnale
solidn podstaw w fizjologii oraz dlaczego w 1900 roku zapomnia, e to Fliess by odkrywc biseksualnoci. Freud
niewiadomie chcia posi odkrycie przyjaciela. Bynajmniej nie dlatego, e mia tak potrzeb, ale z powodu
potrzeby zaspokojenia gboko osadzonego pragnienia receptywnoci. Do oczywiste jest, e piszc ten list Freud jest
wiadomy konfliktu z Fliessem, szczeglnie w kwestii autorstwa. Jednak w subtelny sposb racjonalizuje wasne
roszczenia. Po pzyznaniu, e idea jest autorstwa Fliessa, przypomina mu, e gdy Fliess by wci specjalist od nosa
oraz chirurgiem, on - Freud ju wtedy wiedzia, e rozwizanie ley w seksualnoci, a zatem odkrycie Fliessa jest
niczym wicej jak tylko poprawk. Ale nawet ta racjonalizacja wydaje si nie przekonywa Freuda, poniewa
kontynuuje temat mwic, e uczciwo nakazuje mu poprosi Fliessa dodanie podpisu do mojej ksiki. Nie jest to
sformuowanie w postaci proby, ale : Jest to zatem kolejny projekt, ktry mam nadziej ponownie zjednoczy nas w
dziedzinie nauki ku oboplnej satysfakcji. W rzeczywistoci Freud nigdy nie napisa tej ksiki, ktra byaby daleko
od gwnego nurtu jego przemyle. Cay pomys by ostateczn prb zmuszenia Fliessa do przyjcia roli karmicej
matki przy jednoczesnym przygotowywaniu do cakowitego zerwania w sytuacji, gdyby Fliess nie zaakceptowa ukadu.
Pniej wymienioni ju tylko kilka listw. Najwyraniej Fliess krytykowa Freuda za jego plan napisania
Biseksualnoci w czowieku. Freud odpowiedzia (19 wrzesie 1901 r.): Nie rozumiem twojej odpowiedzi na temat
biseksualnoci. Najwyraniej mamy wielk trudno we wzajemnym porozumieniu si. Z pewnoci nie mam zamiaru
robi niczego, co prowadzioby do starcia. Jeeli chodzi o mj wkad do teorii biseksualizm, to jest nim teza, e
wyparcie i nerwice, a tym samym niezaleno niewiadomoci zakada biseksualizm. (Tame, s. 377 .) W
rzeczywistoci ogoszenie Freuda o zamiarze napisania ksiki o Biseksualno w czowieku sprawiao zupenie inne
wraenie ni wyjanienia zawarte w cytowanym licie.
Pniejsza korespondencja to tylko kilka oficjalnych listw, gwnie o pacjentach, ktrych Fliess wysa do
Freuda, za ostatnie dwa szczegowo opisuj w jaki sposb Freud zosta mianowany profesorem na Uniwersytecie w
Wiedniu. Ta wymiana oznacza koniec bardzo bliskiej, omioletniej przyjani.
Trzecia przyja dotyczya Junga i bya mniej intymna i osobiasta ni przyjanie z Breuerem i Fliessem.

Rwnie i tutaj mamy do czynienia z takim samym rozwojem: wilkeimi nadziejami, wielkim entuzjazmem, z
zerwaniem. Pojawia si tutaj oczywista rnica. Breuer by mentorem Fruda i przekaza mu bezsprzecznie nowe idee.
Fliess by jego rwienikiem, a Jung uczniem. Na pozr rnice te mogyby sta sprzecznoci z zaoeniem, e
zaleno Freud wyrazia si we wszystkich trzech zwizkach. O ile monaby j dostrzec w stosunku do Breuera, a
moe nawet w przypadku Fliessa, to jak mona mwi o uzalenieniu nauczyciela od swoich uczniw? A jednak z
dynamicznego punktu widzenia nie ma tutaj rzeczywistej sprzecznoci. Istnieje oczywista i wiadoma zaleno w ktej
ana osoba zaley od postaci ojcowskiej, magicznego pomocnika, przeoonego, itd. Ale istnieje niewiadoma
zaleno, w ktej osoba dominujca jest zalena od tych, ktrzy s od niej zaleni. W przypadku zwizku
symbolicznego obie postacie s uzalenione od siebie z tym, e jedna z zalenoci jest wiadoma a druga pozostaje
niewiadoma.
Ten rodzaj zalenoci staje si cakiem jasny, jeli wemiemy pod uwag pocztki relacji Freuda i Junga. Freud
by bardzo zadowolony z faktu, e grupa szwajcarskich psychiatrw, a wrd nich Bleuler, dyrektor kliniki Burghlzli
oraz jego pierwszy asystent, C. G. Jung, aktywnie zainteresowali si psychoanaliz. Freud by nie tylko wdziczny za
wsparcie pochodzce zza granicy - pisze Jones - ale i wielce pocigaa go osobowo Junga. Wkrtce postanowi
uczyni Junga swym nastpc i czasem nazywa go 'swym synem i dziedzicem'. Wyrazi opini, e tylko Jung i Gross
cechowali si prawdziwe oryginalnymi umysami wrd jego zwolennikw. Jung mia by niczym Joszua, ktrego
przeznaczeniem byo badanie krainy psychiatrii, ktr Freud, podobnie jak Mojesz, mg zobaczy jedynie z daleka. 34
Ale by jeszcze jeden wany aspekt w postawie Freuda wobec Junga. Do tej pory wikszo zwolennikw Freuda
wywodzio z Wiednia i miao ydowskie pochodzenie. Freud uzna, w celu osignicia sukcesu konieczne jest, aby
przywdztwo ruchu psychoanalitycznego znalazo si w rkach aryjczykw". Bardzo wyranie wyrazi t ide w roku
1908, w licie do Karla Abrahama, w ktrym gromi go za niepotrzebn ktni z Jungiem, po czym zakoczy list,
piszc: "Ponadto nasi aryjscy towarzysze s nam raczej niezbdni, bez nich psychoanaliza padnie ofiar antysemityzmu
".35 To przekonanie narastao we Freudzie w kolejnych dwch latach. Podczas Kongresu Psychoanalitycznego w
Norymberdze w 1910 roku, Freud (w scenie, o ktrej bya ju mowa)

dostrzeg korzy w poszerzeniu podstaw do pracy, obszerniejszej ni byoby to moliwe wycznie dziki wiedeskim
ydom, oraz potrzeb przekonania do tego pomysu swoich wiedeskich kolegw. Syszc, e kilku z nich, w formie

34 Jones, op. cit., tom II, str. 32-34.

35 Cytat za Jones'em, op. cit., tom. II, str. 51.

protestu, odbywao narad w pokoju hotelowym Stekela , poszed do nich i gorco zaapelowa o wspdziaanie.
Wskaza na otaczajc ich zjadliw wrogo oraz na potrzeb wsparcia z zewntrz w celu stawienia jej oporu.
Nastpnie nakadajc na siebie paszcz w dramatycznym gecie, owiadczy: Moi wrogowie byliby skonni mnie
zagodzi, z chci zerwaliby by mi odzienie z plecw ." (Tame, s. 69-70).

Do oczywiste wydaje si, co dziao si w umyle Freuda. Obawia si nie tylko osobistego zagodzenia, ale rwnie
zagodzenia swego ruchu psychoanalitycznego. Widzia w Jungu obroc chronicego przed podobnym, zym losem.
Freud chcia cakowicie zawadn Jungiem, uczyni z niego dziedzica i lidera ruchu. Dla tego yczenia do
charakterystyczny okazuje si epizod, ktry mia miejsce w czasie wsplnej podry Freuda do Stanw Zjednoczonych,
razem z Jungiem i Ferenczim. Jedli we trjk obiad podczas ktrego Freud wraz z Ferenczim namawiali Junga, aby
porzuci abstynencj i wypi wraz z nimi lampk wina. Zasada abstynencji bya rodzajem wizi czcej Junga z jego
nauczycielem Bleulerem i z wieloma innymi kolegami ze Szwajcarii. Wypicie wina byoby symbolem rezygnacji z
wiernoci wobec Bleulera i przeniesienie jej na rzecz Freuda. Ta zmiana nastawienia miaa faktycznie powane skutki
dla relacji pomidzy Jungiem a Bleulerem. Jak gboko sam Freud dowiadczy symbolicznego znaczenia tego rytuau
picia mona zobaczy po tym, e zaraz potem zemdla. (Tame, s. 55). Gdyby istniaa jeszcze jaka wtpliwo co do
psychologicznego podoa tego zasabnicia, z atwoci mona j usun powoujc si na fakt, e Freud zemdla kiedy
indziej w bardzo podobnej sytuacji.36 W roku 1912, stosunki pomidzy Freudem a Jungiem ulegy pogorszeniu. Relacje
z wykadw wygaszanych przez Junga w Nowym Jorku przedstawiaj dowody wskazujce na antagonistyczne
nastawienie do teorii Freuda oraz do samego Freuda. Ponadto Jung ju wczeniej mwi Freudowi, e pragnienia
kazirodztwa nie naley traktowa dosownie, lecz jako symboliczny wyraz innych tendencji. W kocu spotkali si w
Monachium, w listopadzie 1912 roku. Freud wyrzuca mu jego skonnoci do nielojalnoci a Jung by bardzo
skruszony, przyj wszystkie zarzuty i zobowiza si do poprawy. Przy kolejnym obiedzie, Freud "zacz od wyrzutw
skierowanych do dwch Szwajcarw, Junga i Riklina, za pisanie artykuw omawiajcych psychoanaliz w
szwajcarskich czasopismach bez podania jego nazwiska. Jung odpowiedzia, e nie uzna tego za konieczne , gdy Freud
jest i tak dobrze znany. " [Freud] jednake nadal nalega na to i pamitam", pisze Jones, sdzc, e raczej jest to
kwestia osobista, cakowicie niespodziewanie, ku naszemu przeraeniu, zemdlony upad jak martwy na podog. Silny

36 Zobacz opis u Jones'a, ibid., str. 143 i dalsze.

Jung szybko przenis go na kanap w salonie, gdzie wkrtce powrci do siebie. "(Tame, tom. I, s. 317). Freud
samodzielnie zanalizowa swoj reakcj omdlenia i wyrazi opini, e wszystkie jego ataki mog by opnionym
efektem mierci jego modszego brata, co miao miejsce, gdy Freud by w wieku roku i siedmiu miesicy. Jones dodaje:
Dlatego wydaje si, e Freud sam by agodnym przypadkiem typu opisanego przez niego jako 'ci, ktrzy zostali
zniszczeni przez sukces' " w tym przypadku sukces polegajcy na pokonaniu przeciwnika czego najwczeniejszym
przykadem jest mier czyli realizacja yczenia mierci skierowanego do modszego brata Juliusza (tame, t. II, s.
146.) Taka interpretacja moe by suszna, ale trzeba rwnie bra pod uwag, e podobne omdlenie moe by take
zinterpretowane jako symbol dziecicej bezradnoci i zalenoci od matczynej postaci. Taka interpretacja znajduje
dodatkowe oparcie w fakcie, e Freud zemdla przed laty, gdy przebywa w tym samym miecie i w tym samym hotelu
razem ze swoim przyjacielem Fliessem. Freud opisuje ten incydent w licie do Jonesa piszc: U podoa sprawy ley
pewien zakres niesfornych uczu homoseksualnych" (.. Tame, t. I., s. 317) Wydaje si bardziej prawdopodobne, e za
omdleniami zdarzajcymi si w towarzystwie Junga i Fliessa ley ten sam rdze, bdcy gbok, cho niewiadom
zalenoci, ktra w radykalny sposb wyraa si jako objaw psychosomatyczny.
Naley tutaj doda, e Freud by wiadomy swych tendencji do zalenoci. Nazywa je fantazjami Schnorrer
(ebraka). Wspomina na przykad, e Richettis z Parya, ktrzy go lubili i sami nie mieli dzieci, wywoali w nim
fantazj na temat odziedziczenia czci ich majtku. Inn, podobn fantazj Freud przytoczy wiele lat pniej. W tej
fantazji zatrzyma rozpdzonego konia a wwczas bardzo wana osoba wysza z powozu zwracajc si do niego
sowami: Jeste moim wybawc - zawdziczam ci ycie ! Co mog dla ciebie zrobi? wasna reakcja Freuda na temat
tej fantazji jest do wymowna:

W tym okresie ycia szybko wypar podobne myli, ale po latach dotary do niego w ciekawy sposb gdy odkry, e
przypisa bd opowiadaniu napisanemu przez Alphonse Daudet. To byo przykre wspomnienie, poniewa w tamtym
czasie pozby si ju wczeniejszej potrzeby patronatu i na tym etapie zdecydowanie by j odrzuci. Ale prowokujc
czci tego wszystkiego [pisa Freud] jest fakt, e prawie nie ma rzeczy, do ktrej nie bybym tak wrogo nastawiony,
jak do myli, e jestem czyim protegowanym. Na co podobnego przechodzi wszelka ochota, gdy w naszym kraju
widzimy podobne rzeczy, jednake moja posta wyjtkowo sabo nadaje si do roli ochranianego dziecka. Zawsze
wykazywaem zdecydowane pragnienie, by samemu zosta silnym mczyzn. (tame, s. 188-89 podkrelenie moje
EF.)

Jest to jedno z zadziwiajco naiwnych stwierdze Freuda, wyrany znak oporu, a jednak bardzo powanie brany przez
niego pod uwag. Dokadnie na tym polega jego konflikt; chcia by niezaleny, nienawidzi by protegowanym - a
jednoczenie tskni za podziwem oraz opiek - i nigdy nie udao mu si rozwiza tego dylematu.
Wracajc do przyjani Freuda i Junga, to przyja ona taki sam obrt jak zwizki z Breuerem i Fliessem. Pomimo
powtarzanych przez Junga zapewnie o lojalnoci, przyjaciele stawali si coraz bardziej obcy sobie zarwno w sferze
osobistej jak i na niwie pogldw naukowych a do kocowego i nieodwoalnego zerwania w 1914 roku. Dla Freuda by
to bez wtpienia bardzo powany cios. Oto znowu otworzy serce przed czowiekiem, ktremu powierzy swoje troski
i nadzieje, w ktrym widzia gwarancj kontynuacji i cigoci ruchu i znowu musia zerwa zwizek z kim takim.
Porwnujc zerwanie relacji z Breuerem, Fliessem, Adlerem, Stekelem, Rankiem i Ferenczim, pojawia si tutaj
podstawowa i znacznie powaniejsza rnica zda na gruncie naukowym. Freud by racjonalist a jego troska o
zrozumienie niewiadomoci wynikaa z jego chci kontrolowania i opanowania jej. Z kolei Jung nalea do tradycji
romantycznej i antyracjonalistycznej. By podejrzliwy w stosunku do rozumu oraz intelektu, za niewiadomo, ktra
reprezentuje to, co nieracjonalne, bya dla niego najgbszym rdem mdroci. Dla Junga terapia analityczna polega
na pomaganiu pacjentowi w nawizaniu kontaktu z tym rdem nie-racjonalnej mdroci i na korzystaniu z tego
kontaktu. Zainteresowanie Junga niewiadomoci byo podziwem romantyka, natomiast w przypadku Freuda
przejawia si krytycyzm racjonalisty. Mogli si w przelocie spotka na chwil, ale zmierzali jednak w rnych
kierunkach, zatem rozstanie byo nieuniknione.
Stosunek Freuda do kilku innych postaci, na ktrej najbardziej polega, w szczeglnoci do Adlera, Ranka i
Ferencziego, mia podobn dynamik do zaobserwowanej w przypadku Breuera, Fliessa i Junga: arliwa przyja,
zaufanie, zaleno prdzej czy pniej zmieniajca si w podejrzliwo i nienawi. Niektre z tych relacji zostan
jeszcze omwione.

V. Jego zwizek z Ojcem

Relacja Freuda i jego ojca bya dokadnie czym odwrotnym od zwizku z matk. Ona go podziwiaa i poddawaa si
mu, pozwalajc zosta krlem wrd rodzestwa - jego ojciec by najwyraniej bardziej bezstronnym chocia

nieagresywnym typem czowieka. Charakterystyczny dla tej rnicy jest fakt, e kiedy w wieku dwch lat moczy si
jeszcze do ka, to wanie ojciec go zgani za to, a nie matka. A co takiego odpowiedzia wwczas chopczyk? Nie
martw si tato, kupi ci w Neutitschein pikne, czerwone, nowe ko. 37 Ju w tutaj widzimy cechy, ktre
charakteryzuj Freuda w jego pniejszym yciu: trudno z przyjmowaniem krytyki, wyjtkowa pewno siebie i
buntownicza postawa w stosunku do ojca, a take, mona te powiedzie, w stosunku do ojcowskiego autorytetu. W
wieku dwch lat nie przejmuje si reprymend ze strony ojca, ale sam stawia si w roli ojca, jak kto, kto moe mu
podarowa ko w prezencie.
Jeszcze bardziej drastyczny wyraz buntu wobec ojca ma miejsce w wieku siedmiu lub omiu lat, gdy Freud
wiadomie sika w sypialni rodzicw. By to symboliczny akt przejcia wadzy w sypialni rodzicw, z agresywn
tendencj, skierowan najwyraniej przeciwko ojcu. Jego ojciec, co zrozumiae, zareagowa ze zoci krzyczc: Ten
chopak nigdy do niczego nie bdzie si nadawa." Freud, komentujc to wydarzenie, napisa: "Musiaa to by straszna
ujma na mojej ambicji, gdy aluzje do tej sceny wci pojawiaj si w moich snach w poczeniu z list moich osigni
oraz sukcesw, jak gdybym chcia powiedzie: 'Widzisz? W kocu do czego doszedem. 38
Zaproponowane przez Freuda wyjanienie zakadajce, e to ojciec by przyczyn jego ambicji jest bdem, ktry
czsto pojawia si w ortodoksyjnych interpretacjach psychoanalitycznych. Cho jest oczywicie prawd, e
wczesnodziecice dowiadczenia s najwaniejszymi czynnikami wpywajcymi na pniejszy rozwj czowieka, to
rwnie czsto zdarza si, e postawa nabyta bd odziedziczona przez dziecko moe sprowokowa reakcj rodzica,
ktra nastpnie czsto bywa bdnie ujmowana za przyczyn rozwoju danej tendencji w pniejszym yciu dziecka.
W tym przypadku wyranie wida, e may Freud ju w wieku dwch lat zna swoj warto i odczuwa wyszo w
stosunku do ojca. Bez wzgldu na to czy mamy tutaj do czynienia z czynnikiem konstytucyjnym czy raczej z
konsekwencj faktu, e jego matka bya najsilniejsz osob w rodzinie, prowokacyjny akt siedmioletniego Freuda by
tylko jeszcze jednym wyrazem niezwykej pewnoci siebie, ktra miaa w taki wanie sposb funkcjonowa przez
reszt ycia. Z kolei uwaga zwrcona przez ojca bya spokojn reakcj bardzo agodnego czowieka, ktry, jak zapewnia
nas Jones, by bardzo dumny ze swego syna i nie mia w zwyczaju krytykowania czy poniania Zygmunta. Ta
pojedyncza i raczej odosobniona uwaga raczej nie moga sta si przesank dla ambitnej postawy Freuda.
Przyjta w stosunku do wasnego ojca postawa wyszoci bya zapewne podsycona histori, ktr ojciec opowiedzia

37 Cytat z Jones, op. cit., t.. I, s. 7.

38 Zygmunt Freud Objanianie marze sennych

mu, gdy Freud mia dwanacie lat . Kiedy (ojciec) by modym czowiekiem, pewien goj strci mu futrzan czapk, po
czym krzykn na niego: ydzie, za z chodnika!. Gdy may chopiec zapyta z oburzeniem: A ty co zrobie"!,
ojciec odpowiedzia: Poszedem na jezdni i podniosem czapk." Odnoszc si do tej historii Freud kontynuowa:
Uderzyo mnie jak bardzo tchrzliwe byo zachowanie okazywane przez wielkiego, silnego czowieka, ktry trzyma za
rk chopca. Zestawiem t sytuacj z inn, odmienn i lepiej trafiajc do moich uczu scen, w ktrej ojciec
Hannibala, Hamilcar Barca, kae chopcu przysiga przed domowym otarzem zemst na Rzymianach. Od tamtego
czasu Hannibal znalaz miejsce w moich fantazjach. (Tame, s. 197).
Powinno by jasne, e historia niezbyt bohaterskiego zachowania ojca nie spowodowaaby takiego oburzenia Freuda,
gdyby nie fakt, e utosamia si on z bohaterem swego dziecistwa, Hannibalem i pragn ojca godnego siebie. Ale nie
moemy zapomina, e ambicja Freuda bya, jak czsto bywa z ambicjami, nieodczn czci jego wybitnych talentw
- nieustraszonej odwagi i dumy. Ta odwaga dawaa Freudowi, nawet gdy by maym chopcem, zarwno jako, jak i
idea bohatera, a bohater nie mg nie wstydzi si swojego niezbyt bohaterskiego ojca.
W kolejnej interpretacji jednego ze swych snw Freud sam wskazuje na wasne oburzenie wywoane tym, e ojciec nie
okaza si kim wikszym:
Fakt, e Freud pisze, i w tej scenie z mojego snu mog wykorzysta ojca aby zasoni Meynerta, profesora psychiatrii
na uniwersytecie w Wiedniu, jest wyjaniony nie przez analogi tych dwch osb, ale przez fakt, i jest to krtka, ale
doskonale adekwatna prezentacja uwarunkowanego zdania w nie, ktre, gdyby je w peni rozwin, miaoby
nastpujce brzmienie: "Oczywicie, jeli naleabym do drugiego pokolenia, gdybym by synem profesora lub kogo
wtajemniczonego, powinienem okazywa szybsze postpy. W moim nie czyni z ojca profesora oraz czonka Tajnej
Rady. (Ibid., str. 438).

Ambiwalencja Freuda okazywana w stosunku do postaci ojca odzwierciedla si take w jego pracy teoretycznej. Gdy w
ksice Totem i Tabu pisze o pocztkach historii czowieka, pierwotny ojciec zostaje zamordowany przez zazdrosnych
synw. W swoim ostatnim dziele Czowiek imieniem Mojesz a religia monoteistyczna Freud zaprzecza ydowskiemu
pochodzeniu Mojesza twierdzc, e by on synem Egipskiego szlachcica, przez co niewiadomie komunikuje: Tak jak
Mojesz nie urodzi si jako skromny yd, tak i ja nie jestem ydem, ale czowiekiem o krlewskiej proweniencji. 39
Ambiwalentny stosunek do ojca zosta w przypadku Freuda najbardziej uwidoczniony w jednej z najwaniejszych

39 Ta sama myl zostaa wyraona przez H. W. Puner'a op. cit., s. 180

koncepcji caego systemu psychoanalizy, czyli w koncepcji kompleksu Edypa, w ktrym syn nienawidzi ojca bdcego
rywalem pretendujcym do mioci Matki. Jednak tutaj, podobnie jak w przypadku przywizania do Matki, interpretacja
seksualna wie si z rywalizacj, przysania rzeczywiste i zasadnicze powody. Pragnienie nieograniczonej mioci
oraz podziwu ze strony Matki oraz w tym samym czasie ch zostania zdobywc i bohaterem prowadzi do poczucia
wyszoci zarwno w stosunku do ojca jak i do rodzestwa. (Ten rodzaj konstelacji jest wyranie pokazany w biblijnej
przypowieci o Jzefie i jego braciach. Istnieje pokusa by nazwa t zoon opowie kompleksem Jzefa.)

Taka

postawa bywa czsto wzmacniana przez pen uwielbienia postaw matki okazywan swemu synowi w poczeniu z jej
ambiwalentnym stosunkiem do ma, pomniejszajcym jego warto.
Co zatem tutaj odnajdujemy? Freud by gboko zwizany z matk, przekonany o jej mioci i podziwie, czu, e jest
wyjtkow, waniejsz od innych, godn najwyszego podziwu osob, krlewiczem pord pozostaych synw i crek.
Pozosta w zalenoci od matczynej pomocy i podziwu a kiedy zaczynao brakowa tych odczu odczuwa
zaniepokojenie, lkliwo i przygnbienie. Podczas gdy jego matka , a do mierci w wieku dziewidziesiciu kilku lat
pozostawaa centraln postaci w yciu Freuda, a ona speniaa macierzyskie funkcje dbajc o jego potrzeby
materialne, jego potrzeba podziwu i bezpieczestwa skierowaa si ku nowym obiektom, bardziej w stron mczyzn ni
kobiet. Ludzie tacy jak Breuer, Fliess, Jung, a pniej jego wierni uczniowie, dostarczali mu takiego rodzaju podziwu i
afirmacji, ktrego Freud potrzebowa eby poczu si bezpiecznie. Jak to czsto bywa w przypadku mczyzn
przywizanych do matki, ojciec by jego rywalem. On syn, sam chcia by ojcem, bohaterem. By moe, gdyby jego
ojciec sam by wielkim czowiekiem, Freud mg mu si przedstawia lub by mniej buntowniczym. Ale Freud, ktry
utosamia si z bohaterami, musiaby zbuntowa si przeciwko ojcu, ktrym by dla zwykego syna.
Buntownicza postawa Freuda skierowana przeciw ojcu dotyka jednego z najwaniejszych aspektw jego osobowoci przynajmniej w kontekcie jego dziea. Freud uwaany jest powszechnie za buntownika. Zignorowa opini publiczn
oraz autorytety medyczne, a bez zdolnoci do podobnej ignorancji nigdy nie byby w stanie ogosi swoich pogldw
na temat podwiadomoci, dziecicej seksualnoci, itp. Jednak Freud nie by buntownikiem i rewolucjonist. Przez
buntownika rozumiem osob, ktra walczy z istniejcymi autorytetami, ktra sama chce by autorytetem i ktra nie
uzalenia szacunku dla siebie od poczucia autorytetu. Bunt Freuda jest skierowany gwnie przeciw tym, ktrzy go nie
uznaj, natomiast sam jest przyjazny autorytetom bdcym jego wasnym wyborem, zwaszcza gdy sam zostaje jednym
z nich. Typu "buntownika", w sensie psychologicznym, mona doszukiwa si pord wielu radykalnych politykw,
ktrzy s buntownikami przed uzyskaniem wadzy, po czym wczaj si w konserwatywny nurt z chwil, gdy sami

znajduj si w pozycji wadzy. W sensie psychologicznym rewolucyjnym" staje si taka osoba, ktra pokonuje wasn
ambiwalencj wobec autorytetu, poniewa uwalnia si od przywizania do autorytetu oraz od chci panowania nad
innymi. Taka osoba osiga prawdziw niezaleno i pokonuje ch dominacji nad innymi. W sensie psychologicznym
Freud by buntownikiem, ale nie rewolucjonist. Cho przeciwstawi si autorytetom i cieszy go przebywanie w
opozycji, znajdowa si jednoczenie pod wielkim wpywem istniejcego porzdku spoecznego oraz jego organw.
Uzyskanie tytuu profesora oraz zdobicie uznania pord dotychczasowych autorytetw , miao dla Freuda ogromne
znaczenie , cho w dziwnej niewiadomoci wasnych pragnie zaprzecza temu. 40 Podczas pierwszej wojnie wiatowej
by zagorzaym patriot, dumnym z najpierw austriackiej, a potem niemieckiej agresywnoci i prawie przez cztery lata
nigdy nie zawitaa w nim wtpliwo krytyczna wobec wojennych ideologii oraz celw gwnych si biorcych w niej
udzia.

VI Autorytaryzm

Problem autorytaryzmu Freuda by ju tematem licznych dyskusji. Czsto podnoszono fakt, e Freuda cechowa
sztywny autorytaryzm i dlatego by nietolerancyjny dla odmiennych pogldw lub dla proponowanych zmian w
jego teoriach. Nie sposb nie zauway ogromnej liczby dowodw wspierajcych ten punkt widzenia. Mona
byo by albo cakowicie oddanym zwolennikiem teorii Freuda co dotyczyo rwnie jego samego albo
mona byo by przeciwko niemu. Nawet Sachs w swej szczerze idealizujcej biografii Freud przyznaje:
Wiedziaem, e byo mu zawsze niezwykle trudno zgodzi si z opiniami innych osb po tym, jak sam ju
wyrobi sobie zdanie wskutek dugich i mudnych docieka 41 A co do swojego odejcia od Freuda, Sachs pisze:
Jeli moim zdanie byo sprzeczne z jego, to wypowiadaem je szczerze. On zawsze dawa mi moliwo
wyjanienia moich pogldw i sucha chtnie argumentw, ale prawie nigdy nie robiy na nim wraenia"(tame,
s. 13 -.. Podkrelenie moje EF).
Najdrastyczniejszym przykadem autorytaryzmu i nietolerancji Freuda by jego zwizek z Ferenczim. Ferenczi,
ktry przez wile lat by najbardziej lojalnym bezpretensjonalnym uczniem i przyjacielem,zasugerowa pod
koniec ycia, e pacjent potrzebuje mioci, mioci, ktrej potrzebuje i ktrej nie otrzyma w dziecistwie. To
40 Zygmunt Freud Objanianie marze sennych
41 Hanns Sachs, Freud, Master and Friend, Harvard University Press, Cambridge, 1946, s. 14.

prowadzio do pewnych zmian w technice, odejcia od cakowicie bezosobowej i przypominajcej lustro

postawy jak zaproponowa Freud i przejcia do bardziej humanitarnego nacechowanego mioci stosunku do
pacjenta. (Oczywicie, Ferenczi przez mioci nadaje sens macierzyski lub mioci macierzysko-ojcowskiej, a
nie mioci erotycznej czy seksualnej).
Kiedy odwiedziem profesora, opowiada Ferenczi w rozmowie z zaufanym przyjacielem i uczniem,

opowiedziaem mu o moich ostatnich ideach dotyczcych techniki. Maj one empiryczne podstawy wynikajce z
mojej pracy z pacjentami. Staraem si wyuska z opowiadanej przez pacjenta historii, ze skojarze, z tego jak
si zachowuje zwaszcza w stosunku do mnie z frustracji, ktre wywouj ich zo lub depresj, a zwaszcza
z treci - zarwno wiadomych jak i niewiadomych - ich pragnienia i tsknoty oraz sposb w jaki zostay one
odrzucone przez ich matki i rodzicw czy opiekunw. Korzystajc z empatii usiowalimy take wyobrazi
sobie, jaki rodzaj troskliwej opieki, a nawet konkretne, dokadne sposoby zachowania, byy faktycznie
potrzebne pacjentowi w tym wczesnym wieku jaki rodzaj troskliwej opieki i wychowania pozwoliby
dostarczy pewnoci siebie, zadowolenia z ycia i wpyny na zdrowy rozwj. Kady pacjent wymaga
odmiennego dowiadczenia zwizanego z trosk oraz penej wsparcia opieki. Nie jest to atwe do zauwaenia,
bo zazwyczaj wiadomie uwaa si, e jest zupenie inaczej. Potrafi wyczu kiedy znajduj si na waciwym
szlaku, poniewa pacjent natychmiast niewiadomie wysya sygna przez liczne, niewielkie zmiany nastroju i
zachowania. Nawet jego sny odpowiadaj nowe i pomocne leczenie. T wiedz powinno si powierzy
pacjentowi - nowe rozumienie jego potrzeb przez analityka, wynikajc z tego zmian sposobu zwracania si
do pacjenta oraz oczywist w tej sytuacji reakcj samego pacjenta. Kiedy analityk popeni pomyk, pacjent
sygnalizuje to zoci lub przygnbieniem, a jego sny wyranie wskazuj na bdy analityka. To wszystko
mona wydoby od pacjenta oraz wytumaczone. Analityk musi kontynuowa poszukiwania dla dobra terapii i
efektu tak bardzo potrzebnego pacjentowi. Jest to zakoczony sukcesem proces prb i bdw, ktrym analityk
musi poda korzystajc ze wszystkich dostpnych umiejtnoci, taktu, miujcej dobroci i nieustraszonoci.
Proces musi odbywa si w absolutnej prawdzie i szczeroci. Profesor sucha moich enuncjacji ze wzrastajc
niecierpliwoci i wreszcie ostrzeg mnie, e wkroczyem na niebezpieczny grunt i odszedem od podstawowych
zwyczajw i technik Psychoanalizy. Takie uleganie tsknotom i pragnieniom pacjenta - nie wane jak szczere zwikszy jego zaleno od analityka. Z kolei ta zaleno moe zosta zniszczona wycznie przez emocjonalne

wycofanie analityka. profesor powiedzia, e moja metoda w rkach niewykwalifikowanych analitykw, moe z
atwoci prowadzi do seksualnej gratyfikacji, zamiast by wyrazem rodzicielskiego oddania.
To ostrzeenie zakoczyo rozmow. Wycign rk w czuym adieu. Profesor odwrci si do mnie plecami i
wyszed z pokoju.42
Inny przykad Freudowskiego braku tolerancji znalaz wyraz w jego stosunku do tych czonkw
Midzynarodowego Stowarzyszenia,

ktrzy nie byli w peni lojalni wobec linii partii. Charakterystyczne jest

tu zdanie zamieszczone w licie do Jones'a (18 lutego 1919 r.), w ktrym Freud mwi: Twj zamiar
oczyszczenia Londyskiego Towarzystwa z czonkw popierajcych Junga jest doskonay" 43

Tego samego ducha Freudowskiej pamitliwoci widzimy w jego postawie wobec przyjaci, ktrzy sprzeciwili
si jego reakcji na mier Alfreda Adlera. Odpowiadajc na list Arnolda Zweiga, ktry nie ukrywa jak bardzo
poruszya go mier Adlera, Freud pisa: Nie rozumiem twojego wspczucia w stosunku do Adlera. Jak na
ydowskiego chopca z wiedeskich przedmie, sama mier w Aberdeen pokazuje jak zrobi niesychan
karier, jest to dowd na to, jak daleko zaszed. wiat naprawd bogato nagrodzi go za zasugi w pracy
sprzecznej z ideami psychoanalizy. 44

Pomimo caej masy dowodw, wierni wyznawcy Freuda poczytywali sobie za punkt honoru zaprzecza
autorytarnym tendencjom Freuda. Jones powtarza ten punkt raz za razem. I tak na przykad zauwaa, e ludzie
mwi o tyranicznej osobowoci Freuda i jego dogmatycznym nacisku wywieranym na kadego z jego
zwolennikw w celu przyjcia dokadnie takie samego pogldu. Te oskarenia s miesznie nieprawdziwe, co
wynika z korespondencji Freuda, jego pism, a przede wszystkim ze wspomnie osb, ktre z nim
pracoway(tame, t. II, str. 127-28.)
42 Osobista rozmowa z Izette de Forest, uczennic i przyjacik Ferencziego, autork ksiki The Leaven of Love (Harper &
Brothers, Nowy Jork, 1954), ktra zawiera znakomit prezentacj nowych pomysw Ferencziego.
Nietolerancji Freuda wobec nowych pomysw Ferenczi'ego wyraaa si rwnie w tym, e chcia wymc na Ferenczim, aby ten
nie publikowa artykuu, ktry mia by przez niego wygoszony na kongresie w Wiesbaden. Ten dokument zosta opublikowany
pod tytuem Confusion of Tongues w III tomie Collected Papers by Ferenczi (red. Clara Thompson, wyd. Basic Books, Inc.)
Kady, kto przeczyta t prac, moe si przekona, e jest to artyku o nadzwyczajnej gbi i byskotliwoci- jeden z
najcenniejszych dokumentw w caej literaturze psychoanalitycznej, ktry zawiera jednake pewne istotne, cho subtelne
odchylenia od myli Freuda.

43 Cytowane przez Jones, op. cit., t.. II, s. 254. (Podkrelenie moje. E. F.)
44 List do A. Zweiga, z dnia 22 czerwca 1937 r., cytowany przez Jones'a, op. cit., t.. III, s. 208.

Te zapewnienia wiadcz o psychologicznej naiwnoci Jonesa, ktra le pasuje do obrazu psychoanalityka. Jones
po prostu pomija fakt, e Freud by nietolerancyjny w stosunku do tych, ktrzy choby w niewielkim stopniu
kwestionowali go lub krytykowali. W stosunku do ludzi, ktrzy idealizowali go i nigdy nie wyraali odmiennego
zdania, by miy i tolerancyjny, ale wycznie dlatego, e, jak ju podkrelaem wczeniej, Freud by niezwykle
uzaleniony od bezwarunkowej afirmacji i akceptacji przez innych. By kochajcym ojcem w stosunku do
ulegych synw oraz surowy i autorytarny dla tych, ktrzy omielili si z nim nie zgodzi.

Sachs jest bardziej szczery od Jonesa. Podczas gdy Jones uwaa, e przedstawia obiektywny obraz co powinien
czyni biograf, Sachs szczerze przyznaje si do braku obiektywizmu, co wyznaj, swobodnie i z radoci...
Generalnie idealizowanie, jeli jest doskonale szczere, raczej przysporzy prawdziwoci, ni miaoby sta jej na
drodze. (Sachs, op. Cit., S. 8-9.) Z jak dalece symbiotycznym, quasi-religijnym przywizaniem do Freuda mamy
do czynienia w przypadku Sachsa wida z jego wniosku do jakiego doszed po skoczeniu lektury Objaniania
marze sennych: Znalazem jedn rzecz, dla ktrej warto y;. wiele lat pniej odkryem, e bya to rwnie
jedyna rzecz zgodnie z ktr mgbym y" (tame, str. 3-4). Moemy atwo sobie wyobrazi kogo, kto mwi,
e yje zgodnie z Bibli, Bhagavad-Git, czy z filozofi Spinozy i Kanta - ale y zgodnie z ksik powicon
interpretacji snw ma sens tylko wwczas, gdy przyjmiemy, e autor zosta Mojeszem, a nauka now religi. e
Sachs nigdy nie krytykowa Freuda, ani nie zbuntowa si przeciwko niemu staje si wrcz aonie widoczne
przy jednej okazji, gdzie Sachs wiadomie i uporczywie" zrobi co, co nie spodobao si Freudowi.
Opowiedzia mi o tym na samym kocu, tylko trzy lub cztery sowa, cichym gosem, prawie na uboczu. Te sowa,
jedyne nieprzyjazne sowa jakie kiedykolwiek od niego usyszaem, pozostaj gboko wyryte w mojej pamici.
Jednak, kiedy ten epizod si zakoczy, uzyskaem wybaczenie, jeli nie zapomnienie, i nie mia on trwaego
wpywu na stosunek do mnie. Jeli nie mog teraz myle o tym bez poczucia lekkiego zawstydzenia, to jednak
uczucie to pomniejszone jest przez myl: tylko raz w yciu, raz w cigu trzydziestu piciu lat. To nie jest taki
zy wynik. (Tame, s. 16-17.)

VII. Freud Reformator w skali wiata

Freud by dzieckiem, ktre darzyo podziwem wielkich, wojskowych dowdcw. Jego najwczeniejszymi bohaterami
byli Kartagiski dowdca Hannibal oraz Napoleoski genera Massena - rzekomo ydowskiego pochodzenia. (Jones, op.
Cit., Vol. I, str. 8) Pasjonowa si okresem wojen napoleoskich i na plecach drewniane onierzykw wkleja nazwiska
marszakw Napoleona . W wieku czternastu lat bardzo interesowa si wojn pomidzy Francj a Prusami. W swoim
pokoju trzyma mapy z chorgiewkami i omawia problemy strategi bitew ze swoimi siostrami. (. Tame, s. 23) Ten
entuzjazm i zainteresowania maj podwjny aspekt: jedno to zainteresowania zwizane z histori i polityk a drugie to
entuzjazm dla wielkiego przywdcy, ktry wpywa na histori i zmienia losy ludzkoci. Entuzjazm ywiony przez
Freuda w stosunku do Hannibala i Massena oraz wielkie zainteresowanie wojn francusko-prusk pyny z troski o
postp historyczny i polityczny - i nie byy to zwyczajne pasje chopca rozmiowanego w mundurach i bitwach ale,
jak wynika z dalszego rozwoju Freuda, wyrastay one z zainteresowa politycznych. Freud w wieku (okoo) siedemnastu
lat powanie myla o studiach prawniczych, a by to czas, kiedy przy wadzy bya buruazja.

Niedugo przed tym, jak mj ojciec [opis Freuda] przynis do domu portrety mczyzn - przedstawicieli redniej klasy
pracujcej byli to Herbst, Giska, Unger, Gerger oraz innych a my zapalilimy w domu specjalne wiece na ich cze.
Wrd nich byo kilku ydw, wic od tej pory kady ydowski ucze z klasy pracujcej nosi ze sob zdjcie.
Wydarzenia z tego okresu bez wtpienia miay pewien wpyw na to, e na krtko przed rozpoczciem studiw
uniwersyteckich zamierzaem studiowa prawo i dopiero w ostatniej chwili zmieniem zamiar. 45

Idea siedemnastoletniego Freuda, aby zosta politycznym przywdc zostaa potwierdzona przez jego przyjaciela ze
szkoy Heinrich Brauna, ktry by koleg Freuda ze szkolnej awy, i ktry mia sta si pniej jednym z wiodcych
niemieckich socjalistw. wiele lat pniej Freud sam opisuje t przyja w licie do wdowy po Heinrichu Braunie.

W gimnazjum bylimy nierozcznymi przyjacimi ... Cay czas jaki mielimy po szkole spdzalimy razem. ... Nie
mielimy ani celw ani jasno sformuowanych ambicji. Pniej doszedem do wniosku, e jego cele byy raczej
negatywne. Ale jedno byo dla mnie pewne: e bd pracowa z nim i e nigdy nie mgbym opuci jego towarzystwa.

45 Zygmunt Freud w Objanianie marze sennych

Bdc si pod jego wpywem postanowiem rwnie w tym czasie zdawa studiowa prawo na Uniwersytecie. 46

Wiedzc o prawdopodobnym zainteresowaniu socjalizmem w wieku dojrzewania, nie naley si dziwi niewiadomym
utosamianiem si z Victorem Adlerem podziwianym przywdc Austriackiej Partii Social-Demokratycznej. Pani S.
Bernfeld zwrcia uwag na ten fakt w dyskusji na temat okolicznoci, w ktrych Freud wynajmowa mieszkanie na
Berggasse. Do 1891 roku Freud wraz z rodzin mieszka w Schottenring, jednak jedno dziecko byo ju w drodze i
rodzina postanowia si przeprowadzi.

Przeprowadzka bya starannie zaplanowana zarwno przez profesora i jak i przez pani Freud. Zrobili listy swoich
najwaniejszych wymaga. Spdzali duo czasu na planowaniu ich nowego domu ... Pewnego popoudnia, po
zakoczeniu wizyt Freud poszed na spacer. Podziwia mijane ogrody i w kocu znalaz si przed domem, na ktrym
wisia napis Do wynajcia. Nagle poczu wielkie przyciganie do tego domu. Wszed do rodka, obejrza mieszkanie,
ktre mu otworzono, stwierdzi, e spenia wszystkie jego wymagania i natychmiast podpisa umow najmu. By to dom
na Berggasse 19. Wrci do domu, powiedzia onie, e znalaz idealne miejsce dla nich i i jeszcze tego samego
wieczora poszli udali si na ogldanie mieszkania. Pani Freud zauwaya wszystkie wady mieszkania. Jednak dziki
swojej intuicji zdaa sobie spraw z tego, e Freud postanowi zamieszka tutaj, i e nie zdecyduje si na adne inne
mieszkanie. Powiedziaa zatem, e jej si podoba dodajc i sdzi mylaa, e dadz rad si tutaj urzdzi.
Rzeczywicie udao si i mieszkali w tym ponurym i niepraktycznym domu przez kolejne czterdzieci siedem lat.
(Tame, s. 650)

Co takiego mogo doprowadzi" pytaa pani Bernfeld, takiego ostronego i miego czowieka jak Freud, do jake
impulsywnego oraz nieprzemylanego aktu i co mogo utrzyma go przez tyle lat w tym domu?" (Tame) Odpowied
jakiej udziela pani Bernfeld na to bardzo uzasadnione pytanie wskazuje na fakt, e to Victor Adler, arliwy socjalista i
pniej niekwestionowany przywdca austriackiego socjalizmu, mieszka w tym samym mieszkaniu, oraz e Freud,
ktrego zaproszono do domu Adlera rok wczeniej, by pod wielkim wraeniem domowego klimatu tego mieszkania.
Niektre wzmianki oraz informacje dotyczce Freuda pojawiajce si w tym czasie s take interpretowane przez
autora jako wskazujce na znaczenie zwizku z Adlerem. Mimo e w peni zgadzam si z sugesti pani Bernfeld,
46 List do Julie Braun-Vogelstern, opublikowany i omawiany przez M. Grotjahn w The Journal of the American
Psychoanalytic Association, Vol. IV, October, 1956, p. 644. (Podkreenie moje E. F.)

uwaam, e pomija ona jeden punkt, ktry jest wany w tym kontekcie: chodzi o humanitarne idee Freuda oraz jego
ambicje zwizane objciem roli wielkiego przywdcy politycznego.
Jest jeszcze jeden lider socjalistw, z ktrymi Freud musia si identyfikowa. Wskazuje na to motto, ktrego
Freud uy w ksice Objanianie marze sennych ("Flectere si nequeo superos, Acheronta movebo" [Jeeli bstw
nie ugn, porusz pieko. ."] z: Wergiliusz, Eneida, VII, 32), i ktre byo take wykorzystane przez wielkiego
niemieckigo przywdc socjalistycznego Lasalle w ksice Der italienische Krieg und die Aufgabe Preussens, (1859).
Pod wpywem Lasalle Freud posuy si tym samym mottem. Wydaje si, e dowd a to mona znale w licie Freuda
do Fliessa (zdnia17 lipca 1899), gdzie pisze: "Oprcz mojego rkopisu bior do Berchtesgaden Lasalle'a oraz kilka prac
na temat niewiadomoci ... Nowy cytat we wstpie do snw mwi sam za siebie skoro uznae cytat z Goethego za zbyt
sentymentalny. Bdzie to jedynie podpowied, ktra wskazuje na wyparcie. Flectere si nequeo superos Acheronta
movebo.47 Zanim szczegowo omwi inne identyfikacje Freuda, chciabym wspomnie kilka kolejnych faktw,
ktre pokazuj jak gboko Freud by zaangaowany nie tyle w medycyn ile w filozofi, polityk i etyk. Jones
relacjonuje, e w 1910 Freud z westchnieniem wyrazi yczenie przejcia na emerytur, zakoczenia praktyki i
powicenia si nierozwizanym problemom kulturowym i historycznym, przede wszystkim drodze, ktra sprawia, e
czowiek jest tym kim jest. (Jones , op cit., t. I, s. 27) Lub te mwic sowami Freuda : W modoci czuem
przytaczajc potrzeb zrozumienia czego z zagadek wiata, w ktrym yjemy, a moe nawet przyczynienia si do ich
rozwizania. "(tame, s. 28).
W zgodzie z humanistycznymi zainteresowaniami politycznymi, w 1910 roku Freud myla o przyczeniu si
do "Midzynarodowego Bractwa Etyki i Kultury", ktre zostao zaoona przez aptekarza Knappa i ktrego prezesem
by Forel. Freud doradzi Knappowi rozmow z Jungiem i poprosi go o wydanie opinii n atemat celowoci doczenia.
Freud pisa: Przycigay mnie praktyczne, agresywne jak i obronne cechy tego programu: zobowizanie do
bezporedniej walki przeciwko wadzy pastwa i Kocioa w przypadkach, gdy s one odpowiedzialne za oczywist
niesprawiedliwo.48 Nic z tego nie wyszo i jak powiada Jones: Wkrtce zostao to zmienione poprzez utworzenie
stowarzyszenia o orientacji czysto psychoanalitycznej." O ile pomys Freuda o przystpieniu do Midzynarodowej
Wsplnoty pokazuje, jak jeszcze w 1910 roku ywe w nim byy dawne ideay stopniowej naprawy wiata, to kiedy ju
ukonstytuowa si ruch psychoanalityczny, jego jawne zainteresowanie ide etycznej kultury, itp., znikny i zostay

47The Origins of Psychoanalysis, s. 286. Sugesti dotyczc motta zwizanego z Lasalle oraz dowd zawarty w tym
licie zawdziczam osobistej komunikacji z profesorem Ernstem Simonem.

48 Tame., Vol. II, s. 68 (list Freuda do Junga, 13 stycznia 1910).

przeksztacone w sprbuj to wykaza - cele Ruchu. Freud uwaa si za lidera Ruchu a znajdujc si w tej roli,
niewiadomie utosamia si ze swoim wczeniejszym bohaterem, Hannibalem oraz z Mojeszem - wielkimi
przywdcami wasnych przodkw.

Hannibal, do ktrego tak si upodobniem, by w latach gimnazjalnych moim ulubionym bohaterem; jak wielu
modych ludzi, ktrzy w owym wieku omawiali wojny punickie, darzyem sympati nie Rzymian, lecz Kartagiczykw.
Kiedy pniej w wyszych klasach gimnazjalnych zakiekoway mi w umyle pierwsze zacztki rozumienia
konsekwencji tego, e jestem potomkiem obcej rasy, kiedy wzbierajce wrd mych kolegw pierwsze tendencje
antysemickie sprawiy, e poczuem konieczno zajcia jakiego stanowiska, wtedy oto posta semickiego wodza
jeszcze bardziej urosa w mych oczach. Hannibal i Rzym symbolizoway w oczach modzieca, jakim byem, par
przeciwiestw: zacito judaizmu i organizacj Kocioa katolickiego. To, e od owego czasu ruch antysemicki zyska
tak wielkie znaczenie w naszym yciu uczuciowym, pomogo si utrwali naszym mylom i uczuciom. A wic yczenie
podry do Rzymu stao si dla ycia sennego paszczem okrywajcym kilka innych gorcych ycze, stao si ich
symbolem w celu ich urzeczywistnienia gotw bybym pracowa z wytrwaoci i uporczywoci Punitw, wydaje
si jednak, e los tak samo nie sprzyja mi w tym wzgldzie, jak Hannibalowi, ktrego pragnieniem ycia byo znale
si w Rzymie.

Utosamianie si Freuda z Hannibalem przetrwao lata dojrzewania. Jako dojrzay mczyzna gorco pragn zobaczy
Rzym, o ktrego irracjonalnej naturze pisa w licie do Fliessa (3 Grudnia 1897 r.) Nawiasem mwic," pisze: Moje
pragnienie wyjazdu do Rzymu jest gboko neurotyczne. Jest ono zwizane z moim uczniowskim uwielbieniem dla
semickiego bohatera Hannibala, jednak faktycznie w tym roku nie udao mi si dotrze do Rzymu bliej ni jemu, gdy
wyrusza znad jeziora Trasimeno.49 W istocie, Freud czsto przebywajc we Woszech, przez lata unika Rzymu.
Podczas jednej z jego podry do Woch przyby nad jezioro Trasimeno i w kocu, po obejrzeniu Tybru ze smutkiem
zawrci znajdujc si ju tylko pidziesit mil od Rzmu. 50 Postanowi wwczas odwiedzi Wochy rok pniej, tylko
by ponownie omin Rzym. Dopiero w 1901 r. pozwoli sobie na wyjazd do Rzymu.
Co byo powodem tej dziwnej labilnoci, niemonoci dotarcia do Rzymu, za ktrym przecie tskni przez
dugie lata? Jego zdaniem podczas tej pory roku, ktra umoliwiaa mi podre, przebywanie w Rzymie byo nie
wskazane ze wzgldw zdrowotnych. (Tame) A jednak w 1909 roku Freud pisze, e potrzeba byo tylko troch
odwagi, aby speni swe yczenie i regularnie pielgrzymowa do Rzymu. (Tame.). Oczywicie powd zagroenia
zdrowia by zwyczajn racjonalizacj. Dlaczego zatem Freud unika Rzymu? Jedyne satysfakcjonujce wytumaczenie

49The Origins of Psychoanalysis, s. 141.

50 W Objanianie marze sennych

niemonoci odwiedzenia Rzymu przez Freud zwizane jest z jego niewiadomoci.

Odwiedzenie Rzymu oznaczao dla niewiadomoci Freuda zdobycie tego miasta i podbj wiata. Rzym by
celem Hannibala, celem Napoleona, no i by stolic Kocioa Katolickiego, ktrego Freud bardzo nie lubi.
Identyfikujc si z Hannibalem, nie mg przecie zaj dalej od swojego bohatera. Dopiero po latach wykona
ostateczny krok i wkroczy do Rzymu; byo to oczywiste, symboliczne zwycistwo oraz auto-afirmacja po ukazaniu si
jego chef-d'oevre, Objaniania marze sennych.
Bya jeszcze jedna identyfikacja, ktra przyczynia si do wieloletniego opnienia realizacji planu dotarcia do
Rzymu chodzi o utosamianie si z Mojeszem. ni, e ... kto zaprowadzi mnie na szczyt gry i pokaza mi
czciowo zamglony Rzym ; byo to z tak duej odlegoci, e zdziwiem si bardzo wyranym widokiem; jednoczenie
temat 'widzianej z daleka ziemi obiecanej' by oczywisty (Tame str. 194)
Freud sam wyczuwa t identyfikacj, czciowo wiadomie a czciowo niewiadomie. Jego wiadoma cz
wyrazia si w listach do Junga (28 lutego 1908 r. i 17 stycznia 1909 r.) Owiadczajc, e Jung oraz Otto Gross byli
jedynymi prawdziwie oryginalnymi umysami wrd jego zwolennikw, pisa, e Jung niczym Joszua bdzie bada
ziemie obiecane psychiatrii, ktre Freudowi, tak jak Mojeszowi dane byo widzie jedynie z daleka. 51 Jones dodaje, e
ta uwaga jest interesujca poniewa wskazuje na utosamianie si z Mojeszem, co pniejszych latach byo bardzo
widoczne.
Niewiadoma identyfikacja z Mojeszem zostaje wyraona w dwch dzieach Freuda: Mojesz i Micha Anio
(1914) oraz w jego ostatniej ksice: Czowiek imieniem Mojesz a religia monoteistyczna. Mojesz i Micha
Anio okazuje si wyjtkowe pod tym wzgldem, e jest to jedyna praca, ktr autor opublikowa anonimowo w
Imago (Tom II, 1914 r.) Esej by poprzedzony uwag redakcyjn:

Chocia poniszy artyku nie spenia szczerze mwic warunkw, ktre pozwalaj na opublikowanie w ty czasopimie,
redaktorzy zdecydowali si wydrukowa go, poniewa autor jest im znany osobicie, naley do krgw
psychoanalitycznych a jego sposb mylenia przypomina w pewnym stopniu metodologi stosowan w psychoanalizie.

51 Jones, op. cit., t.. II, s. 33.

Dlaczego Freud napisa artyku, w ktrym nie korzysta z metody psychoanalitycznej i dlaczego ukrywa si za
anonimowoci, cho byoby zupenie moliwe opublikowanie eseju ze wzmiank mwic o tym, e artyku
zaakceptowano poniewa zosta napisany przez Freuda, chocia nie bya cile psychoanalityczny? Odpowied na oba
pytania musi opiera si na tym, e posta Mojesza miaa wielkie, emocjonalne znaczenie dla Freuda, ale to znaczenie,
nie zostao jeszcze w peni uwiadomione, a przeciw zauwaeniu tego faktu musia istnie znaczny opr.
Jaki jest gwny rezultat dokadnego badania posgu wykonanego przez Michaa Anioa? Freud sugeruje, e
posg nie pokazuje Mojesza, jak to zakada wikszo obserwatorw, z czasu przed rozbiciem tablic w przypywie
gniewu, ale przeciwnie, Freud prbuje w pomysowy i pracowity sposb udowodni, e Micha Anio przekazuje nam
obraz Mojesza, ktry po zmianie jego charakteru. Mojesz z legend i tradycji mia impulsywny charakter i czsto
zdarzay mu si nieopanowane wybuchy. Ale na grobie papiea Micha Anio umieci innego Mojesza, kogo
lepszego od postaci znanej z historycznych lub tradycyjnych przekazw. Zatem, zdaniem Freuda, Micha Anio
zmodyfikowa opowie o roztrzaskanych tablicach. Nie pokazuje ju Mojesza rozbijajcego tablice, ale kogo, kto z
troski oraz ze wspczucia dla ludu uspokaja swj gniew. Dziki temu artysta doda do postaci Mojesza co nowego,
co ponadludzkiego, dziki czemu gigant o niesamowitej sile fizycznej staje si po prostu konkretnym wyrazem
najwyszego, psychologicznego osignicia jakiego moe dokona czowiek, a jest nim pokonanie w wewntrznej walce
namitnoci w imi wyszych celw dla jakich zosta stworzony. 52 Kiedy wemiemy pod uwag, e ten esej zosta
napisany w czasach rozejcia si z Jungiem, e Freud uznawa samego siebie za czonka elity, ktra potrafi kontrolowa
wasne namitnoci, to nie bdziemy mieli zbyt wielu wtpliwoci, gdy zadamy sobie pytanie dlaczego Freud tak mocno
zaangaowa si we wasn interpretacj wygldu rzeby Mojesza. Freud widzia w Mojeszu samego siebie, posta
niezrozumian przez ludzi, a mimo to zdoln do panowania nad wasnym gniewem i do kontynuowania swego dziea.
To zaoenie znajduje poparcie w pniejszej reakcji Freuda na wysiki Jonesa i Ferencziego prbujcych przekona go
do opublikowania tego artykuu pod wasnym nazwiskiem. Powody jakie przytaczalimy raczej nie byy przekonujce
- wspomina Jones. Dlaczego ujmowa wielkoci Mojeszowi poprzez dodawanie mojego nazwiska do jego? odpowiedzia Freud, - to oczywicie art, ale wydaje mi si nie najgorszy. 53 Pomys, e Mojesz zostanie
skompromitowany poprzez dodanie nazwiska Freuda do artykuu o nim na pierwszy rzut oka nie ma sensu. Jednak
rzucona przez Freuda uwaga sprawia, e nabiera to wanego znaczenia, rozumiejc jego reakcje jako wyraz
zakopotania skierowany na niewiadom identyfikacj z Mojeszem, co byo si napdow napisania tego artykuu.

52Freud, Collected Papers, Vol. IV, s. 283.

53 Jones, op. cit., Vol. II, s. 366.

Jak wany by temat Mojesza wiadczy fakt, e Freud powici mu bardzo duo czasu w ostatnich latach
ycia. Za rzdw Hitlera (pierwsza i druga cz ksiki zostaa opublikowana w 1937 roku a trzecia w 1939) Freud
stara si udowodni, e Mojesz nie by ydem, ale Egipcjaninem. Co mogo zmotywowa Freuda do pozbawienia
ydw jednego z ich najwikszych bohaterw w czasach, w ktrych potni barbarzycy prbowali ich zgadzi. Co
skonio Freuda do napisania ksiki tak odlegej od obszaru jego zainteresowa starajc si udowodni tez opart na
analogiach i raczej sabo osadzon w realiach? Jedna odpowied wydaje si by pewna: motywacj skaniajc do
napisania tej ksiki bya ta sama fascynacja i utosamianie si z Mojeszem, ktra staa za napisaniem artykuu o
Michale Aniele ponad dwadziecia lat wczeniej. Wydaje si, e tym razem nie by to art, a Freud nie obawia si
zniesawi Mojesza poprzez umieszczenie swojego nazwiska w ssiedztwie bohatera. Jednak zrobi on co nie tyle
przeciw Mojeszowi ile przeciw ydom: pozbawi ich nie tylko bohatera, ale take prawa do twierdzenia, e jako
pierwsi wprowadzili ide monoteizmu.54 Gdyby to byo poletko Freuda lub gdyby jego dowody okazay si
przytaczajce, to nie byoby potrzeby dopytywania o psychologiczne motywy stojce za opublikowaniem pozycji
Czowiek imieniem Mojesz a religia monoteistyczna. Skoro jednak sprawy miay si inaczej, trzeba zaoy, e
zainteresowanie Mojeszem miao swe rdo w gboko niewiadomej identyfikacji z tym bohaterem. Freud, podobnie
jak wielki przywdca ydw prowadzi ludzi do ziemi obiecanej, do ktrej sam nie dotar, dozna z ich strony braku
wdzicznoci i pogardy nie rezygnujc ze swej misji.
Kolejna identyfikacja Freuda (oprcz postaci Hannibala i Mojesza), o ktrej mona wspomnie to posta
Kolumba, ktra miaa jednak o wiele mniejsz wag. Po opuszczenia ruchu przez Junga, Freud zauway: Czy kto z
was wie, z kim pyn Kolumb, gdy odkry Ameryk? (E. Jones, op cit., t. II, s. 127....) . Gdy Freud zblia si do koca
ycia, jego sen wyranie ujawni jak gboko zakorzenia si si w nim tosamo zwyciskiego bohatera. Kiedy Freud
jecha pocigiem z Parya do Londynu podczas ucieczki z Wiednia, nio mu si, e ldowa w Pevensey, w miejscu w
ktrym przybi do ldu Wilhelm Zdobywca w 1066 roku. (Por. E. Jones, op. Cit., T.. III, str. 228). C za wspaniay
wyraz dumy i pewnoci siebie czowieka, ktrego nic nie moe zaama. Pod koniec ycia, przybywajc na staro do
Anglii, jako schorowany uchodca jego niewiadomo odczuwaa, e przyjeda na t ziemi schronienia jako bohater
i zwycizca.
Ze wzgldu na oczywist cigo identyfikacji Freuda z wielkimi przywdcami, poczwszy od napoleoskich

54 E. Simon w swojej pracy pt.: S. Freud the Jew (S. 289) wskaza na znaczenie faktu, e Freud (w swym trzecim eseju) mwi o
tym, e istnieje moliwo, i monoteizm prawdopodobnie przyby do Egiptu z Bliskiego bd Dalekiego Wschodu lub nawet z
Palestyny.

marszakw do Hannibala i Mojesza zaiste zdumiewa fakt, i Jones zakada, e ten aspekt zanik po okresie
dojrzewania. Ale to, co jest istotne", powiada Jones, to niezwyke zmiany, jakie musiay zaj wieku mniej wicej
szesnastu lub siedemnastu lat. Freud to zadziorne dziecko, ktrzy staczao energiczne bitwy z kolegami, chopak peen
wojennego zapau, modzieniec, ktry marzy o zostaniu czonkiem Rady Ministrw i o kierowaniu narodem. Czyby
zatem, w tym kontekcie, dwudniowy kontakt z wiejsk dziewczyn by a tak bardzo zy? "(Tame, t.. I., str. 53).
Nie, to spotkanie nie byo takie fatalne w skutkach (przypadek modego Freuda na krtko oczarowanego
dziewczyn). Nie byo w tym nic zego oprcz bdnego zaoenia Jonesa, zakadajcego, e modziecze fantazje oraz
pragnienia odeszy. Chopiec, ktry pragn zosta czonkiem Rady Ministrw sta si kim, kto chcia dorwna
Mojeszowi ofiarujc ludzkoci nowy rodzaj wiedzy , wiedz, ktra bya ostatnim sowem pozwalajcym zrozumie
zarwno czowieka jak i wiat. Na drodze do lepszego ycia nie mona zaufa ani nacjonalizmowi, ani socjalizmowi,
ani religii. Pene zrozumienie czowieka moe wykaza irracjonalno wszelkich odpowiedzi i moe doprowadzi do
spenienia jego przeznaczenia przez trzew, sceptyczn, racjonaln ocen jego przeszoci i teraniejszoci oraz do
zaakceptowania bezsprzecznie tragicznej natury jego istnienia.
Freud postrzega siebie jako lidera tej intelektualnej rewolucji, ktra docieraa do granic pogldu
racjonalistycznego. Jedynie wwczas, gdy zrozumiemy denie Freud chccego wnie now wiedz, nie tyle
uszczliwiajc ile realistyczn, moemy zrozumie powoanie przez niego do ycia ruchu psychoanalitycznego.
C to za dziwne zjawisko w ruch psychoanalityczny! Psychoanaliza jest terapi, leczy nerwice, a
jednoczenie jest rwnie teori psychologiczn, ogln teori natury czowieka i szczegow funkcjonowania
podwiadomoci oraz jej przejawie w marzeniach sennych, symptomach, charakterze oraz wszelkich wytworach
symbolicznych. Czy istnieje jakikolwiek inny rodzaj terapii lub choby inna teoria naukowa, ktra przeksztaca si w
organizacj centralnie kierowan przez tajny komitet, ktry usuwa zbuntowanych czonkw i jest midzynarodow
organizacj z lokalnymi odnogami? aden sposb leczenia w historii medycyny nie zosta przeksztacony w podobny
ruch. Jeliby rozwaa psychoanaliz przede wszystkim jako teori, to najbliej jej do Darwinizmu; to rwnie jest
rewolucyjna teoria, odsaniajca przeszo czowieka i zmieniajca jego obraz w sposb nieporwnywalnie gboki
przynajmniej w obszarze teorii powstaych w XIX w., a jednak nie powsta aden darwinowski ruch, adne zaoenia,
ktre mogyby doprowadzi do takiego ruchu, adne kryteria decydujce o tym, kto ma prawo nazywa siebie
darwinist, a kto utraci ten przywilej.
Skd wzia si taka wyjtkowa rola ruchu psychoanalitycznego? Odpowied czciowo ley w

przeprowadzonej analizie osobowoci Freuda. By rzeczywicie wielkim naukowcem; ale podobnie jak Marks, ktry by
wielkim socjologiem i ekonomist, Freud mia jeszcze jeden cel, ktrego nie posiada taki czowiek jak Darwin. Freud
chcia zmieni wiat. Pod przykrywk terapeuty i naukowca ukrywa si jeden z wielkich reformatorw wiata z
pocztku dwudziestego stulecia.

VIII. Quasi-polityczny charakter ruchu psychoanalitycznego

Na kolejnych stronach sprbuj ukaza szczeglny, quasi-polityczny charakter ruchu psychoanalitycznego. Najlepszym
ze znalezionych przez mnie wprowadze do tego tematu jest moim zdaniem spis treci pierwszej czci trzeciego tomu
biografii Jones'a zatytuowany Life. Rozdziaami w tej czci s: Emergence from Isolation (Wyjcie z izolacji)
(1901-1906); The Beginning of International Recognition Pocztki uznania na arenie midzynarodowej (1906-1909);
(The International Psychoanalytic Association, Opposition, Dissensions) Midzynarodowe Stowarzyszenia
Psychoanalityczne, sprzeciw, niesnaski (1911-1914), ( The Committee; The War-Years) Komitet; lata wojny (1914
-1919), (Reunion, Discussion, Progress and Misfortune; Fame and Suffering; Last Years in Vienna; London--The End.)
Pojednanie, dyskusja, postp i niepowodzenie, sawa i cierpienie; ostatnie lata w Wiedniu; Londyn - Koniec.
Kady, kto czyta kolejne punkty raczej nie ma wtpliwoci, e ksika dotyczy historii politycznej lub ruchu
religijnego, jego wzrostu i schizm. Konstatacja, e jest to historia terapii lub teorii psychologicznej, bdzie wielkim
zaskoczeniem. Jednake duch ruchu pragncego podbi wiat by obecny ju w pierwszych latach psychoanalizy.
Freud dokona swoich najbardziej podstawowych odkry przed rokiem 1910. Wwczas przedstawi je w postaci kilku
ksiek i artykuw zwracajc si do niewielkiej grupy lekarzy i psychologw w Wiedniu. Do tej pory jego dziaania nie
byy inne od dokona innych naukowcw. Ale tego typu dziaalno go nie zadowalaa. W latach 1910 i 1914 zostao
uruchomione, jak to uj Jones, to, co nazwano 'Ruchem Psychoanalitycznym' okrelenie niezbyt udane, uywane
jednake zarwno przez przyjaci jak i wrogw. Te lata

korzystania z coraz wikszych sukcesw i uznania zostay znacznie osabione przez zowrogie oznaki formowania si
niezgody wrd cenionych zwolennikw ... Freud by ogromnie zmartwiony, a take zdumiony spowodowanymi przez
to nierozwizywalnymi problemami. My jednak ograniczymy si tutaj do janiejszej strony tej historii, do stopniowego

upowszechniania nowych idei, ktre naturalnie tak wiele znaczyy dla Freuda. (Jones, op. Cit., T.. II, str. 67).

Wspomniaem ju o tym, e Freud, na krtko przed zaoeniem Ruchu, pisa do Junga informujc, e zastanawia si
nad ide doczenia wraz z swoimi zwolennikami do jakiej wikszej grupy pracujcej nad praktycznymi ideami"
(Tame) Uwaa, e Midzynarodowa Wsplnota Etyki i Kultury moe by ram, w ramach ktrej mgby si
zorganizowa wraz ze swoimi zwolennikami. Ale ju wkrtce idea Midzynarodowa Wsplnota Etyki i Kultury zostaa
zastpiona przez Midzynarodow

Wsplnot Psychoanalizy, zwan The International Psychoanalytic

Association (Midzynarodowe Stowarzyszenie Psychoanalityczne ) . Stowarzyszenie zostao stworzone w duchu

zupenie innym ni bywa to w przypadku towarzystw naukowych. Organizacja miaa by oparta raczej dyktatorskich
zaoeniach. Przed Kongresem, Ferenczi pisa do Freuda, e " perspektywa psychoanalityczna nie prowadzi do
demokratycznych rwnoci: powinna istnie elita oparta na platoskiej zasadzie dotyczcej filozofw [List do Freuda, 5
lutego 1910]" Trzy dni pniej Freud odpisa, e mia taki sam pomys. 55 W realizacji tej oglnej zasady Ferenczi
poszed o krok dalej . Po zaproponowaniu utworzenia midzynarodowej organizacji, ze stowarzyszeniami bdcymi
oddziaami w rnych krajach, Ferenczi podkrela, e konieczne jest aby wszelkie dokumenty napisane lub
sygnowane przez psychoanalityka, byy uprzednio przedstawione do zatwierdzenia. (Tame, s. 69) Pomimo, e ta
propozycja byo zbyt ekstremalne do przyjcia, pokazuje ona w jakim duchu Freud razem z Ferenczim rozpoczynali
organizowanie Ruchu.
Drugi kongres psychoanalityczny nosi wszystkie znaki partyjnego zjazdu. Dyskusje, ktre zainicjowa
dokument Ferencziego byy", zgodnie z Jones'em, tak wrogie, e musiay zosta odroczone do nastpnego dnia."
(Tame) Sprawy przybray gorszy obrt, gdy pada propozycja, aby stanowiska prezydenta i sekretarza objli analitycy
szwajcarscy. wiadczyo to o tym, e funkcjonujca od wielu lat, wierna grupa wiedeczykw zostaa zignorowane.
Freud dostrzega korzyci pynce z poszerzenia podstaw pracy wychodzc poza wski krg wiedeskich
ydw. Uwaa za konieczne przekona do tego swoich wiedeskich kolegw. Syszc, e kilku z nich, w protecie,
odbywa narad w pokoju hotelowym Stekela, poszed do nich i wygosi peen pasji apel o lojalno. Pooy nacisk na
zjadliw wrogo, ktra ich otacza oraz konieczno wsparcia pyncego z zewntrz w celu przeciwdziaania jej.
Nastpnie zakadajc na swj paszcz w dramatycznym gecie, powiedzia: Moi wrogowie zechc zobaczy jak
umieram z godu; chtnie zdarliby ze mnie ostatni szmat.

55 Oba pisma cytowane przez Jones, op. cit., t.. II, s. 68.

Oprcz freudowskiego kompleksu zagodzenia o ktrym pisaem w pierwszym rozdziale, widzimy tutaj dramatyczne i w
pewnym stopniu histeryczne gesty politycznego przywdcy usiujcego wymusi na swoich zwolennikach akceptacj
idei psychoanalizy jako ruchu oglnowiatowego co wymaga zmiany przywdztwa i oddania go w rce szwajcarskich
gojw. Jung mia zosta Pawem nowej religii. Ale Freud podj take kroki polityczne

aby obaskawi dwch przywdcw rewolty owiadczy, e rezygnuje z prezydencji w Towarzystwie Wiedeskim, w
ktrym mia go zastpi Adler. Zgodzi si take, aby dla czciowego zrwnowaenia objcia funkcji redaktora
Jahrbuch przez Junga, powsta nowy periodyk, miesicznik Zentralblatt fr Psychoanalyse ktrego redaktorami mieli
by Adler i Stekel. Dopiero wwczas si uspokoili, zgodzili si, eby Freud by dyrektorem nowego czasopisma , i eby
Jung zosta prezesem Stowarzyszenia. (Tame)

Z tego opisu atwo mona odczyta, e czynnikiem motywujcym Freuda, Ferencziego i innych by bardziej entuzjazm
mczyzny kierujcego quasi-religijnym ruchem, organizujcego konwencje, konklawe, atakujcego i zjednujcego, ni
postawa naukowcw zaangaowanych w dyskusj na temat przedmiotu ich bada. Podobny duch polityczny moe
zauway nieco pniej w postpowaniu Freuda z wielkim psychiatra, Bleulerem. Pod koniec tego samego roku Freud
pisa do Pfister: "I miaem wielkie kopoty z Bleulerem. Nie mog powiedzie, e chc go zatrzyma za wszelk cen, bo
w istocie Jung jest mi do bliski, ale mog powici Bleulera warunkiem, e nie zaszkodzi to naszej sprawie. Niestety
nie mam zbyt wiele nadziei. "(Cyt., tame., S. 73).

Po pierwszych latach jednoci, niesnaski zaczy dzieli szeregi ruchu. Na powierzchni spory powstaway w sprawach
teoretycznych. Ale gdyby to by jedyny aspekt, nie byoby wwczas tyle goryczy, ktra towarzyszya tym wydarzeniom.
Z pewnoci w duym stopniu spory i wynikajcy z nich nastrj byy uwarunkowane ambicjami dysydentw chccych
zosta gowami nowych sekt. Ale rwnie wielk rol odgrywa polityczny i fanatyczny duch Freuda oraz jego
zwolennikw. Jednake forma, jak przybray te spory oraz schizmy byy efektem nie tylko charakteru Freuda i jego
przeciwnikw, ale i struktury zaoonego ruchu. W hierarchicznie zorganizowanym ruchu majcym na celu zdobycie
wiata dla swych idei, podobne metody s logiczne. S one takie same jak w innych agresywnych ruchach religijnych
skupionych wok dogmatu oraz zwizanych z idolatri przywdcy ruchu.

Zerwanie z Jungiem, politycznie groniejsze i bardziej bolesne dla Freuda od innych sporw, doprowadzio do
zwarcia szeregw ruchu poprzez zaoenie tajnego midzynarodowego komitetu siedmiu (wliczajc w to Freuda), ktry
mia za zadanie obserwowanie i wpywanie na kierunki dziaania ruchu. Niezwyky pomys takiego komitetu wskazuje
na upolitycznienie ruchu. Plan wymyli Ferenczi. Ju w 1912 roku, po odejciu Adlera i Stekela oraz po tym jak Freud
powiedzia w lipcu tego roku, e jego stosunki z Jung zrobiy si napite, Ferenczi powiadomi Jones'a , e idealny plan
byby stworzony dla ludzi, ktrzy byli osobicie analizowani przez Freuda do rezydujcych w rnych orodkach i
rnych krajach. Wydawao si, e nie ma na to wikszych szans, wic [Jones] zaproponowaem, eby w midzyczasie
utworzy ma grup godnych zaufania analitykw jako rodzaj starej gwardii skupionjej wok Freuda. Daoby to mu
pewno oparcia w silnych i pewnych przyjacioach, stajc si pocieszeniem w razie dalszych wani. (tame, s. 152).
Propozycja zostaa gorco poparty przez Ranka i Abrahama. Charakterystyczne dla ruchu jest to, e w czasie gdy ten
wniosek by omawiany, Ferenczi i Rank zapytali, czy on pozostanie wierny ruchowi przesali do Freuda nastpujc
informacj o Jonesie: "Musisz mie Jones'a na oku i odci mu lini odwrotu. 56
Sam Freud mia entuzjastyczny stosunek do tego pomysu i natychmiast odpowiedzia na list Jones'a.

Co mocno zagrao z moj wyobrani to Twj pomys tajnej Rady zoonej z najlepszych i najbardziej godnych
zaufania naszych ludzi , ktrzy zadbaj o dalszy rozwj psychoanalizy i bd j chroni przed dziwactwami i
wypadkami, kiedy mnie ju nie bdzie ... omiel si powiedzie, e atwiej byoby mi y i umrze, gdybym wiedzia,
e istnieje taka, czuwajca nad moim dzieem organizacja. Po pierwsze komitet ten bdzie musia by cile tajny, co
dotyczy tak jego istnienia, jak i dziaania ... Cokolwiek przyniesie przyszo, kolejny przywdca ruchu
psychoanalitycznego moe wyj z tego maego, ale dobrze dobranego krgu osb, ktrym nadal jestem gotw ufa,
pomimo mojego rozczarowania ludmi w ostatnich czasach. 57

Rok pniej komitet zebra si po raz pierwszy. W jego skad wchodzili: Jones, Ferenczi, Abraham, Rank i
Sachs. Freud uwietni to wydarzenie obdarowujc kadego z nich antycznym, greckim ornamentem z wasnej kolekcji,
ktre nastpnie zostay jeszcze umieszczone w zotym piercieniu. Sam Freud dugo nosi taki piercie, a kiedy kilka
lat pniej podarowa jeszcze jeden taki piercie Eitingonowi byo ju Siedem Piercieni o ktrych Sachs mwi w

56 List Ferencziego do Freuda, z 6 sierpnia 1912 r., cytowany przez Jones, jw., S. 153.
57 List do Jones'a, 1 sierpnia 1912 r., cytowany przez Jones'a, jw., S. 154

swojej ksice.
Dalszy rozwj ruchu poda ciek wyznaczon przez rne wydarzenia, wcznie z utworzeniem komitetu.
W pracy pt.: On the History of the Psychoanalytic Movement Freud wyranie ujawnia quasi-politycznego ducha
ruchu. Wymienia rne zdobycze ruchu w wielu krajach. Wyraajc zadowolenie z postpw w Ameryce, dodaje,
charakterystycznie: Ale jest jasne, e wanie z tego powodu centra kultury antycznej, w ktrych ujawni si najwikszy
opr, musz by scen kocowej, decydujcej bitwy o psychoanaliz.58 Wida to take, gdy pisze jego walce ze swoimi
przeciwnikami: Historia [opozycji do psychoanalizy] nie jest zbyt wiarygodna dla ludzi o naukowym pogldzie,
typowych dla naszych czasw. Ale pragn od razu doda do tego, e nigdy nie przyszo mi do gowy, aby wylewa
pogard na przeciwnikw psychoanalizy tylko dlatego, e byli przeciwnikami, z wyjtkiem kilku marnych kreatur,
oszustw i poszukiwaczy przygd, ktrzy w czasie wojny zawsze musz znajdowa si po obu stronach. (tame, s.
324) Freud opisuje nastpnie niezbdne cechy lidera, zakadajc, e, na kadego kto podejmuje si psychoanalizy
czyha wiele puapek, ktrych mona unikn, jeli osoba potrafica naucza i strofowa potrafi to zrobi z pozycji
autorytetu. ... Powinny istnie jakie centra, ktrych obowizkiem byoby ogasza: 'Te wszystkie bzdury nie miay nic
wsplnego z psychoanaliz.' (Tame, s. 329-330).
Powstaa midzynarodowa organizacja posiadajca oddziay w wielu krajach oraz ustanawiajce cise reguy
okrelajce kto mia prawo uwaa si za psychoanalityka. Widzimy tutaj tak rzadki w innych dziedzinach nauki
spektakl, pokazujcy w jak sposb postp teorii naukowej zostaje na dziesiciolecia przykuty do odkry jej zaoyciela
i gdzie nie przewiduje si adnego zakresu wolnoci pozwalajcej podda rewizji niektre z podstawowych tez mistrza.
Nawet jzyk uywany przez Freuda jest typowo quasi-polityczny. O Kongresie z 1910 roku mwi jak o
Norymberskim Reichstagu", ktry zamyka okres dziecistwa naszego ruchu. 59 A gdy Jung zacz, zdaniem Freuda,
zbytnio interesowa si interpretacj mitw, Freud ostrzeg go i napisa do Ferenczi o tym ostrzeeniu (29 grudnia
1910):

Jestem bardziej ni kiedykolwiek przekonany, e jest on czowiekiem przyszoci. Jego wasne badania zaprowadziy go
daleko w sfer mitologii, ktr chce otworzy za pomoc klucza teorii libido . Jednak cho to wszystko brzmi bardzo
przyjemnie, to jednak kazaem mu w odpowiednim czasie powrci do nerwic. Tam jest ojczyzna, gdzie przede
wszystkim musimy wzmocni nasze panowanie nad wszystkim i wszystkimi. (Tame, s. 140 -. Podkrelenie moje E. F. .)
58 List do Ferencziego (3 kwiecie 1910) cytowany przez Jones'a, op, cit., tom II s. 71.
59 List do Ferencziego (3 kwietnia 1910 r.), cytowany przez Jones'a, op, cit., T.. II, s. 71.

O innych polach Freud mwi czsto, jak koloniach psychoanalizy, a nie jak o ojczyznie. (Tame). Jest to faktycznie,
jzyk twrcy imperium lub politycznego przywdcy. Chopak, ktry podziwia marszaka Massena, modzieniec, ktry
chcia by liberalnym albo socjalistycznym przywdc politycznym, dorosy mczyzna, ktry utosamia si z
Hannibalem i Mojeszem, zobaczy w swym dziele, ruchu psychoanalitycznym, instrument pozwalajcy zbawi - i
zdoby - wiat by uczyni z ze idea.
Nie jest atwo odpowiedzie na pytanie, czym by ten idea. Freud oraz jego zwolennicy wyparli wiadomo
swej misji. Ich idea w bezporedni sposb nie pasuje do takich quasi-religijnych celw. Bya to metoda terapii i
psychologiczna teoria niewiadomoci, wyparcia, oporu, przeniesienia, interpretacji snw, itp. Nie byo adnej jawnego
przekazu, ktry mgby stanowi zalek wiary. Tre zwizana z wiar pozostawaa ukryta. Jawnie, Freud zaprzecza,
by psychoanaliza miaa jakikolwiek Weltanschauung (wiatopogld), czy filozofi ycia. Moim zdaniem
psychoanaliza, powiedzia, nie jest w stanie stworzy wasnego Weltanschauung. Nie ma takiej potrzeby, bo jest to
dziedzina nauki i moe zosta wpisana naukowego Weltanschauung. Te ostatnie jednak z ledwoci zasuguje na tak
grnolotn nazw, gdy nie zajmuje si wszystkim w swoim zakresie, jest niekompletna i ani nie zamierza by
kompleksowa, ani nie planuje tworzy zoonego systemu. 60. Zgodnie ze sowami Freuda, wyklucza on istnienie
konkretnej filozofii, ktrej wyrazem byaby psychoanaliza; a jednak zestawiajc wszystkie fakty, musz doj do
wniosku, e Freud wiadomie w to wierzy i chcia w to uwierzy, natomiast jego pragnienie stworzenia nowej
filozoficzno-naukowej religii byo stumione, a tym samym niewiadome.
Z drugiej strony, ten sam Freud pisze we wzruszajcym licie do Ferencziego (8 maja 1913): Jest cakiem
moliwe, e tym razem naprawd zostaniemy pochowani, w kocu pieni pogrzebowe tak czsto (i to na prno) ju
nam wypiewywano . To bardzo duo zmieni w naszym yciu osobistym, ale nie zmieni nic w Nauce. Posiedlimy
prawd, jestem tego tak samo pewien, tak, jak pitnacie lat temu "(Jones, op cit., t. II, s. 148....).
Co byo t prawd? Co byo jdrem tej psychoanalitycznej religii? Czym by dogmat, z ktrego wytrysny
energie pozwalajce na stworzenie i rozprzestrzenienie si ruchu?
Uwaam, e centralny dogmat zosta najwyraniej wyoony przez w Ego i Id: Rozwj Ego postpuje od
zauwaenia instynktw do ich dominacji, od posuszestwa wobec nich, do ich hamowania. Super-Ego, ktre jest po
czci reakcj tworzc si dla zrwnowaenia instynktowne procesy w Id, uczestniczy w znacznym stopniu w

60S. Freud, New Introductory Lectures on Psychoanalysis, W. W. Norton & Co., Nowy Jork, 1933, s. 248.

osigniciu tego celu. Psychoanaliza jest instrumentem przeznaczonym do stopniowego podboju Id. 61 Freud wyraa
tutaj cel religijno-etyczny, proponuje podbj namitnoci za pomoc rozumu. Cel ten ma swe korzenie w
protestantyzmie, w filozofii Owiecenia, w filozofii Spinozy i w religii Racjonalizmu, ale w koncepcji Freuda przybiera
specyficzn form. Do czasw Freuda prbowano zdominowa irracjonalne afekty czowieka za pomoc rozumu, nie
znajc tych afektw, a raczej nie znajc ich gbszych rde. Freud, wierzc, e odkry te rda w deniach libido
oraz w zwizanych z tym skomplikowanymi mechanizmami represji, sublimacji, tworzenia objaww, itp., nabra
przekonania, e teraz, po raz pierwszy, odwieczne marzenie czowieka o samo-kontroli i racjonalnoci bdzie miao
moliwo zrealizowania. Mona stworzy tu analogi z Marksem: tak jak Marks wierzy, e odkry naukowe podstawy
socjalizmu, w przeciwiestwie do tego, co nazwa socjalizmem utopijnym, tak Freud uwaa, e odkry naukowe
podstawy starych celw moralnych, a zatem dokona postpu wznoszc si ponad moralno utopijn przedstawian
przez religie i filozofie. Poniewa nie wierzy w moliwoci przecitnego czowieka, to nowa moralno naukowa moga
zosta osignita tylko przez elity, a ruch psychoanalityczny by awangard, niewielk, lecz dobrze zorganizowan,
majc na celu doprowadzenie do zwycistwa moralnego ideau.
By moe Freud mgby zosta przywdc socjalistw lub liderem ruchu kultury etycznej, albo gdyby zaszy
takie okolicznoci - liderem ruchu syjonistycznego. Moe byby w stanie tego dokona, jednak na przeszkodzie stao
jego pragnienie rozwikania zagadki ludzkiej egzystencji, naukowe zainteresowania ludzkim umysem, przez co
rozpocz karier lekarza. By ponadto zbyt wraliwy i zbyt sceptyczny, aby podj karier przywdcy politycznego.
Jednak pod przybraniem dyscypliny naukowej realizowa swoje stare marzenie o identyfikacji z Mojeszem, ktry
pokaza ludzkoci ziemi obiecan, moliwo zwycienia Id przez Ego oraz drog wiodc do tego podboju.

IX. Przekonania religijne oraz polityczne Freuda

61 Ego i Id, roz. 5. (Podkrelenie moje. E. F.)

Warto w tym momencie postawi pytanie o to, jakie byy faktyczne religijne i polityczne przekonania Freuda. Jeeli
chodzi o jego przekonania religijne, to odpowied jest prosta, poniewa udzieli jej bardzo wyranie w rnych pismach,
zwaszcza w pracy Przyszo pewnego zudzenia 62 (Die Zukunft einer Illusion) . W wierze w Boga Freud widzi
utrwalenie tsknoty za ojcem chronicym przed wszystkim, jest to wyraz pragnienia uzyskania pomocy i zbawienia,
podczas gdy w rzeczywistoci czowiek moe, jeli nie uratowa siebie, to przynajmniej pomc samemu sobie,
wycznie poprzez obudzenie si z dziecinnych zudze i dziki skorzystaniu z wasnej siy, rozumu oraz umiejtnoci.
Postawa polityczna Freuda jest znacznie trudniejsza do opisania, poniewa nigdy nie przedstawi adnego
systematycznego opisu. To stanowisko jest rwnie bardziej zoone ni stosunek do religii. Z jednej strony mona
wyranie dostrzec radykalne tendencje. Jak wczeniej wspomniaem, przyjanic si w szkole z Heinrich Braunem
prawdopodobnie by pod wraeniem idei socjalistycznych. Kiedy przed wstpieniem na uniwersytet, planowa
studiowa prawo chcc mie lepsze szans we wspinaniu si po szczeblach kariery politycznej, z pewnoci by
popychany entuzjazmem dla idei politycznego liberalizmu. Podobny rodzaj wspodczuwania musia by obecny w jego
zainteresowaniu J.S. Millem, ktrego przekada, ta sympatia musiaa nadal istnie w 1910 roku, kiedy flirtowa z
pomysem doczenia, wraz z innymi analitykami do Midzynarodowej Wsplnoty Etyki i Kultury.
Ale pomimo jego wczeniejszych liberalnych a nawet socjalistycznych sympatii, obraz Freuda jako czowieka
nigdy nie wykroczy poza XIX-wieczny standard klasy redniej. W rzeczywistoci, caoci jego systemu
psychologicznego nie mona w peni oceni, dopki nie zbadamy filozofii spoecznej, na ktrej zosta on zbudowany.
Zastanwmy si nad pierwszym z poj Freuda: sublimacja.
Wedug Freuda elita odmawiajc sobie zaspokojenia instynktownych pragnie, realizujc to poprzez auto-deprywacj w przeciwiestwie do posplstwa - ratuje" kapita psychiczny na rzecz dzie kultury. Caa tajemnica sublimacji, ktrej
Freud nigdy adekwatnie nie wyjani, wie si z mitem XIX-wiecznego mieszczastwa. Tak jak bogactwo jest efektem
oszczdnoci, tak kultura jest produktem frustracji instynktw.
Kolejna cz XIX-wiecznego obrazu czowieka rwnie zostaa zaakceptowana w peni przez Freuda i
przeoona na jego teori. Mam tu na myli obraz czowieka jako istoty zasadniczo agresywnej i konkurujcej. Freud
bardzo wyranie wyrazi te idee w swojej analizie kultury, przedstawionej w ksice Kultura jako rdo cierpie
(Das Unbehagen in der Kultur - ) :
62 Z. Freud Przyszo pewnego zudzenia w: Dziea T. IV Pisma spoeczne R. Reszke (t.) Wydawnictwo KR,
Warszawa 1998

Homo homini lupus kto po wszystkich dowiadczeniach ycia i historii ma jeszcze odwag zaprzeczy temu zdaniu?
Ta okrutna skonno do agresji z reguy czeka tylko na jak prowokacj albo staje w subie jakich innych zamiarw,
ktrych cel mona by osign take za pomoc agodniejszych rodkw. W sprzyjajcych okolicznociach, kiedy ustaje
dziaanie si, ktre hamoway dotd tendencje agresywne, agresja objawia si spontanicznie i ukazuje czowieka jako
dzik besti, ktrej obce s wzgldy dla istot jej wasnego gatunku. 63

Ta naturalna agresywno czowieka prowadzi do kolejnej cechy, najwaniejszej dla wspczesnego obrazu czowieka:
dziedziczne wspzawodnictwo . Cywilizowane spoeczestwo jest nieustannie zagroone dezintegracj, na ktr
wpywa pierwotna, wzajemna wrogo ludzi wobec siebie." (Tame, s. 85-86.) T wrogo czciowo wida w
ekonomicznych nierwnoci . Przez zniesienie prywatnej wasnoci ludzkie zamiowanie do agresji zostaje pozbawione
jednego z instrumentw, niewtpliwie silnego, ale zapewne nie najsilniejszego. Co zatem jest najsilniejszym rdem
ludzkiego - a raczej mskiego - wspzawodnictwa ? Jest to samcze pragnienie 'nieograniczonego i nielimitowanego
dostpu do wszystkich kobiet, ktrych mona poda' . Na pocztku wspzawodnictwo pojawia si pomidzy ojcem a
synami i dotyczy Matki, a pniej jest to wspzawodnictwo synw o dostp do wszystkich kobiet. Zamy, e
usunito osobiste prawa do dbr materialnych, pozostan wwczas uprawnie w relacjach seksualnych, ktre musz
obudzi najwikszy zawzito i najbrutalniejsz wrogo wrd mczyzn i kobiet, bdcych rwnych sobie pod
innymi wzgldami (Tame, s. 81-82).
Dla pochodzcych ze redniej klasy mylicieli z czasw Freuda, czowiek by przede wszystkim odizolowany i
samowystarczalny. Poniewa potrzebowa pewnych towarw musia uda si na rynek, aby spotka si z innymi
osobami, ktrym byo potrzebne to, co mia do sprzedania, i ktrzy musieli sprzedawa to, czego on potrzebowa ta,
wzajemnie korzystna wymiana stanowi istot spoecznej spjnoci. W swojej teorii libido, Freud wyrazi t sam myl
w nie tyle w kategoriach ekonomicznych ile w aspekcie psychologicznym. Czowiek jest przede wszystkim maszyn
napdzan przez libido, samoregulujc si poprzez konieczno zmniejszenia bolesnego napicia do pewnego
minimalnego progu. To zmniejszenie napicia stanowi o istocie przyjemnoci. Mczyni i kobiety potrzebuj siebie
nawzajem, eby osign satysfakcj. cz si ze sob w oboplnym zadowoleniu pyncym z zaspokojenia potrzeb
63 Z. Freud Kultura jako rdo cierpie. W: Z. Freud Czowiek, religia, kultura. Warszawa 1967, przeoy Jerzy Prokopiuk
Ksika i Wiedza, s. 282283.

wynikajcych z libido i to jest podstawa ich wzajemnego zainteresowania. Jednak i tak pozostaj zasadniczo
odosobnionymi istotami, tak jak sprzedawca i nabywca na rynku. Chocia przyciga ich do siebie potrzeba zaspokojenia
instynktowych pragnie, nigdy nie przekraczaj zasadniczej odrbnoci. Czowiek, dla Freuda, podobnie jak dla
wikszoci innych mylicieli tego czasu, by uspoecznionym zwierzciem, co wynikao wycznie z koniecznoci
wzajemnego zaspokojenia potrzeb, a nie z powodu prymarnej potrzeby tworzenia relacji.
Ten opis powizania Freuda z obrazem XIX-wiecznego przedstawiciela klasy redniej nie byby peny bez wspomnienia
o zasadniczej koncepcji w teorii Freuda, czyli o ekonomicznym aspekcie libido. Dla Freuda Libido jest zawsze
ustalon iloci, ktr mona wydatkowa na rne sposoby, ale ktre jest przedmiotem praw materii: co zostao
wydatkowane nie moe by odzyskane. Ta zasada ley u podstaw takiej koncepcji jak narcyzm, gdzie mamy do
czynienia z kwesti wysyania libido albo na zewntrz, albo przyjmowania go z powrotem do wasnego ego. Jest to
take podstawa koncepcji destrukcyjnych impulsw kierowanych albo w kierunku innych, albo do siebie, i jest to
rwnie podoe freudowskiej koncepcji niemono zaistnienia braterskiej mioci. W cytowanym wczeniej
fragmencie, Freud wyjania w kategoriach swojej koncepcji staych wielkoci absurd przykazania: Kochaj bliniego
swego jak siebie samego.

Moja mio wydaje mi si na tyle wartociow rzecz, e nie mam prawa odrzuci jej bez gbszej refleksji ... I nawet
popenibym bd, gdybym to zrobi, poniewa wszystkie nalece do mnie istoty uwaaj t mio za cenny przywilej.
Byoby zatem niesprawiedliwoci w stosunku do nich postawienie ich na tym samym poziomie z kim obcym. Ale jeli
mam go kocha (owym rodzajem mioci uniwersalnej) tylko dlatego, e on rwnie jest mieszkacem ziemi, tak jak
owad lub ddownica czy zaskroniec, to obawiam si, e zyska on tylko odrobin i byoby dla mnie niemoliwoci,
da mu tak tak ilo, ktr przy zachowaniu zdrowego rozsdku mam prawo zachowa dla siebie. (Tame, s. 81-82).

Nie trzeba chyba tutaj dodawa, e Freud mwi o mioci jak o czowieku typowym dla swoich czasw; w kategoriach
wasnoci lub kapitau. W rzeczywistoci uywa dokadnie tego samego argumentu, ktry czsto bywa
wykorzystywany wbrew le rozumianemu socjalizmowi: gdyby wszyscy kapitalici rozdali swoje pienidze biednym, to

kady mgby otrzyma tylko niewielk kwot.

XIX-wieczny ekonomista, (ale take przecitny czowiek) uwaa, e kapitalizm najlepiej odpowiada ludzkiej
egzystencji, poniewa zaspokaja popdy bdce nieodcznym elementem natury czowieka. Ideolodzy danego
spoeczestwa czyni tak, a nawet musz postpowa w ten sposb, poniewa akceptacja danego porzdku spoecznego
jest znacznie atwiejsza, gdy panuje przekonanie mwice o tym, e w porzdek jest naturalny, a zatem dobry i
konieczny. Chciaem zwrci uwag na to, e Freud nie rozszerzy znaczenia pojcia czowiek . Jego idee nawet
wzmocniy dotychczasowe koncepcje, wskazujc sposb, w jaki byy one zakorzenione w samej naturze libido i w jego
funkcjonowaniu. Z tego wzgldu Freud by psychologiem spoeczestwa XIX-wiecznego, ktry wykaza, e lece u
podstaw systemu ekonomicznego, okrelajce kondycj czowieka zaoenia, byy jeszcze bardziej uprawomocnione ni
mogliby to sobie wyobrazi ekonomici. Jego koncepcja Homo Sexualis bya pogbion i rozszerzon wersj pojcia
Homo economicus. Freud odbiega od tradycyjnego obrazu tym, e owiadczy, i stopie represji seksualnej, uwaany
wwczas za norm, by nadmierny stajc si faktyczn przyczyn nerwicy. Jednak nie kwestionowa podstawowego
pogldu na natur czowieka, ale podobnie jak wszyscy liberalni reformatorzy, stara si zagodzi jarzmo czowieka
pozostajc w dotychczasowych ramach tradycyjnego obrazu czowieka.
Teoretyczny obraz natury czowieka by w pogldach Freuda taki sam, jak u wikszoci jemu wspczesnych,
rni si take w swoich pogldach politycznych, zwaszcza, gdy chodzio o I wojn wiatow, bdc sprawdzianem
najwyszej prby, nie tylko dla serca, ale dla rozumu i realizmu ludzi yjcych w tamtych czasach. Pierwsza reakcja
Freuda na ogoszenie wojny, pisze Jones,

bya niespodziewana. Mona by przypuszcza, e pokojowo nastawiony, pidziesicio- omio letni naukowiec,
powitaby t wiadomo ze zwyczajnym przeraeniem , tak jak uczynio to wiele osb. Ale u Freuda wygldao to wrcz
przeciwnie, jego pierwsz reakcj by raczej modzieczy entuzjazm, najwyraniej rozbudzajcy wojskowy zapa z
czasw dziecistwa. Odnis si nawet do lekkomylnych poczyna [austriackiego ministra spraw zagranicznych]
Berchtholda nazywajc je uwolnieniem napicia poprzez miay, porywajcy czyn" ("Das der Befreiende Tat
mutigen.") Powiedzia take, e po raz pierwszy od trzydziestu lat poczu si Austriakiem ... By bardzo zaaferowany
wybuchem wojny, nie potrafi myle o pracy, i spdza czas dyskutujc na temat wydarze dnia z z bratem
Aleksandrem. Jak to sam uj: Cae moje libido oddaem Austro-Wgrom."

64 E. Jones, op. cit., t.. II, s. 171. (List do Abrahama, 26 lipca 1914 roku.)

64

W charakterystyczny sposb porwnywa wydarzenia wojenne z wojn jaka toczya si w jego ruchu. W licie do
Hitschmanna napisa: Wygralimy kampani przeciwko Szwajcarom, ale zastanawiam si, czy Niemcy zwycisko
zakocz wojn i czy bdziemy w stanie utrzyma si a do tego czasu. Musimy wykaza zdecydowan nadziej, e tak
bdzie. Wcieko Niemcw zdaje si to gwarantowa, za austriackie odrodzenie niesie ze sob obietnic. 65

Charakterystyczny dla idolatrii Jones'a, ale take i dla ortodoksyjnego punktu widzenia, jest fakt, e moralny oraz
polityczny problem entuzjastycznego podejcia do wybuchu wojny zostaje w przypadku Freuda zakamuflowany
interpretacj, twierdzc, i mamy tutaj do czynienia z modzieczym entuzjazmem, najwyraniej rozbudzajcym
wojskowy zapa z czasw dziecistwa. Jones mg czu si nieco zakopotany, gdy pisa o tej reakcji Freuda, dodaje
zatem, e ten nastrj, trwa jednak niewiele ponad dwa tygodnie po czym Freud doszed do siebie. (tame ) Jednak nie
o to tutaj chodzio, na co wskazuje dalsze sprawozdanie Jonesa. Przede wszystkim, Freud opamita si tylko w
zakresie swego entuzjazmu dla Austrii, a i to z powodu, ktry nie by zbyt racjonalny. Ciekawe, pisze Jones ,e tym,
co spowodowao odmian uczu Freuda by wstrt wywoany niekompetencj jak jego nowo zaadaptowana ojczyzna
zaprezentowaa w kampanii przeciwko Serbom." (Tame, s. 172). Jednak, jeli chodzi o Niemcy, musiay min lata a
nie dwa tygodnie, eby ostyg jego entuzjazm. Jeszcze w 1918 roku Freud yczy Niemcom zwycistwa , chocia w
tamtym czasie byo to ju niemoliwe. 66 Dopiero pod sam koniec wojny udao mu si pozby zudze. Ale w
przeciwiestwie do wielu innych, dowiadczenia pierwszej wojny wiatowej i prawdopodobnie akt samooszukiwania
si, musia mie ogromny i oczyszczajcy wpyw na Freuda. Na pocztku lat trzydziestych, w niezwykej wymianie
listw z Albertem Einsteinem na pytanie, co mona zrobi, aby zapobiec wojnom w przyszoci, zalicza siebie oraz
Einsteina do grona pacyfistw i nie pozostawia wtpliwoci co do swojego sprzeciwu w stosunku do wojny. Chocia
dostrzega gotowo czowieka do angaowania si w wojn jako dziaanie zakorzenione w instynkcie mierci, to
stwierdza, e wraz z rozwojem cywilizacji tendencje destrukcyjne bd w coraz wikszym stopniu internalizowane (w
postaci super-ego) i wyraa rwnie nadziej, e by moe nie bdzie utopijn ide zaoenie, e internalizacja agresji
oraz groza zniszcze spowodowanych nastpn wojn moe pooy kres wszystkim wojnom w niezbyt odlegej

65 Tame. (List do Hitschmanna sierpie 1914 roku.)

66 List do Abrahama, 22 marca 1918, cytowany przez E. Jonesa, op. cit., t.. III, s. 195.

przyszoci.67
Ale w tym samym czasie, Freud prezentuje w swoim licie do Einsteina polityczn postaw odsunit daleko na
prawo od liberalizmu, postaw, ktr wyraa rwnie w Przyszoci pewnego zudzenia (Die Zukunft einer Illusion).
Owiadcza, e jest to aspekt, wrodzonej i nie podlegajcej zmianom nierwnoci wrd ludzi, ktrzy dziel si na
przywdcw oraz na osoby zalene. Ta druga grupa stanowi zdecydowan wikszo, potrzebuje wadzy, ktra
podejmie za nich decyzje, ktrej bezwarunkowo podporzdkuj si w mniejszym lub wikszym stopniu. Jedyn nadziej
jest to, e elity bd si skada z ludzi, ktre tworz arystokracj, korzystajc ze swoich mzgw i nie znajc strachu
w walce o prawd. Ideaem byaby naturalnie wsplnota ludzi, ktrzy podporzdkowaliby ycie instynktowne
dyktaturze rozumu. (Tame, s. 284).
Ponownie dostrzegamy tutaj podstawow, freudowsk ide zdominowania instynktu przez rozum w powizaniu
z gbokim niedowierzaniem w zdolnoci przecitnego czowieka do kierowania wasnym losem. Jest to jeden z
tragicznych aspektw ycia Freuda: na rok przed zdobyciem wadzy przez Hitlera wtpi w moliwo demokracji i
jedyn nadziej widzi w dyktaturze elity odwanych, samokontrolujcych si osb. Czy nie staa za tym nadzieja, e
tylko elita osb majcych za sob psychoanaliz mogaby kierowa i kontrolowa bezwolnymi masami?

67 Por. Why War?, 1932, Collected Papers, Vol.. V, s. 273-288.

X. Podsumowanie i wnioski

Powysza analiza jest prb wykazania, e celem Freuda byo utworzenie ruchu na rzecz etycznego wyzwolenia
czowieka, nowej wieckiej i naukowej religii dla elity, ktra miaa kierowa ludzkoci.
Jednak same mesjanistyczne zapdy Freuda nie mogyby zamieni psychoanalizy w Ruch, gdyby nie trafiaa ona w
potrzeby nastpcw Freuda, a ostatecznie take w potrzeby szerokiego grona osb entuzjastycznie nadcigajcych do
psychoanalizy.
Kim byli pierwsi, najbardziej lojalni uczniowie, osoby ktre nosiy sze piercieni? Byli to mieszczanieintelektualici, przepenieni tsknot za podaniem drog ideau, tsknicy za postaci lidera, za ruchem, a
jednoczenie nie posiadajcy adnych religijnych, politycznych czy filozoficznych ideaw bd przekona. Pord nich
nie byo ani socjalisty ani syjonisty, ani katolika, ani ortodoksyjnego yda. (Eitingon mg w pewnym stopniu
wykazywa si syjonistycznymi sympatiami.) Ich religi by Ruch. Rosnce grono analitykw pochodzio z tego samego
rodowiska. W wikszoci byli to (i s) intelektualici pochodzcy z klasy redniej, bez religijnych, politycznych czy
filozoficznych zainteresowa czy zobowiza. Wielka popularno psychoanalizy na Zachodzie, a zwaszcza w Stanach
Zjednoczonych, od pocztku lat trzydziestych ma niewtpliwie to samo zaplecze spoeczne. Jest to klasa rednia, dla
ktrej ycie stracio sens. Jej przedstawiciele nie posiadaj politycznych czy religijnych ideaw, lecz poszukuj sensu,
idei, ktrej mogliby si powici, zrozumienia, ktra nie wymaga wiary lub powice, a ktra spenia potrzeby
pozwalajce poczu si czci ruchu. Te wszystkie wymagania zostay spenione przez Ruch. 68
Ale nowa religia podzielia los wikszoci ruchw religijnych. Pocztkowy entuzjazm, wieo i
spontaniczno szybko osaby; powstaa hierarchia, ktra budowaa swj presti na poprawnej interpretacji dogmatu,
a take daa sobie prawo osdza, kto jest a kto nie jest wiernym wyznawc tej religii. Ostatecznie, dogmat, rytua oraz
idolatria lidera zastpiy wczeniejsz kreatywno i spontaniczno.
Ogromna rola dogmatu w ortodoksyjnej psychoanalizie nie potrzebuje adnego dowodu. W cigu pidziesiciu
lat powstao stosunkowo niewiele teoretycznych opracowa wykraczajcych poza pierwotne tezy wprowadzone
jeszcze przez Freuda.69 Zazwyczaj teorie Freuda maj zastosowanie do materiau klinicznego, zawsze cechuj si
tendencj majc wykaza , e Freud mia racj, z niewielkim marginesem dla myli teoretycznej dopuszczajcej inne
moliwoci. Nawet najbardziej niezaleny ruch rozwojowy, ktry na nowo kadzie nacisk na Ego, wydaje si by w
duej mierze przeformuowaniem wielu znanych spostrzee w obrbie teorii Freuda, nie prowadzc do zbyt wielu
nowych perspektyw. Ale niezalenie od wzgldnej sterylnoci oficjalnej myli psychoanalitycznej, jej dogmatyzm
przejawia si w reakcji na wszelkie odchylenia. Jednym z najbardziej drastycznych przykadw, ktry ju przytaczaem,

68 HW Puner bardzo zwile opisaa to w swojej biografii. Op. cit., s. 104.

69 Jedyna wiksza twrcza zmiana w myli psychoanalitycznej, koncepcja instynktu ycia i mierci, zostao
wprowadzona przez samego Freuda i nigdy nie zostaa w peni akceptowane przez wszystkich ortodoksyjnych
psychoanalitykw ani te nie bya przedmiotem dalszego rozwoju. Freud nigdy nie prbowa zastpi starszych,
mechanistycznych koncepcji nowsz teori, co moim zdaniem, byoby konieczne. Z tych powodw oraz ze wzgldu na
ograniczon objto niniejszej pracy odnosz si wycznie do zasadniczego zrbu teorii Freuda powstaej jeszcze
przed etapem dyskusji na temat instynktu mierci.

jest reakcja Freuda na ide Ferencziego zakadajc, e chory potrzebuje mioci jako warunku do wyleczenia. To tylko
podkrela, co dziao si i co wszdzie dzieje si w obrbie ruchu. Analitycy, ktrzy krytykuj idee Freuda wprost,
szczerze i publicznie, s traktowani jak zagroenie, nawet jeli nie maj zamiaru tworzenia wasnej szkoy, ale gdy po
prostu przedstawiaj wynik wasnych przemyle i obserwacji w opartych na teorii Freuda.
Element rytualny obecny w ortodoksyjnej psychoanalizie jest rwnie oczywisty. Kanapa ze stojcym za ni
fotelem, cztery lub pi sesji w tygodniu, milczenie analityka, za wyjtkiem chwili, gdy wygasza interpretacj - te
wszystkie czynniki ulegy przeksztaceniu. To, co kiedy byo skutecznym, rodkiem wiodcym do celu, stao si
witym rytuaem , bez ktrego ortodoksyjna psychoanaliza jest nie do pomylenia. Najbardziej uderzajcym
przykadem jest kanapa. Freud wybra j, bo nie chcia by wpatrywano si w niego przez osiem godzin dziennie.
Potem dodano inne powody: e pacjent nie powinien widzie reakcji analityka w reakcji na jego wypowiedzi - przez co
wymylono, e lepiej bdzie, gdy analityk usidzie za nim, lub, e pacjent czuje si swobodniej i jest bardziej
zrelaksowany, gdy nie musi patrze na analityka lub te, co ju zostao podkrelone, e uoenie kanapowe odtwarza
sytuacj z dziecistwa, ktra jest konieczna dla lepszego rozwoju przeniesienia. Bez wzgldu na zasadno tych
argumentw - osobicie uwaam, e nie maj one podstaw - w kadej normalnej dyskusji na temat technik
terapeutycznych mona by o nich swobodnie dyskutowa. Jednak wedug psychoanalitycznej ortodoksji, ju sam fakt
nie korzystania z kanapy jest dygresj oraz dowodem prima facie, wykazujcym, e dana osoba nie jest analitykiem.
Wanie ten rytualizm przyciga wielu pacjentw, czuj si oni czci ruchu, dowiadczaj poczucia
solidarnoci z innymi analizowanymi osobami oraz poczucia wyszoci nad tymi, ktrzy nie przechodz analizy. Czsto
s one znacznie mniej zainteresowane wyleczeniem ni radosnym uczuciem odnalezienia duchowej przystani.
Na koniec idolatria osobowoci Freuda dopenia obrazu quasi-politycznego charakteru ruchu. Mog tu pokrtce
wspomnie i odnie si do hagiograficznego obrazu Freuda stworzonego przez Jones'a , jego zaprzeczania faktu, e
Freud intensywnie zabiega o uznanie przez opini publiczn, do autorytaryzmu i licznych, ludzkich saboci czowieka.
Innym znanym objawem tego samego kompleksu jest zwyczaj ortodoksyjnych, publikujcych freudystw, ktrzy na
pocztku, na kocu oraz pomidzy wierszami wplataj do swoich prac naukowych zwrot: jak ju powiedzia Freud
wraz z uwagami, nawet wwczas, gdy czste cytaty s cakowicie zbdne w kontekcie pracy.
Prbowaem pokaza, e psychoanaliza zostaa pomylana a pniej rozwinita w quasi-religijny ruch oparty na
teoriach psychologicznych a wprowadzany poprzez psychoterapi. T tez wspieraj mocne podstawy. Wyraona na
tych stronach krytyka, jest skierowana przeciwko pojawiajcym si w psychoanalizie bdom rozwojowym i
ograniczeniom . Ucierpiaa ona z powodu wady, ktr miaa leczy, czyli z powodu wyparcia. Ani Freud, ani jego
zwolennicy nie przyznawali si do tego, e aspiruj do czego wicej ni tylko do osigni naukowych i
terapeutycznych. Wypierali swoj ambicj podboju wiata powizan z mesjanistyczn ide zbawienia, przez co zostali
pochwyceni w pole niejasnoci i nieuczciwoci, ktre wynikaj z represji tego rodzaju. Drug wad ruchu by jego
autorytarny i fanatyczny charakter, co uniemoliwio owocny rozwj teorii czowieka i doprowadzio do ustanowienia
biurokracji, ktra odziedziczya spadek po Freudzie, jednak bez jego kreatywnoci i bez radykalizmu pierwotnej
koncepcji .
Jednak jeszcze waniejsze od dotychczas wymienionych punktw jest tre idei. Istotnie, wielkie odkrycie
Freuda jakim jest nowym wymiar ludzkiej rzeczywistoci, czyli niewiadomo stanowi jeden element w ruchu dcym

do przemiany czowieka. Ale wanie to odkrycie w fatalny sposb ugrzzo. Miao ono zastosowanie do niewielkiego
wycinka rzeczywistoci, do czowieka, jego de zwizanych z libido, jak rwnie do tumienia tej energii, ale w
niewielkim stopniu lub wcale nie miao zastosowania do szerszej rzeczywistoci ludzkiej egzystencji, tudzie do zjawisk
spoecznych i politycznych. W wikszoci psychoanalitycy, a dotyczy to nawet Freuda, s w nie mniejszym stopniu
lepi od innych czonkw wasnej klasy spoecznej, gdy chodzi o dostrzeenie szerszego zakresu rzeczywistoci ludzkiej
egzystencji i o niewiadomo zjawisk spoecznych czy politycznych. W pewnym sensie, s nawet jeszcze bardziej
lepi, gdy wierz, e poznali podstawow odpowied na pytanie o ycie jakim ich zdaniem jest wyparcie libido.
Jednak nie mona zrozumie pewnych obszarw ludzkiej rzeczywistoci pozostajc lepym na inne. Jest to szczeglnie
wane dlatego, e mechanizm wyparcia jest zjawiskiem spoecznym. Jednostka w danym spoeczestwie wypiera
wiadomo tych uczu i fantazji, ktre s niezgodne ze sposobem mylenia w jej spoeczestwie. Si wymuszajc t
represj jest strach przed odizolowaniem i okazaniem si spoecznym wyrzutkiem z powodu posiadania myli i uczu,
ktrych nikt z dan osob nie podziela. (W skrajnej postaci strach przed cakowit izolacj nie rni si od strachu przed
szalestwem.) Biorc to pod uwag, konieczne jest, aby psychoanalityk wyszed poza schematy mylowe swojej
spoecznoci, by spojrza na nie krytycznie i zrozumia mechanizmy stwarzajce takie wzorce. Zrozumienia
niewiadomoci jednostki zakada i wymaga krytycznej analizy jego spoeczestwa. Sam fakt, e freudowska
psychoanaliza prawie nigdy nie wykroczya poza liberaln postaw klasy redniej wobec ogu spoeczestwa stanowi
jedn z przyczyn jej ogranicze oraz stagnacji we prawidowym rozumieniu niewiadomoci jednostki. (Nie dziwi
zatem zwizki pomidzy ortodoksyjn teori Freuda a ortodoksyjn teori marksistowsk: Freudyci widzieli
niewiadomo w wymiarze jednostki bdc przy tym lepymi na niewiadomo spoeczn; w przeciwiestwie do tego
ortodoksyjni marksici mieli pen wiadomo niewiadomych czynnikw w zachowaniach spoecznych, ale byli
nadzwyczaj lepi jeeli chodzi o ocen indywidualnej motywacji. Doprowadzio to do upadku marksistowskiej teorii i
praktyki, podobnie jak zjawisko odwrotne doprowadzio do pogorszenia jakoci teorii i terapii psychoanalitycznej. Taki
efekt nie powinien nikogo dziwi. Bez wzgldu na to, czy zajmujemy si badaniem spoeczestw, czy analiz jednostki,
zawsze zajmujemy si ludmi, a to oznacza, e mamy do czynienia z ich niewiadomymi motywacjami. Nie sposb
jednak odrni czowieka jako jednostki od czowieka jako czonka spoeczestwa - a jeli kto tak uczyni, to nie
zrozumie adnego z nich.)
Co zatem jest nasz konkluzj, gdy chodzi o rol, jak freudowska psychoanaliza odegraa od pocztku wieku?
Przede wszystkim naley zauway, e na pocztku, w latach od 1900 do lat dwudziestych XX w. , psychoanaliza bya o
wiele bardziej radykalna, ni po uzyskaniu popularnoci. Odkrycia Freuda dotyczce dziecicej seksualnoci,
patologicznych skutkw represji seksualnych itp., byy dla klasy redniej, wychowanej w epoce wiktoriaskiej
radykalnym naruszenia tabu i trzeba byo wykaza si odwag oraz niezalenoci, aby naruszy to tabu. Jednak
trzydzieci lat pniej, gdy lata dwudzieste przyniosy ze sob fal seksualnego libertynizmu i powszechnego
porzucenia wiktoriaskich standardw, te same teorie ani nie szokoway, ani nie stanowiy wyzwania. Tak wic, teoria
psychoanalityczna zyskaa uznanie w tych warstwach spoecznych, ktre odczuway awersje do prawdziwego
radykalizmu, czyli docierania do korzeni, a przy tym byy skonne do krytykowania i przekraczania konserwatywnych
obyczajw XIX wieku. W tych krgach - to znaczy, wrd liberaw - psychoanaliza wyraaa skonno do postawy
balansujcej pomidzy humanistycznym radykalizmu a konserwatyzmem w stylu wiktoriaskim. Psychoanaliza staa si

zastpczym zaspokojeniem gbokiego pragnienia znalezienie sensu ycia, pragnienia przebywania w kontakcie z
prawdziw rzeczywistoci, wyeliminowania zakce i projekcji wytwarzajcych zason pomidzy rzeczywistoci a
nami. Psychoanaliza staa si substytutem religii dla przedstawicieli mieszczaskiej klasy redniej i wyszej redniej,
dla tych, ktrzy nie chcieli zdoby si na radykalniejsze i bardziej zoone dziaania. W Ruchu, znaleli wszystko dogmat, rytua, lidera, hierarchi, poczucie kontaktu z prawd, poczucie wyszoci w stosunku do laika - jednak bez
koniecznoci wykazania si wikszym wysikiem, bez gbszego zrozumienia problemw ludzkiej egzystencji, bez
zdobycia si na krytyczn postaw wobec wasnego spoeczestwa i jego okaleczajcego wpywu na ludzi, bez
koniecznoci zmiany swojego charakteru w znaczcych aspektach, takich jak: pozbycie si chciwoci, gniewu i
szalestwa. Wszystkie wysiki zmierzajce do pozbycia si okrelonych fiksacji libido oraz ich przeniesienia,
jakkolwiek w wielu przypadkach mog by znaczce, to jednak nie wystarczajce dla osignicia zmian
charakterologicznych niezbdnych do penego kontaktu z rzeczywistoci. miaa i awangardowa idea, jak bya
psychoanaliza przeksztacia si w bezpiecznej credo tych przestraszonych i odizolowanych czonkw klasy redniej,
ktrzy nie znaleli schronienia w tradycyjniejszych ruchach religijnych i spoecznych danego czasu. Rozkad
liberalizmu zostaje wyraony w rozpadzie psychoanalizy.
Czsto powiada si, e zmiany w obyczajowoci seksualnej, ktre nastay po pierwszej wojnie wiatowej, byy
efektem rosncej popularnoci teorii psychoanalitycznej. Myl, e zaoenie to jest cakowicie bdne. Oczywicie
Freud nigdy nie by rzecznikiem wyzwolenia seksualnego. Wrcz przeciwnie, by, jak staraem si pokaza wczeniej,
czowiekiem, ktrego ideaem byo kontrolowanie namitnoci przy pomocy rozumu, i ktrego wasna postawa wobec
seksu speniaa kryteria ideau wiktoriaskiej obyczajnoci. By reformatorem, poniewa krytykowa wiktoriask
moralno seksualn za to , e jest zbyt surowa a przez to staje si czasami przyczyn nerwic, jednak jest to co zupenie
innego od wolnoci seksualnej, ktra zapanowaa w latach dwudziestych. Te, nowe obyczaje seksualne maj wiele
rde, ale najwaniejsze z nich ley w mentalnoci, ktr nowoczesny kapitalizm rozpropagowa w ostatnich
dziesicioleciach, a jest nim pragnienie coraz wikszej konsumpcji. Podczas gdy rednia klasa XIX wieku bya
zdominowana potrzeb gromadzenia, to klasa rednia XX wieku ulega zasadzie konsumpcji, zasadzie natychmiastowego
spoywania, bez odkadania zaspokojenia satysfakcji na duej ni jest to absolutnie konieczne. 70 Ta postawa odnosi si
zarwno do konsumpcji towarw, jak i do zaspokajania potrzeb seksualnych. W spoeczestwie nastawionym na
maksymalne i natychmiastowe zaspokojenie wszystkich potrzeb, nie istnieje wyrane zrnicowanie rozmaitych sfer
potrzeb. Teorie psychoanalityczne -zamiast przyczynia si do rozwoju proponuj wygodn racjonalizacj tej
tendencji, przynajmniej jeli chodzi o potrzeby seksualne. Skoro wyparcie i frustracja potrzeb mog by przyczyn
nerwic, to za wszelk cen powinno si unika frustracji czyli naley robi dokadnie to, co proponuj specjalici od
marketingu. Tak wic to psychoanaliza zawdzicza swoj popularno wolnoci seksualnej skierowanej do nowych
konsumentw i raczej nie przyczynia si do zmiany moralnoci seksualnej.
Jeli celem Ruchu miaa by pomoc niesiona czowiekowi w zdobyciu kontroli nad jego irracjonalnymi
namitnociami, to niewaciwe zastosowanie psychoanalizy wskazuje na tragiczn klsk nadziei Freuda. Nawet jeli
libertyski nastrj lat dwudziestych ustpi po pewnym czasie miejsca obyczajom bardziej konserwatywnym, to rozwj

70. Ta kwestia zostaa wspaniale wyraona przez Aldousa Huxleya w jego ksice Nowy Wspaniay wiat
(The Brave New World). Zobacz take omwienie tego samego punktu w moim The Sane Society

moralnoci seksualnej, ktr Freud mg obserwowa w trakcie swojego ycia, z pewnoci nie by tym, co chciaby
widzie jako podany efekt swojego ruchu. Ale jeszcze bardziej tragiczne jest to, e bogini XIX wieku, ktrego
powicono wysiki psychoanalizy, przegraa wielk batali pomidzy 1914 a 1939 rokiem. Pierwsza wojna wiatowa,
zwycistwo nazizmu i stalinizmu oraz pocztek II wojny wiatowej to tylko nieliczne przystanki oznaczajce kolejne
poraki rozumu i rozsdku. Freud, dumny przywdca ruchu, ktrego celem byo ustanowienie wiata opartego na
rozumie, mia by wiadkiem epoki coraz bardziej wzmagajcego si szalestwa w skali masowej.
By on ostatnim wielkim przedstawicielem racjonalizmu, a jego tragiczny przeznaczeniem byo zakoczy ycie
w chwili, gdy racjonalizm zosta pokonany przez najbardziej irracjonalne siy, jakie dane byo wiatu widzie od
czasw procesw czarownic. Jednak, cho tylko historia moe to sprawiedliwie osdzi, uwaam, e tragedia Freuda
jest w wikszym stopniu osobista jego ycie koczyo si w czasach szalestwa hitleryzmu i stalinizmu, w cieniu
holokaustu II wojny wiatowej ni zwizana z niepowodzeniem jego misji. Pomimo, e jego ruch przeksztaci si w
now religi dla osb szukajcych schronienia w wiecie penym lku i zamieszania, to myl zachodnia nasika
odkryciami Freuda i nie sposb wyobrazi sobie jej przyszoci bez owocw tej infiltracji. Mwi tutaj nie tyle o
oczywistociach takich jak to, e Freud dziki w odkryciu niewiadomoci da cakiem nowe podstawy teorii
psychologicznej, e zaproponowa cakowicie nowe sposoby pracy ze snami, objawami, cechami charakteru, mitami i
religi, e wskaza jakie znaczenie maj dowiadczenia z wczesnego dziecistwa na rozwj charakteru i o wielu innych,
moe mniej fundamentalnych odkryciach, ale o jego wpywie na ca myl Zachodu.
Chocia Freud reprezentowa szczytowe osignicie racjonalizmu, to w tym samym czasie zada temu
racjonalizmowi miertelny cios. Pokazujc, e rda dziaania czowieka tkwi w podwiadomoci, w gbinach, z
ktrych wikszo nigdy nie otwiera si przed badawczym spojrzeniem, oraz e czowiek wiadom myl kontroluje
swoje zachowanie jedynie w niewielkim stopniu, podway racjonalistyczny obraz czowieka, ktrego intelekt
dominuje sytuacj bez ogranicze czy zagroe. Zarysowana tutaj wizja wadzy si podziemia, pokazuje, e Freud by
de facto spadkobierc romantyzmu, ruchu, ktry stara si zgbi sfer nieracjonaln. Historyczn sytuacj Freuda
mona okreli jako twrc syntezy dwch sprzecznych si dominujcych XVIII-i XIX-wieczn myl Zachodu:
racjonalizmu i romantyzmu.
Jednak, by w peni doceni historyczn funkcj Freuda, musimy pj krok dalej, do najwaniejszego trendu w
myli Zachodu liczc od XVII wieku: prby uchwycenia i nawizania kontaktu z rzeczywistoci oraz pozbycie si
iluzji, ktrych woal znieksztaca rzeczywisto. Spinoza podoy podwaliny dla tego przedsiwzicia w sformuowanej
przez siebie koncepcji psychologii, ktra ujmowaa umys czowieka jako cz natury, dziaajc zgodnie jej prawami.
Nauki przyrodnicze, wzmocnione nowym spojrzeniem na natur materii, dokonay kolejnego ataku w tym samym
kierunku. Kant, Nietzsche, Marks, Darwin, Kierkegaard, Bergson, Joyce, Picasso, to postacie, ktre wyznaczay kolejne
punkty na drodze do nieznieksztaconego i bezporedniego zrozumienia rzeczywistoci. Cho podejcia tych osb rni
si pomidzy sob, to wiadcz o penym pasji wybuchu pragnienia czowieka Zachodu chccego uwolni si od si
faszywych bogw, zudze - czowieka podajcego zrozumienia wiata i siebie jako czci nalecej do caoci
rzeczywistoci. Taki jest cel nauki na paszczynie intelektualnej, jak i na paszczynie empirycznej jest to take cel
najczystszej i najbardziej racjonalnej formy tak monoteistycznego, jak i Wschodniego, nieteistycznego mistycyzmu.
Odkrycia Freuda s integraln czci tego ruchu wyzwolenia. Mimo e zostay przeksztacone w nowe

racjonalizacje przez wystraszone pokolenia, ktrzy utraciy tak charakterystyczne dla Freuda, pene pasji pragnienie
zrozumienia rzeczywistoci, to przyszy rozwj ludzkoci , o ile ma ona przetrwa mroczny okres irracjonalnoci i
szalestwa przez ktry przechodzimy, wie si z nowymi wgldami przedstawionymi przez Freuda.
W tej ksice opisujcej osobowo Freuda oraz jego misj, moemy przyjrze si wybitnej postaci,
zapominajc o legendach, idolatrii i wrogoci, ktre zaciemniy jego obraz i zobaczy go jako czowieka.
Jest to zatem osoba namietnie poszukujca prawdy, bezgraniczna wierzca w rozum, czowiek o niezachwianej
odwadze, gotw pooy wszystko na szali tej wiary. Widzimy, e jest to czowiek gboko potrzebujcy matczynej
mioci, podziwu i opieki, peen wiary w siebie, gdy te potrzeby s zapewnione i mocno przygnbiony oraz pozbawiony
nadziei, gdy nie moe ich speni. Ten brak poczucia bezpieczestwa, zarwno emocjonalnego jak i materialnego,
sprawia, e stara si kontrolowa osoby, od ktrych jest zaleny, wikajc je tak, aby i one byy zalene od niego.
Brak poczucia bezpieczestwa moe by take czynnikiem kierujcym jego energi do uzyskania uznania ze
strony wiata zewntrznego. Freud uwaa, e to akurat go nie interesuje i sdzi, e wyrasta ponad denie do uznania,
jednak jego potrzeba uznania i sawy oraz gorycz, gdy nie speniaj si oczekiwania, s potnymi siami
ksztatujcymi jego osobowo.
Jego metoda ataku na wiat jest gwatowna. Jego obron jest oskrzydlenie. Patrzy na ycie jak na intelektualn
gr i jest zdeterminowany, aby wygra korzystajc ze swego nadzwyczajnego intelektu. W ideach nad ktrymi pracuje
odnajduje gbsze wartoci i znaczenia. Jego wewntrzna walka pomidzy ambicj a poczuciem wartoci, ktre czsto
znajduj si w konflikcie, tworzy bolesne cierpienie w gebi duszy. Do tego dochodzi melancholijne poczucie, e cena
realizacji przekracza jej warto.
Freud posiada umiejtno entuzjastycznego zuywania caej dostpnej mu energii oraz nienasycon zdolno
do eksperymentowania we wszystkich dziedzinach. Czsto utwierdza si w drobiazgach i kci si z tymi, ktrzy nie
akceptuj jego idei oraz pomocy. Jest w nim take obecne instynktowne poczucie, e jest zbyt wraliwy i w celu
wykazania swojej niezalenoci bdzie niepotrzebnie kci z tymi, ktrzy wywieraj na nim najwiksze wraenie.
Energie i ambicje s w cigej walce. Wrogo i gniew przeszkadzaj mu w wikszym stopniu ni przecitnemu
czowiekowi, pomimo faktu, e jego opanowanie jest rwnie silniejsze od przecitnego czowieka. Moe by
dyplomatyczny i przewidywalny, a jednoczenie jest jedn z najbardziej nieroztropnych osb jakie mona sobie
wyobrazi, czsto bywa uparty, lub robi co tylko na pokaz.
Ma du zdolno do koncentracji i atwo opanowywania wielu rzeczy na raz. Jego najlepsze strony
pozwalaj przyrwna go do czowieka uniwersalnego w rozumieniu Goethego, najgorsze czyni go dyletantem, ale
nawet w trudnych sytuacjach udaje mu si jako wykaraska. Zwraca uwag na oglne moliwoci i cele, ciekawi go
sytuacje o duym potencjale. Nie cierpi ingerencji. Waha si pomidzy moliwoci sigania do nieograniczonego
zasobu ludzkiej wiedzy a kracowo uprzedzonym i nierealnym podejciem do ludzi oraz idei. Potrafi wzbudza
entuzjazm i lepe oddanie w innych, czasami zachowuje si jak geniusz, a czasem jak fanatyk. Ma niezwyk zdolno
doprowadzania spraw do koca, potrafi z bezwzgldnoci wyeliminowa wszelkie, przeszkadzajce zainteresowania
lub czasochonne, osobiste sentymenty.
Nie jest czowiekiem, ktry potrafi kocha , jest egocentryczny, przepeniony ide wasnej misji, oczekuje eby
inni poszli za nim, czekali na niego, powicali mu niezaleno oraz intelektualn wolno. wiat jest wycznie scen

na ktrej odgrywa si dramatu jego Ruchu i misji. Nie czuje si dumny z siebie, jako osoby, ale ze swojej misji, jej
wielkoci i z samego siebie, na ile sam jest przedstawicielem wnoszonych wartoci. Dowiadcza ycia, bojc si blu
zwizanego z utrat tego, co go cieszy. Zatem unika radoci oraz przyjemnoci i wybiera za swj cel ustanowienie
kontroli rozumu nad wszelkimi namitnociami, afektami i uczuciami. Jego ideaem jest powcigliwy i opanowany
czowiek, wywyszajcy si ponad posplstwo, rezygnujcy z radoci ycia, ale korzystajcy z bezpiecznego wraenie,
e nikt i nic nie moe go zrani. Nie stawia sobie ogranicze w stosunku do innych i paradoksalnie, nawet jego
surowo nie zna umiaru.
Jest czowiekiem samotnym i nieszczliwym, jeli aktywnie nie poda za swoimi odkryciami i nie realizuje
quasi-politycznych celw. Jest miy i zabawny prcz chwil, gdy reaguje na wyzwanie bd atak; pragnie pokaza
ludziom obiecan ziemi rozumu i harmonii, ale moe jedynie patrze na ni z oddali, bo wie, e nigdy nie bdzie mg
si tam dosta i prawdopodobnie czuje, e po ucieczce z Joszuy-Junga ci, co pozostaj z nim, rwnie nie dotr do
ziemi obiecanej. Jeden z wielkich ludzi i liderw rodzaju ludzkiego musi umrze z gbokim poczuciem rozczarowania,
jednak jego duma i godno nigdy nie zostay umniejszone chorob, klsk czy rozczarowaniem. Dla ludzi bardziej
niezalenych w myleniu od jego lojalnych zwolennikw, Freud by prawdopodobnie osob z ktr trudno y (czy
choby polubi), jednak jego zdolnoci, uczciwo, odwaga i tragiczny charakter ycia moe napeni nie tylko
szacunkiem i podziwem, ale nawet miujcym wspczuciem dla naprawd wielkiego czowieka.
Copyright 1959 roku Erich Fromm