ORIANA FALLACI

WYWIAD Z HISTORI
Z woskiego przeoyy
Agnieszka Czepnik
Anna Osmlska-Mtrak
Joanna Ugniewska
Sfery

SPIS TRECI
Przedmowa ........................................................................................................................... 4
WYWIAD Z HISTORI ................................................................................................... 11
Wstp .............................................................................................................................. 12
Henry Kissinger .............................................................................................................. 17
Nguyen Van Thieu ......................................................................................................... 40
Genera Giap ................................................................................................................... 66
Norodom Sihanouk ......................................................................................................... 78
Golda Meir.................................................................................................................... 104
Jasir Arafat.................................................................................................................... 135
George Habbasz............................................................................................................ 150
Husajn, krl Jordanii .................................................................................................... 165
Indira Gandhi ................................................................................................................ 175
Ali Bhutto ..................................................................................................................... 201
Sirimavo Bandaranaike ................................................................................................ 225
Pietro Nenni .................................................................................................................. 241
Giovanni Leone ............................................................................................................ 263
Giulio Andreotti............................................................................................................ 288
Giorgio Amendola ........................................................................................................ 312
Willy Brandt ................................................................................................................. 340
Hajle Syllasje ................................................................................................................ 362
Mohammad Reza Pahlawi ............................................................................................ 382
Ahmed Zaki Yamani .................................................................................................... 404
William Colby .............................................................................................................. 427
Otis Pike ....................................................................................................................... 451
Mrio Soares ................................................................................................................. 470
Drugi wywiad z Mrio Soaresem ................................................................................. 486
lvaro Cunhal .............................................................................................................. 504
Santiago Carrillo ........................................................................................................... 520
Helder Camara .............................................................................................................. 541
Arcybiskup Makarios ................................................................................................... 560

Aleksandros Panagulis.................................................................................................. 581

SUPLEMENT................................................................................................................... 619
Nota od wydawcy ......................................................................................................... 620
Noty biograficzne ......................................................................................................... 622

Przedmowa
Ach, gdyby tak kto przeprowadzi wywiad z Jezusem Chrystusem, eby zatrzyma jego
gos, myli, sowa! Ach, gdyby tak kto porozmawia przed kamer z Napoleonem!.
Ambicji jej nie brakowao: tym kim oczywicie chciaaby by ona sama, Oriana
Fallaci. Niewielu z jej wspczesnych zdoao si obroni przed jej nieugit ciekawoci, przed
tymi przesuchaniami, ktre mogy niespodziewanie zamieni si w mow prokuratorsk albo
obrocz, w akt oskarenia. Tego, czego nie da si zrobi z bohaterami dawnych epok, ona
dokonaa z najwaniejszymi ludmi drugiej poowy XX wieku. Podarowaa nam niezapomnian
galeri postaci swoich czasw: politykw rzdowych i opozycyjnych, demokratycznych liderw i
dyktatorw, humanitarnych pacyfistw i bojownikw, przywdcw duchowych, ideologw,
ludzi czynu. W tym zbiorze wywiadw historia wiatowa staje si ludzka, konkretna, oywiana
przez osoby z krwi i koci, obnaone w swoich prywatnych historiach, cierpieniach i marzeniach,
ze wszystkimi przywarami i sabociami, czasem objawiajce irytujc przecitno. Niewielu
mocarzy tego wiata omielio si odeprze jej oblenie, jej natarczywe pytania. Albowiem
Fallaci, reyserka i autorka tych wywiadw, miaa ju midzynarodowy presti i autorytet. Bya
uznawana za jednego z najwikszych reporterw swoich czasw, wysyano j na wszystkie
kontynenty, bya naocznym wiadkiem krwawych konfliktw, wojen domowych, zamachw
stanu. Jej pytania do przywdcw nie byy chodne, nie pochodziy z abstrakcyjnego notatnika
problemw, ale rodziy si czsto z jej osobistych wspomnie wysanniczki na front. Siedzc
naprzeciw premiera albo generaa jakiej nuklearnej potgi, amerykaskiego sekretarza stanu czy
te wojskowego dyktatora ktrego z krajw trzeciego wiata, uzbrojona wycznie w
dziennikarski notes, identyfikowaa si z ofiarami bombardowa, z gnbionymi ludami, z
wizionymi opozycjonistami, z torturowanymi i zabijanymi dysydentami. Za porednictwem jej
pyta caa ludzko rozlicza monych tego wiata.
Wane, aby odczytywa te wywiady w kontekcie ich powstania, w latach
siedemdziesitych ubiegego wieku, w epoce ju bardzo odlegej ze wzgldu na zasady
komunikowania si, styl i dziennikarski obyczaj. By to czas, kiedy wielu politykw uwaao
zachowywanie rezerwy wobec mass mediw za obowizek zwizany z penion przez siebie
funkcj;

kultywowali

oni

dyskrecj

jako

form

samoobrony,

przestrzegali

zasady

powcigliwoci jako gwarancji swojego wizerunku. Trzydzieci lat pniej wywiad sta si
gatunkiem pozornie atwym, naduywanym, na pewno zdewaluowanym. Wielu politykw
zamienio si w kuglarzy, ktrzy wlok swoj twarz z jednego talk-show do drugiego, spdzaj
wikszo czasu na publicznych zwierzeniach, wykonujc co na ksztat nieustannego
bezwstydnego i nucego wirtualnego striptizu. Nie dziao si tak w czasach, w ktrych
powstaway te wywiady z histori. Dla dziennikarki kade spotkanie byo wwczas
osigniciem, zdobyt fortec, dziennikarsk sensacj, kopalni informacji niedostpnych w
aden inny sposb. Fallaci przygotowywaa si do tych rozmw jak do pojedynkw. Podchodzia
swoj zdobycz, uywajc kadego rodzaju broni: od kobiecego uwodzicielstwa po wsplnictwo,
od prowokacji po szyderstwo. Bya rozmwczyni wymagajc, nieokazujc szacunku,
zbuntowan. W razie potrzeby potrafia si odwoa do osobistych niechci, zawici, urazw i
pragnienia odwetu u osb udzielajcych wywiadu, ustawiajc symbolicznie jednych przeciwko
drugim. Jej rwnolege rozmowy z Henrym Kissingerem i z generaem Giapem, dwoma
przeciwnikami w wojnie wietnamskiej, albo z Gold Meir i Arafatem, Indir Gandhi i Bhutto s
przykadami sytuacji, w ktrych reporterka gra na zestawianiu oskare, doprowadzajc do
swoistej konfrontacji na odlego midzy wielkimi rywalami.
W wywiadach tych, w opowiadanych przez nie historiach, odnajdujemy korzenie naszej
wspczesnej historii, rodowd wci otwartych konfliktw, strategiczne bdy, za ktre paci si
jeszcze dzisiaj. Lektura tych stronic pata dziwne optyczne figle, jakbymy przechodzili przez
star galeri krzywych zwierciade. Niektre z rozmw wydaj si nam bardzo bliskie, tak
aktualne s bowiem poruszane w nich tematy: na przykad wywiad z szejkiem Yamanim,
saudyjskim ministrem do spraw ropy naftowej, przeprowadzony wkrtce po pierwszym kryzysie
energetycznym, ktry doprowadzi do podniesienia cen ropy o 130 procent (padziernik 1973
roku). Inne epizody zdaj si bardzo odlege, a jednak bogate w znaczenia, jak gest niemieckiego
kanclerza Willyego Brandta, klczcego w Warszawie przed pomnikiem upamitniajcym
powstanie w getcie, i sowa, ktrymi on, przeciwnik Hitlera, tumaczy swoje zachowanie: Nie
rzuciem si na kolana po to, eby wyzna jak win, ale dlatego, e chciaem utosami si z
moim narodem. To znaczy z narodem, z ktrego wyszli ludzie odpowiedzialni za dokonanie tych
potwornoci. Ten gest nie by skierowany tylko do Polakw. By skierowany take do Niemcw.
Trzeba wsplnie dwiga to brzemi. S to sowa dzi zapomniane, w epoce, w ktrej tylu
przywdcw wielkich lub rednich mocarstw od Ameryki po Chiny, od Rosji po wiat islamski

 zdaje si uodpornionych na wszelkie poczucie winy, reaguje alergicznie na propozycje

autokrytyki, cierpi na niebezpieczn historyczn amnezj. Fallaci utosamia si z uniwersalnymi
wartociami, ktre zrodziy si na Zachodzie z liberaln demokracj, z prawami czowieka, z
wolnoci informacji i wanie dlatego nie dopuszcza niespjnoci, nie okazuje pobaania,
kiedy przyapuje Zachd na racym amaniu tych zasad. W rozmowie z szefem CIA oskara
Ameryk o wspieranie w imi wolnoci wszystkich tych, ktrzy wolno zabijaj, poczynajc
od generaa Franco w Hiszpanii, po chilijskiego organizatora zamachu stanu Pinocheta oraz
faszystowskich dyktatorw w Ameryce aciskiej czy w Azji. Przejmuje j wstrt oraz oburzenie
w obliczu Realpolitik sekretarza stanu Kissingera, ktry wci posya modych Amerykanw na
mier (a take po to, by zabijali Wietnamczykw i Kambodan), cho ju dawno ogosi decyzj
o wycofaniu Ameryki z frontu indochiskiego. Jednak Fallaci nie jest te agodna wobec
walczcych po przeciwnej stronie, i w istocie wietnamscy przywdcy oskaraj j o to, e jest
sterowana przez Amerykanw. Jej wieczna podejrzliwo, to, e jest niewygodna,
niepohamowana, niemia wszystkim wielkim postaciom, z ktrymi si spotyka, stanowi cz jej
zawodowego przeznaczenia: Fallaci nie chciaa by dworsk portrecistk.
W starannych i zabawnych wprowadzeniach, ktre poprzedzaj kady wywiad, nie
pomija te intymnych szczegw: nic nie powinno pozosta poza polem widzenia czytelnika, by
mg on sobie stworzy pene wyobraenie o postaci, z ktr ma si spotka. Dugo opisuje
jasnowosego i bkitnookiego piknisia penicego funkcj ochroniarza Arafata i wskazuje go
jako jednego z kochankw palestyskiego przywdcy. W stosunku do samego Arafata jest
surowa, zoliwa, nie waha si przed obaleniem jego mitu, uwaa, e jest rozczarowujcy, a jego
rzekom charyzm uznaje za wymys mediw. Widzc a posteriori, jake ndzne dziedzictwo
polityczne Arafat pozostawi narodowi palestyskiemu, a take szybki upadek jego mitu wrd
jego wasnych ludzi, zdajemy sobie spraw, e jest to jeden z tych przypadkw, kiedy intuicja
Fallaci z duym wyprzedzeniem okazaa si celna i niemal profetyczna.
Niektre kobiety wyzwalaj w niej natychmiastow sympati, instynktown solidarno,
a take postaw zdecydowanie feministyczn. Ocenia jako fantastyczn Gold Meir, z t
irytujc skromnoci, ktra przypomina jej wasn matk. Udaje jej si odnale w niej
kobieco i pewien rodzaj pikna. Broni j przed wulgarn msk ironi. Z pytania zadanego
Goldzie Meir wyziera to, co myli sama Fallaci: eby osign sukces, kobieta musi by duo
lepsza od mczyzny. To naturalnie prawda, a woska dziennikarka odczua j na wasnej

skrze. U premier Indiry Gandhi uderza owo poczucie samotnoci kobiet u steru wadzy,
ogromne wyrzeczenia w yciu rodzinnym, zdolno kobiecego spojrzenia na histori. Fallaci
uchwycia niezwyke znaczenie symboliczne wadzy Indiry w kraju, w ktrym sytuacja kobiet
jest jeszcze tragicznie anachroniczna: Trudno by kobiet i nie czu si wyzwolon,
pomszczon za spraw sukcesu, ktry zaprzecza wszelkim komunaom uzasadniajcym
patriarchat i msk dominacj. Indira, jej syn Rajiv Gandhi, prezydent Bhutto (ojciec Benazir):
uderza duga lista rozmwcw, ktrzy pniej tragicznie skoczyli, zamordowani, podajc
krwawym ladem towarzyszcym losom ich dynastii i naznaczajcym haniebnym pitnem wci
nierozwizane konflikty narodowociowe czy religijne.
W zbiorze tym jest niewiele, ale za to bardzo cennych, wywiadw z postaciami ze sceny
woskiej. Nie dlatego, e Fallaci nie kochaa swojego kraju, ale dlatego, e miaa duo szersze
zainteresowania,

inne

zawodowe

priorytety.

Poza

tym

trudem

przychodzio

jej

rozszyfrowywanie Woch, brzydzi j polityczny bizantynizm. To zniecierpliwienie sycha w

pytaniu, ktre zadaa liderowi socjalistw, Pietro Nenniemu: Arthur Schlesinger tak wyrazi si
o Wochach: kto moe was zrozumie, skoro jestecie pierwszymi, ktrzy nie rozumiej samych
siebie? Panie senatorze, jestem tu, by poprosi pana o pomoc w zrozumieniu nas samych i tego,
co dzieje si we Woszech. Wrd zawioci rzymskiego mikrokosmosu politycznego Fallaci
poda za pewnymi wyborami wiatopogldowymi: jest antyfaszystk, zdecydowanie nie
komunistk, jest nieufna wobec roli katolikw w polityce, wroga wszelkiej formie totalitaryzmu
(rwnie kiedy przywdziewa on szaty modych kontestatorw ze skrajnej lewicy). Potrafi by
niezwykle ostra wobec przywar Woskiej Partii Komunistycznej: W owym czasie, rozmawiajc
z osob nie bdc komunist, woscy komunici mieli okropny zwyczaj, by traktowa j z ironi
albo pobaaniem, niemal jakby mieli przed sob kretyna, ktrego omino Objawienie
marksizmu. Natomiast bez adnych zastrzee pochyla si przed moraln wzniosoci Giorgia
Amendoli i oddaje cze jego intelektualnej uczciwoci. Jest zachwycona, kiedy Amendola
omiela si wypowiedzie te, jake surowe, mao demagogiczne i zaskakujce dla przywdcy
opozycji, sowa: Niech pani posucha, powtarzam zawsze modym: Wochom nigdy nie byo tak
dobrze jak dzi. Byo im zawsze gorzej ni dzi. yli zawsze w gorszych warunkach, jedli
zawsze mniej. Kiedy byem mody, rednia konsumpcji misa w Lukanii wynosia jeden
kilogram na rok pro capite. Kobiety na Capri chodziy boso i z portu Marina nosiy pod gr
worki z wglem. Bdmy uczciwi, nigdy nie mielimy we Woszech tyle wolnoci.

We wstpie Fallaci jasno odkrywa reguy gry, zasady, ktrymi si kieruje, swoj ide
dziennikarstwa. Jest w niej zuchwae odrzucenie neutralnoci. Czuje si w obowizku zawsze
zajmowa stanowisko. W tej postawie kryje si rdo jej potrzeby pozostawania w centrum
uwagi; podobnie jak inny wielki woski dziennikarz, Indro Montanelli, rwnie Fallaci nie jest
nigdy poza boiskiem, ona sama jest postaci zawsze dobrze widoczn w swoich opowieciach,
na antypodach anglosaskich tradycji uprawiania tego zawodu. Do monych tego wiata, z
ktrymi si spotyka, odczuwa zarwno pocig, jak i odraz: s to rozmwcy niezbdni do
zinterpretowania biegu historii, a jednoczenie stanowi cz logiki panowania i ciemienia,
ktra dla dziennikarki jest odpychajca. Postrzegam wadz jako zjawisko nieludzkie i
wstrtne, mwi. Std jej wyrane preferowanie wszelkich buntownikw, przeciwnikw
systemu, stawiajcych opr ustanowionemu porzdkowi, szczeglnie jeli jest to porzdek oparty
na wadzy i przemocy.
Jak dalece dziennikarstwo w stylu Fallaci pozostaje wci zasadne? W jakim stopniu
reguy informacji zmieniy si w XXI wieku, odkd dramatyczne zdarzenia tworzce histori
mog zosta uchwycone przez jakiegokolwiek wiadka telefonem komrkowym, uwiecznione
turystyczn kamer wideo, w zaledwie kilka chwil rozpowszechnione na cay wiat za
porednictwem telewizji satelitarnej i internetu, zmagazynowane w zasobach YouTube,
komentowane na bieco na setkach tysicy blogw? Szczeglnie po 11 wrzenia 2001 roku
rozmnoyy si sensacyjne wiadomoci rozpowszechniane przez niezawodowe dziennikarstwo,
amatorskie filmy wideo stay si dokumentami o zasadniczej wartoci. Na pozr yjemy w epoce
maksymalnej demokratyzacji informacyjnej, zalewani reportaami pochodzcymi z dou.
Wci na pozr ta technologiczna i kulturalna rewolucja moe wyznacza schyek
dziennikarstwa autorskiego. W rzeczywistoci te nieobrobione informacje stay si commodity,
towarem, produktem zmasowanym, dostpnym wszdzie w duych ilociach i maym kosztem.
Ale ju eby je wyselekcjonowa, uporzdkowa i nada im znaczenie, sprowadzi do
waciwych rozmiarw, odmitologizowa i, jeli to konieczne, odrzuci, bardziej ni
kiedykolwiek aktualny jest styl Fallaci: ywy kontakt z konkretnymi postaciami, pogbione
dochodzenie na miejscu wydarze, zdolno analizy, zbieranie dokumentacji, praca
wykopaliskowa i interpretacyjna, ktra nazywa si dziennikarstwem ledczym, niezalenie od
tego, czy bdzie ono polityczne, gospodarcze, czy strategiczne.

Praca reportera nie jest skazana na przeminicie, jeli ju, skazana jest na specjalizacj. W
epoce internetu staa si bardziej zoona, poniewa nie istniej ju uprzywilejowane pozycje.
Nie wystarczy nawet indywidualna odwaga, gotowo mierzenia si z osobistymi zagroeniami,
zapa i determinacja, aby dotrze na miejsce wydarze przed konkurencj; zawsze bdzie jaki
niedziennikarz, ktry znajdzie si tam przypadkiem i ci uprzedzi. Nie wystarczy powiedzie ja
tam byem i opowiem wam, co widziaem, poniewa bezporednie wiadectwo stao si
powszechnie dostpnym i tanim surowcem. Dotarcie do publicznoci jest uproszczone,
tradycyjne bariery bronice wejcia do biznesu informacyjnego rozpadaj si, internetowe strony
gazet zamieszczaj obok siebie blogi reporterw i czytelnikw, przy jednoczesnym wymieszaniu
hierarchii. Kade stwierdzenie, jakie reporter publikuje na temat dalekich i egzotycznych krajw,
moe by natychmiast zweryfikowane przez jego odbiorcw za pomoc tak potnych i szybkich
narzdzi, jak Wikipedia i Google.
Wanie ten gigantyczny przyrost masy dostpnych informacji oraz szybko, z jak si
rozprzestrzeniaj, popycha w rzeczywistoci w stron selekcji opartej na jakoci, wiarygodnoci,
powadze. Kto zostaje dziennikarzem nie tylko dlatego, e umie pisa na komputerze albo
obsugiwa kamer telewizyjn. Tak samo jak w czasach Fallaci nie wystarczao jedzi do
odlegych krain albo stawia czoo trudnociom i niebezpieczestwom. Informatyczne
hipermarkety nie sprzedaj na CD oprogramowania uczcego zawodowej etyki, intelektualnej
deontologii, zasad sprawdzania rde, umiejtnoci unikania konfliktu interesw, historycznej
kultury. Obywatelskie zaangaowanie, skonno do podawania w wtpliwo usyszanych
prawd, komunaw i stereotypw, biego w przygotowywaniu reportay polegajca na
gromadzeniu wiedzy na temat najdalszej rzeczywistoci takie pozostaj wyrniki wrd
prawdziwych dziennikarzy i tych, ktrzy zarzdzaj owym commodity, towarem. Nowe
technologie nie zmieniaj podstawowych zasad rzdzcych jakoci i wiarygodnoci informacji.
Najpowaniejsze zagroenia dla zawodu reportera wynikay zawsze nie z konkurencji nowych
mediw, ale ze splotu midzy interesami i informacj, z konfliktu interesw, z serwilizmu,
tajnych porozumie i wsplnictwa, wystpujcych midzy dziennikarzami i politykami, midzy
dziennikarzami i potentatami gospodarczymi albo po prostu midzy dziennikarzami i ich
informatorami, kiedy wiadomoci staj si towarem wymiennym w handlu przysugami, w
subie ukrytych i tajemnych agend, logiki danej wadzy, partii, mafii, grup poparcia. Rola mass
mediw, majca na celu ksztatowanie spoeczestwa obywatelskiego poinformowanego i

wiadomego swoich praw, upada za kadym razem, kiedy dziennikarze su interesom innym
ni interesy ich publicznoci. Najlepsze rozdziay w historii dziennikarstwa miay zawsze rdo
w silnym poczuciu prestiu tego zawodu, jego autorytetu, funkcji stranika konstytucyjnych praw
demokratycznego spoeczestwa.
Jeli chodzi o jako narracji, nie moe ona ucierpie z powodu faktu, e na rynku
informacji pojawia si tak wiele nowych postaci. Im wiksza konkurencja, tym twardsza selekcja.
Ci sami modzi ludzie, ktrzy tocz si na MySpace ze swoimi pamitnikami spisanymi
nastoletni skadni, id do ksigarni szuka ksiek Oriany Fallaci. To nie przypadek, e po tylu
latach jest wci czytana. To nagroda za to, e powicia temu zawodowi cae ycie, z
maniakalnym rygorem, z apczyw pasj oddajc si dziennikarstwu, bdcemu nadzwyczajnym
i straszliwym przywilejem.
Federico Rampini
padziernik 2008

WYWIAD Z HISTORI
Wszystkim tym,
ktrzy nie lubi wadzy.
Pamici mojej matki
Toski Fallaci
i towarzysza mojego ycia
Alekosa Panagulisa

Wstp
Ksika ta nie zamierza by niczym wicej ni tym, czym jest, to znaczy bezporednim
wiadectwem dotyczcym dwudziestu siedmiu politycznych postaci wspczesnej historii. Nie
chce obiecywa niczego ponad to, co obiecuje, to znaczy by dokumentem pomidzy
dziennikarstwem a histori. Nie chce te jednak zaprezentowa si jako zwyky zbir wywiadw
dla badaczy wadzy i antywadzy. Nie czuj si ani nigdy nie zdoam si poczu chodnym
rejestratorem tego, co sysz i co widz. Kademu dowiadczeniu zawodowemu oddaj kawaek
duszy, uczestnicz w tym, co widz i co sysz, jakby sprawa osobicie mnie dotyczya albo
jakbym miaa zaj stanowisko (w istocie zawsze tak robi na podstawie precyzyjnego wyboru
moralnego), a do moich dwudziestu siedmiu rozmwcw nie udaam si, przyjwszy postaw
anatoma czy te niewzruszonego kronikarza. Udaam si tam ogarnita gniewem, przytoczona
tysicem pyta, ktre, zanim uderzyy w nich, uderzay we mnie, z nadziej, e zrozumiem, w
jaki sposb, bdc u wadzy albo z ni walczc, ludzie ci determinuj nasz los. Takie
przykadowe pytania to: Czy histori tworz wszyscy, czy tylko nieliczni? Czy zaley ona od
uniwersalnych praw, czy tylko od kilku jednostek?
Wiem, to stary dylemat, ktrego nikt nie rozwiza i nigdy nie rozwie. To take stara
puapka, w ktr bardzo niebezpiecznie jest wpa, bo kada odpowied mieci w sobie wasne
zaprzeczenie. Nie przypadkiem wiele osb odpowiada kompromisowo i twierdzi, e historia
tworzona jest przez wszystkich i przez nielicznych, e ci nieliczni pojawiaj si u steru wadzy,
poniewa rodz si we waciwym momencie i potrafi ten moment zinterpretowa. By moe.
Ale ten, kto nie ma zudze na temat absurdalnej tragedii ycia, pjdzie raczej ladem Pascala,
ktry mwi, e gdyby nos Kleopatry by krtszy, zmienioby si cae oblicze ziemi; bdzie si
raczej obawia tego, czego obawia si Bertrand Russell, ktry pisa: Daj sobie spokj, to, co si
dzieje na wiecie, nie zaley od ciebie. Zaley od pana Chruszczowa, od pana Mao Tse-tunga, od
pana Fostera Dullesa. Jeli oni mwi umierajcie, umrzemy, jeli mwi yjcie, bdziemy
y. Nie potrafi mu zaprzeczy. Sowem, nie potrafi wykluczy, e o naszej egzystencji
decyduj nieliczni, pikne marzenia albo kaprysy nielicznych, inicjatywa albo wola nielicznych.
Tych nielicznych, ktrzy poprzez idee, odkrycia, rewolucje, wojny, czasem jeden prosty gest,
zabicie tyrana, zmieniaj bieg rzeczy oraz los wikszoci.

Jest to oczywicie okrutna hipoteza. Jest to obraliwa myl, bo w takim wypadku, kim my
jestemy? Bezradnym stadem w rkach pasterza, raz szlachetnego, raz nikczemnego?
Tworzywem, limi niesionymi przez wiatr? eby temu zaprzeczy, przyjmiesz moe tez
marksistw, wedug ktrej wszystko rozwizuje si poprzez walk klasow: histori-tworzludy-poprzez-walk-klasow. Szybko jednak dostrzegasz, e codzienna rzeczywisto im take
przeczy, zauwaasz, e bez Marksa nie istniaby marksizm (nikt nie moe udowodni, e gdyby
Marks si nie urodzi albo nie napisa Kapitau, napisaliby go John Smith lub Mario Rossi).
Strapiony dochodzisz do wniosku, e takiego a nie innego przeomu dokonuje niewielu, e tak a
nie inn drog kae nam obra niewielu, niewielu tworzy idee, dokonuje odkry, rewolucji,
wywouje wojny, zabija tyranw. Jeszcze bardziej strapiony zastanawiasz si, jacy oni s:
inteligentniejsi od nas, silniejsi, bardziej wiatli, bardziej od nas przedsibiorczy? A moe to
ludzie tacy jak my, ani od nas lepsi, ani gorsi, zwyczajni, niezasugujcy na nasz zo, na nasz
podziw, na nasz zazdro?
Pytanie obejmuje przeszo, a czasem bardzo odleg przeszo, o ktrej wiemy tylko
to, czego nam kazano posusznie nauczy si w szkole. Kto da nam pewno, e w szkole nie
nauczono nas kamstw? Kto dostarczy nam bezspornych dowodw na dobre intencje Kserksesa,
Juliusza Cezara, Spartakusa? Wiemy wszystko na temat stoczonych przez nich bitew, nic za na
temat ich ludzkiego wymiaru, ich saboci i kamstw, ich intelektualnych i moralnych brakw.
Nie mamy adnego dokumentu, z ktrego by wynikao, e Wercyngetoryks by draniem. Nie
wiemy nawet, czy Jezus Chrystus by wysoki, czy niski, czy by blondynem, czy brunetem, czy
by czowiekiem wyksztaconym, czy prostaczkiem, czy poszed do ka z Mari Magdalen,
czy te nie, czy naprawd mwi to wszystko, co twierdz w. ukasz, w. Mateusz, w. Marek,
w. Jan. Ach, gdyby tak kto przeprowadzi z nim wywiad, nagrywajc go na magnetofon, eby
zatrzyma jego gos, myli, sowa! Ach, gdyby tak kto stenografowa to, co Joanna dArc
owiadczya na procesie i przed wkroczeniem na stos! Ach, gdyby tak kto przepyta w obecnoci
kamery Cromwella i Napoleona! Ja nie ufam kronikom przekazywanym z ust do ust,
sprawozdaniom sporzdzanym poniewczasie i bez moliwoci przedstawienia dowodu.
Wczorajsza historia jest powieci pen faktw, ktrych nie mog sprawdzi, sdw, ktrym nie
mog zaprzeczy.
Dzisiejsza historia nie. Poniewa dzisiejsza historia pisana jest w tej samej chwili, kiedy
si dzieje. Mona j sfotografowa, sfilmowa, nagra na tam, jak wywiady z tymi

nielicznymi, ktrzy kontroluj wiat albo zmieniaj jego bieg. Mona j natychmiast
rozpowszechni poprzez pras, radio, telewizj. Mona j na gorco interpretowa, poddawa
pod dyskusj. Dlatego kocham dziennikarstwo. Dlatego obawiam si dziennikarstwa. Jaki inny
zawd pozwala ci zapisywa histori w tej samej chwili, w ktrej si ona staje, a take by jej
bezporednim wiadkiem? Dziennikarstwo jest nadzwyczajnym i straszliwym przywilejem. Nie
przypadkiem, jeli jeste tego wiadomy, trawi ci sto kompleksw zwizanych z wasnymi
ograniczeniami. Nie przypadkiem, kiedy mam przey jakie wane wydarzenie albo spotkanie,
ogarnia mnie jakby niepokj, strach, e nie mam wystarczajco wiele oczu, wystarczajco wiele
uszu i wystarczajco duo mzgu, eby patrze, sucha i rozumie, niczym kornik, ktry toczy
drewno historii. Nie przesadzam, kiedy mwi, e kademu dowiadczeniu zawodowemu oddaj
kawaek duszy. Nieatwo mi powiedzie sobie: daj spokj, nie trzeba by Herodotem, jakkolwiek
le by poszo, i tak dooysz kamyczek potrzebny do uoenia mozaiki, swoimi informacjami
dasz ludziom do mylenia. A jeli si pomylisz, to trudno.
Ksika ta narodzia si wanie w taki sposb, na przestrzeni siedmiu lat, podczas
ktrych przeprowadziam dwadziecia osiem wywiadw dla mojej gazety LEuropeo. Do
wszystkich ludzi, ktrych ustawiam tu w szeregu, udaam si w takim duchu: za kadym razem
szukajc, oprcz informacji, odpowiedzi na pytanie, w czym s rni od nas. Zorganizowanie
spotkania z nimi wymagao czsto wyczerpujcych wysikw. Reakcj na prob o wyznaczenie
wizyty niemal zawsze byo mrone milczenie albo odmowa (w istocie, tych dwudziestu siedmiu
rozmwcw wystpujcych w ksice to nie wszyscy, z ktrymi usiowaam si spotka), a kiedy
si zgadzali, musiaam czeka miesicami, eby powicili mi godzin albo tylko p godziny.
Kiedy wreszcie si z nimi spotykaam, musiaam stawa na gowie, eby zatrzyma ich duej ni
na ten przewidziany czas. Gdy jednak ju z nimi byam, dotknicie prawdy stawao si gr,
odkryciem, e nawet to, e zostali wybrani, nie usprawiedliwia ich wadzy: ci, ktrzy wyznaczaj
nasz los, naprawd nie s od nas lepsi, nie s ani inteligentniejsi, ani silniejsi, ani bardziej wiatli.
Najwyej s bardziej przedsibiorczy, ambitni. Tylko w niezwykle rzadkich przypadkach miaam
pewno, e znajduj si przed istotami zrodzonymi po to, eby nas prowadzi albo kaza nam
pj t, a nie inn drog. Przypadki te dotyczyy jednak ludzi, ktrzy wcale nie byli u wadzy,
przeciwnie, walczyli z ni, ryzykujc wasnym yciem. Wobec tych, ktrzy w jaki sposb mi si
spodobali albo mnie uwiedli nadesza chwila, by to wyzna mj mzg zachowa co na
ksztat rezerwy, a moje serce czuo pewien rodzaj niezadowolenia. W gruncie rzeczy byo mi

przykro, e siedz na szczycie piramidy. Nie bdc w stanie uwierzy im tak jakbym chciaa, nie
mogam uzna ich za niewinnych. A tym bardziej za towarzyszy podry.
Moe dlatego, e nie rozumiem wadzy, mechanizmu, ktry powoduje, e mczyzna lub
kobieta czuj si obdarzeni lub zostaj obdarzeni prawem rozkazywania innym i karania ich w
razie nieposuszestwa. Niezalenie od tego, czy naley ona do despotycznego wadcy czy
wybranego prezydenta, generaa mordercy czy ukochanego przywdcy, ja sama postrzegam
wadz jako zjawisko nieludzkie i ohydne. Moe si myl, ale ziemski raj nie zakoczy si w
dniu, w ktrym Adam i Ewa zostali powiadomieni przez Boga, e od tej chwili bd pracowa w
pocie czoa i rodzi w blu. Zakoczy si w dniu, kiedy spostrzegli, e maj pana, ktry zabrania
im zje jabko i wypdzeni z powodu tego jabka stanli na czele plemienia, w ktrym
zakazywao si spoywania misa w pitki. Zgoda, eby y w grupie, potrzebna jest wadza
rzdzca, w innym razie powstaje chaos. Najbardziej jednak tragicznym aspektem kondycji
ludzkiej wydaje mi si wanie potrzeba wadzy, ktra rzdzi, czyli potrzeba przywdcy. Nigdy
nie wiadomo, gdzie zaczyna si, a gdzie koczy wadza przywdcy, pewne jest tylko, e nie
moesz jej kontrolowa i e zabija ona twoj wolno. Gorzej, jest najbardziej gorzkim dowodem
na to, e wolno absolutna nie istnieje, nigdy nie istniaa, nie moe istnie. Cho trzeba
zachowywa si, jakby istniaa, i poszukiwa jej. Za wszelk cen.
Uwaam za swj obowizek uprzedzi czytelnika, jak bardzo jestem o tym przekonana, a
take o tym, e jabka rodz si po to, by je zrywa, a miso mona je rwnie w pitek.
Jeszcze waniejsze wydaje mi si przypomnienie, e w takiej samej mierze, w jakiej nie
rozumiem wadzy, rozumiem tych, ktrzy wadzy si sprzeciwiaj, ktrzy wadz potpiaj,
ktrzy wadz kontestuj, a przede wszystkim rozumiem tych, ktrzy buntuj si przeciwko
wadzy narzuconej w sposb brutalny. Zawsze patrzyam na nieposuszestwo wobec despotw
jako na jedyny sposb wykorzystania cudu naszych narodzin. Milczenie tych, ktrzy nie reaguj,
a wrcz przyklaskuj, postrzegaam zawsze jako ich prawdziw mier. Najpikniejszym
pomnikiem ku czci ludzkiej godnoci pozostaje dla mnie to, co razem z moim towarzyszem ycia
Alekosem Panagulisem zobaczyam na jednym ze wzgrz Peloponezu w dniu, w ktrym
zaprowadzi mnie do kilku czonkw ruchu oporu. Byo to latem 1973 roku, Papadopulos by
jeszcze u wadzy. Nie chodzio o aden wizerunek ani o flag, ale o trzy litery, OXI, co po grecku
znaczy NIE. Ludzie spragnieni wolnoci napisali je midzy drzewami podczas okupacji
nazistowsko-faszystowskiej i przez trzydzieci lat to NIE tam pozostao: nie wyblako od deszczu

i od soca. Potem pukownicy kazali zamalowa je wapnem. Ale natychmiast, jakby za spraw
czarw, deszcz i soce rozpuciy wapno. Tak wic dzie po dniu trzy litery wyaniay si
uparte, rozpaczliwe, niezatarte.
Ta ksika naprawd nie chce by niczym wicej ni tym, czym jest. Nie chce obiecywa
niczego ponad to, co obiecuje, to znaczy ma by bezporednim wiadectwem, dostarczonym
przez postaci wspczesnej historii, z ktrych kada obdarzona jest symbolicznym znaczeniem.
Przygotowujc ksik do tego nowego wydania, o wiele bogatszego od poprzedniego, nie
chciaam przerabia adnego wywiadu i zrobiam tylko niewielkie uaktualnienia we wstpach, w
niektrych przypadkach ograniczajc si do zmiany czasu, to znaczy nadajc form czasu
przeszego czasownikom, ktre wczeniej wystpoway w czasie teraniejszym. Tej samej zasady
trzymaam si, dodajc dziesi spord najwaniejszych wywiadw, ktre przeprowadziam po
opublikowaniu pierwszej wersji ksiki: z Giuliem Andreottim, Giorgiem Amendol,
arcybiskupem Makariosem, szefem CIA Williamem Colbym, jego przeciwnikiem Otisem Pike,
Santiago Carrillem, Alvarem Cunhalem, Mariem Soaresem i z Yamanim. Oczywicie wraz z
upywem lat ocena danego spotkania i postaci poszerza si i pogbia. Gdybym jednak ulega
pokusie komentowania ich z perspektywy czasu, straciyby one walor dokumentw, ktre
skrystalizoway si w chwili, kiedy przeywaam i przedstawiaam te spotkania, ich
bezporednio zostaaby zafaszowana dokadnie tak, jak poddawana retuszom fotografia.
Jedynie we wprowadzeniu do wywiadu, ktry symbolicznie zamyka ksik, to znaczy do
rozmowy z Alekosem Panagulisem, uznaam za stosowne doda obszerny fragment mwicy o
tym, co si z nim stao. Powody nie s natury sentymentalnej, to znaczy nie wynikaj z faktu, e
Alekos sta si moim towarzyszem ycia, ale natury moralnej. Panagulis umar, zamordowany
przez t sam Wadz, ktr ksika oskara, potpia i ktrej nienawidzi. Tym bardziej wic po
jego zamordowaniu to, co prbowaam powiedzie przez moj prac, powinno by czytane przy
nieustannej obecnoci owego NIE, ktre wyaniao si, wyania, uparte, rozpaczliwe, niezatarte,
pord drzew na wzgrzu Peloponezu.
Oriana Fallaci
czerwiec 1977

Henry Kissinger
Ten czowiek zbyt sawny, zbyt wany, majcy zbyt wielkie szczcie, ktrego okrelano
przydomkiem Superman, Superstar, Superkraut, a ktry zawiera paradoksalne sojusze, osiga
niemoliwe porozumienia, sprawia, e wiat wstrzymywa oddech, jakby ten wiat by grup
jego studentw z Harvardu. Ten niewiarygodny, niezrozumiay, w gruncie rzeczy absurdalny
osobnik, ktry spotyka si z Mao Tse-tungiem, kiedy tylko chcia, wchodzi do Kremla, kiedy
mia na to ochot, budzi prezydenta Stanw Zjednoczonych i wkracza do jego pokoju, kiedy
uzna to za stosowne. Ten pidziesiciolatek w okularach z zausznikami, w porwnaniu z
ktrym James Bond by cakowicie jaowym wymysem. On nie strzela, nie bi si na pici, nie
wyskakiwa z rozpdzonych samochodw jak James Bond, ale doradza wojny, koczy wojny,
roci sobie prawo do zmiany naszego losu, a nawet go zmienia. Kim wic, koniec kocw, by
ten Henry Kissinger?
Na jego temat napisano ksiki niczym o wielkich postaciach strawionych ju przez
histori. Ksiki w typie tej, ktra ilustruje jego formacj polityczno-kulturaln, Kissinger i
praktyki wadzy, owoc podziwu jednego z uniwersyteckich kolegw; ksiki w typie tej, ktra
opiewa jego zalety uwodziciela (Dear Henry), owoc nieodwzajemnionej mioci pewnej
francuskiej dziennikarki. Z koleg z uniwersytetu nigdy nie chcia rozmawia. Z francusk
dziennikark nigdy nie chcia pj do ka. Obydwoje wspomina z grymasem niechci i zbywa
ich pogardliwym gestem tuciutkiej doni: Niczego nie rozumie, To kompletna nieprawda.
Jego biografia jest przedmiotem bada, ktre ocieraj si o kult, i wszyscy wiedz, e urodzi si
w Frth, w Niemczech, w 1923 roku jako syn Louisa Kissingera, nauczyciela w szkole redniej, i
Pauli Kissinger, gospodyni domowej. Wiadomo, e bya to rodzina ydowska, e czternacioro
jego krewnych zgino w obozach koncentracyjnych, e wraz z ojcem, matk i bratem Walterem
w 1938 roku uciek do Londynu, a potem do Nowego Jorku, e mia wtedy pitnacie lat, a na
imi Heinz, a nie aden Henry, i nie zna sowa po angielsku. Nauczy si go jednak bardzo
szybko. Kiedy ojciec pracowa w urzdzie pocztowym, a matka otwieraa cukierni, on uczy si
tak dobrze, e przyjto go na Harvard, ktry ukoczy z maksymaln liczb punktw, piszc
prac o Spenglerze, Toynbeem i Kancie, by potem zosta profesorem tej uczelni. Wiadomo, e w
wieku dwudziestu jeden lat by onierzem w Niemczech, gdzie przebywa z grup GI, zoon z
osobnikw wyselekcjonowanych na podstawie testu i uznanych za tak inteligentnych, i ocierali

si o geniusz. Z tego powodu (i mimo modego wieku) powierzono mu zadanie zorganizowania

wadzy cywilnej w niemieckim miecie Krefeld. To wanie w Krefeld zrodzia si jego pasja do
polityki: namitno, ktr zaspokoi, stajc si doradc Kennedyego, Johnsona, a nastpnie
asystentem Nixona. Nie przypadkiem mona go byo uznawa za drugiego najpotniejszego
czowieka Ameryki. Chocia niektrzy uwaali, e by kim wicej, o czym wiadczy dowcip,
ktry w okresie mojego wywiadu kry po Waszyngtonie: Pomyl, co by si stao, gdyby umar
Kissinger. Richard Nixon zostaby prezydentem Stanw Zjednoczonych.
Nazywano go umysow niak Nixona. Dla niego i Nixona ukuto zoliwe i
demaskatorskie nazwisko: Nixinger. Prezydent nie mg si bez niego oby. Chcia go mie
zawsze u boku: podczas kadej podry, uroczystoci, oficjalnej kolacji, w czasie wakacji. A
przede wszystkim przy podejmowaniu kadej decyzji. Jeli Nixon postanawia jecha do Pekinu,
wprawiajc w osupienie prawic i lewic, to wanie Kissinger podsun mu wczeniej pomys
podry do Pekinu. Jeli Nixon postanawia jecha do Moskwy, eby zmyli Wschd i Zachd,
to Kissinger zasugerowa mu, by uda si do Moskwy. Jeli Nixon postanawia zawrze ugod z
Hanoi i opuci Thieu, to Kissinger przekona go do tego kroku. Jego domem by Biay Dom.
Kiedy nie by akurat w podry jako ambasador, tajny agent, minister spraw zagranicznych,
negocjator, wchodzi do Biaego Domu wczesnym rankiem, a wychodzi wieczorem. Do Biaego
Domu przynosi nawet bielizn do prania, w formie paczek zwinitych w papier, ktre trafiay
nie wiadomo dokd (czyby do prywatnej pralni prezydenta?). W Biaym Domu czsto te jada.
Nie sypia tam, poniewa nie mgby sprowadza kobiet. Rozwiedziony od dziewiciu lat, ze
swoich przygd miosnych uczyni mit, ktry starannie podsyca, cho wiele osb nie bardzo w
to wierzyo. Aktorki, aktoreczki, piosenkarki, modelki, producentki, dziennikarki, tancerki,
miliarderki. Podobay mu si wszystkie. Sceptycy twierdzili jednak, e nie podobaa mu si
adna, e zachowywa si tak dla zabawy, wiadomy, i dodaje mu to szyku, przysparza
popularnoci, zwiksza liczb fotografii w tygodnikach. Rwnie w tym znaczeniu by
czowiekiem, o ktrym w Ameryce najwicej plotkowano, by modny. Modne stay si jego
okulary krtkowidza, jego loki (jak u yda), jego szare garnitury z granatowym krawatem, jego
niepewny krok prawiczka, ktry wanie odkry przyjemno.
Czowiek ten pozostawa zatem zagadk, tak samo jak jego nieporwnywalny sukces.
Jedn z przyczyn takiej tajemnicy by fakt, e zbliy si do niego, zrozumie go byo niezwykle
trudno, nie udziela bowiem indywidualnych wywiadw, wypowiada si wycznie na

konferencjach prasowych zwoywanych przez biuro prezydenta. Tak wic, przysigam, dotd
jeszcze nie zrozumiaam, dlaczego zgodzi si mnie przyj zaledwie trzy dni po otrzymaniu
mojego pozbawionego zudze listu. On sam mwi, e to z powodu mojego wywiadu z
generaem Giapem, przeprowadzonego w Hanoi w lutym 1969 roku. By moe. Pozostaje jednak
faktem, e po tym nadzwyczajnym tak zmieni zdanie i postanowi zobaczy si ze mn pod
jednym warunkiem: e nic mi nie powie. Podczas spotkania to ja miaam mwi i na podstawie
tego, co powiem, on mia postanowi, czy udzieli mi wywiadu, czy te nie. Zakadajc, e
znajdzie czas. Co te rzeczywicie si stao w Biaym Domu, w czwartek 2 listopada 1972 roku,
kiedy zobaczyam go, jak nadchodzi zasapany, bez umiechu, mwic: Good morning, miss
Fallaci. Nastpnie, wci bez umiechu, wprowadzi mnie do swojego eleganckiego gabinetu,
penego ksiek, telefonw, papierw, abstrakcyjnych obrazw, fotografii Nixona. Tutaj
zapomnia o mnie, pogrywszy si w lekturze dugiego maszynopisu. Byo to troch kopotliwe
siedzie tam porodku pokoju, podczas gdy on czyta odwrcony do mnie tyem. Z jego strony
byo to rwnie gupie, prostackie. Pozwolio mi jednak przyjrze mu si, zanim on przyjrza si
mnie. Nie tylko po to, eby odkry, e nie jest pocigajcy, taki niski, krpy, przygnieciony t
wielk, barani gow, ale by odkry, e wcale nie jest swobodny ani pewny siebie. Zanim z kim
si zmierzy, potrzebuje zyska na czasie i osoni si swoj wadz. Jest to zjawisko czste u
osb niemiaych, ktre chcc to ukry, staj si w kocu niegrzeczne. Albo naprawd takie s.
Po zakoczeniu lektury maszynopisu, skrupulatnej i uwanej, zwaywszy na czas, jaki jej
powici, odwrci si wreszcie w moj stron i poprosi, bym usiada na kanapie. Nastpnie
usiad w fotelu obok, wyszym od kanapy, i z tej strategicznej, uprzywilejowanej pozycji zacz
mnie przepytywa: tonem profesora egzaminujcego ucznia, ktremu specjalnie nie ufa.
Przypomina mojego nauczyciela matematyki i fizyki z florenckiego Liceo Galilei, osobnika,
ktrego nienawidziam, poniewa lubi mnie straszy, wpatrujc si we mnie ironicznie zza
okularw. Podobnie jak w profesor, mia nawet barytonowy, wrcz gardowy gos, jak rwnie
sposb siedzenia w fotelu z praw rk obejmujc oparcie i nog zaoon na nog, gdy
tymczasem marynarka napinaa mu si zoliwie na brzuchu, stwarzajc ryzyko odpadnicia
guzikw. Jeli chcia, bym poczua si nieswojo, udao mu si to znakomicie. Koszmar szkolnych
dni powrci z takim impetem, e przy kadym jego pytaniu mylaam: O Boe, czy bd
umiaa odpowiedzie? Bo jak nie bd wiedziaa, obleje mnie. Pierwsze pytanie dotyczyo
generaa Giapa: Jak pani mwiem, nigdy nie udzielam indywidualnych wywiadw. Powd, dla

ktrego szykuj si do rozwaenia ewentualnoci udzielenia wywiadu pani, jest pochodn tego,
e przeczytaem pani rozmow z Giapem. Very interesting. Bardzo interesujca. Jakim typem jest
Giap?. Zada to pytanie z min kogo, kto ma mao czasu do dyspozycji, dlatego zmusiam si,
by streci wszystko w efektownej odpowiedzi, i odparam: Wyda mi si francuskim snobem.
Jednoczenie jowialny i arogancki, w gruncie rzeczy nudny niczym deszczowy dzie. W jego
przypadku, bardziej ni wywiad, by to wykad. Nie zachwyci mnie. Jednak to, co mi
powiedzia, sprawdzio si.
Umniejszy w oczach Amerykanina posta Giapa jest niemal obelg: wszyscy s w nim
troch zakochani, podobnie jak trzydzieci lat temu w Rommlu. Wyraenie francuski snob
niemal go zmieszao. By moe go nie zrozumia. Odkrycie, e jest nudny niczym deszczowy
dzie zaniepokoio go, wiedzia, e sam ma oznaki nudnego typa, i ze dwa razy jego bkitne
spojrzenie rozbyso we wrogi sposb. Jednak szczeg, ktry go najbardziej uderzy, to to, e
daam wiar Giapowi, i ten przewidzia prawdziwe rzeczy. Przerwa mi, pytajc: Dlaczego si
sprawdzio?. Dlatego, e Giap zapowiedzia w 1969 roku to, co nastpio w roku 1972,
odparam. Na przykad?. Na przykad fakt, e Amerykanie bd si stopniowo wycofywa z
Wietnamu, nastpnie zarzuc wojn, ktra kosztowaa ich coraz wicej pienidzy i miaa ich
wkrtce doprowadzi na skraj inflacji. Bkitne spojrzenie znw rozbyso. A jaka bya, pani
zdaniem, najwaniejsza rzecz, ktr powiedzia pani Giap?. To, e zasadniczo zaprzeczy
ofensywie Tet, przypisujc j wycznie onierzom Vietcongu. Tym razem nie skomentowa.
Zapyta tylko: Sdzi pani, e inicjatywa wysza od Vietcongu?. By moe tak, doktorze
Kissinger. Nawet dzieci wiedz, e Giap lubi ofensywy z czogami, w stylu Rommla. W istocie
ofensyw wielkanocn wykona w takim wanie stylu i. Ale j przegra!, zaprotestowa.
Czy rzeczywicie przegra?, spytaam. Co pozwala pani myle, e jej nie przegra?. Fakt,
e zaakceptowa pan ugod, ktra nie podoba si Thieu, doktorze Kissinger. Prbujc
wycign z niego jak informacj, dodaam roztargnionym tonem: Thieu nigdy nie ustpi.
Wpad w t ma puapk. Odpar: Ustpi. Musi. Po czym skupi si na Thieu, swoim polu
minowym. Zapyta, co myl o Thieu. Powiedziaam, e nigdy mi si nie podoba. A dlaczego
nigdy si pani nie podoba?. Doktorze Kissinger, wie pan to lepiej ode mnie. Mczy si pan z
Thieu trzy dni, ba, cztery. Sowa te wywoay u niego pomruk aprobaty i grymas, ktry jeli
si nad tym zastanowi dziwi. Kissinger potrafi doskonale kontrolowa twarz, z wielkim
trudem pozwala swoim ustom i oczom zdradzi jak myl bd uczucie. Ale podczas tego

pierwszego spotkania, nie wiedzie czemu, mao si kontrolowa. Za kadym razem, kiedy
mwiam co o Thieu, przytakiwa albo umiecha si porozumiewawczo.
Po Thieu przepyta mnie z Cao Ky i Do Cao Tri. O pierwszym powiedzia, e jest saby i
zbyt duo gada. O drugim, e przykro mu, i go nie pozna. Czy by naprawd wielkim
generaem?. Tak, potwierdziam, by wielkim generaem i generaem odwanym: jedynym
generaem, ktrego widziaam, jak kroczy w pierwszym szeregu i idzie do boju. Rwnie
dlatego, przypuszczam, zosta zamordowany. Zamordowany?! Przez kogo?. Na pewno nie
przez Vietcong, doktorze Kissinger. Helikopter nie spad dlatego, e zosta trafiony z modzierza,
ale poniewa kto uszkodzi miga. A Thieu na pewno nie paka z powodu tej zbrodni. Cao Ky
te nie. Wok Do Cao Tri zaczynaa powstawa legenda, a on wypowiada si bardzo le o
Thieu i o Ky. Rwnie w czasie mojego wywiadu bezlitonie ich zaatakowa. Odpowied ta
zaniepokoia go bardziej ni moja pniejsza krytyka armii poudniowowietnamskiej. Co
nastpio, kiedy zapyta mnie o mj ostatni pobyt w Sajgonie, o to, co tam zobaczyam, a ja
odpowiedziaam, e widziaam zupenie bezwartociow armi, i wtedy na jego twarzy pojawio
si zmieszanie. W istocie absolutnie przekonana, e gra, zaartowaam: Doktorze Kissinger,
prosz mi nie mwi, e potrzebuje pan mnie, eby si o tym dowiedzie. Pan, ktry jest
najlepiej poinformowan osob na wiecie!. Nie zrozumia jednak ironii i dalej przesuchiwa
mnie, jakby od moich opinii miay zalee losy kosmosu albo jakby on sam nie mg bez nich
y. Umie pochlebia z diaboliczn, obudn finezj. A moe powinnam powiedzie:
dyplomatyczn?
W pitnastej minucie rozmowy, kiedy pluam ju sobie w brod, e zgodziam si na ten
absurdalny wywiad ze strony kogo, z kim sama chciaam go przeprowadzi, zapomnia troch o
Wietnamie i tonem gorliwego reportera zapyta, ktrzy przywdcy pastwowi wywarli na mnie
najwiksze wraenie (bardzo lubi to okrelenie). Zrezygnowana, sporzdziam mu tak list.
Zgodzi si przede wszystkim, jeli chodzi o Bhutto: Bardzo inteligentny, bardzo byskotliwy.
Zdziwia go natomiast Indira Gandhi: Naprawd podobaa si pani Indira Gandhi?. Nie chcia
te uzasadni zego wyboru, jaki zasugerowa Nixonowi podczas konfliktu indyjskopakistaskiego, kiedy stan po stronie Pakistaczykw, ktrzy mieli przegra wojn przeciwko
Hindusom, ktrzy mieli j wygra. Na temat innego przywdcy, o ktrym powiedziaam, e nie
wyda mi si inteligentny, ale bardzo mi si spodoba, wypowiedzia si nastpujco:
Inteligencja nie jest potrzebna, eby by przywdc pastwa. Cech, ktra liczy si u

przywdcw pastwa, jest sia. Odwaga, spryt i sia. Uwaam to zdanie za jedno z
najciekawszych, jakie mi powiedzia. Dobrze ilustruje jego typ, jego osobowo. Mczyzna
kocha si ponad wszystko. Odwaga, spryt i sia. Inteligencja interesuje go wiele mniej, cho ma
jej duo, jak wszyscy twierdz. (Czy chodzi jednak o inteligencj, czy te o erudycj i
przebiego? Wedug mnie, inteligencja, ktra si liczy, rodzi si ze zrozumienia ludzi. Nie
powiedziaabym, e ma on tak inteligencj. Naleaoby przeprowadzi na ten temat troch
gbsze badania. Zaoywszy, e warto).
Ostatni etap egzaminu narodzi si z pytania, ktrego zupenie si nie spodziewaam: Jak
pani myli, co wydarzy si w Wietnamie wraz z przerwaniem ognia?. Zaskoczona powiedziaam
prawd. Powiedziaam, e napisaam o tym we wanie opublikowanej korespondencji, to znaczy,
e po obydwu stronach nastpi wielka krwawa ania. Obawiam si, e pierwszy zacznie
wanie paski przyjaciel Thieu. Podskoczy niemal obraony: Mj przyjaciel?. No c,
Thieu. A dlaczego?. Poniewa zanim jeszcze Vietcong zadba o swoje rzezie, on dokona jatki
w wizieniach i zakadach penitencjarnych. Po przerwaniu ognia w rzdzie tymczasowym nie
znajdzie si wielu neutralistw i ludzi Vietcongu. Zmarszczy czoo, siedzia zmieszany, w
kocu odezwa si: Pani take wierzy w krwaw ani Ale przecie bd midzynarodowi
inspektorzy!. Doktorze Kissinger, rwnie w Dhace byli Hindusi. A nie udao im si wcale
zapobiec masakrom dokonanym przez bojownikw Mukti Bahini na Biharczykach. Tak, tak, a
jeli A jeli opnilibymy zawieszenie broni o rok albo dwa?. Co takiego, doktorze
Kissinger?. A jeli opnilibymy zawieszenie broni o rok albo dwa?, powtrzy. Mogabym
obci sobie jzyk, zapaka. Myl wrcz, e podniosam na niego dwoje byszczcych oczu:
Doktorze Kissinger, prosz mnie nie straszy, e podsunam panu na myl co niesusznego.
Doktorze Kissinger, wzajemna jatka i tak si dokona: dzisiaj, za rok, za dwa lata. Ale jeli wojna
potrwa jeszcze rok albo dwa, oprcz ofiar tej rzezi bdziemy musieli dodatkowo liczy ofiary
bombardowa i walk. Czy jasno si wyraam? Dziesi doda dwadziecia rwna si trzydzieci.
Czy lepiej, eby byo dziesi trupw, czy trzydzieci?. Z powodu tej sprawy nie spaam zreszt
dwie noce i kiedy spotkalimy si ponownie na wywiad, wyznaam mu to. Ale on pocieszy
mnie, mwic, ebym nie zadrczaa si poczuciem winy, e mj rachunek matematyczny by
cisy, lepiej dziesi ni trzydzieci, i rwnie ten epizod daje wyobraenie, jaki to typ i
osobowo. To czowiek, ktry wszystko syszy, wszystko rejestruje jak komputer. A kiedy zdaje

si, e odrzuci jak star ju i niedobr informacj, wyciga j, jakby bya bardzo wiea i
dobra.
Mniej wicej w dwudziestej pitej minucie uzna, e zdaam egzamin. By moe udzieli
mi wywiadu. Pozostawa jednak szczeg, ktry troch mu przeszkadza: byam kobiet. A
wanie z kobiet, francusk dziennikark, ktra napisaa ksieczk Dear Henry, mia pechowe
dowiadczenie. Jeli mimo wszystkich moich dobrych intencji ja te wprawi go w zakopotanie?
Wtedy si zirytowaam. Oczywicie, nie mogam powiedzie mu tego, co mi si cisno na usta:
to znaczy, e nie miaam najmniejszego zamiaru zakocha si w nim i mu nadskakiwa. Mogam
mu jednak powiedzie inne rzeczy, wic to uczyniam. eby nie stawia mnie w sytuacji, w jakiej
znalazam si w Sajgonie w 1968 roku, kiedy musiaam posun si do idiotycznego
zuchwalstwa po tym, jak pewien tchrzliwy Woch cakowicie si zbani. Sowem, by
zrozumia, e nie jestem w adnym stopniu odpowiedzialna za zy gust jakiej pani, ktra
wykonuje ten sam co ja zawd. Tak wic nie powinnam za to paci: jeli to konieczne, przyjd
do niego z przyklejonymi wsami. Przytakn bez ladu umiechu i oznajmi, e znajdzie dla
mnie godzin w sobot. Tak wic o dziesitej w sobot 4 listopada znw znalazam si w Biaym
Domu. O dziesitej trzydzieci ponownie wchodziam do jego gabinetu, eby rozpocz by
moe najbardziej niewygodny wywiad, jaki kiedykolwiek przeprowadziam. Boe, co za mka!
Co dziesi minut przerywa nam dzwonek telefonu i by to Nixon, ktry czego chcia,
nieznony, dokuczliwy jak dziecko, ktre nie potrafi przebywa z dala od mamy. Kissinger
odpowiada z troskliwoci i unionoci, za rozmowa ze mn rwaa si, czynic jeszcze
trudniejszym wysiek, by cho troch go zrozumie. Wreszcie, w najciekawszym momencie,
kiedy zdradza mi nieuchwytn istot swojej osoby, znw zadwicza jeden z telefonw. I znw
by to Nixon: czy pan Kissinger moe do niego na chwil zajrze? Oczywicie, panie
prezydencie. Zerwa si na rwne nogi, powiedzia, ebym na niego zaczekaa, sprbuje da mi
jeszcze troch czasu, i wyszed. Tak zakoczyo si moje spotkanie. Dwie godziny pniej, kiedy
wci jeszcze czekaam, asystent Dick Campbell przyszed zakopotany, eby mi wyjani, i
prezydent wylatuje do Kalifornii i pan Kissinger musi mu towarzyszy. Nie wrci do
Waszyngtonu przed wtorkowym wieczorem, kiedy rozpocznie si obliczanie gosw, ale
szczerze wtpi, bym moga dokoczy wywiad w tych dniach. Gdybym moga poczeka do
koca listopada, kiedy tak wiele spraw si wyjani

Nie mogam i nie byo warto. Czemu miaaby suy prba potwierdzenia portretu, ktry
miaam ju w rku? Portretu, ktry rodzi si z chaosu myli, barw, wymijajcych odpowiedzi,
wywaonych zda, irytujcego milczenia. Na temat Wietnamu, to oczywiste, nie mg
powiedzie mi wicej i dziwi si, e powiedzia a tyle; nie tylko od niego zaleao, czy ta
wojna miaa si skoczy, czy by kontynuowana, a on nie mg pozwoli sobie na luksus
wystawienia wszystkiego na szwank jednym sowem za duo. Jeli chodzi o niego samego, nie
mia takich problemw, a jednak za kadym razem, kiedy zwracaam si do niego z jakim
konkretnym pytaniem, usztywnia si, po czym wylizgiwa jak wgorz. Wgorz bardziej
lodowaty od samego lodu. Boe, co za lodowaty czowiek. Przez cay czas trwania wywiadu ani
razu nie zmieni obojtnego wyrazu twarzy, tego ironicznego albo pospnego spojrzenia,
monotonnego, smutnego, wci takiego samego tonu gosu. Wskanik w magnetofonie zmienia
pooenie, kiedy jakie sowo wypowiedziane jest wyszym albo niszym tonem. W jego
przypadku pozostawa zawsze nieruchomy, kilkakrotnie musiaam upewni si, czy magnetofon
dobrze dziaa. Czy kojarzycie obsesyjny, bbnicy dwik kropli deszczu padajcych na dach?
Tak wanie brzmia jego gos. W gruncie rzeczy takie te byy jego myli, nigdy niezakcone
jakim pragnieniem fantazji, dziwacznym zamysem, pokus bdu. Wszystko byo w nim
skalkulowane, kontrolowane niczym w locie samolotu kierowanego przez automatycznego pilota.
Way kade sowo co do miligrama, nie wyrwao mu si nic, czego nie chcia powiedzie, a to,
co mwi, miecio si zawsze w mechanizmie jakiej korzyci. Le Duc Tho musia w tamtych
dniach poci si jak mysz, a Thieu musia podda swoj przebiego bardzo cikiej prbie.
Kissinger ma nerwy i umys szachisty.
Naturalnie odnajdziecie tezy, ktre bior pod uwag inne aspekty tej postaci. Na przykad
fakt, e jest bezsprzecznie ydem i nieodwoalnie Niemcem. Na przykad fakt, e jako yd i
Niemiec przeszczepiony do kraju, ktry wci spoglda podejrzliwie na ydw i Niemcw, nosi
wci w sobie ca mas wzw, sprzecznoci, resentymentw, a moe te ukrytego
czowieczestwa. Tak, powiedziaam: czowieczestwa. Podobni mu osobnicy czasem je maj; z
wysikiem, ale moesz odnale w Kissingerze elementy czowieka, ktry zakochuje si w
Marlenie Dietrich z filmu Bkitny anio. I zatraca si dla niej. Zreszt w moich oczach pozostaje
on typowym bohaterem spoeczestwa, w ktrym wszystko jest moliwe, nawet to, e niemiay
profesor z Harvardu, przywyky pisa nieczytelne ksiki o historii i eseje o kontrolowaniu
energii atomowej, staje si rodzajem gwiazdy, ktra rzdzi razem z prezydentem, rodzajem

playboya, ktry porzdkuje stosunki midzy wielkimi mocarstwami i koczy wojny, enigm,
ktr staramy si rozszyfrowa, nie zauwaajc, e prawdopodobnie nie ma nic albo prawie nic
do rozszyfrowywania. Jak zawsze, kiedy przygoda przywdziewa szare szaty.
***
Wywiad z Kissingerem przedrukowany w caoci przez tygodnik New Republic,
powtrzony w swoich najbardziej palcych punktach przez dzienniki w Waszyngtonie, Nowym
Jorku, a nastpnie przez niemal wszystkie gazety w Stanach Zjednoczonych wywoa sensacj,
ktra zaskoczya mnie na rwni z jej konsekwencjami. Najwyraniej nie doceniam postaci i
zainteresowania, jakie budzio kade jego sowo. Najwyraniej umniejszyam znaczenie tej
nieznonej godziny, ktr z nim spdziam. Staa si ona natychmiast tematem dnia. Wkrtce
zaczy kry pogoski, jakoby Nixon by rozwcieczony na Henryego, jakoby z tego powodu
nie chcia go widzie, za Henry bezskutecznie do niego dzwoni, prosi o audiencj, jedzi do
jego rezydencji w San Clemente. Bramy San Clemente pozostaway zamknite, audiencji nie
udzielano, telefon nie odpowiada, poniewa prezydent wci nie odbiera. Prezydent nie
wybaczy midzy innymi tego, co Henry powiedzia mi na temat przyczyn swojego sukcesu:
Chodzi o to, e zawsze dziaaem sam. Amerykanom niezmiernie si to podoba. Amerykanie
lubi kowboja, ktry prowadzi kolumn, jadc samotnie z przodu na swoim koniu, kowboja,
ktry wkracza sam do miasta, do miasteczka, tylko ze swoim koniem i basta. Rwnie prasa
krytykowaa go za te sowa.
Prasa bya zawsze wobec Kissingera wspaniaomylna, wobec Nixona bezlitosna. W tym
przypadku jednak sytuacja si odwrcia i wszyscy dziennikarze potpili wynioso, albo
przynajmniej nieostrono, podobnej wypowiedzi. Jak Henry Kissinger omiela si
przypisywa sobie ca zasug za to, co uzyskiwa jako wysannik Nixona? Jak omiela si
sprowadza Nixona do roli widza? Gdzie by prezydent Stanw Zjednoczonych, kiedy profesorek
wjeda do miasteczka, eby uporzdkowa sprawy w stylu Henryego Fondy z filmowych
westernw? W najbardziej bezwzgldnych gazetach ukazay si karykatury, na ktrych przebrany
za kowboja Kissinger jecha konno w stron saloonu. W innych pojawia si fotografia
Henryego Fondy, z ostrogami i w kapeluszu, podpisana Henry, samotny kowboj. A w kocu,
doprowadzony do ostatecznoci, Kissinger zgodzi si na rozmow z reporterem, ktremu
powiedzia, e zgoda na spotkanie ze mn bya najgupsz rzecz, jak zrobi w yciu.
Nastpnie owiadczy, e znieksztaciam jego odpowiedzi, wykrzywiam jego myli, ubarwiam

jego sowa, a uczyni to w sposb tak grubiaski, e wciekam si bardziej ni Nixon i

przeszam do kontrataku. Wysaam mu telegram do Parya, gdzie przebywa w tamtych dniach, i
w skrcie zapytaam go, czy jest czowiekiem honoru czy pajacem. Zagroziam te, e podam do
publicznej wiadomoci nagranie wywiadu. eby pan Kissinger nie zapomina, e rozmowa
zostaa nagrana na tamie i e tama ta jest do dyspozycji wszystkich, eby odwiey mu pami
i przypomnie o rzetelnoci. To samo owiadczyam Time Magazine, Newsweekowi,
stacjom telewizyjnym CSB i NBC, kademu, kto pyta mnie, co si dzieje. Ktnia trwaa prawie
dwa miesice, na nieszczcie obydwojga, a szczeglnie moje. Miaam ju do Henryego
Kissingera, samo jego nazwisko wystarczao, by mnie zdenerwowa. Nienawidziam go do tego
stopnia, e nie byam nawet w stanie zda sobie sprawy, i biedak nie mia innego wyboru, jak
tylko zrzuci win na mnie. Ale oczywicie bdem byoby powiedzie, e w owym czasie
yczyam mu wszystkiego najlepszego i duo szczcia.
Faktem jest, e moje kltwy nie maj duej mocy. Wkrtce Nixon przesta si boczy na
swojego Henryego i obydwaj znw zaczli grucha jak dwa gobki. Ich rozejm szczliwie
dobi do portu. Amerykascy jecy wrcili do domu. Ci jecy, ktrzy tak bardzo naciskali na
pana prezydenta. Za rzeczywistoci Wietnamu stao si oczekiwanie na kolejn wojn. Potem,
po roku, Kissinger zosta sekretarzem stanu zamiast Rogersa. W Sztokholmie dali mu Pokojow
Nagrod Nobla. Biedny Nobel. Biedny pokj.
ORIANA FALLACI. Zastanawiam si, co czuje pan w tych dniach. Zastanawiam si, czy
pan te jest rozczarowany tak jak my, jak wikszo wiata. Czy jest pan rozczarowany, panie
Kissinger?
HENRY KISSINGER. Rozczarowany? Dlaczego? Co takiego wydarzyo si w tych
dniach, e miabym by rozczarowany?
Pewna niewesoa rzecz, panie Kissinger: cho powiedzia pan, e pokj jest na
wycignicie rki i cho potwierdzi pan, e porozumienie z pnocnymi Wietnamczykami
zostao osignite, pokj nie nastpi. Wojna trwa jak wczeniej, gorzej ni wczeniej.
Pokj nadejdzie. Jestemy zdecydowani go osign i bdzie. Nastpi za kilka tygodni,
moe mniej, to znaczy zaraz po podjciu negocjacji z pnocnymi Wietnamczykami na temat
ostatecznego porozumienia. Powiedziaem tak dziesi dni temu i teraz powtarzam. Tak, pokj
nastpi w rozsdnie krtkim czasie, jeli Hanoi zgodzi si na jeszcze jedno posiedzenie przed
podpisaniem porozumienia, posiedzenie powicone ustaleniu szczegw, i jeli zgodzi si na

nie w takim samym duchu i z tak sam postaw, jak w padzierniku. Owe jeli s jedyn
niepewnoci ostatnich dni. Jest to jednak niepewno, ktrej nie chc nawet rozwaa: pani
pozwala si ogarn panice, a w tych sprawach nie naley pozwoli ogarn si panice. Ani te
zniecierpliwieniu. Faktem jest, e Sowem, przez wiele miesicy prowadzilimy te negocjacje,
a wy, dziennikarze, nie wierzylicie nam. Wci powtarzalicie, e do niczego nie doprowadz.
Potem, nagle, zaczlicie obwieszcza zawarty ju pokj, a teraz mwicie, e negocjacje si nie
powiody. Mwic w ten sposb, mierzycie nam gorczk codziennie, cztery razy dziennie.
Mierzycie j jednak z punktu widzenia Hanoi. Ale prosz dobrze uwaa: ja rozumiem punkt
widzenia Hanoi. Pnocni Wietnamczycy chcieli, ebymy podpisali 31 padziernika, co byo
zarazem rozsdne i nierozsdne i Nie, nie zamierzam z tym polemizowa.
Ale wy zobowizalicie si podpisa 31 padziernika!
Mwi i powtarzam, e to oni naciskali na t dat i e dla uniknicia abstrakcyjnej
dyskusji dotyczcej dat, ktre wwczas wydaway si cakiem teoretyczne, powiedzielimy, e
dooymy wszelkich stara, by zakoczy negocjacje do 31 padziernika. Ale byo zawsze jasne,
przynajmniej dla nas, e nie bdziemy mogli podpisa porozumienia, w ktrym pozostaway do
ustalenia szczegy. Nie bdziemy mogli dotrzyma tego terminu tylko dlatego, e w dobrej
wierze obiecalimy, e dooymy wszelkich stara, by go dotrzyma. W jakim jestemy wic
punkcie? Ano w takim, e pozostaj te szczegy do ustalenia i nowe spotkanie jest niezbdne.
Oni mwi, e nie jest niezbdne, e nie jest konieczne. Ja mwi, e jest konieczne i e si
odbdzie. Odbdzie si, jak tylko pnocni Wietnamczycy wezw mnie do Parya. Ale jest
dopiero 4 listopada i mog zrozumie, e pnocni Wietnamczycy nie chc podejmowa
negocjacji w kilka dni po terminie, w ktrym domagali si podpisania porozumienia. Mog
zrozumie to ich odsuwanie terminu. Jest jednak nie do pojcia, przynajmniej dla mnie, eby
mieli odmwi kolejnego posiedzenia. Wanie teraz, kiedy pokonalimy dziewidziesit
procent drogi i docieramy do mety. Nie, nie jestem rozczarowany. Bd na pewno, jeli Hanoi
zechce zerwa porozumienie, jeli Hanoi bdzie chciao odrzuci dyskusj nad zmianami. Ale nie
mog w to uwierzy, nie. Nie mog nawet podejrzewa, e doszlimy tak daleko, aby teraz polec
z powodw prestiowych, proceduralnych, z powodu dat, niuansw.
A jednak wyglda na to, e si usztywnili, panie Kissinger. Wrcili do twardego jzyka,
wysunli powane, niemal obelywe dla pana oskarenia

Och, to nic nie znaczy. Zdarzao si to rwnie wczeniej i nigdy nie przywizywalimy
do tego wagi. Powiedziabym, e twardy jzyk, powane oskarenia, a nawet obelgi mieszcz si
w normalnoci. W samej istocie nic si nie zmienio. Po wtorku 31 padziernika, to znaczy odkd
my tutaj si uspokoilimy, wy wci dopytujecie si nas, czy chory zachorowa. Ja jednak nie
widz tu adnych chorb. I naprawd uwaam, e sprawy potocz si mniej wicej tak jak
utrzymuj. Pokj, powtarzam, nastpi w przecigu niewielu tygodni od podjcia negocjacji. Nie
w przecigu wielu miesicy. W przecigu niewielu tygodni.
Ale kiedy podjte zostan negocjacje? W tym problem.
Kiedy tylko Le Duc Tho zechce mnie znw zobaczy. Jestem tu i czekam. Ale bez
niepokoju, zapewniam pani. Do licha! Przedtem midzy jednym a drugim spotkaniem mijay
dwa albo trzy tygodnie! Nie rozumiem, dlaczego teraz mielibymy si zadrcza, jeli mija kilka
dni. Jedynym powodem nerwowoci, ktra was wszystkich ogarna, jest to, e ludzie
zastanawiaj si: Ale czy te negocjacje zostan podjte?. Kiedy bylicie cyniczni i nie
wierzylicie, e co si wydarzy, nigdy nie dostrzegalicie, e czas mija. Bylicie zbyt
pesymistyczni na pocztku, potem nazbyt optymistyczni po mojej konferencji prasowej, a teraz
znw jestecie zbyt pesymistyczni. Nie chcecie wbi sobie do gowy, e wszystko toczy si tak,
jak zawsze mylaem, od chwili kiedy powiedziaem, e pokj jest w zasigu rki. Wtedy
liczyem, jak mi si zdaje, e bdzie to par tygodni. Ale gdyby nawet miao by wicej
Dosy, nie chc ju rozmawia o Wietnamie. Nie mog sobie w tej chwili na to pozwoli. Kade
wypowiedziane przeze mnie sowo staje si wiadomoci. Moe pod koniec listopada Niech
pani posucha, dlaczego nie mielibymy si spotka pod koniec listopada?
Poniewa teraz jest ciekawiej, doktorze Kissinger. Poniewa Thieu na przykad wezwa
pana do zabrania gosu. Prosz przeczyta ten wycinek z New York Timesa. Przytacza zdanie
Thieu: Zapytajcie Kissingera, jakie s punkty, ktre nas dziel, jakie s punkty, ktrych nie
akceptuj.
Prosz da mi przeczyta Ach! Nie, nie odpowiem mu. Nie wezm pod uwag tego
zaproszenia.
On ju odpowiedzia, doktorze Kissinger. On ju powiedzia, e bolesny punkt wynika z
faktu, i zgodnie z zaakceptowan przez pana umow oddziay pnocnowietnamskie
pozostan w Wietnamie Poudniowym. Panie Kissinger, czy sdzi pan, e zdoa kiedykolwiek

przekona Thieu? Sdzi pan, e Ameryka bdzie musiaa podpisa z Hanoi oddzielne
porozumienie?
Prosz mnie o to nie pyta. Musz trzyma si tego, co powiedziaem publicznie dziesi
dni temu Nie mog, nie powinienem rozwaa hipotezy, ktra wedug mnie si nie zici.
Hipotezy, ktra nie powinna si zici. Mog pani tylko powiedzie, e jestemy
zdeterminowani, by zawrze ten pokj, i e tak czy inaczej go zawrzemy, w jak najkrtszym
czasie po moim nowym spotkaniu z Le Duc Tho. Thieu moe mwi co chce. To jego sprawa.
Doktorze Kissinger, gdybym przystawia panu do skroni pistolet i kazaa panu wybiera
midzy kolacj z Thieu a kolacj z Le Duc Tho kogo by pan wybra?
Nie mog odpowiedzie na to pytanie.
A gdybym ja na nie odpowiedziaa, mwic, e sprawia mi przyjemno myle, i
chtniej poszedby pan na kolacj z Le Duc Tho?
Nie mog, nie mog nie chc odpowiada na to pytanie.
A zatem moe pan odpowiedzie na to: podoba si panu Le Duc Tho?
Tak. Wyda mi si czowiekiem bardzo oddanym swojej sprawie, bardzo powanym,
bardzo silnym i zawsze uprzejmym, dobrze wychowanym. Czasami rwnie bardzo twardym, a
wrcz trudnym w pertraktacjach: ale wanie to zawsze w nim szanowaem. Tak, bardzo szanuj
Le Duc Tho. Naturalnie, nasz kontakt by bardzo profesjonalny, ale sdz Sdz, e wyczuem
w nim pewn agodno. Prawd jest na przykad, e chwilami udawao si nam nawet
zaartowa. Mwilimy, e pewnego dnia ja pojad wykada stosunki midzynarodowe na
uniwersytecie w Hanoi, a on przyjedzie wykada marksizm-leninizm na uniwersytecie w
Harvardzie. C, okrelibym nasze stosunki jako dobre.
Czy to samo powiedziaby pan o Thieu?
Rwnie z Thieu miaem dobre stosunki. Wczeniej
Wanie, wczeniej. Poudniowi Wietnamczycy powiedzieli, e nie przywitalicie si jak
najlepsi przyjaciele.
Co powiedzieli?
e nie przywitalicie si jak dobrzy przyjaciele, powtarzam. Czy stwierdziby pan co
odwrotnego, doktorze Kissinger?
C Oczywicie mielimy i mamy wasne punkty widzenia. I niekoniecznie te same
punkty widzenia. Powiedzmy zatem, e przywitalimy si jak sojusznicy, ja i Thieu.

Panie Kissinger, zostao ju udowodnione, e Thieu jest twardsz sztuk, ni si zdawao.

Czy zatem rwnie w jego przypadku czuje pan, e uczyni wszystko, co byo do zrobienia, czy te
ma pan nadziej, e moe pan zrobi co jeszcze? Sowem, czy czuje si pan optymist wobec
problemu Thieu?
Oczywicie, e czuj si optymist! Mam jeszcze co do zrobienia! Wiele do zrobienia!
Wcale nie skoczyem, wcale nie skoczylimy! I nie czuj si bezsilny. Nie czuj si
zniechcony. Wcale. Czuj si gotowy, ufny. Jestem optymist. Jeli nie mog rozmawia o
Thieu, jeli nie mog pani powiedzie, co teraz robimy i w jakim miejscu s nasze pertraktacje,
nie oznacza to, e zamierzam utraci wiar w moliwo uoenia wszystkiego w czasie, o
ktrym mwi. Oto dlaczego zbdne jest, eby Thieu prosi was, dziennikarzy, bycie kazali mi
okreli punkty, w ktrych nie jestemy zgodni. Jest to tak zbdne, e nawet nie denerwuj si na
takie danie. Zreszt nie jestem typem, ktry pozwala si ponie emocjom. Emocje niczemu
nie su. A ju najmniej ze wszystkiego su osigniciu pokoju.
Ale ten, kto umiera, kto jest umierajcy, spieszy si, panie Kissinger. W dzisiejszych
gazetach byo straszne zdjcie: pokazuje modziutkiego onierza Vietcongu, ktry zgin dwa dni
po 31 padziernika. Bya te straszna wiadomo o dwudziestu dwch Amerykanach, ktrzy
zginli w helikopterze zestrzelonym przez pocisk Vietcongu trzy dni po tej dacie. W czasie, kiedy
pan krytykuje zbyt pospieszne dziaania, amerykaski Departament Obrony wysya Thieu now
bro i now amunicj. Hanoi robi to samo.
To byo nieuniknione. Dzieje si tak zawsze przed przerwaniem ognia. Nie pamita pani
manewrw na rodkowym Wschodzie w czasie zawieszenia walk? Trway przynajmniej dwa
lata. Wie pani, fakt, e my wysyamy now bro do Sajgonu, a Hanoi wysya now bro
pnocnym Wietnamczykom ulokowanym w Wietnamie Poudniowym, nic nie oznacza. Nic.
Nic. I prosz nie kaza mi mwi wicej o Wietnamie.
Nie chce pan te mwi o tym, e zdaniem wielu porozumienie przyjte przez pana i
Nixona jest praktycznie aktem poddania wobec Hanoi?
To absurd! To absurd mwi, e prezydent Nixon, prezydent, ktry wobec Zwizku
Radzieckiego i komunistycznych Chin, a take majc na wzgldzie zbliajce si wybory, przyj
pozycj pomocy Wietnamowi Poudniowemu i jego obrony przeciwko temu, co uznawa za
pnocnowietnamsk inwazj To absurd myle, e taki prezydent moe podda si Hanoi. I
dlaczego miaby si podda wanie teraz? To, co zrobilimy, to nie bya kapitulacja. To byo

stworzenie Wietnamowi Poudniowemu moliwoci przeycia w warunkach, ktre s dzisiaj

bardziej polityczne ni militarne. Teraz kolej na poudniowych Wietnamczykw, eby wygrali
polityczne rozgrywki, ktre ich czekaj. To, co zawsze powtarzalimy. Jeli porwna pani
przyjte porozumienie z naszymi propozycjami z 8 maja, zauway pani, e chodzi niemal o to
samo. Nie ma wielkich rnic midzy tym, co zaproponowalimy w maju, a tym co zawiera szkic
przyjtego porozumienia. Nie wprowadzilimy nowych klauzul, nie poszlimy na dalsze
ustpstwa. Odrzucam cakowicie i absolutnie opini o kapitulacji. Ale teraz naprawd
wystarczy ju o Wietnamie. Porozmawiajmy o Machiavellim, o Cyceronie, o wszystkim, tylko
nie o Wietnamie.
Porozmawiajmy o wojnie. Pan nie jest pacyfist, prawda?
Nie, rzeczywicie nie sdz, ebym nim by. Cho szanuj autentycznych pacyfistw, nie
zgadzam si z adnym pacyfist, a szczeglnie z pacyfistami poowicznymi, wie pani, takimi,
ktrzy z jednej strony s pacyfistami, a z drugiej wprost przeciwnie. Jedyni pacyfici, z ktrymi
zgadzam si rozmawia, to ci, ktrzy ponosz wszystkie konsekwencje braku przemocy. Ale
rwnie z nimi rozmawiam chtnie tylko po to, by im powiedzie, e zostan zmiadeni przez
wol silniejszych i e ich pacyfizm moe ich doprowadzi wycznie do straszliwych cierpie.
Wojna nie jest jak abstrakcj, jest czym zalenym od warunkw. Na przykad wojna
przeciwko Hitlerowi bya koniecznoci. Nie chc przez to powiedzie, e wojna sama w sobie
jest koniecznoci, e narody powinny j toczy, by podtrzyma swoj mno. Chc
powiedzie, e istniej zasady, o ktre narody powinny by przygotowane walczy.
A co ma mi pan do powiedzenia na temat wojny w Wietnamie, panie Kissinger? Pan nigdy
nie by przeciwnikiem wojny w Wietnamie, jak mi si zdaje.
Jak bym mg? Rwnie zanim osignem dzisiejsz pozycj Nie, nigdy nie byem
przeciwnikiem wojny w Wietnamie.
Ale czy nie sdzi pan, e ma racj Schlesinger, kiedy mwi, e wojna w Wietnamie
pokazaa tylko, jak p miliona Amerykanw z ca swoj technik nie byo w stanie pokona le
uzbrojonych ludzi w czarnych piamach?
To jest inny problem. Jeli chodzi o to, czy wojna w Wietnamie bya konieczna, suszna,
czy raczej Osdy tego typu zale od pozycji, jak kto zajmuje, kiedy kraj jest ju uwikany w
wojn i nie pozostaje nic innego, ni obmyli metod, jak go stamtd wycofa. Poza wszystkim
moja i nasza rola polegaa na coraz wikszym zmniejszaniu zaangaowania Ameryki w wojn,

eby potem t wojn skoczy. W ostatecznej ocenie historia osdzi, kto uczyni wicej: czy ci,
ktrzy dziaali, wycznie krytykujc, czy my, ktrzy prbowalimy ograniczy wojn, a potem
j zakoczylimy. Tak, osd naley do potomnych. Kiedy jaki kraj jest zaangaowany w wojn,
nie wystarczy powiedzie: trzeba j skoczy. Trzeba j skoczy rozsdnie. A to cakiem co
innego, ni powiedzie, e przystpienie do tej wojny byo suszne.
Ale czy nie uwaa pan, e bya to wojna niepotrzebna?
Co do tego, mog si zgodzi. Ale nie zapominajmy, e celem, dla ktrego przystpilimy
do tej wojny, byo uniemoliwienie pochonicia Poudnia przez Pnoc, pozwolenie, by
Poudnie pozostao na Poudniu. Naturalnie nie chc przez to powiedzie, e to by nasz jedyny
cel Byo te co wicej Ale dzisiaj moje pooenie nie pozwala mi osdza, czy wojna w
Wietnamie bya suszna, czy te nie, czy przystpienie do niej byo potrzebne, czy niepotrzebne.
Ale my wci rozmawiamy o Wietnamie?
Tak. I rozmawiajc nadal o Wietnamie, czy sdzi pan, e moe powiedzie, i prowadzone
przez pana negocjacje byy i s najwaniejszym zadaniem w paskiej karierze, a moe w paskim
yciu?
Byy najtrudniejszym zadaniem. Czsto rwnie najbardziej bolesnym. By moe nie jest
nawet suszne okrelenie ich jako najtrudniejszego zadania, waciwiej jest powiedzie, e byy
najboleniejszym zadaniem. Poniewa zaangaoway mnie emocjonalnie. Widzi pani, zblienie
si do Chin byo prac trudn intelektualnie, ale nie emocjonalnie. Pokj w Wietnamie by
natomiast prac trudn emocjonalnie. Jeli chodzi o okrelenie tych negocjacji jako
najwaniejszej rzeczy, ktrej dokonaem Nie, to, co chciaem osign, to nie by tylko pokj
w Wietnamie, chodzio o trzy rzeczy. O to porozumienie, o zblienie z Chinami i o nowe
stosunki ze Zwizkiem Radzieckim. Zawsze bardzo mi zaleao na kwestii nowych stosunkw ze
Zwizkiem Radzieckim. Powiedziabym, nie mniej ni na zblieniu z Chinami i na zakoczeniu
wojny w Wietnamie.
I udao si panu. Powid si ruch z Chinami, powid si ruch z Rosj, prawie powid
si ruch z zawarciem pokoju w Wietnamie. W tym momencie pytam pana o to, o co pytaam
astronautw, kiedy lecieli na Ksiyc: What after that? Co zrobisz po Ksiycu, czego jeszcze
bdziesz mg dokona w twoim zawodzie astronauty?.
Ach! I co odpowiadali pani astronauci?
Byli zmieszani i odpowiadali: Zobaczymy Nie wiem.

To tak jak ja. Naprawd nie wiem, co bd robi potem. Ale w przeciwiestwie do
astronautw nie jestem z tego powodu zmieszany. W moim yciu zawsze znajdowaem tyle
rzeczy do robienia i jestem pewny, e kiedy opuszcz to stanowisko Naturalnie bd
potrzebowa czasu na dojcie do siebie, okresu odprenia, nie mona znajdowa si na pozycji
takiej jak ja, potem opuci j i zacz natychmiast co innego. Ale kiedy ju si odpr, jestem
przekonany, e znajd zajcie, ktremu warto bdzie si powici. Nie chc myle o tym teraz,
wpynoby to na moje na moj prac. Przeywamy tak rewolucyjny czas, e planowanie
wasnego ycia jest zachowaniem w stylu dziewitnastowiecznych drobnomieszczan.
Czy wrciby pan do nauczania na Harvardzie?
Mgbym. Ale jest to bardzo mao prawdopodobne. Istniej ciekawsze rzeczy; a jeli ze
wszystkimi swoimi dowiadczeniami nie znalazbym sposobu na kontynuowanie interesujcego
ycia to bdzie tylko moja wina. Zreszt wcale jeszcze nie postanowiem rzuca tej pracy.
Bardzo j lubi, wie pani?
Oczywicie. Wadza jest zawsze pocigajca. Doktorze Kissinger, w jakim stopniu wadza
pana fascynuje? Prosz, niech pan sprbuje by szczery.
Bd. Widzi pani, kiedy ma si w rku wadz, i kiedy ma si j w rku przez dugi czas,
w kocu uznaje si j za co, co si nam naley. Jestem pewien, e kiedy opuszcz to stanowisko,
odczuj brak wadzy. Jednak wadza jako narzdzie samo w sobie nie ma dla mnie adnego
uroku. Nie budz si kadego ranka, mwic, do licha, czy to nie nadzwyczajne, e mog mie
do wasnej dyspozycji samolot, e auto z szoferem czeka na mnie przed domem? Kto by kiedy
powiedzia, e stanie si to moliwe? Nie, takie gadanie mnie nie interesuje. A jeli co takiego
mi si zdarzy, nie stanie si na pewno elementem decydujcym. Mnie interesuje to, co mona
zrobi, majc wadz. Mona zrobi wspaniae rzeczy, niech mi pani wierzy W kadym razie
to nie poszukiwanie wadzy popchno mnie w stron tego zajcia. Jeli przeledzi pani moj
przeszo polityczn, odkryje pani, e prezydent Nixon nie mg by czci moich planw.
Trzy razy byem przeciwko niemu podczas wyborw.
Wiem. Raz owiadczy pan nawet, e Nixon nie nadaje si na prezydenta. Czy zdarza
si panu czasem czu z tego powodu zaenowanie wobec Nixona?
Nie pamitam dokadnych sw, jakie mogem wypowiedzie przeciwko Richardowi
Nixonowi. Ale przypuszczam, e powiedziaem mniej wicej w taki sposb, skoro powtarza si
to zdanie w cudzysowie. W kadym razie, jeli tak powiedziaem, stanowi to dowd, e Nixon

nie by czci moich planw wspinania si po szczeblach wadzy. Jeli za chodzi o to, czy
czuj si wobec niego zaenowany. Ja w owym czasie go nie znaem. Przyjmowaem w stosunku
do niego konwencjonaln postaw intelektualistw, czy jasno si wyraam? Ale myliem si.
Prezydent Nixon pokaza wielk si, wielk zrczno. Rwnie wzywajc mnie. Nie byem
blisko niego, kiedy zaoferowa mi t prac. Wprawio mnie to w osupienie. Wiedzia przecie o
niewielkiej przyjani i znikomej sympatii, jak zawsze mu okazywaem. O, tak, da dowd
wielkiej odwagi, powoujc mnie.
Nie straci na tym, doktorze Kissinger. Poza zarzutem, ktry pada dzi pod paskim
adresem, e jest pan umysow niak Nixona.
Jest to zarzut pozbawiony sensu. Nie zapominajmy, e prezydent Nixon, zanim mnie
pozna, by bardzo aktywny w polityce zagranicznej. Zawsze go ona pochaniaa. Jeszcze zanim
zosta wybrany, wida byo, jak niezwykle wan kwesti jest dla niego polityka zagraniczna. Ma
w tej dziedzinie bardzo wyraziste pogldy. To silny czowiek. Zreszt nie zostaje si
prezydentem Stanw Zjednoczonych, nie jest si dwukrotnie nominowanym jako kandydat w
wyborach prezydenckich, nie trwa si tak dugo w polityce, bdc sabym czowiekiem. Moe
pani myle, co chce, o prezydencie Nixonie, ale jedno jest pewne: nie zostaje si dwukrotnie
prezydentem, jeli jest si narzdziem kogo innego. Pewne interpretacje s romantyczne i
niesuszne.
Czy jest pan do niego bardzo przywizany?
Mam dla niego wielki szacunek.
Doktorze Kissinger, ludzie mwi, e Nixon pana zupenie nie obchodzi. Mwi, e dla
pana wane jest paskie zajcie i nic wicej. Mwi, e robiby pan to z kadym prezydentem.
Ja natomiast wcale nie jestem pewny, e mgbym robi z innym prezydentem to, co
zrobiem z Nixonem. Tak szczeglny zwizek, to znaczy zwizek, jaki istnieje midzy mn a
prezydentem, zaley zawsze od stylu obydwu ludzi. Innymi sowy, nie znam wielu przywdcw,
a poznaem ich sporo, ktrzy mieliby odwag wysa swojego asystenta do Pekinu, nikomu o tym
nie mwic. Nie znam wielu przywdcw, ktrzy pozostawiliby swojemu asystentowi zadanie
negocjowania z pnocnymi Wietnamczykami, informujc o tym jedynie malek grupk osb.
Naprawd, pewne rzeczy zale od typu prezydenta, to, co zrobiem, byo moliwe, poniewa on
mi to umoliwi.

A jednak by pan rwnie doradc innych prezydentw. Nawet takich, ktrzy byli
przeciwnikami Nixona. Mwi o Kennedym, Johnsonie
Moja postawa wobec wszystkich prezydentw bya zawsze taka, e to im pozostawiaem
decyzj, czy chc pozna moje zdanie, czy te nie. Kiedy mnie o to prosili, przedstawiaem moj
opini, mwic kademu, bez rnicy, co myl. Nigdy nie obchodzia mnie partia, do ktrej
naleeli. Z tak sam niezalenoci odpowiadaem na pytania Kennedyego, Johnsona, Nixona.
Dawaem im takie same rady. Z Kennedym byo trudniej, to prawda. W istocie, zwyko si
mwi, e nie byem z nim za bardzo w zgodzie. C tak, zasadniczo bya to moja wina. W
owym czasie byem duo bardziej niedojrzay ni teraz. Poza tym byem doradc w wolnych
chwilach, nie mona wpywa na codzienn polityk prezydenta, widujc go dwa razy w
tygodniu, podczas gdy inni widuj go siedem razy w tygodniu. To znaczy z Kennedym i z
Johnsonem nigdy nie byem w sytuacji porwnywalnej do tej, jak mam teraz z Nixonem.
adnego makiawelizmu, doktorze Kissinger?
Nie, adnego. A czemu?
Poniewa w pewnych chwilach, suchajc pana, mona si zastanawia nie nad tym, jak
bardzo pan wpyn na prezydenta Stanw Zjednoczonych, ale w jaki sposb Machiavelli wpyn
na pana.
W aden. We wspczesnym wiecie jest naprawd bardzo niewiele z Machiavellego, co
mona by przyj albo zastosowa. Dla mnie u Machiavellego ciekawy jest tylko sposb, w jaki
rozwaa on wol ksicia. Ciekawy, ale nie do tego stopnia, eby na mnie wpywa. Jeli chce
pani wiedzie, kto mia na mnie wikszy wpyw, odpowiem nazwiskami dwch filozofw:
Spinozy i Kanta. Tak wic to dziwne, e kojarzy mnie pani z Machiavellim. Ludzie cz mnie
raczej z Metternichem. Co jest wrcz infantylne. Na temat Metternicha napisaem tylko jedn
ksik, ktra miaa by pocztkiem dugiej serii ksiek dotyczcych budowy i rozpadu
midzynarodowego porzdku w XIX wieku. Bya to seria, ktra miaa si zamkn na pierwszej
wojnie wiatowej. To wszystko. Nie mog mie nic wsplnego z Metternichem. On by
kanclerzem i ministrem spraw zagranicznych w okresie, kiedy potrzeba byo trzech tygodni, eby
z Europy rodkowej przemieci si z jednego kontynentu na drugi. By kanclerzem i ministrem
spraw zagranicznych w okresie, kiedy wojny toczone byy przez zawodowych onierzy, za
dyplomacja znajdowaa si w rkach arystokracji. Jak mona to porwnywa z dzisiejszym

wiatem, wiatem, w ktrym nie istnieje adna jednolita grupa przywdcw, adna jednolita
sytuacja wewntrzna, adna jednolita rzeczywisto kulturowa?
Doktorze Kissinger, ale jak pan wyjani niewiarygodne gwiazdorstwo, ktre pana
wyrnia, jak wyjani pan fakt, e jest pan niemal bardziej sawny i popularny od prezydenta?
Czy ma pan w tej sprawie jak teori?
Tak, ale jej pani nie wyjawi. Poniewa nie jest zbiena z teori wikszoci. Na przykad
z teori dotyczc inteligencji. Inteligencja nie jest a tak wana w sprawowaniu wadzy, a czsto
jest wrcz nieprzydatna. Tak samo jak szef pastwa, czowiek, ktry wykonuje mj zawd, nie
musi by koniecznie bardzo inteligentny. Moja teoria jest cakowicie odmienna, ale, powtarzam,
nie wyjawi jej pani. Dlaczego miabym, dopki jestem w trakcie wykonywania swojej pracy?
Prosz mi raczej powiedzie, jakie jest pani wyjanienie. Jestem pewny, e pani rwnie ma
jak teori na temat powodw mojej popularnoci.
Nie jestem tego pewna, doktorze Kissinger. Szukam jakiej teorii poprzez ten wywiad. I
nie znajduj jej. Przypuszczam, e u rde wszystkiego ley sukces. To znaczy, jak w przypadku
szachisty, uday si panu dwa albo trzy posunicia. Przede wszystkim Chiny. Ludzie lubi
szachistw zbijajcych krla.
Tak, Chiny byy dla mojego sukcesu niezwykle wanym elementem. Jednak nie jest to
zasadniczy punkt. Zasadniczy punkt A tak, powiem to pani. W kocu, co mi zaley? Chodzi o
to, e zawsze dziaaem sam. Amerykanom niezmiernie si to podoba. Amerykanie lubi
kowboja, ktry prowadzi kolumn, jadc samotnie z przodu na swoim koniu, kowboja, ktry
wkracza sam do miasta, do miasteczka, tylko ze swoim koniem i tyle. Moe nawet bez
rewolweru, bo on nie strzela. On dziaa, kierujc si we waciwe miejsce we waciwym
momencie. Sowem, western.
Zrozumiaam. Widzi si pan jako kto w rodzaju Henryego Fondy, bezbronnego i
gotowego bi si o uczciwe ideay. Samotnego, odwanego
Niekoniecznie odwanego. W istocie kowboj nie musi by odwany. Wystarcza mu, e
jest samotny, e pokazuje innym, jak wchodzi do miasta, i robi wszystko sam. Ta romantyczna,
zdumiewajca posta zdecydowanie mi odpowiada, poniewa bycie samym byo zawsze czci
mojego stylu lub, jeli pani woli, mojej techniki. Razem z niezalenoci. Och, ta cecha jest
bardzo we mnie i dla mnie wana. Wreszcie, przekonanie. Jestem zawsze przekonany, e
powinienem robi to, co robi. A ludzie to czuj, wierz w to. Mnie za zaley na tym, eby mi

wierzyli: kiedy kogo si wzrusza albo zdobywa, nie naley go oszukiwa. Nie mona te
kalkulowa, i tyle. Niektrzy uwaaj, e ja skrupulatnie planuj, jakie wraenie wywrze na
spoeczestwie jaka moja inicjatywa albo staranie. Sdz, e troska taka nie opuszcza mojej
gowy. Tymczasem konsekwencje tego, co robi, to znaczy spoeczna ocena, nigdy mnie nie
niepokoiy. Ja nie domagam si popularnoci, nie szukam popularnoci. A wrcz, jeli naprawd
chce pani wiedzie, popularno nic mnie nie obchodzi. Zupenie si nie boj utraty
zwolennikw, mog sobie pozwoli na to, by mwi, co myl. Nawizuj do autentycznoci,
ktra jest we mnie. Gdybym pozwoli sobie niepokoi si reakcjami spoecznymi, gdybym
porusza si popychany wycznie wykalkulowan technik, niczego nie doprowadzibym do
skutku. Niech pani spojrzy na aktorw: ci naprawd dobrzy nie posuguj si wycznie technik.
Graj, idc jednoczenie za technik i za swoim przekonaniem. S jak ja autentyczni. Nie mwi,
e to wszystko musi trwa wiecznie. To wrcz moe wyparowa z tak sam szybkoci, z jak
przyszo. Tymczasem jednak jest.
Czy mwi mi pan moe, e jest czowiekiem spontanicznym, doktorze Kissinger? Mj
Boe, jeli odo na bok Machiavellego, pierwsz postaci, z ktr w naturalny sposb mi si
pan kojarzy, jest chodny, opanowany a do blu matematyk. Moe si myl, ale jest pan bardzo
zimnym czowiekiem, panie Kissinger?
W taktyce, nie w strategii. W istocie bardziej wierz w stosunki midzy ludmi ni w
idee. Posikuj si ideami, ale potrzebuj stosunkw z ludmi, jak pokazaem w swojej pracy. W
gruncie rzeczy, czy to, co mi si przytrafio, nie przytrafio mi si przypadkiem? Do licha, byem
zupenie nieznanym profesorem. Jak mogem powiedzie samemu sobie: Teraz pokieruj tak
sprawami, e stan si znany na arenie midzynarodowej? Byoby to czyste szalestwo.
Chciaem by tam, gdzie dziej si wane rzeczy, to prawda, ale nigdy nie paciem za to, eby
si tam znale. Nigdy nie poszedem na ustpstwa. Zawsze poddawaem si spontanicznym
decyzjom. Kto mgby powiedzie: zatem stao si, poniewa miao si sta. Mwi si tak
zawsze, kiedy co si ju wydarzy. Nigdy nie mwi si tak o rzeczach, ktre si nie wydarzaj,
nigdy nie zostaa napisana historia rzeczy, ktre si nie zdarzyy. W pewnym sensie jestem
jednak fatalist. Wierz w przeznaczenie. Jestem przekonany, e trzeba walczy, aby osign
cel. Uwaam te jednak, e istniej granice walki, jak czowiek moe toczy dla osignicia
celu.

Jeszcze jedna sprawa, panie Kissinger: jak udaje si panu pogodzi straszliw
odpowiedzialno, jak pan na siebie wzi, i frywoln reputacj, jak pan si cieszy? Jak pan to
robi, eby Mao Tse-tung, Czou En-laj, Le Duc Tho brali pana na serio, a potem by oceniano
pana jako beztroskiego uwodziciela kobiet albo wrcz playboya? Czy to pana nie krpuje?
Zupenie nie. Dlaczego miaoby mnie to krpowa, kiedy id na negocjacje z Le Duc
Tho? Kiedy rozmawiam z Le Duc Tho, wiem, co mam robi z Le Duc Tho, a kiedy jestem z
dziewczynami, wiem, co mam robi z dziewczynami. Zreszt Le Duc Tho nie dlatego zgadza si
ze mn negocjowa, e reprezentuj przykad czystej prostolinijnoci. Zgadza si na negocjacje
ze mn dlatego, e chce ode mnie pewnych rzeczy, tak samo jak ja chc pewnych rzeczy od
niego. Widzi pani, w przypadku Le Duc Tho, tak samo jak w przypadku Czou En-laja i Mao Tsetunga, myl, e reputacja playboya bya i jest mi potrzebna, poniewa suya i suy temu, by
ludzie wiedzieli, co o mnie myle. eby im pokaza, e nie jestem obiektem muzealnym. W
kadym razie ta reputacja frywolnego czowieka bawi mnie.
I pomyle, e ja uwaaam j za reputacj niezasuon, sowem, bardziej za inscenizacj
ni prawd.
C, czciowo jest przesadzona, to oczywiste. Ale po czci, przyznajmy, jest
prawdziwa. Nie liczy si to, w jakim stopniu jest prawdziwa czy te w jakim stopniu powicam
si kobietom. Liczy si to, w jakim stopniu kobiety stanowi cz mojego ycia, jego tre. Ale
zupenie tym nie s. Dla mnie kobiety s wycznie rozrywk, hobby. Nikt nie powica
nadmiernego czasu na hobby. To, e powicam im ograniczony czas, mona zrozumie, jeli
zajrzy si do mojego notesu. Powiem pani wicej: nierzadko wol zobaczy si z moimi dziemi.
W istocie widuj je czsto, cho nie tak jak kiedy. Z reguy spdzam z nimi Boe Narodzenie,
wane wita, kilka tygodni w lecie i jed do Bostonu raz w miesicu. eby je odwiedzi.
Oczywicie wie pani, e jestem od lat rozwiedziony. Nie, fakt, e jestem rozwiedziony, nie ciy
mi. Fakt, e nie mieszkam z dziemi, nie wywouje u mnie poczucia winy. Od chwili, kiedy moje
maestwo si skoczyo, a nie skoczyo si z winy jednej czy drugiej strony, nie byo powodu,
by rezygnowa z rozwodu. Zreszt jestem duo bliej z dziemi teraz, ni kiedy byem mem
ich matki. Jestem te w tej chwili duo z nimi szczliwszy.
Czy jest pan przeciwko maestwu?
Nie. Maestwo czy te jego brak to dylemat, ktrego nie mona rozwiza jako kwesti
zasady. Mogoby si zdarzy, e ponownie si oeni tak, mogoby si tak zdarzy. Ale wie

pani, kiedy jest si powanym czowiekiem jak ja, to koniec kocw, koegzystowa z drug
osob i przetrwa tak koegzystencj jest bardzo trudno. Zwizek midzy kobiet a takim jak ja
typem jest nieuchronnie bardzo skomplikowany Trzeba by rozwanym. Och, trudno mi to
wyjani. Nie jestem osob, ktra zwierza si dziennikarzom.
Zauwayam, doktorze Kissinger. Nigdy nie przeprowadzaam wywiadu z kim, kto tak
bardzo uchylaby si przed pytaniami i precyzyjnymi okreleniami, z nikim, kto tak jak pan
broniby si przed czyj prb przeniknicia swojej osobowoci. Czy jest pan niemiay, panie
Kissinger?
Tak. Dosy. Sdz natomiast, e jestem bardzo zrwnowaony. Widzi pani, niektrzy
przedstawiaj mnie jako osob niespokojn, tajemnicz, inni za pokazuj mnie jako czowieka
niemal wesoego, ktry cigle si umiecha, wci si mieje. Obydwa wizerunki s nie do koca
prawdziwe. Nie jestem ani jednym, ani drugim. Jestem Nie powiem pani, kim jestem. Nigdy
nikomu tego nie powiem.
Waszyngton, listopad 1972

Nguyen Van Thieu

Spotkanie z Nguyenem Van Thieu wyznaczone byo na sm rano w paacu
prezydenckim w Sajgonie, do ktrego prezydent zaprasza mnie na wsplne niadanie.
Punktualnie o smej Nguyen Van Thieu wszed do sali, gdzie czekaam na niego w towarzystwie
jego specjalnego doradcy Hoanga Duc Nha i fotografa gazety, dla ktrej pracowaam. Powitay
mnie szeroki umiech na gadkiej, okrgej twarzy, niespodziewana uprzejmo w gosie i w
oczach. Thieu podszed, wycigajc do, i od razu zacz od artu. Kto z was dwojga jest
szefem?, zapyta, celujc krtkim palcem wskazujcym w fotografa i we mnie. Obydwoje,
odpar fotograf. Wcale nie zaartowaam w odpowiedzi. Ja jestem szefem, cho on jest
wysoki, a ja malutka. I moe dlatego, e pan prezydent by bardzo malutki, mniejszy nawet ode
mnie, odpowied mu si spodobaa. Wybuchn penym aprobaty miechem i zakrzykn:
Susznie. Cakowicie si zgadzam. Wadzy si nie dzieli. Musi j mie jeden czowiek i basta.
Ten wanie pogld potwierdzi na zakoczenie wywiadu, kiedy podekscytowany powie: Prosz
mnie zapyta, kto jest tutaj szefem. Ja na to: Kto jest tutaj szefem?. A on: Ja! To ja jestem
szefem! Moi! Cest moi! Cest moi le chef!. Opisano mi go jako czowieka bardzo zamknitego,
dlatego byam oszoomiona. Zastanawiaam si wrcz, czy ta jego otwarto i wesoo nie byy
rezultatem bombardowa Hanoi, trwajcych nieubaganie od wielu dni. Wiadomo, e
Amerykanie znw je zawiesili, a Kissinger ma si ponownie spotka z Le Duc Tho, jeszcze do
niego nie dotara.
Thieu mia na sobie szary garnitur z jasn koszul. Dwa dni wczeniej przysa do mnie
zapytanie, czy wol, by by w galowym mundurze, czy po cywilnemu, a ja odpowiedziaam: Po
cywilnemu, na lito bosk. Jednak, podobnie jak w przypadku wielu wojskowych, cywilny
strj do niego nie pasowa i to powodowao pewn niezrczno, ktr skaony by kady jego
gest. Na przykad wysiek, jaki czyni, abym czua si mile widziana albo uznaa go za
doskonaego gospodarza. O Boe, czy pora nie jest dla mnie za wczesna? Czy piam ju kaw?
Czy jego may breakfast bdzie mi smakowa? Prosz, przejdmy do tej drugiej sali. Prosz,
niech si pani rozgoci. Sam usiad u szczytu stou, z serwetk wetknit za konierzyk koszuli i
kiedy fotograf wykona gest, e zaraz zrobi zdjcie, Nha zacz balet porozumiewawczych
mrugni, bagalnych spojrze wzywajcych go do wyjcia serwetki zza konierzyka, na lito
bosk. On nie rozumia. Pytajcym wzrokiem zdawa si odpowiada: Ale czego chcesz, o co ci

chodzi?. Wreszcie poj i wyj serwetk. Zakopotany, czerwienic si. Jednak jego nadsana
mina zdawaa si komentowa: Ale czemu? Co w tym zego? Teraz si poplami i ona bdzie
za. Nha siedzia po jego lewej stronie, baczc na kady bd. Ja siedziaam po prawej. St
nakryty by starannie, niadanie zbyt obfite. Zupa rybna, jarzyny, zrazy, desery, herbata, kawa,
nadskakiwanie: Prosz je, prosz. To dobre, wie pani? Dobre, gorce. No prosz, nie jest pani
godna?.
Rozmowa rozwina si, ledwie zadaam pierwsze pytanie: Pan zawsze tak wczenie si
budzi, panie prezydencie?. Czeka z niecierpliwoci, ebym mu co powiedziaa. Podskoczy.
Och, tak! Prawie zawsze. O szstej trzydzieci, prosz sobie wyobrazi, eby wysucha
wiadomoci radiowych. Jednak w ku zostaje do wp do smej, eby chwil pomyle. O
smej jest ju gotowy, by spotka si z generaami, ministrami i wypali cygaro. Tylko jedno.
Wystarcza mi na cay dzie. Robi tak od dwch lat, dwch i p, odkd przestaem pali fajk.
To zupenie nie pasuje, eby prezydent pali fajk, nie wydaje si pani? Dla prezydenta
waciwsze jest cygaro, prawda?. Bg jeden wie, kto mu powiedzia, e prezydent nie pali fajki,
tylko cygaro. W kadym razie mg to by tylko jaki Amerykanin, a takie bajdurzenie skania
natychmiast do pewnej litoci: Oczywicie, panie prezydencie. Prawda. Wieczorem chodzi
spa bardzo pno. Do drugiej w nocy nigdy nie pi. Zasypiajc, zostawia wczone radio, wic
jest rwnie wczone, kiedy pi. Tak si przyzwyczai do spania z wczonym radiem i do
odrniania przez sen muzyki od sw, e kiedy muzyka ustaje i zaczynaj si wiadomoci,
natychmiast otwiera oczy i sucha w penej przytomnoci umysu. ebym jednak nie pomylaa,
e nie umie doceni ycia. Czasami grywa w tenisa, jedzi konno, a trzy albo cztery razy w
tygodniu kae pokazywa sobie film. Historie sentymentalne, westerny, filmy o judo i karate.
Jedyna rzecz, na jak nie ma czasu, to czytanie. Zbyt absorbujce, nieprawda? Oczywicie,
panie prezydencie. Rozumiem.
Jedzc z apetytem, wrcz zachannie, opowiedzia mi o swojej modoci, o karierze
wojskowej, o udziale w zamachu stanu przeciwko Diemowi; nazwisko Diema przywoao u niego
nieoczekiwany smutek. Obiecali mi, e go nie zabij. Powiedziaem im: w porzdku, wezm
udzia pod warunkiem, e nie zostanie zabity. Tymczasem ci idioci go zabili. Ci
nieodpowiedzialni szalecy. Sprawio mi to bl, ktry wci tu jest, midzy gow a sercem. W
kad rocznic jego mierci ka odprawia msz, tu, w mojej kaplicy. I zawsze si za niego
modl, za jego dusz. Wydawa si szczery. Nic w nim nie zdradzao diabolicznej przebiegoci,

dziki ktrej pozosta a do dzi tyranem chronionym przez armi zoon z miliona ludzi i przez
dokonujcy rzezi korpus policji. Stopniowo ze zdziwieniem zastanawiae si, czy rzeczywicie
jest taki perfidny, jak si mwi. I mylae: moe t zadowolon min ma nie dlatego, e na
Hanoi spadaj bomby; ta jowialno to komedia, ktra ma pokry niemiao byego wieniaka.
Moe nie zaatakowa ci z t histori o wadzy, ktrej si nie dzieli, le-chef-cest-moi, bo jest
zarozumiay, ale po prostu dlatego, e boi si, i nie bdzie traktowany powanie. To dziwne,
moe paradoksalne, a nawet naiwne: wiedzc, e jest ponurym dyktatorem, wiedzc, e
poudniowowietnamskie wizienia pene s onierzy Vietcongu, nienawidzc go i nienawidzc
od zawsze wszystkiego tego, co sob reprezentowa zrabowan i niezasuon wadz,
ignorancj, korupcj, posuszestwo wobec silniejszego, naduycia mimo woli i z gniewem
czowiek zaczyna czu do niego sympati. Wydawa si taki may, taki zagubiony, taki samotny.
Wydawa si symbolem kraju zdeptanego, wykorzystanego, ponionego przez interesy tych,
ktrzy bawi si cudzym losem jak skadan zabawk. Globalne strategie Henryego Kissingera.
Jego menuety z Chinami i Rosj. Cynizm kogo, kto pewnego dni mwi ci: Musisz wyda
wojn komunistom! Komunici s li! Musisz ich zabi!. A nastpnego dnia mwi: Dlaczego
prowadzisz wojn z komunistami? Komunici nie s li! Nie trzeba ich zabija, zrozumiae?
Podpisz tu i trzymaj cygaro. Nie pali si fajki. Amerykascy prezydenci zawsze palili cygara.
Zbuntowa si, eby spostrzec, e straci przyjaci, a moe nigdy nie mia przyjaci, tylko
panw. Teraz szuka przyjaciela. Choby na godzin, na jeden poranek, w zagranicznej
dziennikarce, ktrej nigdy wczeniej nie widzia i o ktrej wiedzia, e nie jest mu przyjazna.
Och, mademoiselle! Czasami wydaje mi si, e nic wicej nie mona zrobi, tylko modli si do
Boga, mademoiselle!.
Kiedy niadanie dobiego koca, przy caej niedogodnoci, jak moe odczuwa
Europejka, jedzc zup rybn o smej rano, zapyta mnie grzecznie, czy zechc kontynuowa
wywiad w jego gabinecie, moe fotograf bdzie wola inne to dla swoich zdj. Tak wic
przenielimy si do jego gabinetu i zostalimy tam do wp do pierwszej. Rozmawialimy
niemal cay czas po francusku, w jzyku, w ktrym studiowa. Tylko kiedy chcia dobrze
wyjani jak myl, w swojej rozpaczliwej potrzebie wytumaczenia si, bycia przez kogo
zrozumianym, powtarza zdanie po angielsku. Ale jego angielski nie by dobry i dlatego prosi
Nha, by przyszed mu z pomoc. Chwilami mia zy w oczach. Chwilami gos mu si zaamywa
w natychmiast opanowywanym szlochu. Trzs si z gniewu, z blu, z pasji. A take z poczucia

godnoci: Panowie Amerykanie, powiedziaem im! Messieurs les Amricains! Ja nie mam
zupenie nic do sprzedania Rosji i Chinom! Dla mnie to kwestia ycia albo mierci! To be or not
to be!. Sowem, w nim i w jego tragedii bya pewna godno. Czy dobrze go zrozumielimy? e
nie jest ju mieszn marionetk Amerykanw, jak sdzilimy? A poniewa zawsze dobrze jest
zrehabilitowa czowieka, kadego czowieka, nawet zego, przyjemno sprawiao mi
okazywanie mu zrozumienia i pewnego respektu.
Czy si myliam? Teraz obawiam si, e tak. W istocie niemal za kadym razem, kiedy
prbowaam okaza jakiemu monowadcy zrozumienie i respekt, niemal za kadym razem,
kiedy prbowaam rozgrzeszy choby czciowo jakiego sawnego sukinsyna, potem gorzko
tego aowaam. Mimo swojej gadaniny Thieu bardzo szybko podpisa to, co chcia Kissinger. A
po podpisaniu utrzyma swoje przepenione wizienia, odmwi rozpisania obiecanych wyborw,
nigdy nie usiad do negocjacji z Vietcongiem. A kiedy Sajgon upada, uciek jak tchrz, a wrcz
jak zodziej. Schroni si w Londynie, gdzie ukry pienidze zrabowane swojemu ludowi. Le chef
cest moi.
ORIANA FALLACI. Panie prezydencie, nie jest ju tajemnic, e midzy panem a
Amerykanami panuje dzi bardziej wrogo ni przyja. Stanowczo, z jak odrzuci pan w
padzierniku porozumienie zaakceptowane przez Kissingera, chd, z jakim przyj pan w Boe
Narodzenie generaa Haiga, wszystko to pokazuje, e waciwie jestecie na noe. Ludzie
zastanawiaj si, co o tym dramacie myli Thieu.
NGUYEN VAN THIEU. Mademoiselle Ja nie jestem tajemniczym typem, jak wielu
uwaa. Przeciwnie, jestem czowiekiem bardzo otwartym. Nigdy niczego nie ukrywam, nawet w
polityce, i nie sucham tych, ktrzy radz mi, ebym nie mwi, co myl, albo mwi co
odwrotnego. W istocie zawsze im odpowiadam: Trzeba to powiedzie. Bez ogrdek. Ale kiedy
dotyka si takiego tematu, musz pamita, e reprezentuj Wietnam Poudniowy. Jako
prezydent Thieu nie mog sobie pozwoli na luksus bycia otwartym wrogiem Stanw
Zjednoczonych, ktre tak czy inaczej, pozostaj moimi przyjacimi, sojusznikami. Poza tym
obiecaem Nixonowi, e nawet jeli pojawi si rozbienoci, pozostaniemy sojusznikami i nie
bdziemy uwaa si za wrogw. Mademoiselle, czy midzy on a mem nie ma nigdy ktni?
I czy z tego powodu staj si wrogami? To nie wszystko: ktnie midzy on a mem powinny
odbywa si w sypialni po zamkniciu drzwi na klucz. Dzieci nie powinny widzie rodzicw
szarpicych si za wosy. Z przyjacimi jest tak samo. W moim interesie, w interesie Stanw

Zjednoczonych ley unikanie wszelkich publicznych awantur, ktre przysuyyby si

komunistom.
Rozumiem. Ale kiedy rozmawiaam z Henrym Kissingerem, odniosam wraenie, e
midzy wami dwoma nie panuje szalona mio, i paska ostrono troch mnie dziwi, panie
prezydencie.
Vous savez, mademoiselle Trzeba umie zapomina. Tak, zapomina. Kiedy prowadzi
si kraj naprzd, nie ma co zachowywa urazy. Moje dyskusje z doktorem Kissingerem byy
bardzo szczere. Chwilami wrcz twarde. Omielibym si powiedzie, bardzo twarde. W gruncie
rzeczy pozostaway jednak dyskusjami przyjacielskimi i sowem: powinienem traktowa go
jak przyjaciela. Po jego wyjedzie wszyscy dziennikarze w Sajgonie pytali mnie: Jak tam
nieporozumienie?. A ja odpowiadaem: Kiedy mwi si o nieporozumieniu, trzeba mwi o
porozumieniu. Midzy nami dwoma istniej porozumienia i nieporozumienia. Mademoiselle
powiedziaem Amerykanom: nie. Czego chce pani wicej? Kiedy mwi nie, to jest nie. Ale nie
nadesza jeszcze chwila, by oznajmi wiatu, e wszystko skoczone. Jest jeszcze nadzieja na
pokj. Ja wci ufam, e pokj nastpi. Mgby nadej nawet za kilka tygodni, za miesic. Nie
ma powodu poddawa si rozpaczy.
To zatem prawda, e paskie nie to jest nie w stylu wietnamskim. To znaczy nie,
ktre mogoby znaczy tak.
Skde. Kiedy mwi nie, to znaczy nie, powtarzam pani. A kiedy mwi cakowicie-siz-wami-nie-zgadzam-panowie-Amerykaniecho-pozostaj-waszym-przyjacielem,

to

znaczy

wanie tyle. Zawsze utrzymywaem, e doktor Kissinger, jako negocjator i przedstawiciel

Nixona, ma wity obowizek konsultowa si ze mn i porwnywa mj punkt widzenia z
amerykaskim punktem widzenia. Oczekiwaem zawsze, e rzd Stanw Zjednoczonych bdzie
popiera moje zdanie i pomoe mi przekona komunistw, eby zmodyfikowali swoje dania.
eby to nie byo oglnikowe, powiem pani, jakie s dwa podstawowe punkty zaakceptowane
przez

Kissingera,

odrzucone

przeze

mnie.

Pierwszy

to

obecno

oddziaw

pnocnowietnamskich w Wietnamie Poudniowym. Drugi to formua polityczna, jak pnocni

Wietnamczycy chcieliby narzuci naszej przyszoci. Podobnie jak cae porozumienie, te dwa
punkty zostay obmylone przez komunistw w Paryu. Tak wic wyjaniem doktorowi
Kissingerowi, e zaakceptowanie ich oznaczaoby ugicie si przed daniami pnocnych

Wietnamczykw. To, czego daj pnocni Wietnamczycy, to utrata Wietnamu Poudniowego,

koniec Wietnamu Poudniowego. Voil.
Czy nie mgby pan wyrazi si janiej, panie prezydencie?
Mais vous savez, mademoiselle, cest trs simple! Amerykanie twierdz, e w Wietnamie
Poudniowym jest sto czterdzieci pi tysicy pnocnych Wietnamczykw, ja mwi, e jest
ich trzysta tysicy, jakkolwiek taka sprzeczka jest zbdna. Czy ich ocena jest prawdziwa, czy
moja (ale to moja jest prawdziwa), absolutnie nie do przyjcia jest tolerowanie obecnoci trzystu
tysicy pnocnych Wietnamczykw zalegalizowanej przez prawne porozumienie, zatwierdzonej
przez midzynarodow konferencj, to znaczy przez cay wiat. Oznacza to bowiem przyznanie
im prawa do okrelania si jako wyzwoliciele oraz prawa do twierdzenia, e Wietnam jest tylko
jeden, od Hanoi po Sajgon, jednak naley do Hanoi, a nie do Sajgonu. Czy dobrze to wyjaniem,
mademoiselle? Ja twierdz, e zaakceptowanie obecnoci w kraju armii zoonej z trzystu tysicy
onierzy oznacza zaakceptowanie wadzy takiej armii nad tym krajem. Oznacza uznanie
pnocnych Wietnamczykw za wyzwolicieli, a nie za agresorw. W konsekwencji oznacza
uznanie armii poudniowowietnamskiej za najemn armi Amerykanw. Sowem, odwrcenie
kota ogonem. Wanie to powiedziaem Kissingerowi: Ale doktorze Kissinger, czy nie rozumie
pan, e dziaajc w ten sposb, stawia pan legalny rzd Wietnamu Poudniowego w pozycji rzdu
marionetkowego, zainstalowanego przez Amerykanw?!.
Ale po zawieszeniu broni pnocni Wietnamczycy wycofaliby si z Wietnamu
Poudniowego, czy nie?
Eh bien, porozumienie wcale o tym nie mwi. Nie, nie mwi tego. Std moja odpowied
pnocnym Wietnamczykom: Bdmy uczciwi. Jeli nie macie czego w zamyle, jeli
naprawd nie zamierzacie odnowi agresji wobec Wietnamu Poudniowego, dlaczego tak bardzo
nalegacie, eby zostawi tu armi? Jak to? dacie, eby oddziay amerykaskie wycofay si w
cigu szedziesiciu dni, dacie, ebym wykopa naszych sojusznikw, a potem chcecie,
ebym zatrzyma w domu agresora? Mais cest fou! To szalone, bez sensu!.
Panie prezydencie, bdmy realistami: czego moe si pan obawia z armi miliona
onierzy pod swoimi rozkazami?
Voil la question. Wszyscy pytaj mnie o to samo: Panie prezydencie, jeli jest pan tak
silny pod wzgldem militarnym i politycznym, czym si pan przejmuje?. Wyjani pani, czym
si przejmuj. Dla Wietnamczyka z pnocy wcale nie jest trudno nauczy si poudniowego

akcentu i uchodzi za poudniowca. Oni te s Wietnamczykami. Nie s wrd nas tak

rozpoznawalni jak Amerykanie. Czy nie zrobili ju tej sztuczki w Laosie z Pathet Lao? W 1962
roku, kiedy Amerykanie wycofali si z Laosu, take pnocni Wietnamczycy mieli si wycofa.
A wie pani, co si stao? Amerykanie udali si na lotnisko, jeden po drugim, poczwszy od
najwaniejszego generaa po ostatniego onierza, zarejestrowali swj wyjazd. Znana bya nawet
ich liczba: czterdzieci osiem osb. Natomiast pnocni Wietnamczycy pozostali w dungli,
posugujc si jzykiem Pathet Lao, przebrani za Pathet Lao, i adna komisja kontrolna nie bya
nigdy w stanie si dowiedzie, ilu ich byo. Mademoiselle to jest ich system. Tutaj zdarzyoby
si dokadnie to samo. Czy ju si tak nie dzieje? Ucz si poudniowego akcentu, rozpraszaj si
po wioskach, wnikaj do jednostek Vietcongu, i w ten sposb staj si trzystoma tysicami
aktywistw gotowych scali si na nowo w armi. Messieurs les Amricains, mwi, czy to
wydaje si wam do przyjcia? A poza tym jak to jest, e zmienilicie zdanie?
Zmienili zdanie na jaki temat?
Mademoiselle dam pani przykad. Kiedy do twojego domu wchodzi zodziej, moesz
zrobi dwie rzeczy: wezwa policj albo poradzi sobie samemu. Ale jeli wezwiesz policj,
policja przyjedzie i zamiast aresztowa zodzieja, mwi ci: No dalej, pogd si z tym
zodziejem, musisz zaakceptowa fakt, e jest ju w twoim domu, odwagi, podpisz ten papier,
eby zalegalizowa jego obecno w twoim domu, to ja si wciekam. I odpowiadam: Ej, panie
policjancie, czymy oszaleli? Najpierw mwi mi pan, e trzeba aresztowa zodziei, e trzeba
wzywa policj, e trzeba si broni, a teraz pan mwi, e mam zaakceptowa obecno zodzieja
na pimie? Ale jak to? Wczeniej tak bardzo ba si pan zodzieja, a teraz ju nie? Teraz wrcz
upowania go pan do rabowania moich rzeczy? Monsieur le policier! Mais alors!.
Nie mieci si to panu w gowie, prawda, panie prezydencie?
Bien sr! Bo, mademoiselle, co to za pokj, ktry daje pnocnym Wietnamczykom
prawo trzymania tu swoich oddziaw?! Co to za traktat, ktry de facto legalizuje ich obecno?
Ja zaproponowaem inne rozwizanie, cho na swoj niekorzy. Powiedziaem: Kamy
wycofa oddziay pnocnowietnamskie rwnoczenie z oddziaami amerykaskimi, a ja
zobowizuj si potem zdemobilizowa tak sam liczb onierzy. Jeli pnocni Wietnamczycy
wycofaj na przykad sto czterdzieci pi tysicy onierzy, ja zdemobilizuj sto czterdzieci
pi tysicy onierzy. Jeli wycofaj trzysta tysicy, ja zdemobilizuj trzysta tysicy. Nie

zgodzili si. Dlaczego? Ja wiem, dlaczego. Potrzebuj wszystkich swoich onierzy, eby
dokona wielkiej krwawej ani.
Panie prezydencie, uwaa pan, e przerwanie ognia doprowadzi do krwawej ani?
Oui, bien sr! To nieuniknione. Nie mona bra na serio tego, co Pham Van Dong mwi
w wywiadach i w swojej propagandzie. On powtarza, e pnocni Wietnamczycy nie chc
komunistycznego rzdu w Wietnamie Poudniowym, nie chc krwawej ani w Wietnamie
Poudniowym, nie chc wzi w posiadanie Wietnamu Poudniowego, ale powtarza to tylko po
to, eby uspokoi Amerykanw, ktrzy obawiaj si krwawej ani. Czy mamy moe zapomnie
o masakrach wok Quang Tri, An Loc, na drodze numer 1, ktra nazywa si ju drog
potwornoci? Czy mamy moe zapomnie to, co zrobili w 1968 roku w Hue, w czasie ofensywy
Tet? A co zrobili w Hanoi po objciu wadzy? Rwnie o tym rozmawiaem z Kissingerem.
Powiedziaem mu: Doktorze Kissinger, a zatem mielibymy walczy przez osiemnacie lat,
mielibymy powici setki tysicy ludzkich istnie dla miliona gw ucitych po przerwaniu
ognia? Ja te chciabym przej do historii jako czowiek, ktry przynis pokj. Ja te! Jeli
podpisz to, co pan chce, w cigu szeciu miesicy nastpi krwawa ania. A mnie nie interesuje
chwilowy aplauz, ludzie, ktrzy krzycz: Brawo, brawo, brawo! Vive la paix!. Dla mnie wane
jest to, co wydarzy si pniej.
Zatem paskim zdaniem Nixon i Kissinger popenili bd. Panie prezydencie, jak wyjani
pan fakt, e popenili bd?
To proste: byli zbyt niecierpliwi, eby zawrze pokj, zbyt niecierpliwi, eby negocjowa
i podpisa. Kiedy pertraktujesz z komunistami, nie powiniene wyznacza terminu zakoczenia.
Nie powiniene im mwi, e chcesz jak najszybszej repatriacji jecw i jak najszybszego
zawarcia pokoju, jeli powiesz, wykorzystaj to. Biada wyzna im szczerze: Jecy musz
wrci do domu przed Boym Narodzeniem. Pokj musi zosta osignity, zanim wyganie
mandat prezydencki, przed nowymi wyborami, przed nowym rokiem. To karygodny bd,
poniewa oni znaj zachodni mentalno, zachodni demokracj, i w ten sposb ci szantauj.
Oni doskonale wiedz, e jeli prezydent Stanw Zjednoczonych wyznacza ostateczn dat, to
znaczy, e cay Kongres stoi mu nad gow i wymaga, by dotrzyma obietnicy. Co udaje im si
udowodni? e prezydent Nixon jest niezdolny do wprowadzenia pokoju w terminie
wyznaczonym przez samego siebie. Przez samego siebie! Wykorzystuj opozycj, dyskredytuj

rzd, i Ja powiedziaem Amerykanom: Bdcie cierpliwi, z komunistami trzeba by

cierpliwym, bardziej cierpliwym ni oni. Daremnie.
Innymi sowy, panie prezydencie, pan spodziewa si tego, co nastpio.
Mademoiselle! Pnoc czy Poudnie, wszyscy jestemy Wietnamczykami, a ja znam
Wietnamczykw troch lepiej ni Amerykanie. W 1968 roku, kiedy rozpocza si konferencja
pokojowa w Paryu, wiele osb pytao mnie: Panie Thieu, jak pan sdzi, kiedy konferencja si
zakoczy?. A ja odpowiadaem: Vous savez Jeli komunici godz si na negocjacje, to
znaczy, e potrzebuj negocjacji. Nie, e chc pokoju. Tym, czego chc, jest zawieszenie
bombardowa, eby nabra tchu i rzuci si do kolejnej ofensywy. Korzystajc z tej przerwy,
sprbuj zada nam kolejne Dien Bien Phu. Mniej wicej to samo, co zrobili podczas
konferencji w Genewie w 1954 roku. W Genewie tracili tylko czas i grali w t sam gr, co przez
cztery lata w Paryu. Ale kiedy wygrali pod Dien Bien Phu, dostali natychmiastowego
przyspieszenia i negocjacje zakoczyli. Gdyby nie byo Dien Bien Phu, konferencja w Genewie
trwaaby do tej pory.
Panie prezydencie, pozwoli pan, e nie uwierz, i tamta przemowa o cierpliwoci bya
jedyn, jak skierowa pan do Kissingera. Co jeszcze mu pan powiedzia?
Voil. Jest pan gigantem, powiedziaem mu. Pana zupenie nic nie obchodzi, poniewa nie
ma niczego, czego by si pan ba. Way pan sto kilo i jeli poknie pan niewaciw piguk,
nawet pan nie zauway. Paski organizm j zneutralizuje. Ale ja jestem maym czowieczkiem,
by moe te troch chorym. Wa zaledwie pidziesit kilo i jeli pokn tak sam piguk,
mog umrze. Jest pan wielkim bokserem. Przechadza si pan ulic, obnoszc swoje wielkie
bary, swoje wielkie minie i jeli kto uderzy pana pici w brzuch, nawet pan nie zauway. Co
najwyej odwrci si pan i spojrzy na niego z umiechem i pogard. Natomiast ja jestem maym
bokserem, a by moe nie jestem nawet bokserem, bo moja budowa fizyczna nie pozwala mi na
podobny sport. Jeli kto zada mi taki sam cios, padn na ziemi jak szmata. Tak wic pan moe
sobie pozwoli na luksus przyjcia takiego porozumienia. Ja nie. Pana ze porozumienie ani
zibi, ani grzeje. Dla mnie jest kwesti ycia i mierci. Allons, donc! Czym jest dla pana trzysta
tysicy pnocnych Wietnamczykw? Przecinkiem, niczym. Czym jest dla pana utrata Wietnamu
Poudniowego? To ledwie plamka na mapie wiata. A nawet utrata Wietnamu Poudniowego
moe by panu na rk. Suy powstrzymaniu Chin, suy paskiej wiatowej strategii. Ale mnie,

panowie Amerykanie, nie chodzi o wybr midzy Moskw a Pekinem. Mnie chodzi o wybr
midzy yciem i mierci.
Chciaabym wiedzie, co odpowiedzia!
Mademoiselle, jego strategiczna idea wiata jest bardzo byskotliwa. Azjatycki
poudniowy wschd kontrolowany przez Rosjan albo Indochiny kontrolowane przez Rosjan, eby
kontrolowa i powstrzymywa Chiny. Rosjanie s mniej groni od Chiczykw, dlatego trzeba
prosi Rosjan, eby powstrzymywali Chiczykw, i przeciwstawi im Indochiny jako zagroenie
na poudniowych granicach Chin etc., etc., amen. Dobrze, znakomicie! To tak, jakby widzie
jakiego generaa, ktry przyglda si mapie i wskazuje paeczk strategiczne punkty. Ale dla
biednego kapitana, ktry prowadzi swoj kompani przez rzeki i lasy, dla biednego kapitana,
ktry wspina si na wzgrza pod nieprzyjacielskim ostrzaem i pi w okopach, nie jest ju wcale
tak dobrze. On nie ma adnych globalnych interesw na tej planecie. Nie ma nic do oddania w
zamian. Nie moe wymieni Bliskiego Wschodu z Wietnamem, Niemiec z Japoni, Rosji z
Chinami! Dla niego istnieje tylko kwestia ycia albo mierci dla siedemnastu i p miliona
mieszkacw. Ryzykuje, e znajdzie si pod egid Hanoi. Albo Moskwy i Pekinu, co na jedno
wychodzi. Voil le problme, messieurs les Amricains! Wy spogldacie bardzo daleko, zbyt
daleko, my nie moemy sobie na to pozwoli. Wy jestecie nie tylko wielkim bokserem,
gigantem, jestecie te przepotnym biznesmenem i moecie pozwoli sobie na luksus
powiedzenia: Wydaem dolara, ale teraz musz zrobi zamian, biznes to biznes, pienidze si
nie licz, i allez hop! Zgadzam si odzyska tylko dziesi centw. Dziewidziesit, ktre
strac kogo to obchodzi? Dziewidziesit centw to nic!. Dla mnie tak nie jest. Jeli kupuj
cygaro i pac dolara, musz odsprzeda je za dolara dziesi. Potrzebuj tych dziesiciu centw
na jedzenie. Jestem maym krajem, drodzy przyjaciele Amerykanie. Nie prowadz waszych
globalnych interesw, moim jedynym interesem jest przeycie. Ach, te wielkie potgi, ktre
dziel midzy siebie wiat. Maj wszdzie wolny rynek i co z tego, e taki rynek kosztuje ycie
maego kraju?
Innymi sowy, panie prezydencie, myli pan, e Kissinger mia zamiar sprzeda Wietnam
w imi swojej wiatowej strategii.
Eh bien Nie wiem, czy takie byy dokadnie ich intencje. Mogo te by tak, e ufa on
w dobrej wierze w uczciwe porozumienie. W kadym razie powiedziaem mu tak: Panie
doktorze by albo nie by. Oto jest problem dla nas!.

Mwic w ten sposb, wygra pan. Przynajmniej chwilowo. Paskie nie uniemoliwio
porozumienie. Przynajmniej chwilowo. Ale na jak dugo? Jak pan zareaguje, panie prezydencie,
jeli Amerykanie podpisz bez pana? Kissinger powiedzia to dobitnie na ostatniej konferencji
prasowej: Z caym szacunkiem dla Sajgonu, jeli osigniemy porozumienie, ktre prezydent
uzna za waciwe, pjdziemy naprzd.
Allons donc! eby podpisa co? Jeli chcieli podpisa sami, ju by podpisali. Nie
czekaliby a do dzi! Fakt, e nie podpisali do wyznaczonej przez siebie daty, za zgod czy bez
zgody Wietnamu Poudniowego, pozwala mi myle, e prezydent Nixon zastanowi si i
zrozumia, i podobny podpis oznaczaby porzucenie Wietnamu Poudniowego. Ale chc
odpowiedzie pani w sposb bardziej bezporedni, mademoiselle, poniewa nie pani pierwsza
mnie pyta: Jeli Stany Zjednoczone pana opuszcz, to co pan zrobi?. Oto odpowied:
Przypuszczam, e bdziemy walczy do ostatniego naboju i e potem komunici nas podbij.
To pewne. Nie ma wtpliwoci. Francuzi opucili nas w 1954 roku, w nastpstwie czego p
Wietnamu wpado w rce komunistw. Jeli Stany Zjednoczone powtrz to, co zrobili Francuzi,
rwnie drug poow Wietnamu spotka ten sam los. Albowiem kiedy Amerykanie odejd z
podpisem, Rosjanie i Chiczycy nie zostawi nas w spokoju. A gdzie jest inna potga, ktra
mogaby nam pomc, jak nam pomagay Stany Zjednoczone? By moe znalazyby si inne kraje
gotowe nas wesprze, ale aden z nich nie miaby takich moliwoci jak Stany Zjednoczone. Nie,
nie: jeli Ameryka nas opuci, to dla nas koniec, cakowity koniec, absolutny, i nie ma ju o czym
dyskutowa. Pamita pani Tybet? Nikt nie interweniowa w Tybecie, nawet Narody
Zjednoczone, i teraz Tybet jest komunistyczny. Jeli kraj nie jest w stanie oprze si inwazji, nie
pozostaje mu nic innego, jak na ni pozwoli.
Panie prezydencie, czy nie wydaje si panu, e za bardzo liczy pan na Amerykanw?
Nie mog jeszcze wyda takiego osdu, mademoiselle! Nie nadszed jeszcze dla mnie
moment, bym powiedzia: Jestem opuszczony. Musz wci tumaczy Amerykanom, e
patrz zbyt daleko, rozumie pani? Moe nazbyt na nich liczyem, to prawda. Ale na moim
miejscu zrobiaby pani to samo. Taki malutki kraj jak mj, eby utrzyma niezawiso,
potrzebuje wszystkiego: od pomocy militarnej po wsparcie ekonomiczne. Och, pewnie, e bardzo
liczyem na Amerykanw, pewnie! Wci na nich licz, mimo wszystko! Jeli nie ufa si
przyjacioom, to komu mona zaufa? Przyjaciel jest jak ona. Dopki ci nie opuci albo ty nie
opucisz jej, dopki nie dostaniecie rozwodu, musi by zaufanie, czy nie?

C, musia pan odzyska troch zaufania, kiedy Amerykanie wznowili bombardowania

Hanoi. Tutaj, w Sajgonie, mwilimy: Thieu musia wznosi toasty szampanem, kiedy dotara do
niego ta wiadomo!.
Powiedzmy od razu jedno: nikt nie kocha wojny. Ja oczywicie nie kocham wojny. By
zmuszonym j toczy nie sprawia mi adnej radoci. Zatem nie pij szampana z powodu
bombardowa Hanoi, tak samo jak nie pij szampana z powodu rakiet wystrzelonych na Sajgon.
Ale szczerze mwic, od chwili, kiedy ta wojna istnieje, trzeba j toczy. A w dniu, kiedy te
bombardowania znw zostan zawieszone, zapytam pana Nixona: Dlaczego? Co chce pan przez
to osign? Co pan osign?. Nie, ja nie poprosz, eby przerwano bombardowania. One maj
cel, a jeli chce si osign cel, musimy bombardowa. Mademoiselle, mwic jako wojskowy,
powiem pani, e wojna jest tym mniej okrutna, im jest krtsza.
Mwi tak rwnie zwolennicy bomby atomowej, panie prezydencie.
Ja nie jestem zwolennikiem wojny atomowej. Nie mam na myli bomby atomowej. Mam
na myli Czy syszaa pani kiedy o stopniowaniu? A zatem moim zdaniem stopniowanie nie
jest sposobem na wyleczenie choroby. Szczeglnie jeli choroba trwa od duszego czasu, trzeba
j leczy szybko, drastycznymi metodami. Mademoiselle, wojna jest chorob. Nikomu si nie
podoba, ale kiedy na nas spada, trzeba szybko rozwiza problem. Bez stopniowania.
Stopniowanie prezydenta Johnsona byo nieznone. On nigdy nie zrozumia tej prostej prawdy:
wojn si prowadzi albo nie. Stopniowanie, ktre Amerykanie stosowali po Johnsonie, byo takie
samo. Ju od lat Amerykanie bombarduj, przestaj bombardowa, znowu bombarduj, redukuj,
eskaluj, nad dwudziestym rwnolenikiem, pod dwudziestym rwnolenikiem Co to ma by?
Wojna? To nie jest wojna, to jest poowiczna wojna. Cest une demi-guerre. Do dzisiaj
prowadzilimy poowiczn wojn, une demi-guerre. A ja powiem pani, e gdybymy zaatakowali
Wietnam Pnocny jak w klasycznej wojnie, gdybymy nieprzerwanie bombardowali Wietnam
Pnocny, gdybymy wyldowali w Wietnamie Pnocnym, dzisiaj wojna byaby skoczona. I
dodam, e jeli pertraktacje pokojowe si nie powiod istnieje jedyny sposb, eby
zakoczy t wojn: przenie wojn do Wietnamu Pnocnego. Pod kadym wzgldem, cznie
z desantem.
To znaczy, e desant jest wci brany pod uwag?
Czemu nie, jeli Amerykanie s skonni go przeprowadzi? Jeli nie bdzie to moliwe
dla Amerykanw, nie bdzie moliwe dla nikogo! Pozwoli pani, e lepiej to wyjani. Kiedy

byem ministrem obrony, a Amerykanie rozpoczli bombardowania, w czerwcu 1965 roku, kto
mnie zapyta: Panie ministrze, czy sdzi pan, e te bombardowania spowoduj przerwanie
wojny w cigu trzech miesicy?. A ja odparem: To zaley od was, Amerykanw. Po czym
powtrzyem przykad z bokserem. Jestecie wielkim bokserem, a Wietnam Pnocny jest
maym bokserem. Jeli zechcecie, moecie posa go na mat w pierwszej rundzie. Jeli nie
bdziecie chcieli i przeduycie mecz do dziewitej rundy, publiczno moe si zniechci i
poprosi o zwrot pienidzy za bilety. Jest co jeszcze gorszego: jeli z powodu przeduajcego
si meczu zapie was skurcz, ten may przeciwnik moe was nawet pokona. Allons, donc! Soyez
de grands boxeurs! Polijcie go na mat w pierwszej rundzie! Poprzez stopniowane
bombardowania nigdy niczego nie osigniecie. Przeciwnie, dostarczycie Giapowi argumentu, by
mg twierdzi, e taki may kraj jak Wietnam Pnocny moe oprze si amerykaskiej potdze.
Wystawiaj was na prb, panowie Amerykanie! Nie bombardujcie dla formy, nie prowadcie
wojny psychologicznej, prowadcie wojn!. Mademoiselle, my wszyscy bylimy pod
amerykaskimi bombardowaniami. Ja te byem, w 1942 roku, kiedy byli tutaj Japoczycy. I
przypominam pani, e nie jest wcale trudno wytrzyma bombardowania, po pewnym czasie
mona przywykn, szczeglnie jeli ma si do dyspozycji dobre schrony. Tak wic podczas
pierwszych bombardowa pnocni Wietnamczycy cakowicie podupadli na duchu. Morale
ludnoci byo bardzo niskie, a w Hanoi spodziewano si desantu. Ale Amerykanie nie napierali
i Amerykanie zabijaj przez pi minut, potem daj cztery minuty wytchnienia, potem znowu
zabijaj
Panie prezydencie, prosz pozwoli, e bd naiwna. Albo po prostu ludzka. Czy nie
odczuwa pan dyskomfortu na myl, e ci nieszcznicy pod bombami, w Hanoi, s
Wietnamczykami jak pan?
Mademoiselle! Doskonale wiem, e s Wietnamczykami jak ja. W gbi serca wcale mnie
to nie bawi. Ale wiem rwnie, e aby zakoczy wojn, trzeba ich bombardowa, i wiem, e
koniec wojny w Wietnamie Poudniowym bdzie kocem wojny w Wietnamie Pnocnym. Sdzi
pani, e oni te nie maj tego dosy? Sdzi pani, e cierpi tylko z powodu bombardowa? A
wyobraa sobie pani, co to znaczy udwign ciar korpusu ekspedycyjnego na Poudniu? I
mieli ju tylu polegych! Razem z onierzami Vietcongu od 1964 roku do dzisiaj maj milion
pidziesit siedem tysicy polegych. Prosz spojrze, mam to w moich tajnych dokumentach.
Poza tym pnocni Wietnamczycy cierpi z powodu czego jeszcze innego: cierpi z powodu

reimu, ktry nie pasuje do ich mentalnoci, do ich sposobu ycia. Komunizm nie jest dobry dla
Wietnamczykw. S zbyt duymi indywidualistami, i zapewniam pani, e tylko niewiele
milionw na dwadziecia to na Pnocy komunici. Zapewniam pani, e zdecydowana
wikszo zbuntowaaby si, gdyby nastpi desant.
Co wydaje mi si nieprawdopodobne, biorc pod uwag wszystkie problemy, jakim Nixon
musi stawi czoo przed Kongresem, przed Senatem, przed opini publiczn, ktra ma dosy tej
wojny i da, by j zakoczy, panie prezydencie.
To inna sprawa. Znam problemy Nixona, nie przypadkiem jako pierwszy oklaskiwaem
jego doktryn. W czerwcu 1969 roku, kiedy odbyem podr na Tajwan i do Korei Poudniowej,
Czang Kaj-szek i Park Chung-hee zapytali mnie: Ale co si dzieje? Czy to prawda, e
Amerykanie chc wycofa oddziay z Wietnamu? Dlaczego zgadza si pan na co podobnego?
Dlaczego nie poprosi pan, eby zostali do koca wojny?. A ja na to: To nie jest kwestia
uniemoliwienia Amerykanom wycofania ich oddziaw. To kwestia rozwizania problemu
przez zastpienie ich oddziaw moj armi. To znaczy armi, ktr powinni byli da mi dawno
temu. Tak, mademoiselle. W 1954 roku, kiedy odeszli Francuzi, Amerykanie ju przewidzieli,
e pnocni Wietnamczycy zaatakuj nas tak jak pnocni Koreaczycy zaatakowali Kore
Poudniow. Gdyby dostarczyli nam wtedy armi, nie byoby potrzeby prosi ich potem o
pomoc. Mymy ich wezwali, eby rozwiza bezporedni problem, nie na zawsze. A kiedy
zorientowaem si, e ich obecno w Wietnamie Poudniowym zagraa dwm prezydentom,
powiedziaem: Pomcie mi, bym mg pomoc wam. Dajcie nam siln armi. Bdziemy
walczy sami. Zgodziem si z Nixonem w sprawie wietnamizacji i Nixon zacz wycofywa
swoje oddziay. A kiedy to w historii wojny widziano armi zoon z ponad p miliona ludzi,
ktra wycofaaby si w cigu czterech lat! Po Amerykanach nie zostao ju nic poza lotnictwem.
Za wietnamizacja znakomicie si powioda, co wszyscy przyznaj, i sprawy potoczyy si tak,
jak powiedziaem. Powiedziaem te, e nastpi atak przed wyborami amerykaskimi, a drugi w
siedemdziesitym trzecim
Panie prezydencie, pozwoli pan na pewne spostrzeenie. Wcale nie jestem pewna, e
wszyscy potwierdzaj powodzenie wietnamizacji. Gdyby nie amerykaskie lotnictwo, pnocni
Wietnamczycy wygraliby swoj ofensyw wielkanocn.
Oui. Daccord. Ale wietnamizacji nie mona byo dokona w jeden dzie, mademoiselle.
A nawet w rok. Wiedzielimy, e zajmie od piciu do siedmiu lat, a zatem nie zostaa jeszcze

zakoczona. To prawda, ustpilibymy przed atakiem Giapa, gdyby nie byo amerykaskich
samolotw. Ale kto odzyska Quang Tri i Binh Dinh? Kto powstrzyma pnocnych
Wietnamczykw w An Loc i w Kon Tum? Moe Amerykanie? Wietnamizacja zakoczy si,
kiedy zostanie wzmocnione nasze lotnictwo.
Co wzmocnione, panie prezydencie? Przecie macie peno samolotw, helikopterw,
maszyn zwiadowczych, transportowcw, a pnocni Wietnamczycy maj tylko dwa albo trzy migi!
Kiedy przyjeda si na lotnisko w Sajgonie
Mamy samoloty, ale nie mamy pilotw, mademoiselle. Nie mamy technikw. Musimy ich
jeszcze przeszkoli, wdroy. A to zajmuje rok albo dwa. Dlaczego wczeniej ich nie
przygotowalimy? Wanie dlatego, e wczeniej musielimy zajmowa si armi! Zawsze
mwiem, e nie bdziemy gotowi przed 1973 rokiem. Oto dlaczego komunici daj
powstrzymania wietnamizacji i jej si boj. A wie pani, ile czasu potrzeba, eby stworzy
nowoczesn armi?!
Panie prezydencie, ja ju nic nie rozumiem. Zaczlimy, rozmawiajc mniej wicej o
pokoju, a teraz znw rozmawiamy o wojnie. Czy pan chce zakoczy wojn, czy wygra wojn?
Chc j skoczy, mademoiselle. Nie szukam zwycistw jak Giap. A jako wojskowy, nie
polityk, dodaj: co mamy do wygrania w tej wojnie? Jeli podpiszemy pokj jutro, co zyskamy w
Wietnamie Poudniowym? Ja pani powiem co. Inflacj, setki tysicy polegych, Bg jeden wie,
ile zniszczonych miast, milion uchodcw, milion onierzy do opacenia kadego dnia Znosi
wojn we wasnym domu to znaczy przegra t wojn, nawet jeli zwycistwo zapisane jest
czarno na biaym w zawieszeniu broni. Sztuka wojenna polega w istocie na prowadzeniu wojny
na terytorium nieprzyjacielskim i niszczeniu na terytorium nieprzyjacielskim, co znakomicie
wyjaniby pani Giap. W tym sensie ma on pene prawo powiedzie, e wygra wojn. I znw
pani pytam: jeli podpiszemy pokj jutro, co zyskamy? Zdobylimy moe cho centymetr
kwadratowy terytorium Wietnamu Pnocnego? Zdobylimy moe jakie miejsce w parlamencie
Wietnamu Pnocnego? Nic nie zyskalimy, nic. Przegralimy, eby zamieni nasz klsk na
traktat pokojowy. Mademoiselle! Nazwano mnie nieprzejednanym. Jak mona nazywa
nieprzejednanym czowieka, ktry jest gotw negocjowa z Narodowym Frontem Wyzwolenia,
czowieka, ktry jest gotw poda si do dymisji na miesic przed wyborami? Czy moe gotowi
s negocjowa ze mn rni Pham Van Dong, Le Duan, Nguyen Vo Giap? Poda si do dymisji?
Sowem, ile bdzie trwa ta wojna, panie prezydencie? Lata, miesice, tygodnie?

Czy zadaa pani kiedykolwiek to pytanie Giapowi?

Tak, ale prawie cztery lata temu.
I co pani odpowiedzia?
Powiedzia, e wojna mogaby potrwa nawet dwadziecia lat.
Voil la rponse. Ta wojna potrwa tak dugo, jak zechce tego Giap, to znaczy dopty,
dopki bdzie chcia j nam narzuca. Gdybym ja mg przenie wojn na Pnoc, tak jak on
sprowadzi j na Poudnie, wwczas miaaby pani pene prawo zada mi takie pytanie i wymaga
odpowiedzi. Ale teraz mog przedstawi pani tylko moj opini: albo pokj nastpi w przecigu
niewielu tygodni, powiedzmy, w cigu miesica, albo wojna potrwa jeszcze trzy, cztery lata.
Bardzo trudno zakoczy wojn opart na partyzantce. Ilu partyzantw byo w Malezji? Dziesi
tysicy? A ile czasu zajo Anglikom pokonanie ich? Dwanacie lat. Trudno walczy si w wojnie
prowadzonej przez chuliganw.
Powiedzia pan to generaowi Haigowi, kiedy tu przyjecha? Bo z tego, co zrozumiaam,
tak naprawd nie rzucilicie si sobie w ramiona, pan i Haig?
Eh bien, mademoiselle, vous savez On do mnie mwi panie prezydencie, ja do niego
panie generale, a nawet generale, tak wic Nie mielimy sobie wiele do powiedzenia. Ja mu
powiedziaem: A zatem, jest pan tu, generale. Prosz wyjani, w jakim jest pan tu charakterze.
A on odpar: Jestem tu, by przekaza punkt widzenia prezydenta Nixona. Wtedy ja
podkreliem, e nie jest tu nawet jako negocjator, tylko jako posaniec: Posuchajmy, jaki jest
ten punkt widzenia, generale. Przedstawi mi go. Wysuchaem, a potem powiedziaem mu
tylko, e odpowiem bezporednio Nixonowi w osobistym licie. I e powierz ten list jemu,
Haigowi, jako posacowi. Haig poszed, wrci nastpnego dnia, a ja daem mu list: Voil la
lettre, mon gnral. Bon voyage. Au revoir. Wci tumacz Amerykanom. Wci i wci, w
nadziei, e zrozumiej. W dniu, kiedy mi powiedz: Nie rozumiemy pana, panie Thieu, a zatem
opuszczamy pana Bon! Zobaczycie, jak zareaguj na ich pokj. A do tego dnia oczywicie
gotw jestem znw przyj Kissingera! Wci czekam, e przyjedzie do Sajgonu zobaczy si ze
mn. Nie rozumiem, dlaczego jeszcze nie przyjecha. Moe pomyla, e to nie jest sprzyjajcy
moment Moe dochodzi wanie do porozumienia, ktre wydaje mu si waciwe Moe
wanie jedzie, eby mi powiedzie: Panie prezydencie, moim zdaniem nadesza chwila, eby
podpisa pokj. Wtedy odpowiem mu: Prosz usi. Zobaczmy, o jakim pokoju pan mwi.
I jest pan gotw podj go takim niadaniem, jakim potraktowa pan mnie?

Czemu nie? Jeli pnocni Wietnamczycy poczstowali go herbat i ciasteczkami,

dlaczego ja nie miabym podj go niadaniem? Nie jestem wcale gorzej wychowany od Le Duc
Tho. Zawsze mona prbowa dyskusji przy jedzeniu, pod warunkiem, e nie zakca ona
trawienia. Ja nie jestem wrogiem doktora Kissingera. Nie jestem te wrogiem pnocnych
Wietnamczykw jako takich. Moimi jedynymi wrogami s komunici, kiedy chc wprowadzi
komunizm tutaj. U siebie w domu mog go sobie mie, jak dugo chc. Mademoiselle, kiedy
wojna si skoczy, bd w peni gotowy, by ucisn do Giapowi. A nawet by uda si do
niego i zje kolacj w jego domu. A tam powiedzie mu: Alors, mon gnral! Porozmawiajmy.
Pan jest z Pnocy, ja jestem z Poudnia. Pan ma mas wgla, ja mam mas ryu. Zbudujmy
pikn kolej z Hanoi do Sajgonu i wymieniajmy si naszymi towarami. Teraz dzikuj za kolacj
i kiedy bd mia zaszczyt goci pana w Sajgonie?.
Ile razy wymieni pan nazwisko Giapa, panie prezydencie! Mona by powiedzie, e ma
pan to nazwisko cigle w gowie! Co pan myli o Giapie?
Mademoiselle, myl, e by dobrym generaem, ale wcale nie azjatyckim Napoleonem,
jak mu si zdaje. Wielko Giapa zostaa wymylona przez pras francusk po Dien Bien Phu. A
Dien Bien Phu pozostaje jego jedynym duym zwycistwem, cho nie byo to tak nadzwyczajne
zwycistwo, jak on sam twierdzi i jak zawsze twierdzili w swoich gazetach Francuzi. Z
militarnego punktu widzenia Dien Bien Phu byo dla Giapa atw bitw. Francuzi pod Dien Bien
Phu nie mieli ju nic, ani samolotw, ani czogw, ani artylerii. Giapowi wystarczyo tylko uy
masy ludzi i zastosowa taktyk zawsze wieych dywizji. Bdmy uczciwi: co takiego w
gruncie rzeczy stracili Francuzi pod Dien Bien Phu? Nawet nie jedn dziesit swojej armii.
Kady z francuskich generaw, ktrzy znajdowali si wtedy w Indochinach, powie pani, e
armia francuska wcale nie zostaa cakowicie pokonana: gdyby dostali posiki z Parya, mogliby
obroni nawet Wietnam Pnocny. Wojna nie zostaa przegrana przez Francuzw pod Dien Bien
Phu za spraw Giapa. Wojna zostaa przegrana w Dien Bien Phu, poniewa ju wczeniej zostaa
przegrana we Francji, politycznie, psychologicznie, moralnie. To Giap wbi sobie do gowy, e
dokona czego militarnie rozstrzygajcego pod Dien Bien Phu. I od tamtej pory szuka nowego
Dien Bien Phu, nie rozumiejc, e nowoczesna armia ma dzi niewiele wsplnego z armi
francusk z lat pidziesitych. Bd Giapa w obecnej wojnie polega na tym, e nie zna
nadzwyczajnej siy armii amerykaskiej, jak rwnie nie doceni mojej armii.

Panie prezydencie, mwimy tutaj tylko o pnocnych Wietnamczykach. Wydaje mi si

zatem, e nadszed moment, by porozmawia o Vietcongu i o jeszcze jednej rnicy pogldw
midzy panem a Kissingerem.
Trs bien. Ja twierdz, e formua polityczna przyjta przez Amerykanw w padzierniku
jest formu podstpn, poprzez ktr pnocni Wietnamczycy prbuj narzuci nam rzd
koalicyjny. Twierdz, e nigdy nie zaakceptujemy takiej formuy, pod adnym przebraniem,
poniewa ja nie narzucam Hanoi adnego rzdu i nie chc, eby Hanoi narzucao cokolwiek
Sajgonowi. Konstytucja Wietnamu Pnocnego mwi, e Wietnam jest jeden, niepodzielny, od
Lao Cai po Ca Mau. Konstytucja Wietnamu Poudniowego mwi to samo: Wietnam jest jeden,
od Ca Mau po Lao Cai itd. Pozostaje jednak faktyczna sytuacja: dwa pastwa wewntrz tego
narodu. Pastwo Wietnamu Pnocnego i pastwo Wietnamu Poudniowego, kade ze swoim
rzdem, ze swoim parlamentem, ze swoj konstytucj. Zatem kade z tych pastw powinno
samodzielnie decydowa o wasnej przyszoci politycznej, bez ingerencji drugiego. Jak Niemcy.
Jak Korea. Czy jasno si wyraziem? Powiedziaem, dwa pastwa, dwa pastwa, dwa pastwa.
Jak Korea. Jak Niemcy. Dwa pastwa w oczekiwaniu na ponowne zjednoczenie. Kiedy takie
zjednoczenie nastpi, Bg jeden wie. Osobicie wykluczam, by mogo to si sta wczeniej ni za
dwadziecia lat, i dlatego zawsze prosiem, eby Wietnam Pnocny i Wietnam Poudniowy
zostay przyjte do ONZ
Ale Vietcong istnieje, panie prezydencie, s to poudniowi Wietnamczycy, powinni
uczestniczy w yciu politycznym Wietnamu Poudniowego.
Tak, ale bez ingerencji ze strony Wietnamu Pnocnego. Tak te mwi: pozwlcie, e o
przyszoci

politycznej

Wietnamu

Poudniowego

bdziemy

decydowali

my

poudniowowietnamscy komunici. Ja zgadzam si negocjowa z Narodowym Frontem

Wyzwolenia, zgadzam si organizowa wybory z jego udziaem, zgadzam si go mie w
przyszoci jako parti polityczn. Ale to jest sprawa polityki poudniowowietnamskiej, a nie
polityki pnocnowietnamskiej! Nie chc nakazw z Hanoi, chc swobodnie negocjowa z
Narodowym Frontem Wyzwolenia! Ale jak mog to robi, jeli pnocni Wietnamczycy s tu
przebrani za onierzy Vietcongu? Mademoiselle, nawet sam Front Wyzwolenia nie mgby
swobodnie ze mn negocjowa, majc na karku trzysta tysicy pnocnych Wietnamczykw
uzbrojonych w artyleri! Tak wic powtarzam: zostawcie nas samych, nas i Vietcong. Lepiej si
zrozumiemy, szybciej. Wszyscy jestemy poudniowymi Wietnamczykami i ja wiem, e

wikszo onierzy Vietcongu, walczcych od dwudziestu lat, nie chce opanowywa Wietnamu
Poudniowego! Jak mog to uczyni, skoro s poudniowymi Wietnamczykami?! Ja wiem, e
chc tylko uczestniczy w yciu politycznym kraju i
Czy prbowa pan kiedykolwiek nawiza z nimi dialog, panie prezydencie?
Ale jak mam to zrobi, skoro s tu pnocni Wietnamczycy?! Jak oni maj to zrobi,
skoro s tu pnocni Wietnamczycy? Wanie to wci powtarzam Amerykanom, ktrzy nie
rozumiej! Przypumy, e chciabym spotka si z madame Binh, co mogoby skdind sprawi
mi przyjemno. Jak mam to zrobi? Jak ona ma to zrobi? Madame Binh nie ma swobody
rozmawiania ze mn, jej rzecznikami s pnocni Wietnamczycy! Mwi pani, mademoiselle, e
dopiero kiedy pnocni Wietnamczycy odejd, ludzie Vietcongu poczuj si wolni, eby przyj i
rozmawia ze mn. I przyjd. Poniewa ja ich zaprosz i poniewa nie bd ju kontrolowani
przez innych. Faktem jest, e Mademoiselle, dwa albo trzy lata temu miao miejsce zjawisko
nazywane tu ruchem Chu Hoi. Chu Hoi znaczy mniej wicej dezerter z Vietcongu. A wic w
pewnym momencie ich liczba bya bardzo wysoka: okoo dwustu tysicy. To zaniepokoio
ogromnie pnocnych Wietnamczykw, poniewa to jasne pozwl Chu Hoi pj dalej i
koniec z Narodowym Frontem Wyzwolenia. Co wic zrobili pnocni Wietnamczycy?
Rozproszyli si po wsiach i jednostkach Vietcongu, eby zastpi ich onierzy albo
uniemoliwi im dezercj. I Ale czy nie rozumie pani, e ta druga rnica pogldw z
doktorem Kissingerem jest konsekwencj pierwszej?! Nie rozumie pani, e podstawowym
problemem pozostaje obecno trzystu tysicy pnocnych Wietnamczykw?
Tak, panie prezydencie, ale pan posuwa si nieco dalej, odrzucajc ipso facto rzd
koalicyjny. Jeli jest pan gotw zaakceptowa Vietcong w polityce Wietnamu Poudniowego, to
dlaczego odrzuca pan ide rzdu koalicyjnego?
Poniewa to, co powiedziaem do tej pory, nie oznacza wcale rzdu koalicyjnego, oznacza
po prostu udzia Vietcongu w wyborach! Poniewa to, co odrzucam, to danie koalicyjnego
rzdu zgaszane przez kogo innego! Rzd jest wynikiem wyborw, tak czy nie? Zatem jeli
nawet pewnego dnia bdzie w Sajgonie rzd cakowicie kontrolowany przez komunistw, bdzie
to musiao wynika z wyborw. Tak czy nie? Nie bdzie to rzd spreparowany. Nie bdzie to
rzd narzucony przez Hanoi. O co prosz w gruncie rzeczy? O trzy miesice rozmw z
Narodowym Frontem Wyzwolenia, plus trzy miesice na znalezienie z nim porozumienia i
zorganizowanie wyborw, wreszcie o wybory jedna-osoba-jeden-gos. Allons, donc! Czego si

ode mnie oczekuje? Czego ponad to? Reprezentuj legalny rzd, a zniam si do rozmw z tymi,
ktrzy chc nielegalnie zaj moje miejsce, zgadzam si na ich udzia w wyborach do diaska!
Akceptuj nawet moliwo, e wygraj, cho jestem gotw si zaoy, e tak si nie stanie,
podern sobie gardo, jeli wygraj Nie, nie, mademoiselle. Reprezentuj zbyt may procent
ludnoci. Ich liczba wynosi okoo stu tysicy. Od pidziesiciu do stu tysicy i
Plus ci, ktrzy s teraz w wizieniu. Panie prezydencie, paska analiza moe by nawet
przekonujca, na pierwszy rzut oka. Ale przeanalizowana w wietle faktw, ktre pan przemilcza,
przekonuje ju mniej. Jak moe pan zorganizowa prawdziwe wybory z tysicami czonkw
Vietcongu i podejrzanymi o przynaleno do nich, ktrzy zapeniaj wizienia i obozy
koncentracyjne Wietnamu Poudniowego?
Natychmiast odpowiadam na pani upomnienie. Kiedy jestemy w stanie wojny, to
oczywiste, e wsadza si do wizienia tych, ktrzy pracuj dla wroga toczcego z nami wojn.
Dzieje si tak w kadym kraju. Cest la normalit, mademoiselle. A ci, ktrzy siedz dzi w
wizieniach, brali udzia w aktach zabjstw lub innych okruciestwach. I jest ich mniej, ni pani
myli. Jednak kiedy nastpi pokj, rwnie ich problem zostanie rozwizany. Nie prosz o nic
wicej, tylko o wymian jecw. C, pnocni Wietnamczycy odmwili rwnie tego. A ja
mwi: ale jak to?! Jestem gotw wymieni piciuset amerykaskich jecw wojennych na
dziesi tysicy pnocnowietnamskich jecw wojennych i kilka tysicy winiw cywilnych.
Jestem gotw da woln drog wszystkim, pnocnym Wietnamczykom, Kambodanom,
Laotaczykom, ludziom Vietcongu, cywilom, wszystkim, i jeszcze nie s zadowoleni?!
Oczywicie taka wymiana powinna nastpi po zakoczeniu wojny, przecie nie wczeniej! Wie
pani, jaki jest prawdziwy problem? To, e Amerykanie okazali si zbyt niecierpliwi, zbyt
niespokojni z powodu tych piciuset jecw w Hanoi i teraz pnocni Wietnamczycy uywaj
ich, jakby to by towar pozwalajcy im narzuca warunki polityczne. To obrzydliwe.
A neutralici, panie prezydencie? O ile zrozumiaam, stanowi oni wikszo ludnoci,
ktra ma dosy wszystkich: Thieu, Vietcongu, Amerykanw, pnocnych Wietnamczykw,
wojny
Nie s wikszoci ludnoci, jak pani mwi. Gdyby tak byo, mademoiselle, nie byoby
mnie tutaj. Zdecydowana wikszo poudniowych Wietnamczykw, prosz mi wierzy, bardzo
boi si komunistw. To strach, ktry skrystalizowa si za spraw ofensywy Tet oraz rzezi, ktre
towarzyszyy ofensywie wielkanocnej. Inaczej nie daoby si wytumaczy tego, co wydarzyo

si tu podczas kampanii flag. Wystarczyo, e powiedziaem sowo, i wszyscy kupili flagi albo
wymalowali barwy naszej flagi na fasadach domw. Naprawd sdzi pani, e pewne rzeczy
mona narzuci rozkazem? Mademoiselle ja patrz na neutralistw jak na biedne niewinitka,
a nawet jak na biednych gupcw, i staram si nimi nie przejmowa. Neutralici budz moje
politowanie, poniewa pozwalaj si wciga w gr komunistw. Co za naiwniacy. Uwaaj, e
uprawiaj polityk, a daj si wodzi za nos komunistom. Rwnie dobrze mogliby przyczy si
do jednostek Vietcongu i walczy z nami zbrojnie. Szanowabym ich duo bardziej. A tak nie s
ani politykami, ani onierzami, nie ryzykuj ani po jednej, ani po drugiej stronie, i Soyons
srieux, mademoiselle! Jak mona by neutralist w Wietnamie?
To dlatego wyda pan dekret, ktry likwiduje partie opozycyjne w Wietnamie, panie
prezydencie?
Mon Dieu! Dekret nie suy ich likwidacji. Ma je zachci, eby si poczyy. W
Wietnamie Poudniowym jest dwadziecia siedem legalnych partii politycznych plus czterdzieci
nielegalnych. Podobna obfito byaby luksusem nawet w czasie pokoju, a co dopiero podczas
wojny. Nie zapominajmy te, e nasza konstytucja zachca do dwupartyjnoci. Teraz
przypumy, e ukad pokojowy zostanie podpisany w Paryu, przypumy, e w cigu trzech
miesicy osignie si porozumienie z Frontem Wyzwolenia, i co si stanie? Stanie si tak, e
od chwili zwalczenia komunistw za pomoc gry zwanej demokracj dojdzie do walki
wyborczej, w ktrej po jednej stronie stan komunici, a po drugiej dwadziecia siedem
legalnych partii politycznych i czterdzieci nielegalnych. Jeli chcemy wygra, czy nie lepiej
troch si pogrupowa? Tak powiedziaem: zgrupujmy mniejsze partie w nie wicej ni w
szeciu wikszych partiach. Mademoiselle, a suffit! Wydaje mi si to wystarczajce dla kraju
liczcego

siedemnacie

miliona

mieszkacw!

Polityka

nie

powinna

by

nieodpowiedzialna. Allons, donc!

Allons. Panie prezydencie, rozprawiamy tu strasznie duo o demokracji i wyborach. Czuj
si zatem upowaniona zada panu przykre pytanie. Co moe pan odpowiedzie tym, ktrzy
nazywaj pana dyktatorem z Wietnamu Poudniowego?
Tiens! No prosz! Mademoiselle, nie wiem, czy to te powinnimy nagra na pani
magnetofon, ale niech pani rzuci okiem na kraje Azji Poudniowo-Wschodniej i potem niech
mi pani powie, ktre z tych krajw mog zosta okrelone jako demokratyczne zgodnie z pani
pojciem demokracji. Tajlandia? Korea? Filipiny? Mademoiselle! Najzupeniej szczerze,

wydaje mi si, e Wietnam Poudniowy jest wci najbardziej demokratycznym krajem. Moe
nie tak demokratycznym, jakby si pani podobao, ale demokracja nie jest standardem, ktry
mona zastosowa wszdzie w identyczny sposb. Demokracja, jak maj w Ameryce albo jak
wy macie w Europie, tutaj nie moe jeszcze istnie. Nie jestemy jeszcze na ni gotowi. Prosz
nie zapomina, e Wietnam nigdy nie pozna demokratycznego ycia w takim sensie, jakie pani
nadaje temu wyraeniu. Do 1945 roku pozostawalimy koloni francusk. Do 1954 roku bylimy
zdominowani przez Viet Minh. Do 1963 roku podlegalimy prezydentowi Diemowi. Pozwalam
sobie zatem stwierdzi, e demokracja zacza si tutaj dopiero w 1965 roku, kiedy prezydentem
zosta Thieu.
Ale co to za demokracja, ktra w wyborach proponuje tylko jednego kandydata?! W
wyborach w 1971 roku nie mia pan ani jednego przeciwnika, panie prezydencie!
Tiens, tiens. Mademoiselle! Naley osdza te sprawy w kontekcie Wietnamu. Naley
pamita, e prezydent wybrany w 1971 roku to prezydent, ktry mia prowadzi rozmowy
pokojowe. Naley pamita, e wanie w tamtym okresie, to znaczy kiedy nie byo ju
stabilnoci politycznej, poniewa moi przeciwnicy wycofali si z kandydowania, pnocni
Wietnamczycy zgromadzili swoje dywizje za stref zdemilitaryzowan i wzdu granicy z
Kambod, eby przygotowa si do rozpoczcia nowej ofensywy. Kiedy to si dzieje,
przychodzi masa ludzi, ktrzy mwi: Panie Thieu, jeli pozostali wycofuj kandydatur, pan
te powinien to uczyni. Jeli nie, to nie jest demokracja. A ja odpowiadam: Nasza konstytucja
nie przewiduje uniewanienia wyborw, jeli jest tylko jeden kandydat. Nie mwi te, e jedyny
kandydat powinien ustpi albo poszuka przeciwnika. Jeli zatem ja si wycofam, trzeba
przerobi konstytucj. To zajmie przynajmniej sze, siedem miesicy. Dla pnocnych
Wietnamczykw sze, siedem miesicy to duo czasu, eby zakoczy przygotowania do
ofensywy i zaatakowa nas. Mwi: zaatakowa nas wanie wtedy, kiedy nie mamy
przywdztwa wojskowego i politycznego. egnaj Wietnamie Poudniowy. Mwcie zatem, co
chcecie. Ja zostaj. Jakie jest pani nastpne pytanie, mademoiselle?
Pytanie brutalne, panie prezydencie. Nie znosz by brutaln, take dlatego, e by pan
wobec mnie taki uprzejmy, podj mnie pan niadaniem itd., ale mam w zanadrzu wiele
brutalnych pyta. Oto pierwsze: Jak skomentuje pan fakt, e nazywa si pana amerykask
marionetk albo czowiekiem Amerykanw?
Kto tak mwi?

Wszyscy. Prawie wszyscy. Jest pan tym naprawd zaskoczony?

Mwi tak te Amerykanie?
Tak, wielu Amerykanw.
Ach! Tiens! Hmm Mademoiselle! Ja jestem czowiekiem Wietnamczykw, nie jestem
czowiekiem Amerykanw. Tym bardziej nie jestem amerykask marionetk i sdz, e ostatnio
to udowodniem. Rwnie w tym wywiadzie. Jestem sojusznikiem Amerykanw i tyle. Niech
pani kontynuuje, prosz.
Kontynuuj. Pytanie numer dwa. Co odpowie pan tym, ktrzy oskaraj pana, e jest pan
skorumpowany, e jest pan najbardziej skorumpowanym czowiekiem w Wietnamie?
Mademoiselle, nie warto im nawet odpowiada. Co miabym odpowiedzie? Kiedy
machina, ktra obrzuca oszczerstwami prezydenta, zostaje wprawiona w ruch, nie ma sposobu jej
zatrzyma. Podobne oskarenia nie pojawiaj si przez pomyk: pojawiaj si w konkretnym
celu. Mona zdementowa pomyk, ale nie cel. Powiem pani tylko: czy kiedykolwiek widziaa
pani crk jakiego prezydenta, ktra mieszka na pensji u sistr zakonnych w Londynie? Moja
tam mieszka.
C, sprbujmy wic zada to pytanie inaczej, panie prezydencie. Czy to prawda, e
urodzi si pan bardzo biedny?
To najprawdziwsza prawda. Mj ojciec zosta sierot w wieku dziesiciu lat. A kiedy si
oeni, moja matka utrzymywaa rodzin, noszc na targ do miasteczka kosze z ryem i
orzechami kokosowymi. Trzynacie dni po narodzinach pierworodnego syna musiaa sprzeda
chat i przenie si na drug stron rzeki, bo nie miaa pienidzy. Dziki niej mj starszy brat
mg studiowa w Paryu. Mj modszy brat mg studiowa w Hue. Ale ja musiaem uczy si
w szkole w miasteczku. Jestemy rodzin, ktra sama sobie wszystko zawdzicza, moi bracia s
dzisiaj ambasadorami. Ale moje siostry wci nosz kosze z ryem i kurczakami na targ, eby je
sprzeda, jak to robia moja matka. Oui, cest vrai.
A czy to prawda, e dzisiaj jest pan niezmiernie bogaty, posiada konta w bankach oraz
domy w Szwajcarii, Londynie, Paryu, Australii?
To nieprawda. Przysigam pani na gow mojej crki i mojego syna, e nie mam nic za
granic. Ani domu w Londynie, ani domu w Paryu, ani domu w Australii, ani domu w
Szwajcarii O tym domu w Szwajcarii dowiedziaem si dawno temu od pewnych
Amerykanw. I odparem: Messieurs les Amricains, macie ca potrzebn technik, eby

odkry ten dom, wszystkie potrzebne aparaty fotograficzne, eby go sfotografowa. Przywiecie
mi zdjcia tego domu. Posiadam tylko co w Wietnamie i chce pani wiedzie, co? Mieszkanie w
kwaterze gwnej, gdzie jako genera mam prawo do dwch kawalerek. Poczyem je wic w
jedno mieszkanie. Troch je zmodernizowaem i utrzymuj, eby jedzi tam na weekendy. Ale
tak naprawd nie naley do mnie, naley do armii. I armii je oddam, zamienione w muzeum.
Poza tym mam drewniany dom nad rzek i tam jed, kiedy mam ochot popywa na nartach
wodnych. To tani dom z prefabrykatw. Podarowa mi go zwizek zawodowy pracownikw
lenych. Poza tym mam dom, w ktrym si urodziem, najbiedniejszy w miasteczku. Ludzie
przechodz tamtdy i miej si: Spjrz na dom prezydenta Thieu!. Wreszcie mam te ma
posiado ziemsk, gdzie bawi si w eksperymenty rolnicze. Uprawiam tam ry, melony,
hoduj kury, gsi, winie, a nawet ryby, bo jest tam staw. To wszystko. Odkd jestem
prezydentem, nie kupiem nawet samochodu, uywam wci auta prezydenta Diema. To stary
mercedes z silnikiem, ktry wci si psuje. Wyobraa sobie pani prezydenta Wietnamu, ktry
wraca uroczycie z jakiej podry, wysiada z samolotu, wsiada do tego mercedesa, ktry rusza i
nagle si zatrzymuje? Wic policja wojskowa musi go popycha, w nadziei e silnik zaskoczy, i
pif! paf! Tymczasem prezydent przeklina: Cholera! Musz kupi samochd!. Prosz
kontynuowa, mademoiselle.
Kontynuuj, panie prezydencie. Pytanie numer cztery. Czy nie obawia si pan, e zostanie
zamordowany? Na przykad zabity tak jak prezydent Diem?
Nie. Szczerze mwic, nie. Wierz w Boga i w to, e mnie chroni. Prosz mnie dobrze
zrozumie, nie ebym by stuprocentowym fatalist. Innymi sowy, nie wierz, e Bg jest tu
cigle, eby ci chroni, a wic nie ma potrzeby, by chroni sam siebie. Przeciwnie, myl, e
kady powinien robi wszystko, co moliwe, by wyrcza Boga i pomaga mu w chronieniu
siebie. Ale s granice wszystkiego i w kocu konkluduj: Ja speniam swj obowizek i chroni
si przed zagroeniami, jakie ten obowizek ze sob niesie. Reszta naley do Boga. eby on te
wzi jak odpowiedzialno w stosunku do mnie, nest-ce-pas? Poza wszystkim jest to kwestia
wzajemnego zaufania!. Mademoiselle, arty na bok, zamordowanie mnie nie byoby wcale
trudne. Podaj rk wszystkim i za bardzo nie uwaam, agenci mojej suby bezpieczestwa
wci tylko narzekaj. A ja odpowiadam: Messieurs les agents, quest-ce que cest a?! Ja
wykonuj swoj prac, wy wykonujecie swoj. Jeli wam nie wychodzi, tym gorzej dla was i dla
mnie. Mam to w nosie. Je men fous. Mam to w nosie, poniewa jak tego unikn, jeli kto

naprawd chce ci zabi? W ubiegym tygodniu dokonaem przegldu piciu tysicy ludzi z
oddziaw samoobrony. Kady z nich mia naadowany karabin i eby mnie zabi, wystarczyaby
jedna jedyna kula z jednego karabinu. Nie ma nic atwiejszego ni zabi prezydenta Wietnamu.
Ale dlaczego mieliby to zrobi, jeli im wytumaczyem, e nie warto, e wol odej raczej
ywy ni martwy? Zreszt myl o mierci nie przeladuje mnie. Pokazaem to, uczestniczc w
Bg wie ilu walkach do 1965 roku, stawiajc rwnie niedawno czoo artylerii
pnocnowietnamskiej i ostrzaom Vietcongu. Kto zmusza mnie, ebym uda si do Quang Tri,
do Binh Long, do Kon Tum? Byem prezydentem, a nie generaem na froncie! A jednak
pojechaem tam. Pomodliem si do Matki Boskiej, a potem pojechaem.
Jest pan bardzo religijny, prawda?
Oui, oui, oui! Beaucoup! Beaucoup! W kad niedziel wysuchuj mszy w mojej
kaplicy, kadego wieczora si modl. Modliem si rwnie, eby moje oddziay odzyskay
Quang Tri bez nadmiernego przelewu krwi. Modliem si te, kiedy doktor Kissinger przyjecha
tu, by sprbowa nakoni mnie do zaakceptowania tego, na co nie mogem si zgodzi. Jestem
prawdziwym katolikiem. Nawrciem si po omiu latach przemyle. Moja ona bya ju
katoliczk, kiedy polubiem j w 1951 roku, a poniewa Koci utrzymywa, e maestwo
bdzie wane tylko wtedy, gdy si nawrc, poszedem do ksidza i powiedziaem: Wasza
Wielebno, jestem oficerem i prowadz wojn. Nie mam czasu studiowa katechizmu. Prosz
da mi czas. Kiedy wojna si skoczy, obiecuj, przestudiuj katechizm i nawrc si. Wojna
si skoczya, a ja dotrzymaem obietnicy. Ale nie byo to wcale takie atwe, jak mylaem.
Chciaem zrozumie wszystko i doprowadzaem tego biednego ksidza do szalestwa moimi
pytaniami. By to wiejski ksidz, nie wiedzia, co odpowiada. Musiaem poszuka sobie ojca
dominikanina i Voyez bien, mademoiselle, wszystko, co robi, lubi robi dobrze. Czy si
nawracam, czy gram w tenisa, czy jed konno, czy sprawuj wadz prezydenta. Lubi
odpowiedzialno, bardziej ni wadz. Oto dlaczego mwi, e wadzy nigdy nie naley dzieli
z innymi. Oto dlaczego zawsze to ja decyduj. Zawsze! Wysuchuj innych, pozwalam sobie
zasugerowa decyzj, a potem postanawiam odwrotnie. Oui, cest moi qui dcide. Jeli nie
przyjmuje si odpowiedzialnoci, nie jest si godnym by przywdc i Mademoiselle, prosz
mnie zapyta: Kto jest tutaj szefem?.
Kto jest tutaj szefem?
Ja! Ja jestem szefem! Moi! Cest moi! Cest moi le chef!

Dzikuj, panie prezydencie. Teraz, jak sdz, mog ju odej.

Odchodzi pani? Skoczylimy? Jest pani zadowolona, mademoiselle? Bo jeli nie jest
pani zadowolona, musi mi pani powiedzie. Mademoiselle, mam nadziej, e jest pani
zadowolona, poniewa niczego przed pani nie zataiem i rozmawiaem z pani z cakowit
szczeroci, przysigam. Na pocztku nie chciaem. Ale potem c mog zrobi? Taki ju
jestem. Ej, prosz mi powiedzie, czy spodziewaaby si pani, e spotka kogo takiego?
Nie, panie prezydencie.
Merci, mademoiselle. Jeli pani zdoa, prosz modli si za pokj w Wietnamie. Pokj w
Wietnamie oznacza pokj na wiecie. Czasami czuj si tak, jakby nie byo ju nic do zrobienia,
poza modleniem si do Boga.
Sajgon, stycze 1973

Genera Giap
By to czowiek, ktrego nazwisko podczas wojny w Wietnamie wymieniano najczciej.
Nie dlatego, e by ministrem obrony w Hanoi, gwnodowodzcym si zbrojnych,
wicepremierem, ale dlatego, e by tym, ktry pokona Francuzw pod Dien Bien Phu.
Amerykanie byli ogarnici zmor nowego Dien Bien Phu i kiedy tylko sprawy przybieray gorszy
obrt, mawiali: To Giap przygotowuje nowe Dien Bien Phu. Albo po prostu: To Giap.
Mwiono: Giap, w lutym 1968 roku, kiedy Vietcong przeprowadza ofensyw Tet. Mwiono:
Giap, w marcu i w kwietniu, kiedy pnocni Wietnamczycy utrzymali Hue i otoczyli Khe San.
Mwiono: Giap, w maju i w czerwcu, kiedy Vietcong przypuci drug ofensyw w Sajgonie i na
nizinach centralnych. Miao si mwi: Giap, rwnie pniej, przez wiele lat. To krtkie i suche
jak smagnicie w policzek nazwisko byo wci wiszc w powietrzu grob, straszakiem od
siedemnastego rwnolenika w d. Dzieci straszysz, mwic: Zaraz zawoam wilka.
Amerykanw straszysz, szepczc: Zaraz przybdzie Giap. A zreszt, czy to nie oni sami
rozdmuchali jego saw w swojej manii tworzenia legend? Nawet si nie zastanowili, czy legenda
nie jest przedwczesna. Pod Dien Bien Phu Giap triumfowa, to prawda, ale nie mona byo
jeszcze uzna, e jest on naprawd azjatyckim Napoleonem, geniuszem militarnej strategii,
nieustannym zwycizc. Czy ofensywa Tet nie bya moe porak, a co z ofensyw majow?
Czy Hue moe nie pado, a w Khe San nie przerwano w kocu oblenia? W lutym 1969 roku
szale zwycistwa przechylay si raczej na stron Amerykanw i poudniowych Wietnamczykw.
Jedynym prawdziwym zwycistwem Hanoi byo ustpienie Johnsona i powstrzymanie
bombardowa Wietnamu Pnocnego. W Sajgonie Thieu umocni swoj wadz.
Jednak Giap pozostawa Giapem. Kady, kto by dziennikarzem, chcia przeprowadzi
wywiad z Giapem. To oczywiste. Ho Chi Minh by ju za stary, zbyt schorowany.
Odwiedzajcym ciska do, wykrzykiwa kilka zda o zwycistwie, po czym oddala si,
pokasujc. Spotkanie z nim miao warto wycznie z ludzkiego albo osobistego punktu
widzenia. Poznanie Ho Chi Minha nie dawao wikszego pola do popisu. Za to spotkanie z
Giapem! Giap mia wiele rzeczy do powiedzenia, a nie mwi ich od 1954 roku. Jeszcze bardziej
nieprzystpny od samego Ho Chi Minha, nie pokazywa si nawet na oficjalnych
uroczystociach; od czasu do czasu rozchodzia si pogoska, e nie yje. Kiedy wic tylko
przyjechaam do Hanoi, w lutym 1969 roku, od razu poprosiam o widzenie z Giapem i

przygotowywaam si z upart nadziej na to spotkanie, gromadzc dokadn dokumentacj na

temat jego biografii. Niezwykle fascynujca jest historia Giapa, ktry, jako syn zuboaego
waciciela ziemskiego, wyrs w rodzinie bogatych Francuzw bardzo daleko od wychowania
marksistowskiego. Jak na rasowe mieszczastwo przystao, uczy si najpierw w gimnazjum
cesarskim w Hue, potem studiowa na uniwersytecie w Hanoi, gdzie zdoby dyplom z prawa i
filozofii; w kocu pracowa jako nauczyciel literatury i historii w liceum francuskim w Hanoi,
drczc swoich uczniw kampaniami napoleoskimi. Rysowa na tablicy szczegy bitew,
analizowa je rozwlekle, a koledzy dworowali sobie z niego: Chcesz zosta generaem?. Jako
rewolucjonista zacz jednak bardzo szybko: w wieku czternastu lat. Jako osiemnastolatek trafi
ju do wizienia, a majc lat dwadziecia, przyczy si do Ho Chi Minha, ktry z powodu jego
niepohamowanych napadw wciekoci i kamiennego milczenia nada mu przydomek Wulkan
Pokryty niegiem, za ze wzgldu na odwag nazywa go Kui, Diabe W 1935 roku Giap
wstpi do partii komunistycznej i oeni si z jedn z towarzyszek: Minh Tai. W roku 1939,
kiedy komunici zostali wyjci spod prawa, zbieg do Chin, a Minh Tai osonia jego ucieczk,
pozwalajc si aresztowa zamiast niego. Zmara w 1941 roku w celi, w ktrej grasoway
szczury Wielu utrzymywao, e w wyniku tego wydarzenia Giap nauczy si nienawici,
zamknity na wszelk lito, otwarty na wszelkie okruciestwo. Czy nie wiedzieli o tym
Francuzi, ktrzy pomidzy 1945 a 1954 rokiem wpadali w jego puapki wypenione
jadowitymi pszczoami, w doy pene wy albo wchodzili na miny ukryte pod pozostawionymi
na ulicach trupami? By mistrzem; zwyk mawia, e partyzantka bdzie miaa zawsze przewag
nad nowoczesn broni. To naturalne, e pod Dien Bien Phu wygra za pomoc armat. Stu armat,
przetransportowanych przez Viet Minh kawaek po kawaku, na plecach, na rowerach, w
forsownych marszach bez jedzenia. Jeli Dien Bien Phu kosztowao Francuzw dwanacie
tysicy zabitych, Giapa kosztowao a czterdzieci pi tysicy. To naturalne, e wspomina o
tych polegych z obojtnoci i dystansem: Co dwie minuty umiera na tej planecie trzysta
tysicy ludzi. Czym jest czterdzieci pi tysicy na jedn bitw? Na wojnie mier si nie liczy.
Twardoci jego charakteru nieobcy by cynizm i w istocie mia bardzo niewiele wsplnego z
surowymi marksistami z Hanoi. Nosi zawsze nowe i wyprasowane mundury, mieszka w piknej
kolonialnej willi, zbudowanej przez Francuzw i wyposaonej we francuskie meble, mia auto z
firankami i oeni si ponownie z pikn, o wiele od siebie modsz dziewczyn. Sowem,
absolutnie nie prowadzi ycia mnicha albo jakiego Ho Chi Minha.

W Hanoi moja proba o wywiad z Giapem zostaa przyjta przez pnocnych

Wietnamczykw z wieloma zastrzeeniami: Dlaczego wanie Giap? Wojny nie prowadzi tylko
Giap. Poza tym Giap nie przyjmuje. Jednak na trzy dni przed wyjazdem moja opiekunka An The
podarowaa mi wiadomo, e tak, zobacz Giapa: Jutro o trzeciej trzydzieci po poudniu. Dla
jasnoci, nie bdzie to oficjalny wywiad, tylko causerie, pogawdka. I nie bd sama, ale w
towarzystwie innych kobiet z delegacji. Inne kobiety z delegacji to byy dwie komunistki i jedna
socjalistka z Partito Socialista Italiano di Unit Proletaria, wraz z ktrymi zostaam wysana do
Wietnamu Pnocnego. Nazyway si Carmen, Giulia, Marisa, byy inteligentne i przyjacielskie.
Zrozumiay kopot, jaki sprawiao mi to zbiorowe spotkanie, i obiecay, e nie otworz ust, bym
moga przepyta Giapa z moliwie najwiksz swobod. Obiecay te, e ustpi mi miejsca,
jeli on wybierze ktr z nich, by usiada obok niego, i e bd robiy notatki, gdyby zabroni
uycia magnetofonu. Nastpnego dnia ubray si starannie i w poudnie byy ju gotowe. A ja z
nimi, spita, nerwowa. W istocie nie pamitam, co wydarzyo si po dwunastej. Pamitam tylko,
e wyruszyymy w eskorcie An The, jej pomocnicy Huan, tumaczki Ho i e oficerowie sztabu
gwnego czekali na nas przy wejciu do Ministerstwa Wojny, wszyscy powani i wystrojeni w
oliwkowozielone mundury. Nastpnie jeden po drugim ukonili si z szerokimi umiechami i
eskortowali nas wzdu korytarza a do wielkiej sali z kanap i licznymi fotelami ustawionymi
pod cianami. Na rodku sali, sztywny niczym oowiany onierzyk, sta Nguyen Vo Giap.
Legendarny Giap.
Zdziwiy mnie przede wszystkim jego rozmiary. Wiedziaam, e ma niespena metr
pidziesit cztery centymetry wzrostu, ale widziany na ywo wydawa si jeszcze niszy.
Mia krtkie nogi, krtkie ramiona i krciutk szyj, ktra i tak tona w marynarce. Ciao byo
krpe, wrcz tuste. Twarz mia napuchnit i pokryt bkitnymi ykami, ktre czyniy j sin.
Nie bya to sympatyczna twarz, o nie. Moe z powodu tego sinego kolorytu, a moe z powodu
tych rozmazanych rysw twarzy, trzeba si byo mocno wysili, by szybko mu si przyjrze i
odkry mao ciekawe rzeczy. Ogromne usta wypenione malekimi zbkami, spaszczony nos,
poszerzony wielkimi nozdrzami, czoo, ktre gino w poowie czaszki poronitej gstwin
czarnych wosw Ale jego oczy! By moe byy to najinteligentniejsze oczy, jakie
kiedykolwiek widziaam. Przenikliwe, przebiege, rozemiane, okrutne, byo w nich wszystko.
Lniy jak dwie krople wiata, dziurawiy jak dwa ostre noe i wyraay niezwyk pewno
siebie. Niezwyk wadczo. Zastanawiaam si z niedowierzaniem, czy to moliwe, e takie

oczy pakay pewnej nocy w grach Lam Son? Pewnej nocy, w grach Lam Son, gdzie
organizowa partyzantk antyfrancusk, kto przynis Giapowi wiadomo, e Ho Chi Minh nie
yje. W jednej ze swoich ksiek tak opisa to wydarzenie: Poczuem, e wszystko wok mnie
wiruje. Zebraem jego rzeczy do somianego koszyka, ktry suy mu za walizk, i poprosiem
Tonga, eby wygosi mow aobn. Byo bardzo zimno i miliony gwiazd rozwietlay bezkres
nieba. Ale nieskoczony smutek rozdziera mi serce, patrzyem w te gwiazdy oczami penymi ez
i nagle zapakaem. No c! Moe w odlegej przeszoci oczy te wylay tak duo ez, e nic na
wiecie nie pozwolioby im ju wicej zapaka.
Wyszed mi naprzeciw z rk wycignit ze wiatow swobod. Rwnie jego umiech
mia w sobie co wiatowego. Zapyta, czy mwi po francusku, a jego gos by dwiczny, ton
niemal inkwizytorski, co mnie oniemielio, i odpowiedziaam Oui, monsieur, zamiast Oui,
mon gnral. Ale on si tym nie zirytowa, a wrcz wydao mi si, e sprawia mu przyjemno
zwracanie si do niego monsieur, zamiast towarzyszu, takiego zwrotu uyway Giulia,
Carmen i Marisa. Poprowadzi nas w gb sali, eby tam usi, poprosi Giuli i Maris, by
zajy fotele, a Carmen zaprosi, by usiada obok niego na kanapie. Posuszna umowie Carmen
wykrcia si i zrobia tak, ebym to ja zaja jej miejsce. Ale to wymagao czasu i mino kilka
minut, zanim wszyscy si usadowili: moje przyjaciki, An The, Huan i Ho w fotelach po naszej
prawej stronie, a oficerowie sztabu gwnego po lewej. Jednego z oficerw uwieray buty.
Poluzowa sznurowado na jednej haftce, potem na drugiej i na jeszcze jednej i wkrtce oba buty
byy cakowicie rozsznurowane. Wtedy inny oficer poszed w jego lady, a potem jeszcze trzeci,
tymczasem ja zastanawiaam si, jak przeprowadz wywiad. Nie bya to na pewno sytuacja dla
mnie idealna, z tymi wszystkimi ludmi, ktrzy siedzieli w rzdzie, jakby to bya szkoa albo
teatr. Nie wiedziaam te, jak bdzie wyglda ceremonia i co wydarzy si w cigu pierwszych
dziesiciu minut, wymiana komplementw, poczstunek? Naprzeciw kanapy, na ktrej
siedziaam z Giapem, sta st zastawiony przysmakami: smaonymi kulkami sera, sodyczami z
ryu, misnymi krokiecikami, cukierkami, ciasteczkami, oraz kieliszkami z jakim czerwonym
trunkiem. Ale nikt z wyjtkiem mnie ich nie tkn i wydarzyo si co, co pozwolio mi wygra
rozgrywk. Giap dostrzeg mj magnetofon i zaniepokoi si. Je vous prie, pas celui-l, a sera
seulement une causerie entre nous, vous savez(Prosz pana, bez tego, to bdzie tylko luna
rozmowa midzy nami, rozumie pan). Prbowaam pertraktowa, wywoao to dyskusj, w kocu

uzgodnilimy potrzeb robienia przynajmniej notatek. Kontynuujc t rozmow, zaczam

nakania go do mwienia.
Trzeba przyzna, e nie byo to wcale trudne. Giap uwielbia mwi i mwi przez
czterdzieci pi minut, bez chwili przerwy, mentorskim tonem profesora, ktry wykada mao
inteligentnym

uczniom.

Przerwa

mu,

eby

zada

pytania,

byo

przedsiwziciem

beznadziejnym. Giulia, Carmen, Marisa, An The, Ho, wszyscy, ktrzy robili notatki, nie byli w
stanie za nim nady. Widok tych gw pochylonych nad zeszytami i tych rk, ktre tak
pracowicie pisay, pisay i pisay, by wrcz aosny. Jedyn, ktra nie pisaa, byam ja, ale
jakbym moga, kiedy jego straszne oczy szukay moich? Giap mnie przepytywa, upomina,
zaprzecza i nierzadko wybucha gniewem. Jak wtedy, kiedy powiedziaam mu, e ofensywa Tet
nie powioda si, a on podnis si nerwowo, okry st, rozoy rce i z rozpostartymi
ramionami krzykn: Niech to pani powie Frontowi Wyzwolenia (wypierajc si tym samym
przypisywanej mu przez wszystkich odpowiedzialnoci za t ofensyw). Jego rczki poruszay
si bez ustanku, byo w nim zadowolenie kogo, kto lubi sucha samego siebie, i uspokoi si
dopiero, kiedy spostrzeg, e mina wyznaczona godzina. Uspokoi si w jednej chwili. I od razu
gwatownie si podnis, nakaniajc wszystkich, eby wstali. Oficerowie, ktrzy rozsznurowali
buty, nie wiedzieli teraz, co robi. Czerwoni na twarzy, wpatrywali si w wijce si po pododze
sznurowada. A jeden z nich, zrywajc si na nogi, potkn si i o mao nie run jak dugi na
ziemi.
W hotelu przepisaymy sowo po sowie notatki Giuli, Carmen, Marisy, An The, Huan i
Ho, nastpnie porwnaymy je ze sob i uoyymy tekst wywiadu, nie rezygnujc nawet z
jednego przecinka. Nastpny poranek przynis mi jednak niespodziank. Przysza An The z
trzema arkusikami maszynowych przebitek, wrczya mi je, mwic, e to i tylko to jest tekstem
rozmowy, jak przeprowadziam z generaem. Genera nie autoryzuje innego tekstu, a ja mam si
zobowiza do jego publikacji. Przeczytaam kartki. Nie byo tam ju nic z tego, czego
wysuchaam, a co inni spisali. Nie byo odpowiedzi na pytanie o ofensyw Tet ani o konferencj
pokojow w Paryu, ani te na pytanie dotyczce zakoczenia wojny. Nie byo nic poza seri
retorycznych i oglnikowych zda, nadajcych si co najwyej na jakie publiczne
zgromadzenie. Powtarzam, e genera da publikacji tego tekstu, powiedziaa An The z
wycignitym palcem wskazujcym. Opublikuj go odparam ale razem z prawdziwym
tekstem. Tak te uczyniam.

***
Giap nigdy mi tego nie wybaczy, a pnocni Wietnamczycy, ktrzy wydali mi wiz, tym
bardziej. Niezaleno osdu, wiadomo, jest cnot, ktra wielu komunistom si nie podoba. Albo
podoba si tylko w przypadkach, kiedy skania ci do napisania tego, co jest im wygodne. W
Hanoi kochali mnie za to, co napisaam w 1968 roku z Sajgonu, atakujc Amerykanw i chwalc
Vietcong. Teraz jednak, kiedy w tym samym duchu wyjaniaam, w czym mylili si w Hanoi,
wszelka ich czuo w stosunku do mnie ulotnia si wraz z dobr pamici. Zadedykowali mi
obelgi, kretyskie zniewagi. Powiedzieli, e wyrzdziam krzywd generaowi Giapowi, eby
odda przysug Amerykanom, a nawet e udaam si do Wietnamu Pnocnego na zlecenie
Amerykanw: to-oczywiste-e-naleaam-do-CIA! Ale nadmiernie si tym nie drczyam, a tym
bardziej mnie to nie zdziwio, za mj wywiad pozostaje dokumentem, o ktrym mwi si
jeszcze dzisiaj. Opublikowany na caym wiecie, wyldowa rwnie na biurku Henryego
Kissingera, ktry dziki niemu (co wyjaniam w innym miejscu) zgodzi si ze mn zobaczy i
porozmawia.
ORIANA FALLACI. Generale Giap, w wielu paskich pismach zadaje pan sobie
nastpujce pytanie: Kto ostatecznie wygra wojn w Wietnamie? Pytam pana zatem: Czy dzisiaj,
to znaczy w pierwszych miesicach 1969 roku, uwaa pan, e moe powiedzie, i Amerykanie
przegrali wojn w Wietnamie, zostali militarnie pokonani?
NGUYEN VO GIAP. Oni sami to przyznaj. Ale teraz dowiod pani, dlaczego
Amerykanie s ju pokonani, militarnie i politycznie. A eby udowodni ich klsk militarn,
odwoam si do ich klski politycznej, ktra ley u podstaw wszystkiego. Amerykanie popenili
bardzo powany bd, wybierajc jako pole walki Wietnam Poudniowy. Reakcjonici z Sajgonu
s zbyt sabi, wiedzieli o tym rwnie Taylor, McNamara, Westmoreland. Nie wiedzieli jednak,
e przy takiej saboci nie bd potrafili skorzysta z amerykaskiej pomocy. Jaki bowiem by cel
agresji amerykaskiej w Wietnamie? To jasne: neokolonia oparta na marionetkowym rzdzie.
Ale by stworzy neokoloni, potrzebny jest stabilny rzd, a rzd w Sajgonie jest skrajnie
niestabilny. Nie ma adnego wpywu na ludzi, nie wierz mu. W jakiej wic paradoksalnej
sytuacji znajduj si Amerykanie? Paradoks polega na tym, e nie mog si wycofa z Wietnamu
Poudniowego, nawet jeli tego chc, poniewa eby si wycofa, musz zostawi stabiln
sytuacj polityczn. To znaczy kilku sugusw, ktrzy by ich dobrze zastpili. Sugusw, tak, ale
silnych. Sugusw, tak, ale powanych. Marionetkowy rzd w Sajgonie nie jest silny i nie jest

powany, nie nadaje si te na sugusa, nie trzyma si na nogach, nawet jeli podeprze go
czogami. Jak wic Amerykanie maj sobie pj? A jednak musz odej, nie mog przecie
trzyma szeciuset tysicy ludzi w Wietnamie przez kolejnych dziesi, pitnacie lat! Oto zatem
ich klska polityczna: z politycznego punktu widzenia nie zyskali nic mimo ogromnego aparatu
militarnego, jakim dysponuj.
To, generale, nie oznacza, e militarnie przegrali wojn.
Niech pani bdzie cierpliwa, prosz mi nie przerywa. Oczywicie, e oznacza: gdyby nie
czuli si pobici, Biay Dom nie mwiby o honorowym pokoju. Zrbmy jednak krok wstecz, do
czasw Genewy i Eisenhowera. Jak zaczynali Amerykanie w Wietnamie? Stosujc metody
konwencjonalne, to znaczy udzielajc pomocy wojskowej i ekonomicznej marionetkowym
rzdom. Sowem, dajc dolary. Poniewa oni wci wierz, e mog wszystko rozwiza za
pomoc dolara. Sdzili, e rwnie wolny, niezaleny rzd bd mogli zainstalowa za pomoc
dolara, to znaczy z armi kukieek kupionych za dolary, z trzydziestoma tysicami doradcw
opacanych w dolarach, przez wynalezienie wiosek strategicznych zbudowanych za dolary. Ale
wkroczy nard i plan Amerykanw upad. Pady wioski strategiczne, padli doradcy, pada
kukiekowa armia. Amerykanie byli zmuszeni do interwencji wojskowej zalecanej ju przez
ambasadora Taylora. W ten sposb rozpocza si druga faza ich agresji: wojna specjalna. Byli
pewni, e zdoaj j zakoczy do 1965 roku, najdalej do 1966, angaujc sto pidziesit tysicy
ludzi i osiemnacie miliardw dolarw. Ale w roku 1966 wojna wcale nie bya skoczona,
przeciwnie, dooyli dwiecie tysicy ludzi i mwili o trzeciej fazie, to znaczy o wojnie
ograniczonej. Synna polityka oskrzydlajca Westmorelanda: z jednej strony zjedna sobie
ludno, a z drugiej eksterminowa siy Wyzwolenia. Manewr ten jednak si nie powid i
Westmoreland przegra wojn. Jako genera przegra j w 1967 roku, kiedy chcia desantu
kolejnych onierzy, a w Waszyngtonie przedstawi swj optymistyczny raport, ogaszajc, e
rok 1968 bdzie dobry dla wojny w Wietnamie, pozwoli Johnsonowi ponownie wygra wybory.
W Waszyngtonie Westmoreland zosta powitany jak bohater, ale wiedzia oczywicie, e wojna
ta zaczyna by troch nazbyt kosztowna. Taylor zrozumia to od samego pocztku. No przecie!
Korea kosztowaa Amerykanw dwadziecia miliardw dolarw, Wietnam kosztowa ju ponad
sto miliardw. Korea pochona ponad pidziesit cztery tysice polegych, Wietnam
przekroczy ju t liczb
Amerykanie mwi o trzydziestu czterech tysicach polegych, generale.

Hmm Ja powiedziabym przynajmniej dwa razy tyle. Amerykanie zawsze podaj liczby
zanione w stosunku do rzeczywistoci, w najlepszym przypadku trzy zamiast piciu. Nie mogli
mie tylko trzydziestu czterech tysicy zabitych. Jeli zestrzelilimy im ponad trzy tysice
dwiecie samolotw! Jeli przyznaj, e jeden ich samolot na pi zosta strcony! Prosz
zway: przez pi lat wojny na pewno nie stracili mniej ni siedemdziesit tysicy ludzi. A by
moe oceniam za nisko.
Generale, Amerykanie mwi te, e wy stracilicie p miliona ludzi.
Dokadna liczba.
Dokadna?
Dokadna. Ale wracajmy do naszych rozwaa: nadszed rok 1968 i wtedy Amerykanie
byli naprawd pewni zwycistwa. A potem znienacka nastpuje ofensywa Tet i Front
Wyzwolenia udowadnia, e moe ich zaatakowa, kiedy chce i gdzie chce. cznie z najbardziej
chronionymi miastami, cznie z Sajgonem. Amerykanie w kocu przyznaj, e ta wojna jest
strategicznym bdem. Przyznaje to Johnson, przyznaje to McNamara. Zgadzaj si, e
niewaciwe jest miejsce, niewaciwy moment, e mia racj Montgomery, mwic, e nie
naley wprowadza armii na kontynent azjatycki. Zwyciska ofensywa Tet
Generale, wszyscy s zgodni, uznajc ofensyw Tet za wielkie zwycistwo psychologiczne.
Ale nie sdzi pan, e z militarnego punktu widzenia bya ona porak?
Porak?
Powiedziaabym, e tak, generale.
Prosz to powiedzie, a waciwie prosz o to zapyta Front Wyzwolenia.
Najpierw chciaabym zapyta o to pana, generale.
Musi pani zrozumie, e jest to pytanie delikatne, e ja nie mog wydawa tego rodzaju
osdw, e nie mog wchodzi w sprawy Frontu. Jest to delikatna sprawa bardzo delikatna
W kadym razie zaskakuje mnie pani, poniewa cay wiat przyzna, e z militarnego i
politycznego punktu widzenia ofensywa Tet
Generale, rwnie z punktu widzenia politycznego nie byo to wielkie zwycistwo. Nie
nastpio powstanie ludnoci i po dwch tygodniach Amerykanie znw przejli kontrol. Tylko w
Hue mielimy do czynienia z trwajc miesic epopej. W Hue, gdzie byli pnocni
Wietnamczycy.

Nie wiem, czy Front przewidywa powstanie ludnoci albo czy go chcia, cho myl, e
bez pomocy ludnoci siy Frontu nie mogyby wej do miasta. I nie bd dyskutowa o
ofensywie Tet, ktra nie zaleaa ode mnie, nie zaleaa od nas, bya przeprowadzona przez
Front. Jest jednak faktem, e po ofensywie Tet Amerykanie przeszli od ataku do obrony. Za
obrona jest zawsze pocztkiem poraki. Mwi: pocztkiem poraki, nie przeczc sobie, nasze
kocowe zwycistwo ma dopiero nadej i nie mona jeszcze mwi o definitywnej porace
Amerykanw. Liczebnie Amerykanie s wci silni, kto mgby temu zaprzeczy? Potrzeba
jeszcze wielu wysikw z naszej strony, eby cakowicie ich pobi. Problem militarny teraz
mwi jako wojskowy tak, Amerykanie s silni, ich uzbrojenie jest silne. Ale niczemu to nie
suy, poniewa wojna w Wietnamie nie jest tylko wojn militarn, zatem sia militarna i
strategia militarna nie wystarcz, ani by j wygra, ani by j zrozumie.
Tak, generale. Ale
Prosz mi nie przerywa. Mwiem, e Stany Zjednoczone prowadz wojn zgodnie ze
strategi arytmetyczn. Pytaj swoje komputery, dodaj i odejmuj, wycigaj pierwiastki
kwadratowe i na ich podstawie dziaaj. Ale strategia arytmetyczna nie ma tu znaczenia, gdyby
miaa, ju by nas zgadzili. Na przykad swoimi samolotami. Nie przypadkiem sdzili, e nas
zami w niewiele tygodni, zrzucajc na nas te miliardy adunkw wybuchowych. Bo, jak ju
pani powiedziaem, oni licz wszystko w miliardach, w dolarach. A nie doceniaj ducha narodu,
ktry potrafi walczy o suszn spraw, o ocalenie ojczyzny przed agresorem. Nie chc wbi
sobie do gowy, e wojn w Wietnamie mona zrozumie tylko dziki strategii wojny ludu, e
wojna w Wietnamie nie jest kwesti stanu liczebnego i iloci, e to wszystko nie rozwizuje
problemu. Dam przykad. Oni mwili, e do zwycistwa konieczny jest stosunek dwadziecia
pi do jednego. Potem zdali sobie spraw, e taka liczba jest niemoliwa i zredukowali j do
szeciu do jednego. Potem zeszli do trzech, twierdzc, e jest to niebezpieczny stosunek. Nie,
trzeba czego wicej ni stosunek trzy do jednego, sze do jednego, dwadziecia pi do
jednego, a tym czym jest stajcy przeciwko nim nard. Kiedy cay lud powstaje, nic si nie da
zrobi. Nie ma takiego bogactwa na wiecie, ktre mogoby to spaci. Std nasza strategia, nasza
taktyka, ktrej Amerykanie nie potrafi poj.
Jeli jest pan tak pewny, e zostan definitywnie pokonani, generale, jak pan sdzi, kiedy
to nastpi?

Och, to nie jest wojna, ktr mona rozwiza w niewiele lat. W wojnie przeciwko
Stanom Zjednoczonym trzeba czasu, czasu Amerykanw pokonuje si czasem, mczc ich. A
eby ich zmczy, my musimy kontynuowa, trwa dugo Zawsze tak robilimy. Bo my,
wie pani, my jestemy maym narodem. Jest nas zaledwie trzydzieci milionw, poowa Woch, a
byo nas ledwie milion na pocztku ery chrzecijaskiej, kiedy przybyli Mongoowie. Po
podbiciu Europy i Azji Mongoowie przybyli tutaj. A my, ktrych byo ledwie milion,
pokonalimy ich. Mongoowie przybywali tu trzy razy i trzykrotnie ich pokonalimy. Nie
mielimy ich rodkw, a jednak wytrzymalimy i przetrwalimy, i powtarzalimy: trzeba, eby
cay nard walczy. To, co byo wane w 1200 roku, pozostaje wane w XX wieku. Problem jest
ten sam. Jestemy dobrymi onierzami, poniewa jestemy Wietnamczykami.
Generale, rwnie Wietnamczycy z Poudnia, ktrzy walcz u boku Amerykanw, s
Wietnamczykami. Co pan o nich myli jako o onierzach?
Nie mog by dobrymi onierzami. Nie s dobrymi onierzami. Poniewa nie wierz w
to, co robi, i dlatego brakuje im ducha walki. Wiedz o tym te Amerykanie, ktrzy s
nieskoczenie od nich lepsi. Gdyby Amerykanie nie wiedzieli, e onierze marionetki s
marnymi onierzami, nie potrzebowaliby sprowadza do Wietnamu tylu swoich oddziaw.
Generale, porozmawiajmy o konferencji w Paryu. Czy sdzi pan, e pokj moe nastpi
dziki konferencji w Paryu, czy te dziki militarnemu zwycistwu, takiemu jak to, ktre odnis
pan pod Dien Bien Phu?
Dien Bien Phu Dien Bien Phu Fakt, e jestemy w Paryu, jest dowodem naszych
dobrych intencji. Nie mona powiedzie, e Pary jest zbdny, od chwili, kiedy nie tylko my, ale
rwnie Front Wyzwolenia tam jest. W Paryu trzeba przeoy na paszczyzn dyplomatyczn
to, co dzieje si w Wietnamie i madame! Paris, madame, vous savez to sprawa dla
dyplomatw.
A zatem, mwi pan, generale, e wojna nie zakoczy si w Paryu, e moe zosta
zakoczona tylko militarnie, nigdy dyplomatycznie, e Dien Bien Phu Amerykanw musi jeszcze
nadej i nadejdzie?
Dien Bien Phu, Madame, Dien Bien Phu Ot nie jest zawsze prawd, e historia si
powtarza. Ale tym razem si powtrzy. I tak jak pokonalimy militarnie Francuzw, tak samo
pobijemy Amerykanw. Tak, madame, ich Dien Bien Phu musi jeszcze nadej. I nadejdzie.
Amerykanie przegraj definitywnie wojn w momencie, kiedy ich stan liczebny osignie

maksimum, a wielka machina, ktr razem skonstruowali, nie bdzie ju w stanie si ruszy. To
znaczy pokonamy ich w chwili, kiedy bd mieli najwicej ludzi, najwicej broni, najwicej
nadziei na zwycistwo. Poniewa cae to bogactwo, ta sia, stanie si dla nich kamieniem u szyi.
To nieuchronne.
Moe si myl, generale, ale czy nie sprbowalicie ju drugiego Dien Bien Phu w Khe
Sanh?
O, nie. Khe Sanh nie miao i nie mogo by Dien Bien Phu. Khe Sanh nie byo dla nas tak
wane. Albo byo w takim stopniu, w jakim byo wane dla Amerykanw; w istocie w Khe Sanh
w gr wchodzi ich presti. Bo widzi pani, jest to paradoks, jaki zawsze wystpuje u
Amerykanw: dopki pozostawali w Khe Sanh, eby broni swojego prestiu, mwili, e Khe
Sanh jest wane. Kiedy opucili Khe Sanh, powiedzieli, e Khe Sanh nigdy nie byo wane. Czy
nie sdzi pani zreszt, e wygralimy w Khe Sanh? Ja mwi, e tak i ale wie pani, e
dziennikarze s ciekawscy? Nazbyt ciekawscy. A poniewa ja take jestem dziennikarzem, chc
odwrci role i zada pani kilka pyta. Pierwsze pytanie: Czy zgodzi si pani z tym, e
Amerykanie przegrali wojn na Pnocy?
Powiedziaabym, e tak, generale. Jeli za wojn na Pnocy uznaje si bombardowania,
myl, e Amerykanie przegrali. Nie zyskali bowiem niczego konkretnego, a potem musieli ich
zaprzesta.
Drugie pytanie: Czy zgodzi si pani z tym, e Amerykanie przegrali wojn na Poudniu?
Nie, generale. Nie przegrali jej. Albo jeszcze nie. Nie odesalicie ich przecie. Wci tam
s. I zostaj.
Myli si pani. Wci tam s, ale w jakich warunkach? Ugrzli tam sparaliowani, w
oczekiwaniu na kolejne poraki, ktrych prbuj unikn, nie wiedzc jak. Poraki, ktre maj i
bd miay dla nich katastrofalne konsekwencje z punktu widzenia ekonomicznego,
politycznego, historycznego. Siedz tam ze zwizanymi rkami, zamknici na klucz w swojej
wasnej sile, mog tylko pokada nadzieje w Konferencji Paryskiej. Ale tam te s tacy uparci,
nie porzucaj swoich pozycji.
Generale, mwi pan, e w Paryu Amerykanie s uparci. Ale Amerykanie to samo mwi
o was. Czemu wic suy ta konferencja w Paryu?
Madame, vous savez

Generale, tutaj mwi si wci o pokoju, ale zdaje si, e nikt go tak naprawd nie chce.
Jak dugo bdzie wic trwaa ta konferencja w Paryu?
Dugo! Szczeglnie jeli Stany Zjednoczone nie ustpi ze swoich pozycji. Dugo. Tym
bardziej e my nie ustpimy z naszych, nam si nie spieszy, my mamy cierpliwo. Poniewa
kiedy delegacje dyskutuj, my kontynuujemy wojn. Kochamy pokj, ale nie pokj na kadych
warunkach, nie pokj oparty na kompromisie. Pokj moe dla nas oznacza wycznie cakowite
zwycistwo, cakowity wyjazd Amerykanw. Kady kompromis stanowiby zagroenie niewol.
A my wolimy mier od zniewolenia.
A zatem, generale, jak dugo potrwa wojna? Jak dugo bdzie si wymaga od tego
biednego narodu, by si powica, cierpia, umiera?
Tak dugo, jak bdzie to konieczne: dziesi, pitnacie, dwadziecia, pidziesit lat.
Dopki nie osigniemy cakowitego zwycistwa, jak powiedzia nasz prezydent Ho Chi Minh.
Tak! Nawet dwadziecia, nawet pidziesit lat! Nam si nie spieszy, my si nie boimy.
Hanoi, luty 1969

Norodom Sihanouk
Przyj mnie na Brioni, w willi oddanej mu do dyspozycji przez Tit. Od kilku tygodni
podrowa po krajach, ktre nie uznaj Kambody Lon Nola, i Jugosawia bya przedostatnim
etapem. Stamtd zamierza uda si do Rumunii, a z Rumunii mia wrci do Pekinu, gdzie
mieszka, szanowany i kochany, od marca 1970 roku, kiedy Lon Nol pozby si go i zaj jego
miejsce z bogosawiestwem Amerykanw. Tito przyj go w Belgradzie z honorami nalenymi
urzdujcej gowie pastwa i goci go w Brioni z przepychem godnym krla i przyjaciela.
Zdawali si bardzo zaprzyjanieni. Moe zgadzali si w kwestii nieposuszestwa i sztuki
pozostawania niezalenym w wiecie, w ktrym takie zadanie staje si coraz trudniejsze. To
wyranie uszczliwiao Sihanouka, ktry wyszed mi naprzeciw z otwartymi ramionami. Zreszt
mija ju niemal rok, odkd mielimy si spotka. Midzy nami odbywaa si wymiana listw i
dugiej serii telegramw. Kiedy tylko przychodzia depesza z Pekinu, zanim j jeszcze
otworzyam, wiedziaam, kto jest nadawc. By nim Sihanouk, a moje pragnienie, by go spotka,
podwoio si po podry, jak odby do Kambody okupowanej przez Czerwonych Khmerw, co
byo fantastycznym wyzwaniem rzuconym Lon Nolowi. Wiedziaam, e planowa tam pojecha.
Nie sdziam, e wyjdzie z tego ywy. Kiedy przeczytaam, e nie tylko pojecha, ale take
wrci w jednym kawaku, liczba listw i telegramw podwoia si. Potem nadeszo zaproszenie
na Brioni i ten wywiad, trwajcy siedem bitych godzin.
Siedem godzin podzielonych na dwie czci, bo okoo wp do drugiej zaprosi mnie na
posiek. Rezygnuje ze wszystkiego poza jedzeniem, i to dobrym jedzeniem. Uwielbia jedzenie
przynajmniej w takim stopniu, w jakim uwielbia swj kraj, ten tragiczny kraj, ktry zdoa
utrzyma z dala od wojny przez szesnacie lat i ktry po jego odsuniciu sta si teatrem
krwawych wydarze. Gdyby jednak chodzio o mnie, nie tracilibymy czasu przy stole, bowiem
suchanie go to prawdziwa rozrywka. Omieliabym si powiedzie, pocieszenie. Bo moesz
powiedzie o Sihanouku, co chcesz: e jest wierutnym kamc, postrzelecem, oszustem,
hochsztaplerem, midzynarodow karykatur, ale nawet jeli tak mylisz, nie moesz zaprzeczy,
e w epoce, ktra politycznie zdaje si rodzi wycznie postaci szare, tpawe, nudne, a w
kadym razie pozbawione fantazji, jest on rodzajem cudu. Przyznaj to nawet Amerykanie, od
ktrych pochodzi synna kwestia: W jednym punkcie musimy si ostatecznie zgodzi. Nie
istnieje na tej ziemi nikt taki jak Sihanouk. Przy stole pragnam tylko, eby szybko zjad i jak

najszybciej wrci na miejsce przed moim magnetofonem. Chocia jego onie, ksiniczce
Monique, wcale na tym nie zaleao. Od miesicy niepokoia si spotkaniem, jakie zamierza
odby ze mn jej m: Ciekawe, co jej powiesz! Ciekawe, do powiedzenia czego ci nakoni!,
powtarzaa. Ale on jej odpowiada wzruszeniem ramion: Lubi ryzyko. Czy nie chodzio
zreszt o skalkulowane ryzyko, o przewidziane zwycistwo? Pozna go oznacza automatycznie
zaakceptowa, a naley tu wyjani, e przed poznaniem absolutnie go nie akceptowaam. Nie
byam w stanie bra go na serio, nie byam w stanie pogodzi odpowiedzialnoci ma stanu z
jego kaprysami playboya. Na przykad z tym, e pisywa rne piosenki i kierowa zespoem
jazzowym. Z tym, e krci mieszne filmy, w ktrych bra na siebie rol aktora, jego ona
aktorki, a potem narzuca je swoim poddanym, tak jak nakada si podatki. Albo z tym, e gra
rol owieconego, nowoczesnego polityka, a by ponurym despot, ktry napycha sobie brzuch
kawiorem i foie gras. Zarwno przed zamachem stanu Lon Nola, jak i po nim syszaam zbyt
wiele historii na temat Sihanouka, na temat pienidzy, ktrych da od Vietcongu, eby goci
jego ludzi w Kambody, na temat stosunkw, jakie utrzymywa z Amerykanami, eby wybaczyli
mu obecno Vietcongu w Kambody, na temat myta, jakiego jego teciowa daa od kadej
pnocnowietnamskiej ciarwki, ktra trafiaa do Sihanoukville, na temat atakw szau, w jakie
wpada bez powodu, na temat wygaszanych przez niego kamstw. Czytajc jego telegramy i
wysyajc swoje, umiechaam si zawsze z rezerw. Uwaaam to za co w rodzaju zabawy.
Natomiast Sihanouk, ktrego spotkaam na Brioni, nie by zabaw. By zrozpaczonym
czowiekiem, ktry mimo swoich ekstrawagancji bardzo dobrze symbolizowa kogo
umiejcego sprzeciwi si kademu, kto zagroziby wolnoci jakiego kraju lub osoby, prawu
czowieka do pomyki, jeli si myli, do bycia innym, jeli jest inny. A on, nie ma rady, jest inny.
Jak przyznaje szczerze, nie jest politykiem z powoania, jest artyst. Bardziej go bawi pisanie
piosenek, komedii, wierszy i kierowanie zespoami muzycznymi, anieli decydowanie o cudzym
losie. Nie wypiera si swojej przeszoci suwerena, nie ukrywa swoich bdw, nie zaprzecza, e
wci pozostaje nieco zepsutym lekkoduchem. Czy Czou En-laj nie wybudowa mu moe basenu
z ciep wod w zimie, a chodn latem w jego domu w Pekinie? Nie odda mu moe do
dyspozycji caej druyny kucharzy wyspecjalizowanych w sodyczach i przysmakach? Czy nie
utrzymuje go wraz z setk Kambodan, udajc, e udziela mu poyczki do zwrotu po roku
dwutysicznym? A jednak Wasza Wysoko zmieni si: wie ju, po ktrej stronie stan, i
wykazuje si pewn moraln odwag Nie dodam nic wicj na temat Norodoma Sihanouka.

Wywiad, ktrego mi udzieli, mwi sam za siebie, jest to jeden z najbardziej autentycznych
autoportretw, jakie zdarzyo mi si zarejestrowa. Szkoda, e sowo pisane nie oddaje jego
piskliwego gosiku, jego maych oczu, ktrymi wywraca rozzoszczony, jego ramionek, ktre
poruszaj si w tacu tuciutkich rk. Spotkalimy si i rozstalimy jak przyjaciele. Obieca mi
nawet, e bdzie interweniowa u Czou En-laja, by wydano mi chisk wiz, na ktr od lat
daremnie czekaam. Ja obiecaam mu w zamian dwa kilogramy wieej foie gras: miaam mu j
przywie do Pekinu. Potem, przed moim wyjazdem, obdarowa mnie ksikami, fotografiami,
pytami. Sowa i muzyka, Jego Wysoko Norodom Sihanouk, przywdca krlestwa Kambody.
Teraz pisuje piosenki dla Chiczykw, ktrzy piewaj je we wszystkich szkoach w swoich
miastach i wioskach. Czy to nie nadzwyczajne?
***
Wizy chiskiej nigdy nie dostaam. Najwyraniej nawet Sihanouk nie zdoa przekona
Czou En-laja, e bardziej na ni zasuguj od Amerykanw, od dyktatorw, od faszystw, ktrym
udzielaj jej z tak hojnoci. W ten sposb straci dwa kilogramy foie gras. Ale w nagrod
dostaam jeszcze jeden telegram. By to dugi, czuy telegram, w ktrym, nie baczc na wydatek,
dzikowa mi za wywiad. Co mog doda? Sihanouk pozostaje jedynym przywdc, jedynym
monym, ktry zechcia podzikowa mi, i to osobicie, kiedy o nim napisaam. Wybaczcie, jeli
to mao. Tylko za to zasugiwaby na dwa kwintale foie gras.
ORIANA FALLACI. Moim zdaniem, najbardziej zadziwiajc rzecz, jak mona
powiedzie o Norodomie Sihanouku jest to, e im duej si go sucha, tym bardziej si za nim
poda, im duej si go analizuje, tym mniej si go rozumie. Mimo to, Wasza Wysoko, czy
sprbujemy stworzy jego portret za pomoc tego wywiadu? Zaczynajc moe od szczegu, e
wydaje si on w ostatnich latach nieco odmieniony.
NORODOM SIHANOUK. Odmieniony? Naprawd uwaa pani, e si zmieniem? O,
nie, mademoiselle! Mimo e mieszkam w Pekinie, a nie w Phnom Penh, jestem wci tym
samym Sihanoukiem. Troch oryginalnym lub, jeli pani woli, dziwacznym. Troch
niezrozumianym lub, jeli pani woli, niezrozumiaym. Ale ze swoimi nienaruszonymi
przekonaniami i swoj niezmienion osobowoci. Nie staem si na przykad komunist, wci
okrelam siebie jako rowego, a nie czerwonego. Nie zaszyem sobie ust, wci wykrzykuj to,
co myl, na temat wszystkiego i wszystkich, nie zwaajc na konsekwencje. I nie mam
najmniejszego zamiaru skoczy jak playboy na wygnaniu. Chc skoczy jak czowiek honoru,

wracajc zwycisko do Phnom Penh i czerpic przyjemno z widoku Lon Nola wiszcego na
szubienicy. Jedyna rnica midzy wczorajszym i dzisiejszym Sihanoukiem polega na tym, e
dzisiejszy Sihanouk nie myli ju zdrajcw z patriotami, a patriotw ze zdrajcami. Jestem ju w
stu procentach z Czerwonymi Khmerami i u ich boku walcz, eby pokonali Amerykanw i
rzdzili w komunistycznej Kambody. Nie mam innego sposobu, eby ocali mj kraj i nie
straci twarzy. Vous savez, mademoiselle, jest wiele sposobw utraty twarzy, a nie traci si
twarzy, tracc tron. Czasem traci si j, zdobywajc tron. Albo zatrzymujc go. Zupenie mnie
nie interesuje, eby zosta kim w rodzaju Hirohito, ktry produkuje aparaty fotograficzne, albo
kim w rodzaju Elbiety, krlowej Anglii, ktra zna si tylko na koniach. Jeszcze mniej obchodzi
mnie, eby przypomina jakiego Juana Carlosa, ktry jest tylko duchem Franco. Nie mam
osobistych ambicji.
Kiedy pan mia, Wasza Wysoko!
Nie. Powiedzmy, e wiodem nieco ekstrawagancki tryb ycia. Byem troch
szczeglnym przywdc pastwowym, nie za bardzo socjalist. Lubiem samochody wycigowe,
oddawaem si radociom ycia, prowadziem zesp jazzowy Krlowie, prezydenci zazwyczaj
nie prowadz zespow jazzowych. Graem na saksofonie i na klarnecie, komponowaem
piosenki i jedziem na prowincj, by piewa je z moim ludem Gorzej: kazaem je piewa
przedstawicielom korpusu dyplomatycznego, ale w gruncie rzeczy, co w tym zego? My,
Kambodanie, lubimy muzyk, wic dlaczego szef pastwa musi przyjmowa ambasadorw w
surowy sposb, urzdzajc nudne bale i polowania na baanty? Zreszt nie kazaem im tylko
piewa. Kazaem im te pracowa. Tak, tak. Im i moim ministrom. adowaem ich na
ciarwki i wywoziem na wie, eby pomagali chopom. Zbiera ry, budowa spichlerze albo
mae tamy, przekopywa ziemi. Och, to byo pikne widzie ich z motyk w rku. Miaem z
tego dobr zabaw. Bo w Azji ledwie jaki dure ma dyplom albo umie utrzyma piro w rku,
uwaa si za intelektualist i uznaje za niestosowne zniy si do pracy fizycznej. Wie pani, tak
zwana elita. Naturalnie, nazywali mnie szalecem, megalomanem, wykolejecem, moj
oryginalno okrelali jako skandaliczn i nawet nie podejrzewali, e jest to inteligentna metoda
zblienia si do mas, zrozumienia ich. Poza tym robiem inne rzeczy. Na przykad pisywaem
komedie. Wystawiaem je na scenie jako reyser i graem w nich jako aktor. Bawiem si w ten
sposb, uprawiaem kultur i dostarczaem pienidzy Czerwonemu Krzyowi. Krciem te
filmy. Och, masa ludzi twierdzia, e moje filmy nie s nic warte, e s wrcz obrzydliwe, e nie

umiem ani gra, ani uywa kamery. Ale ja uwielbiam kino i co mnie obchodzia ich gadanina?
Odpowiadaem: Jeli niczemu wicej, przynajmniej suy to edukacji ludu. Jak ten film
zatytuowany Cienie nad Angkorem. Syszaa pani o nim?
Nie, Wasza Wysoko.
C, opowiada on w fabularyzowanej formie o prbie zamachu stanu zorganizowanej w
1959 roku przez CIA po skorumpowaniu jednego z moich generaw. Udaremniem go dziki
informacjom ambasad francuskiej i chiskiej. W istocie mj wywiad by fig wart, kierowa nim
Lon Nol. Zdrajca uciek do lasu, tam moi onierze go wytropili i zabili, a co ja zrobiem?
Zaczerpnem z tej historii temat do filmu. Wyreyserowaem go, zagraem i w taki sposb
pokazaem, e Stany Zjednoczone zagraaj naszej niepodlegoci, naszej neutralnoci, by
zmusi nas do ustawienia si z nimi w jednym szeregu i uczestniczenia w ich
antykomunistycznej krucjacie. Komunici zawsze odnosili si do nas z szacunkiem, nie
rozumiaem, dlaczego kto nie ma by komunist, jeli mu to odpowiada, poza tym chciaem by
w przyjani ze wszystkimi i kino pomagao mi te sprawy wyjani, jest nie tylko po to, by
opowiada banalne historie miosne. Ech tak, mademoiselle, wtedy to bya zupenie inna sprawa.
W Kambody nie byo wojny i mogem dostosowa kraj do moich idei, do moich upodoba, do
mojej beztroskiej radoci ycia. Prowadziem moje pikne samochody, miaem lanci, alfa
romeo, mercedesa 250 SL
I nie brakuje panu tego wszystkiego w Pekinie?
Nie, mademoiselle. Nie brakuje mi, przysigam. Jestem wraliwszy, ni si zdaje i kiedy
czowiek cierpia ponienia, jakie ja cierpiaem, oszczerstwa, jakie ja znosiem, czy naprawd
sdzi pani, e moe przywizywa wag do wozw wycigowych albo zabaw? Kiedy czowiek
cierpi, tak jak ja cierpi z powodu mojego kraju, na ktry B-52 dokonuj dwiecie szedziesit
nalotw dziennie, czy naprawd sdzi pani, e moe tskni za dolce vita i zespoami
jazzowymi? Ja niczego nie auj. Jestem w aobie i nawet ju nie myl o beztrosce tamtych
czasw. Byo, mino. Gdybym odzyska moje lancie, moje alfa romeo, moje mercedesy, nie
wiedziabym ju, co z nimi robi. Wydabym si sobie niemal mieszny. Zreszt w Pekinie
niczego mi nie brakuje. Nie mwi tego przez hipokryzj. Chiczycy traktuj mnie wspaniale,
oddali mi do dyspozycji ogromny dom, wielki jak paac, mog korzysta z wszystkich sal. Dla
mnie, mojej rodziny, moich urzdnikw. Jest nas ju w Pekinie stu Kambodan, poza tym
paacem mam kilka innych domw. Mam te przepikny kryty basen, z zimn wod w lecie i

ciep w zimie. Poleci zbudowa go dla mnie Czou En-laj. Tak, tak, mademoiselle: Czou En-laj.
Specjalnie dla mnie. Do tego da mi siedmiu chiskich kucharzy i siedmiu cukiernikw zdolnych
przygotowa kade danie, kady deser. Wie, e cigle lubi dobrze zje, gastronomia zaja
miejsce sportowych aut i jazzu, dlatego zaopatrzy mnie te we francusk picerie i czsto
zabawiam si, uczc francuskich potraw moich chiskich kucharzy, a od nich uczc si potraw
chiskich. Z Parya przywieli mi te moje ukochane foie gras; nawet ze zamanym sercem, nie
jestem w stanie zrezygnowa z foie gras. Niestety jest w puszce, a nie wiee, jak lubi. Ale
czasem jadam je take wiee, bo Chiczycy potrafi zrobi gsi wtrbk. I moje akomstwo
jest zaspokojone.
Czy wci Wasza Wysoko gra na saksofonie?
Nie. Zarzuciem to. Zarzuciem te klarnet. Zamiast niego Czou En-laj odda mi do
dyspozycji znakomity fortepian, dziki czemu mog wci komponowa. W cigu tych ostatnich
trzech lat napisaem wiele piosenek. Niektre z nich piewane s we wszystkich chiskich
szkoach, we wszystkich rewolucyjnych komunach. Na przykad ta zatytuowana Niech yje
Chiska Republika Ludowa, niech yje prezydent Mao Tse-tung. Albo ta, ktra mwi: Oh, Chine
bien aime, ma seconde Patrie Dans mon douloureux destin je trouve un grand bonheur Cest
celui qui me procura une amie bien aime La Chine en cette priode de souffrances que nous
traversons Nous donne par son total soutien toutes les raisons de ne pas dsesprer de lavenir.
Napisaem

te

wiele

pieni

na

cze

naszych

przyjaci

pnocnokoreaskich,

pnocnowietnamskich, laotaskich, afrykaskich, arabskich. I nie nudz si, nie. Poza tym, e
mam duo pracy do wykonania z moimi ministrami, tyle przemwie do napisania, ordzi do
mojego narodu do przeczytania w radiu, Chiny nie s ju religi zamknit sam w sobie. Jest to
kraj otwarty, liberalny, do Pekinu wci przybywaj turyci, ktrzy chc mnie pozna, zapyta o
rne rzeczy. Nauczyciele uniwersyteccy, dziennikarze, amerykascy studenci. Czsto uprawiam
sport, gram w ping-ponga. Czsto prosz, by wywietlono mi jaki film. Wczeniej dawali mi
tylko rewolucyjne filmy chiskie, ale teraz sprowadzaj dla mnie filmy francuskie, angielskie,
woskie. Chiczycy s tacy hojni. Dlatego e podruj po krajach, ktre uznaj prawdziw
Kambod i Sihanouka, potrzebowaem dwch samolotw: jednego dla mnie i trzydziestu
towarzyszcych mi osb, drugiego na moje bagae. No wic dali mi iliuszyna 62, ktry jest
samolotem prezydenckim, i czterosilnikowego ia 18. Z chisk zaog. A kiedy potrzebuj
broni, daj mi bro. Kiedy potrzebuj ubra, daj mi ubrania. Wystarczy, e poprosz. Jak

powiedzia mi Mao Tse-tung w 1970 roku: Sihanouk, ja nawet nie omiel si zaoferowa panu
tego, o co pan mnie nie poprosi. Obawiam si uchodzi za tego, ktry chce co panu narzuci.
Pozostan zatem w oczekiwaniu, by dowiedzie si, czego pan potrzebuje, i takie milczenie nie
powinno pana niepokoi. Przeciwnie, ma spowodowa, by poczu si pan jak najbardziej
swobodnie. Sowem, to pan ma nam mwi, czego chce, a my bdziemy posuszni.
Czy Wasza Wysoko sta si taki biedny?
Biedny?! Nie mam ju grosza. Nie mam ju nic swojego. Ani samochodu, ani domu, nic.
Zosta mi tylko may baga, ktry miaem na Lazurowym Wybrzeu, kiedy Lon Nol dokona
zamachu stanu. Gdyby Chiny mi nie pomogy, nie miabym nawet w co si ubra. Banda Lon
Nola i Sirika Mataka wszystko mi skonfiskowaa: posiadoci ziemskie, przedmioty osobiste.
Sprzedali nawet na aukcji moje psy i biuteri mojej ony. Och, to niecne oszczerstwo, e
Monique schowaa je w bezpiecznym miejscu w Hongkongu. Nigdy nie bya w Hongkongu.
Zostawia te klejnoty w Phnom Penh, gdzie oficerowie Lon Nola sprzedali je wraz z jej
garderob i moimi samochodami. Mademoiselle, staem si biedniejszy od proletariusza. Jestem
ju proletariuszem.
Do licha! Kto wic paci za pana pobyt w Pekinie?
Chiczycy. Wszystko opacaj oni. Wszystko! Nie tylko ponosz wydatki konieczne do
utrzymania mojej rodziny i setki Kambodan z mojej wity, ponosz te wydatki konieczne do
prowadzenia dyplomacji na arenie wiatowej. Jednak czyni to z wielk delikatnoci. eby nie
stwarza wraenia, e nas utrzymuj i robi nam prezenty, sowem, e nie szanuj naszej
godnoci, uznali nas za urzdujcy rzd i z tym rzdem podpisali precyzyjne umowy finansowe.
Umowy te zawieraj dugoterminowe poyczki bez oprocentowania, do zwrotu trzydzieci lat po
cakowitym wyzwoleniu Kambody. Zakadajc zatem, e w przyszym roku Czerwoni Khmerzy
wejd do Phnom Penh, dopiero w 2004 roku oddamy Chiczykom to, co wydali na mnie od maja
1970 roku. Zwrcimy dug w jakiejkolwiek walucie, ktr bdziemy dysponowali, od dolarw po
riale, i nie wszystko na raz. Umowa przewiduje pewn sum rocznie, a jeli w ktrym roku nie
bdziemy mieli pienidzy, spokojnie. Jak pani widzi, chodzi o spat cakowicie nominaln, o
fortel pozwalajcy unikn naszego ponienia. Ach, Chiny to wspaniay kraj. Jeli jest si Azjat,
trudno nie kocha Chin i nie by z tego dumnym. Chiny nie eksportuj czogw i onierzy.
Eksportuj godno, szacunek.
A Czou En-laj? Czsto go pan widuje, Wasza Wysoko?

Bardzo czsto. To najprawdziwszy przyjaciel, jakiego kiedykolwiek miaem. Poza tym

jest wytwornym czowiekiem, penym troski, wyrafinowania. Najbardziej arystokratyczny
arystokrata, jakiego moe pani spotka. Komu, kto nie rozumie, jak ja, niekomunista, mog by
przyjacielem Czou En-laja, odpowiadam: Ale on jest bardziej ksicym ksiciem ni ja!.
Jeli mam potrzeb go widzie, dzwoni i mwi: Czy mog do pana przyj?. A on: Prosz
si nie fatygowa! Ja przyjd. Zaraz bd. Ale nie protestuj pan ma tyle do zrobienia,
kolej na mnie zoy panu wizyt. A on: Nie, nie. Prosz si nie trudzi. Rzucam wszystko i
biegn do pana. Przychodzi i nawet zostaje z nami na posiku. Nie wiem, jak to robi, bo praca
go przytacza, niemal wszystkie trudy rzdzenia spoczywaj na jego barkach. To znaczy: Mao
Tse-tung yje w coraz wikszym odosobnieniu i wszystkie obowizki Mao Tse-tunga spady
praktycznie na Czou En-laja. Sam problem sukcesji zosta w ten sposb praktycznie rozwizany,
tak wic nie rozumiem, jak on znajduje czas, by jeszcze powici go Sihanoukowi. A jednak go
znajduje. Czasami wrcz zaprasza mnie z Monique, bymy zjedli u niego w domu. Pomaga onie
w przygotowaniu kolacji, bez adnych ceregieli daje mi sprbowa potraw, a potem zabiera mnie
do parku na spacer, eby pogawdzi o tym i owym. Tak, czy nas prawdziwa przyja. I wcale
nie jest taka niedawna, siga dziesiciu lat wstecz, kiedy poznaem go na pierwszej konferencji
krajw azjatyckich. Wyszed mi naprzeciw i powiedzia: Ksi Sihanouk, proponuj wam
przyja i obiecuj wam, e nigdy nie bd si miesza w sprawy waszego kraju. Nie prosz o
nic wicej, odparem i ucisnlimy sobie donie. Wtedy doda, e gotw jest pomc Kambody,
a ja powiedziaem, e zamierzam industrializowa kraj. W przecigu niewielu miesicy
spowodowa, e zbudowano sze fabryk Przebiego to doskonale. Jego technicy przyjechali,
harowali i wyjechali, bez siania propagandy czy wychowywania buntownikw. To oczywiste, e
kiedy poprosi, bym pomg pnocnym Wietnamczykom i Vietcongowi, byem bardzo rad, e
mog to uczyni. Zreszt czy nie byo to zbiene z moimi interesami?
A czy nigdy nie rozmawia pan z Czou En-lajem o dniach, kiedy kaza pan piewa
dyplomatom swoje piosenki, Wasza Wysoko?
O, nie! Nigdy nie rozmawiamy o czasach, kiedy byem playboyem itd. Byoby tak,
jakbymy rozmawiali o czasach, kiedy miaem pi faworyt. Zreszt nie sdz, eby Czou En-laj
zrozumia, Chiczycy s tak dyskretni, tak wstydliwi. Pewnych tematw nigdy nie poruszaj, co
najwyej wspomn o prezerwatywach, ale w bardzo oficjalnym tonie. Sowem, nie artuj z tego,
tak jak my i

Przepraszam, powiedzia pan: pi faworyt?

Tak, mademoiselle. Pi faworyt, od ktrych miaem jedenacioro z moich trzynaciorga
dzieci. Dwch moich synw jest w Kambody i walczy u boku Czerwonych Khmerw. Z moj
on Monique mam tylko Norodoma Sihamoniego, ktry studiuje w Paryu, i Norodoma
Norindraponga, ktry studiuje w Moskwie. Ale pi faworyt to nie byo wiele w porwnaniu z
szedziesicioma, jakie mia mj dziadek i trzystoma, jakie mia mj pradziadek. Mj ojciec nie,
mia tylko jedn, poza swoj on, czyli moj matk. Nawet nie byoby mi przykro pj w jego
lady. Ale kiedy byem krlem, midzy 1941 a 1955 rokiem, moja matka nie chciaa, bym si
oeni, bo nie podobaa jej si myl o rywalizowaniu z drug krlow. Mwia: Jeste za mody
na maestwo!. I pozwalaa mi tylko na faworyty, ktrych szybko byo pi. Mademoiselle
co za wysiek! Widzi pani, z jednej strony poligamia to pikna rzecz, bo pozwala unikn
hipokryzji i nudy. Zawsze mwi: Monogamia rwna si monotonia. Z drugiej jednak strony to
nieza mordga i naprawd nie wiem, jak sobie radzi mj dziadek, zwaywszy, e on z tymi
szedziesicioma wspy: mia dwiecie dzieci. Jeli chodzi o pradziadka, jestem pewien, e
przynajmniej poow z tych kobiet trzyma dla efektu. W dniu, kiedy abdykowaem i polubiem
Monique, od razu poczuem si lepiej i dzisiaj, kiedy mam pidziesit jeden lat, jestem
naprawd zadowolony, e mam zaledwie jedn on. Nie tylko dlatego, e Monique jest pikna,
inteligentna, wyksztacona, wyrozumiaa i, mam nadziej, wierna, ale dlatego, e w moim wieku
nie dabym ju rady zajmowa si picioma kobietami. Nie mgbym nawet trzyma ich w
Pekinie, Chiczycy oburzaliby si i zaczliby mi podsuwa rodki antykoncepcyjne i
zostawmy to. Pewna frywolno podoba si Amerykanom, ale prawdziwy Sihanouk nie jest
postaci z haremu. To czowiek, ktry w 1954 roku zrezygnowa z tronu, eby pozwoli si
wybra w sposb demokratyczny. To czowiek, ktremu przez szesnacie lat udao si utrzyma
w Kambody pokj. Wreszcie to czowiek, ktry mia waciwy ogld sytuacji, kiedy powtarza
guchym: Nie pozwlcie si uwie Amerykanom. Z nimi nie staniemy si nawet drug
Tajlandi sprzedan za dolary wuja Sama. Staniemy si drugim Wietnamem.
Wasza Wysoko, zawsze pan tak bardzo nienawidzi Amerykanw?
Uh! L l! Uh! Od czasu, kiedy miaem faworyty i byem modziecem bez
dowiadczenia. Nigdy nie zapomn pierwszego kontaktu, jaki z nimi miaem w 1953 roku.
Prbowaem przekona Francuzw, eby sobie poszli, a Czerwoni Khmerzy zanudzali mnie,
mwic, e jestem zdrajc, sprzedawczykiem Francuzw. Nie wiedziaem ju, do kogo si

zwrci, i kto mi powiedzia, e Amerykanie nie s tacy jak Francuzi: wierz w wolno, w
demokracj, odrzucaj kolonializm. Poleciaem wic do Waszyngtonu i poprosiem o rozmow z
Fosterem Dullesem. Poprosiem go o pomoc w imi wolnoci, demokracji itd., a on odpowiedzia
z arogancj: Niech pan wraca do domu, Wasza Wysoko, i dzikuje Bogu, e ma Francuzw.
Bez nich Ho Chi Minh pochonby pana w dwa tygodnie. Goodbye. Od tamtego dnia
nienawidz ich. Ich i tej ich faszywej demokracji, faszywej wolnoci, imperializmu
prowadzonego w imi chrzecijaskiej cywilizacji, ich zamachw stanu, takich jak ten zamach
stanu przeciwko mnie
Wasza Wysoko, czy wie pan, co mwio si w czerwcu 1970 roku? Mwio si, e
zamach stanu przeciwko Sihanoukowi zorganizowa sam Sihanouk, aeby wyj z nieznonej dla
siebie sytuacji.
Co takiego?!? To jest naprawd nikczemne. A take dosy gupie. Gdybym chcia
poradzi sobie w sposb tak makiaweliczny, dlaczego walczybym z Lon Nolem? Dlaczego,
zamiast siedzie w Pekinie, nie spdzabym mio czasu na Lazurowym Wybrzeu, gdzie jest
wieutkie foie gras, takie jakie lubi? Bdmy powani, wszyscy ju wiedz, e to Nixon chcia
si mnie pozby. Ju od dawna Amerykanie marzyli o tym, by powtrzy przeciwko mnie to,
czego nie udao im si zrobi z Fidelem Castro w Zatoce wi. Od lat rekrutowali
Tajlandczykw i Wietnamczykw pochodzenia kambodaskiego. Od lat organizowali ich w
komanda, eby rozmieszcza wzdu granicy z Kambod i wznieca zamieszki z pomoc Lon
Nola. Och, jeden grzech ley po mojej stronie! To moja wina, e wybraem Lon Nola, e
uczyniem z niego swoj praw rk, dowdc sztabu generalnego, premiera, nie podejrzewajc,
e jest zdrajc na usugach CIA. Ale uwaaem go za patriot. Pracowa ze mn w czasach
Francuzw, walczy ze mn o niepodlego Kambody, kto by pomyla, e Amerykanie si nim
posu? Poza wszystkim, to by taki idiota! Ni w zb nic nie rozumia, gapi si na mnie zawsze
tym cielcym wzrokiem i cay czas spdza na modlitwach. Gorzej, zanim wydmucha nos, pyta
wrbitw wrcych z trzewi zwierzt, eby sprawdzi, czy gwiazdy sprzyjaj wydmuchaniu
nosa. Nigdy, przenigdy nie uwierzybym, e jest zdolny oszukiwa i kama. Uh, co za
wcieko! Powiedziaem to nawet Pham Van Dongowi: Historia pena jest zdrajcw i to, co
przytrafio mi si z Lon Nolem, nie jest niczym wyjtkowym. Jednak zdrajcy to zazwyczaj ludzie
inteligentni, a nie tacy kretyni jak Lon Nol! Wstydz si za moj nacj, e wydaa takiego idiot

jak Lon Nol. Ale najwikszym idiot nie jest wcale Lon Nol. Jest nim Sihanouk, ktry wybra
Lon Nola. Och, nie jestem z siebie dumny, nie. Chodzi o to, mademoiselle, e ja jestem naiwny.
Pan naiwny, Wasza Wysoko?
Naiwny jak dziecko, czasem. Ludzie sdz, e jestem makiaweliczny. Tymczasem jestem
bardziej atwowierny od Machiavellego, ktry udziela tylu wspaniaych rad swojemu ksiciu, a
potem dawa si nabra nawet jemu. W manewrach politycznych wydaj si pokrtny, w
zamierzeniach zdaj si diaboliczny, a w rzeczywistoci nie potrafi by nawet sprytny.
Poniewa zawsze boj si wbija komu n w plecy, zawsze zwaam na to, by walczy z
otwart przybic i, co najgorsze, nazywam rzeczy po imieniu i stawiam kropk nad i. Czy to jest
makiawelizm, czy naiwno? Do licha, kady moe popenia bdy. ycie kadego polityka
wybrukowane jest bdami. Ale zaufa Lon Nolowi i da mu si podej, nie, to zbyt wielki bd.
Prosz pomyle: nie zorientowaem si nawet, e wykrci mi numer, wprowadzajc do mojej
armii Tajlandczykw i Wietnamczykw przebranych za Kambodan. Pewnego dnia przychodzi
do mnie i mwi: Ach, ksi Sihanouku! Nakoniem tych komandosw do poddania si. S ju
skruszeni. Przyznaj, e zostali uyci przez Amerykanw, i chc zasuy na paskie
przebaczenie, walczc o neutralno Kambody. Czy zechcemy ich przyj?. A ja: Przyjmijmy
ich. Najbardziej nadzwyczajne jest to, e kiedy o tym opowiadam, to ja wychodz na durnia.
Kto tego sucha, ma prawo pomyle: No! Ostatecznie ten Lon Nol nie wydaje si a takim
kretynem. Ale plan nie by jego. Mzgiem takich pomysw by mj kuzyn Sirik Matak. Ten to
jest inteligentny. Zy, perfidny, zazdrosny dra. Ale inteligentny. Tak. Ten jest co wart. Nie
przypadkiem CIA wolao od niego Lon Nola.
Wasza Wysoko, jest pewien fakt, ktrego nikt nie zrozumia. Dlaczego, kiedy
zaatakowano ambasad Wietnamu Pnocnego i Vietcongu w Phnom Penh, w marcu 1970 roku,
nie wrci pan do Kambody, tylko zosta we Francji?
Poniewa wiedziaem ju, e Amerykanie przygotowali wszystko, eby mnie
zamordowa, i nie miaem ochoty dawa im takiej satysfakcji. Leaem wtedy w szpitalu i
wyskoczybym nawet z ka, gdyby krlowa, moja matka, nie przysaa mi wiadomoci: Nie
wracaj. Lon Nol zastpi gwardi krlewsk faszywymi Kambodanami z komandosw. Zabij
ci. Wszystko byo precyzyjnie zorganizowane. Na lotnisku miaem zosta przyjty przez
faszyw gwardi krlewsk i przez korpus dyplomatyczny. W obecnoci dyplomatw nie
omieliliby si nic zrobi, ale potem miaem wsi do oficjalnego wozu, a ten, zamiast

skierowa si do Phnom Penh, mia mnie zawie w grzyste miejsce trzysta kilometrw od
Phnom Penh. Tutaj faszywa gwardia krlewska miaa mnie zastrzeli i pochowa w lesie.
Potwierdzio mi to kilka rde.
Ale jeli zosta pan tak zaskoczony, jak pan wyjani, e nawet ambasador radziecki w
Phnom Penh przewidzia zamach stanu? W dniu, kiedy wyjecha pan do Francji, powiedzia:
Ciekawe, czy dadz mu wrci!.
Mademoiselle Oczywicie, e Sowieci wszystko wiedzieli! W porozumieniu z
Amerykanami wybrali ju Lon Nola. Moskwa bya zawsze przeciwko mnie. Jeszcze przed zdrad
miaem dyskusj z Breniewem. Nalega, ebym uczestniczy w pakcie bezpieczestwa dla Azji
Poudniowo-Wschodniej, wic straciem cierpliwo i wybuchnem: Panie Breniew, spjrzmy
sobie w oczy. Pan dobrze wie, e nasz brak bezpieczestwa jest wynikiem amerykaskiego
imperializmu. Jeli jest pan szczery, dlaczego nie pomoe nam broni si przed Amerykanami?
Dlaczego nie przekona ich pan, eby zostawili nas w spokoju i zrezygnowali ze swojego
imperium w Azji? Niech pan spojrzy na map, panie Breniew: imperium amerykaskie w Azji
zaczyna si od Tajlandii i cignie dalej, przez Wietnam Poudniowy, Laos, Filipiny, Formoz,
Kore Poudniow, Japoni. Nie wspominajc o Indonezji, gdzie Amerykanie usunli Sukarno,
eby wprowadzi Suharto, czy o Malezji i Singapurze, ktre pozostaj pod egid brytyjsk, a
zatem amerykask. Niech pan nie bdzie hipokryt, panie Breniew! Co mi pan proponuje przez
ten pakt bezpieczestwa? Ja panu powiem: czterech andarmw przebranych za wielkie
mocarstwa. A kim s te wielkie mocarstwa? Francja i Anglia, ktre si nie licz i s posusznymi
statystami? To wy, panie Breniew, Ameryka i Zwizek Radziecki. To waszym celem jest
zdobycie panowania nad Azj i wiatem i eby si nie kci, dzielicie po poowie. Paska
propozycja mi nie odpowiada, panie Breniew. C, jestem czowiekiem emocjonalnym, wrcz
porywczym. Nie wiem, czy mwiem podekscytowanym tonem. Ale wiem, e moja odpowied
zupenie mu si nie spodobaa. Mademoiselle, Sowietom zbyt zaley na obecnoci Amerykanw
w Azji. Jak mogliby bez nich kontrolowa Chiny?
Przepraszam, Wasza Wysoko
Prosz pozwoli mi skoczy, mademoiselle. Wiem, co chce mi pani powiedzie. Chce
pani powiedzie, e Rosjanie pomogli Wietnamowi Pnocnemu. C, niech si pani nie da
zwie starym karabinom, ktre podarowali Hanoi, czogom, ktre im sprzedali. Sowieci
pomagaj tylko posusznym komunistom. Prosz zauway, jacy s niechtni wobec Czerwonych

Khmerw. Nie mog znie, e s oni najpierw Kambodanami, a dopiero potem komunistami,
e zaley im przede wszystkim na niepodlegoci Kambody, a dopiero potem na socjalizmie, e
nie poddaj si niczyim wpywom, nawet przyjaci Chiczykw. Nie dostalimy od Sowietw
ani jednego karabinu, ani jednego sowa poparcia. S za pan brat z Lon Nolem. S takimi samymi
imperialistami jak Amerykanie. Prosz zauway, co zrobili z Indiami i Bangladeszem, eby
dotrze do Oceanu Indyjskiego. Oni, ktrzy oskarali mnie, e jestem dyktatorem. Do diaska!
Jeli moje rzdy byy dyktatur, czym s rzdy Lon Nola? Ustpiem z tronu, eby pokaza
masom, i nie istnieje co takiego jak prawo boskie, e nikt nie schodzi z nieba, by wada
ludem. W moich czasach odbyway si w Kambody regularne wybory. Uczestniczyli w nich
wszyscy, od Czerwonych Khmerw po skrajn prawic. W moim rzdzie rozdzielaem
ministerstwa midzy wszystkich, od Czerwonych Khmerw po skrajn prawic. By moe byo
to troch oryginalne, zgoda, c poradz, jestem artyst, ju taki jestem, ale byem inteligentny i
nie byem niczyim sug. Jeli chodzi o Lon Nola, nie wyznaczyem go na premiera dla swojego
osobistego kaprysu, by przedstawicielem wybranym przez skrajn prawic, a ta, dziki CIA,
wygraa wybory. Ale Rosjanom na rk bya wojna w Kambody. Rosjanie
Wasza Wysoko, pomijajc Rosjan, czy nie uwaa pan, e Kamboda zostaa powicona
przez Le Duc Tho i przez Kissingera?
Nie, mademoiselle. Poniewa my zadalimy, eby pomin Kambod w rozmowach
midzy Le Duc Tho i Kissingerem. Osobicie wysaem oficjaln wiadomo do pana Le Duc
Tho: Monsieur, jest pan wielkim dyplomat i potrafi dba o interesy swojego kraju. Prosz mi
jednak odda przysug i nie zajmowa si interesami mojego. Prosz pomin Kambod.
Prosz o niej nie wspomina, nawet kiedy bdzie pan rozmawia z Kissingerem. Prosz si nami
nie zajmowa. Dzikuj. Mademoiselle, ja nie mog pozwoli, eby Le Duc Tho mwi w moim
imieniu. Nie ma do tego adnego prawa. Nie jestemy satelit Wietnamu Pnocnego.
Amerykanie chc nakoni pnocnych Wietnamczykw do rozmawiania o Kambody, a pan
Nixon, ten spryciarz, czyni wszystko, by przekona wiat, e Kissinger i Le Duc Tho spotykaj
si ju, eby rozmawia o Kambody. To nieprawda! Pnocni Wietnamczycy pomogli nam, tak,
to dziki nim moglimy dosta bro podarowan nam przez Chiny. Ale teraz ju ich nie
potrzebujemy. Nawet z powodu broni. Uh, l l! Jest jeden artyku za duo w traktatach
podpisanych przez Kissingera i Le Duc Tho: to artyku dwudziesty, dotyczcy Kambody,
zobowizujcy obie strony do wycofania oddziaw, do nieudzielania nikomu pomocy. Pomijajc

fakt, e Amerykanie skandalicznie ami ten artyku uzbrojeniem, w ktre zaopatruj Lon Nola,
bombardowaniami dokonywanymi przez ich B-52, ich phantomy, ich F-111, nikt nigdy nie
upowani pnocnych Wietnamczykw do jego podpisania. Jeli Hanoi przyjo przerwanie
ognia, to ich sprawa, nie nasza. Czerwoni Khmerzy nigdy nie zaakceptuj przerwania ognia.
Nigdy nie pjd na ugod. Nigdy.
Wasza Wysoko, czy kiedykolwiek prbowa pan rozmawia z Kissingerem?
Uh, l l! Oczywicie, mademoiselle! Kiedy przyjecha do Chin, daem mu zna przez
Czou En-laja, e z przyjemnoci bym si z nim spotka. A on odpowiedzia Czou En-lajowi, e
prezydent Nixon nie upowani go do spotkania ze mn. Kiedy uda si do Hanoi, znw
zawiadomiem go, tym razem przez Pham Van Donga, e z przyjemnoci bym si z nim spotka,
a on udzieli Pham Van Dongowi takiej samej odpowiedzi. Nawet nie wiem, jaki jest ten
Kissinger, znam go tylko za porednictwem tego, co mwi o nim inni, i z wywiadu, ktrego
pani udzieli. Mademoiselle, prbowaem te nawiza kontakt z Nixonem przez prezydenta
Senegalu, przez prezydenta Gwinei, przez krla Maroka. Wysaem mu wiadomo, e jeli
przestanie ochrania Lon Nola, moja armia wyzwolecza zgodzi si na kontakt. Kaza mi
odpowiedzie, e moje wiadomoci go nie interesuj. Potem poaowa i byle tylko pj ze mn
na ugod, rozkaza Lon Nolowi, eby zdj areszt z mojej matki i moich dzieci, ktre przebywaj
w Phnom Penh. Za pno. Rwnie ta wielka kobieta, moja matka, przysaa mi wiadomo:
Nie rozmawiaj z nimi. Pozwl, by znw nas aresztowali. Mademoiselle, zaakceptowanie
dialogu rwnaoby si uznaniu prawowitoci Lon Nola; zaakceptowanie przerwania ognia
rwnaoby si podziaowi Kambody na dwie czci. Jak Wietnamu na Wietnam Pnocny i
Poudniowy, jak Korei na Kore Pnocn i Poudniow. Lon Nol zostaby w Phnom Penh, a
Czerwoni Khmerzy znw musieliby si wycofa do lasw. Nie, dzikuj. Nie chcemy kawaka
Kambody, chcemy caej Kambody.
Ale jeli nie udao si to pnocnym Wietnamczykom i Vietcongowi, jak moe si uda
wam, Wasza Wysoko?
Zaraz to pani wyjani. Przede wszystkim my nie mamy pit achillesowych, jakie mieli
pnocni Wietnamczycy, nikt nie moe zaminowa nam portu w Hajfongu, nie moe zaminowa
tam czy Hanoi. Nie mamy portw, nie mamy tam, nie mamy miast. Mamy tylko rzeki i lasy, na
ktre B-52 wci zrzucaj tony bomb, i nic z tego nie wynika. Sowem, znajdujemy si w duo
wygodniejszym pooeniu geograficznym w porwnaniu z pnocnymi Wietnamczykami. Poza

tym nie mamy przeciwko sobie tak inteligentnego zdrajcy jak Van Thieu i tak silnej armii jak
armia Thieu. Mamy nieudacznika imieniem Lon Nol i armi, ktra przy pierwszym starciu
ucieka, porzucajc nie tylko bro, ale te buty. Wreszcie, kontrolujemy niemal ca Kambod.
Ponad dwie trzecie kraju znajduje si w naszych rkach: pozostaje nam tylko wyzwoli Phnom
Penh i kilka miast. Zablokowalimy nawet wszystkie drogi prowadzce do Phnom Penh. Jedyn
przeszkod, jaka nie pozwala nam chwilowo wej do Phnom Penh, jest amerykaskie lotnictwo.
A ono, prdzej czy pniej, bdzie musiao zaprzesta bombardowa. Nixon znajduje si w
bardzo trudnej sytuacji. Afera Watergate le mu si przysuya, Senat i Kongres sprzeciwi si
w kocu jego wydatkom w Kambody. Ale nawet jeli znajdzie on sposb, by oszuka Senat i
Kongres, bo w tych sprawach jest bardzo dobry, moemy spokojnie poczeka na koniec jego
mandatu. Poniewa, powtarzam, nie jestemy tak naraeni jak Wietnam Pnocny.
Kto zdaniem Waszej Wysokoci wygra wojn w Wietnamie?
Nikt. Tymczasem nikt. Kto wygra jutro, tego nie wiem. Wiem jednak, e pnocni
Wietnamczycy s bardzo inteligentni i dalekowzroczni. Jeli w tej chwili zgodzili si zatrzyma,
to znaczy, e w tej wanie chwili pasowao im si zatrzyma, wykluczam, e zapomnieli o
testamencie Ho Chi Minha dotyczcego ponownego zjednoczenia Wietnamu. Wykluczam, e
dadz si Amerykanom nabra po raz drugi. Niektrzy twierdz, e Vietcong zosta powicony
przez pnocnych Wietnamczykw i przez Le Duc Tho. Nie powiedziabym. To, co podpisa Le
Duc Tho, to jest przeczekiwanie. Zarwno pnocni Wietnamczycy, jak i Vietcong dobrze znaj
taktyk przeczekiwania, cierpliwo. Dziki cierpliwoci uzyskuj wszystko. Nixon nie bdzie
trwa wiecznie, mwi, dlatego sprbujmy tymczasem unormowa stosunki z Amerykanami, a
potem, agodnie, sprawy obrc si na nasz korzy. Thieu te nie bdzie trwa wiecznie, a
kiedy jego zabraknie, nie bdzie nikogo, kto go zastpi. W Wietnamie nie ma trzeciej siy.
Buddyci stanowi zero, kaodaici te zero. Jedyn zorganizowan si s komunici.
Przeznaczeniem Wietnamu Poudniowego jest sta si pastwem komunistycznym. To ju
nieuniknione, a kto nie jest komunist, moe podzikowa Amerykanom. Ja zawsze mwiem:
uwaga, to nie Mao Tse-tung zagraa poudniowo-wschodniej Azji, nie Ho Chi Minh. Jeli cae
Indochiny stan si komunistyczne, bdzie mona podzikowa Amerykanom, amerykaskim
bdom, amerykaskim gafom, amerykaskim zbrodniom, amerykaskiemu imperializmowi,
ktry osania albo wprowadza do gry tylko reimy skorumpowane, dyktatorskie, antyludowe,
byle byy antykomunistyczne. Jedynym krajem, ktry mg unikn komunistycznego

przeznaczenia, bya Kamboda. Wypdzajc mnie, otworzyli na ocie drzwi dla komunizmu w
Kambody. Ale moe lepiej si stao.
Wasza Wysoko, zauwayam, e wyrazi si pan w sposb dosy pochlebny o Thieu.
Nazwa go pan inteligentnym. Czy naprawd dobrze pan o nim myli?
Myl o nim to, co powiedziaem Pham Van Dongowi, kiedy mwiem mu o Lon Nolu.
Monsieur, gratuluj panu paskiej nacji, bo wywodz si z niej tylko inteligentni ludzie. Nawet
kiedy s zdrajcami. Moja nacja wydaa zdrajc takiego jak Lon Nol. Ale paska wydaa zdrajc
inteligentnego jak Thieu. A Pham Van Dong odpowiedzia mi: Vous avez raison. Ma pan
racj. Przy caej swojej perfidii, przy swoim egoizmie, Thieu jest czowiekiem wielkiej
wartoci. Jest wieniakiem, ktry ma duo intuicji, a take odwagi. Wiele rzeczy, ktre
powiedzia pani w wywiadzie, jest susznych. Poza tym nie chciabym bawi si w czarny
humor, ale co mi tam odda mi tyle przysug, ten Thieu. Jak skoczy si wojna, bardzo
chciabym go pozna i podzikowa mu. Powiedziaem to te Pham Van Dongowi: Zera mnie
ochota, eby zaprosi Thieu na niadanie, eby podzikowa mu za wszystkie uprzejmoci, jakie
mi wywiadczy. Pierwsz uprzejmoci byo wysanie do Kambody jego bardzo brutalnych
oddziaw. Uh, l l! Sirik Matak mwi, e pnocni Wietnamczycy i Vietcong le si
zachowywali w Kambody. Ale kiedy zobaczy onierzy Thieu, te bestie, ktre morduj dzieci,
gwac kobiety, podpalaj domy, niszcz witynie, musia przyzna: Lepsi byli Wietnamczycy
Sihanouka. Sowem, gdyby Thieu nie przysa mi swoich bestii, nie byoby tylu Czerwonych
Khmerw, dziesitki modych Kambodan nie przyczyoby si do formacji partyzanckich.
Drug uprzejmoci, jak mi wywiadczy Thieu, byo rzucenie kd pod nogi Hanoi i
Waszyngtonowi. Robi to nadal, i za kadym razem mam ochot zapali mu wieczk. Och, to
uroczy czowiek, ten Thieu. Kochany. Ja go kocham. Wystarczy, eby Waszyngton i Hanoi byy
bliskie osignicia porozumienia, a on ju zaczyna wrzeszcze: Nie, nie, nie! Nie pozwalam, nie
chc! Sabotuj, sabotuj, sabotuj!. Oddaje mi ogromn przysug, bo dla nas, Kambodan,
wcale nie jest dobrze, eby te dwa kraje zbyt dobrze si porozumiay albo zbyt szybko. Och!
Biada, jeli pnocni Wietnamczycy i Amerykanie dogadaj si zbyt szybko, pnocni
Wietnamczycy omiel si wtyka nos w nasze sprawy. Interes Hanoi wcale nie zbiega si
zawsze z interesem Kambody. Tak, duo zawdziczam Thieu. Jeli go pani zobaczy, prosz mu
to powiedzie.

Wrmy do paskich Czerwonych Khmerw, Wasza Wysoko. Pozwoli pan, e mu

przypomn: cho dzi jest pan z nimi, w przeszoci wcale ich pan dobrze nie traktowa.
Wystarczy pomyle o masakrach w regionie Battambang.
Moe mi pani wierzy albo nie, ale mog pani udowodni, e masakry w Battambang
zostay dokonane przez Lon Nola i Sirika Mataka w czasie, kiedy ja leaem w szpitalu na
Lazurowym Wybrzeu. Nie chodzio nawet o Czerwonych Khmerw, ale o chopw, ktrym ci
dwaj dranie zarekwirowali ziemi. Ja nie musiaem wysya Lon Nola, eby zabiera im ziemi,
bo miaem jej a w nadmiarze i zamiast j kra, rozdawaem. Nie tylko: dla wieniakw byem
kim w rodzaju bohatera narodowego, byem bogiem, to na nich opieraa si moja popularno.
Jakie szalestwo miao mn powodowa, by uczyni sobie z nich wrogw? Jeli chodzi o
Czerwonych Khmerw, popeniem w stosunku do nich bdy, wiem. Lon Nol przedstawia mi
faszywe raporty, chcc udowodni, e chc oni obali rzd, a ja ich zwalczaem. Traktowaem
ich jak zdrajcw. Bya to najwiksza pomyka w moim yciu. Ale nie mordowaem ich, jak mwi
ten kamca Lon Nol, a dowodem na to jest fakt, e wszyscy rzekomi rozstrzelani s dzi moimi
ministrami. Khiem Pham Sam, przywdca kambodaskiego ruchu oporu, nie jest moe tym,
ktrego wedug Lon Nola miaem kaza zabi? Przyj mnie z otwartymi ramionami, kiedy
pojechaem do Kambody trzy miesice temu. Powiedzia mi: Wasza Wysoko, my zawsze
wiedzielimy, e nie bylicie przeciwko nam i e polowa na nas Lon Nol. Zawsze wiedzielimy,
e Lon Nol to zdrajca i e pana wykoczy.
A pan co odpowiedzia?
Rozgniewaem si. Powiedziaem mu: Jak to?! Wiedzielicie i nigdy mi nie
powiedzielicie?!. A oni: Wasza Wysoko, musi nas pan zrozumie. Lon Nol by dla nas
wygodny. Bez Lon Nola musielibymy czeka czterdzieci lat, eby doj do wadzy.
Powtarzalimy: Niech go zdradzi. Z Sihanoukiem na tronie Amerykanie nigdy nie zaatakuj i
bdziemy musieli czeka, a Sihanouk umrze ze staroci i rewolucja nigdy si nie dokona.
Wasza Wysoko, paski pech by naszym szczciem. Ja na to: Jak to?!. A oni: Tak, Wasza
Wysoko. Gdybymy pana poinformowali, pan by zareagowa. Gdyby pan zareagowa, nie
bylibymy w Kambody potrzebni. Taktyka, Wasza Wysoko. Pikna taktyka. Naprawd
pikna. C! Ja ich nie potpiam, a wrcz zdaj sobie spraw, e tak byo dobrze, bo cho moje
pogldy byy dosy socjalistyczne Kamboda nigdy nie staaby si ze mn naprawd
socjalistyczna. Jednak w stosunku do mnie ci Czerwoni Khmerzy nie byli uprzejmi i jeli

mwimy o makiawelizmie, trzeba przyzna, e komunici bij wszystkich o tysic dugoci. Na

przykad ja tych Czerwonych Khmerw przyjem do wielu ministerstw. Do Ministerstwa
Zdrowia Publicznego, Edukacji Publicznej, Gospodarki Narodowej. Ale kiedy byli moimi
ministrami, nie mieli ochoty nic zmienia i tylko sabotowali moje polecenia. Kiedy wic
zobaczyem, e w wyzwolonych strefach tak dobrze funkcjonuj, troch si obraziem i
powiedziaem im: Ale jak to?! Jestecie dobrzy, radzicie sobie. Dlaczego nie zachowywalicie
si w taki sam sposb przy mnie?. Odpowiedzieli mi: Wasza Wysoko, gdybymy pracowali
dobrze dla pana, przyczynilibymy si do umocnienia paskiej pozycji, a wtedy egnaj
rewolucjo!. Nawet si rozemiaem, ale w gbi duszy byo mi przykro. I znw powiedziaem
sobie: Jaki ty bye naiwny, Sihanouk!. Potem powiedziaem im: Komunici s
supermakiaweliczni. A oni mi odpowiedzieli: Tak, Wasza Wysoko. Wci mwi do mnie
Wasza Wysoko.
Wasza Wysoko, jestemy w nastroju do szczerych wyzna: dlaczego po tym, jak osania
pan przez tyle lat pnocnych Wietnamczykw i Vietcong, nagle zdemaskowa pan ich obecno
podczas konferencji prasowych?
Znw to samo. To Lon Nol poprosi mnie, bym to zrobi, a potem postawi w sytuacji, e
musiaem to uczyni. Na pocztku 1969 roku przyszed do mnie i opowiedzia mi, e w
niektrych regionach, jak Mondulkiri i Rattanakiri, komunici wietnamscy kontestuj moj
wadz. Nie uwierzyem mu, osobicie pojechaem, eby rzuci na to okiem i Do dzi nie
wiem, czy chodzio o przedstawienie zorganizowane przez Lon Nola i Sirika Mataka, jak
twierdz pnocni Wietnamczycy, czy te o prawd. Wiem jednak, e zobaczyem co bardzo
nieprzyjemnego. Na pocztek wieniacy, ktry mieli zwyczaj wychodzi mi naprzeciw i rzuca
si radonie do moich stp, wycofywali si na mj widok, jakby przechodzia zaraza. Drogi
wyludniay si, drzwi chat zamykay. Poza tym w domach nie wisiay moje portrety. Byy
portrety Ho Chi Minha. Wciekem si. O tak, wciekem si. Powiedziaem: Do tego! Ja ich
chroni, tych z Vietcongu, pomagam im, trzymam ich tu, nastawiajc Amerykanw jeszcze
bardziej do siebie wrogo, a oni dzikuj mi, traktujc mj kraj, jakby nalea do Ho Chi Minha.
Zdejmuj moje zdjcie i wieszaj fotografi Ho Chi Minha. Wrciem do Phnom Penh,
zwoaem konferencj prasow, zdemaskowaem ich. Ju taki jestem. Mam gorc krew i czasem
dziecinne reakcje. Moe powinienem zastanowi si dwa razy, zanim to uczyniem.

Sirik Matak mwi, e trzyma pan pnocnych Wietnamczykw i ludzi Vietcongu dla zysku.
Bo pacili panu czynsze i myto.
Przysigam pani na mj honor, e nigdy nie dostaem grosza od Vietcongu. Ani moja
ona, ani teciowa, jak opowiada ten ajdak Sirik Matak. Nie zgadzam si te, by o tym
dyskutowa, poniewa jest to zbyt obelywe dla godnoci czowieka i jego rodziny. Pomogem
Vietcongowi tylko dlatego, e poprosi mnie o to Czou En-laj i poniewa uwaaem tak pomoc
za suszn.
Wasza Wysoko, powiedzia pan niedawno, e przeznaczeniem Kambody jest sta si
krajem komunistycznym. Czy zechciaby pan lepiej wyjani t prognoz?
Kamboda stanie si komunistyczna, i to jest suszne, eby staa si komunistyczna,
poniewa rewolucja, ktr Czerwoni Khmerzy przeprowadzili w wyzwolonych strefach,
powioda si. Przekonaem si o tym na wasne oczy. Czerwoni Khmerzy to powani ludzie.
Potrafi budowa kraj i uzyskali to, czego mnie nigdy nie udao si uzyska. Na przykad koniec
korupcji. W mojej Kambody bya korupcja, kontrabanda. W Kambody Lon Nola sprzedawao
si nawet lekarstwa w szpitalach. Natomiast w Kambody wyzwolonej przez Czerwonych
Khmerw nie zdarza si nic takiego, spoeczestwo jest czyste. A zdyscyplinowany lud pracuje.
Och, nie jest ju tak jak za moich czasw, kiedy wszyscy ludzie oddawali si lenistwu, piewajc
pieni Sihanouka pod palmami i bananowcami. Moe wojna ich zahartowaa, moe mina im
rado ycia, nie wiem. Wiem jednak, e nauczyli si ciko pracowa i dlatego nie cierpi ju
godu. Na wyzwolonych obszarach niczego nie brakuje, ani misa, ani warzyw, ani owocw, ani
ryu, ani ubra. Mimo wojny ryu produkuje si dwa razy wicej. Kiedy ja rzdziem pastwem,
produkowao si ptorej tony z hektara. Dzisiaj dwie i p tony z hektara. Albo trzy. Produkty s
dobre, ceny niskie, cho uywa si tej samej waluty, riala. Nie umiera si z niedoywienia jak w
Phnom Penh, gdzie jedzenie jest transportowane samolotami przez Amerykanw albo statkami
eskortowanymi przez marynark wojenn Thieu. A kiedy widzi si podobne rezultaty, trzeba
przyzna, e ten, kto je osign ma prawo rzdzi krajem. Mademoiselle, midzy
skorumpowanym reimem Lon Nola a powanym reimem Czerwonych Khmerw wybr jest
prosty. Gdyby bya pani na moim miejscu, gdyby bya pani kambodask patriotk, gdyby bya
pani Sihanoukiem kochajcym swj kraj bardziej ni cokolwiek na wiecie, powiedziaaby pani
to samo. Tak, mademoiselle. Jest suszne, bym pogratulowa kambodaskim komunistom i
powiedzia im: Brawo. Zasugujecie, eby rzdzi zawsze i nikt nie powinien was zastpi.

Nawet Sihanouk. Sihanouk nie powinien ju rzdzi na waszym miejscu, poniewa nie zdoa
zrobi tego, co wycie zrobili. Chcia tego, marzy o tym, ale nie by zdolny. Poza tym Sihanouk
si nie liczy. Liczy si Kamboda. Zatem nawet jeli pewnego dnia go wypdzicie, bdzie myla
tak jak teraz. Bo jest ekstrawagancki, tak. Ale nie jest nieuczciwy. I nie jest gupcem.
Pan naprawd nie sta si komunist, Wasza Wysoko?
Nie, mademoiselle! Nie! Przysigam pani, powtarzam pani: moje przekonania nie
zmieniy si! Powiem wicej, nikt nie prbowa mnie nakoni do ich zmiany! Ani w Pekinie, ani
gdzie indziej. Chiczycy nigdy nie pozwolili sobie powiedzie mi choby sowa, kaza mi
przeczyta jak ksik. Nie jestem komunist. Ale nie jestem te antykomunist i nie boj si
komunistw, twierdz, e jeli jaki nard chce by komunistyczny, ma do tego prawo. A ma do
tego podwjne prawo, jeli suy to zachowaniu niepodlegoci kraju. Wiem, e Czechosowacja
nie jest niepodlega ani Polska, ani Wgry, ani wschodnie Niemcy i tak dalej. Ale Rumunia jest,
Jugosawia jest. Dlaczego Kamboda nie ma by jak Jugosawia, jak Rumunia? Kiedy sdziem,
e komunici kambodascy s giermkami Vietcongu, pnocnych Wietnamczykw,
Chiczykw. Nawet Rosjan. Potem zorientowaem si, e nie s niczyimi giermkami i e
Rosjanie nienawidz ich przynajmniej tak samo, jak ja nienawidz Rosjan. Zorientowaem si, e
nie s te maoistami i e zrobili wiele dobrego. Czego jeszcze potrzebuj, eby stan po ich
stronie? Mademoiselle, nie przeprowadzam autokrytyki w stylu komunistycznym: Mea culpa,
mea culpa, byem zy, prosz o przebaczenie. Przyznaj po prostu, e byem w bdzie.
A gdyby jeszcze raz si pan pomyli, Wasza Wysoko? Jest pan pewny, e Czerwoni
Khmerzy kochaj pana tak jak pan kocha ich?
Mademoiselle! Powiedziaem, e s zdolni rzdzi krajem lepiej ode mnie, a zatem
zasuguj, by by na moim miejscu, nie powiedziaem, e s moimi przyjacimi. Uh, l l! Nie
jestem naiwny do tego stopnia! Czerwoni Khmerzy zupenie mnie nie kochaj. Wiem o tym! Uh,
l l! Doskonale rozumiem, e trzymaj mnie, aby si mn posugiwa, bo jestem im potrzebny,
bo beze mnie nie mieliby chopw. A rewolucji w Kambody nie zrobi si bez chopw.
Doskonale rozumiem, e kiedy nie bd im ju potrzebny, wypluj mnie jak pestk wini.
Mademoiselle jest tu ze mn przedstawiciel Czerwonych Khmerw i ledzi mnie od rana do
wieczora. Wiem, e dosta zadanie szpiegowania mnie. Wiem, e mnie uprzejmie nienawidzi. O,
dobrze o tym wiem! L l! To mj najgorszy wrg. Poza tym jest antypatyczny. Ale jakie to ma
znaczenie? Nawet gdyby chcieli mnie ktrego dnia zabi, co z tego? Czy nie walcz z moimi

wrogami? Jakim bybym patriot, gdybym uzalenia wszystko od mojej osoby i od moich
antypatii? Jakim Kambodaninem bym by, gdybym nie mwi moim chopom, ktrzy mnie
uwielbiaj: Idcie z Czerwonymi Khmerami. Mademoiselle! Ja nie robi sobie zudze, jeli
chodzi o komunistw i do pewnego stopnia mog nawet przyzna, e s mi wrogami, jak ten
antypatyczny typ, ktry depcze mi po pitach. Ale nie mam wyboru ani na paszczynie
politycznej, ani na paszczynie moralnej. Chiczycy, w swojej nieskoczonej mdroci, nauczyli
mnie, e trzeba umie wybiera midzy gwnym wrogiem i wrogiem drugorzdnym. A wic dla
Chin gwnym wrogiem jest Zwizek Radziecki, a wrogiem drugorzdnym Ameryka. Najpierw
zajmuj si wic Zwizkiem Radzieckim, a potem zajm si Ameryk. Dla mnie gwnym
wrogiem jest amerykaski imperializm i faszyzm Lon Nola; drugorzdnym wrogiem s
komunici. Wniosek: wybieram stanie u boku drugorzdnego wroga, eby pokona wroga
gwnego. Jasne?
Jasne, Wasza Wysoko.
Pjd dalej i powiem pani: ja wiem, e komunici, kiedy ju zatriumfuj nad
Amerykanami i Lon Nolem, stan przeciwko mnie. I wtedy bd pokonany. Ale to dotyczy tylko
mnie i temu, kto mi mwi: Sihanouk, uwaga na komunistw, odpowiadam: Nie moecie
zrozumie. Nie chc Kambody, ktra byaby kalk Filipin, Tajwanu, Wietnamu Poudniowego,
Korei Poudniowej. Nie chc te Kambody, ktra bdzie eksportowa aparaty fotograficzne jak
Japonia. Chc porzdnej Kambody, Kambody takiej jak Chiny. A jeli uczyni j to troch zbyt
surow, to trudno. Jeli odbierze jej to rado, ktr potrafiem kultywowa moimi filmami i
moimi piosenkami, to trudno. Mwi mi, e jest tu problem wolnoci indywidualnej, wolnoci
myli. Tak, jest. Ale czy jest inne wyjcie? Nie ma. Poza tym korzystajmy z logiki: nawet gdyby
istniao inne wyjcie, komunici kambodascy nie oddadz wadzy. W Europie zdarzyo si tak
trzydzieci lat temu. W Europie komunici walczyli z faszystami, wygrali, a potem, po
skoczonej wojnie, pozwolili odebra sobie wadz przez trzeci si. Ale w Europie komunici
nie mieli do dyspozycji armii. W Kambody maj. W Kambody, jak w Wietnamie, nie ma
trzeciej siy, alternatywy. Nie ma ju te sihanoukizmu. Jest Sihanouk i tyle. Kiedy on zniknie,
zostan tylko oni. Jestem postaci tragiczn, mademoiselle. Wydaj si taki zabawny, a jestem
tragiczny. Poniewa jestem symbolem wszystkich wolnomylicieli, ktrzy cinici midzy
dwiema barierami musz wybra midzy dwoma wyjciami, i tyle.

Ale skd pochodzi ta szalona mio do kraju, ktry do pana naley, zgoda, ale ktry w
gruncie rzeczy przysporzy panu tylu cierpie?
Od mojej matki. Za wielu mczyznami stoj ich matki i ja jestem jednym z nich. Nigdy
nie wyzwoliem si od mojej matki, sdz, e nigdy si nie wyzwol. Nigdy nie podziwiaem
ojca. Zawsze podziwiaem matk. Nigdy nie byem pod wpywem ojca. Zawsze byem pod
wpywem matki. To kobieta despotyczna, na swj sposb straszna, ale kobieta wspaniaa. Z
powodu inteligencji, godnoci, dumy, patriotyzmu. To ona nauczya mnie kocha niepodlego i
nienawidzi kolonizatorw. Kiedy Francuzi posadzili mnie na tronie, sdzc, e mog mnie uy
jako marionetki, ona powiedziaa: To poniajce by krlem podlegym Francji albo
jakiemukolwiek innemu mocarstwu. A wic ja wychowaem si w szkole tego ponienia.
Musiaem na przykad podpisywa dekrety, ktre zakazyway mojemu ludowi korzysta z
wasnych produktw. Bya zima i potrzebowalimy kocw, a Francuzi mwili: To nas nie
interesuje. Te koce bd dla pnocnych Wietnamczykw. Musiaem na przykad akceptowa,
eby Nowy Rok witowany by pierwszego stycznia. U nas Nowy Rok wypada trzynastego
kwietnia: dlaczego witowa go pierwszego stycznia? Musiaem na przykad pozwala, eby
nasz jzyk zapisywany by literami aciskimi. Nasz alfabet jest inny i moja matka jako jedyna
staa z podniesion gow w obliczu francuskiej przemocy. Wszystko jej zawdziczam. W
gruncie rzeczy rwnie mojego socjalistycznego ducha. Wierzya astrologom i kiedy si
urodziem, astrologowie powiedzieli, e nie powinienem pozosta w paacu, inaczej umr.
Wysaa mnie wic na wie, do swojej babki, a babka powierzya mnie pewnemu wieniakowi.
Spdziem dziecistwo z chopami w maej osadzie. Opuciem wie, dopiero kiedy poszedem
do szkoy, ale ona tymczasem przekonaa ojca, eby posa mnie do szkoy powszechnej, nie do
szkoy dla arystokratw. Potem, w uzgodnieniu z ni, ojciec zapisa mnie do francuskiego liceum
w Sajgonie penego modych kontestatorw, ktrzy rozmawiali o midzynarodowym socjalizmie.
Widzi pani trzeba umieci mnie na lewicy ju od dziecistwa i wczesnej modoci.
Ale Francuzi o tym nie wiedzieli, Wasza Wysoko?
Przypuszczam, e nie, wziwszy pod uwag, e woleli mnie od mojego wuja, ktrego
uwaali za frondyst, poniewa ukoczy francuskie liceum w Nicei. Czy to nie zabawne? I czy
to nie zabawne, e moja krew jest naprawd bkitna, e moja rodzina jest naprawd star rodzin
krlewsk, i e mimo to przekazuj swj tron komunistom? W dodatku w imi swojej godnoci?
Prawda jest taka, e kiedy kto straci wszystko, jak ja, moe si uczepi tylko godnoci.

Rwnie z powodu godnoci pojechaem do Kambody. Och, ju od trzech lat chciaem wjecha
do Kambody. Ale jedyn drog, by tam dotrze, by szlak Ho Chi Minha, a mj transport zalea
od pnocnych Wietnamczykw, ktrzy mwili: Nie moemy, ksi Sihanouku. Amerykanie
za bardzo bombarduj, ryzyko mierci wynosi przynajmniej szedziesit do stu. Trzeba
poczeka na sprzyjajcy moment. Poprosiem nawet Pham Van Donga: Pozwlcie mi podj to
ryzyko!. A Pham Van Dong: Nie. Nie wezm na siebie tej odpowiedzialnoci. Wysaem te
wiadomo do Czerwonych Khmerw: Czy zechcecie mi pomc?. A oni: Wasza Wysoko,
nie mona ryzykowa, trzeba poczeka. Wbiem sobie do gowy, e mnie nie chc. Na dodatek
kto rozpuci pogosk, e jeli pojad, nie przyjm mnie. Ale potem bombardowania na drodze
Ho Chi Minha ustay i wysaem do komunistw drug wiadomo: Czy teraz mnie chcecie?.
Odpowiedzieli: Nie prosimy o nic wicej. A pnocni Wietnamczycy dodali: Na
dziewidziesit procent nic nie powinno si panu sta. Pomoemy. Tak wic w marcu
wyruszyem z on w t bolesn i cudown podr, bya to najbardziej niezapomniana przygoda
mojego ycia.
Prosz mi o niej opowiedzie, Wasza Wysoko.
To, co utworzyo si w Hanoi, to by prawdziwy konwj. Eskortowao nas a stu piciu
pnocnych Wietnamczykw. Pham Van Dong da mi oddzia przeciwlotniczy z cikimi
armatami i cay przenony szpital na wszelki wypadek. To znaczy lekarzy, chirurgw,
pielgniarzy, osocze krwi, wszystko. Da mi nawet ekip kucharzy razem z kuchni. Oni
podrowali w ciarwkach, a my w jeepach produkcji radzieckiej, ktre wanie dotary z
Moskwy. Byy to tak nowe i tak pikne jeepy, e nie wierzyem wasnym oczom. Pomylaem:
Prosz, po zakoczeniu wojny Rosjanie postanowili da pnocnym Wietnamczykom co, co
nie jest z odrzutw!. Po czym powiedziaem do Pham Van Donga: Nie sdzi pan chyba, e
sprawi przyjemno Sowietom, transportujc mnie radzieckimi jeepami!. A Pham Van Dong
odpar: Nie, nie. Nie chc nikomu robi przyjemnoci. Te jeepy nie s ju radzieckie. S
wietnamskie i robi z nimi, co chc. Ruszylimy dusz tras: nie t, ktra przecina Laos, bo w
ten sposb przysporzylibymy problemw przyjacioom Laotaczykom. Wybralimy tras, ktra
biegnie wzdu granicy z Laosem. Mielimy cay czas na karku amerykaskie samoloty
zwiadowcze, a take phantomy, F-105 i B-52, ktre leciay bombardowa Kambod. Ale przed
nami rozciga si te jeden z najpikniejszych krajobrazw na wiecie i przez dziewi dni
cieszylimy nim oczy. Od czasu do czasu trzeba si byo zatrzyma, eby rozbroi jak min,

droga jest jeszcze pena min. Co pewien czas wybuchaa bomba z opnionym zaponem. Moja
ona zachowaa si jednak znakomicie, jak prawdziwa ambasadorka monogamii. W nocy
sypialimy w hamakach rozwieszonych midzy dwoma drzewami na nylonowych linach.
Dziewitego dnia dotarlimy na granic z Kambod i zostalimy tam przyjci przez
Czerwonych Khmerw, a konwj pnocnych Wietnamczykw zawrci.
Czy to znaczy, e w Kambody nie ma ju pnocnych Wietnamczykw?
Nieee! Nie. Przysigam pani, e od drugiej poowy 1972 roku nie ma ju w Kambody
jednostek pnocnowietnamskich. Przysigam pani, e w Kambody znajduj si tylko jednostki
kambodaskie. Powanie, nie kami, wojn z Lon Nolem prowadz wycznie Kambodanie.
Nie potrzebujemy ju pnocnych Wietnamczykw i Vietcongu. Ani po to, eby nas szkolili, ani
po to, by nam pomagali w jakikolwiek inny sposb. A dwiecie tysicy onierzy walczy w
szeregach Czerwonych Khmerw i po trzech latach walki ich przygotowanie jest kompletne. Ich
wyposaenie jest wicej ni wystarczajce. S silni, a wic cakowicie niezaleni od Hanoi.
Jedyne jednostki pnocnowietnamskie, jakie mona spotka czasem w Kambody, to te, ktre
prosz nas o prawo przejcia, eby dosta si do Wietnamu Poudniowego. A my oczywicie
udzielamy im go.
Wasza Wysoko, kiedy wojna si skoczy i opuci pan Pekin, gdzie si pan osiedli?
W Angkorze. Poszukam sobie dobrego mercedesa benza i urzdz si w Angkorze. Nie
bd ju musia rzdzi i nawet jeli Czerwoni Khmerzy nadal bd mnie chcieli jako przywdc
pastwa, Angkor bdzie znakomity. Jest tam lotnisko, jest wszystko, co potrzebne. Do Phnom
Penh bd przyjeda tylko na ceremonie reprezentacyjne, a jeszcze wczeniej eby
zobaczy, jak bd wiesza Lon Nola. Nienawidz Phnom Penh. Brzydz si tym perfidnym i
niewdzicznym miastem. Zbyt je kochaem. Zbyt wiele dla niego zrobiem. Uczyniem je
piknym i To wcale nieprawda, wie pani, e Phnom Penh stworzyli Francuzi. Za czasw
Francuzw bya to osada. To ja zbudowaem ogrody, ulice, aleje, paace. A to pode miasto,
ktremu oddaem dusz, odpacio mi tylko oszczerstwami, obelgami, zdrad. Chc mieszka w
Angkorze, ktry jest bardzo piknym miastem i wcale nie zosta tak zniszczony, jak sdziem. I
chc tam by, nawet jeli Czerwoni Khmerzy nie bd mnie ju chcieli jako przywdc pastwa.
Nie chc jecha do Francji. Nie kocham ju Francji. Francja mnie opucia, obrazia mnie, uznaa
Lon Nola. Nie chc jecha do Woch. Nie kocham ju Woch. Kochaem Rzym, kochaem
Florencj, kochaem Wenecj, jak rzymianin, florentczyk, wenecjanin. Nie chc wicej widzie

tych miast. Stanowi cz kraju, ktry uzna Lon Nola. Wochy, Francja s dla mnie skoczone.
Ich rzdy robi wszystko, eby przypodoba si Rosjanom i Amerykanom. Mademoiselle, w
Kambody jest takie przysowie, ktre mwi: W trudnych chwilach odrnia si przyjaci od
wrogw. C, odrniem ich. Moja noga wicej nie postanie w krajach, ktre mnie opuciy.
Nie pozwol te ich konsulom, ich ambasadorom, ich przedstawicielom, eby postawili nog w
moim kraju. Pan Breniew i pan Pompidou kazali mnie poinformowa, e po zakoczeniu wojny
z radoci stan si znw naszymi przyjacimi. Dostaem szau. Odpowiedziaem, e ich
wiadomo jest zniewag i e s dwoma hipokrytami bez charakteru: Panie Breniew, panie
Pompidou, zrbcie mi uprzejmo. Zostacie u siebie w domu. Nie stawiajcie nas w sytuacji,
bymy musieli wyrzuca was kopniakiem w siedzenie.
Wasza Wysoko! Ale skoro Chiny uznay Grecj pukownikw i Hiszpani Franco! Skoro
otworzyy ambasady w Atenach i Madrycie!
Chiny to Chiny, a Sihanouk to Sihanouk. Chiny robi, co chc, i ja robi, co chc. Chiny
maj osiemset milionw mieszkacw, ja mam siedem milionw. Chiny maj swoje interesy, ja
swoje. Kiedy napisaem piosenk, ktra mwia: Przyjaciele moich przyjaci s moimi
przyjacimi. Teraz z kolei chc napisa inn, ktra mwi: Przyjaciele moich przyjaci
niekoniecznie s moimi przyjacimi. Nie chc bowiem obrazi krajw, ktre pozostay mi
wierne. Nie wspominam nawet o Jugosawii i o Rumunii, to oczywiste. Mam na myli Nigeri,
Mauretani, Senegal, Czad, to znaczy biedne kraje, spalone susz, ktre odrzucajc Lon Nola,
naraziy si na kar ze strony Amerykanw i Rosjan. Wstrzymali im nawet dostaw lekarstw i
ywnoci. Ale one nie ustpiy. Uczyniy z tego zasadnicz kwesti i znosiy konsekwencje.
Miabym je zatem potraktowa jak pana Breniewa i pana Pompidou? To nazbyt wygodne.
Powiedziaem to te Czerwonym Khmerom i wierz, e pjd za moj rad.
Ale czy nie ma pan do polityki, Wasza Wysoko?
Tak, mademoiselle. Mam jej powyej uszu. Poniewa zdaem sobie spraw, jak bardzo le
odpacono mi za to wszystko, co uczyniem, a to znaczy, e spdziem swoj modo, trudzc si
nadaremnie. A zatem po co kontynuowa? Od tej pory wszystko, co mog zrobi, to odda do
dyspozycji Kambody swoj osob, swoj saw i swoje znajomoci. Od reszty umywam rce i w
ten sposb umr z honorem. Odesaem Francuzw, obroniem niepodlego kraju,
towarzyszyem pocztkom komunistycznej rewolucji, ktra stanowi przyszo, i od tej pory
mniej bd si zajmowa polityk, mniej bd ryzykowa. I bd si lepiej czu. Bdem jest by

nazbyt dynamicznym, a w yciu nie naley robi zbyt duo. W przeciwnym wypadku istnieje
ryzyko rozbicia nosa.
Mwi pan, jakby si pan sobie nie podoba, Wasza Wysoko.
W istocie. Zupenie si sobie nie podobam, mademoiselle. Nic z mojej postaci mi si nie
podoba. Gdybym mia na nowo rozpocz ycie, naprawd nie wybrabym tego, kim byem.
Niech pani tylko pomyli, e znajduj si w rodku wojny, nie mogc znie wojen, broni,
mundurw, orderw, wybuchw, dokuczliwych haasw, krwi, mierci. Jestem tak wielkim
przeciwnikiem militaryzmu, e kiedy zostaem krlem i Francuzi zmusili mnie do uczszczania
do szkoy wojskowej, ledwie umiaem odrni sieranta od kapitana. Ludzi Viet Minhu, ktrzy
przedostali si do Kambody pod pretekstem polowania na Francuzw w 1953 roku, wyrzuciem
bez jednego wystrzau. Powiedziaem tylko: Co do diaba tu robicie? Won!. W zeszym roku
pewien pnocnokoreaski marszaek powiedzia mi: Powodem, dla ktrego paski szef sztabu
generalnego dokona zamachu stanu, jest to, e nigdy nie zajmowa si pan bezporednio armi.
Spiorunowaem go wzrokiem i odparem: Monsieur! Pan jest wojskowym z zawodu i z
powoania. Ja jestem artyst. Urodziem si artyst i lubi zajmowa si teatrem, kinem, muzyk,
literatur. Paska szkoa wojskowa nigdy mnie nie pocigaa. Wanie tak, mademoiselle, i w
rezultacie we wszystkim si pomyliem. Albo to przeznaczenie si pomylio? Poniewa ja
doskonale wiedziaem, czego chc. To ja poprosiem, bym mg uczy si przedmiotw
klasycznych, robi karier literack. To ja zayczyem sobie, by studiowa grek i acin, histori
i filozofi, muzyk i sztuk. A potem znalazem si w sytuacji, w ktrej musiaem zosta krlem i
zaj si polityk. Polityka to straszna machina, jak raz trafisz w jej tryby, ju si nie
wydostaniesz. Zaprzgnity do tej machiny popeniem wiele gupstw i wziem sobie na kark
wiele win, i myl Chce pani wiedzie, co myl? Myl, e moje ycie byoby bardziej godne,
gdybym nie uprawia polityki. Gdybym pisa tylko piosenki i tyle. Co pani o tym myli?
Myl, e jest pan bardzo inteligentnym czowiekiem, Wasza Wysoko.
Brioni, czerwiec 1973

Golda Meir
Historia tego wywiadu jest bardzo szczeglna. W istocie jest to historia wywiadu, ktry
zosta w tajemniczy sposb skradziony i ktry musiaam zrobi od nowa. Rozmawiaam z Gold
Meir dwukrotnie, przez ponad trzy godziny, zanim zdarzya si kradzie. Ponownie widziaam
si z Gold Meir dwukrotnie, przez mniej wicej dwie godziny, ju po kradziey. Dlatego sdz,
e jestem jedyn dziennikark, ktra gawdzia a cztery razy i przez sze godzin z t
fantastyczn kobiet, o ktrej moesz napisa pochway i obelgi, ale ktrej nie moesz odmwi
przymiotnika fantastyczna. Jestem w bdzie? Grzesz optymizmem albo, powiedzmy,
feminizmem? By moe. Ale na temat Goldy Meir nigdy nie bd obiektywna. Nigdy nie zdoam
ocenia jej, przyjmujc postaw wyzbyt zudze, jak chciaabym sobie narzuci, kiedy mwi,
e wielka posta jest zjawiskiem, ktre naley analizowa na chodno, ze skalpelem. Moim
zdaniem, nawet jeli zupenie si z ni nie zgadasz, z jej polityk, z jej ideologi, trudno jej nie
szanowa, nie podziwia, a wrcz nie kocha. Ja pokochaam j natychmiast. Na dodatek
przypominaa mi moj matk, do ktrej bya troch podobna. Rwnie moja matka miaa takie
siwe krcone wosy, zmczon i pomarszczon twarz, cikie ciao, podtrzymywane przez
spuchnite, niepewne, oowiane nogi. Take moja matka miaa ten energiczny i agodny wygld,
t powierzchowno gospodyni domowej, owadnitej obsesj na punkcie czystoci, i
przedstawiaa typ kobiety, ktrej bogactwo polega na rozbrajajcej prostocie, irytujcej
skromnoci, mdroci bdcej wynikiem yciowej harwki, pord cierpienia, niewygd, udrki,
ktre nie pozostawiaj czasu na sprawy zbyteczne. Zgoda: Golda Meir bya te kim innym,
czym wicej. Na przykad bya osob, od ktrej zalea los milionw ludzi, ktra moga
wprowadzi albo zburzy pokj na Bliskim Wschodzie, zapali albo zgasi lont wiatowego
konfliktu. Poza tym bya by moe najbardziej wpywow przedstawicielk doktryny, ktr zbyt
wielu z nas potpia albo na temat ktrej wyraa wtpliwoci: syjonizmu. Ale to si wie. A mnie
nie interesuje, eby mwi o Goldzie Meir to, co si wie. Interesuje mnie, eby powiedzie to,
czego si nie wie. Oto zatem historia tego wywiadu. A waciwie moja historia z Gold Meir.
Pierwsze spotkanie miao miejsce na pocztku padziernika, w jej rezydencji w
Jerozolimie. By poniedziaek, a ona bya ubrana na czarno, tak jak moja mama, kiedy miaa
kogo przyj. Upudrowaa nawet nos, tak jak robia moja mama, kiedy miaa kogo przyj.
Siedzc w salonie, przed filiank kawy i z paczk papierosw, zdawaa si przejta tylko tym,

ebym poczua si swobodnie i eby zminimalizowa swj autorytet. Wysaam jej moj ksik
o Wietnamie razem z bukietem r. Re stay w wazonie, ksik trzymaa w rkach. Zanim
zadaam pytania, zacza dyskutowa o sposobie, w jaki postrzegaam wojn, nie byo zatem
trudno nakoni j, aby powiedziaa o swojej wojnie, o terroryzmie, Palestyczykach, o
terytoriach okupowanych, o warunkach, jakie postawiaby Sadatowi i Husajnowi, gdyby doszo
do negocjacji z Arabami. Jej gos by ciepy, dwiczny. Wyraz twarzy umiechnity, jowialny.
Natychmiast, bez adnego wysiku, oczarowaa mnie. Podbia mnie cakowicie, kiedy po
upywie godziny z kwadransem powiedziaa, e znw si ze mn spotka. Co nastpio trzy dni
pniej, w jej gabinecie premiera. Dwie niezwykle interesujce godziny. Porzuciwszy problemy
polityczne, przy ktrych suchaam jej czasem z pewn rezerw, podczas drugiego spotkania
opowiadaa mi wycznie o sobie, o swoim dziecistwie, o rodzinie, o swoich kobiecych
dramatach, o przyjacioach, takich jak Pietro Nenni, w stosunku do ktrego ywia
nieograniczony podziw, wzruszajce uczucie. W chwili poegnania my te zostaymy
przyjacikami. Daa mi fotografi dla mamy z najbardziej pochlebn dedykacj na wiecie.
Poprosia, bym jak najszybciej znw j odwiedzia: Ale bez tego tu, dobrze? Tylko po to, eby
pogawdzi przy filiance herbaty!. To tu to by magnetofon, na ktrym nagraam kad
odpowied, kade zdanie. Jej pomocnicy zdawali si oszoomieni: przed tym tu nigdy nie
otworzya si z tak szczeroci. Jeden z nich poprosi mnie o przysanie kopii tam, eby
przekaza je w darze dla kibucu, ktry przechowuje dokumenty dotyczce Goldy Meir.
Tamy. W tej pracy nie ma nic cenniejszego od tam. Nie istniej notatki stenograficzne,
wspomnienia, zapiski, ktre mogyby zastpi ywy gos osoby. Tamy to byy dwie mae kasety
po dziewidziesit minut kada, i trzecia, na ktrej zapisane byo jeszcze pi albo sze minut.
Tylko pierwsza z nich zostaa przepisana. Woyam je zatem do torby ze starannoci
zarezerwowan dla klejnotw i nazajutrz wyjechaam, eby dotrze do Rzymu okoo smej
trzydzieci wieczorem. O dziewitej trzydzieci wchodziam do hotelu. Wielkiego hotelu. Tutaj,
ledwie znalazam si w pokoju, wyjam z torby trzy kasety, eby schowa je do koperty.
Nastpnie pooyam kopert na biurku, a na niej okulary, bardzo wartociow puderniczk, inne
przedmioty i opuciam pokj. Zamknam oczywicie drzwi na klucz, oddaam klucz portierowi
i wyszam z hotelu. Na mniej wicej pitnacie minut, tyle, eby przej przez ulic i zje
kanapk. Kiedy wrciam, klucz znikn. Szukano go wszdzie, na kontuarze portiera, ale
daremnie. A kiedy weszam na gr, drzwi do pokoju byy otwarte. Tylko drzwi. Reszta bya w

porzdku. Walizki byy zamknite, wartociowa puderniczka i inne przedmioty leay tam, gdzie
je zostawiam, na pierwszy rzut oka zdawao si, e nic nie zostao ruszone. Potrzeba byo paru
sekund, ebym spostrzega, i koperta z kasetami jest pusta, e nie ma w niej tam Goldy. Nie
byo te magnetofonu, w ktrym bya jeszcze jedna, czysta tama. Wyjto go z torby podrnej,
ignorujc kuferek z biuteri, a potem uoono starannie zawarto torby. Na koniec zabrano dwa
naszyjniki pozostawione na stole. Dla zmyki, powiedziaa policja.
Policja przybya natychmiast i zostaa do witu. Przyjechaa nawet policja polityczna,
reprezentowana przez dwch antypatycznych i smutnych modziecw, ktrych nie interesuj
kradziee, tylko bardziej delikatne sprawy. Przyjechaa nawet policja kryminalna, z aparatami
fotograficznymi i narzdziami sucymi do znajdowania ladw w przypadku morderstw. Ale
znaleli tylko moje odciski palcw; w kadym sensie zodzieje dokonali kradziey w
rkawiczkach. Potem antypatyczni i smutni modziecy doszli do wniosku, e chodzio o rabunek
polityczny, a to ja te rozumiaam. Nie rozumiaam natomiast, dlaczego go dokonano i kto by
sprawc. Jaki Arab poszukujcy informacji? Jaki osobisty wrg Goldy? Jaki zazdrosny
dziennikarz? Wszystko zostao wykonane precyzyjnie, szybko, przytomnie, w stylu Jamesa
Bonda. I na pewno byam ledzona, nikt nie wiedzia, e przybd do Rzymu tego dnia, o tej
porze, do tego hotelu. A klucz? Dlaczego klucz znikn z przegrdki? Nastpnego dnia
wydarzya si dziwna rzecz. Kobieta z dwiema torbami jednej z linii lotniczych pojawia si w
hotelu i zapytaa, gdzie jest policja. W zarolach Villi Borghese znalaza torby i chciaa
przekaza je policji. Co zawieray te torby? Okoo dwudziestu maych kaset magnetofonowych,
identycznych jak moje. Natychmiast j zatrzymano i zaprowadzono na komisariat. Tutaj, jedna
po drugiej, przesuchano wszystkie tamy. Byy na nich tylko nagrania piosenek. Ostrzeenie?
Groba? art? Kobieta nie potrafia powiedzie, dlaczego posza szuka policji wanie do tego
hotelu.
Wrmy do Goldy. Golda dowiedziaa si o kradziey nastpnego wieczoru, kiedy
przebywaa w domu z kilkorgiem przyjaci i opowiadaa o naszych spotkaniach: Przedwczoraj
miaam ciekawe dowiadczenie, mio spdziam czas, udzielajc wywiadu. Przerwa jej jeden
ze wsppracownikw, podajc jej mj telegram: Ukradli mi wszystko powtarzam wszystko
stop prosz sprbowa znw si ze mn spotka. Ona przeczytaa, jak mi opowiedziano,
podniosa rk do piersi i przez kilka minut nie wymwia sowa. Po czym podniosa
zmartwione, ale stanowcze oczy i, dobitnie skandujc sylaby, powiedziaa: Najwyraniej kto

nie chce, eby ten wywiad zosta opublikowany. A zatem naley go powtrzy. Znajdcie mi
par godzin na nowe spotkanie. Zapewniaj mnie, e powiedziaa dokadnie tak, a ja
wykluczam, e inni mowie stanu zareagowaliby w taki sam sposb. Sdz, e kady inny na jej
miejscu wzruszyby ramionami: Tym gorzej dla pani. Daem ju pani ponad trzy godziny. Niech
pani napisze, co pamita, prosz sobie radzi. Prawda jest taka, e Golda bya przede wszystkich
jedn z takich kobiet, jakich ju si nie spotyka, a dopiero potem politykiem. Jedynym
warunkiem, jaki postawia, byo odczekanie miesica, a nowe spotkanie zostao wyznaczone na
wtorek, 14 listopada. Tak te si stao. Oczywicie, wracajc do niej tego dnia, nie wyobraaam
sobie, e odkryj, i mog j kocha. Aby jednak wyjani tak powane stwierdzenie, musz
powiedzie o czym, co wzruszyo mnie najbardziej.
Golda mieszkaa sama. W nocy nie byo nawet psa, ktry czuwaby nad jej snem w
przypadku, gdyby le si poczua; przy wejciu do jej willi bya ochrona i to wszystko. W cigu
dnia do pomocy w pracach domowych miaa tylko dziewczyn, ktra przychodzia posa ko,
odkurzy, wyprasowa ubrania. Jeli na przykad zapraszaa kogo na kolacj, gotowaa sama. A
potem sprztaa, eby-dziewczyna-jutro-nie-zastaa-za-duo-brudu. No wic w wieczr
poprzedzajcy nasze spotkanie miaa na kolacji goci, ktrzy wyszli o drugiej w nocy,
zostawiajc pieko brudnych talerzy, kieliszkw, penych popielniczek, baaganu. ebydziewczyna-jutro-nie-zastaa-za-duo-brudu, o drugiej w nocy Golda zacza zmywa talerze i
kieliszki, zamiata, froterowa i przed trzeci trzydzieci nie pooya si spa. O sidmej jak
zwykle wstaa, eby przeczyta gazety i posucha radia. O smej konferowaa z jakimi
generaami. O dziewitej konferowaa z jakimi ministrami. O dziesitej le si poczua. Dla
kogo, kto skoczy siedemdziesit cztery lata, trzy i p godziny odpoczynku to mao. Ja, kiedy
si o tym dowiedziaam, wstydziam si wej. Powtarzaam: Przemy spotkanie, nic nie
szkodzi, przysigam, nic nie szkodzi!. Ale ona chciaa respektowa swoje zobowizanie: takbidulka-przyjechaa-a-tutaj-ju-drugi-raz-przyjeda-a-do-tego-ukradli-jej-tamy. Gdy weszam,
siedziaa przy stole po dwudziestominutowym odpoczynku na kanapie w swoim gabinecie, blada,
wykoczona, przemia. Powiedziaa, ebym nie przejmowaa si opnieniem, powici mi czas,
ktrego potrzebuj. I podjymy wywiad, jak poprzednim razem, lepiej ni poprzednim razem.
W padzierniku nie zdoaa opowiedzie mi o swoim mu, o tym, co byo tragedi jej ycia.
Tym razem zrobia rwnie to, a poniewa mwienie o tej sprawie byo dla niej druzgocce,
kiedy zorientowaa si, e nie moe kontynuowa, zapewnia mnie: Niech pani bdzie spokojna,

dokoczymy jutro!. Po czym wyznaczya mi czwarte spotkanie, cudown godzin, w czasie

ktrej rozmawiaymy o staroci, o modoci, o mierci. Boe, jaka wydawaa mi si ujmujca,
kiedy mwia te rzeczy. Wielu twierdzio, e Golda jest brzydka, i czerpao przyjemno z
robienia jej okrutnych karykatur. No c! Pikno to oczywicie opinia, ale mnie Golda zdawaa
si pikn star kobiet. Wielu twierdzio, e Golda jest mska, i zabawiao si,
rozpowszechniajc na jej temat wulgarne dowcipy. No c! Kobieco to oczywicie opinia, ale
mnie Golda wydawaa si we wszystkim kobieca. Na przykad to czarujce zawstydzenie. Ta
niemal niewiarygodna naiwno, i pomyle, e moga by tak przebiega i sprytna, kiedy trwaa
pord politycznych zawirowa. Ten trud wyraenia udrki kobiety, ktrej nie wystarczao
rodzenie. Ta czuo, z ktr przywoywaa wiadectwo dzieci i wnukw. Ta mimowolna
kokieteria. Ostatnim razem, kiedy j widziaam, miaa na sobie bluzk z bkitnej krepy i
naszyjnik z pere. Gadzc go palcami o krtkich, pomalowanych na rowo paznokciach,
zdawaa si pyta: Dobrze mi w nim?. A ja mylaam: szkoda, e jest potna, szkoda, e jest
po stronie tych, ktrzy rozkazuj. U takiej jak ona kobiety wadza jest niegustown pomyk.
Nie bd powtarza, e urodzia si w Kijowie w 1898 roku jako Golda Mabowicz, e
dorastaa w Ameryce, w Milwaukee, i tutaj w 1917 roku polubia Morrisa Meyersona, e w
1918 roku wyemigrowaa z nim do Palestyny, e nazwisko Meir narzuci jej Ben Gurion, by
brzmiao bardziej po hebrajsku, e jej sukces narodzi si po tym, jak bya ambasadorem w
Moskwie za czasw Stalina, e palia przynajmniej szedziesit papierosw dziennie, e ywia
si gwnie kaw, e jej dzie pracy trwa osiemnacie godzin, e jako premier zarabiaa
rwnowarto ndznych dwustu czterdziestu tysicy lirw miesicznie. Nie bd prbowaa
szuka tajemnicy jej legendy. Poniszy wywiad sam j tumaczy. Uoyam go zgodnie z
chronologi spotka i tumaczc z angielskiego, jzyka, ktry by moe znaa najlepiej i w
ktrym rozmawiaymy.
***
Oczywicie policja nigdy nie rozwizaa zagadki kradziey tam. A jeli znalaza
rozwizanie, dobrze si pilnowaa, eby mnie nie poinformowa. Jednak poszlaka, ktra wkrtce
staa si czym wicej ni tylko poszlak, nasuna si sama. Warto o tym opowiedzie, rwnie
po to, by stworzy inne wyobraenie o monych tego wiata.
Niemal rwnoczenie z wywiadem z Gold Meir poprosiam o wywiad z Kaddafim. A on,
za porednictwem wysokiego urzdnika libijskiego Ministerstwa Informacji, zawiadomi mnie,

e mi go udzieli. Ale nagle, kilka dni po kradziey tam, wezwa dziennikarza z tygodnika
konkurujcego z LEuropeo. Dziennikarz pospieszy do Trypolisu, a Kaddafi, dziwnym trafem,
wypowiedzia zdania, ktre brzmiay jak odpowiedzi na to, co powiedziaa mi Meir. Nie trzeba
dodawa, e biedny dziennikarz nie mia pojcia o tym szczegle. Nie trzeba te dodawa, e ja
zorientowaam si natychmiast i poruszyam bardziej ni uzasadnion kwesti: jak to moliwe,
eby pan Kaddafi odpowiedzia na co, co nie zostao nigdy opublikowane i o czym nikt poza
mn nie wiedzia? Czyby pan Kaddafi przesucha moje tamy? A moe wrcz kaza mi je
ukra? Moja pami natychmiast odtworzya pewien zarejestrowany szczeg. Nazajutrz po
kradziey wcieliam si w detektywa i po cichutku zeszam pogrzeba w pojemniku, w ktrym
zostay zgromadzone mieci z pitra hotelu, gdzie miao miejsce przestpstwo. Tutaj, cho
wszyscy w hotelu przysigali, e od wielu dni nie pojawi si w nim aden Arab, odkryam
karteczk napisan po arabsku. Przekazaam j policji politycznej razem z moimi zapytaniami.
To wszystko. Kaddafi nigdy nie udzieli mi obiecanego wywiadu. Nigdy nie wezwa mnie
do Trypolisu, eby rozwia habice podejrzenie, jakie jeszcze dzi czuj si upowaniona
wobec niego ywi. Zreszt jeli woska prasa tak szalenie go interesuje i ma on czelno
domaga si zwolnienia dziennikarza z Turynu, dlaczego nie miaby mie na tyle tupetu, eby
kaza skra moje tamy w rzymskim hotelu?
GOLDA MEIR: Dzie dobry, moja droga, dzie dobry. Przegldaam pani ksik na
temat wojny i zastanawiaam si, czy kobiety naprawd reaguj na wojn inaczej ni
mczyni Ja uwaam, e nie. W cigu tych ostatnich lat i podczas wojny na wyczerpanie
wielokrotnie byam zmuszona podejmowa pewne decyzje, na przykad czy wysya naszych
onierzy w miejsca, skd mieli nie wrci, albo angaowa ich w operacje, ktre miay
kosztowa ycie nie wiadomo ilu ludzi po obydwu stronach. I cierpiaam cierpiaam. Ale
wydawaam te rozkazy, tak jak wydaby je mczyzna. A teraz, kiedy o tym myl, wcale nie
jestem pewna, e cierpiaam bardziej, ni cierpiaby mczyzna. Pord moich kolegw
mczyzn widziaam takich, ktrzy ogarnici byli gbszym smutkiem od mojego. Och, nie
dlatego, eby mj smutek by may! Ale nie wpywa on, nie, nie wpywa na moje decyzje
Wojna jest ogromn gupot. Jestem przekonana, e pewnego dnia wszystkie wojny si skocz.
Jestem przekonana, e pewnego dnia dzieci w szkole bd uczy si historii o ludziach toczcych
wojny, tak jak studiuje si absurdy. Bd si temu dziwi, bd si oburza, tak jak dzi oburza je

kanibalizm. Rwnie kanibalizm przez dugi czas by akceptowany jako co normalnego. A

przecie dzi, przynajmniej fizycznie, ju si go nie praktykuje.
ORIANA FALLACI. Pani Meir, ciesz si, e pierwsza poruszya pani ten temat. Bo
wanie od tego zamierzaam zacz. Pani Meir, kiedy nastpi pokj na Bliskim Wschodzie? Czy
doczekamy si tego pokoju za naszego ycia?
Pani tak, myl. Moe Ja na pewno nie. Uwaam, e wojna na Bliskim Wschodzie
bdzie jeszcze trwaa wiele, wiele lat. Powiem pani, dlaczego. Z powodu obojtnoci, z jak
arabscy przywdcy wysyaj na mier swoich ludzi, z powodu nikego szacunku, jaki maj dla
ludzkiego ycia, z powodu niezdolnoci narodw arabskich do buntu, do powiedzenia do.
Pamita pani, jak Chruszczow zdemaskowa zbrodnie Stalina podczas dwudziestego zjazdu
komunistw? Gos z gbi sali powiedzia: Towarzyszu Chruszczow, a wy gdzie bylicie?.
Chruszczow rozejrza si w poszukiwaniu twarzy, ale jej nie znalaz, i zapyta: Kto mwi?.
Nikt nie odpowiedzia. Kto mwi?, jeszcze raz zapyta Chruszczow. I znw adnej
odpowiedzi. Wtedy Chruszczow wykrzykn: Towarzyszu, byem tam, gdzie ty teraz jeste.
C, nard arabski jest wanie tam, gdzie by Chruszczow, gdzie by ten, ktry go upomina, nie
majc odwagi pokaza swojego oblicza. Pokj z Arabami mona by osign tylko poprzez ich
ewolucj, ktra mieciaby w sobie demokracj. Ale gdziekolwiek obrc wzrok i popatrz na
nich, nie dostrzegam cienia demokracji. Widz tylko dyktatorskie reimy. A dyktator nie musi
tumaczy si swojemu ludowi z niezawartego pokoju. Nie musi te rozlicza si z ofiar. Kto
kiedykolwiek dowiedzia si, ilu onierzy egipskich zgino w dwch ostatnich wojnach? Tylko
matki, siostry, ony, krewni, ktrzy nie doczekali si ich powrotu. Przywdcy nie przejmuj si
nawet tym, eby si dowiedzie, gdzie zostali pochowani, czy s pochowani. Natomiast my
Natomiast wy?
Prosz spojrze na tych pi tomw. Zawieraj zdjcia i yciorysy wszystkich onierzy i
wszystkich onierek polegych na wojnie. Kada pojedyncza mier jest dla nas tragedi. My nie
lubimy prowadzi wojny, nawet kiedy j wygrywamy. Po ostatniej na naszych ulicach nie byo
radoci. Nie byo tacw ani pieww, ani wita. Powinna pani zobaczy naszych onierzy,
ktrzy powracali jako zwycizcy. Kady z nich by okazem smutku. Nie tylko dlatego, e
widzieli, jak umieraj ich bracia, ale dlatego, e musieli zabija swoich wrogw. Wielu z nich
zamykao si w pokoju i nie chciao nic mwi. Albo otwierali usta, eby powtarza jak refren:
Musiaem strzela. Zabiem. Dokadne przeciwiestwo Arabw. Po wojnie zaoferowalimy

Egipcjanom wymian jecw. Siedemdziesiciu ich za dziesiciu naszych. Odpowiedzieli: Ale

wasi to oficerowie, nasi to fellachowie! To niemoliwe. Fellachowie, chopi. Obawiam si
Obawia si pani, e wojna midzy Izraelem a Arabami moe znw wybuchn?
Tak. To moliwe, tak. Bo widzi pani, wiele osb mwi, e Arabowie s gotowi podpisa z
nami porozumienie. Ale kto da nam pewno, e w tych dyktatorskich reimach porozumienie
bdzie potem co znaczy? Przypumy, e Sadat podpisze, a potem zostanie zabity. Albo po
prostu wyeliminowany. Kto nam zarczy, e jego nastpca bdzie respektowa porozumienie
podpisane przez Sadata? Czy byo respektowane zawieszenie broni, ktre wszystkie kraje
arabskie podpisay z nami? Mimo tego zawieszenia broni na naszych granicach nigdy nie
zapanowa spokj i dzi wci pozostajemy w oczekiwaniu, e nas zaatakuj.
Ale o porozumieniu dzisiaj si mwi, pani Meir. Mwi o nim rwnie Sadat. Czy nie jest
atwiej negocjowa z Sadatem, ni negocjowao si z Naserem?
Absolutnie nie. Jest dokadnie tak samo. Z tej prostej przyczyny, e Sadat nie chce z nami
negocjowa. Ja jestem bardziej ni gotowa do negocjacji z nim. Powtarzam to od lat: Usidmy
do stou i sprbujmy zaatwi sprawy, Sadat. A on nie. On nie jest absolutnie gotowy, eby
usi ze mn do stou. Wci mwi o rnicy, jaka istnieje midzy porozumieniem a traktatem.
Mwi, e jest gotowy na porozumienie, ale nie na traktat pokojowy. Poniewa traktat pokojowy
oznaczaby uznanie Izraela, stosunki dyplomatyczne z Izraelem. Czy to jasne? To, co ma na
myli Sadat, to nie jest definitywna rozmowa, ktra ustanowiaby zakoczenie wojny, to co w
rodzaju przerwania ognia. Poza tym on odmawia bezporedniego negocjowania z nami. Chce
negocjowa przez porednikw. Nie moemy ze sob rozmawia przez porednikw! To bez
sensu, niepotrzebne! Rwnie w 1949 roku, na Rodos, po wojnie o niepodlego, podpisalimy
porozumienie z Egipcjanami, Jordaczykami, Syryjczykami, Libaczykami. Ale odbyo si to za
porednictwem doktora Bunche, ktry z ramienia Narodw Zjednoczonych spotyka si raz z
jedn grup, a raz z drug Wspaniay rezultat.
Fakt, e Husajn mwi o pokoju, te nie oznacza nic dobrego?
Ostatnio powiedziaam na temat Husajna mie rzeczy. Pogratulowaam mu, e
wypowiedzia si publicznie na temat pokoju. Powiem wicej: wierz Husajnowi. Jestem
przekonana, e zda ju sobie spraw, jak bardzo niekorzystne byoby dla niego wdanie si w
kolejn wojn. Husajn zrozumia, e popeni straszliwy bd w 1967 roku, kiedy przystpi do
wojny przeciwko nam i nie rozway wiadomoci, ktr przesa mu Eshkol: Niech pan nie

przystpuje do wojny, a nic si panu nie stanie. Zrozumia, e byo tragiczn gupot
posuchanie Nasera, jego kamstw na temat zbombardowanego Tel Awiwu. Tak wic teraz chce
pokoju. Chce go jednak na swoich warunkach. da lewego brzegu Jordanu, czyli Zachodniego
Brzegu, da Jerozolimy, powouje si na rezolucj Narodw Zjednoczonych Mymy ju raz
przyjli rezolucj Narodw Zjednoczonych. Wtedy, kiedy poproszono nas, bymy podzielili
Jerozolim. Dla naszych serc bya to gboka rana, a jednak zgodzilimy si. Konsekwencje s
znane. To moe my zaatakowalimy armi jordask? Nie, to armia jordaska wesza do
Jerozolimy! Arabowie s naprawd dziwni, przegrywaj wojny, a potem daj, by na tym
zyska. Czy wojn szeciodniow mymy w kocu wygrali, czy nie? Mamy prawo do stawiania
naszych warunkw czy nie? Od kiedy to w historii ten, ktry atakuje i przegrywa, ma prawo
zgasza roszczenia wobec tego, ktry wygrywa? Cigle tylko mwi: oddaj to, oddaj tamto,
zrezygnuj z tego, zrezygnuj z tamtego
Czy kiedykolwiek zrezygnujecie z Jerozolimy, pani Meir?
Nie. Nigdy. Nie. Jerozolima nie. Jerozolima nigdy. To niedopuszczalne. Jerozolima jest
poza kwesti. Nie zgadzamy si nawet dyskutowa o Jerozolimie.
Czy moglibycie zrezygnowa z lewego brzegu Jordanu, z Zachodniego Brzegu?
W tym miejscu w Izraelu panuj rne opinie. Zatem moliwe jest, e bdzie gotowo do
negocjacji na temat Zachodniego Brzegu. Zaraz to janiej wytumacz. Uwaam, e wikszo
Izraelczykw nigdy nie poprosiaby parlamentu, eby cakowicie zrezygnowa z Zachodniego
Brzegu. Jednak gdyby doszo do negocjacji z Husajnem, wikszo Izraelczykw gotowa by bya
zwrci cz Zachodniego Brzegu. Powiedziaam: cz, eby byo jasne. Tymczasem rzd nie
postanowi ani tak, ani nie. Podobnie jak ja. Dlaczego mielibymy kci si midzy sob, zanim
szef pastwa arabskiego zadeklaruje swoj gotowo, by usi z nami do stou? Osobicie
uwaam, e gdyby Husajn zdecydowa si z nami negocjowa, moglibymy mu odda cz
Zachodniego Brzegu. Czy to po decyzji rzdu albo parlamentu, czy to w wyniku referendum.
Oczywicie moglibymy rozpisa referendum w tej sprawie.
A Gaza? Czy zrezygnowalibycie z Gazy, pani Meir?
Ja mwi, e Gaza musi, powinna by czci Izraela. Tak, taka jest moja opinia. A
waciwie nasza. Jednak eby negocjowa, nie dam od Husajna czy od Sadata, aby zgadzali si
ze mn we wszystkich punktach. Mwi: Moje zdanie, nasze zdanie jest takie, e Gaza powinna
zosta w Izraelu. Wiem, e wy mylicie inaczej. All right, siadajmy do stou i zacznijmy

negocjowa. Jasne? Wcale nie jest niezbdne, eby zgadza si przed negocjacjami; negocjacje
su wanie temu, eby znale porozumienie. Kiedy twierdz, e Jerozolima nie bdzie nigdy
podzielona, e Jerozolima pozostanie w Izraelu, nie wymagam, eby Husajn czy Sadat nie mieli
wspomina o Jerozolimie. Nie wymagam te, by nie wspominali o Gazie. W momencie
negocjacji mog wspomina, o czym chc.
A Wzgrza Golan?
Mniej wicej takie samo mylenie. Syryjczycy chcieliby, ebymy zeszli ze Wzgrz
Golan, eby strzela do nas jak kiedy. Nie trzeba mwi, e nawet o tym nie mylimy, e nigdy
nie zejdziemy z paskowyu. Jestemy jednak gotowi negocjowa rwnie z Syryjczykami. Na
naszych warunkach. A nasze warunki polegaj na wytyczeniu midzy Syri i Izraelem granicy,
ktra ustaliaby nasz obecno na paskowyu. Innymi sowy, dzisiaj Syryjczycy znajduj si
dokadnie tam, gdzie powinna zosta wytyczona granica. W tej kwestii nie ustpimy, nie sdz.
Poniewa tylko jeli pozostan tam, gdzie s dzisiaj, mog przesta do nas strzela, jak robili
przez dziewitnacie lat.
A Synaj?
My nigdy nie mwilimy, e chcemy caego Synaju albo wikszej czci Synaju. Nie
chcemy caego Synaju. Chcemy kontroli nad Szarm asz-Szajch oraz czci pustyni, powiedzmy,
pasa pustyni, ktry poczyby Izrael z Szarm asz-Szajch. Czy to jasne? Czy mam si powtarza?
Nie chcemy wikszej czci Synaju. Moe nie chcemy nawet poowy Synaju. Poniewa zupenie
nas nie interesuje, eby siedzie na Kanale Sueskim. Jako pierwsi zdajemy sobie spraw, e
Kana Sueski jest zbyt wany dla Egipcjan, e stanowi on dla nich wrcz kwesti prestiow.
Wiemy te, e Kana Sueski nie jest konieczny dla naszej obrony. Od dzi mwimy, e gotowi
jestemy z niego zrezygnowa. Nie zrezygnujemy jednak z Szarm asz-Szajch i z pasa pustyni,
ktry poczy nas z Szarm asz-Szajch. Poniewa chcemy, eby nasze statki wpyway do Szarm
asz-Szajch i stamtd wypyway. Poniewa nie chcemy znale si znw w warunkach, w jakich
znalelimy si poprzednim razem, kiedy zrezygnowalimy z Szarm asz-Szajch. Poniewa nie
chcemy ryzykowa, by znw obudzi si pewnego ranka z Synajem penym oddziaw
egipskich. Na tych podstawach i tylko na tych podstawach jestemy skonni negocjowa z
Egipcjanami. Wydaje mi si, e s to dosy rozsdne podstawy.
Zatem to oczywiste, e nie wrcicie nigdy do starych granic.

Nigdy. A jeli mwi nie, to nie dlatego, e zamierzamy anektowa nowe terytoria.
Zamierzamy zapewni nasz obron, nasze przetrwanie. Jeli istnieje moliwo osignicia
pokoju, o ktrej mwia pani na pocztku, to jest jedyny sposb. Nigdy nie byoby pokoju, gdyby
Syryjczycy wrcili na Wzgrza Golan, gdyby Egipcjanie odzyskali cay Synaj, gdybymy z
Husajnem przywrcili granice z 1967 roku. W 1967 roku odlego midzy Netanja a morzem
wynosia zaledwie dziesi mil, to znaczy pitnacie kilometrw. Jeli podarujemy Husajnowi
moliwo ponownego przemierzenia tych pitnastu kilometrw, Izrael ryzykuje, e zostanie
przecity na dwie czci i Oskaraj nas o ekspansjonizm, ale ekspansjonizm, prosz mi
wierzy, nie interesuje nas. Interesuj nas tylko nowe granice. Niech pani posucha, ci Arabowie
chc wrci do granic z 1967 roku. Jeli tamte granice byy suszne, dlaczego je zniszczyli?
Pani Meir, mwiymy do tej pory o porozumieniach, negocjacjach, traktatach. Ale po
przerwaniu ognia z 1970 roku wojna na Bliskim Wschodzie przybraa nowe oblicze: oblicze
terroru, terroryzmu. Co pani myli o tej wojnie i o ludziach, ktrzy j prowadz? Na przykad o
Arafacie, o Habbaszu, o przywdcach Czarnego Wrzenia?
Myl po prostu, e to nie s ludzie. Nie uwaam ich nawet za ludzkie istoty, a najgorsze,
co mona powiedzie o czowieku, to to, e nie jest ludzk istot. To tak jakby powiedzie, e
jest zwierzciem, czy nie? Ale jak moe pani nazywa to, co robi, wojn? Nie pamita pani
zdania Habbasza, kiedy kaza wysadzi w powietrze autobus peen izraelskich dzieci? Najlepiej
zabija Izraelczykw, kiedy s jeszcze dziemi. No nie, to, co robi, to nie jest wojna. Nie jest to
te ruch rewolucyjny, poniewa ruch, ktry chce wycznie zabija, nie moe nazywa si
rewolucyjnym. Prosz posucha, na pocztku tego wieku, w Rosji, w ruchu rewolucyjnym, ktry
powsta, eby obali cara, bya partia, ktra uwaaa terror za jedyne narzdzie walki. Pewnego
dnia jeden z ludzi tej partii zosta wysany z bomb na rg ulicy, ktrdy mia przejeda powz
z wysokim oficerem carskim. O wyznaczonej godzinie powz przejecha. Ale oficer nie by sam,
towarzyszya mu ona i dzieci. Co zatem uczyni w prawdziwy rewolucjonista? Nie rzuci
bomby. Pozwoli, eby wybucha mu w rku, i zgin rozerwany na kawaki. Prosz posucha,
my take podczas wojny o niepodlego mielimy nasze grupy terrorystyczne: Stern, Irgun. Ja
byam im przeciwna, zawsze Jednak adna z nich nie splamia si hab, jak plami si
Arabowie w stosunku do nas. adna z nich nie podkadaa nigdy bomb w supermarketach ani
dynamitu w autobusach z dziemi. adna z nich nie wywoaa nigdy tragedii, jak te w
Monachium czy w Lod.

Jak walczy z tym terroryzmem, pani Meir? Czy naprawd sdzi pani, e bombardowanie
libaskich wiosek czemu suy?
Do pewnego stopnia tak. Oczywicie. Poniewa w tych wioskach s fedaini. Sami
Libaczycy mwi: Niektre-obszary-to-terytorium-Al-Fatah. Zatem pewne obszary naley
oczyci. O ich oczyszczeniu powinni pomyle Libaczycy. Libaczycy twierdz, e nie mog
nic zrobi. No c, rwnie Husajn twierdzi to samo w czasie, kiedy fedaini mieli obozy w
Jordanii. Przyznawali to nawet nasi przyjaciele Amerykanie: Nie to, eby Husajn nie chcia ich
odesa! Chodzi o to, e nie ma wystarczajcej siy, eby ich wyrzuci. Ale we wrzeniu 1970
roku, kiedy Amman by w niebezpieczestwie i jego paac by w niebezpieczestwie, i on sam
znalaz si w niebezpieczestwie, Husajn zorientowa si, e jednak moe co zrobi. I pozby si
ich. Jeli Libaczycy nadal nie bd z tym nic robi, my odpowiemy: Znakomicie. Zdajemy
sobie spraw z waszych trudnoci. Nie moecie. Ale my moemy. I eby wam to udowodni,
zbombardujemy obszary goszczce fedainw. Liban, by moe bardziej ni ktrykolwiek z
krajw arabskich, oferuje gocin terrorystom. Japoczycy, ktrzy dokonali masakry w Lod,
wyruszyli z Libanu. Dziewczyny, ktre prboway porwa samolot Sabeny w Tel Awiwie, byy
przygotowywane w Libanie. Obozy szkoleniowe s w Libanie. Mamy moe siedzie z
zaoonymi rkami, modli si do bogw i szepta: Miejmy-nadziej-e-to-si-nie-stanie?
Modlitwa na nic si zda. Trzeba kontratakowa. Wszelkimi moliwymi rodkami, cznie ze
rodkami, ktre nam si nie podobaj. Oczywicie, e wolelibymy walczy z nimi w otwartym
polu. Ale poniewa to niemoliwe
Pani Meir, byaby pani skonna rozmawia z Arafatem czy Habbaszem?
Nigdy! Z nimi nie! Nigdy! Co znaczy dyskutowanie z ludmi, ktrzy nie maj nawet
odwagi ryzykowa wasn skr i wrczaj adunki wybuchowe komu innemu? Jak na przykad
ci dwaj Arabowie w Rzymie. Ci, ktrzy przekazali gramofon z bomb dwm gupim angielskim
dziewczynom. Prosz posucha, my chcemy osign pokj z pastwami arabskimi, z
odpowiedzialnymi rzdami pastw arabskich, niezalenie od tego, jaki panuje u nich reim,
poniewa ich reim nas nie dotyczy. Ale z ludmi takimi jak Habbasz, Arafat, z Czarnym
Wrzeniem, nie mamy sobie nic do powiedzenia. Ludzie, z ktrymi moemy rozmawia, to kto
inny.
Czy ma pani na myli nas, Europejczykw?

Wanie tak. To konieczne, eby Europejczycy i nie tylko Europejczycy zdecydowali si

uniemoliwi to, co pani nazywa wojn. Do tej pory istniaa z waszej strony zbyt wielka
tolerancja. Tolerancja, ktra niech mi pani pozwoli powiedzie ma swoje korzenie w
nieugaszonym antysemityzmie. Ale antysemityzm nigdy nie wyczerpuje si wycznie w
cierpieniu ydw. Historia udowodnia, e antysemityzm na wiecie zawsze zapowiada tragedi
dla wszystkich. Zaczyna si od drczenia ydw, a koczy na drczeniu wszystkich. Prosty
przykad: pierwszy porwany samolot. By to samolot El Al, pamita pani? Uprowadzono go do
Algierii. Jedni powiedzieli wwczas, e im przykro, inni okazali z tego powodu zadowolenie, a
adnemu z pilotw nawet si nie przynio, eby powiedzie: Nigdy wicej nie polec do
Algierii. Gdyby to powiedzia, gdyby to powiedzieli, dzisiaj koszmar piractwa powietrznego by
nie istnia. Tymczasem nikt nie zareagowa i piractwo powietrzne stao si obyczajem naszych
czasw. Kady wariat moe uprowadzi samolot, eby zaspokoi swoje szalestwo, kady
kryminalista moe porwa samolot, eby wymusi okup. Motywy polityczne nie s niezbdne.
Ale wrmy do Europy i do tego szczegu, e terroryzm ma swoje centrale w Europie. W kadej
europejskiej stolicy istniej biura tak zwanych ruchw wyzwolenia i doskonale wiecie, e nie
chodzi tu o niewinne biura. Ale nic przeciwko nim nie robicie. Poaujecie tego. Za spraw
waszej inercji i waszej pobaliwoci terror rozprzestrzeni si i wy te za to zapacicie. Czy nie
stao si tak ju z Niemcami?
Wanie, bya pani bardzo surowa wobec Niemcw po wypuszczeniu trzech Arabw.
Och, musi pani zrozumie, co znaczya dla nas tragedia w Monachium! Sam fakt, e
wydarzya si w Niemczech To znaczy powojenne Niemcy nie s Niemcami nazistowskimi.
Znam Willyego Brandta, zawsze si z nim spotykam na konferencjach socjalistw, raz
przyjecha take tutaj, kiedy by burmistrzem Berlina, i dobrze wiem, e walczy z nazistami.
Nawet przez chwil nie pomylaam, e wypuszcza tych Arabw z przyjemnoci. Ale Niemcy
Widzi pani, ja nigdy nie byam w stanie postawi nogi w Niemczech. Jed do Austrii i nie
jestem w stanie przekroczy granicy niemieckiej Dla nas, ydw, kontakty z Niemcami to
konflikt midzy gow a sercem Prosz nie kaza mi mwi tych rzeczy, jestem premierem,
ponosz pewn odpowiedzialno Zakocz zatem, stwierdzajc, e moja surowo osdu bya
nieunikniona. Zoone przez Niemcw deklaracje byy dodatkow obelg dla rany, dla zniewagi.
Chodzio przecie o Arabw, ktrzy brali udzia w zamordowaniu jedenastu bezbronnych
Izraelczykw, a teraz bd prbowali zabija innych.

Pani Meir, wie pani, jaka jest opinia wielu ludzi? e terroryzm arabski istnieje i bdzie
zawsze istnia, dopki bd palestyscy uchodcy.
To nieprawda, poniewa terroryzm sta si rodzajem okrutnej midzynarodwki, choroby,
ktra dotyka osoby niemajce nic wsplnego z uchodcami palestyskimi. Prosz wzi na
przykad Japoczykw, ktrzy dokonali masakry w Lod. Czy Izraelczycy okupuj moe terytoria
japoskie? Co do uchodcw, prosz posucha: wszdzie tam, gdzie wybucha wojna, s
uchodcy. Na wiecie s nie tylko uchodcy palestyscy, s uchodcy palestyscy, hinduscy,
tureccy, niemieccy. Do licha, istniay miliony uchodcw niemieckich wzdu granicy polskiej,
tam jest teraz Polska. A przecie Niemcy wziy odpowiedzialno za tych ludzi, ktrzy byli ich
ludmi. A Niemcy sudeccy. Nikt nie myli, e powinni wrci do Czechosowacji, oni sami
wiedz, e nigdy tam nie wrc. W cigu dziesiciu lat, kiedy bywaam w Narodach
Zjednoczonych, nigdy nie syszaam o Niemcach sudeckich wypdzonych z Czechosowacji. Jak
to jest, e wszyscy wzruszaj si tylko z powodu Palestyczykw?
Ale przypadek Palestyczykw jest inny, pani Meir, poniewa
Na pewno tak jest. Wie pani, dlaczego? Poniewa, kiedy jest wojna i ludzie uciekaj,
zazwyczaj uciekaj do krajw o odmiennym jzyku i odmiennej religii. Natomiast Palestyczycy
uciekli do krajw, w ktrych mwi si tym samym jzykiem i przestrzega tej samej co oni religii.
Uciekli do Syrii, do Libanu, do Jordanii, gdzie nikt nie uczyni nigdy nic, by im pomc. Jeli
chodzi o Egipt, Egipcjanie, ktrzy zajli Gaz, nie pozwolili Palestyczykom nawet pracowa i
utrzymywali ich w ndzy, eby uywa ich jako broni przeciwko nam. Hammarskjld
zaproponowa plan rozwoju dla Bliskiego Wschodu, a plan ten przewidywa przede wszystkim
uporzdkowanie sprawy uchodcw palestyskich. Ale kraje arabskie odmwiy.
Pani Meir, czy nie ma pani dla nich przynajmniej troch wspczucia?
Oczywicie, e mam. Ale wspczucie nie jest odpowiedzialnoci, a odpowiedzialno
wobec Palestyczykw nie jest nasza, to odpowiedzialno Arabw. My, w Izraelu, przyjlimy
okoo miliona czterystu tysicy arabskich ydw: z Iraku, z Jemenu, z Egiptu, z Syrii, z krajw
pnocnoafrykaskich, jak Maroko. Ludzi, ktrzy przyjedajc tu, cierpieli na wiele chorb i nie
umieli nic robi. Na przykad wrd siedemdziesiciu tysicy ydw przybyych z Jemenu nie
byo ani jednego lekarza, ani jednej pielgniarki, a niemal wszyscy byli chorzy na grulic. A
jednak ich wzilimy i zbudowalimy dla nich szpitale, wyleczylimy ich, wyksztacilimy,
umiecilimy w czystych domach i przemienilimy w rolnikw, lekarzy, inynierw,

nauczycieli Wrd stu pidziesiciu tysicy ydw przybyych z Iraku bya tylko malutka
grupa intelektualistw, a jednak ich dzieci uczszczaj dzi na uniwersytety. Oczywicie, mamy z
nimi problemy, nie wszystko zoto, co si wieci, ale pozostaje faktem, e ich przyjlimy i
wspomoglimy. Natomiast Arabowie nie robi nigdy nic dla swoich ludzi. Wysuguj si nimi i
tyle.
Pani Meir, a gdyby Izrael pozwoli uchodcom palestyskim wrci tutaj?
To niemoliwe. Przez dwadziecia lat karmieni byli nienawici do nas, nie mog znw
wrci midzy nas. Ich dzieci nie urodziy si tutaj, urodziy si w obozach, a wszystko, co
wiedz, to to, e trzeba zabija Izraelczykw, zniszczy Izrael. Znalelimy ksiki do
arytmetyki w szkoach w Gazie, w ktrych byy takie zadania: Masz piciu Izraelczykw.
Zabijasz trzech. Ilu Izraelczykw zostaje do zabicia?. Kiedy uczysz podobnych rzeczy istoty
siedmio- czy omioletnie, wszelka nadzieja pryska. Och, to byby niezy pasztet, gdyby nie byo
dla nich innego wyjcia, jak tylko wrci tutaj! Ale wyjcie istnieje. Udowodnili to Jordaczycy,
kiedy nadali im obywatelstwo i wezwali ich do zbudowania kraju zwanego Jordani. Wanie to,
co zrobili Abdullah i Husajn, jest duo lepsze od tego, co zrobili Egipcjanie. Ale pani wie, e w
dobrych latach Palestyczycy zajmowali w Jordanii stanowiska premiera i ministra spraw
zagranicznych? Pani wie, e po podziale z 1922 roku Jordania miaa tylko trzysta tysicy
Beduinw, a uchodcy palestyscy stanowili wikszo? Dlaczego nie zaakceptowali Jordanii
jako swojego kraju, dlaczego
Poniewa nie czuj si Jordaczykami, pani Meir. Poniewa mwi, e s
Palestyczykami, a ich dom jest w Palestynie, nie w Jordanii.
Zatem musimy porozumie si co do sowa Palestyna. Naley przypomnie, e kiedy
Anglia przeja mandat nad Palestyn, Palestyna bya ziemi midzy Morzem rdziemnym a
granicami Iraku. Ta Palestyna obejmowaa dwa brzegi Jordanu, nawet Wysoki Komisarz, ktry
ni zarzdza, by ten sam. Potem, w 1922 roku, Churchill dokona podziau i terytorium na
wschd od Jordanu stao si Cisjordani, terytorium na zachd od Jordanu stao si
Transjordani. Dwie nazwy dla tych samych ludzi. Abdullah, dziadek Husajna, mia
Transjordani, a nastpnie przej te Cisjordani, ale powtarzam wci chodzio o tych
samych ludzi. O t sam Palestyn. Arafat, zanim zlikwiduje Izrael, powinien pozby si
Husajna. Ale Arafat jest takim ignorantem. Nie wie nawet, e pod koniec pierwszej wojny
wiatowej to, co dzi jest Izraelem, nie nazywao si Palestyna, tylko Syria Poudniowa. Poza

tym no naprawd! Jeli mamy rozmawia o uchodcach, przypominam pani, e przez wieki
ydzi byli uchodcami par excellence! Rozproszeni po krajach, gdzie nie mwiono w ich jzyku,
nie przestrzegano ich religii, nie znano ich obyczajw Rosja, Czechosowacja, Polska, Niemcy,
Francja,

Wochy,

Anglia,

Arabia,

Afryka

Zamknici

gettach,

przeladowani,

eksterminowani. A jednak przeyli, i nigdy nie przestali by narodem, i odnaleli si, eby
zaoy pastwo
Ale to wanie tego chc Palestyczycy, pani Meir: zbudowa sobie kraj. Wanie dlatego
niektrzy mwi, e powinni mie swoje pastwo na Zachodnim Brzegu.
Prosz posucha, ju pani wyjaniam, e na wschd i na zachd od Jordanu s ci sami
ludzie. Ju pani wyjaniam, e najpierw nazywali si Palestyczykami, a potem nazywali si
Jordaczykami. Czy teraz chc si nazywa Palestyczykami, czy Jordaczykami, zupenie mnie
nie obchodzi. To nie moja sprawa. Natomiast moj spraw jest to, eby midzy Izraelem, a tym,
co dzisiaj nazywa si Jordani, nie powstao nowe pastwo arabskie. Na obszarze zawartym
midzy Morzem rdziemnym a granicami Iraku jest miejsce tylko na dwa kraje, dwa pastwa:
jedno arabskie i drugie ydowskie. Jeli podpiszemy traktat pokojowy z Husajnem i ustalimy
granice z Jordani, to to, co wydarzy si po drugiej stronie granicy, nie bdzie dotyczyo Izraela.
Palestyczycy bd mogli uoy si z Husajnem, jak zechc, bd mogli nazwa to pastwo, jak
zechc, nada mu rzdy, jakie zechc. Wane, eby nie powstao trzecie pastwo arabskie
midzy nami a Jordani. Nie chcemy go. Nie moemy sobie na to pozwoli. Poniewa zostao by
ono uyte jako n przeciwko nam.
Pani Meir, chciaabym poruszy inny temat. Kiedy ma si jakie marzenie, marzenie to
ywi si utopi. A kiedy marzenie si urzeczywistnia, odkrywa si, e utopia to utopia. Czy jest
pani zadowolona z tego, czym jest dzisiaj Izrael?
Jestem szczer kobiet. Odpowiem pani w szczery sposb. Jako socjalistka, nie, nie mog
powiedzie, e Izrael jest tym, o czym marzyam. Jako ydowska socjalistka, ktra zawsze
bardzo podkrelaa ydowski element swojego socjalizmu, c: Izrael to wicej, ni sobie
wymarzyam. Zaraz to wyjani. Urzeczywistnienie syjonizmu jest dla mnie czci socjalizmu.
Wiem, e inni socjalici si ze mn nie zgodz, ale ja tak uwaam. Nie jestem w tym wzgldzie
obiektywna i myl, e s na wiecie dwie wielkie niesprawiedliwoci: ta, ktra gnbi czarnych
Afrykanw, i ta, ktra gnbi ydw. Myl ponadto, e te dwie niesprawiedliwoci mona
naprawi

wycznie

dziki

zasadom

socjalizmu.

Oddanie

sprawiedliwoci

narodowi

ydowskiemu stao si celem mojego ycia i krtko mwic: czterdzieci czy pidziesit lat
temu wcale nie wierzyam, e ydzi bd mieli suwerenne pastwo. Takie pastwo teraz istnieje,
zatem nie wydaje mi si suszne nadmierne zadrczanie si jego wadami i jego winami. Mamy
ziemi, po ktrej moemy stpa, gdzie moemy realizowa nasze socjalistyczne ideay,
unoszce si kiedy tylko w powietrzu. To ju wiele. Oczywicie, jeli dokonam bezlitosnego
rachunku sumienia
Co si pani nie podoba w Izraelu? Co pani rozczarowao?
Och Sdz, e nikt z nas, marzycieli, nie zdawa sobie pocztkowo sprawy z trudnoci,
jakie si ujawni. Na przykad nie przewidzielimy problemu poczenia ze sob ydw
wyrosych w tak bardzo rnych krajach, ktrzy pozostawali w oderwaniu od siebie przez tyle
wiekw. Przybyli tu ydzi z caego wiata, jak chcielimy, tak. Ale kada grupa miaa swj jzyk
i zintegrowanie jej z innymi grupami okazao si duo trudniejsze, ni zdawao si w teorii. To
nie jest proste stworzy jednolity nard z tak rnych ludzi Starcie byo nieuniknione.
Przysporzyo mi to przykroci, rozczarowa. Poza tym wydam si pani gupia, naiwna, ale ja
mylaam, e w pastwie ydowskim nie bdzie tego za, ktre dotyka inne spoeczestwa.
Kradziey, morderstw, prostytucji Tak mylaam, bo dobrze wystartowalimy: pitnacie lat
temu w Izraelu prawie nie byo kradziey, nie byo zabjstw, nie byo prostytucji. Tymczasem
teraz mamy wszystko, wszystko Przyprawia to o bl serca: rani bardziej, ni odkrycie, e nie
stworzylimy jeszcze bardziej sprawiedliwego i rwnego spoeczestwa.
Pani Meir, ale czy pani wci wierzy w socjalizm tak jak wierzyo si we czterdzieci lat
temu?
Zasadniczo tak. Podstawowa idea jest wci ta sama. Ale uczciwie rzecz ujmujc, trzeba
patrze realistycznie. Trzeba przyzna, e istnieje dua rnica midzy ideologi socjalistyczn a
socjalizmem poddanym prbie praktycznej. Wszystkie partie socjalistyczne, ktre znalazy si u
steru rzdw i przyjy odpowiedzialno za kraj, musiay pj na kompromis. Nie tylko; odkd
socjalici s u wadzy w poszczeglnych krajach, midzynarodowy socjalizm osab. Czym
innym byo uprawianie socjalizmu midzynarodowego, kiedy ja byam dziewczyn, to znaczy
kiedy adna partia socjalistyczna nie bya u wadzy, a czym innym jest uprawia go dzisiaj.
Marzenie, jakie miaam, marzenie o wiecie sprawiedliwym i zjednoczonym w socjalizmie,
diabli wzili. Interesy narodowe przewayy nad interesami midzynarodowymi, a socjalici
szwedzcy okazali si przede wszystkim Szwedami, socjalici angielscy okazali si przede

wszystkim Anglikami, socjalici ydowscy okazali si przede wszystkim ydami Zaczam to

rozumie w czasie wojny w Hiszpanii. W wielu krajach u wadzy byli socjalici. Ale nie ruszyli
palcem w sprawie socjalistw hiszpaskich.
Ale o jakim socjalizmie pani mwi, pani Meir? To znaczy czy zgadza si pani z Nennim,
kiedy mwi on, e woli socjalizm szwedzki?
Oczywicie! Bo widzi pani, mona mie wszystkie marzenia, jakie si chce, ale kiedy si
ni, nie jest si przytomnym. Kiedy za si budzimy, zauwaamy, e sen ma niewiele wsplnego
z rzeczywistoci. By wolnym, mc mwi to, co si myli, to jest takie niezbdne Rosja
sowiecka nie jest biedna, nie jest niewyksztacona, a jednak ludzie tam nie omielaj si mwi.
A honor wci istnieje W Narodach Zjednoczonych nigdy nie dostrzegam rnicy midzy
ministrami spraw zagranicznych pastw socjalistycznych a ministrami spraw zagranicznych
pastw reakcyjnych. Rok temu, wstrzymujc si od gosu, pozwolili nawet przej rezolucji,
ktra nazywaa nas zbrodniarzami wojennymi. I ja to powiedziaam moim kolegom socjalistom,
kiedy spotkaam ich na konferencji w Wiedniu: Twj kraj wstrzyma si od gosu. Wic ja
miaabym by zbrodniark wojenn, co?. Ale mwia pani o Pietro Nennim Nenni to co
innego, Nenni to osobny rozdzia w historii socjalizmu. Nenni jest jednym z najlepszych ludzi,
jacy yj dzi na wiecie. Poniewa jest tak bardzo uczciwy, jest w nim taka prawo, takie
czowieczestwo, taka odwaga przekona! Podziwiam go jak nikogo innego. Jestem dumna, e
mog nazywa go przyjacielem. I oczywicie, o socjalizmie myl tak jak on!
Pani Meir, wie pani, nad czym si zastanawiaam, suchajc pani? Zastanawiaam si,
czy tak wiele rozczarowa nie doprowadzio pani do cynizmu, a przynajmniej do utraty zudze?
Och, nie! Ja nie jestem wcale cyniczna! Straciam zudzenia, to wszystko. Na przykad
czterdzieci czy pidziesit lat temu wierzyam, e socjalista jest zawsze porzdnym
czowiekiem, niezdolnym do kamstwa. Teraz natomiast wiem, e socjalista jest tak sam istot
ludzk jak inni, zdoln jak inni kama i jak inni zachowywa si w nieuczciwy sposb. Jest to
smutne, oczywicie, ale nie wystarczy, eby straci ufno w czowieka! Nie wystarczy, by
stwierdzi: czowiek-jest-z-gruntu-zy. Nie, nie! Widzi pani, kiedy kogo poznaj, myl zawsze,
e chodzi o porzdnego czowieka i myl tak, dopki nie udowodni mi si czego przeciwnego.
Jeli ju dostan taki dowd, nie mwi, e ta osoba jest za. Mwi: bya za w stosunku do
mnie. Sowem, nie jestem podejrzliwa. Nigdy nie spodziewam si po ludziach najgorszego. I
nie wiem, czy nazwa si optymistk. W moim wieku optymizm jest nadmiernym luksusem. Ale

c, podczas mojego dugiego ycia widziaam bardzo duo za, tak. Widziaam te bardzo duo
dobra. Bardzo, bardzo duo A jeli w pamici oceni wiele osb, ktre poznaam, prosz mi
wierzy, jest wrd nich naprawd mao takich, o ktrych mog wyda cakowicie negatywny
osd.
Jest pani religijna, pani Meir?
Nie! Och, nie! Nigdy nie byam. Nawet kiedy byam dzieckiem. Nie, ta moja postawa nie
bierze si z wiary religijnej. Bierze si z mojego instynktownego zaufania do ludzi, z mojej
uporczywej mioci, ktr obdarzam ludzko. Religia Wie pani, moja rodzina bya tradycyjna,
ale nie religijna. Tylko mj dziadek by religijny, ale z nim cofamy si bardzo daleko w czasie,
do dni, kiedy mieszkalimy w Rosji. W Ameryce, widzi pani rozmawialimy midzy sob po
hebrajsku, przestrzegalimy wit, ale do wityni chodzilimy bardzo rzadko. Ja chodziam tam
tylko w Nowy Rok, eby towarzyszy mamie i znale jej miejsce siedzce. Tylko raz ledziam
modlitwy w synagodze, to byo w Moskwie. I wie pani, co jej powiem? Gdybym zostaa w Rosji,
staabym si religijna. Moe.
Dlaczego?
Poniewa w Rosji synagoga jest jedynym miejscem, gdzie ydzi mog wyraa samych
siebie. W 1948 roku, kiedy zostaam wysana do Moskwy przez mj rzd, jako szef misji, prosz
posucha, co zrobiam. Przed wyjazdem zebraam ludzi, ktrzy jechali ze mn, i powiedziaam:
Wecie wszystkie modlitewniki, szale modlitewne, nakrycia gowy, wszystko. Jestem pewna, e
ydw spotkamy tylko w synagodze. C, dokadnie tak si stao. Naturalnie w pierwsz sobot
nikt nie wiedzia, e pjd do synagogi, i zastaam tam zaledwie dwiecie osb. Albo niewiele
wicej. Ale w Rosz ha-Szana, to znaczy ydowski Nowy Rok, i w Jom Kipur, to znaczy Dzie
Pojednania, przyszy tysice. Pozostaam w synagodze od rana do wieczora i w chwili, kiedy
rabin zaintonowa ostatnie zdanie modlitwy przebaczenia, to, ktre mwi Leszana haba
Biruszalaim. W przyszym roku w Jerozolimie, caa synagoga zdaa si dre. Naprawd.
Rozumie pani, to nie byo tak, jak znale si w Buenos Aires czy Nowym Jorku i powiedzie:
W przyszym roku w Jerozolimie. W Buenos Aires, w Nowym Jorku wsiadasz w samolot i
lecisz. Tam, w Moskwie, to woanie nabierao specjalnego znaczenia. Modlc si, powiedziaam:
Boe, uczy, by naprawd tak si stao! Jeli nie w przyszym roku, to za kilka lat. Czyby Bg
istnia i mnie wysucha? To si dzieje naprawd.
Pani Meir, czy nie odczuwa pani adnego uczuciowego zwizku z Rosj?

Nie, adnego. Wie pani, wielu moich przyjaci, ktrzy opucili Rosj jako doroli ludzie,
mwi, e czuj si zwizani z tym krajem, z jego pejzaem, z literatur, z muzyk. Ale ja nie
miaam czasu, by doceni te rzeczy, byam zbyt maa, kiedy opuciam Rosj, miaam tylko
osiem lat, a z Rosji mam tylko ze wspomnienia. Nie, z Rosji nie zabraam ze sob nawet jednej
chwili radoci, wszystkie moje wspomnienia, a do wieku omiu lat, to wspomnienia tragiczne.
Koszmar pogromw, brutalno Kozakw, ktrzy atakowali modych socjalistw, strach,
wrzaski: oto baga, ktry spakowaam w Rosji i przywiozam ze sob do Stanw Zjednoczonych.
Wie pani, jakie jest moje pierwsze wspomnienie? Widok mojego ojca, ktry zabija drzwi i okna
gwodziami, eby uniemoliwi Kozakom wejcie do domu i zabicie nas. Och, dwik motka,
ktry wbija gwodzie w deski! Och, haas koskich kopyt, kiedy Kozacy przejedaj wzdu
naszej ulicy!
Ile miaa pani lat, pani Meir?
Pi, sze lat. Ale pamitam wszystko w bardzo ywy sposb. Mieszkalimy w Kijowie,
i ten dzie, kiedy ojciec opuci Kijw, eby uda si do Stanw Zjednoczonych Bylimy
bardzo biedni, nie mielimy nawet jedzenia, i on pomyla, eby pojecha do Ameryki na rok
albo dwa, odoy troch pienidzy i wrci. Na pocztku XX wieku dla ydw Ameryka bya
czym w rodzaju banku, gdzie jedzio si, eby zbiera rozrzucone na chodnikach dolary i
wrci z penymi kieszeniami. Tak wic mj ojciec opuci Kijw, ale Kijw by miastem
zakazanym dla ydw bez pracy. Ojciec by rzemielnikiem, ale kiedy wyjecha, my te
musiaymy wyjecha. Pojechaymy do Piska, ja, mama, moje dwie siostry. By rok 1903.
Zostaymy w Pisku do roku 1905, kiedy brutalno reimu carskiego osigna swj szczyt.
Konstytucja 1905 roku bya w istocie brudnym kamstwem, sztuczk pozwalajc zgrupowa
socjalistw i atwiej ich aresztowa. A moja dziewi lat starsza siostra naleaa do ruchu
socjalistycznego. Ze wzgldu na swoj dziaalno polityczn pozostawaa poza domem do
pnej nocy, a moja matka szalaa, poniewa nasze mieszkanie znajdowao si obok komisariatu
policji, do ktrego przyprowadzano modych aresztowanych socjalistw i Katowano ich na
mier i kadego wieczora sycha byo krzyki! Mamie za kadym razem zdawao si, e
rozpoznaje gos mojej siostry: To ona! To ona!. Och, byymy takie szczliwe, kiedy ojciec
napisa, ebymy doczyy do niego w Ameryce, bo w Ameryce yje si dobrze!
Pani jest bardzo przywizana do Ameryki, prawda?

Tak, nie tylko dlatego, e w Ameryce wyrosam, uczyam si, mieszkaam prawie do
dwudziestego roku ycia. Dlatego c, dlatego, e w Ameryce pozbyam si strachu z Piska,
z Kijowa. Jak wytumaczy rnic, jaka istnieje dla mnie midzy Ameryk a Rosj? Widzi pani,
kiedy tam przyjechaymy, miaam niewiele ponad osiem lat, moja starsza siostra miaa lat
siedemnacie, a modsza cztery i p. Ojciec pracowa i nalea do zwizkw zawodowych. By
bardzo dumny ze swoich zwizkw zawodowych i po dwch miesicach, z okazji Labour Day,
powiedzia do matki: Dzisiaj jest pochd. Jeli przyjdziecie na rg takiej to a takiej ulicy,
zobaczycie, jak bd maszerowa z moimi zwizkami. Matka zabraa nas tam i kiedy staymy,
czekajc na pochd, wyonili si policjanci na koniach, eby utorowa drog manifestacji,
rozumie pani? Ale moja czteroipletnia siostrzyczka nie moga tego wiedzie i kiedy zobaczya
policjantw na koniach, zacza si trz, a potem krzycze: Kozacy! Kozacy!. Musiaymy j
stamtd zabra, nie dajc ojcu satysfakcji ogldania go w marszu w otoczeniu jego zwizkw
zawodowych, a ona leaa przez wiele dni w ku z wysok gorczk, powtarzajc: Kozacy!
Kozacy!. Sowem, widzi pani: Ameryka, ktr poznaam, to miejsce, gdzie ludzie na koniach
osaniaj pochd pracownikw, Rosja, ktr poznaam, to miejsce, gdzie ludzie na koniach
masakruj modych socjalistw i ydw.
Nie jest dokadnie tak, pani Meir, w kadym razie
Och, prosz posucha! Ameryka to wielki kraj. Ma wiele grzechw, wiele spoecznych
nierwnoci, i to tragedia, e problem czarnych nie zosta rozwizany pidziesit czy sto lat
temu, ale pozostaje wielkim krajem, krajem penym moliwoci, wolnoci! Czy dla pani to nic,
e mona mwi, co si chce, pisa, co si chce, rwnie przeciwko rzdowi, establishmentowi?
By moe nie jestem obiektywna, ale czuj wobec Ameryki wielk wdziczno! Jestem
przywizana do Ameryki, OK?
OK. Dotarymy wreszcie do osoby Goldy Meir. Czy zechcemy zatem porozmawia o
kobiecie, ktr Ben Gurion nazwa najzdolniejszym mczyzn w moim rzdzie?
To jedna z legend, ktre narosy wok mnie. To rwnie legenda, ktr zawsze
uwaaam za irytujc, cho mczyni uznaj j za wielki komplement. Jest nim? Nie
powiedziaabym. Co bowiem w gruncie rzeczy oznacza? e by mczyzn jest lepiej ni by
kobiet, to zasada, z ktr zupenie si nie zgadzam. Oto wic, co chciaabym odpowiedzie tym,
ktrzy obdarzaj mnie takim komplementem: a gdyby Ben Gurion powiedzia: Mczyni-zmojego-rzdu-s-tak-zdolni-jak-kobieta? Mczyni czuj zawsze tak wyszo! Nigdy nie

zapomn, co wydarzyo si na kongresie mojej partii w latach trzydziestych, w Nowym Jorku.

Wygaszaam przemwienie, a wrd suchaczy by mj przyjaciel pisarz. Porzdny czowiek, o
wielkiej wraliwoci i kulturze. Kiedy skoczyam, podszed do mnie i zawoa: Brawo!
Wygosia wspaniae przemwienie! I kiedy pomyl, e jeste tylko kobiet!. Zawoa
dokadnie tak, w sposb cakowicie spontaniczny, instynktowny. Cae szczcie, e na pewne
rzeczy reaguj z humorem
To sprawi przyjemno kobietom z feministycznego ruchu wyzwolenia, pani Meir.
To znaczy wariatkom, ktre pal staniki, chodz rozmemane i nienawidz mczyzn? To
wariatki. Wariatki. Jak mona akceptowa podobne wariatki, dla ktrych zajcie w ci to
nieszczcie, a wydanie na wiat dzieci to katastrofa? Jeli to najwikszy przywilej, jaki my,
kobiety, mamy w stosunku do mczyzn! Feminizm Prosz posucha, ja weszam do polityki
w czasie pierwszej wojny wiatowej, kiedy miaam szesnacie albo siedemnacie lat, i nigdy nie
byam czonkiem adnej organizacji kobiecej. Kiedy zapisaam si do Syjonistycznej Partii
Pracy, zastaam tam tylko dwie kobiety, w dziewidziesiciu procentach moimi towarzyszami
byli mczyni. Wrd mczyzn yam i pracowaam cae ycie, a jednak fakt, e jestem
kobiet, nigdy, powtarzam, nigdy, w niczym mi nie przeszkodzi. Nigdy nie sprawia mi kopotu,
nie wywoywa kompleksu niszoci. W stosunku do mnie mczyni zawsze zachowywali si
dobrze.
Czy mwi pani, e woli ich od kobiet?
Nie, mwi, e nigdy nie cierpiaam z powodu mczyzn tylko dlatego, e jestem kobiet.
Mwi, e mczyni nigdy nie traktowali mnie w specjalny sposb, ale te nie rzucali mi kd
pod nogi. Oczywicie, miaam szczcie, oczywicie, nie wszystkie kobiety miay takie
dowiadczenie jak ja, jakkolwiek by byo, mj osobisty przypadek nie jest dowodem na to, e te
szalone kobiety maj racj. Jest jeden punkt, w ktrym si z nimi zgadzam: eby osign
sukces, kobieta musi by duo lepsza od mczyzny. Niezalenie od tego, czy si powica
karierze zawodowej, czy polityce. W naszym parlamencie jest mao kobiet, to bardzo mi
przeszkadza. Te nieliczne kobiety, zapewniam pani, wcale nie s mniej zdolne od mczyzn.
Czsto przeciwnie, s duo zdolniejsze. Tak wic to mieszne, e w stosunku do kobiet istnieje
jeszcze tyle zastrzee, tyle niesprawiedliwoci, e kiedy przygotowuje si na przykad list na
wybory, umieszcza si na niej nazwiska mczyzn i tyle. Ale czy to tylko wina mczyzn? Czy
nie jest to moe, przynajmniej po czci, rwnie wina kobiet?

Pani Meir, powiedziaa pani przed chwil, e kobieta, by osign sukces, musi by duo
lepsza od mczyzny. Czy nie znaczy to moe, e bycie kobiet jest duo trudniejsze ni bycie
mczyzn?
Tak, oczywicie. Trudniejsze, bardziej mczce, bardziej uciliwe. Ale niekoniecznie z
winy mczyzn, powiedziaabym, z przyczyn biologicznych. Dzieci rodzi kobieta. Dzieci
wychowuje kobieta. A kiedy kobieta nie chce tylko rodzi dzieci, wychowywa dzieci kiedy
kobieta chce te pracowa, by kim C, to trudne. Trudne, trudne. Wiem to z wasnego
dowiadczenia. Jeste w pracy, a mylisz o dzieciach, ktre zostawia w domu. Jeste w domu, a
mylisz o pracy, ktrej nie wykonujesz. Wewntrz ciebie rozptuje si walka, serce pka. Chyba
e mieszkasz w kibucu, gdzie ycie jest zorganizowane w taki sposb, eby moga pracowa i
mie dzieci. Poza kibucem to cige bieganie, rozdarcie, niepokj i Sowem, odbija si to
nieuchronnie na strukturze rodziny. Szczeglnie jeli twj m nie jest zwierzciem spoecznym i
czuje si nieswojo z on aktywn, z on, ktrej nie wystarcza bycie on Zdarza si starcie.
A starcie moe rozbi zwizek. Jak zdarzyo si mnie. Tak, zapaciam za to, eby by tym, kim
jestem. Bardzo duo zapaciam.
W jakim sensie, pani Meir?
W sensie cierpienia! Bo widzi pani, ja wiem, e moje dzieci, kiedy byy mae, bardzo
cierpiay z mojego powodu. Tak czsto zostawiaam je same Nigdy nie byam z nimi, kiedy
powinnam i chciaam. Och, pamitam, jak szczliwe byy moje dzieci za kadym razem, kiedy
nie szam pracowa z powodu blu gowy. Skakay, miay si, pieway: Mama zostaje w
domu! Mam boli gowa!. Mam wielkie poczucie winy wobec Sarah i Menachema, nawet
dzisiaj, kiedy s doroli i maj wasne dzieci. A jednak jednak musz by uczciwa i zapyta
sam siebie: Golda, czy aujesz do koca faktu, e zachowaa si w stosunku do nich tak, jak
si zachowaa?. Nie, nie do koca. Bowiem poprzez cierpienie daam im ycie bardziej
interesujce, mniej banalne. To znaczy, nie wyroli w zamknitym rodowisku rodzinnym.
Poznali wanych ludzi, byli przy istotnych dyskusjach, uczestniczyli w wielkich sprawach. Jeli
pani z nimi porozmawia, potwierdz to. Powiedz pani: Tak, mama nas zaniedbywaa,
cierpielimy z powodu jej nieobecnoci, jej polityki, jej rozkojarzenia, ale nie jestemy w stanie
mie do niej alu, poniewa bdc, jak bya, daa nam duo wicej ni inna mama!. Gdyby
pani wiedziaa, jak dum odczuwaam tamtego dnia, kiedy W 1948 roku, kiedy walczylimy z
Anglikami, pisaam ulotki, ktre modzi z ruchu rozklejali w nocy na murach. Moja crka, ktra

nie wiedziaa, e to ja pisaam te ulotki, powiedziaa mi pewnego dnia: Mamo, dzi wieczorem
wrc pno. A moe nie wrc. Dlaczego?, zapytaam zaniepokojona. Nie mog ci
powiedzie, mamo. Pniej wysza z pakunkiem pod pach. Nikt lepiej ni ja nie mg
wiedzie, co jest w tej paczce, a rozklejanie ulotek noc byo bardzo niebezpieczne. Nie spaam
do witu, czekajc na Sarah, przeklinajc si w obawie, e co jej si stanie. Jednoczenie jednak
byam z niej taka dumna!
Pani Meir, czy to poczucie winy, jakie ma pani w stosunku do dzieci, miaa pani rwnie
w stosunku do swojego ma?
Nie mwmy o tym Nie chc o tym mwi Nigdy o tym nie mwi No dobrze.
Sprbujmy. Widzi pani, mj m by nadzwyczaj porzdnym czowiekiem. Wyksztacony,
uprzejmy, dobry. Wszystko byo w nim dobre. Ale by te osob, ktr interesowaa tylko
rodzina, dom, muzyka, ksiki. Dostrzega problemy spoeczne, tak, ale w obliczu domu i
jednoci rodziny traciy dla niego wszelkie znaczenie. Byam zbyt rna od niego. Zawsze taka
byam. Nie wystarczao mi szczcie domowe, czuam potrzeb, eby robi to, co robiam!
Rezygnacja z tego zdaaby mi si aktem tchrzostwa, nieuczciwoci wobec samej siebie.
Utrwaliaby we mnie niezadowolenie, smutek Poznaam ma, kiedy miaam zaledwie
pitnacie lat. Szybko wyszam za niego i on nauczy mnie wszystkich piknych rzeczy, muzyki,
poezji. Ale ja nie urodziam si, by zadowoli si muzyk, poezj, i On chcia, ebym siedziaa
w domu i porzucia polityk. Tymczasem ja byam cigle poza domem, cigle w polityce i
Oczywicie, e mam poczucie winy rwnie w stosunku do niego Jemu te przysporzyam
wielu cierpie Przyjecha do Izraela, poniewa ja chciaam przyjecha do Izraela. Znalaz si w
kibucu, poniewa ja chciaam by w kibucu. Zmierzy si z yciem, ktre mu nie odpowiadao,
poniewa byo to ycie, bez ktrego ja nie mogam si obej To bya tragedia. Wielka
tragedia. Poniewa, powtarzam, on by cudown istot i z kobiet inn ni ja mgby by bardzo
szczliwy.
Czy nigdy nie uczynia pani adnego wysiku, eby si do niego dostosowa, zadowoli
go?
Dla niego dokonaam najwikszego powicenia w yciu: opuciam kibuc. Widzi pani,
niczego nie kochaam tak jak kibucu. W kibucu podobao mi si wszystko, praca fizyczna,
koleestwo, niewygody. Nasz znajdowa si w Dolinie Jezreel i na pocztku nie mia nic do
zaoferowania poza bagnami i piachem, ale wkrtce sta si ogrodem penym pomaraczy,

owocw, i samo patrzenie na to wszystko dawao mi tak rado, e mogabym spdzi tam cae
ycie. On natomiast nie mg tego znie, ani pod wzgldem psychologicznym, ani fizycznym.
Nie by w stanie jada przy wsplnym stole z innymi. Nie by w stanie wytrzyma cikiej pracy.
Nie by w stanie tolerowa tego klimatu i czu si czci wsplnoty. By zbyt wielkim
indywidualist, introwertykiem, by za delikatny. Rozchorowa si i musielimy stamtd
odej, wrci do miasta, do Tel Awiwu. Bl, ktry jeszcze dzi przeszywa mnie jak iga. By to
dla mnie prawdziwy dramat, ale zniosam to, mylc, e w miecie rodzina bdzie spokojniejsza i
bardziej zwizana. Tak si nie stao. W 1938 roku rozstalimy si. Potem, w 1951 roku, on umar.
Nie by z pani dumny, przynajmniej w ostatnich latach?
Nie wiem Nie sdz. Nie wiem, co myla w ostatnich latach, a zreszt on by tak
zamknity w sobie, e nikt nie mgby tego odgadn. W kadym razie jego tragedia nie
wynikaa z faktu, e mnie nie rozumia, rozumia mnie doskonale. Wynikaa z faktu, e mnie
rozumia, a jednoczenie zdawa sobie spraw, e nie moe mnie zmieni. Wiedzia, e nie ma
dla mnie wyboru, e musz by tym, kim jestem. Ale tego nie aprobowa. Kto wie, czy nie mia
racji.
Nie pomylaa pani nigdy, eby si rozwie, pani Meir, nie pomylaa pani, eby
ponownie wyj za m po jego mierci?
Och, nie! Nigdy! Podobna myl nigdy mi nawet nie zawitaa, nigdy! Wci uwaaam
si za jego on! Po separacji nadal si widywalimy. Czasami przychodzi odwiedzi mnie w
biurze Moe nie zrozumiaa pani wanej rzeczy: mimo e bylimy tak rni i niezdolni do
wsplnego ycia, midzy nami bya zawsze mio. Nasza mio bya wielka, trwaa od dnia,
kiedy si poznalimy, do dnia jego mierci. Takiej mioci nie mona zastpi.
Pani Meir, czy to prawda, e jest pani bardzo wstydliwa? Jakby to powiedzie bardzo
purytaska, owadnita moralnoci?
Widzi pani, jak wczeniej powiedziaam, yam zawsze wrd mczyzn. I nigdy, ale to
nigdy aden mczyzna nie pozwoli sobie na opowiedzenie w mojej obecnoci jakiej plugawej
historyjki, na skierowanie do mnie zdania albo propozycji pozbawionych szacunku. Wie pani,
dlaczego? Poniewa zawsze mwiam, e jeli mi daj szklank wody, ta woda ma by czysta. W
przeciwnym razie jej nie wypij. Taka ju jestem, lubi czyste rzeczy. Pewien serdeczny
przyjaciel powiedzia mi kiedy: Golda, nie bd taka sztywna. Nie ma rzeczy moralnych i
niemoralnych. S rzeczy pikne i rzeczy brzydkie. Przypuszczam, e mia racj. Przypuszczam

nawet wicej: e jedna rzecz moe by i pikna, i brzydka. Poniewa jednym wydaje si pikna,
a innym wydaje si brzydka. Niemniej Nie wiem, jak to wyjani Moe tak: mio jest
zawsze pikna, ale akt miosny z prostytutk jest brzydki.
Mwi si te, e jest pani bardzo twarda, nieugita
Ja twarda?! Nie. S pewne sprawy w polityce, w przypadku ktrych mona uwaa mnie
za tward. Rzeczywicie nie jestem skonna do zawierania kompromisw i przyznaj to w sposb
niezomny. Wierz w Izrael, nie ustpuj w sprawie Izraela, koniec kropka. Tak, w tym sensie
sowo nieugita do mnie pasuje. Ale jeli chodzi o reszt, to znaczy w yciu prywatnym, z
ludmi, z ludzkimi problemami nazwa mnie tward to gupota. Jestem najbardziej wraliw
istot, jak zdarzy si pani spotka. Nie przypadkiem wielu zarzuca mi, e uprawiam polityk
sercem, a nie gow. A gdyby nawet tak byo? Nie widz w tym nic zego, przeciwnie. Zawsze
al mi byo ludzi, ktrzy boj si uczu, emocji, skrywaj swoje doznania i nie potrafi paka
caym sercem. Bo kto nie umie paka caym sercem, nie potrafi te mia si na cay gos.
Naprawd zdarza si pani paka?
Czy mi si zdarza?! I to jak! Jednak jeli mnie pani zapyta: Powiedz mi, Golda, czy w
swoim yciu wicej si miaa, czy pakaa?, odpowiem pani: Sdz, e wicej si miaam,
ni pakaam. Poza moimi dramatami rodzinnymi, miaam bardzo szczliwe ycie. Poznaam
tylu wspaniaych ludzi, zostaam obdarzona przyjani takich ciekawych osb, szczeglnie przez
te pidziesit lat spdzonych w Izraelu. Zawsze przebywaam w krgu gigantw ducha, byam
zawsze doceniana i kochana. Czego wicej moesz wymaga od losu? Byabym prawdziw
niewdzicznic, gdybym nie umiaa si mia.
Cakiem niele jak na kobiet, ktra uznawana jest za symbol Izraela.
Ja symbol?! Jaki tam symbol! Moe pani sobie ze mnie artuje? Nie poznaa pani
wielkich ludzi, ktrzy naprawd byli symbolami Izraela, ludzi, ktrzy zaoyli Izrael i ktrzy
mieli na mnie wpyw. Pozosta z nich jeszcze tylko Ben Gurion i przysigam pani na moje
dzieci i wnuki nigdy nie zaliczaam siebie do kategorii ludzi takich jak Ben Gurion i
Kacenelson. Jeszcze nie zwariowaam! Zrobiam to, co zrobiam, zgoda. Ale wykluczam, e jeli
nie zrobiabym tego, co zrobiam, Izrael byby inny.
Dlaczego zatem mwi si, e tylko pani udaje si utrzyma kraj w jednoci?
Bajki! Teraz powiem pani co, co pani przekona. Kiedy umar Eshkol, w 1969 roku,
przeprowadzono sonda, eby stwierdzi, jaki jest stopie popularnoci jego moliwych

nastpcw. Wie pani, ile osb opowiedziao si za mn? Jeden procent. Moe ptora. Zgoda, w
mojej partii by kryzys i odczuam to rwnie jako minister spraw zagranicznych, ale jeden
procent, ptora! Kobieta tak niepopularna jeszcze trzy lata temu miaaby dzisiaj by t, ktra
utrzymuje kraj w jednoci? Prosz mi wierzy, kraj sam utrzymuje si w jednoci, nie potrzebuje
premiera, ktry nazywa si Golda Meir. Gdyby modzi powiedzieli: Dosy walki dosy wojny
poddajemy si, adna Golda Meir nie mogaby nic zrobi. Gdyby w kibucach Beth Shean
powiedzieli: Dosy-ycia-pod-rakietami-fedainw, dosy-spania-w-schronach, idziemy-std,
adna Golda Meir nie mogaby nic zrobi. Zreszt Golda Meir przeja ster rzdw w kraju
przypadkiem. Umar Eshkol, trzeba go byo zastpi, partia pomylaa, e mogabym go zastpi,
bo byam akceptowana przez wszystkie nurty i nic wicej. Tak naprawd nie chciaam si
nawet zgodzi. Wyszam z polityki rzdowej, byam zmczona. Prosz zapyta moje wnuki i
moje dzieci.
Pani Meir, prosz mi nie mwi, e nie jest pani wiadoma swojego sukcesu!
Oczywicie, e jestem! Nie ogarnia mnie mania wielkoci, ale nie gnbi mnie te
kompleks niszoci. Kiedy zaprzeczam, e jestem symbolem i e utrzymuj kraj w jednoci,
wcale nie twierdz, e jestem porak! Nie zawsze byam doskonaa, ale nie twierdz, e
poniosam klsk w mojej karierze, jako minister pracy, jako minister spraw zagranicznych, jako
sekretarz partii, jako szef rzdu. Musz wrcz przyzna, e moim zdaniem kobiety mog by
dobrymi rzdzcymi, dobrymi przywdcami pastwa. O Boe, by moe funkcjonowaabym
rwnie dobrze, gdybym bya mczyzn Nie wiem, nie mog tego sprbowa, nigdy nie byam
mczyzn Myl jednak, e kobiety, bardziej ni mczyni, maj cech, ktra suy
wykonywaniu tego zawodu. To znaczy umiejtno zmierzania prosto do istoty rzeczy, do
chwytania byka za rogi. Kobiety s bardziej praktyczne, blisze rzeczywistoci. Nie rozpraszaj
si jakimi bahostkami jak mczyni, ktrzy kr wci wok drzewa, eby uchwyci sedno
sprawy.
A jednak czasami mwi pani tak, jakby si sobie nie podobaa. Czy pani si sobie podoba,
pani Meir?
Jaka rozsdna osoba podoba si samej sobie? Zbyt dobrze si znam, eby si sobie
podoba. Zbyt dobrze wiem, e nie jestem taka, jaka chciaabym by. A eby wytumaczy, jaka
chciaabym by, powiem pani, kto mi si podoba: moja crka. Sarah jest taka dobra, taka
inteligentna, taka intelektualnie nieskazitelna! Kiedy w co wierzy, wierzy w to do koca. Kiedy

co myli, mwi to bez ogrdek. I nigdy nie ustpuje innym, wikszoci. Naprawd nie mog
powiedzie tego samego o sobie. Kiedy kto wykonuje tak prac jak ja, zawsze musi i na
kompromisy, nigdy nie moe sobie pozwoli, by pozosta w stu procentach wiernym swoim
ideaom. Naturalnie jest granica ustpstw i nie mog powiedzie, e zawsze id na kompromisy.
Jednak robi to dosy czsto. To jest ze. Rwnie z tego powodu nie mog si doczeka, kiedy
si wycofam.
Naprawd wycofa si pani?
Daj pani sowo. Prosz posucha, w maju przyszego roku bd miaa siedemdziesit
pi lat. Jestem stara. Jestem wyczerpana. Moje zdrowie jest zasadniczo w dobrym stanie, moje
serce funkcjonuje, ale nie mog w nieskoczono cign tego szalestwa. Gdyby pani
wiedziaa, ile razy powtarzam sobie: do diaba ze wszystkim, do diaba ze wszystkimi, zrobiam
moj cz, niech teraz inni zrobi, co do nich naley, dosy, dosy, dosy! S takie dni, kiedy
zwinabym manatki i odesza, nikogo nie zawiadamiajc. Jeli zostaam do tej pory, jeli na
razie zostaj, to tylko z obowizku, nic poza tym. Nie mog przecie wyrzuci wszystkiego przez
okno! Tak, wiele osb nie wierzy, e odejd. Tymczasem powinni uwierzy, podam im nawet
dat: padziernik 1973 roku. W padzierniku 1973 roku odbd si wybory. Po ich zakoczeniu,
goodbye.
Nie wierz. Wszyscy mwi, e zmieni pani zdanie, poniewa nie jest zdolna do nic
nierobienia.
Widzi pani, jest jeszcze jedna rzecz, ktrej ludzie o mnie nie wiedz. Z natury jestem
kobiet leniw. Nie jestem jedn z tych osb, ktre musz mie wypenion kad minut, bo
inaczej s chore. Lubi nie mie nic do roboty i posiedzie na przykad w fotelu albo marnowa
czas na gupstewka, ktre mnie bawi. Sprzta dom, prasowa, przygotowywa jedzenie
Jestem znakomit kuchark, znakomit pani domu. Moja matka mawiaa: Ale dlaczego chcesz
studiowa? Jeste naprawd dobra jako pani domu!. Poza tym lubi spa. Och, bardzo lubi!
Lubi przebywa z ludmi, gawdzi o tym i owym, do diaba z powanymi rozmowami, z
rozmowami politycznymi! Lubi chodzi do teatru. Lubi chodzi do kina bez ochroniarza
plczcego si pod nogami. Czy to moliwe, e kiedy mam ochot obejrze film, wysyaj za
mn take rezerwy armii izraelskiej? To ma by ycie? Ju od lat nie mog robi tego, co chc,
ani spa, ani rozmawia o bahostkach, ani siedzie z zaoonymi rkami! Wci przywizana do
tej karteczki, ktra wylicza co p godziny, co mam zrobi, co mam powiedzie. Ach! Poza tym

jest moja rodzina. Nie chc, eby moje wnuki mwiy: Babcia le si zachowaa wobec swoich
dzieci i zaniedbaa je, a potem zachowaa si le wobec nas i nas zaniedbaa. Jestem babci. Nie
pozostao mi wiele lat ycia. I te lata zamierzam spdzi z wnukami. Zamierzam je te spdzi z
moimi ksikami. Mam pki pene ksiek, ktrych nie przeczytaam. O drugiej w nocy, kiedy
kad si do ka, bior ksik do rki i prbuj czyta, ale po dwch minutach: buch!,
zasypiam, a ksika spada na ziemi. Wreszcie chc jedzi do kibucu Sarah, kiedy przyjdzie mi
ochota. Na tydzie, na miesic, nie w pitek wieczorem, biegiem, eby uciec w sobot
wieczorem, biegiem. To ja musz sta si pani zegarka, a nie odwrotnie.
A wic nie boi si pani staroci?
Nie, nigdy mnie nie przeraaa. Kiedy wiem, e mog zmienia rzeczy, staj si
cyklonem. I prawie zawsze udaje mi si je zmieni. Ale kiedy wiem, e nic nie mog zrobi,
godz si z tym. Nigdy nie zapomn pierwszego razu, kiedy leciaam samolotem, w 1929 roku, z
Los Angeles do Seattle. Subowo, nie dla zabawy! By to may samolot i w chwili, kiedy
wystartowa, pomylaam: Co za szalestwo! Dlaczego to zrobiam?. Jednak zaraz potem
uspokoiam si. Czemu miaby suy przestrach? Innym razem poleciaam samolotem z Nowego
Jorku do Chicago, razem z przyjacielem. Rozszalaa si straszliwa burza. Samolot podskakiwa,
taczy, mj przyjaciel paka jak dziecko. Wic mu powiedziaam: Przesta, dlaczego paczesz,
czemu to suy?. Moja droga, staro jest jak samolot, ktry leci pord burzy. Kiedy raz si tam
znajdziesz, nie moesz ju nic zrobi. Nie zatrzymasz samolotu, nie zatrzymasz burzy, nie
zatrzymasz czasu. A zatem warto przyj j spokojnie, z mdroci.
To ta mdro czyni pani czasem surow wobec modziey?
Prosz posucha: trzeba by szalonym, eby nie zdawa sobie sprawy, e modsze
pokolenia myl w inny sposb i e tak ma by. Byoby cakiem ponuro, gdyby kade pokolenie
byo kopi poprzedniego, wiat nie poszedby naprzd. Ja akceptuj z radoci, e modzi s inni
ni ja. To, co u nich potpiam, to zarozumiao w mwieniu: Wszystko-co-zrobilicie-jestpomylone-zatem-my-zrobimy-to-od-nowa. C, gdyby zrobili to lepiej, nawet by mi to
odpowiadao, ale zdarza si, e czsto nie s lepsi od nas starych i moe s nawet gorsi.
Kalendarz nie jest przecie miar dobra i za! Znam modych reakcjonistw i egoistw, a take
szczodrych i postpowych starcw. Jest jeszcze jedna rzecz, ktr potpiam u modych: mania
naladowania tego, co przychodzi z zewntrz. Ich mody mnie denerwuj. Dlaczego ta muzyka,
ktra nie jest muzyk i przyprawia ci tylko o bl gowy? Dlaczego te dugie wosy, te krtkie

sukienki? Nie znosz md, nigdy ich nie znosiam. Moda jest czym narzuconym, brakiem
wolnoci. Kto w Paryu decyduje, nie wiedzie czemu, e kobiety maj nosi minispdniczki, i
prosz, wszystkie w minispdniczkach, dugie nogi, krtkie nogi, chude nogi, grube nogi,
brzydkie nogi Niech bdzie, dopki s mode. Kiedy maj pidziesit lat, po prostu si
wciekam. A widziaa pani tych starych mczyzn, ktrzy zapuszczaj sobie na szyi plerez
loczkw?!
Fakt jest taki, pani Meir, e pani pokolenie byo pokoleniem heroicznym, tymczasem to
dzisiejsze
Rwnie to dzisiejsze takie jest. Jak pokolenie moich dzieci. Kiedy widz mczyzn
czterdziestopicio- czy pidziesicioletnich, ktrzy walcz na wojnie od dwudziestu, trzydziestu
lat Ale wie pani, co pani powiem? Rwnie pokolenie dzisiejszej modziey jest heroiczne.
Przynajmniej w Izraelu. Kiedy pomyl, e w wieku osiemnastu lat s ju onierzami, a by
onierzem tutaj nie znaczy szkoli si i tyle czuj, jak pka mi serce. Kiedy spotykam si z
uczniami szk rednich i myl, e kaprys Sadata moe wyrwa ich ze szkolnych aw, czuj, jak
ciska mi si gardo. Czsto jestem wobec nich niecierpliwa. Kc si. Ale po piciu minutach
mwi sobie: Golda, za miesic mogliby by na froncie. Nie bd wobec nich niecierpliwa.
Pozwl, eby byli pretensjonalni, aroganccy. Pozwl, eby chopcy nosili dugie wosy, a
dziewczyny krtkie spdniczki. W zeszym tygodniu byam w kibucu na pnocy. W biurze byli
oburzeni, mwili: Wyrusza w tak podr! Tak mczc! Jest pani szalona!. Ale wie pani,
dlaczego tam pojechaam? Poniewa eni si wnuk jednego z moich starych towarzyszy. W
czasie wojny szeciodniowej zginli jego dwaj inni wnukowie.
Pani Meir, czy kiedykolwiek pani kogo zabia?
Nie Nauczyam si naturalnie strzela, ale nigdy nie zdarzyo mi si nikogo zabi.
Mwi to bez ulgi, nie ma adnej rnicy midzy zabijaniem a podejmowaniem decyzji o
wysyaniu innych, by zabijali. To dokadnie to samo. A moe to jeszcze gorsze.
Pani Meir, jak pani patrzy na mier?
Zaraz pani powiem: moj jedyn obaw jest, e bd ya zbyt dugo. Wie pani, staro
nie jest grzechem i nie jest radoci, jest caa masa nieprzyjemnych rzeczy w staroci. Nie mc
wbiega po schodach, nie mc skaka A jednak do pewnych rzeczy czowiek przyzwyczaja si
bez trudu. Chodzi tylko o kopoty fizyczne, a kopoty fizyczne nie s poniajce. Ponia
natomiast utrata przytomnoci umysu, stawanie si zgrzybiaym. Zgrzybiao Znaam ludzi,

ktrzy umarli zbyt wczenie, i sprawio mi to bl. Znaam ludzi, ktrzy umarli zbyt pno, i
sprawio mi to taki sam bl. Prosz posucha, dla mnie przygldanie si rozkadowi piknej
inteligencji jest obelg. Nie chc, eby taka obelga mi si przytrafia. Chc umrze z jasnym
umysem. Tak, moj jedyn obaw jest zbyt dugie ycie.
Jerozolima, listopad 1972

Jasir Arafat
Kiedy przyszed, bardzo punktualnie, zawahaam si przez chwil, mylc, e nie, to nie
moe by on. Wydawa si zbyt mody, zbyt niewinny. Przynajmniej na pierwszy rzut oka nie
dostrzegao si w nim niczego, co zdradzaoby wadczo, ani nie czuo si tego tajemniczego
fluidu, ktry emanuje zawsze od przywdcy, uderzajc ci jak zapach albo wymierzony policzek.
Wraenie robiy tylko wsy, gste i identyczne jak wsy noszone przez wszystkich Arabw, oraz
karabin maszynowy zawieszony na ramieniu ze swobod kogo, kto nigdy si z nim nie rozstaje.
Oczywicie musia bardzo kocha ten karabin, bo owin jego kolb jaskrawozielon tam
samoprzylepn, byo to zabawne i mie. By niskiego wzrostu, jakie metr szedziesit. Donie
te mia mae, i stopy. Zbyt mae, mylae, eby utrzyma dwie grube nogi i masywny tuw o
ogromnych biodrach i wydtym z otyoci brzuchu. Nad tym wszystkim wyrastaa maleka
gwka, z obliczem okolonym kefij, i dopiero przygldajc si tej twarzy, przekonywae si, e
tak, to jest Jasir Arafat, najsynniejszy partyzant na Bliskim Wschodzie, czowiek, o ktrym tak
wiele si mwio, a do znudzenia. Przedziwne, niepowtarzalne oblicze, ktre rozpoznaby
pord tysica innych, w ciemnoci. Oblicze gwiazdora. Nie tylko z powodu ciemnych okularw,
ktre wyrniay go w takim samym stopniu jak opaska jego zaciekego wroga Mosze Dajana,
ale z powodu maski nieprzypominajcej nikogo, podobnej z profilu do drapienego ptaka albo do
rozwcieczonego barana. Nie ma prawie policzkw ani podbrdka. Caa twarz ogranicza si do
wielkich ust o czerwonych i grubych wargach, agresywnego nosa i oczu, ktre jeli nie s
ukryte za szklanym ekranem hipnotyzuj ci, ogromne, poyskujce, wypuke. Dwie plamy
atramentu. Takimi oczami patrzy teraz na mnie, grzeczny i rozkojarzony. Po czym uprzejmym,
niemal czuym gosikiem wymamrota po angielsku: Dobry wieczr, dwie minuty i jestem u
pani. Jego gos mia w sobie jaki zabawny powist. A take co kobiecego.
Kto spotka go w cigu dnia, kiedy jordaska siedziba Al-Fatah wypeniona bya
partyzantami i innymi ludmi, przysiga, e widzia wok niego pen poruszenia ekscytacj,
tak sam, jak wzbudza za kadym razem, kiedy pojawia si publicznie. Moje spotkanie
odbywao si jednak w nocy i o tej porze, o dziesitej, nie byo tam prawie nikogo. Przyczynio
si to do odebrania jego przybyciu wszelkiej dramatycznej atmosfery. Kiedy nie znao si jego
tosamoci, mona byo doj do wniosku, e chodzi o wanego czowieka, tylko dlatego, e
towarzyszy mu ochroniarz. Jaki tam ochroniarz! Najprzystojniejszy przystojniak, jakiego

kiedykolwiek widziaam. Wysoki, szczupy, elegancki, wiesz, taki, co nosi kombinezon

maskujcy, jakby to by frak, do tego o pocigej twarzy: jak zachodni uwodziciel. Moe dlatego,
e by blondynem o bkitnych oczach, pomylaam spontanicznie, e przystojniak musi by z
zachodniej Europy, a wrcz, e to Niemiec. I moe dlatego, e Arafat prowadzi go za sob z tak
dum, jeszcze bardziej spontanicznie przyszo mi na myl, e przystojniak moe by kim wicej
ni tylko ochroniarzem. Powiedzmy, bardzo oddanym przyjacielem. Poza nim, ktry szybko
zawin si na picie i znikn, by tam te typek w cywilu, ktry zerka na ciebie brzydko, jakby
chcia powiedzie: Tknij-tylko-mojego-szefa-a-podziurawi-ci-jak-sito. W kocu by jeszcze
przewodnik, ktry mia suy jako tumacz, i Abu George, ktrego zadaniem byo zapisywa
pytania i odpowiedzi, aeby sprawdzi je potem z moim tekstem. Dwaj ostatni poszli za nami do
pokoju wybranego na wywiad. Stao tam kilka krzese i biurko. Arafat pooy na biurku karabin
maszynowy i usiad z umiechem, odsaniajc biae zby, ostre jak zby wilka. Na jego
wiatrwce z szarozielonego ptna wyrniaa si odznaka z dwoma marines z Wietnamu i napis
Black Panthers against American Fascism. Czarne Pantery przeciwko amerykaskiemu
faszyzmowi. Dali mu j dwaj chopaczkowie z Kalifornii, ktrzy nazywali si amerykaskimi
marksistami i przyjechali pod pretekstem zaoferowania mu sojuszu z Rapem Brownem, w
rzeczywistoci za chcieli nakrci film i na nim zarobi. Powiedziaam mu to. Moja opinia go
dotkna, ale nie obrazia. Atmosfera bya swobodna, serdeczna, lecz pozbawiona obietnic.
Wywiad z Arafatem nigdy nie suy, wiedziaam o tym, uzyskaniu pamitnych odpowiedzi. A
jeszcze mniej wycigniciu jakich informacji na jego temat.
Najsynniejszy czowiek palestyskiego ruchu oporu jest take najbardziej tajemniczy;
zasona milczenia, ktra otacza jego ycie prywatne, jest tak gsta, e kae si nam zastanawia,
czy nie stanowi fortelu wzmagajcego rozgos wok jego postaci, kokieterii, majcej uczyni go
jeszcze cenniejszym. Nawet uzyskanie rozmowy z nim jest niezwykle trudne. Pod pretekstem, e
jest wci w podry, a to w Kairze, a to w Rabacie, to znw w Libanie albo w Arabii
Saudyjskiej, w Moskwie albo w Damaszku, ka ci wzdycha do tej rozmowy przez wiele dni,
tygodni, a kiedy potem udziel ci na ni zgody, robi to z tak min, jakby darowali ci specjalny
przywilej albo wyczno, ktrych nie jeste godzien. W midzyczasie ty oczywicie prbujesz
zebra wiadomoci dotyczce jego charakteru, przeszoci. Ale do kogokolwiek si zwrcisz,
napotykasz zakopotane milczenie, tylko czciowo usprawiedliwione faktem, e Al-Fatah
utrzymuje na temat swoich przywdcw bardzo cis tajemnic i nigdy nie dostarcza ich

biografii. Informatorzy podszepn ci po kryjomu, e nie jest komunist, e nigdy by nim nie
zosta, nawet gdyby go mia indoktrynowa osobicie sam Mao Tse-tung, chodzi o onierza,
powtarzaj, o patriot, a nie o ideologa. Rozpowszechnione ju niedyskrecje potwierdz ci, e
urodzi si w Jerozolimie, moe trzydzieci sze, moe czterdzieci, a moe czterdzieci pi lat
temu, e pochodzi ze szlachetnej rodziny, a jego modo bya dostatnia, ojciec posiada stary
majtek, ktrego konfiskaty specjalnie nie naruszyy. Takimi konfiskatami, przeprowadzanymi
przez ptora wieku, objte zostay przez Egipcjan niektre latyfundia i niektre nieruchomoci w
centrum Kairu. Co jeszcze? Spjrzmy: potem, w 1947 roku, Jasir walczy przeciwko ydom,
ktrzy powoywali do ycia Izrael, i wstpi na uniwersytet w Kairze, eby studiowa inynieri.
W owych latach zaoy te Stowarzyszenie Studentw Palestyskich, to samo, ktre miao si
sta zacztkiem Al-Fatah. Po uzyskaniu dyplomu pojecha do pracy w Kuwejcie i tam zaoy
gazet wzywajc do walki narodowociowej, wstpi te do ugrupowania pod nazw Bracia
Muzumascy. W 1955 roku wrci do Egiptu, eby uczszcza na kurs dla oficerw, na ktrym
specjalizowa si w adunkach wybuchowych, w 1965 roku przyczyni si w szczeglny sposb
do powstania Al-Fatah, przyjmujc imi Abu Ammar, to znaczy Ten, ktry Buduje, Ojciec
Budowniczy. W 1967 roku zosta wybrany przewodniczcym OWP, Organizacji Wyzwolenia
Palestyny, ruchu, w ktrym uczestnicz ju czonkowie Al-Fatah, Frontu Ludowego, Al-Saiqa
itd., dopiero ostatnio zosta mianowany rzecznikiem Al-Fatah, jej wysannikiem. Kiedy jednak
pytae, dlaczego wanie on, rozkadali rce i odpowiadali: No kto przecie musia to robi,
ten czy inny to bez znaczenia. O jego yciu codziennym nie mwili ci nic, poza szczegem, e
nie ma nawet domu. Bya to prawda, bo kiedy nie mieszka w domu brata, w Ammanie, sypia w
bazach albo gdzie popado. Prawd byo rwnie, e nie by onaty. Nie znano jego kobiet i
mimo plotki o platonicznym flircie z pewn ydowsk pisark, ktra przyczya si do sprawy
arabskiej, wydawao si, e moe si bez nich oby, tak jak podejrzewaam, widzc go
nadchodzcego z przystojniakiem.
Widzisz, moje podejrzenie jest takie, e poza szczegami uytecznymi w korygowaniu
niecisoci nic wicej o Arafacie nie da si powiedzie. Jeli czowiek ma burzliw przeszo,
czujesz to, nawet jeli stara si to ukry: poniewa przeszo pozostaje wypisana na twarzy, w
oczach. Natomiast na obliczu Arafata odnajdujesz tylko t dziwn mask, zaoon mu przez
matk natur, a nie przez opacone czym dowiadczenia. Jest w nim co niewystarczajcego, co
jeszcze niedokonanego. Jeli dobrze si zastanowisz, spostrzeesz, e jego sawa wybucha

bardziej za spraw prasy ni czynw: z cienia wycignli go zachodni dziennikarze, szczeglnie

amerykascy, zawsze znakomici w wymylaniu postaci albo ich wyolbrzymianiu. Wystarczy
pomyle o bonzach z Wietnamu, o czcigodnym Tri Quangu. Zgoda: Arafata nie mona
porwnywa z Tri Quangiem. On jest naprawd twrc palestyskiego ruchu oporu, albo jednym
z jego twrcw, i strategiem. Lub te jednym ze strategw. W Moskwie naprawd jest
rzecznikiem Al-Fatah. Do Rabatu czy do Kairu jedzi naprawd. Ale to nie znaczy, a tym
bardziej nie znaczyo, e jest on liderem walczcych Palestyczykw. W kadym razie pord
wszystkich spotkanych przeze mnie Palestyczykw Arafat pozostaje tym, ktry zrobi na mnie
najmniejsze wraenie.
A moe powinnam powiedzie, e jest tym, ktry najmniej mi si ze wszystkich
spodoba? Jedno jest pewne: nie jest on czowiekiem, ktry urodzi si po to, eby si podoba.
To czowiek, ktry urodzi si, eby irytowa. Trudno poczu do niego sympati. Przede
wszystkim z powodu milczcej odmowy, jak daje kademu, kto prbuje nawiza z nim ludzki
kontakt; jego uprzejmo jest powierzchowna, jego grzeczno jest formalna i kompletna
bahostka wystarczy, by uczyni go wrogim, chodnym, aroganckim. Rozgrzewa si tylko wtedy,
kiedy si wcieka. Wtedy jego gosik staje si gosiskiem, jego oczy staj si krynicami
nienawici i wyglda, jakby chcia ci rozszarpa wraz ze wszystkimi swoimi wrogami. Trudno
go polubi rwnie z uwagi na brak oryginalnoci i wdziku, charakteryzujcy wszystkie jego
odpowiedzi. Moim zdaniem w wywiadzie nie pytania si licz, ale odpowiedzi. Jeli jaka osoba
ma talent, moesz j zapyta o najbardziej banaln rzecz na wiecie, a odpowie ci zawsze w
sposb byskotliwy i gboki. Jeli osoba jest przecitna, moesz zada jej najbardziej
przenikliwe pytanie na wiecie, odpowie ci zawsze w sposb przecitny. A jeli tak zasad
zastosujesz do czowieka rozdartego midzy kalkulacj i namitno, po wysuchaniu go
zostajesz z pustymi rkami. W przypadku Arafata tak wanie si stao. Reagowa niemal zawsze,
wygaszajc aluzyjne albo wymijajce mowy, pokrtne zdania, niezawierajce w sobie nic poza
jego retorycznym nieprzejednaniem, jego nieustann obaw, e mnie nie przekona. Nie
przejawia najmniejszej chci uwzgldnienia, choby tylko w dialektycznej zabawie, punktu
widzenia innej osoby. Nie wystarczy zauway, e spotkanie Araba wierzcego w wojn z
Europejk, ktra w ni ju nie wierzy, jest spotkaniem niezwykle trudnym. Rwnie dlatego, e
ta druga pozostaje przesiknita swoim chrzecijastwem, swoj nienawici do nienawici, on
natomiast obwarowany jest swoim prawem oko za oko, zb za zb, w ktrym streszcza si kada

duma. Jednak punkt, w ktrym taka duma szwankuje, pojawia si wtedy, kiedy Jasir Arafat
nawouje innych do zrozumienia albo usiuje przecign na swoj stron osoby ogarnite
wtpliwociami. Nie wystarcza mu zainteresowanie jego spraw, uznanie jej fundamentalnej
susznoci, krytykowanie jej sabych punktw i ryzykowanie tym samym wasnej
nienaruszalnoci fizycznej i psychicznej. Reaguje na to wrcz z arogancj, o ktrej
wspominaam, z najbardziej nieuzasadnion wyniosoci i z absurdaln skonnoci do
wszczynania ktni.
***
Wywiad trwa dziewidziesit minut, z ktrych wikszo zostaa zmarnowana na
tumaczenie odpowiedzi, jakich udziela mi po arabsku. To on tego zada: eby zastanowi si
nad kadym sowem, jak przypuszczam. Kada z tych dziewidziesiciu minut wywoaa we
mnie niezadowolenie, tak na paszczynie ludzkiej, jak i intelektualnej czy politycznej.
Rozbawio mnie jednak odkrycie, e ciemnych okularw wieczorem nie nosi dlatego, e to
okulary optyczne. Nosi je, by zwrci na siebie uwag. W rzeczywistoci zarwno w dzie, jak i
w nocy widzi znakomicie. Z klapkami na oczach, ale znakomicie. Czy nie zrobi moe w
ostatnich latach kariery? Nie spowodowa, e wybrano go na przywdc palestyskiego ruchu
oporu i nie jedzi po wiecie jak szef pastwa? Nie wymaga ju te, by nazywa go Abu Ammar.
ORIANA FALLACI. Abu Ammar, mwi si tak wiele o panu, ale niemal nic o panu nie
wiadomo i
JASIR ARAFAT: Mona o mnie tylko powiedzie, e jestem skromnym palestyskim
bojownikiem. Od dawna. Zostaem nim w 1947 roku, wraz z ca moj rodzin. Tak, to wtedy
obudzia si moja wiadomo i zrozumiaem, do jakiej barbarzyskiej inwazji doszo w moim
kraju. Nigdy w historii wiata nie zdarzyo si nic podobnego.
Ile mia pan lat, Abu Ammar? Pytam o to, bo na temat paskiego wieku istniej
kontrowersje.
adnych pyta osobistych.
Abu Ammar, pytam tylko, ile ma pan lat. Nie jest pan kobiet. Moe mi pan powiedzie.
Powiedziaem: adnych pyta osobistych.
Abu Ammar, jeli nie chce pan zdradzi nawet swojego wieku, dlaczego wystawia si pan
wci na uwag wiata i pozwala, eby wiat patrzy na pana jak na przywdc palestyskiego
ruchu oporu?

Ale ja nie jestem jego przywdc! Nie chc nim by! Naprawd, przysigam. Jestem
zaledwie czonkiem komitetu centralnego, jednym z wielu, a cilej tym, ktremu powierzono
funkcj rzecznika. To znaczy referowania tego, co decyduj inni. To due nieporozumienie
uznawa mnie za przywdc, palestyski ruch oporu nie ma przywdcy. Prbujemy stosowa
pojcie kolektywnego kierownictwa i oczywicie stwarza to trudnoci, ale my upieramy si,
poniewa uwaamy za niezbdne nie obarcza odpowiedzialnoci i prestiem jednej osoby. Jest
to nowoczesne pojcie i suy temu, by nie krzywdzi walczcych mas, gincych braci. Kiedy
umr, pani ciekawo zostanie zaspokojona, dowie si pani o mnie wszystkiego. W tej chwili nie.
Nie powiedziaabym, eby pascy towarzysze chcieli sobie pozwoli na luksus, by da
panu umrze, Abu Ammar. A sdzc po paskiej ochronie, powiedziaabym, e uwaaj pana za
duo bardziej poytecznego, jeli pozostanie pan przy yciu.
Nie. Jest natomiast prawdopodobne, e bd duo bardziej przydatny jako martwy, a nie
ywy. O tak, moja mier bardzo przysuyaby si sprawie jako bodziec. Dodam nawet, e w
moim przypadku wystpuje bardzo due prawdopodobiestwo mierci, mogoby si to sta dzi
w nocy, jutro. Jeli umr, nie bdzie tragedii, kto inny ruszy w wiat, by reprezentowa AlFatah, kto inny pokieruje walkami Jestem bardziej ni gotw na mier. Nie dbam o swoje
bezpieczestwo tak, jak si pani zdaje.
Rozumiem. Zreszt, pan rwnie od czasu do czasu przekracza linie, eby dosta si do
Izraela, prawda, Abu Ammar? Izraelczycy uznaj za pewnik, e przedosta si pan do Izraela
dwukrotnie, wymykajc si ich zasadzkom. I dodaj, e ten, komu udaje si tego dokona, musi
by bardzo sprytny.
To, co pani nazywa Izraelem, to jest mj dom. Nie byem wic w Izraelu, ale w domu,
majc pene prawo i do swojego domu. Tak, byem tam, ale duo wicej razy ni tylko dwa.
Cigle tam jed, kiedy tylko zechc. Oczywicie egzekwowanie tego prawa jest do trudne,
ich karabiny maszynowe s zawsze w pogotowiu. Ale jest atwiejsze, ni im si zdaje, zaley to
od okolicznoci, od punktw, ktre si wybiera. Konieczna jest przebiego, w tym maj racj.
Nie przypadkiem nazywamy te podre podrami lisa. Ale prosz ich te poinformowa, e
takie podre nasi chopcy, fedaini, odbywaj codziennie. Nie zawsze po to, by atakowa wroga.
Przyzwyczajamy ich do przekraczania linii, eby poznali swoj ziemi, eby swobodnie si po
niej poruszali. Czsto docieramy, bo to te uczyniem, a do Strefy Gazy i a do pustyni Synaj.

Dostarczamy tam te bro. Bojownicy z Gazy nie dostaj wcale broni z morza, dostaj j od nas,
std.
Abu Ammar, jak dugo to wszystko potrwa? Jak dugo bdziecie mogli stawia opr?
Nawet nie prbujemy dokonywa takich oblicze. Jestemy dopiero na pocztku tej
wojny. Teraz zaczynamy przygotowywa si do tego, co bdzie dug, bardzo dug wojn.
Zapewne wojn, ktra rozcignie si na pokolenia. Nie jestemy pierwszym pokoleniem, ktre
walczy: wiat nie wie albo zapomina, e w latach dwudziestych nasi ojcowie ju walczyli z
syjonistycznym najedc. Byli wwczas sabi, bo zbyt osamotnieni w obliczu bardzo silnych
przeciwnikw, wspieranych przez Anglikw, Amerykanw, imperialistw tego wiata. Ale my
jestemy silni, od stycznia 1965 roku, to znaczy od dnia, kiedy narodzi si ruch Al-Fatah,
jestemy dla Izraela bardzo gronym przeciwnikiem. Fedaini zdobywaj dowiadczenie, mno
ataki i poprawiaj partyzantk, a ich liczba zawrotnie wzrasta. Pyta pani, jak dugo bdziemy
mogli stawia opr. Pytanie jest bdne. Powinna pani zapyta, jak dugo wytrzymaj
Izraelczycy. Poniewa nie zatrzymamy si, dopki nie wrcimy do naszego domu i nie
zniszczymy Izraela. Jedno wiata arabskiego uczyni to moliwym.
Abu Ammar, powoujecie si zawsze na jedno wiata arabskiego. Ale doskonale wiecie,
e nie wszystkie pastwa arabskie s skonne przystpi do wojny o Palestyn i e dla tych, ktre
ju w niej uczestnicz, porozumienie pokojowe jest moliwe, a wrcz podane. Powiedzia to
nawet Naser. Jeli dojdzie do takiego porozumienia, czego yczy sobie rwnie Rosja, co wtedy
zrobicie?
Nie zgodzimy si na nie. Nigdy! Bdziemy prowadzi wojn z Izraelem sami, dopki nie
odzyskamy Palestyny. Kres Izraela jest celem naszej walki, a ona nie dopuszcza ani
kompromisw, ani mediacji. Punkty tej walki, czy si to podoba naszym przyjacioom, czy nie,
pozostan zawsze zapisane w zasadach, ktre wymienilimy w 1965 roku wraz z utworzeniem
Al-Fatah. Po pierwsze: rewolucyjna przemoc jest jedynym sposobem, by oswobodzi ziemie
naszych ojcw; po drugie: celem tej przemocy jest likwidacja syjonizmu we wszystkich jego
formach politycznych, ekonomicznych, wojskowych i wyrzucenie go na zawsze z Palestyny; po
trzecie: nasza akcja rewolucyjna musi by niezalena od wszelkiej kontroli partyjnej czy
pastwowej; po czwarte: akcja ta bdzie dugotrwaa. Znamy intencje niektrych przywdcw
arabskich: rozwiza konflikt przez porozumienie pokojowe. Kiedy to nastpi, przeciwstawimy
si.

Wniosek: wy zupenie nie chcecie pokoju, ktrego wszyscy sobie ycz.

Nie! Nie chcemy pokoju. Chcemy wojny, zwycistwa. Pokj oznacza dla nas zniszczenie
Izraela i nic wicej. To, co wy nazywacie pokojem, to pokj dla Izraela i imperialistw. Dla nas
to niesprawiedliwo i wstyd. Bdziemy walczy a do zwycistwa. Jeli bdzie to konieczne,
przez dziesitki lat, przez pokolenia.
Bdmy praktyczni, Abu Ammar, niemal wszystkie bazy fedainw znajduj si w Jordanii,
inne s w Libanie. Liban nie ma wielkiej ochoty prowadzi wojny, a Jordania ma wielk ch z
niej wyj. Przypumy, e te dwa kraje, zdecydowane na zawarcie porozumienia pokojowego,
postanowi uniemoliwi wam ataki na Izrael. Innymi sowy, uniemoliwi partyzantom walk
partyzanck. Tak ju si stao i znw si stanie. Co wobec tego uczynicie? Wypowiecie wojn
rwnie Jordanii i Libanowi?
My nie moemy walczy na podstawie jeli. Prawem kadego pastwa arabskiego jest
postanowi, co zechce, cznie z porozumieniem pokojowym z Izraelem; naszym prawem jest
ch powrotu do domu bez kompromisw. Niektre spord pastw arabskich s z nami
bezwarunkowo. Inne nie. Ale ryzyko, e pozostaniemy sami w walce z Izraelem, jest ryzykiem,
ktre przewidzielimy. Wystarczy pomyle o obelgach, jakimi obrzucono nas na pocztku.
Bylimy tak le traktowani, e nie zwracamy ju uwagi na wyrzdzane nam krzywdy. Chc
powiedzie, e samo nasze powstanie jest ju cudem: wieczka, ktra zapalia si w 1965 roku,
zajaniaa w najczarniejszym mroku. Ale teraz tych wiec jest wiele i owietlamy cay nard
arabski. I sigamy jeszcze dalej.
Ta odpowied jest bardzo poetycka i bardzo dyplomatyczna, ale nie jest to odpowied na
moje pytanie, Abu Ammar. Ja zapytaam: jeli Jordania naprawd ju was nie bdzie chciaa,
wypowiecie wojn Jordanii?
Ja jestem wojskowym, i to przywdc wojskowym. Jako taki musz zachowa swoje
sekrety, nie zdradz wic pani naszych przyszych pl bitewnych. Gdybym to uczyni, Al-Fatah
wysaby mnie pod sd wojenny. Prosz zatem wycign wnioski z tego, co powiedziaem
wczeniej. Powiedziaem, e bdziemy kontynuowa do koca marsz ku wyzwoleniu Palestyny,
czy to si podoba, czy te nie krajom, w ktrych si znajdujemy. Rwnie teraz znajdujemy si w
Palestynie.
Znajdujemy si w Jordanii, Abu Ammar. Pytam wic pana: co znaczy Palestyna? Sama
tosamo narodowa Palestyny zagubia si z czasem, zagubiy si rwnie jej granice

geograficzne. Przed mandatem brytyjskim i przed Izraelem byli tu Turcy. Jakie s zatem granice
geograficzne Palestyny?
My nie stawiamy sobie problemu granic. W naszej konstytucji nie mwi si o granicach,
poniewa granice ustanowili zachodni kolonialici, ktrzy napadli na nas po Turkach. Z
arabskiego punktu widzenia nie mona mwi o granicach, Palestyna jest maym punktem na
wielkim arabskim oceanie. Nasz nard jest narodem arabskim, ktry rozciga si od Atlantyku po
Morze Czerwone i dalej. To, czego chcemy, odkd wybucha katastrofa w 1947 roku, to
wyzwolenie naszej ziemi i odbudowanie demokratycznego pastwa palestyskiego.
Ale kiedy mwi si o pastwie, naley jednak powiedzie, w jakich granicach
geograficznych tworzy si albo bdzie tworzyo to pastwo! Abu Ammar, raz jeszcze pytam: jakie
s granice geograficzne Palestyny?
Jako pewn wskazwk moemy ustali, e granice Palestyny to te, ktre zostay
wyznaczone w czasach mandatu brytyjskiego. Jeli wemiemy porozumienie francuskoangielskie z 1918 roku, Palestyna oznacza terytorium rozcigajce si od miasta An-Nakura na
pnocy a po Akab na poudniu, a nastpnie od wybrzea Morza rdziemnego, ktre obejmuje
Stref Gazy, a po rzek Jordan i pustyni Negew.
Zrozumiaam. Ale to zawiera rwnie spory kawaek ziemi stanowicej dzi cz
Jordanii: to znaczy cay region na wschd od Jordanu. Cisjordani.
Tak. Ale granice nie maj znaczenia, powtarzam. Znaczenie ma wycznie jedno
arabska.
Granice maj znaczenie, jeli dotykaj albo przekraczaj terytorium pastwa ju
istniejcego, jak Jordania.
To, co nazywa pani Cisjordani, to Palestyna.
Abu Ammar, jak mona mwi o jednoci arabskiej, jeli ju tutaj pojawiaj si podobne
problemy z niektrymi krajami arabskimi? Nie tylko, skoro nie zgadzacie si rwnie midzy
sob, Palestyczykami? Istnieje powany spr midzy wami z Al-Fatah i innymi ruchami. Na
przykad Ludowym Frontem.
Kada rewolucja ma swoje prywatne problemy. Take w rewolucji algierskiej by wicej
ni jeden ruch, a o ile wiem, byo tak rwnie w Europie w ruchu oporu wobec nazistw. W
samym Wietnamie istnieje wicej ruchw, Vietcong jest tylko zdecydowan wikszoci, tak jak
my z Al-Fatah. Obejmujemy dziewidziesit siedem procent bojownikw i to my prowadzimy

walk wewntrz okupowanego terytorium. Kiedy Mosze Dajan zdecydowa o zniszczeniu osady
El Heul i zaminowa dwiecie osiemnacie domw w celach karnych, nie przypadkiem
powiedzia: Musimy wyjani, kto kontroluje t osad, my czy Al-Fatah. Wymieni Al-Fatah, a
nie Ludowy Front. Ludowy Front W lutym 1969 roku Ludowy Front rozpad si na pi
czci, z ktrych cztery przyczyy si do Al-Fatah, zatem powoli si jednoczymy. A jeli
George Habbasz, przywdca Ludowego Frontu, nie jest dzisiaj z nami, wkrtce do nas doczy.
Ju go o to poprosilimy, w gruncie rzeczy nie istnieje rnica w celach midzy nami a
Ludowym Frontem.
Ludowy Front jest komunistyczny. Wy mwicie, e z zaoenia nie jestecie komunistami.
S wrd nas bojownicy wszystkich pogldw, pewnie ich pani spotkaa. Jest zatem
midzy nami miejsce rwnie dla Frontu Ludowego. Od Ludowego Frontu rni nas tylko
niektre systemy walki. My z Al-Fatah nigdy nie uprowadzilimy samolotu, nie detonowalimy
bomb ani nie prowokowalimy strzelanin w innych krajach. Wolimy prowadzi walk czysto
militarn. Nie znaczy to jednak, e nie uciekamy si te do systemu sabotay na obszarze
Palestyny, ktry pani nazywa Izrael. Na przykad to niemal zawsze my detonujemy bomby w Tel
Awiwie, w Jerozolimie, w Ejlacie.
Wmieszani s w to jednak rwnie cywile. Nie jest to walka czysto militarna.
Jest! Poniewa, cywile czy wojskowi, wszyscy s jednakowo winni chci zniszczenia
naszego narodu. Szesnacie tysicy Palestyczykw zostao aresztowanych, poniewa pomagali
naszym komandosom, osiem tysicy domw Palestyczykw zostao zniszczonych, nie liczc
tortur, ktrym poddawani s nasi bracia w ich wizieniach, oraz zrzucania napalmu na bezbronn
ludno. My przeprowadzamy pewne operacje, nazywane sabotaem, eby udowodni im, e
jestemy zdolni trzyma ich w garci takimi samymi sposobami. To nieuchronnie dotyka
cywilw, ale cywile s pierwszymi wsplnikami bandy rzdzcej Izraelem. Poniewa jeli cywile
nie aprobuj systemu bandy znajdujcej si u wadzy, wystarczy, e to poka. Doskonale
wiemy, e wielu tego nie aprobuje. Na przykad ci, ktrzy mieszkali w Palestynie przed
ydowsk emigracj, a take niektrzy z tych, ktrzy emigrowali z precyzyjnym zamiarem
zrabowania naszych ziem. Przybyli tu bowiem z naiwn nadziej, e zapomn o starych
cierpieniach. Obiecano im raj, tutaj, na naszej ziemi, i oni przyjechali wzi sobie ten raj. Zbyt
pno zorientowali si, e to pieko; gdyby pani wiedziaa, jak wielu z nich chce teraz uciec z

Izraela. Powinna pani zobaczy podania o ekspatriacj, ktre le w ambasadzie Kanady w Tel
Awiwie albo w ambasadzie Stanw Zjednoczonych. Tysice.
Abu Ammar, pan nigdy nie odpowiada mi bezporednio. Ale tym razem musi pan to
zrobi: co pan myli o Mosze Dajanie?
Jest to bardzo kopotliwe pytanie. Jak mam na nie odpowiedzie? Powiedzmy tak: mam
nadziej, e pewnego dnia zostanie on osdzony jako zbrodniarz wojenny, niezalenie od tego,
czy jest genialnym przywdc, czy te tytu genialnego przywdcy sam sobie przyzna.
Abu Ammar, wydaje mi si, e gdzie przeczytaam, i Izraelczycy szanuj pana bardziej
ni pan ich. Pytanie: Jest pan zdolny szanowa swoich wrogw?
Jako bojownikw albo raczej jako strategw czasami tak. Trzeba przyzna, e niektre
z ich taktyk wojennych s godne szacunku, inteligentne. Ale jako osoby, nie, poniewa
zachowuj si zawsze jak barbarzycy, nie ma w nich nigdy nawet krzty czowieczestwa.
Czsto mwi si o ich zwycistwach, a ja mam wasny pogld na temat ich zwycistwa w 1967
roku i tego z 1956 roku. Zwycistwo z 1956 roku nie powinno nawet nosi takiego miana, byli
oni wtedy tylko w ogonie agresorw francuskich i angielskich. A wygrali z pomoc
Amerykanw. Jeli chodzi o zwycistwo z 1967 roku, ono te byo wynikiem pomocy
amerykaskiej. Amerykanie szafuj pienidzmi dla Izraela w nieograniczony sposb. Poza
pienidzmi dostarcza si im najbardziej potn bro, najbardziej zaawansowane technologie.
Wszystko, co najlepsze w posiadaniu Izraelczykw, pochodzi z zewntrz. Tej historii o cudach,
jakich mieliby oni dokona w naszym kraju, powinny zosta przywrcone proporcje zgodne z
wikszym poczuciem rzeczywistoci. My dobrze wiemy, co jest, a co nie jest bogactwem
Palestyny, nie wydobdzie si za wiele z naszej ziemi, na pustyni nie powstan ogrody. Zatem
wiksza cz tego, co posiadaj, pochodzi z zewntrz. Oraz z technologii dostarczanej im przez
imperialistw.
Bdmy uczciwi, Abu Ammar: z technologii czynili oni i czyni dobry uytek. Jako
wojskowi te sobie dobrze radz.
Nigdy nie wygrali z powodu swoich pozytywnych stron, zawsze wygrywali z powodu
negatywnych stron Arabw.
To rwnie stanowi cz gry wojennej, Abu Ammar. Zreszt wygrali rwnie dlatego, e
s dobrymi onierzami.

Nie! Nie! Nie! Nie s, nie! W walce wrcz, twarz w twarz nie s nawet onierzami. Zbyt
boj si mierci, nie wykazuj adnej odwagi. Tak si stao podczas bitwy pod Karameh i tak si
stao niedawno podczas bitwy pod El Safin. Po przekroczeniu linii runli z czterdziestoma
czogami na Wadi Fifa, z dziesicioma czogami na Wadi Abata, z dziesicioma czogami i
dwudziestoma jeepami z dziaami kaliber 106 na Khirbet el Disseh. Kontynuowali natarcie
cikim bombardowaniem artyleryjskim i po dziesiciu godzinach wpucili samoloty, ktre
zbombardoway cay obszar, a nastpnie helikoptery, ktre wystrzeliy rakiety na nasze
stanowiska. Ich celem byo dotarcie do doliny El Nmeiri. Nigdy tam nie dotarli, po
dwudziestoczterogodzinnej bitwie zepchnlimy ich poza linie. Wie pani, dlaczego? Poniewa
wykazalimy wicej odwagi. Otoczylimy ich, zaszlimy ich od tyu z naszymi karabinami, z
naszymi bazookami, twarz w twarz, bez strachu przed mierci. Z Izraelczykami jest zawsze tak
samo: atakuj dobrze samolotami, bo wiedz, e my nie mamy samolotw, czogami, bo wiedz,
e nie mamy czogw, ale kiedy napotykaj bezporedni opr twarz w twarz, nie ryzykuj.
Uciekaj. A co jest wart onierz, ktry nie ryzykuje, ktry ucieka?
Abu Ammar, co pan powie o operacjach przeprowadzanych przez ich komandosw? Na
przykad kiedy ich komandosi przedostaj si do Egiptu, eby zdemontowa radar i zabra go ze
sob? Troch odwagi trzeba mie przy takich akcjach.
Nie, nie trzeba. Poniewa szukaj zawsze celw bardzo sabych, bardzo atwych. To ich
taktyka, ktra powtarzam jest zawsze inteligentna, ale nigdy odwana, jako e polega na
zaangaowaniu ogromnych si w przedsiwzicie, ktrego powodzenia s pewni w stu
procentach. Nigdy si nie rusz, jeli nie s pewni, e wszystko pjdzie znakomicie, a jeli ich
zaskoczysz znienacka, nigdy nie angauj si do koca. Za kadym razem, kiedy Izraelczycy
atakowali fedainw penymi siami, przegrywali. Z nami ich komandosi nie przejd.
Z wami moe nie, ale z Egipcjanami tak.
To, co robi w Egipcie, to nie akcja militarna, ale wojna psychologiczna. Egipt pozostaje
ich najsilniejszym wrogiem, wic prbuj zniechci go i umniejszy jego znaczenie za pomoc
wojny psychologicznej, prowadzonej przez syjonistyczn pras przy pomocy prasy
midzynarodowej. Ich gra polega na naganianiu akcji poprzez ich wyolbrzymianie. Wszyscy si
na to nabieraj, bo maj oni potne biuro prasowe. My nie mamy adnego biura prasowego, nikt
nie wie, co robi nasi komandosi, nasze zwycistwa przechodz niezauwaone, poniewa brakuje
nam teleksw, eby przekazywa wiadomoci do gazet, ktre zreszt i tak by ich nie

opublikoway. A zatem nikt nie wie, e tego samego dnia, kiedy Izraelczycy ukradli radar
Egipcjanom, my weszlimy do bazy izraelskiej i zabralimy pi wielkich rakiet.
Ja nie mwiam o was, mwiam o Egipcjanach.
Nie ma rnicy midzy Palestyczykami a Egipcjanami. Wszyscy jestemy czci
narodu arabskiego.
To bardzo wspaniaomylne stwierdzenie z pana strony, Abu Ammar. Przede wszystkim
biorc pod uwag, e paska rodzina zostaa wywaszczona wanie przez Egipcjan.
Moja rodzina zostaa wywaszczona przez Faruka, nie przez Nasera. Dobrze znam
Egipcjan, poniewa studiowaem w Egipcie i z armi egipsk walczyem w 1951, 1952, w 1956
roku. S dzielnymi onierzami i s moimi brami.
Wrmy do Izraelczykw, Abu Ammar. Mwi pan, e z wami ponosz zawsze ogromne
straty. Jak pan myli, ilu Izraelczykw zostao przez was do dzi zabitych?
Nie mog pani poda dokadnej liczby, ale Izraelczycy wyjawili, e w wojnie przeciwko
fedainom stracili procent ludzi wyszy ni Amerykanie w Wietnamie, w stosunku do ludnoci
obydwu krajw, rozumie si. Wymowny jest te fakt, e po wojnie 1967 roku liczba ofiar
wypadkw samochodowych dziesiciokrotnie u nich wzrosa. Sowem, po bitwie albo starciu z
nami dowiadujemy si, e caa masa Izraelczykw zgina w samochodach. Takiego
spostrzeenia dokonali sami dziennikarze izraelscy, poniewa wiadomo, e generaowie izraelscy
nigdy nie przyznaj, e trac ludzi na froncie. Mog jednak pani powiedzie, e wedug statystyk
amerykaskich w bitwie pod Karameh mieli tysic dwiecie czterdzieci siedem ofiar, zabitych i
rannych.
Czy cena, jak wy pacicie, jest rwnie wysoka?
Dla nas straty si nie licz, dla nas mier nie ma znaczenia. W kadym razie od 1965
roku do dzisiaj mielimy troch ponad dziewiset ofiar miertelnych. Trzeba jednak bra
rwnie pod uwag sze tysicy cywilw, ktrzy zginli podczas nalotw powietrznych oraz
naszych braci zmarych w wizieniu w wyniku tortur.
Dziewiciuset zmarych to moe by duo i mao, zaley to od liczby walczcych. Ilu jest w
sumie fedainw?
eby poda pani t liczb, powinienem zapyta o zgod rad wojskow, i nie sdz, bym
j dosta. Mog jednak powiedzie, e pod Karameh byo nas tylko trzystu dziewidziesiciu
dwch przeciwko pitnastu tysicom Izraelczykw.

Pitnastu tysicom? Abu Ammar, chce pan moe powiedzie tysicu piciuset.
Nie! Nie! Nie! Powiedziaem pitnacie tysicy, pitnacie tysicy! cznie, rozumie si,
z

onierzami

obsugujcymi

cik

artyleri,

czogi,

samoloty,

helikoptery

oraz

spadochroniarzami. Tylko jako oddzia mieli oni cztery kompanie i dwie brygady. Wy z Zachodu
nigdy nie wierzycie w to, co mwimy, suchacie ich i tyle, wierzycie im i tyle, przekazujecie to,
co mwi oni i tyle!
Abu Ammar, nie jest pan sprawiedliwy. Ja jestem tutaj i sucham pana. A po tym
wywiadzie przeka sowo w sowo to, co mi pan powiedzia.
Wy, Europejczycy, zawsze trzymacie z nimi. Moe kto z was zaczyna nas rozumie,
mona to wyczu w powietrzu. Ale zasadniczo trzymacie z nimi.
To jest wasza wojna, Abu Ammar, nie nasza. I w tej waszej wojnie my jestemy tylko
widzami. Ale rwnie nie moe pan od nas jako widzw wymaga, ebymy byli przeciwko
ydom, i nie powinien si pan dziwi, e w Europie czsto lubi si ydw. Widzielimy, jak ich
przeladowano, przeladowalimy ich. Nie chcemy, eby to si powtrzyo.
No wanie, wy musicie uregulowa z nimi wasze rachunki. I chcecie je zapaci nasz
krwi, nasz ziemi, zamiast wasz krwi, wasz ziemi. I wci ignorujecie fakt, e my nic nie
mamy przeciwko ydom, my mamy problem z Izraelczykami. ydzi bd mile widziani w
demokratycznym pastwie palestyskim, zaproponujemy im, e mog pozosta w Palestynie,
kiedy nadejdzie ten moment.
Abu Ammar, ale Izraelczycy s ydami. Nie wszyscy ydzi mog identyfikowa si z
Izraelem, ale Izrael nie moe nie identyfikowa si z ydami. I nie mona da, eby ydzi z
Izraela znw zaczli tua si po wiecie, gdzie skocz w obozach zagady. To nierozsdne.
Czyli chcecie wysa nas, ebymy tuali si po wiecie.
Nie. Nie chcemy nikogo wysya. Tym bardziej was.
Ale teraz to my jestemy na tuaczce. A jeeli tak bardzo wam zaley, eby da ojczyzn
ydom, dajcie im wasz, macie mas ziemi w Europie, w Ameryce. Nie domagajcie si, eby da
im nasz. Na tej ziemi ylimy cae wieki, nie oddamy jej, eby spaci wasze dugi. Popeniacie
bd rwnie z ludzkiego punktu widzenia. Jak to moliwe, e Europejczycy nie zdaj sobie z
tego sprawy, cho s ludmi tak cywilizowanymi, tak rozwinitymi, moe najbardziej
rozwinitymi ze wszystkich kontynentw? A przecie wy te toczylicie wojny wyzwolecze,
wystarczy pomyle o waszym Risorgimento. Wasz bd jest zatem celowy. Nie mona zaoy

waszej niewiedzy na temat Palestyny, poniewa dobrze znacie Palestyn, przysyalicie tu

waszych krzyowcw i jest to kraj, ktry macie pod bokiem. To nie Amazonia. Wierz, e
pewnego dnia wasza wiadomo si obudzi. Ale a do tego dnia lepiej si wzajemnie nie
oglda.
Czy to dlatego, Abu Ammar, nosi pan zawsze ciemne okulary?
Nie. Nosz je, eby nie wiedziano, czy pi, czy czuwam. Ale, midzy nami, ja zawsze
czuwam za moimi okularami. pi tylko wtedy, kiedy je zdejmuj, a sypiam bardzo mao.
adnych pyta osobistych, powiedziaem.
Tylko jedno, Abu Ammar. Nie jest pan onaty i nieznane s w pana yciu kobiety. Chce
pan by jak Ho Chi Minh, czy te myl o yciu u boku kobiety pana odstrcza?
Ho Chi Minh Nie, powiedzmy, e nigdy nie znalazem waciwej kobiety. A teraz nie
ma ju na to czasu. Polubiem kobiet, ktra nazywa si Palestyna.
Amman, marzec 1972

George Habbasz
Czowiek, ktrego miaam przed sob, to czowiek, ktrego wwczas obarczano win za
wikszo zamachw w Europie. Bomba w siedzibie linii izraelskich w Atenach, ginie
dziesicioletnie dziecko. Strzelanina na lotnisku w Monachium, jeden pasaer ginie, inni trafiaj
w agonii do szpitala, jedna stewardesa z trzema kulami w brzuchu. Kanister z benzyn w
synagodze w Hamburgu, siedmiu biednych starcw ginie w pomieniach. Mechanizm
wybuchowy w luku bagaowym caravelle startujcego z Frankfurtu, eksplozja podczas lotu i
tylko cudem samolot jest w stanie zawrci i ldowa. Maszynie Swissair startujcej z Zurychu
ju si to nie udaje. Wybucha i spada w lesie w okolicy Dottingen, gdzie zostan znalezione
porozrzucane szcztki czterdziestu siedmiu osb. Czterdziestu siedmiu cywilw rnych
narodowoci winnych tego, e udaj si do Tel Awiwu. Jest to najbardziej nikczemny epizod.
Tak nikczemny, e Ludowy Front, po wziciu na siebie odpowiedzialnoci za porednictwem
rzecznikw w Bejrucie i Ammanie, zmienia zdanie i zaprzecza: To nie bylimy my. Potem s
bomby w paczkach pocztowych, poary w domach towarowych w Londynie, uprowadzenia
samolotw nad Damaszkiem, Algierem, Kuwejtem, nie mwic o masakrze na lotnisku
Fiumicino: wszystkie wydarzenia, ktre zjednoczone komando palestyskie samo nazywa
zbrodniami godnymi potpienia, a ktre Abu Lotuf, mzg Al-Fatah, komentuje z niesmakiem:
To nie jest wojna, to bestialstwo. Robota map. Monkey business. Zapytaa ich pani, dlaczego to
robi, dlaczego?.
Jeszcze nie, a pytanie palio mnie w usta wraz z przemow. Oto ona: Przybyam tu, eby
was zrozumie, zrozumie was poprzez moje wtpliwoci. Byam na waszym froncie, midzy
waszymi bojownikami, wysuchaam ich i obdarzyam szacunkiem, jakim zawsze obdarza si
tych, ktrzy walcz za jak ide i w imi jakiego prawa. Zbliyam si do waszych
przywdcw, zadawaam im pytania, podziwiaam ich, kiedy wyraali si inteligentnie i
uczciwie. Przyczyniam si do upowszechnienia wiedzy o was i waszych racjach, ale teraz jestem
zniechcona. Zastanawiam si, czemu suy szanowanie was, czasem podziwianie, a w kadym
razie robienie wam propagandy, jeli wy atakujecie nas rnymi podociami. My rwnie mamy
osobnikw, ktrzy podkadaj bomby, nie podkadaj ich jednak w waszych domach i nie
uwaamy ich za bohaterw. Uwaamy ich za mordercw, aresztujemy ich, wytaczamy im
procesy i wsadzamy do wizienia. Natomiast wy za te same sprawy domagacie si licencji

bohaterw i domagacie si naszego zrozumienia, naszego wsplnictwa. Jakim prawem? Kiedy

toczylimy nasz wojn w Europie, czy podkadalimy moe bomby w waszych pocigach,
ukrywalimy urzdzenia wybuchowe w workach pocztowych, podpalalimy wasze bazary,
strzelalimy do waszych dzieci, a na koniec domagalimy si waszego zrozumienia, waszego
wsplnictwa? Tylko wy popeniacie podobne naduycia w neutralnych krajach. Vietcongowi na
przykad nigdy si to nawet nie nio. Mona pj jeszcze dalej, bo powiedzmy to sobie raz na
zawsze niepotrzebna jest adna odwaga, eby umieci mechanizm zegarowy w walizce i
strci samolot. Nie potrzeba adnej odwagi, eby podpali dom biednych starcw, odci
dopyw tlenu w szpitalu penym chorych. Nie potrzeba adnej odwagi, by wypeni materiaem
wybuchowym dwa soiki marmolady i zostawi je w supermarkecie. W ktrejkolwiek czci
wiata to si zdarza, cznie z Izraelem. Odwagi potrzeba, eby zaatakowa koszary,
zmotoryzowan kolumn, wycelowany karabin maszynowy. Odwagi potrzeba, eby przej
przez zaminowane pole, odeprze atak czogw i samoloty mirage, jak to robi fedaini,
prawdziwi onierze. Ale zabija bezbronnych podstpem i oszustwem, bra na cel tych, ktrzy
nie mog si broni, czy to po oniersku, po ludzku?
Mczyzna widzia, e przyszam do niego, by zapyta go przede wszystkim o te sprawy,
wytoczy te oskarenia. Teraz patrzy na mnie nieruchomymi i zbolaymi oczami, z min, jakby
chcia powiedzie: Jestem gotw, strzelaj. Pod oczami mia zapadnite policzki, szorstkie od
zarostu niegolonego nie wiadomo od jak dawna, siwego jak jego wsy i wosy. Wosy ostrzyone
byy na jea, a na skroniach siwizna przybieraa wrcz odcie bieli. Jego ciao byo krzepkie,
mocne, o szerokich ramionach zapanika. Z wygldu by zaniedbany: pogniecione portki, sweter
owinity wok szyi, pcienna niebieska kurtka. Nie wyglda na Araba, powiedziaabym raczej,
e na Wocha z pnocy, hutnika albo niewykwalifikowanego robotnika. Z kadego jego gestu
emanowa wielki smutek i wielka godno i dlatego, kiedy mu si przygldae, ogarniaa ci
nieodparta sympatia. Nie chciaam jej odczuwa. Odpychaam j od siebie. Ale powracaa falami
i nic nie mogam na to poradzi, tylko odnotowa rodzaj gniewu i gbokiego zdumienia. Wydaje
si, e dzieje si tak z kadym, kto spotyka doktora Georgea Habbasza, zaoyciela i lidera
Ludowego

Frontu

Wyzwolenia

Palestyny,

ruchu,

ktry

zwalcza

Izrael

metodami

terrorystycznymi. Mwi doktor Habbasz, poniewa zanim zacz zabija ludzi, ratowa ich,
by lekarzem. I to jakim lekarzem. Nie jednym z tych, ktrzy traktuj chorych wedug kryterium
ksigowego, ale takim, ktry pacze, kiedy chory umiera. Mia klinik, w ktrej pracowa wraz z

grup sistr zakonnych, nazaretanek. Klinika miecia si w Ammanie i przyjmowaa gwnie

dzieci, poniewa specjalizowa si w pediatrii. Oprcz dzieci klinika gocia biedakw, starcw,
opuszczonych, ktrzy nie mogli sobie pozwoli na luksus kupienia aspiryny, poniewa doktor
Habbasz nie tylko nie kaza sobie paci, ale swoim pacjentom kupowa lekarstwa, a kiedy
wychodzili wyleczeni, wsuwa im do rki zwitek pienidzy: Masz, id na targ i kup sobie par
butw i ubranie. Bogato urodzony, w ten sposb spoytkowa swj majtek. Na siebie nie
wydawa nigdy grosza, wystarczao, e zarzuca na stare ubranie zdezynfekowany fartuch.
Klinika bywaa te jego domem, sypia na ku polowym obok szpitalnych oddziaw. Sowem,
doktor Schweitzer. Ale doktor Schweitzer potrafi te czasem by wybuchowy i stanowczy. On
natomiast by zawsze agodny, wyrozumiay, pobaliwy. Nie muzumanin, ale ortodoksyjny
chrzecijanin, wierzy w prawo nadstaw drugi policzek, a nad leank wisia u niego krucyfiks.
Po czym pewnego dnia klinika zostaa nagle zamknita. Chorym powiedziano, eby poszukali
sobie innego lekarza, nazaretankom, eby poszukay innego szpitala, a doktor Habbasz znikn.
Dokd poszed, co robi?. Poszed z fedainami, by pokierowa jedynym przedsiwziciem, w
jakie wierzy: bezlitosn zemst.
By rok 1967 i poczynajc od tego dnia, mia powici swojej nowej wierze wszystko,
nawet dwoje dzieci, przepikn on, wygodny dom, w ktrym mieszka. Teraz y w
kryjwkach, ktre opuszcza tylko noc w asycie ochrony; ona mieszkaa praktycznie w
Egipcie, gdzie wrcia na studia na wydziale psychologii. Do Egiptu docieray do niej czsto
wiadomoci, ktrych zrozumienie wymagaoby interwencji psychologii: George kaza wysadzi
w powietrze magazyn, szpital, samolot, George ukry si, bo Izraelczycy chc go porwa, tak jak
porwali Eichmanna, George zosta aresztowany w Syrii za przemyt broni. To ostatnie zdarzyo
si rok wczeniej. Do Damaszku dotar adunek karabinw i amunicji, a doktor Habbasz poszed
go sobie wzi, ignorujc wszelkie prawa, jakie mu tego zabraniay. Wyldowa w wizieniu i
ju by stamtd nie wyszed, gdyby towarzysze z Frontu nie oswobodzili go za pomoc pewnego
fortelu. W centrali policji pojawia si elegancka kobieta o zielonych oczach, jak pani Habbasz.
Oznajmia, e jest on Habbasza, poprosia, eby pozwolono jej, na lito bosk, zobaczy
ma. Doktora Habbasza wyprowadzono z celi, przywieziono do centrali. Tutaj faszywa ona
obja go, szepczc: Bd gotw w drodze powrotnej. Eskortujca go do wizienia furgonetka
policyjna zostaa zaatakowana przez omiu fedainw i doktor Habbasz mg wrci do Jordanii,

na nowo uj ster Ludowego Frontu. Zobaczmy, czym by jego Ludowy Front w 1972 roku,
kiedy Europ terroryzowali wycznie Palestyczycy Habbasza.
By to twr czowieka zranionego w swoich najlepszych uczuciach, w swoich
najzdrowszych ideach, powiedziaabym, w swoim chrzecijastwie. By to organizm, ktry
zastpi w sercu i umyle doktora Habbasza klinik pediatryczn w Ammanie. George Habbasz
da mu ycie po rozamie w narodowym ruchu arabskim, do ktrego nalea, i uformowa z
wielk jasnoci umysu, jak te w pogardzie dla kompromisw. Na paszczynie taktycznej
wybra strategi terroru, na paszczynie ideologicznej przyj komunistyczn teori
maoistowsk. Sowem, cakowite przeciwiestwo Al-Fatah; nie przypadkiem stosunki midzy
nimi byy fatalne, pene wzajemnych oskare, ledwie tumionej wrogoci. Al-Fatah oskara
Front o wrogie nastawienie midzynarodowej opinii publicznej do Palestyczykw, Front
odpowiada Al-Fatah, e ten ley na miliardach z ropy saudyjskiej i amerykaskiej. Zarwno
jedni, jak i drudzy mwili prawd, na nic si w istocie zdao, e kompania odwanych fedainw
przekonaa trzech czy czterech reporterw jak pikn bitw, jeli potem Front doprowadza do
katastrofy samolotu z czterdziestoma siedmioma niewinnymi pasaerami na pokadzie, a cay
wiat reagowa z oburzeniem. Byo jednak te absurdem, e Al-Fatah gada o rewolucji, jeli
potem prosi o pienidze tych samych, ktrych chcia niby unicestwi, to znaczy towarzystwa
naftowe pozostajce w rkach Amerykanw. By moe susznie jest myle, e cel uwica
rodki, ale jeszcze suszniej jest myle, e moralno jest niezbdna, by by idealistami.
Z finansowego punktu widzenia moralno Frontu bya z czystego krysztau: Front nie
mia ani grosza. Czasami kupowa karabin od Beduinw, a jeli kazali sobie zapaci choby
trzysta dolarw, jego kieszenie staway si puste. Wiele karabinw zostao wic, by tak
powiedzie, zarekwirowanych. Albo skonfiskowanych. Lub te otrzymanych w darze od jakiego
komunistycznego kraju. Kto wystrzeli nabj bez adnej logicznej przyczyny, podlega karze.
Musia choby powtrzy tysic razy: Nabj kosztuje tyle a tyle, nabj kosztuje, nabj
kosztuje. Fedaini z Frontu nie dostawali wynagrodzenia, jak ci z Al-Fatah, co najwyej
oferowano im zapomog w wysokoci piciu dolarw miesicznie i transport, by mogli raz w
miesicu odwiedzi rodzin. W nielicznych bazach wojskowych, jakie mieli, wyposaenie byo
niewystarczajce i trzeba byo zaciska pasa. Codzienny posiek skada si z gotowanego bobu
albo fasoli, miso jadao si raz w tygodniu, kiedy si dobrze powodzio. Godziny niezajte
szkoleniem wojskowym byy cile wypenione kursami indoktrynacji politycznej, czyli

studiowaniem tekstw marksistowskich i leninowskich, lektur myli Mao Tse-tunga,

najnowszych szkicw rewolucyjnych. Nabojw nie trwoniono, ale czerwone ksieczki tak.
Dostawali je w darze od Chin, i to wszystko. Front by tak biedny, e nie mia nawet prawdziwej
siedziby i numeru telefonu. Jeli chciae nawiza kontakt, musiae zda si na przypadek albo
rozpuci wiadomo, e jeste w takim to a takim hotelu i chcesz si z kim zobaczy, a potem
czeka, a kto zadzwoni. Tym kim by zazwyczaj jaki intelektualista albo mieszczanin, jeden z
wielu, ktrzy co wydaje si paradoksem tworz krgosup ruchu. Poza tym, e nie mia
siedziby i telefonu, Front nie mia te biura prasowego ani gazety czy rodkw transportu.
Dzielny czowiek, ktry zawiz mnie do Habbasza, prowadzi samochd tak stary i
rozklekotany, e dotarcie do celu byo dla nas obojga powodem nadzwyczajnego zdziwienia.
Innymi sowy, kto zostawa fedainem we Froncie, nie robi tego z grzecznoci albo przebiegoci.
Zreszt liczba jego fedainw bya bardzo maa. Szeptao si o dwch tysicach, ale jeden z nich
wyzna mi: Tysic szeset. Tysic szeciuset ludzi, ktrzy dobrze lub le koncentrowali na
sobie uwag wiata. I to nie tylko z powodu okruciestwa ich sabotay w Izraelu czy w Europie,
ale z uwagi na okrelon orientacj polityczn, ktra ich wyrniaa i wpywaa na cay ruch
fedainw. Ale dosy tych historii; tak naprawd palestyski ruch oporu by zawsze
komunistyczny, wspierany i podegany przez Chiny i Rosj, ktre zrcznie wykorzystuj
nacjonalizm Arabw. A jeli walka kierowana jest dzi przez przywdcw Al-Fatah,
socjaldemokratw czy liberalnych socjalistw, nie jest powiedziane, e rwnie jutro bdzie
przez nich kierowana. Przeciwnie. Wielu podejrzewa, e czowiekiem jutra nie jest Arafat, ale
doktor George Habbasz, ktry ju wtedy przedstawia si swoim prawdziwym nazwiskiem. Nie,
ja si nie ukrywam, nie maskuj. Kto wybiera sobie pseudonim, czsto robi to z upodobania do
dramatu, a ja mam wystarczajco duo dramatw w sobie, eby wymyla kolejne. W tym
miejscu wracamy do mojego spotkania z lekarzem, ktry urodzi si, by by anioem, ale ktrego
nienawi albo rozpacz przemienia tymczasem w diaba.
Spotkanie odbyo si w nocy, na peryferiach Ammanu, w pokoju jakiego budynku
przylegajcego do obozu uchodcw. Byo tam tylko biurko i kilka krzese. ciany wyklejono
plakatami przeciwko syjonizmowi. Za zamknitymi drzwiami pomieszczenia stali na stray
fedaini uzbrojeni w karabiny maszynowe. W rodku byam tylko ja, on, fotograf i osobnik, ktry
nas tam przyprowadzi. Ja siedziaam przy biurku, a George Habbasz na krzele naprzeciwko, ze
zgarbionymi plecami, rkami na kolanach, twarz uniesion w oczekiwaniu na moje pytania. W

takiej pozycji wci patrzy na mnie tymi nieruchomymi i zbolaymi oczami, a to niweczyo we
mnie ch, by go zaatakowa. Zapytaam, ile ma lat, odpowiedzia, e czterdzieci cztery. Po
czym przesun palcami po siwych wosach, jakby chcia przeprosi, e wydaje si taki stary, i po
wargach przemkn mu gorzki umiech. Ale kiedy zadaam pierwsze pytanie, umiech zgas.
Przytakn powanie i powanie wyjani. Mwi po angielsku, w jzyku, ktry zna bardzo
dobrze, a jego gos by gosem profesora uczcego studentw anatomii. Spokojny, pewny. Jego
ton by natomiast obojtny, by to ton kogo, kto nie szuka sojusznikw ani przyjaci, poniewa
ich nie potrzebuje, za samotno jest jego wyborem. Pozosta taki przez ptorej godziny, to
znaczy do chwili, kiedy zadaam mu ostatnie pytanie, a on zmieni si na twarzy i zapaka.
Zapaka naprawd. Kiedy opowiada o tym, co zobaczy w 1967 roku, o trzech tysicach
Palestyczykw, ktrzy odchodzili popychani karabinami onierzy izraelskich, jego usta zaczy
dre, a jego oczy wypeniy si zami. Po czym duga za spyna mu po nosie i co miaam
myle? Natura ludzka jest niezrozumiaa, nitka dzielca dobro od za jest tak cienka,
niewidoczna. Nic nie powiedziaam i pomylaam, e czasami ta nitka przerywa si w doniach,
mieszajc dobro ze zem w tajemnicy, w ktrej si gubisz. W tajemnicy tej nie omielasz si ju
ocenia czowieka.
***
Oceniam jednak Habbasza, kiedy wywiad zosta opublikowany w Life, a on popeni
bd, kac wysa do mnie za porednictwem zaimprowizowanego Departamentu Informacji
Ludowego Frontu Wyzwolenia Palestyny nikczemny list. List zarzuca mi uycie sowa
terrorysta, twierdzi, e doktor Habbasz nigdy nie pozwoliby na uycie takiego okrelenia,
oskara mnie o antysemityzm na mocy faktu, e Arabowie uznawani s za semitw, negowa
1967 rok jako czas porzucenia praktykowania medycyny przez Habbasza, w kocu zaprzecza,
jakoby to z ust Habbasza pado zdanie, e zupenie nie przejmuje si grob wywoania trzeciej
wojny wiatowej. Odpowiedziaam listem otwartym po angielsku. W taki oto sposb: Tak
zwany Departament Informacji LFWP, a mwi tak zwany, poniewa aden z jego czonkw
nie da znaku ycia podczas mojego pobytu w Palestynie, nie wie najwyraniej o istnieniu
urzdzenia zwanego magnetofonem. Mj wywiad z doktorem Habbaszem zosta przeprowadzony
przy uyciu magnetofonu. Tama jest do jego dyspozycji, eby odwiey mu pami w
przypadku, gdyby co zapomnia albo chcia zapomnie. Wolaabym jednak myle, e doktor
Habbasz nie wie o licie wysanym do mnie przez tak zwany Departament Informacji.

Chciaabym myle, e gdyby o tym wiedzia, zakazaby napisania tak wielu niepotrzebnych
idiotyzmw i tak wielu bezsensownych obelg. W istocie doktor Habbasz doskonale wie, e
powiedzia do mikrofonu to, co powiedzia. Jest naturalnie prawdopodobne, e sowo terroryzm
nie byo przeze mnie zbyt czsto uyte, a to z powodu przezornoci, ktrej teraz auj. Jednak
uyam tego sowa kilka razy, a nawet skomentowaam je z doktorem Habbaszem, mwic, e
my, Europejczycy, nie zabijalimy bezbronnych istot i dzieci, kiedy walczylimy o nasz
wolno. Doktor Habbasz nie zareagowa na to gniewem. Wyuszczy mi wrcz swoj teori,
eby mi udowodni, e si myl. Po spisaniu swoich wywiadw pracuj nad nimi, jak kady
dziennikarz. Nie miaam jednak potrzeby pracowa wiele nad tym wywiadem, poniewa by
dobry w takiej formie, w jakiej si odby. Nie przypadkiem zaczyna si on w swojej wersji
pisemnej tak samo, jak zacza si moja rozmowa z Habbaszem, i koczy, tak jak skoczya si
moja rozmowa z Habbaszem. Jak najwierniej przytacza to, co Habbasz powiedzia mi podczas
dziewidziesiciu minut, po angielsku, a sowa na tamie s jasne. Dwik jest znakomity.
Bdy nie s moliwe, z wyczeniem roku 1967. Doktor Habbasz ma lekk wad wymowy,
zwan seplenieniem, a zatem bardzo moliwe, e powiedzia on 1957, a ja zrozumiaam 1967.
To, co zostao napisane, powtarzam, jest nagrane na tamie, na ktrej brakuje tylko ez doktora
Habbasza i spazmatycznego drenia jego ust, ludzkiej reakcji, z powodu ktrej mi si spodoba. I
w tym, przyznaj, mogam si pomyli. Jego tak zwany Departament Informacji insynuuje, e
jestem faszystk. Na takie grubiastwo odpowiadam tylko, e kiedy doktor Habbasz nie robi nic,
by pokaza, e jest antyfaszyst, a jego nard by tak bardzo w zgodzie z nazistami, ja byam
dziewczynk z warkoczami, ktra walczya z faszyzmem we woskim Ruchu Oporu. Pamitam,
e nie byo wrd nas palestyskich dziennikarzy, ktrzy przeprowadzaliby z nami wywiady i
okazywali sympati, ryzykujc z tego powodu yciem.
ORIANA FALLACI. Doktorze Habbasz, wy z Frontu specjalizujecie si w aktach
terroryzmu. Wiele z nich dokonywanych jest w Europie. Dlaczego chcecie narzuci nam wojn,
ktra nie jest naszym udziaem? Wedug jakiego kryterium, jakiego prawa?
GEORGE HABBASZ. Zaraz to pani wyjani. Przede wszystkim poprzez wprowadzenie.
Prowadzc wojn, trzeba w naukowy sposb ustali, kto jest naszym wrogiem. W sposb
naukowy stwierdzam, e naszym wrogiem nie jest wycznie Izrael. Jest nim Izrael plus ruch
syjonistyczny, ktry panuje w wielu krajach popierajcych Izrael, plus imperializm. Mam
szczeglnie na myli imperializm angielski obejmujcy lata od 1918 do 1948 oraz imperializm

amerykaski od roku 1948 po dzie dzisiejszy. Gdybymy mieli stawi czoo tylko Izraelowi,
sprawa byaby prawie prosta, ale musimy stawi czoo kademu, kto wspiera Izrael gospodarczo,
militarnie, politycznie, ideologicznie. To znaczy krajom kapitalistycznym, ktre chciay Izraela i
teraz wykorzystuj go jako bastion dla swoich interesw w Arabii. Poza Ameryk kraje te
obejmuj niemal ca Europ. Teraz zapomnijmy na chwil o Europie, z ktr nie jestemy w
stanie wojny, to prawda, i zajmijmy si Izraelem, z ktrym jestemy w stanie wojny. Izrael, z
ekonomicznego, jak rwnie politycznego punktu widzenia, jest wysp, ley bowiem
odizolowany od wszystkich zaprzyjanionych krajw, w otoczeniu krajw wrogich. To znaczy
Syrii, Libanu, Jordanii, Egiptu. W konsekwencji jego kontakty z zaprzyjanionymi krajami
odbywaj si wycznie drog morsk i drog powietrzn, nieodzowne jest zatem szkodzenie
Izraelowi w jego morskich i powietrznych poczeniach komunikacyjnych. Komunikacj morsk
zajmiemy si w przyszoci, na okrtach, w portach, na samym Morzu rdziemnym.
Komunikacj powietrzn zajmujemy si ju od dawna: uderzajc w samoloty izraelskiego
towarzystwa lotniczego El Al. Samoloty El Al s dla nas jak najbardziej uzasadnionym celem
wojskowym: nie tylko dlatego, e nale do wroga, nie tylko dlatego, e jak aden inny rodek
transportu cz wysp Izrael z innymi wybrzeami, ale dlatego, e zapewniaj transport amunicji
i oddziaw wojskowych. Dowodz nimi oficerowie rezerwy izraelskiego lotnictwa. Podczas
wojny uprawnione jest uderzanie w nieprzyjaciela, gdziekolwiek on si znajduje, taka zasada
prowadzi nas rwnie na lotniska, gdzie maszyny El Al lduj i startuj. Czyli do Europy.
Doktorze Habbasz, zapomina pan, e na pokadach tych samolotw s pasaerowie,
ktrzy nie s Izraelczykami, ale obywatelami pastw neutralnych. Zapomina pan te, e lotniska
te nie nale do Izraelczykw, ale do krajw neutralnych. Respektowanie krajw neutralnych jest
innym prawem wojennym.
Pomijajc fakt, e lotniska te znajduj si zawsze w krajach filosyjonistycznych,
powtarzam pani, e mamy prawo zwalcza naszego wroga, gdziekolwiek si znajdzie. Jeli
chodzi o pasaerw nieizraelskich, udaj si oni do Izraela. Poniewa nie mamy adnej
jurysdykcji nad krajem, ktry zosta nam zrabowany i nazywany jest Izraelem, waciwe jest,
eby kady, kto udaje si do Izraela, musia dosta nasze pozwolenie. Zreszt kraje takie jak
Niemcy, Wochy, Francja, Szwajcaria maj wrd swoich obywateli wielu ydw i pozwalaj
tym ydom korzysta ze swojego terytorium, eby walczyli z Arabami. Jeli na przykad Wochy

s baz, eby uderza w Arabw, Arabowie maj pene prawo uywa Woch jako bazy, eby
uderza w ydw.
Nie, doktorze Habbasz. Wochy nie su ydom jako baza, eby uderza w Arabw. Tak
samo jak Niemcy, Francja, Szwajcaria. To wy siejecie w naszych krajach terror i mier. Nie
atakujecie wycznie samolotw El Al. Jak daleko chcecie zaj? Toczy wojn z trzema
czwartymi planety?
Nie, nie chcemy toczy wojny z trzema czwartymi planety. Ale trzeba by cisym i
uzna, e nasza rewolucja jest elementem rewolucji wiatowej, nie ogranicza si do odzyskania
Palestyny. Trzeba by uczciwym i przyzna, e to, co chcemy osign, to taka sama wojna jak
w Wietnamie. Chcemy drugiego Wietnamu i to nie tylko w regionie Palestyny, ale wszystkich
krajw arabskich. Palestyczycy stanowi cz narodu arabskiego, jest konieczne, eby cay
nard arabski przystpi do wojny, co zreszt nastpi, daj pani trzy albo cztery lata. Wwczas, a
nawet wczeniej, siy rewolucyjne Jordanii, Syrii, Libanu powstan u naszego boku w wojnie
totalnej. Jestemy dopiero na samym pocztku naszej walki, najpikniejsze ma nadej. Suszne
jest, eby Europa i Ameryka wiedziay od tej chwili, e nie bdzie dla nich pokoju, dopki nie
bdzie sprawiedliwoci dla Palestyny. Czekaj was uciliwe dni i nie jest to cena zbyt wysoka
za pomoc, jak okazujecie Izraelowi. Po tym wyjanieniu dochodzimy do atakw, ktre
kierujemy przeciwko samolotom nienalecym do El Al. Przypuszczam, e nawizuje pani do
samolotu TWA uprowadzonego nad Damaszkiem. C, Ameryka jest portem naszego wroga, a
zatem jest naszym wrogiem. Uprowadzilimy samolot w odwecie za to, e Ameryka sprzedaa
Izraelowi phantomy.
Doktorze Habbasz, jeli Ameryka daje phantomy Izraelowi, Rosja daje migi Egiptowi.
Zatem jest remis. Gdybymy mieli porywa samolot za kadym razem, kiedy Rosja daje bro
Egiptowi, podrowaoby si tylko na rowerach. Czy nie niepokoi pana podejrzenie, e wywouje
pan trzeci wojn wiatow?
Szczerze mwic, nie. wiat si nami posuy, zapomnia o nas. Czas, eby sobie o nas
przypomnia, czas, eby przesta si nami posugiwa. Cokolwiek si wydarzy, bdziemy
kontynuowa nasz walk, eby wrci do domu.
Nie interesuje was nawet wiatowa opinia publiczna? Nie interesuje was oburzenie,
wrogo, jaka wylewa si na was za kadym razem, kiedy wywoacie nieszczcia na obcej ziemi?

Jak moecie domaga si naszego zrozumienia i szacunku, jeli strzelacie do nas, gdy tymczasem
my do was nie strzelamy?
Oczywicie, e interesuje nas wiatowa opinia publiczna. Kiedy opinia publiczna jest z
tob, to znaczy, e stoisz po waciwej stronie; jeli nie, to znaczy, e jest z tob co nie tak. Ale
to nie jest sposb postawienia problemu, poniewa opinia publiczna interesuje nas bardziej na
paszczynie wiedzy ni na paszczynie sympatii. Zaraz to wyjani. Ataki Ludowego Frontu
nie opieraj si na iloci, tylko na jakoci. Twierdzimy w istocie, e zabicie yda daleko od pola
walki przynosi wikszy efekt, ni zabicie stu ydw podczas bitwy, przyciga bowiem wiksz
uwag. Zatem jeli podoymy ogie w londyskim domu towarowym, tych kilka pomieni
rwnych jest cakowitemu spaleniu dwch kibucw. Poniewa nakaniamy ludzi, eby
zastanowili si nad przyczyn, i w ten sposb informujemy ich o naszej tragedii. Trzeba wam
nieustannie przypomina, e istniejemy. wiatowa opinia publiczna w gruncie rzeczy nigdy nie
bya ani z nami, ani przeciwko nam, zawsze i po prostu nas ignorowaa. Od 1917 roku, od
deklaracji Balfoura, wy, Europejczycy, nic o nas nie wiecie. Dopiero teraz ludzie zaczynaj si
domyla, e zostalimy wypdzeni z naszej ziemi jak parszywe psy, z ziemi, na ktrej ylimy,
tak jak pani yje we Woszech albo jak Francuz yje we Francji, Anglik w Anglii czy Syryjczyk
w Syrii. C, poprzez te sabotae chcemy te przypomnie wiatu, e tutaj wydarzya si
katastrofa, a sprawiedliwoci musi sta si zado. Och, prosz nam wierzy, po tym, co si stao,
mamy prawo zrobi wszystko, cznie z tym, co pani nazywa sabotaami czy terroryzmem.
Gdzie bya opinia publiczna w 1947 roku, kiedy Anglicy postanowili podarowa ydom ziemi
zamieszkan w dziewidziesiciu szeciu procentach przez Palestyczykw?
Zajmowaa si tak drobn spraw nazywan drug wojn wiatow, panie Habbasz.
Czy z paskiej odpowiedzi mam wnioskowa, e wy z Frontu nie przejmujecie si ofiarami wrd
nas, Europejczykw? Czy mam wnioskowa, e zamierzacie kontynuowa podpalanie naszych
sklepw, strzelanie na naszych lotniskach, podkadanie bomb w naszych workach pocztowych,
drczenie nas terroryzmem?
Kiedy te rzeczy robili ydzi w Palestynie, wy nie nazywalicie tego aktami
terrorystycznymi, mwilicie: wojna wyzwolecza. Tak, oczywicie, e bdziemy upiera si
przy naszej strategii, a wrcz j rozszerzymy. Czynic jednak, co si da, by nie szkodzi
Europejczykom. Przysigam na gow moich dzieci, e problemowi temu powicamy wiele
uwagi, rozkaz wydawany naszym komandosom mwi zawsze o oszczdzaniu Europejczykw.

Podczas wszystkich operacji przeprowadzonych przez Ludowy Front w 1969 roku rozkaz ten by
respektowany i aden Europejczyk nie straci ycia. Prosz na przykad spojrze na poar, ktry
wywoalimy w domu towarowym w Londynie. Naszemu fedainowi atwo by byo rzuci dwie
albo trzy bomby i zabi mas ludzi. Tymczasem zadowoli si podoeniem ognia w nocy, nie
powodujc ofiar. W Atenach, to prawda, zgino jedno dziecko, ale my z Frontu nie mamy nic
wsplnego z tamt operacj. Nie jestemy jedynymi, ktrzy dokonuj tego, co pani nazywa
sabotaami. Prosz nie zapomina, e ruchy palestyskie s liczne.
Porozmawiajmy o czym innym, doktorze Habbasz. Na przykad o krajach, ktrym nie
zagraa to, co zagraa nam, czyli o waszych przyjacioach.
Celem naszej walki jest nie tylko przywrcenie tosamoci Palestynie, ale wprowadzenie
tu socjalizmu. Jestemy w takim samym stopniu nacjonalistami co socjalistami, powiedzmy, e
Ludowy Front jest ruchem kierujcym si ideologi socjalistyczn. W 1967 roku zrozumielimy
bezsporny fakt, e aby wyzwoli Palestyn, trzeba poda za przykadem chiskim, za
przykadem wietnamskim. Nie ma innej drogi. Dugo si nad tym zastanawialimy, naukowo.
Izrael jest zjawiskiem kolonialnym, kolonializm jest zjawiskiem imperialistycznym, imperializm
jest zjawiskiem kapitalistycznym, zatem jedynymi krajami, ktre uwaamy za przyjaci i ktrym
nawet nam si nie ni porywa samoloty, s kraje socjalistyczne. Jednak krajem najbardziej
zaprzyjanionym s Chiny. Ich postawa wobec Palestyczykw jest bardzo jasna, bardzo
przyjazna, a ich idee s precyzyjne: Chiny chc, eby Izrael zosta zmieciony, poniewa dopki
bdzie istnia Izrael, w Arabii bdzie agresywna baza imperializmu.
A Zwizek Radziecki?
W drugiej kolejnoci rwnie Zwizek Radziecki jest naszym przyjacielem. Oczywicie.
To on dostarcza bro arabskim reimom albo raczej reimom, ktre rzdz aktualnie Arabi.
Moe niewaciwe jest nawet powiedzie w drugiej kolejnoci, poniewa jestemy bardzo
zaprzyjanieni take ze Zwizkiem Radzieckim. Widzi pani, nasza postawa jest taka jak postawa
Wietnamczykw: jestemy przyjacimi tych, ktrzy s nam przyjani. Chiny nas wspieraj,
pomagaj nam, zatem jestemy z nimi. Zwizek Radziecki nas wspiera, pomaga nam, zatem
jestemy z nim. My nie patrzymy na Sowietw tak, jak Chiczycy chcieliby, bymy patrzyli na
Sowietw, i nie patrzymy na Chiczykw tak, jak chcieliby Sowieci, bymy patrzyli na
Chiczykw. Oczywicie nie podoba nam si, kiedy Zwizek Radziecki proponuje programy
pokojowe albo takie puapki, jak rezolucja Rady Bezpieczestwa ONZ, poniewa my nie chcemy

pokoju, nigdy nie pjdziemy na pokojowe kompromisy. Chiny w tym punkcie si z nami
zgadzaj.
W czym wyraa si pomoc Chin? Czy wy take wysyacie tam na przykad waszych
instruktorw?
Nie, nigdy. Zreszt nie wysyamy ich te do Wietnamu Pnocnego ani do Algierii. My z
Frontu sami si szkolimy, mamy nasze obozy i nasze kursy, na ktrych uczymy si nie tylko
strzela. Uczymy si na przykad hebrajskiego. Nasz system szkolenia jest inny ni w Al-Fatah.
Wasze stosunki z Al-Fatah nie s dobre. Co pan myli o Jasirze Arafacie?
Jestemy dosy zaprzyjanieni. Kiedy si spotykamy, wdajemy si w gorce dyskusje, ale
oglnie si zgadzamy. Nie mogoby by inaczej, walczymy po tej samej stronie barykady. Jednak
my i Al-Fatah mamy zbyt odmienne pogldy w zbyt wielu sprawach. My na przykad nigdy nie
przyjlibymy pienidzy, ktre oni przyjmuj od si reakcyjnych, nigdy nie dotknlibymy
pienidzy mierdzcych amerykask rop. Sporzdzajc dla pani list naszych wrogw,
zapomniaem w istocie wymieni narodowe reimy arabskie. Te, ktrych Al-Fatah nie bierze pod
uwag, i te, z ktrymi wsppracuje. Niesusznie, poniewa gdybym opowiedzia pani histori
ostatnich pidziesiciu dwch lat Palestyny, pokazabym, e najwiksze utrudnienia spotykay
nas zawsze ze strony reakcyjnych si arabskich. Poczynajc od Arabii Saudyjskiej, gdzie
wikszo szybw naftowych jest w rkach amerykaskich. Nastpnie Liban, gdzie rzdzi zgniy
reim. Nastpnie Jordania, gdzie jest ten krl gotowy uzna Izrael. T list mona by cign.
Wniosek: przyjcie od nich pienidzy oznaczaoby rezygnacj z naszej moralnoci, dyshonor.
Ciuamy wic pienidze midzy nami, a jeli brak pienidzy stanie si kwesti ycia albo
mierci wemiemy je od tych, ktrzy je maj. Wemiemy je, nie przyjmiemy. Tym bardziej nie
poprosimy o nie. Kto wstpuje do Ludowego Frontu, wie, e Ludowy Front nie artuje. Zreszt
sia rewolucyjna Palestyny nie jest organizowana przez Al-Fatah, jest organizowana przez nas.
To my mobilizujemy masy proletariackie, sowem prawdziwy lud.
Doktorze Habbasz, zatem jak to jest, e zdecydowana wikszo proletariuszy jest z AlFatah, a wrd was widz przede wszystkim intelektualistw i mieszczan?
To prawda, nie jestemy silni. Albo jeszcze nie. Ale to nie wywouje w nas adnego
kompleksu niszoci, poniewa nie wystarczy mie wielu proletariuszy w partii, eby by
uznanym za parti proletariack. Wystarczy pomyle, e proletariusze w Europie byli zawsze po
stronie mieszczastwa, to, co si liczy, to proletariacka ideologia, proletariacki program. Zdoby

wielu fedainw, przycigajc ich choby pienidzmi, nic nie znaczy; stu fedainw o jasnych
pogldach rewolucyjnych walczy lepiej ni tysic fedainw rekrutowanych za pomoc dobrego
odu. Nawet gdybymy mieli pienidze Al-Fatah, nie przyjlibymy zbyt wielu ludzi, nadal
bymy myleli, e sia fedainw nie opiera si na liczbie, ale na jakoci. Szczeglnie kiedy trzeba
uciec si do strategii sabotau, jak to pani nazywa.
Doktorze Habbasz, ale co heroicznego jest w terroryzmie, w podpalaniu domu starcw, w
niszczeniu zapasw tlenu w szpitalu, w strceniu samolotu albo w zniszczeniu supermarketu?
To partyzantka, pewien rodzaj partyzantki. A czym jest partyzantka, jeli nie wyborem
celu, ktry obiecuje stuprocentowy sukces? Czym jest partyzantka, jeli nie udrk, dywersj,
wyczerpaniem nerww, wyrzdzaniem maych szkd? W partyzantce nie uywa si zwierzcej
siy, uywa si mzgu. Szczeglnie kiedy kto jest tak biedny jak my z Frontu. Mylenie o
normalnej wojnie byoby z naszej strony gupie. Imperializm jest zbyt potny, a Izrael zbyt
silny. Ma pierwszorzdnych generaw, phantomy, mirage, znakomicie wyszkolonych onierzy
oraz system, ktry moe zmobilizowa trzysta tysicy ludzi. Walczy z nimi to tak jak walczy z
Ameryk; lud tak saby i zacofany jak nasz nie moe zmierzy si z nimi twarz w twarz.
Bdmy powani! eby ich zniszczy, trzeba uderzy raz tu, raz tam, posuwa si krok po kroku,
milimetr za milimetrem, przez lata, dziesitki lat, z determinacj, uporem, cierpliwoci. Za
pomoc wybranych przez nas systemw. A s to systemy inteligentne, prosz mi wierzy. Pani
naprawd czuje si na siach, eby podrowa samolotami El Al? Ja bym si nie czu na siach.
Och, wydaje si pani oburzona!
Jestem, doktorze Habbasz.
Ma pani pene prawo. Ma pani pene prawo sprzeciwia si. Ale ja nie mog sobie
pozwoli na luksus brania pod uwag pani idei, pani uczu. To tak, jakbym chcia przeprowadzi
bezkrwaw operacj chirurgiczn. Mnie nie interesuje pani opinia, cho na swj sposb jest
suszna, mnie interesuje opinia moich ludzi. A gdyby pani wiedziaa, co czuj moi ludzie za
kadym razem, kiedy jaka operacja si powiedzie! Morale podnosi si niebotycznie. Im bardziej
wy si oburzacie, tym bardziej oni nabieraj otuchy.
Ale czy nigdy nie przeprowadzacie operacji wojskowych? Takich, w ktrych ryzykuje si
nie wizienie, ale ycie?
A jake. Osiemdziesit pi procent dziaalnoci militarnej na terenie Izraela to nasza
zasuga, nie Al-Fatah. Na przykad w Strefie Gazy przeprowadzamy przewaajc cz atakw,

a na pozostaym okupowanym terytorium dziaamy w pidziesiciu procentach. W Gazie

stoczylimy nawet bitw, co powiadczy sam Mosze Dajan, okrelajc j jako najgorsz spord
wszystkich, jakie miay miejsce wewntrz kraju. Bya to bitwa na polu Madazi. A poza tym na co
dzie czog zniszczony tu, onierz zabity tam, stracony zdrajca. Jaki czas temu odkrylimy
szpiega, skazalimy go na mier i dokonalimy egzekucji w miasteczku Nusajrat. Nazywa si
Youssef Kokach i mwi, e jest arabskim biznesmenem, handlowcem. Tymczasem by oficerem
armii izraelskiej. W ubiegym miesicu jeden z towarzyszy zaatakowa sam restauracj
uczszczan przez izraelskich wojskowych. Zgin, ale przed mierci zabi ponad dwudziestu
wrogw.
Doktorze Habbasz, chciaabym porozmawia troch o panu. By pan lekarzem i pana
zawodem byo ratowanie ludzi, a nie ich zabijanie. By pan take chrzecijaninem, a pana religia
opieraa si na mioci, na przebaczeniu. Czy nie zdarza si panu nigdy tskni za swoj
przeszoci?
Byem chrzecijaninem, tak. Ortodoksyjnym chrzecijaninem. Byem lekarzem, tak.
Pediatr. Bardzo to lubiem. Mylaem, e wykonuj najpikniejsz prac na wiecie. I taka jest,
wie pani? Dlatego e to praca, w ktr angaujesz wszystko: umys, emocje. Szczeglnie przy
dzieciach. Kochaem leczy dzieci I trudno byo wszystko zostawi, trudno! Czasem al mnie
przeszywa, tak. Przeszywa mnie jak szpilka. Ale musiaem zrobi to, co zrobiem, i nie auj.
Midzy moj dziaalnoci polityczn a moj prac w klinice istniaa zbyt wielka sprzeczno.
Czowiek nie moe dzieli w ten sposb swoich uczu, swojego rozumowania, z jednej strony
leczy, a z drugiej zabija. Nadchodzi dzie, kiedy czowiek musi sobie powiedzie: albo tu, albo
tam.
Doktorze Habbasz, prosz powiedzie prawd: co kazao panu zdecydowa? Co
spowodowao t metamorfoz? Chc zrozumie, prosz mi wytumaczy.
Co? Nie rozumowanie, obawiam si. Na przykad nie Marks. Marksa przeczytaem ju
wczeniej, do pewnych wnioskw naukowych ju doszedem. To to byo uczucie, tak. Ja,
widzi pani, byem przyzwyczajony do widoku cierpienia fizycznego, ale nie cierpienia
moralnego. Tak samo jak do widoku niesprawiedliwoci, wstydu. Do 1948 roku byem
modziecem jak wszyscy, typowym synem zamonego ojca, typowym studentem, ktry lubi si
zabawia, pywajc w basenie, grajc w tenisa albo idc na spacer z dziewczynami. To, co
wydarzyo si w 1948 roku, przygnbio mnie, ale za bardzo nie zmienio; miaem dwadziecia

dwa lata i mieszkaem w Lod, niedaleko Jerozolimy, nie musiaem dzieli tragedii uchodcw.
Po ukoczeniu studiw uciekem si do medycyny jako jedynego sposobu, by sta si
poytecznym dla ludzkoci. A take sposobu zastosowania mojego socjalizmu; doszedem do
socjalizmu w ostatnich latach uniwersytetu. Ale potem nadszed rok 1967 i oni byli w Lod i nie
wiem, jak to wyjani co to dla nas znaczy nie mie ju domu ani narodu, ani kogo, kogo
obchodzisz Zmusili nas do ucieczki. To widok, ktry mnie przeladuje i ktrego nigdy nie
zapomn Nigdy! Trzysta istot, ktre odchodziy pieszo, paczc krzyczc z przeraenia
Kobiety z dziemi na rku albo uczepionymi spdnicy Tymczasem onierze izraelscy
popychali je karabinami. One upaday na ziemi czsto ju si nie podnosiy Straszne,
straszne, straszne! Widzisz pewne rzeczy i mylisz: ale to nie jest ycie, to nie s ludzie, czemu
suy leczenie chorego ciaa, jeli potem dzieje si co takiego? Trzeba zmieni ten wiat, trzeba
co zrobi, zabija, jeli to konieczne, zabija kosztem bycia nieludzkim, a potem samemu
umrze Kiedy to zobaczye, twj umys i twoje serce zmieniaj si Czujesz, e jest co, co
liczy si bardziej ni ycie Wy nas nie rozumiecie, moe nami gardzicie, ale potem nas
zrozumiecie. I przestaniecie nami gardzi, bdziecie w stu procentach z nami.
Amman, marzec 1972

Husajn, krl Jordanii

Krl by uosobieniem goryczy, dumnego i pozbawionego jakichkolwiek zudze
cierpienia. Nie mona go byo obserwowa, nie odczuwajc potrzeby zrobienia czego dla niego,
choby wyszeptania: Niech pan wszystko rzuci, Wasza Wysoko. Niech pan std wyjedzie,
niech si pan ratuje. Jeli pan zostanie, zabij pana. Jeli pana zabij, nikt panu nie podzikuje.
Nie warto, Wasza Wysoko, ryzykowa pan ju nazbyt wiele. Ma pan dopiero trzydzieci trzy
lata. Zamiast mu to wyszepta, wrcz by mu to wykrzycza, i nie powstrzymywaaby ci przed
tym obawa, e go obrazisz. Ale wiadomo, e on wie. Byo to wypisane na jego twarzy, na
ktrej tkwiy wsy obsypane ju siwizn, na ktrej zmarszczki obiy ju wspomnienie odlegej
modoci. Czy widziae kiedykolwiek twarz smutniejsz od twarzy Husajna? Jego wargi s jak
dwa paski przygnbienia, wydaje si, jakby mia zaraz zapaka, cho umiecha si albo mieje.
Nie sdz zreszt, eby umia si mia, moe z wyjtkiem rzadkich momentw, kiedy bawi si z
dziemi. Gdziekolwiek go przyapiesz i w jakiejkolwiek sytuacji, ma wygld czowieka, ktremu
nie moesz powiedzie, e ycie jest darem Boga. Przeywa je, tak, i na pewno nie jako asceta
czy wity mnich; podobaj mu si kobiety, motocykle, samochody wycigowe, wakacje nad
morzem i gwatowne emocje. Broni go, tak, i na pewno nie jako sabeusz, dlatego nauczy si
uywa pistoletu i bezbdnie trafia do celu. Czyni to jednak z dystansem, z gniewem,
powiedziaabym, z podejrzeniem, e kady dzie jest dniem ostatnim.
Krl siedzia w fotelu w swoim gabinecie w paacu krlewskim i mia na sobie
zielonkawy garnitur, niezbyt elegancki, z koszul, w ktrej byo mu natomiast bardzo do twarzy,
i gustownie dobranym krawatem. Fotel by ogromny, i to czynio go jeszcze mniejszym ni by:
mia sto pidziesit dziewi centymetrw wzrostu. Kiedy opiera si plecami, jego stopy ledwie
muskay dywan. Ale siedzia tak, trzymajc okcie na porczach i splatajc donie na wysokoci
odka, niemal tak, jakby chcia ci pokaza, e niski wzrost nie wywouje u niego adnego
kompleksu, i w istocie obnosi si z nim z wielk godnoci, wspomagany dobrze rozwinitym
ciaem. Szerokie ramiona, pene bicepsy, mocne uda, uminione ydki, ciao byczka wci
poszukujcego bjki albo gotowego do poskramiania. Porwnanie przychodzio spontanicznie,
jeli zapomniae o twarzy, bya w nim rozpaczliwa sia modego byka, ktry nigdy nie ustpuje.
apiesz go na lasso, a on ucieka, po czym wraca i si rzuca. Znw go chwytasz, zamykasz w
klatce, a on w ni uderza, dopki go nie uwolnisz, eby mg wej na aren. Tam walczy. Im

bardziej go dranisz, im bardziej go mczysz, im bardziej go ranisz, tym bardziej walczy. Choby
nawet w sposb niepewny, chaotyczny, pomylony, uderzenie rogami tu, walnicie bem tam,
kopnicie kopytem jeszcze gdzie indziej. Polityka Husajna. Mona si zastanawia, czy jego
gorycz i jego smutek nie rodz si przede wszystkim z tego, to znaczy ze wiadomoci, e jest
tylko modym bykiem, wrzuconym na corrid, z ktrej moe wyj tylko martwy. Pikadorzy,
banderillerzy,

toreadorzy,

przyjaciele,

wrogowie,

Izraelczycy,

Egipcjanie,

Syryjczycy,

Palestyczycy, wszyscy zjednoczeni s przeciwko niemu, w bardzo atwym w gruncie rzeczy

spisku. W jego przypadku wadza jest przeciwiestwem wygody. Wystarczy pomyle o
zamachach, ktrych by ofiar od wczesnej modoci.
Mwisz: Husajn i mwisz: zamachy. Mwisz: spiski, strzay z pistoletu, bomby, trucizna.
On sam napisa w jednej z ksiek: Tak liczne, rne i uporczywe byy zmowy przeciwko mnie,
e czasem czuj si jak bohater powieci kryminalnej. Pierwszy raz, jak wiadomo, zdarzyo si
to, kiedy mia szesnacie lat i na jego oczach zabito dziadka, krla Abdullaha. Byo to na progu
meczetu Al-Aksa w Jerozolimie, a strzay z rewolweru nie byy skierowane tylko w Abdullaha,
jeden trafi rwnie jego, prosto w serce. Uratowa go ciki medal, jaki dziadek zawiesi mu na
mundurze, kula roztrzaskaa si o niego. Natomiast epizod z syryjskimi migami mia miejsce z
1958 roku. Lecia swoim samolotem w kierunku Europy, zaatakowali go we dwch, a on wyszed
z tego dziki swojej sprawnoci pilota, pikujc, a potem wznoszc si, zmieniajc zygzakiem
kurs, ryzykujc, e roztrzaska si o gry i wzniesienia. W 1960 roku sprbowali usun go
najbardziej podstpnym sposobem. Dosta zapalenia zatok i lekarz zaleci mu stosowanie kropli
do nosa. Pewnego dnia Husajn otworzy now buteleczk i jedna kropelka spada na umywalk,
umywalka zacza dymi, a na miejscu kropli szybko pojawia si dziura: kto podmieni
lekarstwo na kwas siarkowy. A co powiedzie o sudze, ktry prbowa go zasztyletowa
podczas snu? Albo o kucharzu, ktry dodawa mu trucizn do jedzenia? Zorientowali si,
poniewa oficer ordynansowy dawa jedzenie do sprbowania kotom z paacu krlewskiego, a te
umieray. A bomba podoona w gabinecie jego premiera, Hazzy al-Madalego, w dniu, w
ktrym Husajn mia si uda do niego z wizyt? Husajn nie zgin, poniewa bomba wybucha za
wczenie, zabijajc tylko premiera i osiem innych osb. A cztery serie z karabinu maszynowego
w samochd, ktry mia by jego autem, tymczasem by autem wuja? A rewolta wojskowa
zorganizowana przez najwyszego dowdc jego armii, Abu Nuwara? Oddziay byy
skoszarowane w Zerqa, Husajn wskoczy do jeepa i do nich dojecha. Kiedy wysiad z jeepa,

zauway, jak kto przystawia mu rewolwer; tym razem uratowa si, bo by szybszym strzelcem
od tego drugiego. Chodzi zawsze ze swoim coltem 38 wsunitym za pas, kiedy idzie spa,
wkada go pod poduszk. Poniewa to jest u Husajna najbardziej niezwyke: im bardziej jego
ycie jest zagroone, tym bardziej on si wystawia. W dniu, kiedy przybyam do Ammanu,
zauwayam na pasie startowym krpego wsatego modego czowieka, ktry bardzo
przypomina Husajna. Modzieniec pomaga jakiej miej pani i dwjce dzieci wsi do
samolotu liniowego, leccego do Londynu. Po czym podszed do mercedesa zaparkowanego przy
bramie, usiad za kierownic i odjecha zupenie sam drog prowadzc do miasta.
Wykrzyknam: Ten tam wyglda jak Husajn. A kto odpowiedzia: Tak, to by Husajn.
Porusza si zawsze bez eskorty, bezbronny. Podkrelanie, e Husajn jest odwany, wydaje si
zreszt absurdalne. Jest odwany w sposb zuchway, irytujcy. W 1967 roku, kiedy Izraelczycy
szli na Jordani, by jedynym przywdc pastwa, ktry uda si na front. Sam, swoim jeepem.
Jego onierze uciekali, obszarpani, a on szed naprzd wrd huku bomb i modzierzy. W
styczniu tego roku, kiedy Izraelczycy przekroczyli granic w El Sifa i zaatakowali
pidziesicioma czogami, pogna tam i zacz ledzi bitw. Pewne rzeczy robili w przeszoci
kondotierzy, dzisiaj nawet generaowie nie uczestnicz w walkach. Tak wic nie moesz nie
doj do wniosku, e niebezpieczestwo fizyczne mu si podoba. Kad nacisk na sowo
fizyczne, co jest jego wielkim ograniczeniem. Jak u bykw. Same sporty, ktre uprawia, nios
ze sob niebezpieczestwo fizyczne i tyle. Bawi go skakanie ze spadochronem, gaszenie silnikw
helikoptera, ktry spada, a on w ostatniej chwili odzyskuje nad nim kontrol, jazda porsche
ponad trzysta na godzin, wykonywanie lekkomylnych akrobacji swoim jetem Hawker Hunter.
Kiedy lubi te przebiera si za takswkarza i szuka noc na ulicach Ammanu klientw, eby
ich zapyta, co myl o nowym krlu Husajnie.
Krl adnym szczeglnym gestem nie ucielenia tego, co do tej pory powiedziaam.
Przeciwnie, jego zachowanie byo spokojne, uprzejme, jego umiech niewymuszony. By taki od
chwili, kiedy otworzy na ocie drzwi i ucisn mi rk, pytajc, czy dobrze czuj si w Jordanii
i czy nikt mi nie uchybi. Gdyby co takiego si zdarzyo, miaam go natychmiast zawiadomi.
To oczywiste, kogo mia na myli: jego ton nalea do pana domu, ktry chce ci przypomnie, e
to on jest gospodarzem, a nie fedaini, ktrych spotkaa wczeniej. Po wyjanieniu tej kwestii
krl poczstowa mnie jordaskim papierosem i pochyli si, eby poda mi ogie, rozbawiony
zdaniem, ktrym zaznaczyam swoj nieznajomo protokou. Polecono mi, ebym zwracaa si

do pana Wasza Wysoko, i ju po raz drugi o tym zapominam Wysoko. Prosz da

spokj odpar. Dzisiaj krl jest tylko urzdnikiem pastwowym, nie wydaje mi si, eby
trzeba byo bawi si w ceremonie. Ja tego nigdy nie robi. Co byo bardzo prawdziwe, jeli
pomylisz, e czsto przyjmowa dziennikarzy w samej koszuli, mieszka w zaledwie
kilkupokojowej willi z nieliczn sub, a jedzenie przygotowywaa jego wczesna ona Muna,
czyli przemia angielska eksmaszynistka, ktra zanim wysza za niego, nazywaa si Tony
Gardiner. W owym czasie, cho mia wiele romansw, Husajn j kocha. Wydaje si, e u rde
tej mioci leaa wanie prostolinijno kobiety, ktra nie wstydzia si gotowa i odmawiaa
tytuu krlowej, akceptujc niechtnie tytu ksinej. Dlatego nikt nie podejrzewa, e dwa lata
pniej porzuci j dla ony modszej i pikniejszej. ycie w tej rodzinie toczyo si dokadnie tak
jak w domu jakiegokolwiek mieszczucha przeciwnego rozwodom.
Spytaam krla, czy mog zacz wywiad. Przytakn i w tym samym momencie jego
swoboda si ulotnia. Gos, ktry przedtem brzmia po msku, wadczo, zwid i przygas w
uprzejmym szepcie: Prosz, prosz zaczyna. To mnie skonio, by podejrzewa co, czego
ewentualnoci nie braam nawet pod uwag: e jest on niemiay. A jest. Wanie w taki sposb
jak walczce byki, kiedy odkryj, e nie robisz im krzywdy, i zakopotane wycofuj si z
pochylonym bem. Ale ty jeste zaskoczony. Nie dziwi ci natomiast zwierzca intuicja, z jak
uprzedza twoje ciosy, wowa zrczno, z jak ich unika. W istocie, jeli jego edukacja jest
zachodnia (nie zapominajmy, e Husajn uczy si w szwajcarskim gimnazjum i zosta
uksztatowany przez Glubb Pasz, to znaczy Anglika, ktry zbudowa jego armi), jego krew jest
arabska na tysic procent, przesiknita przebiegoci, pokrtnoci. Na moje pierwsze pytanie
jego szczki zacisny si, ramionami wstrzsn niezauwaalny dreszcz, a reakcja ta miaa si
powtrzy wielokrotnie w trakcie naszej rozmowy, wrcz za kadym razem, kiedy miaam go
zapyta o co niewygodnego. Udzielanie wywiadw nie bawi go i z tego powodu mj wywiad
nie by wielkim wywiadem. Obieca mi czterdzieci minut. Kiedy mino czterdzieci pi,
spojrza na zegarek i z trudem ukrywajc ulg, wyszepta: Przykro mi, musimy przerwa. Mam
inne obowizki. Nie byo sposobu, eby duej go zatrzyma. Poegnalimy si w drzwiach z
obietnic, e dokoczymy spotkanie kilka dni pniej. Ale nie zobaczyam go nigdy wicej.
***
By moe dlatego, e nie chcia podj rozmowy, w ktrej o czym wiedzia nie by
szczery. Albo dlatego, e to, co powiedzia mi o Palestyczykach, byo jednym wielkim

kamstwem? Z tego fotela, w ktrym by pogrony, ukaza si jako tak z nimi solidarny, tak
tolerancyjny, tak pragncy pokoju. Przeuwa sowo pokj z takim samym zapaem, z jakim uje
si gum. Potem, po piciu miesicach, podburzy swoich Beduinw przeciwko fedainom,
ktrych zdziesitkowa w przeraajcej krwawej ani, w masakrze, znanej dzi jako czarny
wrzesie. Fedaini bronili si, walka trwaa kilka dni. Jednak nadaremnie. Zostali zaatakowani ze
zbyt duego zaskoczenia i nie mogli poradzi sobie z ca armi. Rwnie w obozach uchodcw
byy tysice zabitych. Ten, kto widzia tamte ofiary, przyznaje, e oddziay Husajna byy
bezlitosne. Niektrym, po wczeniejszym zwizaniu, obcito genitalia, nogi, rce. Innym cito
gowy. Wrd ofiar byy staruszki, dzieci Brzydka, bardzo brzydka historia. W istocie cay
cywilizowany wiat zareagowa z obrzydzeniem, potpiajc Husajna. Wielu uznao, e
podobnym gestem zaogni sytuacj, e od tej chwili bdzie duo gorzej. Nie pomylili si,
poniewa ci, ktrzy ocaleli, schronili si w Libanie i tam odzyskali siy, wzmagajc terroryzm,
coraz bardziej stosujc go w Europie, nawet w krajach, ktre spoglday na nich z przyjani i
zrozumieniem, std rzezie w Monachium, Fiumicino, Zurychu. Czy mam gardzi Husajnem, bo
mnie okama? Nie wiem, nie sdz. Ten, kto jest przywdc pastwa tak udrczonego jak jego
kraj, na pewno nie moe ujawnia przed wrogiem swojej strategii, a tym bardziej nie moe
odsania si przed dziennikarzem. Skoro jego sposb uwolnienia si od fedainw opiera si na
raptownym zwrocie i na nieoczekiwanej jatce, nie mia innego wyboru jak mnie okama. Kama
jednak zbyt dobrze i kamstwo to pokazuje czowieka, ktry jest tragiczny, to prawda, ale te
zdradliwy. Tragiczny z przeznaczenia, zdradliwy z koniecznoci. Kto chciaby znale si na
miejscu Husajna?
ORIANA FALLACI. Wasza Wysoko, ale kto rozkazuje w Jordanii? Na posterunkach
zatrzymuj fedaini, na granicach atakuj fedaini, w wioskach decyduj fedaini. Nie jest ju
paradoksem stwierdzenie, e ustanowili oni pastwo wewntrz paskiego pastwa.
HUSAJN. Wiele rzeczy nie jest w porzdku, wiem. Naduycia, zajmowanie pozycji, na
ktre nie mog pozwoli. Czasami wywouje to tarcia. Rozmawiaem o tym dugo z ich
przywdcami, powoywaem si na porozumienia, ktrych zobowizali si przestrzega, a
ktrych czsto nie przestrzegali. Jordania jest pastwem suwerennym. Jednoczenie Jordania jest
krajem, ktry paci za represje Izraelczykw. Na te moje sowa ich przywdcy zareagowali jak
rozsdni ludzie i sdz, e pewne rzeczy si zmieni. Ale jestemy dalecy od stwierdzenia, e
wszystko odbywa si tak, jak bym chcia, by si odbywao. A jednak kiedy mnie pytaj,

dlaczego nie powstrzymuj fedainw, dlaczego ich nie wyrzucam odpowiadam: nie
powstrzymam ich, nie wyrzuc ich. Nie dlatego, e nie mog, ale dlatego, e nie chc. To
nieprawda, e jestem winiem fedainw, tak jak mwi izraelska propaganda. To nieprawda, e
nie mog ich kontrolowa. Prawd jest, e nie chc ich kontrolowa. Poniewa oni maj wszelkie
prawo, by walczy, by stawia opr. Cierpi od dwudziestu lat, a Izraelczycy okupuj ich ziemi.
Ta ziemia jest rwnie terytorium jordaskim, kto, jeli nie Jordania, powinien im pomc?
Prosz nie zapomina, e dua cz mojej ludnoci jest palestyska, prosz nie zapomina, e
tragedia uchodcw jest bardziej oczywista tutaj ni gdzie indziej. Musz by z nimi.
Ale oni nie s z panem, Wasza Wysoko. Nie znalazam wrd fedainw wiele przyjani
wobec pana. Czsto za spotykaam si, jakby to powiedzie, z wrogoci.
Kiedy ludzie cierpi z powodu naduy i nosz w sercach gniew, ich dziaania maj
niekontrolowane konsekwencje. Boli mnie to, ale nie zniechca. Dojdziemy do porozumienia, ich
przywdcy nie s gupcami, a ja jestem optymist. Oczywicie jest to mczce, czasem bolesne.
Ale w yciu trzeba dokonywa wyborw i potem by im wiernym. Ja wybraem, e przyjm
fedainw, i jestem wierny mojemu wyborowi. Nawet jeli moja postawa moe si wydawa
donkiszotowska albo naiwna pewnego dnia bdziemy przecie musieli doj do pokojowego
rozwizania.
Wasza Wysoko, pan naprawd wierzy w pokojowe rozwizanie?
Tak, wierz. Zawsze akceptowaem rezolucj zaproponowan przez Rad Bezpieczestwa
ONZ, zawsze o ni walczyem i nadal bd walczy. Moja postawa jest jasna: mwi i
powtarzam, e wszystko, co maj zrobi Izraelczycy, to wycofa si z terytoriw zajtych w
1967 roku. Nie ma innego sposobu osignicia pokoju. Ale Izraelczycy nie chc si wycofa, nie
chc pokoju.
Przyjmujc rezolucj Rady Bezpieczestwa, przyznaje pan Izraelowi prawo do istnienia.
Sowem, nie zaprzecza pan, e Izrael jest faktem historycznym, niedajcym si wyeliminowa.
Nie, nie zaprzeczam. Przyjcie tej rezolucji zakada automatycznie uznanie Izraela.
Oznacza, e wierz w moliwo pokojowego wspycia z Izraelem.
Ale jest to dokadnym przeciwiestwem tego, czego chc fedaini, Wasza Wysoko!
Fedaini chc zniszczy Izrael, nie uznaj prawa Izraela do istnienia. Fedaini uwaaj za swego
wroga, a wrcz zdrajc, kadego, kto przyjmie rezolucj zaproponowan przez Rad

Bezpieczestwa ONZ. Odrzucaj kady pokojowy kompromis, nie uchylaj si od wojny,

domagaj si wojny. Wasza Wysoko, jak moe pan pogodzi swoj pozycj z pozycj fedainw?
Pozornie jest nie do pogodzenia, ale jestem pewny, e prdzej czy pniej fedaini
przekonaj si, i trzeba osign pokojowy kompromis. Poniewa rwnie inne pastwa
arabskie przekonaj ich o takiej koniecznoci. Poza tym, jeli dobrze si zastanowi, nie ma duej
rnicy midzy moim poszukiwaniem pokoju a ich wol wojny. Na Zachodzie moe si to
wydawa paradoksem, ale dla nas, ktrzy mamy bardziej elastyczn mentalno, paradoksu nie
ma, zarwno ja, jak i fedaini chcemy, eby uznano nasze prawa. A ja nigdy nie zaakceptuj
pokoju, ktry nie uzna naszych praw, ich praw. Powiem pani, e jeli Izrael przyjby rezolucj
Rady Bezpieczestwa, ataki komandosw by ustay, komandosi nie mieliby duej racji bytu. To
upr Izraelczykw prowokuje istnienie komandosw, a nie odwrotnie.
Pozwoli pan, e si nie zgodz, Wasza Wysoko. Fedainom wcale nie wystarczy, e
Izraelczycy wycofaj oddziay z okupowanych terytoriw. Jeli Izraelczycy wycofaliby oddziay,
fedaini kontynuowaliby ataki coraz gbiej. Rwnie dlatego Izraelczycy si nie wycofuj.
Ja musz wierzy, chc wierzy, e tak nie jest. Ja musz wierzy w pokj, kto musi we
wierzy
Wasza Wysoko, mwic o pastwie palestyskim, ktre chc ustanowi, przywdcy
fedainw wci powtarzaj, e bdzie ono obejmowao terytorium na lewym brzegu Jordanu:
sowem Zachodni Brzeg. Ale czy terytorium to nie naley do krlestwa Jordanii?
Tak, ale jest niemal cakowicie zamieszkane przez Palestyczykw, to Palestyna. Zatem
to normalne, e Palestyczycy chc prdzej czy pniej o nie si upomnie. A eby dochowa
wiernoci wyborom, jakich dokonaem, jest rwnie normalne, e ja si nie sprzeciwiam. Kiedy
nadejdzie waciwy moment, poprosz Palestyczykw z Zachodniego Brzegu, eby
zdecydowali, czy chc zosta z Jordani, czy dosta niepodlego. Powiem im: sami zdecydujcie
o waszej przyszoci. Nastpnie zaakceptuj ich decyzj.
Ale co pozostanie wwczas z Jordanii?
Zostanie to, co zostanie. Doskonale wiem, e Zachodni Brzeg stanowi najbardziej
urodzajne tereny Jordanii. Zajmujc je, Izraelczycy wyrzdzili nam ogromn szkod
gospodarcz. Ale znw pojawia si konieczno wyboru: interesy czy sumienie. Kiedy krl,
sowem, szef pastwa, twierdzi, e uznaje prawo do samostanowienia narodw, musi si do tego
w peni stosowa. Bardzo atwo jest by liberalnym w sowach, bardzo trudno w czynach. Nawet

kiedy ta wojna si skoczy, Jordania bdzie krajem, ktry zapaci najokrutniejsz i najbardziej
gorzk cen ze wszystkich.
Ta cz Jordanii, z ktrej gotw jest pan zrezygnowa, obejmuje Jerozolim, Wasza
Wysoko.
Tak ale Jerozolima nigdy nie bdzie moga by niczyj prywatn wasnoci.
Jerozolima jest tak samo wita dla muzumanw, jak dla chrzecijan i jak dla ydw. W tej
sprawie my, Arabowie, jestemy wszyscy zgodni. Zatem najbardziej palc kwesti jest, by take
Izraelczycy zdali sobie z tego spraw i uznali nasze prawa do arabskiej czci Jerozolimy. Aby
nie dali przyczenia jej do Izraela. Pani podkrela przysze spory w wiecie arabskim, a
zapomina, e to Izraelczycy chc nas zmiady swoim ekspansjonizmem.
Wasza Wysoko, spory te nie nale do przyszoci: nale do teraniejszoci. Jedno
arabska nie istnieje, zobaczylimy to w Rabacie.
Konferencja w Rabacie nie bya przydatna, ale ja zawsze wiedziaem, e jednoci
arabskiej nie osignie si przy stoliku, zbierajc w jednej sali przywdcw rnych pastw
arabskich. Osiga si j tylko poprzez osobne kontakty pomidzy poszczeglnymi pastwami,
powoli, cierpliwie. My i Syria, my i Egipt Byem wielokrotnie w Egipcie i znw tam wrc,
bowiem kade spotkanie jest bardziej owocne, ni si zdaje. Krawdzie staj si bardziej
zaokrglone, wyjania si szczegy
Take z Egiptem, z Naserem? propos Nasera: to zawsze pan jedzi do niego, Wasza
Wysoko. Naser nigdy nie przyjeda do pana. Czy mona wycign z tego wnioski?
Podruje ten, kto mniej boi si podrowa; niektrym samolot przeszkadza, bo zbyt
zaley im na yciu. Powiedzmy tak: mnie samolot nie przeszkadza, nie boj si podrowa,
eby znale przyjaci.
Nawet kiedy przyjaciele prbuj pana strci, jak si to zdarzyo z syryjskimi migami?
Myl si, Wasza Wysoko, czy to zawsze pascy arabscy przyjaciele, jak Naser, chc pana
zabi?
Nie chc o tym rozmawia Nie trzeba o tym rozmawia Arabowie s moimi
sojusznikami, moimi przyjacimi
Wiem, Wasza Wysoko. Ale my, Wosi, mamy przysowie, ktre w paskim przypadku
mona tak odwrci: Strze mi, Boe, od wrogw, bo z przyjacimi sam sobie poradz. Pan,

kiedy udaje si do przyjaci, zawsze zabiera ze sob pistolet. Jest pan pewny, e pistolet
wystarczy, by zapewni panu bezpieczestwo?
Ludzie z Zachodu wci si boj, e zostan zamordowany. Pierwsza rzecz, o jak mnie
pytaj, to: nie boi si pan, e zostanie zamordowany? Nie, nawet o tym nie myl. Przysigam.
Byem ju tyle razy twarz w twarz ze mierci, e przywykem do ryzyka jak do dnia i do nocy.
Zreszt, gdybym pozwoli owadn si ide mierci, nie wychodzibym z domu, a nawet tam nie
czubym si pewnie. Jestem Arabem, wierz w przeznaczenie: niech si dzieje wola Boga, a jeli
co ma si zdarzy, to si zdarzy.
Wszyscy, ktrzy bawi si ryzykiem fizycznym, mwi o nieuchronnoci, Wasza Wysoko.
Nie, to nieprawda, e lubi ryzyko, aden inteligentny czowiek nie lubi igra z yciem.
Ale ryzyko stao si dla mnie naturalnym elementem istnienia, tym, czym jest woda dla ryby.
Ryba nie zdaje sobie nawet sprawy, e yje w wodzie, poniewa nie mogaby y gdzie indziej.
Lubi sport, to prawda, sport zawsze daje margines ryzyka albo nie jest sportem. Ale nie
uprawiam go z tego powodu, uprawiam go, bo potrzebuj ruchu, wicze. Kiedy kto mnie
zapyta, czy zalet, jak najbardziej podziwiam u czowieka, jest odwaga. Zawahaem si, zanim
odpowiedziaem tak. Oczywicie, e podziwiam odwag, czowiek bez odwagi nie jest
czowiekiem. Jednak odwaga fizyczna nie wystarczy, jeli nie towarzyszy jej inteligencja, a tym,
co najbardziej podziwiam w czowieku, jest inteligencja. Tylko dziki niej rozwizuje si
problemy, nie dziki determinacji.
Ona te nie wystarcza, Wasza Wysoko. Udowadnia to paski przypadek. Wasza
Wysoko, mwi mi pan wczeniej o wspaniaych planach, ale ja chciaabym odpowiedzie panu
realistycznym pytaniem: czy nie zdarza si panu nigdy, e ma pan ju do, e marzy pan o rzeczy
najbardziej praktycznej, to znaczy, eby posa wszystko do diaba, wycofa si i y w spokoju?
Tak obawiam si, e tak. S dni, kiedy czowiek, ktry zajmuje si tym co ja, naprawd
tak myli. Budzi si rano i mwi: dosy Kady poranek jest dylematem: kontynuowa czy nie?
I kocz kady poranek, rozwizujc ten dylemat i mwic samemu sobie: kontynuowa, musisz
kontynuowa. Widzi pani, ja nie urodziem si, eby by krlem. Kiedy byem chopcem, a
perspektywa zostania krlem bya jeszcze odlega, poniewa wiedziaem, e po mierci dziadka
krlestwo przejdzie na mojego ojca, mylaem, eby wybra sobie jaki zawd. Wahaem si
midzy zawodem adwokata i zawodem pilota. Studiowanie prawa jest przepikne, jeli wierzy
si w prawo, tak jak ja w nie wierz. Poza tym prawo jest poszukiwaniem wszystkich powodw;

bybym znakomitym adwokatem, wiem to. Dialektyczna gra midzy susznym i niesusznym,
midzy racj i jej brakiem Tak, to jeszcze lepsze ni by pilotem. Cho prowadzenie
samolotw to dla mnie porywajca rado: otwarte przestrzenie, technika Kiedy prowadz
swj samolot, nigdy nie pozwalam, eby drugi pilot przej stery. Tymczasem dziadek umar tak
szybko, a mj ojciec zachorowa, i przyszo mi zosta krlem. Tak modo. Miaem zaledwie
siedemnacie lat. Mao, zbyt mao. Gdyby pani wiedziaa, jakie to byo dla mnie trudne. Nic nie
umiaem i myliem si, myliem Przez tyle lat popeniaem bdy. Nauczyem si bardzo
pno.
A kiedy si pan nauczy, spodobao si panu, Wasza Wysoko? Albo raczej postawmy to
pytanie w sposb bardziej brutalny i uczciwy: czy dzisiaj Wasza Wysoko uwaa, e warto?
C to za trudne, kopotliwe pytanie. Ju pani powiedziaem, e to nie ja wybraem to
zajcie i e gdybym mg, by moe bym go nie wybra. Poniewa jeli bycie szefem pastwa
jest wyrokiem z ograniczonym terminem, bycie krlem jest wyrokiem doywotnim. Jednak ja nie
musz stawia sobie pytania, czy mi si podoba, czy nie, musz postawi sobie pytanie, jak to
robi, nawet jeli mi si nie podoba. W kadej pracy zdarzaj si dni zmczenia, zniechcenia,
ale gdybymy mieli si temu podda, bylibymy jak ludzie nieprzystosowani, ktrzy wci
zmieniaj zajcie i w kocu kad prac wykonuj le. Nie, dopki mj lud mnie chce albo
dopki jestem ywy wrd ludu, ktry mnie chce, nigdy nie porzuc pracy krla. Poprzysigem
to samemu sobie, zanim uczyniem to wobec innych. Nie tylko z uwagi na dum, prosz mi
wierzy. Ale dlatego, e kocham t moj ziemi. I myl, e porzucenie jej, eby y na
Lazurowym Wybrzeu, byoby tchrzostwem, zdrad. Zatem zostaj tu. Niewane, warto czy
nie; niech kosztuje, ile ma kosztowa. Jestem gotw stawi czoo kademu; kademu, kto
sprbuje mnie std usun.
Amman, kwiecie 1972

Indira Gandhi
Ta niesamowita kobieta, ktra rzdzia prawie p miliardem ludzi i wygraa wojn, ktrej
sprzeciwiay si Stany Zjednoczone i Chiny. Mwio si, e nikt nie zdoa zrzuci jej z tronu,
ktry demokratycznie sobie wywalczya. Mwio si, e bdzie premierem Indii przez kolejnych
dwadziecia lat, a poniewa niedawno skoczya lat pidziesit, moe pozosta na tym
stanowisku przez cae ycie. W gruncie rzeczy bya jedyn prawdziw krlow naszych czasw.
A moe jedn z niewielu postaci u wadzy w epoce ubogiej w prawdziwe postaci u wadzy?
Przyjrzyj si dobrze liderom, ktrzy trzymaj w rku losy wiata: z wyjtkiem dwch albo trzech
przypadkw, zdaj si apostoami szaroci i przecitnoci. W porwnaniu z nimi Indira Gandhi
wygrywaa bezapelacyjnie jak rasowy ko. Bya zreszt do tego przyzwyczajona. Czy
kiedykolwiek przegraa?
Zrozumie j byo przedsiwziciem niepokojcym. Jej osobowo wymykaa si
wszelkim prbom zamknicia jej w jakim kolorze, konkretnym ksztacie. Miecia w sobie zbyt
wiele rzeczy, a wszystkie wzajemnie sprzeczne. Wielu osobom si nie podobaa. Okrelano j
jako aroganck, cyniczn, ambitn, bezlitosn. Zarzucano jej ideologiczn pobieno,
prowadzenie podwjnej gry, demagogi. Innym z kolei podobaa si a do zakochania. Okrelali
j jako siln, odwan, szczodr, genialn. Wychwalali j za zdrowy rozsdek, rwnowag,
uczciwo. Wrd tych, ktrzy jej nie lubili, czsto spotykae mczyzn. Wrd tych, ktrzy j
lubili, czsto spotykae kobiety. W istocie trudno by mczyzn i zaakceptowa krce w
Indiach zdanie: She wears the trousers all right. Umie nosi spodnie. Innymi sowy, to
niemoliwe by kobiet i nie poczu si wyzwolon, pomszczon przez kolosalny sukces
zaprzeczajcy wszystkim banaom, ktrymi usprawiedliwia si patriarchat i msk dominacj w
jakimkolwiek spoeczestwie. Ale czy racj mieli pierwsi? Czy racj mieli drudzy? Moe i ci, i
ci. Jak zawsze dzieje si z wielkimi postaciami historii, skazanymi na przeciwstawne osdy
rwnie po mierci, prawda bya po obydwu stronach. W kadym razie, eby rzdzi krajem, a
szczeglnie takim krajem, ktry nazywa si Indie, tak skconym, tak skomplikowanym, nie
trzeba by witym. Cokolwiek o tym mwi Henry Kissinger (Inteligencja nie jest potrzebna,
eby by przywdc pastwa. Cech, ktra liczy si u przywdcw pastwa, jest sia. Odwaga,
spryt i sia), eby rzdzi takim pastwem jak Indie, trzeba by inteligentnym. Ona wit
naprawd nie bya, pod kadym wzgldem potrafia pi z kielicha ycia. Natomiast bya

inteligentna. Udowadnia to na przykad ten wywiad. Przeprowadzi z ni wywiad byo atwiej,

ni j zrozumie. Nie dlatego, e spotka si z ni byo atwo, ale dlatego, e jeli zgodzia si
na spotkanie zachowywaa si z zadziwiajcym brakiem wyniosoci. Mwia dugo, nie kac
si prosi. Odpowiadaa nawet wtedy, kiedy zdawao si, e nie moe albo nie powinna, w
ostatecznoci chronic si za zdaniami, ktre zaprzeczay i potwierdzay, na sposb wyroczni
wypowiadajcej sybiliskie zdania. Mam na myli wypowiedzi polityczne. W kwestiach
osobistych bya spontaniczna. Niczego nie ukrywaa, obnaaa si, mwia gosem agodnym,
modulowanym, niezwykle przyjemnym. Przyjemna bya rwnie jej twarz. Miaa pikne
orzechowe oczy, nieco smutne, i dziwny umiech, pobaliwy, tajemniczy, budzcy ciekawo.
Nie przypominaa nikogo, nawet te jej czarne pukle, ktre po lewej stronie rozjaniay si
dziwnym, siwym pasmem, niemal jakby srebrn byskawic. Jej ciao byo szczupe, drobne.
Nosia tylko sari dopasowane do zachodnich sweterkw. Byo w niej wiele z Zachodu. Nawet w
chwilach, w ktrych zdawaa si zakotwiczona w pradawnej mdroci, eksplodowaa nagle
nowoczesnymi ideami. Znan spraw jest jej odpowied na moje pytanie o religi. Kiedy jest si
przywdc najbardziej religijnego ludu na wiecie, trzeba odwagi, eby powiedzie, i nie wierzy
si w bogw, ale w Czowieka.
Naleao jej sucha, majc cigle w pamici, e nie jest zwyczajn kobiet, o
zwyczajnym losie i o zwyczajnej przeszoci. Przede wszystkim bya crk Jawaharlala Nehru, a
nastpnie uczennic Mahatmy Gandhiego: dwch legend, ktre omieliy si rzuci wyzwanie
brytyjskiemu imperium i zapocztkoway jego rozpad. W ich cieniu wyrosa, wyksztacia si,
uksztatowaa. I jeli dzisiaj Nehru wspominany jest jako ojciec Indiry, do wczoraj Indira bya
znana jako crka Nehru. Jeli dzisiaj nazwisko Gandhiego myli si z nazwiskiem Indiry (ona
przyja je po mu, a ten nie by krewnym Gandhiego), do wczoraj Indira zawdziczaa cz
swojej popularnoci temu, e nazywa si Gandhi. Jej przypadek to przypadek osoby, ktra
urodzia si wrd wyjtkowych ludzi w wyjtkowych czasach. Rodzina Nehru bya obecna w
polityce od pokole. Jeden z dziadkw by wrd zaoycieli Kongresu, partii, do ktrej naley
Indira. Rodzice byli czonkami komitetu wykonawczego, tak samo jak jedna z ciotek, Widaja
Lakszmi Pandit, ktra bdzie kandydowa na stanowisko Sekretarza Generalnego ONZ. Jako
dziecko Indira cigna za wsy nie tylko Mahatm, ale wszystkich wanych mczyzn, ktrzy
mieli zbudowa Indie. Walka o niepodlego toczya si na jej oczach, jej pierwsz szko ycia
byy niespodziewane nocne wizyty policji, ktra przychodzia, eby dokona aresztowa.

Opowiada si, e potem otwieraa drzwi przyjacioom i mwia: Przykro mi, nie ma nikogo.
Tata, mama, dziadek, babcia i ciocia s w wizieniu. Rwnie z tego powodu, kiedy miaa
osiem lat, wysano j do szkoy w Szwajcarii. Ale majc lat trzynacie, wrcia i zaoya korpus
maych partyzantw, Monkey Brigade. Sze tysicy dzieci, ktre nie zawsze odgryway rol
kurierw, czasem atakoway angielskie koszary. Pod jej przewodnictwem. Z tego okresu
pochodz listy, ktre pisa do niej z wizienia Nehru: Mj Ksiycu, pamitasz, jak bya
zafascynowana Joann dArc i chciaa by do niej podobna? No wic w Indiach tworzymy
histori jak za czasw Joanny dArc. Ja i ty mamy duo szczcia, e j przeywamy. Dzisiaj
listy te zebrane s w dwch ksikach, z ktrych korzysta si w szkoach.
Ona te bya w wizieniu: przez trzynacie miesicy, ktre zgodnie z wyrokiem
specjalnego trybunau miay by siedmioma latami. Przebywaa tam z mem. Kiedy wrcia
do Europy, eby studiowa w Somerville College w Oksfordzie, zapisaa si do partii
laburzystowskiej i poznaa tam modego adwokata z Bombaju, Feroze Gandhiego. On take
zaangaowany by mocno w polityk. lub odby si w Delhi w lutym 1942 roku. Sze miesicy
pniej wadze brytyjskie aresztoway oboje pod zarzutem dziaalnoci wywrotowej i by to
pocztek trudnego maestwa, na pewno nie szczliwego. W 1947 roku, kiedy Nehru zosta
premierem, Indira zamieszkaa praktycznie z ojcem, ktry by wdowcem i potrzebowa u swego
boku kobiety. Feroze Gandhi nigdy nie zaakceptowa takiego wyboru. Przeciwstawia mu si a
do dnia mierci, ktra nastpia w 1960 roku w wyniku zawau serca. Jednak nie dopi swego.
Rwnie pod wpywem alu wynikajcego z nadmiernej uwagi, jak Feroze powica podobno
innym kobietom, przez siedemnacie lat Indira bya wicej z ojcem ni z mem. Nazywano j
pierwsz dam Indii, crk narodu. Razem z ojcem podrowaa, przyjmowaa szefw
pastw, prowadzia wiece. W 1956 roku wesza do komitetu wykonawczego partii. W 1958 roku
zostaa przewodniczc partii i usuna z niej ludzi, ktrych podziwiaa jako dziecko. Po mierci
Nehru, w 1964 roku, wydawao si nieuchronne, e zajmie jego miejsce. I w wyborach 1966 roku
tak si stao: zdobya 355 miejsc w parlamencie przeciwko 169. Potem, w wyborach 1970 roku,
triumf by dwa razy wikszy. Jej biografia polityczna ma sporo punktw zbienych z karier
Goldy Meir, ktra dosza jak ona do wadzy poprzez dziaalno partyjn. Ale podobiestwa
midzy Gold i Indir na tym si nie kocz, poniewa rwnie Golda miaa nieszczliwe
maestwo, rwnie Golda powicia dla wadzy ma, ktrego kochaa i z ktrym miaa dwoje
dzieci. Ich losy potwierdzaj z przeraajc zgodnoci, jak trudno utalentowanej kobiecie

realizowa zdolnoci, a jednoczenie ocali szczcie. Wicej ni trudno, jest to wrcz tragicznie
niemoliwe. Paradoksalnie, trud i brak sprawiedliwoci w byciu kobiet pokazuj nam wanie
dwie kobiety, ktre dotary na szczyt piramidy. Ogarnia ci wcieky bl, kiedy odkrywasz, e
mczyzna z przeznaczeniem moe za nim poda, nie rezygnujc z rodziny, z mioci. Kobieta
nie. Dla kobiety te dwie rzeczy nie mog wspistnie. Albo wspistniej wycznie w tragedii.
Spotkaam Indir Gandhi w jej gabinecie w paacu rzdowym. W tym samym gabinecie,
ktry nalea do jej ojca, duym, chodnym, bez adnych ozdb. Siedziaa, maa i drobna, za
pustym biurkiem. Kiedy weszam, wstaa i wysza mi naprzeciw, eby poda mi rk, potem na
powrt usiada i przerwaa wstpy, patrzc na mnie w sposb, ktry oznacza: prosz pierwsze
pytanie, niech pani nie traci czasu, ja nie mam czasu do stracenia. Pocztkowo odpowiadaa z
rozwag. Potem otworzya si jak kwiat i rozmowa popyna bez przeszkd, pord wzajemnej
sympatii. Spdziymy razem ponad dwie godziny, a po zakoczeniu wywiadu wysza ze mn z
biura, eby odprowadzi mnie do czekajcej na ulicy takswki. Idc wzdu korytarzy i po
schodach, trzymaa mnie pod rami, jakby znaa mnie od zawsze, i dalej gawdzia.
Roztargnionym gestem odpowiadaa na pozdrowienia urzdnikw. Wygldaa tamtego dnia na
zmczon, a ja nagle zawoaam: W gruncie rzeczy nie zazdroszcz pani i nie chciaabym
znale si na pani miejscu. A ona powiedziaa: Problemem nie s kopoty, jakie mam, ale
idioci, ktrzy mnie otaczaj. Czterdzieci osiem godzin pniej, po znalezieniu w wywiadzie
pewnych luk, chciaam si z ni raz jeszcze zobaczy i nie zwaajc na ceremonia, udaam si
do jej domu, skromnej willi, ktr dzieli z synami Rajivem i Sanjayem. Nikt nie by bardziej
przystpny ni Indira Gandhi; zauwaae to rano, kiedy przyjmowaa ludzi, ktrzy przychodzili
do niej z petycjami, protestami, wiecami kwiatw. Nacisnam dzwonek, otworzya mi
sekretarka, a ja zapytaam, czy pani premier moe mi podarowa jeszcze p godziny. Sekretarka
odpowiedziaa: Zobaczymy, po czym oddalia si i wrcia z Indir. Prosz siada, napijemy
si herbaty. Usadowiymy si w salonie wychodzcym na ogrd i rozmawiaymy jeszcze
przez godzin. Poza sprawami, o ktre j pytaam, opowiedziaa mi o synu Rajivie, ktry
oeniony by z Woszk i pracowa jako pilot w Indian Airlines, a potem o modszym, Sanjayu,
ktry projektowa samochody i by jeszcze kawalerem. Na koniec zawoaa licznego, ciemnego
chopca, ktry bawi si na trawie i obejmujc go czule, wyszeptaa: Oto mj wnuk, oto
mczyzna, ktrego kocham najbardziej na wiecie. Widok tej kobiety o wielkiej wadzy
przytulonej do dziecka robi dziwne wraenie. Przywodzi ci na pami niesprawiedliwo, o

ktrej

wspominaam,

samotno

przytaczajc

kobiety

zmuszone

broni

wasnego

przeznaczenia.
Wywiad z Indir mia dalszy cig. Kiedy Bhutto go przeczyta, rozzoci si i, zazdrosny,
kaza mnie wezwa, ebym wysuchaa take jego. Ale to historia, ktr opowiem pniej, w
rozdziale powiconym Bhutto. Jest to maa historia wewntrz Historii. W istocie histori, ktra
si liczy, jest upadek Indiry. Nastpi nagle, kiedy ta niewiarygodna kobieta uwierzya, e moe
narzuci swoj osobowo epoce, ktra nie moe ju sobie pozwoli na to, eby zalee od
jednostki, i tyle. Polizna si na skrce banana i to by nieuchronny koniec.
ORIANA FALLACI. Pani Gandhi, jest wiele pyta, ktre chciaabym zada: osobistych i
politycznych. Do osobistych przejd jednak pniej: kiedy zrozumiem, dlaczego wielu ludzi si
pani boi i mwi, e jest pani chodna, a wrcz zimna, twarda
INDIRA GANDHI. Mwi tak, poniewa jestem szczera. A nazbyt szczera. Rwnie
dlatego, e nie trac czasu na kwieciste pogaduszki, jak to jest w zwyczaju w Indiach, gdzie
pierwsze p godziny zajmuj grzecznoci: Jak si pani czuje, co u dzieci, co u wnukw, itd..
Ja odmawiam takich kwiecistych pogaduszek. A grzecznoci, jeli ju, zostawiam na czas po
wykonaniu pracy. Ale w Indiach nigdy nie mogli przekn takiego mojego zachowania i kiedy
mwi: Przejdmy do sedna, szybko!, le to przyjmuj. Myl wic, e jestem chodna, wrcz
zimna, twarda. Jest jeszcze inny powd zwizany z moj otwartoci: nigdy nie gram. Nie umiem
gra, pokazuj si zawsze taka, jaka jestem, z takim nastrojem, jaki wanie mam. Jeli jestem
zadowolona, okazuj zadowolenie; jeli jestem zagniewana, okazuj gniew. Nie przejmujc si
tym, jak zareaguj inni. Kiedy miao si tak trudne ycie jak ja, czowiek nie przejmuje si tym,
jak reaguj inni. Teraz prosz strzela. Moe mnie pani pyta, o co zechce.
Znakomicie. Zaczn od najbardziej brutalnego pytania. Wygraa pani wojn,
bezapelacyjnie. Jednak wielu z nas uwaa to zwycistwo za niebezpieczne. Czy naprawd sdzi
pani, e Bangladesz jest takim sojusznikiem, na jakiego pani liczya? Nie obawia si pani, e
moe okaza si bardzo niewygodnym ciarem?
Prosz posucha, ycie jest zawsze pene niebezpieczestw, a ja nie sdz, eby naleao
ich unika. Uwaam, e trzeba robi to, co wydaje si nam suszne. A jeli to, co wydaje si nam
suszne, niesie ze sob niebezpieczestwo to dobrze, trzeba zaryzykowa. Taka bya zawsze
moja filozofia, nigdy nie mylaam o konsekwencjach koniecznego gestu. Konsekwencjom
przygldam si pniej, kiedy pojawia si nowa sytuacja, i wwczas mierz si z t now

sytuacj. Koniec, kropka. Mwi pani, e to zwycistwo jest niebezpieczne. Ja mwi, e dzi nikt
jeszcze nie moe powiedzie, e jest niebezpieczne, e dzi nie widz zagroe, o ktrych pani
napomyka. Kiedy jednak zagroenia te bd si miay urzeczywistni bd si zachowywa
zgodnie z now sytuacj. Mam nadziej, e brzmi to pozytywnie. Chc odpowiada pani w
sposb pozytywny. Chc owiadczy, e midzy Bangladeszem a nami bdzie przyja.
Oczywicie nie bdzie to przyja jednostronna, nikt nie robi niczego dla niczego, kady ma co
do dania i co do wzicia. Jeli zaoferujemy co Bangladeszowi, to jasne, e Bangladesz
zaoferuje co nam. A dlaczego Bangladesz nie mgby dotrzymywa danych obietnic?
Gospodarczo ma peno zasobw i moe stan na nogi. Politycznie wydaje mi si kierowany
przez sprawnych ludzi. Uchodcy, ktrzy si tu schronili, zaczynaj wraca do domu
Naprawd zaczynaj wraca?
Tak, dwa miliony ju wrciy.
Dwa miliony z dziesiciu. To niewiele.
Nie, ale prosz da im czas. Wracaj szybko. Dosy szybko. Ja jestem zadowolona.
Bardziej, ni si spodziewaam.
Pani Gandhi, wspominajc o niebezpieczestwach zwizanych z pani zwycistwem, nie
odnosiam si tylko do Bangladeszu. Miaam te na myli Bengal Zachodni, ktry jest w Indiach,
a ktry burzy si teraz w sprawie swojej niepodlegoci. Syszaam naksalitw w Kalkucie Jest
takie zdanie Lenina, ktre brzmi: Rewolucja wiatowa przejdzie przez Szanghaj i przez
Kalkut.
Nie. To niemoliwe. Wie pani dlaczego? Poniewa w Indiach ju si dzieje rewolucja.
Sprawy ju si tu zmieniaj, pokojowo i demokratycznie. Zagroenie komunizmem nie istnieje.
Istniaoby, gdyby zamiast mojego rzdu by tu rzd prawicowy. W istocie komunici uroli w
Indiach w si, kiedy nard myla, e moja partia zbacza na prawo. Mia racj, w obliczu takiej
groby nie pozostawa mu inny wybr, jak tylko rzuci si ku skrajnej lewicy. Ale teraz, kiedy
nard dostrzega nasze wysiki, kiedy widzi, e rozwizujemy problemy, komunici trac na sile.
Jeli chodzi o naksalitw z Bengalu Zachodniego, s cakowicie pod kontrol i jestem pewna, e
rwnie ci z Bangladeszu zostan objci kontrol. Nie, nie spodziewam si przykroci.
Pewnych przykroci w Bangladeszu ju pani przysporzono. Po wyzwoleniu widziaam w
Dhace przeraajce lincze.

Wydarzyy si w cigu pierwszych piciu dni i byo ich niewiele w porwnaniu z

masakrami, jakich dokonali inni, w porwnaniu z milionem istot, ktre inni zamordowali.
Chodzio o nieszczliwe epizody, to prawda, a my prbowalimy im zapobiec. Gdyby pani
wiedziaa, ilu ludzi ocalilimy! Ale nie moglimy by wszdzie, nie moglimy widzie
wszystkiego, byo nieuniknione, e co nam umknie. We wszystkich spoecznociach s grupy,
ktre zachowuj si le. Ale je rwnie trzeba zrozumie. Ludzie byli tacy wciekli, zalepieni
uraz. eby odda sprawiedliwo, nie naley bra pod uwag tego, co pani widziaa przez kilka
dni, ale to, co oni widzieli i wycierpieli przez wiele miesicy.
Pani Gandhi, zna pani oskarenie, wedug ktrego to wy, Hindusi, mielicie sprowokowa
t wojn i zaatakowa jako pierwsi. Co pani na to?
Odpowiadam, owiadczajc, e jeli chcemy bardzo cofn si w czasie, to my
pomoglimy Mukti Bahini. Zatem jeli rozwaa pani wszystko, poczynajc od tamtej pomocy,
tak, to my zaczlimy. Ale nie moglimy postpi inaczej. Nie moglimy trzyma dziesiciu
milionw uciekinierw na naszej ziemi, nie moglimy znosi tak niestabilnej sytuacji przez nie
wiadomo ile czasu. Taki napyw uchodcw nie skoczyby si, przeciwnie. Trwaby i trwa, i
trwa, a doszoby do eksplozji. Nie bylimy ju w stanie kontrolowa przybywania tych ludzi, w
naszym interesie leao, by ich zatrzyma! Wanie to powiedziaam panu Nixonowi i wszystkim
innym szefom pastw, ktrych odwiedziam, eby zaegna wojn. Ale jeli wemie si pod
uwag pocztek prawdziwej wojny, mona bez trudnoci zauway, e pierwsi zaatakowali
Pakistaczycy. To oni runli na nas samolotami o pitej owego popoudnia, kiedy pierwsze
bomby spady na Agr. Mog pani udowodni, e zostalimy cakowicie zaskoczeni. Koniec
tygodnia to jedyny moment, kiedy jako czonkowie rzdu moemy opuci Delhi, i prosz
bardzo: niemal nikogo z nas nie byo w Delhi. Ja pojechaam do Kalkuty. Minister obrony
pojecha do Patny, a stamtd mia si uda do Bangalore, na poudniu. Minister finansw
pojecha do Bombaju i wanie dociera do Puny. Szef si zbrojnych by jeszcze gdzie indziej, nie
pamitam gdzie. Musielimy wszyscy popdzi z powrotem do Delhi i dlatego nasze oddziay
przeszy do kontrofensywy dopiero nastpnego dnia, a nie w przecigu kilku godzin. To dlatego
Pakistaczycy zdoali zaj niektre tereny. Naturalnie bylimy przygotowani, wiedzielimy, e
co si stanie. Ale tak naprawd bylimy gotowi tylko na ataki powietrzne. Gdyby nie to,
wykoczyliby nas.

Pani Gandhi, wspomniaa pani o podry, ktr odbya do Europy i Ameryki, eby
zaegna konflikt. Czy moe powiedzie pani dzisiaj prawd na temat tego, co si zdarzyo? Jak
poszo z Nixonem?
Odbyam t podr, wiedzc, e jestem jak dziecko, ktre zatyka dziur w tamie,
wkadajc w ni palec. S takie sprawy, e nie wiem nie mona A tymczasem tak! Prawda
jest taka, e rozmawiaam otwarcie z panem Nixonem. Powiedziaam mu to, co ju wczeniej
powiedziaam panu Heathowi, panu Pompidou, panu Brandtowi. Powiedziaam mu bez ogrdek,
e nie moemy zosta z dziesicioma milionami uchodcw na karku, nie moemy duej
trzyma lontu tak zapalnej sytuacji. No wic pan Heath, pan Pompidou i pan Brandt zrozumieli to
bardzo dobrze. Tymczasem pan Nixon nie. Fakt jest taki, e kiedy kto rozumie jak spraw,
pan Nixon rozumie co innego. Ja podejrzewaam, e on jest bardzo propakistaski. A wrcz
wiedziaam, e Amerykanie byli zawsze przychylni Pakistanowi, nie dlatego, e sprzyjali
Pakistanowi, ale dlatego, e byli przeciwko Indiom. W ostatnich latach miaam jednak wraenie,
e si zmieniaj, nie tyle, eby sta si mniej propakistascy, ile eby sta si mniej antyindyjscy.
Myliam si. Moja wizyta u Nixona zupenie nie przyczynia sie do zaegnania wojny. Posuya
tylko mnie, bo przekonaam si, e kiedy ludzie robi co przeciwko tobie, to co obraca si
zawsze na twoj korzy. Przynajmniej moesz tego uy dla wasnego poytku. Jest to prawo
ycia; prosz sprbowa, a zobaczy pani, e sprawdza si ono w kadym przypadku. Wie pani,
dlaczego wygraam ostatnie wybory? Poniewa podobaam si ludowi, tak, poniewa ciko
pracowaam, tak, ale rwnie dlatego, e opozycja le si wobec mnie zachowaa. A wie pani,
dlaczego wygraam t wojn? Poniewa moja armia potrafia tego dokona, tak, ale rwnie
dlatego, e Amerykanie stali po stronie Pakistanu.
Nie rozumiem.
Ju pani wyjaniam. Ameryka zawsze sdzia, e pomaga Pakistanowi. Ale gdyby mu nie
pomagaa, Pakistan byby silniejszym krajem. Nie pomaga si krajowi, wspierajc reim
wojskowy, ktry odrzuca kady przejaw demokracji, a tym, co zgubio Pakistan, by jego reim
wojskowy. Ten reim popierany przez Amerykanw. Czasami przyjaciele s groni. Trzeba
bardzo uwaa na pomoc, jakiej udzielaj ci przyjaciele.
A Chiczycy? Po stronie Pakistanu byli take Chiczycy, a jeli si nie myl, Chiny s
najwikszym potencjalnym wrogiem Indii.

Nie. Nie widz powodu, dlaczego my i Chiczycy mielibymy by wrogami. My nie

chcemy by ich wrogami. Jeli oni tego chc, nie moemy nic zrobi, ale nie uwaam, eby
naprawd tego chcieli, poniewa nie sdz, by w ostatecznym rozrachunku mogo im to suy.
Jeli chodzi o postaw, jak przyjli podczas tej wojny c, uwaam, e byli zrczniejsi od
Amerykanw. Na pewno mieli lejsz rk, gdyby chcieli, mogli zrobi duo wicej dla
Pakistanu. Tak czy nie? Sidm Flot do Zatoki Bengalskiej wysali Amerykanie, a nie
Chiczycy. Ja, eby nie ryzykowa, nie usunam oddziaw z granicy z Chinami, ale nigdy nie
wierzyam, e Chiczycy si wtrc, robic jaki faszywy krok. Innymi sowy, nigdy nie
wierzyam w grob trzeciej wojny wiatowej. Naturalnie, gdyby Amerykanie wystrzelili, gdyby
Sidma Flota zrobia co wicej poza zatrzymaniem si w Zatoce Bengalskiej tak, wybuchaby
trzecia wojna wiatowa. Ale, zupenie uczciwie, taka obawa nawet mnie nie musna.
Jakie to dziwne wraenie rozmawia o wojnie z pani, ktra zostaa wychowana w kulcie
niestosowania przemocy, pani Gandhi! Zastanawiam si, jak si pani czua podczas tych dni
konfliktu.
Musi pani wzi pod uwag, e nie chodzio o moj pierwsz wojn: stawiaam czoo
innym. W kadym razie na temat braku przemocy opowiem pani pewn histori. Ledwie tylko
Indie stay si niepodlege, w 1947 roku, Pakistan napad na Kaszmir, ktry w owym czasie
rzdzony by przez maharad. Maharada uciek, a lud Kaszmiru, dowodzony przez szejka
Abdullaha, poprosi o pomoc Indie. Lord Mountbatten, wwczas jeszcze gubernator generalny,
odpowiedzia, e nie bdzie mg udzieli Kaszmirowi pomocy, jeli Pakistan nie wypowie mu
wojny, i zdawa si nie przejmowa faktem, e Pakistaczycy wyrzynaj ludno. Tak wic nasi
przywdcy postanowili podpisa dokument, w ktrym zobowizuj si przystpi do wojny z
Pakistanem. A Mahatma Gandhi, aposto niestosowania przemocy, podpisa wraz z nimi. Tak,
wybra wojn. Powiedzia, e nie byo innego wyjcia. Wojna jest nieunikniona, jeli trzeba
broni czego albo broni siebie.
Problem w tym, e ja upieram si, by postrzega t wojn jako wojn midzy brami.
Powiedziaam to te generaowi Aurorze i generaowi Niaziemu. Obydwaj odpowiedzieli: W
gruncie rzeczy jestemy brami.
Nie w gruncie rzeczy, ale cakowicie. Hindusi i Pakistaczycy s dosownie brami.
Wiem, e bya pani zdziwiona, bo po zajciu Dhaki oficerowie pakistascy i indyjscy ciskali
sobie rce. Ale czy zdaje sobie pani spraw, e do 1965 roku w naszej armii i w armii

pakistaskiej mona byo spotka generaw, ktrzy byli brami? Brami krwi, synami tego
samego ojca i tej samej matki. Albo po jednej stronie by wuj, a po drugiej bratanek, tu jeden
kuzyn, tam drugi. Zreszt jeszcze dzi to si zdarza. Powiem pani wicej: w pewnym momencie
nawet dwaj ambasadorowie w Szwajcarii, ambasador Pakistanu i ambasador Indii, byli
rodzonymi brami. Och, podzia narzucony nam przez Anglikw by tak nienaturalny! Posuy
tylko temu, eby rozdzieli rodziny, rozbi je. Pamitam przejmujce epizody. Ludzi, ktrzy
emigrowali, ludzi, ktrzy nie chcieli emigrowa Wielu muzumanw nie chciao opuci Indii,
eby przenie si do Pakistanu, ale propaganda gosia, e bd tam mieli wiksze moliwoci,
wic wyjechali. Z drugiej strony wielu hindusw nie chciao zosta w Pakistanie, ale mieli tam
powizania albo majtki, wic zostali. eby sta si naszymi wrogami, co za absurd. Obdny
absurd, jeli pomyli pani, e walk o niepodlego toczylimy wsplnie, muzumanie i hindusi.
Tak, rwnie za panowania Anglikw istniay wrogie grupy. Dochodzio do star. Ale o tym
dowiedzielimy si pniej, chodzio o starcia wywoane przez tych, ktrzy nie mieli interesu w
tym, ebymy yli wsplnie, majc ju na widoku podzia. Polityka dzielenia nas bya zawsze
wol cudzoziemcw, rwnie po podziale. Gdyby Hindusi i Pakistaczycy pozostali razem nie
mwi jako kraje skonfederowane, ale jako kraje ssiedzkie i zaprzyjanione jak na przykad
Wochy i Francja, prosz mi wierzy, i oni, i my dokonalibymy duo wikszego postpu. Ale,
jak si zdaje, nie byo w interesie kogo, ebymy poszli naprzd. W interesie kogo byo,
ebymy wci toczyli wojn, ebymy si zadrczali. Tak, skonna jestem uniewinni
Pakistaczykw. Jak mieli si zachowa? Zachcali ich, eby nas atakowali, dawali im bro,
eby nas atakowali. I oni nas atakowali.
Bhutto mwi, e byby skory do konfederacji z Indiami. Co pani o tym myli, pani
Gandhi?
Wie pani Bhutto nie jest czowiekiem bardzo zrwnowaonym. Kiedy co mwi, nigdy
si nie rozumie, co chce przez to powiedzie. Co chce powiedzie tym razem? e chce zosta
naszym przyjacielem? My od dawna chcemy by jego przyjacimi, ja zawsze tego chciaam. Oto
szczeg, ktrego ludzie z Zachodu nie znaj. Prasa zachodnia zawsze podkrelaa fakt, e Indie
s wrogiem Pakistanu i vice versa, e hindusi s przeciwko muzumanom i vice versa. Nigdy nie
powiedziaa na przykad, e moja partia zwalcza tak postaw, odkd zostalimy rozdzieleni na
dwa kraje. Od tamtej pory twierdzimy, e nienawici religijne s bdne i absurdalne, e
mniejszoci nie mog by usuwane z kraju, e ludzie rnych religii powinni y razem. Jak to

moliwe, eby we wspczesnym wiecie ludzie mieli si zabija z powodu religii?! Dzisiaj
musimy si zajmowa zupenie innymi problemami! To problemy biedy, praw jednostki, zmian
narzucanych nam przez technologi. Te rzeczywicie si licz, bardziej ni religia! Poniewa s
to problemy uniwersalne, poniewa dotycz w rwnej mierze Pakistanu i nas. Ja nie mog bra
na powanie kogo, kto podnieca si, wrzeszczc, e religia jest w niebezpieczestwie i podobne
bzdury. Niestety rwnie w Indiach s tacy, ktrzy mwi w ten sposb. To ci sami, ktrzy
stwierdzaj: Nigdy nie powinnimy byli zaakceptowa istnienia Pakistanu. Teraz istnieje i
trzeba go zniszczy. Chodzi jednak o nielicznych szalecw, ktrych masy nie suchaj. Nie
znajdzie pani w Indiach propagandy przeciwko Pakistanowi. Podczas wojny byo jej troch, ale
rwnie w czasie wojny zdoalimy j kontrolowa. Pakistaczycy byli tym oszoomieni. W
szpitalach polowych byli jecy, ktrzy krzyczeli: Jak to?! Pan jest hinduskim lekarzem i chce
mnie leczy?. Mog powiedzie tylko tyle, e jeli Bhutto wie, co mwi, mwi tylko to, co
mona powiedzie. A gdyby tak nie mwi, jaka byaby jego przyszo? Opowiadaj mi, e
Bhutto jest ambitny. Ja mam nadziej, e jest bardzo ambitny, ambicja moe mu pomc zobaczy
rzeczywisto.
Nawias, pani Gandhi: pani nie jest religijna, prawda?
C zaley, co ma pani na myli, mwic sowo religia. Oczywicie nie chodz do
wity i nie modl si do bogw czy co w tym rodzaju. Ale jeli jako religi rozumiemy wiar
nie w bogw, ale w ludzko, prb uczynienia czowieka lepszym i troch szczliwszym,
wwczas tak, jestem bardzo religijna.
Mam nadziej, e nie byo to niewygodne pytanie, pani Gandhi.
Nie, dlaczego?
Natomiast to bdzie niewygodne. Proklamowaa pani zawsze polityk niezaangaowania,
a w sierpniu podpisaa pani traktat o przyjani indyjsko-radzieckiej. Czy midzy tymi dwiema
sprawami nie ma sprzecznoci?
Nie, nie powiedziaabym. Co bowiem oznacza niezaangaowanie? Oznacza, e nie
naleymy do adnego bloku wojskowego i e zachowujemy prawo do przyjani z kadym
krajem, niezalenie od wpywu jakiegokolwiek kraju. Wszystko to pozostao niezmienne po
podpisaniu traktatu indyjsko-radzieckiego, a inni mog mwi lub myle, co chc; nasza
polityka nie zmieni si za spraw Zwizku Radzieckiego. Dobrze wiemy, e los Indii zwizany
jest z pokojem na wiecie. Niemniej traktat istnieje, mwi pani, i stawia nas wobec Zwizku

Radzieckiego w innej pozycji ni ta, jak mamy wobec innych krajw. Tak, traktat istnieje. Lecz
nie istnieje tylko po jednej stronie; prosz si przyjrze, jak jestemy usytuowani geograficznie, a
wywnioskuje

pani,

jak

wane

Indie

dla

Zwizku

Radzieckiego.

sprawach

midzynarodowych traktat jednak nic nie zmienia. To znaczy nie zabrania nam by przyjacimi
innych krajw, co rzeczywicie ma miejsce. Nie zakazuje, bymy prowadzili polityk
niezaangaowania, co rzeczywicie si dzieje. I zapewniam pani, e nadal bdziemy
podejmowa decyzje, nie przejmujc si tym, czy podobaj si one, czy te nie Zwizkowi
Radzieckiemu, Chinom, Ameryce, Francji, czy komu tam jeszcze. Chce pani wiedzie wicej?
Miesic po podpisaniu traktatu kto zapyta Czou En-laja, co o tym myli, a on odpowiedzia:
To bez rnicy. Nie wiem, dlaczego miaoby to robi jak rnic.
Majce nastpi wkrtce otwarcie ambasady indyjskiej w Hanoi robi natomiast rnic.
Przewodniczy pani Midzynarodowej Komisji Nadzoru i Kontroli w Wietnamie. Co to oznacza?
e zrezygnuje pani z zasiadania w tej Komisji i z przewodniczenia jej?
Nie wiem Problem oczywicie si pojawia Ale nie mylaam jeszcze, jak go
rozwiza. A mwienie o tym Porozmawiajmy wic na ten temat, i prosz posucha:
Midzynarodowa Komisja Kontroli niczego nie stanowi, nigdy o niczym nie postanowia. Czemu
suy zasiadanie w niej? Zanim zdecydowalimy, e otworzymy ambasad w Hanoi, dugo o tym
mylaam, ale decyzja naprawd nie bya trudna. Polityka amerykaska w Wietnamie jest jaka
jest, w Sajgonie panuje cakiem nienormalny stan rzeczy, a ja jestem zadowolona, e zrobiam to,
co zrobiam.
Maj wic racj ci, ktrzy uwaaj, e jest pani bardziej na lewo od swojego ojca?
Prosz posucha, ja nie postrzegam wiata jako czego podzielonego midzy prawic a
lewic. Nic mnie nie obchodzi, kto jest na prawicy, kto na lewicy, a kto w centrum. Wyraenia te,
cho ich uywamy, cho ja sama ich uywam, straciy znaczenie. Nie interesuje mnie ten czy
inny epitet, interesuje mnie tylko to, eby rozwizywa pewne problemy, eby dotrze tam, gdzie
chc dotrze. Mam kilka celw. S to te same cele, ktre mia mj ojciec: da ludziom wyszy
poziom ycia, zlikwidowa raka biedy, usun konsekwencje zacofania gospodarczego. Chc te
cele osign. I chc to uczyni w jak najlepszy sposb, nie przejmujc si tym, e ludzie okrel
moje dziaania jako lewicowe albo prawicowe. To ta sama historia jak wtedy, kiedy
znacjonalizowalimy banki. Ja nie jestem za nacjonalizacj, za retoryk nacjonalizacji, nie jestem
za ni te dlatego, e widz w nacjonalizacji lekarstwo na wszelk niesprawiedliwo. Jestem za

nacjonalizacj w przypadkach, w ktrych jest ona koniecznoci. Kiedy mwiono o niej po raz
pierwszy, w mojej partii nastpi podzia na nurt zwolennikw i nurt przeciwnikw
nacjonalizacji. eby nie doszo do rozpadu, zasugerowaam kompromis: da bankom rok i
zobaczy, czy bd w stanie udowodni nam, e nacjonalizacja nie jest potrzebna. Min rok i
zorientowalimy si, e niczemu to nie posuyo, pienidze nadal trafiay do rk bogatych
przemysowcw albo przyjaci bankierw. Doszam wic do wniosku, e naley nacjonalizowa
banki. I zrobilimy to. Nie uznajc tego za gest socjalistyczny albo antysocjalistyczny, ale za gest
konieczny. Kto nacjonalizuje tylko po to, eby uznano go za lewicowca, jest dla mnie gupcem.
Przy rnych okazjach uywaa pani jednak sowa socjalistyczny.
Tak, poniewa jest najblisze temu, co chc robi. Take dlatego, e we wszystkich
spoeczestwach, w ktrych wprowadzono jak form socjalizmu, pewien stopie rwnoci
spoecznej i ekonomicznej zosta osignity. Rwnie samo sowo socjalizm ma ju wiele
znacze i interpretacji. Rosjanie okrelaj si jako socjalici, Szwedzi okrelaj si jako
socjalici. Wszyscy okrelaj si jako socjalici. Nie zapominajmy, e w Niemczech by te
narodowy socjalizm.
Pani Gandhi, a co dla pani znaczy sowo socjalizm?
Sprawiedliwo. Tak, oznacza sprawiedliwo. Oznacza prb pracy w bardziej rwnym
spoeczestwie.
Jednak w sensie pragmatycznym, wolnym od ideologii.
Tak. Czemu bowiem suy pozostawanie przywizanym do jakiej ideologii, jeli poprzez
ni niczego si nie osiga? Ja te mam swoj ideologi: nie mona pracowa w prni, trzeba w
co wierzy. Jak mawia mj ojciec, trzeba mie otwart gow, ale trzeba te co do niej
wlewa, jeli nie, myli uciekn jak piasek midzy palcami. Fakt, e mam ideologi, nie oznacza
jednak, e jestem indoktrynowana. Dzisiaj nie mona poddawa si indoktrynacji, wiat zmienia
si tak szybko! Co, czego chciae dwadziecia lat temu, moe by ju niepotrzebne, jest
przebrzmiae. Widzi pani, dla mnie jedynym punktem, ktry pozosta niezmienny przez te
wszystkie lata, jest fakt, e w Indiach istnieje wci tak wiele biedy. Dua cz ludu nie korzysta
jeszcze z dobrodziejstw, ktre powinna przynie mu niepodlego, a zatem czemu suy
wolno? Koniec kocw, dlaczego chcielimy sta si wolni? Przecie nie po to, eby wyrzuci
Anglikw i tyle. W tej kwestii wyraalimy si zawsze jasno, zawsze mwilimy, e nasza walka
nie jest skierowana wycznie przeciwko Anglikom jako przedstawicielom kolonializmu, jest

skierowana przeciwko caemu zu, jakie istnieje w Indiach. Zu systemu feudalnego, zu systemu
opartego na kastach, zu niesprawiedliwoci ekonomicznej. A wic to zo nie zostao wyplenione,
po dwudziestu piciu latach jestemy wolni politycznie, tak, ale bardzo dalecy od osignicia
celu, jaki sobie wyznaczylimy.
Do jakiego zatem doszlicie punktu?
Trudno powiedzie, poniewa punkt docelowy cigle si przesuwa. Czy kiedykolwiek
wspinaa si pani na gr? No wanie, kiedy dociera si na szczyt, wydaje si nam, e
osignlimy najwyszy punkt. Jest to jednak wraenie, ktre trwa krtko. Szybko zauwaamy,
e wierzchoek, na ktry weszlimy, jest jednym z najniszych, e wzniesienie stanowi cz
acucha grskiego, e gr, na ktre trzeba si wspi, jest bardzo wiele A im wicej ich
zdobywasz, tym bardziej chcesz si wspina dalej, cho jeste miertelnie zmczony. Chc
powiedzie, e bieda, tu w Indiach, ma rne oblicza. Nie chodzi tylko o biedakw, ktrych
widzi si w miastach, s te biedacy w plemionach, s biedacy yjcy w lasach, biedacy yjcy w
grach. Czy mamy o nich zapomnie, kiedy biedakom z miast yje si ju lepiej? Lepiej w
stosunku do czego? Do tego, czego chciao si dziesi lat temu? Wwczas zdawao si to duo.
Dzisiaj to ju nie tak wiele. Tak wic, widzi pani, kiedy rzdzi si krajem, a szczeglnie krajem
tak rozlegym i zoonym jak Indie, nigdy niczego si nie osiga. W chwili, kiedy sdzimy, e
co osignlimy, spostrzegamy, e dotarlimy donikd. A jednak trzeba i dalej, w stron
marzenia tak odlegego, e twoja droga nie ma ju pocztku ani koca.
A pani, pani Gandhi, do ktrego punktu na tej drodze dotara?
Nigdzie, a jednoczenie do bardzo wanego punktu, to znaczy przekonaam Hindusw, e
mog dziaa. Wczeniej ludzie pytali nas: Moesz to zrobi?. A my milczelimy, poniewa
nie wierzylimy w siebie, nie wierzylimy, e moemy co zrobi. Dzisiaj ludzie ju nam nie
mwi: Moesz?. Pytaj: Kiedy moesz?. Poniewa Hindusi wreszcie w siebie wierz,
wierz, e mog co zrobi. Och, sowo kiedy jest takie wane dla narodu, dla jednostki! Kiedy
czowiek myli, e nie da rady czego zrobi, nigdy nie da rady. Nawet jeli jest bardzo
inteligentny, nawet jeli ma tysic talentw. eby sta si skutecznym, trzeba mie zaufanie do
samego siebie. A zatem sdz, e jako nard zdobylimy zaufanie do samych siebie. Lubi
myle, e to zaufanie ja im daam. Lubi te myle, e dajc zaufanie rozbudziam dum.
Mwi, rozbudziam, bo dumy si nie daje. Nie wybucha te nagle, to uczucie, ktre dojrzewa
bardzo powoli, bardzo chaotycznie. Nasza duma urosa w cigu ostatnich dwudziestu piciu lat,

cho inni tego nie rozumieli i nie doceniali. Wy z Zachodu nigdy nie bylicie zbyt szczodrzy w
stosunku do nas, Hindusw. Powinnicie byli zauway, e sprawy, cho wolno, zmieniaj si.
Powinnicie byli zauway, e co si zmienia. Niewiele, co.
Naprawd nie daa pani swojemu ludowi rwnie dumy, pani Gandhi? Pani jest taka
dumna.
Nie. Wcale nie jestem. Nie.
Oczywicie, e pani jest. Czy nie bya aktem dumy odmowa przyjcia pomocy, ktr
wiat wam oferowa podczas klski godu w 1966 roku? Pamitam pewien statek zaadowany
mk, jedzeniem, ktry nie opuci nigdy portu w Neapolu. I wszystko si zepsuo, a tymczasem
ludzie w Indiach umierali.
Nic o tym nie wiedziaam. Nie, nie wiedziaam, e statek jest zaadowany i gotowy do
wypynicia, w przeciwnym razie nie odmwiabym jego przyjcia. Ale to prawda, e odrzuciam
pomoc zagraniczn. To prawda. Nie bya to jednak moja osobista decyzja, cay kraj powiedzia
nie. Stao si to samo z siebie, prosz mi wierzy, nagle. Tak, nagle pojawiy si napisy na
murach. Pojawiy si plakaty. Ta odmowa eksplodowaa w caych Indiach, w akcie dumy, ktry
nawet mnie zaskoczy. Wtedy rwnie partie polityczne, wszystkie, deputowani do parlamentu,
powiedzieli nie: lepiej umrze z godu, ni uchodzi za nard ebrakw. Musiaam sta si
wyrazicielk tej odmowy, powtarza j tym, ktrzy chcieli nam pomc. Byo to dla was trudne,
rozumiem. Wierz, e was to zranio. Czasami ranimy si nawzajem, nie wiedzc o tym.
Mymy nie chcieli was zrani.
Wiem. Powtarzam, e to rozumiem. Ale trzeba te zrozumie nas, bylimy zawsze
niedoceniani, lekcewaeni, traktowani z niedowierzaniem. Nawet kiedy my wierzylimy, wy nam
nie wierzylicie. Mwilicie: Jak to moliwe walczy bez przemocy?. A my bez przemocy
zyskalimy nasz wolno. Mwilicie: Jak to moliwe wprowadza demokracj z ludem
umierajcych z godu analfabetw?. A my z tym ludem wprowadzilimy demokracj.
Mwilicie: Plany gospodarcze s typowe dla krajw komunistycznych, demokracja i
planowanie nie mog i w parze!. A mimo wszystkich bdw, jakie popenilimy, nasze plany
si powiody. Potem oznajmilimy, e w Indiach nie bdzie ju umierajcych z godu.
Odpowiedzielicie: To niemoliwe. Nigdy si wam nie uda!. Tymczasem udao si, dzisiaj w
Indiach nikt ju nie umiera z godu, produkcja ywnoci wysoko przekracza zapotrzebowanie. W
kocu przyrzeklimy, e ograniczymy liczb urodzin. W to zupenie nie wierzylicie,

umiechalicie si szyderczo. C, w tej sprawie te poszo dobrze. W istocie to prawda, e

urolimy o ponad siedemdziesit milionw w dziesi lat, ale jest rwnie prawd, e urolimy
mniej ni wiele innych krajw: w tym krajw europejskich.
Czsto za spraw okrutnych metod, jak metoda mskiej sterylizacji. Pani to popiera, pani
Gandhi?
W odlegej przeszoci Indii, kiedy ludnoci byo niewiele, yczenie, z jakim zwracano si
do kobiety, brzmiao: eby moga mie duo dzieci. Dua cz naszej epiki i naszej literatury
nadmiernie uwydatnia to yczenie, a idea, e kobieta powinna mie duo dzieci, nie przemina.
Ja sama z serca mwi, e ludzie powinni mie tyle dzieci, ile zechc. Ale jest to niesuszna idea,
jak wiele naszych idei, ktre sigaj tysicy lat wstecz, i trzeba j wypleni. Trzeba chroni
rodziny, trzeba chroni dzieci, ktre maj niezbywalne prawa i ktre powinny by kochane,
powinny mie fizyczn i umysow opiek, nie powinny by wydawane na wiat, eby cierpie i
tyle. Wie pani, e do niedawna biedacy podzili dzieci po to tylko, eby si nimi wysugiwa? Jak
jednak zmieni, na si i nagle, wielowiekow tradycj? Jedynym sposobem jest planowanie, za
pomoc takich czy innych rodkw, urodze. Sterylizacja mczyzn jest jednym ze rodkw
planowania urodze. rodkiem najbardziej radykalnym, najpewniejszym. Pani wydaje si
okrutny. Mnie si zdaje, e waciwie stosowany, wcale nie jest okrutny; nie widz nic zego w
sterylizacji mczyzny, ktry spodzi ju omioro albo dziesicioro dzieci. Szczeglnie jeli
suy to podniesieniu jakoci ycia tej semki czy dziesitki dzieci.
Czy bya pani kiedykolwiek feministk, pani Gandhi?
Nie, nigdy. Nigdy nie miaam takiej potrzeby, zawsze mogam robi to, co chciaam.
Natomiast moja matka bya. Fakt bycia kobiet uwaaa za bardzo niekorzystny. Miaa swoje
racje. W jej czasach kobiety byway wizione, w niemal wszystkich indyjskich stanach nie mogy
si nawet pokaza na ulicy. Muzumanki musiay wychodzi osonite burk, tym cikim
przecieradem skrywajcym nawet oczy. Hinduski musiay porusza si w doli, rodzaju lektyki
zamknitej jak trumna. Mama zawsze mi o tym opowiadaa, z gorycz, z gniewem. Bya
najstarsza wrd dwch sistr i dwch braci i wyrosa z brami, ktrzy byli w zblionym do niej
wieku. Do dziesiciu lat wychowywaa si jak dzikie rebi, a potem to si skoczyo, raptownie.
Nagito j do jej przeznaczenia kobiety, powtarzajc: Tego si nie robi, tak nie wypada, to nie
jest godne kobiety. W pewnym momencie rodzina przeprowadzia si do Dajpuru, gdzie adna
kobieta nie moga wywin si od doli i od burki. Trzymali j w domu od rana do wieczora,

moga albo nic nie robi, albo gotowa. Nienawidzia nic nie robi i nienawidzia gotowa. Bya
wychudzona i chora, a dziadek daleki od przejmowania si jej stanem zdrowia, pyta: I kto si
teraz z ni oeni?. Babcia czekaa wic, a dziadek wyjdzie, po czym przebieraa mam w
mskie ubrania i pozwalaa, eby jechaa z brami, konno. Dziadek nigdy si o tym nie
dowiedzia, a mama opowiadaa mi t histori bez jednego umiechu. Wspomnienie o takiej
niesprawiedliwoci nigdy jej nie opucio. A do dnia mierci mama walczya o prawa kobiet.
Uczestniczya we wszystkich ruchach kobiecych swoich czasw, wzniecia wiele buntw. Bya
wielk kobiet, wielk postaci. Dzisiejszym kobietom ogromnie by si spodobaa.
A co pani o nich myli, pani Gandhi? To znaczy o ich ruchu wyzwolenia?
Dobrze o nim myl. Dobrze. Bo widzi pani, a do dzi o prawa ludzi dopominao si
niewiele osb dziaajcych w imieniu mas. Natomiast dzisiaj ludzie nie chc ju by
reprezentowani, kady chce mwi za siebie i uczestniczy bezporednio; jest tak w przypadku
czarnych, ydw, kobiet. A zatem zarwno czarni, jak i ydzi czy kobiety stanowi cz
wielkiej rewolty, ktr mona tylko aprobowa. Kobiety czasem przesadzaj, to prawda. Ale
tylko wtedy, kiedy si przesadzi, inni nas suchaj. Rwnie tego nauczyo mnie dowiadczenie.
Czy moe nie dlatego, e przesadziymy, przyznali nam prawo gosu? Tak, w wiecie
zachodnim kobiety nie maj innego wyboru, jak tylko przesadza. W Indiach nie. Wyjani pani
powd. Jest to powd, ktry tumaczy rwnie mj przypadek. W Indiach kobiety nigdy nie byy
we wrogiej rywalizacji z mczyznami, nawet w najdalszej przeszoci; kiedykolwiek jaka
kobieta objawia si jako przywdca, choby jako krlowa, lud j akceptowa. Jako fakt
normalny, a nie wyjtkowy. Nie zapominajmy, e w Indiach symbolem siy jest kobieta: bogini
akti. Ale nie tylko walka o niepodlego bya tutaj prowadzona w takim samym stopniu przez
mczyzn i przez kobiety. A kiedy niepodlego uzyskalimy, nikt o tym nie zapomnia.
Natomiast w wiecie zachodnim nigdy nic takiego si nie wydarzyo, kobiety uczestniczyy, tak,
ale rewolucje byy zawsze robione przez mczyzn i ju.
Jestemy przy pytaniach osobistych, pani Gandhi. Teraz jestem gotowa je zada. Oto
pierwsze: Czy kobieta taka jak pani lepiej czuje si z mczyznami, czy z kobietami?
Dla mnie to absolutnie to samo, zarwno jednych, jak i drugie traktuj w identyczny
sposb. To znaczy jako osoby, nie jako mczyzn i kobiety. Ale rwnie tu trzeba bra pod
uwag fakt, e odebraam bardzo szczeglne wychowanie, e jestem crk takiego mczyzny,
jak mj ojciec, i takiej kobiety, jak moja matka. Wyrosam jak chopiec, take dlatego, e

wikszo dzieci, ktre przychodziy do naszego domu, to byli chopcy. Z chopcami aziam po
drzewach, cigaam si, biam. Nie miaam w stosunku do chopcw kompleksu niszoci ani im
nie zazdrociam. Jednoczenie jednak podobay mi si lalki. Miaam duo lalek. I wie pani, jak
si nimi bawiam? Przedstawiajc powstanie, wiece, sceny aresztowa. Moje lalki prawie nigdy
nie byy dziemi, ktre trzeba byo nakarmi, ale mczyznami i kobietami atakujcymi koszary i
trafiajcymi potem do wizienia. Zaraz pani wytumacz. Nie tylko moi rodzice, ale caa rodzina
zaangaowana bya w ruch oporu: babcia i dziadek, wujowie i ciotki, kuzyni i kuzynki. Tak wic
strae cigle przychodziy i ich zabieray, bez rnicy. C, fakt, e aresztowali zarwno mojego
ojca, jak i matk, zarwno dziadka, jak i babci, zarwno wuja, jak i ciotk, przyzwyczai mnie
do patrzenia takimi samymi oczami na mczyzn i kobiety, na paszczynie absolutnej rwnoci.
Poza tym jest ta histori z Joann dArc, czy nie?
Tak, to prawda. To prawda, e Joanna dArc bya moim dziewczcym marzeniem.
Odkryam j, kiedy miaam jakie dziesi czy dwanacie lat, i pojechaam do Francji. Nie
pamitam, gdzie o niej przeczytaam, ale pamitam, e nabraa dla mnie zasadniczego znaczenia.
Chciaam powici ycie dla mojego kraju. Wydaje si, e to gupstwa, tymczasem To, co
zdarza si, kiedy jestemy dziemi, na zawsze naznacza nasze ycie.
Rzeczywicie. A ja chciaabym zrozumie, kto uczyni pani tym, kim pani jest, pani
Gandhi.
ycie, jakie miaam. Trudnoci, problemy, cierpienia, jakich doznaam jako dziecko. To
wielki przywilej przey trudne ycie, i ten przywilej miao wielu ludzi z mojego pokolenia.
Czasami zastanawiam si, czy dzisiejsza modzie nie jest pozbawiona dramatw, ktre
zbudoway nas Gdyby pani wiedziaa, jak uksztatowao mnie ycie w tym domu, do ktrego
wdzieraa si policja, eby wszystkich zabra! Na pewno nie miaam szczliwego i pogodnego
dziecistwa. Byam chud, chor i nerwow dziewczynk. Po najciach policji zostawaam sama
caymi tygodniami, miesicami, musiaam sama sobie radzi. Bardzo szybko si tego nauczyam.
Zaczam sama podrowa do Europy, kiedy miaam osiem lat. W tym wieku przemieszczaam
si ju midzy Indiami i Szwajcari, Szwajcari i Francj, Francj i Angli. Jak dorosa,
zarzdzajc swoimi finansami. Ludzie czsto mnie pytaj: Kto mia na pani wikszy wpyw?
Pani ojciec czy Mahatma Gandhi?. Tak, moje wybory byy dokonywane gwnie pod ich
wpywem, pod wpywem ducha rwnoci, ktry mi wpoili; moja obsesja na temat
sprawiedliwoci pochodzi od mojego ojca, ktry z kolei przej j od Mahatmy Gandhiego. Nie

jest jednak waciwe mwi, e mj ojciec wpyn na mnie bardziej ni inni, i nie umiaabym
powiedzie, czy moj osobowo bardziej uksztatowa mj ojciec, moja matka, Mahatma, czy
przyjaciele, ktrzy byli z nami. Wszyscy si na to zoyli, to bya cao. Sam fakt, e nikt mi
nigdy niczego nie narzuca albo nie prbowa narzuca innym. Nikt mnie nigdy nie
indoktrynowa. Rne sprawy odkryam sama, w cudownej wolnoci. Na przykad ojciec
przywizywa wielk wag do odwagi, rwnie fizycznej. Pogardza ludmi, ktrzy jej nie mieli.
Jednak nigdy mi nie powiedzia: Chc, eby bya odwana. Ogranicza si tylko do dumnego
umiechu za kadym razem, kiedy zrobiam co trudnego albo wygrywaam wycig z chopcami.
Jak bardzo musiaa pani kocha tego ojca!
O, tak! Mj ojciec by wity. Mia w sobie co najbliszego witemu, co mona znale
u normalnego czowieka. Bo by taki dobry. Tak niewiarygodnie, nieznonie dobry. Jako dziecko
zawsze go broniam i sdz, e wci go broni, przynajmniej jego polityki. Och, on zupenie nie
by politykiem, w adnym znaczeniu tego sowa. W jego pracy podtrzymywaa go tylko lepa
ufno w Indie, w zupenie obsesyjny sposb niepokoi si o przyszo Indii. Rozumielimy si.
A Mahatma Gandhi?
Po jego mierci narodzio si duo mitw. Ale pozostaje faktem, e by wyjtkowym
czowiekiem, niesamowicie inteligentnym, z fantastycznym wyczuciem ludzi i wielkim
instynktem sprawiedliwoci. Mawia, e pierwszym prezydentem Indii powinna by dziewczyna
harijan, niedotykalna. By tak bardzo przeciwny systemowi klasowemu i uciskowi kobiet, e
niedotykalna stawaa si dla niego szczytem czystoci i bogosawiestwa. Ja zaczam z nim
obcowa, kiedy bywa w naszym domu; wraz z moim ojcem i moj matk nalea do komitetu
kierowniczego. Po odzyskaniu niepodlegoci duo z nim pracowaam, w okresie zamieszek
midzy hindusami i muzumanami poleci mi, bym zaja si muzumanami. eby ich chroni.
Tak, to by wielki czowiek. Ale midzy mn a Gandhim nie byo nigdy takiego porozumienia,
jakie byo midzy mn a moim ojcem. Wci mwi o religii By przekonany, e to jest
suszne Sowem, my, modzi, w wielu sprawach si z nim nie zgadzalimy.
Wrmy do pani, pani Gandhi, do historii niezwykej kobiety. Czy to prawda, e nie
chciaa pani wyj za m?
Tak. Mniej wicej do osiemnastego roku ycia, tak. Ale nie dlatego, e czuam si
sufraystk, chciaam ca swoj energi powici walce o wyzwolenie Indii. Mylaam, e
maestwo odcignoby mnie od obowizkw, jakie na siebie wziam. Stopniowo jednak

zmieniam zdanie i majc okoo osiemnastu lat, zaczam rozwaa ewentualno wyjcia za
m. Nie po to, eby mie ma, ale eby mie dzieci. Zawsze chciaam mie dzieci, gdyby to
zaleao ode mnie, wydaabym na wiat jedenacioro. To mj m chcia tylko dwoje. Powiem
pani wicej, lekarze odradzali mi urodzenie choby jednego. Mj stan zdrowia wci nie by
dobry i mwili, e cia bdzie dla mnie fatalna. Gdyby mi tego nie powiedzieli, moe nie
wyszabym za m. Ale ta diagnoza mnie sprowokowaa, rozwcieczya. Odpowiedziaam im:
Jak mylicie, po co wychodz za m, jeli nie po to, eby urodzi dzieci? Nie chc sysze, e
nie mog wyda na wiat dzieci, chc, ebycie mi powiedzieli, co mam robi, eby wyda na
wiat dzieci!. Skulili si w sobie i wymamrotali, e moe gdybym przytya, to by mi troch
pomogo, takiej chudej nigdy nie udaoby mi si zaj w ci. W porzdku, powiedziaam,
przytyj. Kazaam robi sobie masae, zaczam pi tran, je dwa razy wicej. Ale nie przyby
mi nawet gram. Wbiam sobie do gowy, e w dniu zarczyn bd grubsza, a nie przyby mi
nawet gram. Wtedy udaam si do Mussoorie, ktre jest zdrowym miejscem, zignorowaam
zalecenia lekarzy, sama wymyliam sobie diet i utyam. Dokadna odwrotno tego, co
chciaabym teraz. Teraz mam problemy z utrzymaniem linii. Ale udaje mi si. Nie wiem, czy si
pani zorientowaa, e jestem stanowcz kobiet.
Tak, tak, zorientowaam si. Jeli si nie myl, udowodnia to pani rwnie, wychodzc za
m.
Rzeczywicie. Nikt nie chcia tego maestwa, nikt. Nawet Mahatma Gandhi nie by z
tego zadowolony. Jeli chodzi o mojego ojca to nieprawda, e si sprzeciwi, jak si opowiada,
ale zupenie mu na tym nie zaleao. Jak przypuszczam dlatego, e ojcowie jedynaczek wol,
kiedy te wychodz za m jak najpniej. W kadym razie sprawia mi przyjemno myle, e to
z tego powodu. Widzi pani, mj narzeczony nalea do innej religii. By parsem. Tego nikt nie
mg znie, cae Indie byy przeciwko nam. Cae Indie. Pisali do Gandhiego, do mojego ojca, do
mnie. Obelgi, groby mierci. Kadego dnia listonosz przynosi ogromny wr i wysypywa listy
na podog. Nawet ju ich nie czytalimy, dawalimy je do czytania kilkorgu przyjacioom,
ktrzy zdawali nam potem relacje. Jest taki, ktry chce poci was na kawaki. Jest taki, ktry
gotw jest ci polubi, chocia ma ju on. Mwi, e on przynajmniej jest hindusem. W
pewnym momencie Mahatma wda si w polemik; wanie odnalazam artyku, ktry napisa do
swojej gazety, eby baga ludzi, by zostawili go w spokoju i nie mieli tak ograniczonej

mentalnoci. W kadym razie ja polubiam pana Feroze Gandhiego. Kiedy sobie co wbij do
gowy, nikt na wiecie nie jest w stanie nakoni mnie do zmiany zdania.
Miejmy nadziej, e nie stao si tak samo, kiedy pani syn Rajiv oeni si z Woszk.
Czasy si zmieniy, oni nie musieli przechodzi udrki, jak ja przeyam. Pewnego dnia
1965 roku Rajiv napisa do mnie z Londynu, gdzie studiowa, i poinformowa mnie: Pytasz
mnie zawsze o dziewczyny, czy znam jak szczegln dziewczyn itd. No dobrze, spotkaem
szczegln dziewczyn. Jeszcze si nie owiadczyem, ale to dziewczyna, ktr chciabym
polubi. W nastpnym roku, kiedy pojechaam do Anglii, poznaam j. A kiedy Rajiv wrci do
Indii, zapytaam go: Czy wci mylisz o niej w taki sam sposb?. A on odpowiedzia, e tak.
Ona jednak nie moga wyj za m, dopki nie miaa dwudziestu jeden lat i dopki nie bya
pewna, e ycie w Indiach bdzie jej odpowiadao. Poczekalimy wic na jej dwudzieste
pierwsze urodziny, ona przyjechaa do Indii i powiedziaa, e Indie jej si podobaj, ogosilimy
zarczyny, a dwa miesice pniej byli mem i on. Sonia jest ju niemal cakowicie
Hindusk, cho nie zawsze nosi sari. Ale ja te, kiedy studiowaam w Londynie, czsto ubieraam
si na mod zachodni, a przecie jestem najbardziej indyjsk kobiet, jak znam. Gdyby pani
na przykad wiedziaa, jak bardzo lubi by babci! Czy wie pani, e jestem ju podwjn
babci? Rajiv i Sonia maj synka i creczk. Dziewczynka wanie si urodzia.
Pani Gandhi, pani m umar ju kilka lat temu. Czy mylaa pani kiedykolwiek, eby
powtrnie wyj za m?
Nie, nie. Moe zastanawiaabym si nad t spraw, gdybym spotkaa kogo, z kim
chciaabym y. Ale tego kogo nigdy nie spotkaam i Nie, nawet gdybym go spotkaa,
wykluczam ponowne maestwo. Dlaczego miaabym wychodzi za m teraz, kiedy moje
ycie jest takie pene? Nie, nie. To niemoliwe.
Zreszt nie potrafi sobie pani wyobrazi jako gospodyni domowej.
Myli si pani! Och, myli si pani! Byam doskona gospodyni domow, bycie matk
stanowio zawsze zajcie, ktre podobao mi si najbardziej. Ze wszystkiego. Bycie matk,
gospodyni domow nigdy nie byo dla mnie adnym powiceniem, rozkoszowaam si kad
minut tamtych lat. Moi synowie Szalaam za moimi synami i myl, e wykonaam wietn
prac, wychowujc ich. S dzi w istocie dwoma powanymi i dzielnymi mczyznami. Nie,
nigdy nie rozumiaam kobiet, ktre z powodu dzieci zachowuj si niczym ofiary i zakazuj
sobie innych zaj. Wcale nie jest trudno pogodzi dwie rzeczy, jeli inteligentnie zarzdza si

wasnym czasem. Nawet kiedy moje dzieci byy mae, pracowaam. Byam pracownikiem opieki
spoecznej w Indian Council for the Child Welfare. Opowiem pani pewn histori. Rajiv mia
wtedy zaledwie cztery lata i chodzi do przedszkola. Ktrego dnia odwiedzia nas matka jego
maego kolegi i sodziutkim gosem powiedziaa: Och, to musi by dla pani bardzo smutne nie
mie czasu dla swojego dziecka!. Rajiv zarycza jak lew: Moja mama jest wicej ze mn ni ty
ze swoim dzieckiem, zrozumiano? Twj syn cigle mi opowiada, e zostawiasz go samego, eby
gra w bryda!. Nienawidz kobiet, ktre nic nie robi, a potem graj w bryda.
By wic dugi okres w pani yciu, kiedy pozostawaa pani z dala od polityki. Przestaa
pani w ni wierzy?
Polityka Widzi pani, zaley od rodzaju polityki. Ta, ktr uprawialimy za pokolenia
mojego ojca, bya obowizkiem. Bya przepikna, poniewa miaa na celu zdobycie
niepodlegoci. Natomiast ta, ktr uprawiamy dzisiaj Prosz nie myle, e szalej za tym
rodzajem polityki nie przypadkiem prbowaam wszystkiego, eby trzyma z dala od niej swoich
synw i do dzi mi si to udao. Po odzyskaniu niepodlegoci natychmiast wycofaam si z
polityki. Dzieci mnie potrzeboway, lubiam prac w opiece spoecznej. Powiedziaam: Swoje
zrobiam. Niech o reszcie myl inni. Wrciam do polityki dopiero wtedy, kiedy stao si jasne,
e w mojej partii sprawy nie id tak jak powinny. Wci si kciam, z wszystkimi: z moim
ojcem, z liderami, ktrych poznaam jako dziecko a pewnego dnia, byo to w 1955 roku,
jeden z nich wykrzykn: Ty krytykujesz i tyle. Jeli uwaasz, e moesz poprawi rne rzeczy,
popraw je. Naprzd, dlaczego nie sprbujesz?. C, nigdy nie potrafiam oprze si wyzwaniu,
sprbowaam. Sdziam jednak, e bdzie to sprawa tymczasowa, tak myla rwnie mj ojciec,
ktry nigdy nie podejmowa prb angaowania mnie do swojej dziaalnoci. S w bdzie ci,
ktrzy twierdz to-jej-ojciec-przygotowa-jej-miejsce-premiera, to-jej-ojciec-j-wylansowa.
Kiedy mnie poprosi, bym mu pomoga, naprawd nawet nie podejrzewa, jakie bd
konsekwencje.
A jednak wszystko zaczo si z jego powodu.
Oczywicie. By premierem i zajmowanie si jego domem, bycie jego asystentk
oznaczao automatycznie maczanie rk w polityce, obcowanie z jej przedstawicielami, znajomo
rnych rozgrywek, tajemnic. Oznaczao rwnie, e prdzej czy pniej musiaam wpa w
sida bezporedniej prby. Miaa ona miejsce w 1957 roku, w pewien weekend, kiedy mj ojciec
mia uda si na pnoc na jaki wiec. Jak zwykle mu towarzyszyam i kiedy dotarlimy do

amby, dowiedzielimy si, e kobieta odpowiedzialna za program zorganizowaa mu jeszcze

jeden wiec w innym miejscu, w poniedziaek rano. Tak wic gdyby mj ojciec zrezygnowa z
wiecu w ambie, przegralibymy wybory w ambie; gdyby zrezygnowa z wiecu w drugim
miecie, lecym w pobliu Pathankotu, przegralibymy wybory tam. A gdybym ja pojechaa?
omieliam si zapyta. Gdybym ja przemwia, gdybym wyjania, e nie moesz by
jednoczenie w dwch miejscach?. Odpar, e to niemoliwe, musiaabym przemierzy piset
kilometrw fataln drog przez wzgrza. A bya ju druga nad ranem w poniedziaek.
Powiedziaam wic dobranoc i wymamrotaam: Szkoda, wydawao mi si, e to dobry pomys.
O pitej trzydzieci, kiedy si obudziam, znalazam pod drzwiami bilecik. By od ojca: Samolot
zawiezie ci do Pathankotu. Stamtd s tylko trzy godziny samochodem. Zdysz na czas.
Powodzenia. Zdyam i poprowadziam wiec. Okaza si sukcesem i zapraszano mnie na
kolejne. To by pocztek wszystkiego.
Czy w tamtym czasie bya pani jeszcze zamna, czy ju w separacji?
Ale ja zawsze pozostaam w zwizku maeskim z moim mem! Zawsze, a do dnia
jego mierci! To nieprawda, e bylimy w separacji! Widzi pani, prawda jest inna i dlaczego
nie powiedzie jej raz na zawsze? Mj m mieszka w Lakhnau. Mj ojciec naturalnie w Delhi.
Jedziam wic tam i z powrotem midzy Delhi a Lakhnau i Oczywicie, jeli m
potrzebowa mnie w dniach, kiedy przebywaam w Delhi, pdziam do Lakhnau. Ale gdy ojciec
potrzebowa mnie w dniach, kiedy przebywaam w Lakhnau, pdziam do Delhi. Nie, nie bya to
wygodna sytuacja. W kocu, midzy Delhi i Lakhnau jest pewna odlego. I tak, mj m si
wcieka. I kci si. Kcilimy si. Duo si kcilimy. To prawda. Bylimy dwiema osobami
rwnie silnymi, rwnie upartymi: adne z dwojga nie chciao ustpi. I Lubi myle, e tamte
ktnie uczyniy nas lepszymi, e oywiy nasze ycie: bo bez nich mielibymy normalne ycie,
to prawda, ale banalne i nudne. Nie zasugiwalimy na ycie normalne, banalne i nudne. Poza
wszystkim, nasze maestwo nie byo narzucone i on mnie wybra To znaczy, e to raczej on
mnie wybra, a nie ja jego Nie wiem, czy kochaam go w takim stopniu, jak on kocha mnie,
kiedy si zarczylimy, ale Potem uczucie uroso, take we mnie, stao si wielkie i Sowem,
trzeba go zrozumie! Nie byo dla niego atwo by ziciem mojego ojca! Dla nikogo nie byoby
to atwe. Nie zapominajmy, e on te by deputowanym do parlamentu! W pewnym momencie
ustpi. Postanowi opuci Lakhnau i zamieszka w Delhi, w domu mojego ojca, z nim i ze mn.
Ale bdc deputowanym do parlamentu, co mia robi, kiedy spotyka ludzi w domu premiera?

Natychmiast si zorientowa, tak wic musia poszuka sobie innego maego domu, ale to te nie
byo wygodne. By troch tu, troch tam, troch z nami, troch sam Nie, jego ycie te nie
byo atwe.
Pani Gandhi, czy kiedykolwiek czego pani aowaa? Czy kiedykolwiek baa si pani
ustpi?
Nie. Nigdy. Strach, kady strach, to strata czasu. Tak samo jak al. Wszystko, co
zrobiam, zrobiam dlatego, e chciaam to zrobi. Robic to, rzucaam si na olep, zawsze z
wiar. Zarwno wtedy, kiedy byam dzieckiem i walczyam z Anglikami w Monkey Brigade, jak
i wtedy, kiedy byam dziewczyn i chciaam mie dzieci, jak wreszcie wtedy, kiedy byam
kobiet i powicaam si dla ojca, wywoujc gniew ma. Za kadym razem byam gboko
zaangaowana w swoje decyzje i znosiam ich konsekwencje. Rwnie wtedy, kiedy biam si o
sprawy niedotyczce Indii. Och, pamitam, jak si wciekam, kiedy Japonia najechaa Chiny!
Natychmiast weszam do komitetu zbierajcego pienidze i lekarstwa, natychmiast zapisaam si
do midzynarodowej brygady, rzuciam si na zamanie karku w propagand przeciwko
Japonii Typ taki jak ja nie zna strachu przed i alu po.
Zreszt nie popenia pani bdw. Niektrzy mwi, e po wygraniu tej wojny nikt nie
zdoa pani zdetronizowa i pozostanie pani u wadzy przez co najmniej dwadziecia lat.
Natomiast ja nie mam zielonego pojcia, jak dugo bd u wadzy, i wcale mnie to nie
obchodzi, poniewa nie zaley mi na tym, eby pozosta premierem. Interesuje mnie tylko, aby
wykonywa dobr prac, dopki jestem do tego zdolna i dopki nie jestem zmczona. Zmczona
nie jestem, to prawda, praca nie mczy, to nuda jest mczca. Jednak nic nie trwa wiecznie i nikt
nie moe przepowiedzie, co si ze mn stanie w bliszej czy dalszej przyszoci. Nie jestem
ambitna. Zupenie. Wiem, e zdziwi wszystkich, mwic w ten sposb, ale to wita prawda.
Zaszczyty nigdy mnie nie pocigay i nigdy ich nie szukaam. Jeli chodzi o prac premiera, lubi
j, tak. Ale nie bardziej ni inne zajcia, ktrymi paraam si w dorosym yciu. Chwil temu
powiedziaam pani, e mj ojciec nie by politykiem. Myl natomiast, e ja nim jestem. Ale nie
w tym sensie, e jestem zainteresowana karier polityczn; w tym sensie, e uwaam za
konieczne dooy stara dla zbudowania takich Indii, jakich chc. Indie, jakich chc, nigdy nie
przestan tego powtarza, to Indie sprawiedliwe, mniej biedne i cakowicie wolne od obcych
wpyww. Gdybym uznaa, e kraj kroczy ju w takim kierunku, natychmiast przestaabym
zajmowa si polityk i by premierem.

eby robi co?

Cokolwiek. Ju pani powiedziaam, e zakochuj si we wszystkim, co robi, i staram si
zawsze robi to dobrze. A co? W moim yciu nie istnieje tylko praca premiera! Jeli o mnie
chodzi, mogabym mieszka w jakiej wiosce i by zadowolon. Kiedy nie bd ju rzdzi
swoim krajem, znw zajm si dziemi. Albo zaczn studiowa antropologi. To nauka, ktra
zawsze bardzo mnie interesowaa, rwnie w relacji do problemu wadzy. Albo wrc do studiw
historycznych: w Oksfordzie zrobiam dyplom z historii. Albo nie wiem, fascynuj mnie
wsplnoty plemienne. Bd moga si nimi zaj. Prosz posucha, na pewno nie bd miaa
pustego ycia! Przyszo nie budzi we mnie obaw, cho zapowiada si bogata w nowe trudnoci.
Z trudnociami jestem oswojona, trudnoci nie mog zosta wymazane z ycia. Ludzie zawsze
bd je mieli, kraje zawsze bd je miay Jedyne, co mona zrobi, to je zaakceptowa, jeli to
moliwe, pokona, jeli nie, wej z nimi w ukad. Trzeba si bi, tak, ale tylko wtedy, kiedy to
moliwe. Kiedy to niemoliwe, lepiej pj na kompromis, bez oporu i bez narzeka. Kto
narzeka, jest egoist. Za modu byam wielk egoistk, teraz ju nie. Teraz nie pozwalam, by
niepokoiy mnie nieprzyjemne sprawy, nie odgrywam roli ofiary i jestem zawsze gotowa i na
ukad z yciem.
Pani Gandhi, czy jest pani szczliw kobiet?
Nie wiem. Szczcie jest tak przelotnym punktem widzenia, trwae szczcie nie istnieje.
Istniej jedynie chwile szczcia, od zadowolenia do ekstazy. A jeli przez szczcie rozumie
pani ekstaz Tak, poznaam ekstaz, mc to powiedzie jest bogosawiestwem, poniewa
tylko niewielu moe to przyzna. Ale ekstaza trwa bardzo krtko i powtarza si rzadko, czasami
nigdy. Natomiast jeli przez szczcie rozumie pani zwyke zadowolenie, wwczas tak, jestem
dosy zadowolona. Nie usatysfakcjonowana. Zadowolona. Satysfakcja jest sowem, ktrego
uywam wycznie w odniesieniu do mojego kraju, a nigdy nie bd usatysfakcjonowana z
powodu mojego kraju. Dlatego wci wybieram trudne cieki i midzy asfaltow szos a
drk, ktra pnie si pod gr, wybieram drk. Ku wielkiej irytacji moich ochroniarzy.
Dzikuj, pani Gandhi.
To ja pani dzikuj. I moc ycze. Jak zawsze powtarzam, nie ycz pani, eby miaa pani
atwe ycie, ale ycz, eby pokonaa pani kad trudno, jak ycie moe pani przynie. I do
not wish you an easy time but I wish you that whatever difficulty you may have, you will
overcome it.

New Delhi, luty 1972

Ali Bhutto
Zaproszenie byo bulwersujce. Pochodzio od Zulfikara Ali Bhutto, prezydenta
Pakistanu, i zdawao si nie by w aden sposb uzasadnione. Proszono tylko, ebym przyjechaa
do Rawalpindi i wyruszya jak najszybciej. Zastanawiaam si, dlaczego. Kady dziennikarz ni o
tym, e zostanie wezwany przez tych, ktrzy kiedy ich szukasz uciekaj albo odmawiaj.
Jednak materi snw jest nielogiczno, za nielogiczno prowadzi do podejrzliwoci. Dlaczego
Bhutto chcia mnie widzie? eby powierzy mi wiadomo skierowan do Indiry Gandhi? eby
ukara mnie za to, e sportretowaam j z szacunkiem i sympati? Pierwsza hipoteza zostaa
odrzucona natychmiast. Bhutto nie potrzebowa listonosza, eby skomunikowa si ze swoim
wrogiem, tym zajmowali si dyplomaci szwajcarscy i rosyjscy. Druga hipoteza zostaa odrzucona
szybko. Bhutto cieszy si saw osoby cywilizowanej, a osoby cywilizowane zazwyczaj nie
zabijaj zaproszonych goci. Trzecia hipoteza, zakadajca, e zamierza udzieli mi wywiadu,
napenia mnie uzasadnionym zdumieniem. A wanie tego chcia Bhutto po przeczytaniu mojego
artykuu na temat prezydenta Bangladeszu, nieszczsnego Mujibura Rahmana. Dowiedziaam si
o tym, kiedy ciekawo wzia gr nad podejrzliwoci, i postanowiam przyj zaproszenie.
Jednak przyjmujc je, wysaam mu wiadomo, e bycie jego gociem nie przeszkodzi mi w
napisaniu o nim z niezalenoci osdu, ktr stosowaam bez wyjtku i ktrej adna uprzejmo
czy pochlebstwo nie byyby w stanie kupi. Bhutto kaza mi odpowiedzie, e oczywicie, w
porzdku. To dao mi pierwsze wyobraenie o czowieku.
By to czowiek nieprzewidywalny, dziwaczny, ze skonnoci do ekscesw, do
nietypowych decyzji. I, przyznajmy to, bardzo inteligentny. O inteligencji przebiegej, lisiej,
uywanej po to, by zwodzi, oszukiwa, ale jednoczenie karmicej si kultur, pamici,
wchem. I o klasie wielkiego pana. Na lotnisku w Rawalpindi czekao na mnie dwch
urzdnikw, ktrzy oznajmili mi w podnieceniu, e prezydent przyjmie mnie za godzin. Bya
dziesita rano, a ja od dwch dni nie spaam. Za godzin nie, potrzebuj dobrej kpieli i dobrego
snu. C, kto inny uznaby to za zniewag. On nie. Przeoy spotkanie na sidm trzydzieci
wieczorem, doda, e oczekuje mnie na kolacji, a poniewa inteligencja poczona z
uprzejmoci jest najlepszym narzdziem uwodzenia, byo nieuniknione, e spotkanie to okae
si serdeczne. Bhutto przywita mnie z wycignit rk, cay w umiechach. By wysoki, mocno
zbudowany, troch zbyt korpulentny jak na te szczupe nki, delikatne stpki, i wyglda jak

bankier, ktry chce, eby otworzy konto w jego banku. Wyglda na wicej ni swoje
czterdzieci cztery lata. Wosy mia siwe, ale dotkny go ju pocztki ysiny. Pod krzaczastymi
brwiami twarz wydawaa si cika: cikie policzki, cikie wargi, cikie powieki. W oczach
zamknity by na klucz tajemniczy smutek. Umiech by nieco niemiay. Rwnie jego, jak
wielu monych tego wiata, hamowaa i usztywniaa niemiao.
On te by wieloma postaciami naraz i podobnie jak u Indiry Gandhi, pozostaway one w
sprzecznoci ze sob. Im bardziej prbowae go przenikn, tym bardziej stawae si niepewny,
zagubiony. Niczym graniastosup obracajcy si na osi, za kadym razem pokazywa ci
odmienn twarz i w tej samej chwili, kiedy poddawa si twojemu ogldowi, umyka ci. Moge
wic okreli go na tysic sposobw i kady z nich by prawdziwy: liberalny i autorytarny,
faszysta i komunista, szczery i kamliwy. Bez wtpienia by jednym z najbardziej
skomplikowanych przywdcw naszych czasw i jedynym ciekawym liderem, jakiego do tej
pory wyda jego kraj. Ponadto jedynym, ktry by w stanie go ocali, przynajmniej na troch. W
tym sensie, bardziej ni Indir Gandhi, przypomina krla Husajna. Podobnie jak krlowi
Husajnowi, zarzucano mu, e kieruje sztucznie utworzonym narodem. Podobnie jak Husajn,
zamknity by w glinianym dzbanie, wcinitym midzy dzbany z elaza: Zwizek Radziecki,
Indie, Chiny, Ameryk. Podobnie jak Husajn, zdecydowany by nie ugi si i utrzymywa si z
odwag akrobaty na trapezie, ktry nie ma siatki zabezpieczajcej. Natomiast w innym sensie
przypomina Johna Kennedyego. Podobnie jak Kennedy, wyrs wrd pienidzy, dla ktrych
nie ma rzeczy niemoliwych, choby zdobycie wadzy politycznej, ilekolwiek by kosztowao.
Podobnie jak Kennedy, mia dziecistwo wygodne, szczliwe i uprzywilejowane. Podobnie jak
Kennedy, bardzo szybko rozpocz wspinanie si na przywdcze pozycje. Pochodzi z rodziny
arystokratw i posiadaczy ziemskich. Studiowa w Berkeley, w Kalifornii, a potem w Oksfordzie,
robic dyplom z prawa midzynarodowego. Majc niewiele ponad trzydzieci lat, zosta
ministrem u Ayuba Khana, cho go nienawidzi. Bdc przed czterdziestk, by ministrem u
Yahya Khana, cho nim pogardza. Do prezydentury dochodzi z okrutn cierpliwoci, nie
pozwalajc zaburzy tego procesu nieprzyjemnymi zapachami wytwarzanymi przez pewne
grupy.
Wadza jest namitnoci bardziej gwatown ni mio. Kto kocha wadz, ma
wytrzymay odek, a jeszcze bardziej wytrzymay nos. Bhutto te zapachy nie przeszkadzay.
Kocha wadz. Jaki charakter miaa ta wadza, trudno byo zgadn. On sam udziela ci

niejednoznacznej odpowiedzi, przestrzega ci przed politykami mwicymi prawd albo

wykazujcymi moralno niedowiadczonych harcerzy. Suchajc go, bye skonny uwierzy, e
jego ambicje s szlachetne, e naprawd zamierza zbudowa bezinteresowny i prawdziwy
socjalizm. Ale potem odwiedzae jego wspania bibliotek w Karaczi i odkrywae, e na
honorowym miejscu stoj luksusowe tomy o Mussolinim i Hitlerze oprawione w srebro. Rodzia
si w tobie wtpliwo, gniew. Pytae go i dowiadywae si, e jego prawdziwymi przyjacimi
s Sukarno i Naser: dwaj osobnicy kierujcy si by moe dobrymi zamiarami, ale na pewno nie
liberaowie. Wprowadzao ci to w zakopotanie. Czyby jego tajemnym marzeniem byo
zostanie dyktatorem, wychwalanym pewnego dnia w luksusowych tomach oprawnych w srebro?
Dla jasnoci, takie pytanie byo w stylu ludzi Zachodu, ktrzy nic nie wiedz o tragedii kraju,
gdzie wolno, demokracja, opozycja nie miay nigdy adnego sensu i byy zawsze zastpowane
przez gd, niesprawiedliwo, ponienie. Byo to jednak pytanie uprawnione i zowrogie niczym
bysk, ktry rozpala jego spojrzenie, kiedy co mu si nie podobao. Dochodzc do wadzy,
zasta stan wojenny. Do tej pory go nie znis.
Poniszy wywiad zosta przeprowadzony w piciu czciach, podczas szeciu dni, kiedy
byam jego gociem i towarzyszyam mu w podry przez niektre prowincje kraju. Zatem, cile
respektujc jego sowa zarejestrowane na magnetofonie, jest on mozaik piciu rnych rozmw.
Pierwsza odbya si w Rawalpindi, wieczorem w dniu mojego przyjazdu. Druga w samolocie,
ktry wiz nas do Lahore. Trzecia w miecie Hala w prowincji Sindhi. Czwarta i pita w
Karaczi. Byam cigle u jego boku, zarwno przy stole, jak i w podry, i gdybym chciaa,
mogabym sporzdzi jego portret na podstawie dziennika tamtych dni. Bhutto, ktry ubrany w
stylu pakistaskim szarozielona piama i sanday przemawia do tumu w Sangharze, gdzie
dwa lata wczeniej unikn zamachu, a tum jest pospny, on drze si do mikrofonu w urdu,
potem w sindhi, macha rkami, wystawia si z zuchwa butnoci na moliwe strzay. To jest
Bhutto demagog, przywdca ludu w stylu Masaniella, zachanny na oklaski i autorytet. Albo
Bhutto, ktrzy kae na siebie czeka caymi godzinami w jednym z patio w Hali; miejscowi
notable ju tam s, ale on zwleka w swoim pokoju, pisze. Dociera tam wreszcie w nocy, kroczc
niczym ksi po piknych dywanach, i niczym ksi siada, sadza mnie obok siebie, jedyn
kobiet pord tylu wsatych mczyzn, niemal jakby to bya skalkulowana prowokacja. Tak
siedzc, przyjmuje na audiencji czonkw swojej partii, gubernatorw, separatystw, kolejno
wskazujc ich wyniosym ruchem palca; jako ostatniego przyjmuje biedaka z koz przystrojon

w kokardy, ktra ma zosta ofiarowana na jego cze. To jest Bhutto arystokratyczny, Bhutto
muzumaski, ktrego adna kultura zachodnia nigdy do koca nie zmieni, nie przypadkiem ma
dwie ony. Albo Bhutto, ktry leci niewygodnym helikopterem wojskowym, a na gowie ma
czapk podarowan mu przez Czou En-laja, to jego talizman. Lecc, patrzy ze zami w oczach na
jaowe, nieuprawiane pola, na lepianki z bota, w ktrych chopi yj jak w czasach
prehistorycznych, nagle zaciska pici i szepcze: Musi mi si uda, musi mi si uda. To jest
Bhutto marksista, zanurzony po szyj w mira uczynienia Pakistanu mniej nieszczliwym i
mniej wygodniaym. W kocu Bhutto, ktry przyjmuje mnie w swoich domach w Karaczi i
Rawalpindi, tumaczc si, spowiadajc, bezlitonie atakujc Indir Gandhi, Mujibura Rahmana,
Yahy Khana. Jego domy urzdzone s z wysmakowanym gustem, s tam stare perskie dywany i
cenne emalie, klimatyzacja i zdjcia z dedykacjami jego najpotniejszych kolegw z caego
wiata, poczynajc od Mao Tse-tunga. Do kolacji pije si wino, mona je kawior, pojawia si
take druga ona Nusrat, ktra jest pikn, swobodn kobiet, przychodzi te jego syn, bystry
dugowosy chopak. To jest Bhutto nowoczesny, wyrafinowany, europejski. Bhutto byskotliwy
rozmwca, autor ksiek, znajcy angielski lepiej ni urdu, i kademu czowiekowi z Zachodu
wydaje si sympatyczny. Jak powiedzia Walter Cronkite, kiedy zapytaam go o Nixona,
Johnsona, Eisenhowera, o monych tego wiata, z ktrymi przeprowadza wywiady podczas
swojej dugiej kariery dziennikarza telewizyjnego, nie mona ocenia przywdcy pastwa,
widzc w nim tylko czowieka. Nie naley tak czyni. Poniewa w chwili, kiedy odkryjesz, e on
take jest tylko czowiekiem, ze swoimi zaletami, wadami i ludzkimi sprzecznociami,
nieuchronnie zaczynasz go lubi i zapominasz o caej reszcie.
***
Rwnie ten wywiad z Bhutto wywoa zamieszanie. Nie dziennikarskie, jak w przypadku
Kissingera, ale dyplomatyczne, midzynarodowe. Tak samo jak Bhutto obrazi si, czytajc, e
Indira okrelaa go jako czowieka niezrwnowaonego, Indira obrazia si, czytajc, e Bhutto
nazwa j kobiet przecitn o przecitnej inteligencji, istot pozbawion inicjatywy i wyobrani,
kujonk nie majc nawet poowy ojcowskiego talentu, a do tego myl, e miabym j spotka,
ucisn jej do, napawa mnie dojmujc odraz. Nie trzeba mwi, e Indira miaa wszelkie
powody, by si obrazi. Oceniajc j, Bhutto nie patyczkowa si, a nadto wiedziony by
nienawici. Ja sama byam tym w istocie zakopotana, i w takim zakopotaniu prbowaam go
powcign. Czy nie wydaje si panu, e troch pan przesadza, e jest pan troch

niesprawiedliwy?. Ale Bhutto nie podj mojej zachty, a nawet zacz si upiera, dodajc
kolejne perfidie, ktrych nie opublikowaam, ale moja cenzura nie na wiele si przydaa. Std
dramatyczne albo wrcz mieszne konsekwencje, jakie bezwiednie wywoaam.
Bhutto i Indira mieli si spotka w tamtych dniach, eby podpisa pokj midzy Indiami i
Pakistanem. Zaniepokojona kilkoma zdaniami przytoczonymi przez gazety z New Delhi, Indira
poprosia o peny tekst wywiadu i kazaa go sobie przesa telegraficznie z Rzymu. Nastpnie
przeczytaa go i oznajmia, e spotkanie midzy ni a premierem Pakistanu si nie odbdzie.
Bhutto straci gow i nie wiedzc, do kogo si zwrci, zwrci si do mnie. Odszuka mnie
ponownie przez swojego ambasadora we Woszech. Wytropi mnie w Addis Abebie, gdzie
przebywaam, eby spotka si z Hajle Syllasje. Zwrci si do mnie z najbardziej dziwaczn z
moliwych prob: miaam napisa drugi artyku i przyzna, e wywiad z nim, z Bhutto, nigdy
nie mia miejsca, poniewa mi si przyni. Miaam napisa, e opinie na temat Indiry nie byy
ocenami wyraonymi przez niego, ale takimi, ktre wedug mojej wyobrani mylaam, e
mgby wygosi. W pierwszej chwili sdziam, e co le zrozumiaam. Jak pan powiedzia,
panie ambasadorze?. Powiedziaem, e powinna pani napisa, i wszystko wymylia, a
szczeglnie zdania na temat pani Gandhi. Ale czy pan oszala, panie ambasadorze?. Miss
Fallaci, musi pani zrozumie: ycie szeciuset milionw ludzi zaley od pani, jest w pani
rkach. Wysaam go do diaba, wykrzykujc przeklestwa. Ale Bhutto nie zoy broni i nadal
mnie szuka. Gdziekolwiek pojechaam, dopada mnie jaki wany Pakistaczyk i baga, bym
uniewania cay wywiad, po czym przypomina mi, e ycie-szeciuset-milionw-ludzi-jest-wmoich-rkach. Na prno odpowiadaam, e moje rce s za mae, eby pomieci szeset
milionw istot, na prno krzyczaam, e ich danie jest absurdalne i obelywe. Koszmar
skoczy si dopiero wtedy, kiedy Indira, wspaniaomylnie, postanowia zachowywa si tak,
jakby bd Bhutto nigdy nie mia miejsca. I spotkali si, eby podpisa pokj.
Bardzo rozbawi mnie ich widok w telewizji, kiedy ciskali sobie donie i wymieniali
umiechy. Umiech Indiry by triumfujcy i ironiczny. Umiech Bhutto zdradza tak wielkie
skrpowanie, e nawet na czarno-biaym ekranie zdawao ci si, e widzisz, jak rumieniec
oblewa mu twarz.
ZULFIKAR ALI BHUTTO. Musz powiedzie, dlaczego tak bardzo mi zaleao, eby si
z pani spotka. Przede wszystkim dlatego, e jest pani jedyn dziennikark, ktra napisaa
prawd o Mujiburze Rahmanie, bardzo mnie rozbawi pani artyku. Poza tym dlatego, e no

c, duo mniej rozbawio mnie, kiedy przeczytaem, e miabym mie co wsplnego z

marcowymi represjami w Dhace.
ORIANA FALLACI. Co wsplnego? Panie prezydencie, w Dhace twierdzi si wrcz, e
to pan chcia tej masakry. e to pan chcia aresztowania Mujibura. I e z tego powodu mia pan
zosta w miecie a do rana 26 marca.
eby radowa si widowiskiem z okien mojego apartamentu na ostatnim pitrze hotelu
Intercontinental, popijajc whisky i moe jeszcze grajc na cytrze jak Neron. Jak oni maj
czelno dyskredytowa mnie za pomoc tego jake barbarzyskiego i gupiego wydarzenia?
Caa sprawa zostaa przeprowadzona w strasznie gupi sposb. Pozwolili, eby wszyscy
przywdcy uciekli do Indii, a potem wzili si do nieszcznikw, ktrzy zupenie si nie liczyli.
Tylko Mujibur zosta aresztowany. Bdmy logiczni, ja zrobibym to inteligentniej, z wiksz
cisoci, a mniejsz brutalnoci. Gazy zawice, gumowe kule, i pojmabym wszystkich
przywdcw. Och, tylko taki odraajcy pijak jak byy prezydent Yahya Khan mg splami si
robot wykonan tak le i krwawo. W kadym razie jaki miabym mie interes w tym, eby
chcie takiego szalestwa? Czy wie pani, e pierwsz ofiar Yahyi Khana mia by nie Mujibur,
ale ja? Wiele osb z mojej partii siedziao w wizieniu i pod koniec 1970 roku, dokadnie 5
listopada, powiedzia on do Mujibura: Mam aresztowa Bhutto czy nie?. Widzi pani, jedynym
powodem, dla ktrego zmieni plan, jest fakt, e w Pakistanie Zachodnim nie mg kontrolowa
sytuacji tak jak w Pakistanie Wschodnim. Poza tym Mujibur nigdy nie by inteligentny i pozwoli
przyprze si do muru. Ale konkluduj: tragedia 25 marca zaskoczya mnie, Yahya Khan mnie
te oszuka. Wyznaczy mi spotkanie nastpnego dnia. Po jakim czasie genera Mohd Umar
wyjawi mi, e uciek si on do tego podstpu, ebym zosta w Dhace i zobaczy skuteczno
armii. Daj pani sowo honoru, e to wszystko prawda.
W porzdku, panie prezydencie. Zastanawiam si jednak, czy ta historia zyska kiedy
dokadn wersj tego, co si wydarzyo owej straszliwej nocy i w cigu miesicy, ktre po niej
nastpiy. Mujibur Rahman
Mujibur, widziaa go pani, to urodzony kamca. Nie moe si powstrzyma od gania, to
silniejsze od niego. Mujibur plecie bez zastanowienia, zalenie od humoru i waha swojego
chorego umysu. Mwi na przykad, e byy trzy miliony zabitych. Wariat, wariat! I szaleni s
wszyscy ci, cznie z pras, ktrzy powtarzaj za nim: Trzy miliony zabitych, trzy miliony
zabitych!. Hindusi wystrzelili z liczb miliona. Przyszed on i j podwoi. A potem potroi. To

charakterystyczna cecha tej postaci, to samo uczyni z cyklonem. Widzi pani, wedug indyjskich
dziennikarzy owej nocy zgino od szedziesiciu do siedemdziesiciu tysicy ludzi. Wedug
niektrych misjonarzy byo ich trzydzieci tysicy. Wedug tego, co udao mi si ustali do tej
pory, powinno ich by okoo pidziesiciu tysicy. eby byo jasne, zbyt wielu. Cho akcja bya
moralnie uzasadniona. Ja nie prbuj minimalizowa, prbuj ucili fakty: midzy
pidziesicioma tysicami a trzema milionami jest spora rnica. To samo trzeba powiedzie o
uchodcach. Pani Gandhi twierdzi, e jest ich dziesi milionw. To jasne, wysza od takiej
liczby, eby uprawomocni swoj ofensyw i najecha Pakistan Wschodni. Ale kiedy my
zaprosilimy Narody Zjednoczone, eby dokonay kontroli, Hindusi si sprzeciwili. Dlaczego si
sprzeciwili? Jeli liczba jest cisa, nie powinni si obawia jej zweryfikowania. Rzecz w tym, e
nie chodzio o dziesi milionw, ale o dwa miliony. Jeli chodzi o liczb zabitych, mgbym si
nawet pomyli, ale w przypadku liczby uchodcw nie. Wiemy, kto opuci kraj. Wielu byo
Bengalczykami z Bengalu Zachodniego, wysanymi z Kalkuty. Wysaa ich ona, pani Gandhi.
Wszyscy Bengalczycy s podobni, kto by si zorientowa? Teraz pomwmy o czym innym: o
zgwaconych i zamordowanych kobietach. Nie wierz w to. Na pewno nie brakowao ekscesw,
ale genera Tikka Khan mwi, e w tamtych miesicach czsto zachca ludno do
bezporedniego donoszenia mu o naduyciach. Apelowa o to przez megafony, a jednak
dowiedzia si tylko o czterech przypadkach. Chcemy pomnoy to przez dziesi, doj do
czterdziestu? Wci jestemy daleko od bezsensownych liczb rozpowszechnianych przez
Mujibura i Gandhi.
Nie, panie prezydencie. Prosz pomnoy przez tysic, a moe przez dziesi tysicy,
wtedy bdzie pan dokadny. Jeli Mujibur mwi bez zastanowienia o trzech milionach zabitych,
Tikka Khan artuje, kiedy mwi o czterech przypadkach. Masowe okruciestwa miay miejsce i to
jak, mwi panu o tym kto, kto widzia w Dhace trupy. propos, uy pan przed chwil
strasznego wyraenia, panie prezydencie. Powiedzia pan dajca si moralnie uzasadni. A
nawet uzasadniona, justified. Czy dobrze zrozumiaam? Rzeczywicie chcia pan powiedzie,
e owa masakra bya moralnie uzasadniona?
Kady rzd, kady kraj ma prawo skorzysta z siy, kiedy to konieczne. Na przykad w
imi jednoci. Nie mona budowa, nie niszczc. eby zbudowa kraj, Stalin zmuszony by
uywa siy i zabija. Mao Tse-tung zmuszony by uywa siy i zabija. Wymieniam tylko dwa
niedawne przypadki, nie przekopujc si przez ca histori wiata. Tak, istniej okolicznoci,

kiedy krwawa represja daje si moralnie uzasadni i jest uzasadniona. Od stumienia

secesjonistw w marcu zaleaa jedno Pakistanu. Jednak przeprowadzenie tej akcji z tak
brutalnoci na ludnoci, zamiast na odpowiedzialnych jednostkach, nie byo konieczne. Nie
takimi metodami przekonuje si biednych ludzi, ktrym opowiadao si, e dziki Szeciu
Punktom nie bdzie ju cyklonw, nie bdzie powodzi, nie bdzie godu. Wypowiadaem si
przeciwko takim metodom z najwiksz ze wszystkich gwatownoci, kiedy nikt nie omiela si
tego czyni.
Jednak teraz postawi pan Tikk Khana, generaa, ktry kierowa masakr, na czele
armii. Czy nie tak?
Tikka Khan by onierzem, ktry wykonywa zawd onierza. Pojecha do Pakistanu
Wschodniego z wyranymi rozkazami i wrci stamtd na wyrane rozkazy. Zrobi to, co mu
polecono zrobi, cho nie zawsze si z tym zgadza, a ja wybraem jego, poniewa wiem, e
wykona moje rozkazy z tak sam dyscyplin. I nie bdzie prbowa wtyka nosa w polityk. Nie
mog zlikwidowa caej armii, a zreszt jego za reputacja w zwizku z wydarzeniami w Dhace
jest przesadzona. Za fakty te odpowiada naprawd tylko jedna osoba: Yahya Khan. Zarwno on,
jak i jego doradcy byli tak upojeni wadz i korupcj, e zapomnieli nawet o honorze armii.
Myleli tylko o zaatwianiu sobie piknych samochodw, budowaniu piknych domw,
nawizywaniu przyjani z bankierami, wyprowadzaniu pienidzy za granic. Yahy Khana nie
interesowao rzdzenie krajem, interesowaa go wadza dla wadzy i tyle. Jakim przywdc jest
przywdca, ktry zaczyna pi, kiedy si budzi, a koczy, kiedy kadzie si do ka? Nie ma pani
pojcia, jak uciliwe byo obcowanie z nim. By z niego naprawd Jack the Raper, Kuba
Rozpruwacz.
Gdzie teraz jest Yahya Khan? Co zamierza pan z nim zrobi?
Przebywa w areszcie domowym w maej willi w pobliu Rawalpindi, willi nalecej do
rzdu. Tak, mam z nim powany problem. Powoaem komisj wojenn do zbadania
odpowiedzialnoci zwizanych z ostatnim konfliktem, czekam na jej ustalenia, a one pomog mi
w decyzji. Jeli komisja uzna go winnym, myl, e odbdzie si proces. Poraka, jakiej
doznalimy, jest jego klsk, pani Gandhi susznie moe chlubi si tym, e wygraa wojn, ale
za to zwycistwo powinna podzikowa przede wszystkim Yahyi Khanowi i jego bandzie
psychopatycznych analfabetw. Nawet nakonienie go do mylenia byo niemoliwym
przedsiwziciem, powodowao tylko utrat panowania nad sob. W kwietniu, po tej piknej

robocie w Dhace, wezwa mnie do siebie. Wydawa si usatysfakcjonowany, pewny siebie,

przekonany ju, e trzyma wszystko w garci. Zaproponowa mi co do picia i powiedzia: C,
wy, politycy, jestecie ju naprawd skoczeni. Po czym doda, e nie tylko Mujibur, ale take
ja uznawany jestem za agitatora, e ja te wypowiadaem si przeciwko jednoci Pakistanu.
Cigle tylko na mnie naciskaj, ebym pana aresztowa, Bhutto, powiedzia. Tak si
wciekem, e straciem kontrol nad sob. Odparem, e nie dam mu si zastraszy, e jego
metody doprowadz nas do katastrofy, rzuciem szklank z whisky i wyszedem. Za progiem
zatrzyma mnie genera Pirzada, chwytajc mnie za rami: Nie, no ju, prosz si uspokoi,
prosz wrci. Uspokoiem si, wrciem. Sprbowaem mu wytumaczy, e jest zasadnicza
rnica midzy mn a Mujiburem: on by secesjonist, a ja nie. Daremny wysiek. Zamiast mnie
sucha, tylko pi i pi. Potem si zezoci i
Panie prezydencie, czy moemy na chwil si cofn i sprbowa zrozumie, jak doszo
do owego strasznego marca dajcego si moralnie uzasadni albo nie?
Prosz bardzo. Dwudziestego sidmego stycznia pojechaem do Dhaki, eby konferowa
z Mujiburem. Jeli chciae z nim dyskutowa, musiae uda si z pielgrzymk do Dhaki: on
nigdy nie raczy przyjecha do Rawalpindi. Pojechaem tam, mimo e wanie tego dnia zmar
m mojej siostry i mia zosta pochowany w grobowcu przodkw w Larkanie. Siostra obrazia
si na mnie. W wyborach Mujibur uzyska wikszo w Pakistanie Wschodnim, a ja miaem
wikszo w Pakistanie Zachodnim. Ale teraz nalega na Sze Punktw i trzeba byo doj do
porozumienia: Yahya Khan da, ebymy w cigu stu dwudziestu dni ustalili konstytucj, bo w
przeciwnym razie rozwie Zgromadzenie i rozpisze nowe wybory. Wytumaczy to Mujiburowi
byo zadaniem rozpaczliwym: nie mona wymaga mzgu od kogo, kto go nie ma. Ja
rozwaaem, tumaczyem, a on powtarza z tpym uporem: Sze Punktw. Akceptujesz Sze
Punktw?. Mj Boe, na temat pierwszego, drugiego, trzeciego byem nawet skonny
negocjowa. Ale czwarty przewidywa, e kada prowincja bdzie dowolnie dysponowa
handlem zagranicznym oraz pomoc zagraniczn. Gdzie miaa si podzia suwerenno pastwa,
jedno kraju? Przede wszystkim wiadomo byo, e Mujibur chce odczy Pakistan Wschodni
od Pakistanu Zachodniego i e od 1966 roku utrzymuje stosunki z Hindusami. Tak wic w
styczniu nasz dialog si urwa i doszlimy do marca. W poowie marca Yahya Khan przyjecha
do Karaczi i powiedzia, e jedzie do Dhaki, czy chc z nim jecha? Tak, odparem, jeli Mujibur
bdzie skonny ze mn rozmawia. Telegram, w ktrym informowano mnie, e Mujibur jest

skonny ze mn rozmawia, zosta wysany z Dhaki i przez samego Yahy Khana. Wyruszyem
19 marca. Dwudziestego spotkaem si z Yahy, a dwudziestego pierwszego z Mujiburem w
obecnoci Yahyi Khana. Przybyem, eby porozumie si z panem, panie prezydencie, i nie
chc mie nic wsplnego z panem Bhutto. Prasie powiem, e spotkaem si z prezydentem, a pan
Bhutto znalaz si tu przypadkiem, mwi ceremonialnym tonem. Na to Yahya: Nie, nie,
Mujiburze. Musicie ze sob rozmawia. A Mujibur: Tylu ludzi zgino podczas cyklonu. Tylu
ludzi. Z nim tak jest: znienacka w jego chorym umyle pojawia si jakie zdanie, moe to by
zdanie zupenie bez zwizku, a on powtarza je bez koca. W pewnej chwili straciem cierpliwo.
Jak win ja ponosz za cyklon? Czy to ja zesaem cyklon? W odpowiedzi Mujibur wsta i
powiedzia, e musi i na pogrzeb. No c, nie warto o tym mwi.
Ale przeciwnie. Prosz kontynuowa, panie prezydencie.
Chodzi o to, e kiedy rozmawia si z Mujiburem, kada rzecz wydaje si taka
niewiarygodna. Nie rozumiem, jak wiat moe bra go na serio. C, ja te wstaem, eby
odprowadzi go a do przedpokoju, cho tego nie chcia. W przedpokoju byy trzy osoby:
adiutant Yahyi, jego sekretarz wojskowy oraz jego rzenik polityczny, genera Umar. Mujibur
zacz wrzeszcze: Wszyscy precz, wszyscy precz! Musz porozmawia z panem Bhutto!.
Trzej mczyni wyszli. On usiad i powiedzia: Bracie, bracie! Musimy doj do porozumienia,
bracie! Na mio bosk, bagam ci!. Oszoomiony, wyprowadziem go na zewntrz, eby nikt
go nie usysza. Tam, tonem szczeglnie podekscytowanym, owiadczy, e ja mam wzi sobie
Pakistan Zachodni, on Wschodni i e zorganizowa wszystko na potajemne spotkanie. Mia
przysa po mnie w nocy. Odparem, e nie podoba mi si to, nie przyjechaem do Dhaki, eby
spotyka si z nim jak zodziej pod drzewem bananowym i po ciemku, nie zamierzam dzieli
Pakistanu, a jeli on chce secesji, niech zaproponuje to Zgromadzeniu, liczc na absolutn
wikszo. Ale byo tak, jakbym mwi do ciany. Musiaem zgodzi si na kompromis, na
wznowienie dialogu za porednictwem naszych rzecznikw. Do czego doszo, oczywicie bez
adnego efektu. W tamtych dniach by jeszcze bardziej chwiejny ni zwykle: traci gow z byle
powodu. Tak nadszed 25 marca.
Nie zauway pan niczego podejrzanego 25 marca?
Tak. Dojrza we mnie pewien niepokj, dziwne uczucie. Co wieczr chodziem do Yahyi,
eby zawiadomi go, e ja i Mujibur nie robimy adnych postpw, a Yahya nie wykazywa
zainteresowania. Patrzy w inn stron, narzeka na telewizj albo marudzi, e nie moe sucha

swoich ulubionych piosenek, bo z Rawalpindi nie dotary jego pyty. Rankiem dwudziestego
pitego powiedzia co, co wprawio mnie w osupienie: Nie jest konieczne, eby spotyka si
pan dzisiaj z Mujiburem. Zobaczymy si jutro, ja i pan. Odparem wic: W porzdku, a o
smej wieczorem przekazaem to wysannikowi Mujibura. Na co tamten wykrzykn: Ten
sukinsyn ju wyjecha. Nie uwierzyem. Zadzwoniem do rezydencji prezydenckiej i poprosiem
o rozmow z Yahy. Odpowiedziano mi, e nie mona mu przeszkadza, jest na kolacji z
generaem Tikk Khanem. Zadzwoniem do Tikki Khana. Odpowiedziano mi, e nie mona mu
przeszkadza, jest na kolacji z Yahy Khanem. Dopiero wtedy zaczem si niepokoi i
podejrzewajc oszustwo, poszedem na kolacj. A potem poszedem spa. Obudziy mnie strzay
i przyjaciele wybiegajcy z innych pokoi. Dopadem okna i, Bg mi wiadkiem, zapakaem.
Pakaem i powiedziaem: Mj kraj jest skoczony.
Dlaczego? Co pan zobaczy przez to okno?
Nie zobaczyem nadmiernego zabijania, ale onierze prbowali zniszczy siedzib
People, opozycyjnej gazety, ktra miaa biura dokadnie naprzeciw Intercontinentalu. Przez
megafony nakazywali ludziom, eby wychodzili. Kto wychodzi, odpychany by na bok pod
grob uycia karabinw maszynowych. Inne grupy, na chodniku, strzeone byy rwnie przez
karabiny, za hotel otoczony by przez czogi. Kto prbowa si w nim skry, wpada w rce
onierzy. To wszystko. O tym, e Mujibur zosta aresztowany, dowiedziaem si o smej rano,
kiedy wyjechaem. Jak to przyjem? Ucieszyem si, e yje, i pomylaem, e pewnie si nad
nim troch zncali. Potem pomylaem, e jego aresztowanie posuy osigniciu kompromisu:
przetrzymaj go w wizieniu przez miesic albo dwa, a tymczasem bdzie mona przywrci
porzdek i prawo.
Panie prezydencie, Mujibur mwi panu: Ty wemiesz sobie Pakistan Zachodni, a ja
wezm sobie Wschodni. Tak wanie si stao. Czy nienawidzi go pan za to?
Wcale nie. I nie mwi tego w stylu indyjskim, czyli z hipokryzj. Mwi to szczerze,
poniewa zamiast nienawici czuj dla niego wielkie wspczucie. Jest taki nieudolny, prny,
pozbawiony kultury, zdrowego rozsdku, wszystkiego. Nie jest w stanie rozwiza adnego
problemu, ani politycznie, ani spoecznie, ani ekonomicznie, ani midzynarodowo. Potrafi tylko
wrzeszcze i chepi si. Znam go od 1954 roku i nigdy nie braem go na serio, od pierwszej
chwili zrozumiaem, e nie ma w nim adnej gbi, adnego przygotowania, e jest zapalonym
agitatorem, pozbawionym jakiejkolwiek idei. Jedyn ide, jak mia zawsze w gowie, bya

secesja. Jak mona w stosunku do takiego osobnika ywi co innego jak tylko lito? W 1961
roku, podczas mojej podry do Dhaki, znw si z nim spotkaem. By w holu mojego hotelu,
wyszedem mu naprzeciw i powiedziaem: Witaj Mujibur, napijmy si herbaty. Wanie
wypuszczono go z wizienia, wydawa si przepeniony gorycz i udao nam si wtedy
porozmawia niemal z powag. Powiedzia, e Pakistan Wschodni jest wykorzystywany przez
Zachodni, traktowany na rwni z koloni, e wysysa si z niego krew. Bya to najprawdziwsza
prawda, napisaem o tym nawet w mojej ksice. Nie wycign jednak z tego wnioskw, nie
wyjani, e wada tkwi w systemie ekonomicznym i w reimie, nie mwi o socjalizmie i o
walce. A owiadczy, e lud nie jest przygotowany do walki, e nikt nie moe przeciwstawi si
wojskowym, e niesprawiedliwoci powinni rozwizywa wojskowi. Nie mia odwagi. Nigdy jej
nie mia. Czy naprawd przedstawia si dziennikarzom jako tygrys bengalski?!
Mwi wrcz, e podczas procesu odmwi obrony i e jego postawa po aresztowaniu bya
heroiczna. Przebywa w celi, w ktrej nie byo nawet materaca do spania.
Ale skd! Nie przebywa w celi, tylko w mieszkaniu, ktre oddawane jest do dyspozycji
wanych winiw politycznych. W Lyallpurze, w pobliu Mijanwali, w wizieniu prowincji
Pendab. Nie mg tam czyta gazet ani sucha radia, to prawda, ale mia do dyspozycji ca
bibliotek gubernatora Pendabu i yo mu si cakiem niele. W ktrym momencie dali mu
nawet bengalskiego kucharza, bo chcia je po bengalsku. W czasie procesu broni si, i to jak.
Poprosi, by asystowali mu dwaj znakomici adwokaci: Kamal Husajn i A.K. Brohi, jego doradca
prawny i przyjaciel. Kamal Husajn by w wizieniu, ale Brohi nie, a jego udzia oznacza, e ma
si to, co najlepsze. Pocztkowo Brohi nie chcia si zgodzi, ale Yahya Khan zmusi go i wtedy
pojawi si na procesie z czterema asystentami, czterema innymi adwokatami. Oczywicie
opacanymi przez pastwo. Ten proces kosztowa fortun. No c, Brohi ma jedn wad: jest
gadu. Tak wic za kadym razem, kiedy wraca z Lyallpuru do Karaczi, opowiada o
rozmowach, jakie mia z Mujiburem, i mwi, e trudno bdzie go uzna winnym. Mujibur
przedstawia sprawy w bardzo przekonujcy sposb, jeli chodzi o swj respekt dla jednoci
Pakistanu i jego oddanie Yahyi Khanowi. Niestrudzenie powtarza, e Yahya Khan jest dzielnym
czowiekiem, wielkim patriot i e zosta sprowadzony na z drog przeze mnie, jedynego
odpowiedzialnego za jego aresztowanie. Potwierdzi mi to genera Pirzada, ktremu
powiedziaem: Dajcie go mnie, a zobaczycie, e nazwie mnie dzielnym czowiekiem, wielkim
patriot, a znieway was. Dokadnie to, co miao si sta.

Ale zosta skazany.

Nie. Specjalny trybuna uzna go za winnego i od tamtej chwili do Yahyi, jako zarzdcy
stanu wojennego, nalea wybr kary, ktra moga wynosi pi lat wizienia, doywocie, albo
stracenie. Yahya nic nie postanowi, wybucha wojna i mia zupenie co innego na gowie.
Mnie Mujibur powiedzia, e wykopano mu grb.
Wie pani, czym by ten grb? Schronem przeciwlotniczym. Wykopano go dookoa
murw wizienia. Biedny Mujibur. Zawsze strachliwy, wszystko bra za zapowied mierci. Ale
ja nie sdz, eby Yahya zamierza go zabi. Dwudziestego sidmego grudnia, kiedy miaem
zaprzysienie na nowego prezydenta republiki, spotkaem si z Yahy Khanem. By
zrozpaczony, pijany: wydawa si portretem Doriana Graya. Powiedzia mi: Najwikszym
bdem mojego ycia byo niewykonanie wyroku mierci na Mujiburze Rahmanie. Niech pan to
zrobi, jeli uzna za suszne.
A pan?
Odparem, e tego nie uczyni i, cho po zastanowieniu, przygotowaem si do
uwolnienia Mujibura. Po tym, jak zosta potpiony przez wszystkich za rzekome okruciestwa
armii, Pakistan potrzebowa przychylnoci; pomylaem, e akt aski przysporzy mu duo
yczliwoci. Poza tym sdziem, e taki gest przyspieszy wymian jecw wojennych. Dlatego
natychmiast wysaem do Lyallpuru grup komandosw, eby przywieziono Mujibura do
Rawalpindi. Kiedy komandosi do niego dotarli, Mujibur si przerazi. Zacz lamentowa, e
przyszli po niego, eby go straci, nie uspokoi si nawet podczas podry i w chwili wchodzenia
do willi, ktr oddaem mu do dyspozycji. Pikna willa dla szacownych goci. Kiedy
przyszedem z aparatem radiowym, z telewizorem i z paczk ubra, napad na mnie: Co pan
tutaj robi?. Wyjaniem, e zostaem prezydentem, natychmiast zmieni ton. Rzuci mi si na
szyj, powiedzia, e to najpikniejsza wiadomo w jego yciu, e Bg zawsze mnie przysya,
by go ocali (Rwnie poprzednim razem to ja go wycignem). Po czym, co byo do
przewidzenia, zacz atakowa Yahy i przerwa tylko po to, eby zapyta, czy moe uwaa si
za wolnego. Zobaczyem go jeszcze dwa razy, zanim wrci do Dhaki przez Londyn. Za kadym
razem wyciga ksieczk Koranu i przysiga na Koran, e bdzie utrzymywa stosunki z
Pakistanem Zachodnim. Przysig to rwnie w samolocie, kiedy odwiozem go o trzeciej nad
ranem, i niemal zdoa mnie wzruszy. Przysigajc, ciska mnie, dzikowa, zapewnia o swojej

dozgonnej wdzicznoci: Prosz si nie martwi, panie prezydencie, wkrtce wrc. Chc lepiej
pozna pana pikny kraj i wkrtce znw mnie pan zobaczy, wkrtce.
Czy auje pan kiedykolwiek, e go uwolni?
Nie, nigdy. Jest jak ja Pakistaczykiem, cokolwiek o tym mwi. Nieraz znosilimy te
same oskarenia, te same przeladowania, w gruncie rzeczy jest midzy nami zwizek. Zawsze
bd pamita, jak zobaczyem go pewnego styczniowego dnia i on uczepiony mojego ramienia
szlocha i baga: Ratuj mnie, ratuj mnie. Moja lito dla niego jest szczera. Poza tym biedny
Mujibur nie przetrwa dugo. Osiem miesicy, najwyej rok, potem pochonie go chaos, ktrego
sam chcia. Widzi pani, dzisiaj Bangladesz jest satelit Indii. Ale wkrtce stanie si satelit Rosji,
a Mujibur nie jest komunist. Nawet gdyby zdoa si wymanewrowa, co wykluczam, weszliby
mu na kark maoici, ktrzy s prawdziwymi zwycizcami w tej wojnie. Ju ma ich na karku.
Politycznie

Mukti

Bahini

si

nie

licz,

pozbawieni

jakiegokolwiek

przygotowania

ideologicznego, jakiejkolwiek indoktrynacji, jakiejkolwiek dyscypliny. Poza tym stanowi kopot

w sensie spoecznym, potrafi tylko strzela w powietrze, straszy, grabi, krzycze Joy
Bangla. Natomiast bengalscy maoici c, nie s na pewno duo bardziej wyrafinowanym
wytworem, co najwyej przeczytali p ksieczki Mao. Stanowi jednak poczon si i nie
pozwalaj si wykorzystywa przez Hindusw, nie sdz nawet, eby byli przeciwko jednoci
Pakistanu; wyjd z tego zwycisko. Mj Boe, potrzeba by geniusza, eby zmierzy si z tak
skomplikowanymi i tak przeraajcymi problemami, wyobramy sobie, e miaby im stawi
czoo Mujibur. Poza tym ta ziemia jest tak nieszczsna. Cyklony, powodzie, nawanice.
Chciaoby si powiedzie, zrodzona pod z gwiazd, i nie zapominajmy, e gospodarczo bya
zawsze wiatow mielizn. Gdyby pani widziaa, czym bya Dhaka w 1947, a take w 1954 roku!
Brudn wsi, w ktrej nie byo nawet ulic. Teraz, kiedy wszystko jest zniszczone, rwnie dziki
dynamitowi Mukti Bahini, Bangladesz
Jestem zaskoczona, e mwi pan Bangladesz.
To oczywiste, e mwi tak z gniewem i pogard. To oczywiste, e dla mnie to wci
Pakistan Wschodni. Ale susznie czy nie, i choby nawet w wyniku akcji militarnej Hindusw,
pidziesit krajw uznao ten fakt. Musz to zaakceptowa. Sam jestem nawet gotw go uzna,
jeli Indie zwrc nam jecw, jeli zakocz si masakry Biharczykw, jeli federalici nie bd
przeladowani. eby poczy si w federacj, trzeba najpierw ustanowi stosunki
dyplomatyczne. A ja wierz, e za dziesi albo pitnacie lat Pakistan i Bangladesz bd mogy

poczy si w federacj. Bd mogy i bd musiay, w innym razie kto wypeni pustk?

Zachodni Bengal, ktry chce odczy si od Indii? Nie ma nic wsplnego midzy
Bengalczykami ze wschodu i Bengalczykami z zachodu. Natomiast midzy nami i
Bengalczykami ze wschodu jest wsplna religia. Podzia z 1947 roku by rzecz jak najbardziej
suszn.
Suszn?! Stworzenie kraju o dwch kikutach oddalonych od siebie o dwa tysice
kilometrw, a midzy nimi Indie?
Te dwa kikuty pozostay razem przez dwadziecia pi lat, mimo popenionych bdw.
Pastwo nie jest tylko pojciem terytorialnym czy geograficznym. Kiedy jest ta sama flaga, ten
sam hymn narodowy, ta sama religia, odlego nie jest problemem. W czasie kiedy Mongoowie
zjednoczyli Indie, muzumanie z tej strony powicali sto dni, eby dotrze na drug stron.
Dzisiaj wystarcza sto dwadziecia minut samolotem. Czy jasno si wyraam?
Nie, panie prezydencie. Lepiej rozumiem Indir Gandhi, kiedy mwi, e podzia z 1947
roku by niesuszny i e wojny religijne s w latach siedemdziesitych mieszne.
Pani Gandhi ma tylko jedno marzenie: wzi sobie cay subkontynent, zawadn nami.
Chciaaby konfederacji, eby Pakistan znikn z powierzchni Ziemi, i dlatego twierdzi, e
jestemy brami itd. Nie jestemy brami. Nigdy nie bylimy. Nasze religie sigaj zbyt gboko
w nasze dusze, w nasz sposb ycia. Nasze kultury s odmienne, nasze zachowania s odmienne.
Od dnia narodzin do dnia mierci hindus i muzumanin poddawani s prawom i zwyczajom, ktre
nie maj wsplnych punktw. Nawet ich sposb jedzenia i picia jest inny. S to dwie silne,
niedajce si pogodzi wiary. Wskazuje na to fakt, e adna z dwch nie zdoaa nigdy osign
z drug kompromisu, modus vivendi. Jedynie dyktatorskie monarchie, obce najazdy, od
Mongow po Anglikw, zdoay utrzyma nas razem za pomoc czego w rodzaju pax romana.
Harmonijnych stosunkw nigdy nie osignlimy. Widzi pani, hindusi nie s agodnymi istotami,
w co kae nam wierzy pani Gandhi. Dla witych krw maj respekt, dla muzumanw nie.
Zawsze nas le traktowali, poniali. Nigdy nie zapomn zdarzenia, jakie przeyem w 1944 roku.
Byem na wakacjach z moimi rodzicami w Kaszmirze. Biegaem w gr i w d po wzgrzu, jak
to dzieci, i w pewnym momencie poczuem wielkie pragnienie. Podszedem wic do czowieka,
ktry sprzedawa wod, i poprosiem o picie. Mczyzna napeni filiank, wycign j w moim
kierunku, po czym zatrzyma si i zapyta: Jeste hindusem czy muzumaninem?. Zawahaem

si przy odpowiedzi: rozpaczliwie chciaem tej wody. Wreszcie odparem: Jestem

muzumaninem. Wtedy mczyzna wyla wod na ziemi. Prosz to opowiedzie pani Gandhi.
Wy dwoje nie moecie si cierpie. Prawda?
Ja jej nawet nie powaam. Uwaam j za przecitn kobiet o przecitnej inteligencji. Nie
ma w niej nic wielkiego, wielki jest tylko kraj, ktrym rzdzi. To znaczy jej tron sprawia, e
wydaje si wysoka, cho jest maleka. A take nazwisko, ktre nosi. Prosz mi wierzy: gdyby
bya premierem Cejlonu, nie byaby nikim wicej ni Bandaranaike. A gdyby bya premierem
Izraela Nie, nie omiel si porwna jej do Goldy Meir. Golda zbyt j przerasta. Ma
przenikliwy umys, pewny osd i przechodzi przez duo trudniejsze kryzysy ni pani Gandhi. Do
wadzy dosza rwnie za spraw swojego talentu. Natomiast pani Bandaranaike znalaza si tam
z tego prostego powodu, e jest wdow po Bandaranaike, za pani Gandhi z tego prostego
powodu, e jest crk Nehru. Nie majc jednak blasku Nehru. W tych wszystkich sari, z
czerwon kropk na czole, ze swoim umieszkiem, nigdy nie zdoa zrobi na mnie wraenia.
Nigdy nie robia na mnie wraenia, od kiedy poznaem j w Londynie. Bylimy razem na jakim
wykadzie, a ona robia notatki z tak pedanteri i uporczywoci, a zapytaem: Robi pani
notatki czy pisze prac dyplomow?. propos pracy: wie pani, nie sdz, eby bya w stanie
uzyska magisterium z historii w Oksfordzie. Ja w dwa lata zrobiem w Oksfordzie trzyletni kurs.
A ona w trzy lata nie zdoaa go ukoczy.
Nie wydaje si panu, e troch pan przesadza, e jest pan troch niesprawiedliwy?
Naprawd sdzi pan, e mogaby tak dugo trwa na stanowisku, gdyby nie bya nic warta? Czy
te zmusza si pan, by sdzi, e nie jest nic warta, bo jest kobiet?
Nie, nie. Nic nie mam przeciwko kobietom jako szefom pastw, cho nie uwaam, e
kobiety s lepszymi przywdcami pastw od mczyzn. Moja opinia na temat pani Gandhi jest
bezosobowa, obiektywna. Na mj osd nie wpywa te fakt, e zachowuje si ona w sposb jake
naganny, nie oddajc nam jecw wojennych i nie respektujc konwencji genewskiej. Ja zawsze
j tak postrzegaem: jako piln uczennic, kujonk, kobiet pozbawion inicjatywy i wyobrani.
Zgoda, dzisiaj jest lepsza, ni kiedy studiowaa w Oksfordzie czy robia notatki w Londynie.
Wadza daa jej wiar w sam siebie, a nic nie przynosi wikszego sukcesu od samego sukcesu.
Chodzi jednak o sukces nieproporcjonalny do jej zasug; gdyby Indie i Pakistan utworzyy
konfederacj, bez adnego wysiku odebrabym pani Gandhi stanowisko. Nie obawiam si
intelektualnej konfrontacji z ni. W zwizku z tym jestem gotw si z ni spotka, kiedy zechce i

gdzie zechce. Nawet w New Delhi. Tak, jestem gotw uda si nawet do New Delhi, jak
Talleyrand po kongresie wiedeskim. Jedyne, co mnie niepokoi, to myl o eskorcie gwardii
honorowej armii indyjskiej oraz o fizycznym kontakcie z pani Gandhi. Drani mnie to. Boe!
Prosz nie kaza mi o tym myle. Prosz mi raczej opowiedzie, co pani Gandhi powiedziaa
pani o mnie?
Powiedziaa, e jest pan czowiekiem niezrwnowaonym, e dzi twierdzi pan jedno, a
jutro drugie, e nigdy nie mona zrozumie, co ma pan w gowie.
Ach tak? Zaraz pani odpowiem. Jedyn rzecz, z jak zgadzam si u filozofa Johna
Lockea, jest nastpujce stwierdzenie: Konsekwencja jest zalet maych umysw. Innymi
sowy, myl, e podstawowy zamys powinien pozostawa niezmienny, ale e w ramach tego
podstawowego zamysu naley si porusza. Raz na gorco, raz na chodno. Intelektualista nigdy
nie powinien by uczepiony jednej konkretnej idei: powinien by elastyczny. W przeciwnym
razie utonie w monologu, w fanatyzmie. Tak samo polityk. Polityka sama w sobie jest ruchem,
polityk powinien by mobilny. Powinien przechyla si raz na prawo, raz na lewo, rzuca na st
sprzecznoci, wtpliwoci. Powinien nieustannie si zmienia, prbowa, atakowa ze
wszystkich stron, eby zlokalizowa saby punkt przeciwnika i uderzy. Biada, jeli natychmiast
ujawni swj podstawowy zamys, biada, jeli si odsoni, biada, jeli si sztywno okreli. Biada,
jeli uniemoliwi sobie wykonania obrotu, dziki ktremu rzuci przeciwnika na mat. Pozorna
niekonsekwencja jest najwaniejsz zalet inteligentnego czowieka i przebiegego polityka. Jeli
pani Gandhi tego nie rozumie, nie rozumie pikna zawodu, ktry wykonuje. Jej ojciec to
rozumia.
Indira Gandhi mwi, e Nehru nie by politykiem, by witym.
Och, pani Gandhi wyrzdza krzywd swojemu ojcu! Nehru by wielkim politykiem,
gdyby miaa cho poow ojcowskiego talentu! Widzi pani, cho by on przeciwny powstaniu
Pakistanu, zawsze podziwiaem tego czowieka. W modoci byem nim wrcz oczarowany.
Dopiero pniej zrozumiaem, e by czarodziejem o wielu wadach, prnym, bezlitosnym, i e
nie mia klasy Stalina, Churchilla czy Mao Tse-tunga. Co jeszcze, co jeszcze powiedziaa pani
Gandhi?
Powiedziaa, e wojn zaczlicie wy, Pakistaczycy.
To mieszne. Wszyscy wiedz, e to oni nas zaatakowali. Dwudziestego szstego
listopada, na froncie wschodnim. Czy Pakistan Wschodni nie by moe Pakistanem? Bdmy

powani, jeli kto napada na Palermo, czy nie wnioskuje pani z tego, e zaatakowane zostay
Wochy? Jeli kto napada na Marsyli, czy nie wnioskuje pani z tego, e zaatakowana zostaa
Francja? Pani Gandhi udaje, e zapomniaa, i nasz kontratak w Kaszmirze, na spornym
terytorium, nastpi dopiero trzeciego grudnia. Przypominam sobie, e widziaem si z Yahy
dwudziestego dziewitego grudnia i e zarzuciem mu brak kontrataku. Zachowuje si pan tak,
jakby na wschodzie nic si nie stao. Opniajc akcj, uatwia pan rozgrywk Indiom, pozwala
wierzy, e Pakistan Wschodni i Pakistan Zachodni to nie jest ten sam kraj, powiedziaem. Ale
on mnie nie sucha. Czterokrotnie zmienia rozkazy dotyczce kontrataku. Za czwartym razem
oficerowie i onierze z rozpaczy walili gowami w czogi. A Dhaka? Wycofajmy si do Dhaki,
mwiem, stwrzmy tam fortec i pozostamy przez dziesi miesicy, przez rok, cay wiat
bdzie z nami. Ale on martwi si tylko tym, eby Hindusi nie zdobyli kawaka terytorium i nie
zatknli tam flagi Bangladeszu. A kiedy rozkaza Niaziemu podda si Boe! Mgbym
umrze tysic razy i czu si lepiej. Byem w Nowym Jorku, pamitam. Wysa mnie tam jako
turyst i znalazem si na tej niewiarygodnej sesji ONZ
I zrobi pan scen.
Prawdziw scen, przyznaj. Ale byem wzburzony od gniewu, od obrzydzenia.
Arogancja Hindusw. Strach wielkich mocarstw, ktre chciay si tylko przypodoba Indiom.
Nie zdoaem opanowa namitnoci i wygosiem przemow, w ktrej posaem wszystkich do
diaba. Popakaem si te. Tak, ja czsto pacz. Pacz zawsze, ilekro odkryj co
niegodziwego, niesprawiedliwego. Jestem bardzo emocjonalny.
Emocjonalny, nieprzewidywalny, skomplikowany, i bardzo dyskusyjny. Wydaje mi si,
e nadszed moment, by zaj si pask osob, panie prezydencie. Porozmawiajmy troch o tym
czowieku, ktry jest bardzo bogaty, a jednak jest socjalist, yje w zachodnim stylu, a jednak ma
dwie ony
Jest we mnie wiele kontrastw: mam tego wiadomo. Prbuj je pogodzi,
przezwyciy, ale bez skutku, wic pozostaj t dziwn mieszanin Azji i Europy. Moja kultura
jest wiecka, za moje wychowanie jest muzumaskie. Mj umys jest zachodni, za moja dusza
jest wschodnia. Jeli chodzi o dwie ony, c mog pocz? W wieku trzynastu lat oeniono
mnie z kuzynk. Ja miaem trzynacie lat, ona dwadziecia trzy. Nie wiedziaem nawet, co to
znaczy mie on, a kiedy prbowali mi to wyjani, wciekem si jak wariat. Dostaem furii.
Nie chciaem ony, chciaem gra w krykieta. Bardzo lubiem krykiet. eby mnie uspokoi,

musieli mi podarowa dwie nowe torby do krykieta. Po zakoczeniu ceremonii uciekem pogra.
Ile rzeczy musz zmieni w moim kraju! A ja jeszcze miaem szczcie. Mojego partnera od gry
oenili, kiedy mia jedenacie lat, z kobiet trzydziestodwuletni. Zawsze mi powtarza:
Szczciarz z ciebie!. Kiedy zakochaem si w mojej drugiej onie, miaem dwadziecia trzy
lata. Ona te studiowaa w Anglii i cho jest Irank, to znaczy pochodzi z kraju, gdzie istnieje
poligamia, trudno mi j byo przekona, by mnie polubia. Nie miaem wielu argumentw, poza
tymi trzema sowami: So what, dammit! Jakie to ma znaczenie, do licha!. Nie, myl o
rozwodzie z pierwsz on nie przemkna mi nawet przez gow. Nie tylko dlatego, e jest moj
kuzynk, ale take dlatego, e spoczywa na mnie odpowiedzialno za ni. Cae jej ycie zostao
zrujnowane przez to absurdalne maestwo z chopcem, przez absurdalny obyczaj, w jakim
wyrolimy. Mieszka w moim domu w Larkanie, widujemy si od czasu do czasu. Niemal
zawsze jest sama. Nie miaa nawet dzieci, moja czwrka urodzia si z drugiego maestwa.
Krtko z ni byem, jako nastolatek wyjechaem na Zachd na studia. To niesprawiedliwe.
Uczyni wszystko, eby zniechci do poligamii, przede wszystkim stwarza ona niemay
problem ekonomiczny. Czsto ony zostaj odseparowane w innych domach albo miastach, jak
w moim przypadku. Ale nie wszyscy mog sobie na to pozwoli. Cho nie jestem tak bogaty, jak
pani mwi.
Nie?
Nie. U was by bogatym to by jak Dupont albo jak Rockefeller. U nas znaczy to duo
mniej. Kto jest tutaj bogaty, posiada duo ziemi, ale tak naprawd jest bogaty jak ci baronowie,
ktrzy w Europie maj wspaniae podupade wille i eby przey, s igolakami. Nasza ziemia
jest sucha, mao rodzi. Zamiast bogaty, powiedzmy wic, e jestem wzgldnie bogaty, e yj
dobrze, e moja siostra yje dobrze, e mj brat y dobrze, e chodzilimy do dobrych szk, ale
nigdy nie trwonilimy pienidzy. Nigdy nie byem playboyem. Kiedy byem studentem w
Ameryce i w Oksfordzie, nigdy nie kupiem sobie samochodu. Zawsze mdrze rozporzdzaem
pienidzmi, na przykad eby pojecha do Europy, pozna ciekawych ludzi i kupi ksiki. Jeli
spojrzy pani na moj bibliotek, zrozumie pani, gdzie lokuj du cz pienidzy: w ksikach.
Mam ich tysice, czsto stare i przepikne, zawsze szaleczo lubiem czyta. Tak samo jak
uprawia sport. Niektrzy zarzucaj mi, e dobrze si ubieram. To prawda. Ale nie dlatego, e
szastam pienidzmi na ubrania, tylko dlatego, e lubi by czysty. Uwielbiam my si i
przebiera, nigdy nie mogem znie indyjskich i pakistaskich ksit, ktrzy s niechlujni i

mierdz. Mam pikne i wygodne domy. To te prawda. Ale przez dugi czas nie miaem nawet
klimatyzacji. Wydaj kolacje, ale nigdy dla ludzi gupich i niepotrzebnych. Umiem taczy, ale
tylko dlatego, e kocham muzyk i nie znosz sta z boku, kiedy inni tacz. Wreszcie
Wreszcie ma pan opini ladies killer, to znaczy kobieciarza. Czy to prawda, panie
prezydencie?
Rwnie w tym jest wiele przesady. Jestem romantykiem, sdz, e nie mona by
politykiem, nie bdc romantykiem, a jako romantyk myl, e nic bardziej nie inspiruje od
idylli. Nie ma nic zego w zakochaniu si i zdobywaniu kobiety, byoby niedobrze, gdyby
mczyni si nie zakochiwali. Mona si zakocha nawet sto razy, i ja si zakochuj. Ale jestem
czowiekiem bardzo, bardzo moralnym. I szanuj kobiety. Ludzie uwaaj, e muzumanie nie
szanuj kobiet. C za bd. Szanowa je i chroni to jedna z pierwszych nauk naszego proroka
Mahometa. Kiedy ja, ktry nie uwaam si za mistrza w kwestii przemocy fizycznej,
wychostaem czowieka. Wychostaem go okrutnie, do krwi. Wie pani, dlaczego? Dlatego, e
zgwaci dziewczynk. Gniew zalepi mnie dzi rano, kiedy przeczytaem, e setka studentw na
play w Karaczi napada i rozebraa kilka studentek. Dranie! Zastosuj wobec nich prawa stanu
wojennego. Powiem wicej. Gdybym zdoa si upewni, e nasi onierze naprawd uyli
przemocy w stosunku do kobiet w Bangladeszu, zadabym, ebym to ja ich sdzi i ukara.
Zajmijmy si czym innym, panie prezydencie. Zajmijmy si paskim marksizmem i tym, w
jaki sposb moe go pan pogodzi ze swoimi przywilejami, ze swoj wiar muzumask.
Uwaam si za marksist w sensie ekonomicznym, to znaczy ograniczam si do przyjcia
doktryny marksistowskiej w tym, co dotyczy gospodarki. Z marksizmu odrzucam dialektyczn
interpretacj historii, teorie dotyczce ycia, pytanie, czy Bg istnieje, czy te nie. Jako dobry
muzumanin wierz w Boga. Susznie czy niesusznie, wierz, wiara jest czym, co jest albo
czego nie ma. Jeli jest, nie ma o czym dyskutowa. We mnie jest i nie jestem skonny z niej
zrezygnowa w imi doktrynalnych czy filozoficznych aspektw marksizmu. Jednoczenie
jestem przekonany, e uznawanie si za marksist i za muzumanina moe i ze sob w parze,
szczeglnie w tak zacofanym kraju jak Pakistan, gdzie nie widz innych rozwiza poza
naukowym socjalizmem. Powiedziaem: Pakistan, nie powiewam flagami, by prowadzi
midzynarodowe krucjaty, nie wtykam nosa w cudze sprawy. Koncentruj si na rzeczywistoci
mojego kraju i tyle. Przyznaj, e nie zamierzam wprowadza procesw rewolucyjnych.
Chciabym, mog bowiem spojrze pani w oczy i przysic, e jestem rewolucjonist. Nie mog

jednak pozwoli sobie na nage i krwawe rewolucje. Pakistan by tego nie znis, popadby w
ruin. Musz zatem postpowa z cierpliwoci, poprzez reformy, rodkami, ktre stopniowo
doprowadz do socjalizmu, nacjonalizujc tam, gdzie to moliwe, rezygnujc tam, gdzie to
konieczne, respektujc kapitay zagraniczne, ktre s nam potrzebne. Musz mie czas, by
chirurgiem, ktry nie wbija noa zbyt gboko w spoeczn tkank. To spoeczestwo jest bardzo
chore i eby nie umaro pod skalpelem, trzeba operowa je ostronie, stopniowo, czekajc, a
rana si zablini, a reforma si utrwali. Przez tyle wiekw spalimy, nie moe nas teraz obudzi
brutalnie trzsienie ziemi. Zreszt rwnie Lenin na pocztku poszed na kompromis.
Panie prezydencie, wielu ludzi panu nie wierzy. Mwi, e jest pan dnym wadzy
demagogiem i tyle, e jest pan gotw na wszystko, byle tylko utrzyma wadz w rku, e nie
zrezygnuje pan ze swoich posiadoci.
Nie? W wyniku reform rolnych, ktre wprowadziem w cigu tych trzech miesicy, moja
rodzina stracia czterdzieci pi tysicy akrw ziemi. Ja osobicie straciem od szeciu do
siedmiu tysicy akrw. I strac kolejne, kolejne strac moje dzieci. Bg mi wiadkiem, e nie
bawi si socjalizmem, e nie dziaam powoli z egozimu. Strach przed rezygnacj z tego, co
posiadam, nie dotyka mnie od dnia, kiedy przeczytaem Marksa. Mog nawet pani powiedzie,
gdzie i kiedy: w Bombaju, w 1945 roku. Jeli chodzi o zarzut, e moim celem miaaby by tylko
wadza, c, naleaoby porozumie si co do znaczenia terminu wadza. Przez wadz nie
rozumiem tego, co mia Yahya Khan. Przez wadz rozumiem to, co wykonuje si, eby
niwelowa gry, czyni urodzajnymi pustynie, budowa spoeczestwo, w ktrym nie umiera si
z godu i ponienia. Nie mam zowrogich planw, nie chc zosta dyktatorem. Ale mog ju
teraz powiedzie, e bd musia by bardzo stanowczy, wrcz autorytarny. Rozbite szyby, ktre
zamierzam poskleja, to czsto odpryski. Bd musia wyrzuci odpryski. A jeli odrzuc je
lekk rk, nie bd mia kraju, bd mia bazar. W kadym razie widzi pani: nie wchodzi si do
polityki, eby robi marmolad. Wchodzi si do niej, eby zdoby wadz i j utrzyma.
Ktokolwiek mwi inaczej, jest kamc. Politycy chc zawsze sprawia wraenie dobrych,
moralnych, konsekwentnych. Prosz nigdy nie wpa w ich puapk. Nie istnieje polityk dobry,
moralny i konsekwentny. Polityka polega na zadawaniu i odbieraniu ciosw, jak uczy mnie mj
ojciec, mwic: Nigdy nie uderzaj czowieka, jeli nie jeste gotowy by przez niego uderzony
dwa razy. Reszta to zabawa dla harcerzy, a o harcerskich sprawnociach zapomniaem od
czasw, kiedy chodziem do szkoy.

Mwi si, panie prezydencie, e jest pan namitnym czytelnikiem ksiek o Mussolinim,
Hitlerze, Napoleonie.
Oczywicie. Rwnie ksiek o de Gaulleu, Churchillu, Stalinie. Chce pani, ebym
wyzna, i jestem faszyst? Nie jestem. Faszysta jest przede wszystkim wrogiem kultury, a ja
jestem intelektualist zakochanym w kulturze. Faszysta jest czowiekiem prawicy, a ja jestem
czowiekiem lewicy. Faszysta jest drobnomieszczaninem, a ja pochodz z arystokracji. Czyta o
kim nie oznacza uczyni z tej postaci wasnego bohatera. Miaem swoich bohaterw, tak, ale
kiedy byem studentem. Wie pani, bohaterowie s jak guma do ucia, trzeba ich przeu, wyplu,
zmieni, i lubimy ich przede wszystkim w modoci. W kadym razie jeli zaley pani, eby si
dowiedzie, kogo najduej przeuwaem, prosz: Czyngis-chana, Aleksandra, Hannibala,
Napoleona. Najbardziej z wszystkich Napoleona. Ale uem te troch Mazziniego, Cavoura,
troch Garibaldiego. Sporo Rousseau. Widzi pani, ile jest we mnie sprzecznoci?
Widz. A zatem, eby sprbowa lepiej pana zrozumie, zapytam, jakie s postaci naszych
czasw, ktre byy lub s panu bliskie, kto si panu najbardziej podoba albo komu pan si
najbardziej podoba.
Jednym jest Sukarno. Mawia, e jestemy z tej samej gliny. Uwielbia mnie. A ja
uwielbiaem jego. By wyjtkowym czowiekiem, mimo swoich saboci, na przykad
wulgarnoci wobec kobiet. Nie jest konieczne ani godne nieustanne pokazywanie swojej
mskoci, ale on tego nie rozumia. Zreszt nie rozumia te ekonomii. Drugim jest Naser.
Rwnie Naser by czowiekiem pierwszej klasy, rwnie z nim bardzo si zgadzaem. Lubiem
go i on mnie lubi. W 1966 roku, kiedy byem zmuszony opuci rzd, Naser zaprosi mnie do
Egiptu i przyj mnie z honorami jak gow pastwa, potem powiedzia, e mog zosta, ile
zechc. Nastpnie, zobaczmy Stalin. Tak, Stalin. Mj szacunek dla Stalina by zawsze gboki,
powiedziabym, bezgraniczny, na rwni z moj niechci do Chruszczowa. Moe mnie pani
lepiej zrozumie, jeli powiem, e Chruszczow nigdy mi si nie podoba, e zawsze uwaaem go
za pyszaka. Wci si przechwala, wrzeszcza, pokazywa palcem na ambasadorw, pi I
zawsze gotw by podda si Amerykanom. Chruszczow bardzo skrzywdzi Azj. Wreszcie
wiem, spodziewa si pani, e powiem co o Mao Tse-tungu. Ale c pani chce, ebym
powiedzia o takim gigancie jak Mao Tse-tung? atwiej mi mwi o Czou En-laju. To jego znam
najlepiej, z nim rozmawiaem i dyskutowaem najduej. Niekoczce si dyskusje, od witu do

nocy, caymi dniami, przynajmniej raz w roku. Jed do Chin od roku 1962 i spotykam si z
Czou En-lajem. Jego jego po prostu podziwiam.
Panie prezydencie, wszyscy ci ludzie musieli duo walczy, eby zdoby wadz. Pan
tymczasem nie.
Myli si pani. Nie byo mi atwo doj a tutaj. Siedziaem w wizieniu, wiele razy
ryzykowaem yciem. Za Ayuba Khana, za Yahy Khana. Prbowali mnie zabi, zatruwajc mi
jedzenie, strzelajc do mnie. Dwa razy w 1968 roku, raz w 1970. W Sangharze, dwa lata temu,
byem przez godzin pod krzyowym ogniem zamachowcw nasanych przez Yahy Khana.
Jeden z moich ludzi zgin, osaniajc mnie, inni zostali ciko ranni Nie zapominajmy o
cierpieniach moralnych; kiedy rodzisz si bogaty i zaczynasz wprowadza socjalizm, nikt ci nie
wierzy. Ani przyjaciele z twojego rodowiska, ktrzy wrcz si z ciebie naigrawaj, ani biedacy,
ktrzy nie s wystarczajco owieceni, eby uwierzy w twoj szczero. Najtrudniejsz dla mnie
spraw nie byo uchroni si przed strzaami czy trucizn, najtrudniej byo przekona tych, ktrzy
mi nie wierzyli. Przywileje, wrd ktrych si urodziem, nie wyniosy mnie na latajcy dywan
Aladyna. A gdybym nie mia tego powoania do polityki
Jak zrodzio si to powoanie, jak si objawio?
Zawsze je miaem, od dziecka. Ale jeli chcemy zabawi si w psychoanalitykw, trzeba
powiedzie, e zawdziczam je swoim rodzicom. Mj ojciec by byskotliwym politykiem,
szkoda, e wycofa si bardzo szybko, po porace w pewnych wyborach. Mia bardzo wzniose
wyobraenie o polityce, arystokraty, ktry jest arystokratyczny a po czubki palcw, mwi mi o
tym w bardzo natchniony sposb. Zabiera mnie na spacer po Larkanie, pokazywa mi stare
witynie, wspaniae domy, lady naszej cywilizacji, i mwi mi: widzisz, polityka to jak
budowanie wityni, domu. Albo mwi, e jest jak komponowanie muzyki, poezji. Opowiada
mi o Brahmsie, Michale Aniele Matka bya inna. Pochodzia z ubogiej rodziny i miaa obsesj
na temat cudzej biedy. Wci mi powtarzaa: trzeba-zajmowa-si-biednymi, trzeba-pomagabiednym, biedacy-odziedzicz-ziemi itd. Pojechaem do Ameryki, eby studiowa na
uniwersytecie w Berkeley, gdzie wykada wielki specjalista prawa midzynarodowego.
Chciaem zrobi dyplom z prawa midzynarodowego. By to okres maccartyzmu, polowania na
komunistw: moje wybory nabray ksztatw. eby uciec z Sunset Boulevard, od dziewczyn z
pomalowanymi na czerwono paznokciami, jechaem na Maxwell Street i yem pord czarnych.
Tydzie, miesic. Dobrze si z nimi czuem, byli prawdziwi, umieli si mia. A dzie, kiedy w

San Diego nie udao mi si dosta pokoju w hotelu, bo mam oliwkow skr i wygldaem na
Meksykanina c, pomg mi. Potem z Ameryki pojechaem do Anglii. Byy to lata wojny w
Algierii, wic natychmiast stanem po stronie Algierczykw. Nie wykrzykiwaem jednak
sloganw przed domem na Downing Street 10. Moe dlatego, e w gbi duszy jestem troch
niemiay, nigdy nie lubiem miesza si z tumem i uczestniczy w rozruchach. Zawsze wolaem
debat na pimie, walk poprzez gr polityczn. To bardziej inteligentne, bardziej subtelne,
bardziej finezyjne.
Ostatnie pytanie, panie prezydencie, i prosz wybaczy jego brutalno. Wierzy pan, e
pan przetrwa?
Powiedzmy tak. Mgbym si skoczy jutro, ale sdz, e bd trwa duej ni
ktokolwiek, kto rzdzi w Pakistanie. Przede wszystkim dlatego, e jestem zdrowy i peen
energii, mog wic pracowa, tak jak pracuj, nawet osiemnacie godzin dziennie. Poza tym
dlatego, e jestem mody, mam zaledwie czterdzieci cztery lata, dziesi mniej od pani Gandhi.
W kocu dlatego, e wiem, czego chc. Jestem jedynym przywdc Trzeciego wiata, ktry
wrci do polityki mimo oporu dwch wielkich mocarstw; w 1966 roku Stany Zjednoczone i
Zwizek Radziecki byy bardzo zadowolone, widzc mnie w tarapatach. Powodem, dla ktrego
zdoaem wydoby si z tych kopotw, jest to, e znam podstawow regu tego zawodu. Jaka to
regua? C, w polityce trzeba czasem udawa, e jest si gupim, i pozwoli innym wierzy, e
s jedynymi inteligentnymi. Ale eby to robi, trzeba mie lekkie, gitkie palce i Czy widziaa
pani kiedykolwiek ptaka wysiadujcego jaja w gniedzie? Wanie, polityk musi mie palce na
tyle lekkie i gitkie, eby wsun je pod ptaka i zabra mu jajka. Jedno po drugim. Tak, eby
ptak si nie spostrzeg.
Karaczi, kwiecie 1972

Sirimavo Bandaranaike
Cisza zapada nad tragedi, otulajc ywych i umarych jednym wielkim caunem
milczenia. Nikt ju nie wspomina o Cejlonie i o rewolcie, ktra wybucha na wyspie.
Dziennikarzy, ktrzy caymi miesicami prbowali daremnie wyldowa w Kolombo, kierowano
do krajw bardziej otwartych i mniej kopotliwych. Staranie si o wiz byo wyczerpujcym
przedsiwziciem, uwieczonym sukcesem raz na sto przypadkw. Jeli, w drodze wyjtku,
otrzymae j i moge wyldowa w stolicy, napotykae wycznie milczcych ludzi i
zatrzanite drzwi. Nieliczni pomagali ci w poszukiwaniu prawdy, wikszo pragna, aby wiat
zapomnia, co wydarzyo si w kwietniu. A co takiego wydarzyo si w kwietniu? To, czego nikt
nie mg przypuszcza, e moe si wydarzy w kraju, gdzie rzdz socjalici wraz z
komunistami i trockistami. Nagle, pewnej nocy, dziesitki tysicy modych ludzi, w wieku od
szesnastu do dwudziestu piciu lat, zbuntowao si przeciwko rzdowi i postanowio go obali.
Uczniowie szk rednich, studenci, wieo upieczeni absolwenci wyszych uczelni. Maoici,
powiadaj niektrzy; zwolennicy Che Guevary, twierdz inni. Uzbrojeni w stare karabiny,
prymitywne bomby, butelki z benzyn, laski dynamitu, noe, otoczyli w czterdziestu okrgach
komisariaty policji, zablokowali mosty i ulice, zajli wiele wsi i przez ponad trzy tygodnie
trzymali wysp w garci. Tylko Kolombo si uratowao, otoczone przez buntownikw, a rzd sa
ze stolicy rozpaczliwe apele, bagajc Wielk Brytani, Zwizek Radziecki, Ameryk, Chiny,
Indie, aby wysay wojsko i amunicj, helikoptery i samoloty. Wiadomoci docieray z rzadka i
byy sprzeczne. Rozwcieczona cenzura nie przepuszczaa niczego. Telefony milczay, zamary
dalekopisy, najbardziej odwani korespondenci zostali wydaleni, a poza granicami kraju nie mieli
ju wiele do opowiedzenia, godzina policyjna trwaa ca dob i nie pozwalaa na samodzielne
poruszanie si. Potem, na pocztku maja, okazao si, e bunt zosta krwawo stumiony. Co
najmniej pi tysicy zabitych, a niektrzy utrzymuj, e dziesi tysicy. Rze Heroda. I, by
moe, najbardziej nieuzasadniona rze naszych czasw.
Kto nie zgin w walce, ten zosta rozstrzelany, tak jak ta dwudziestolatka, miss Cejlonu,
ktr pluton egzekucyjny w Katarandze rozebra najpierw do naga i zgwaci. Kto nie zosta
rozstrzelany, ten zawis na szubienicy, jak ci studenci historii w Kosgodzie. Kto nie zosta
powieszony, ten umar ukrzyowany, jak ci modzi z dyplomem uniwersyteckim w Kandy. Kto
nie zosta ukrzyowany, tego spalono ywcem, jak t grup z Akuressy, rzucon na stos

podpalonych koder. Kto nie zosta spalony ywcem, umar na skutek tortur, jak ten ucze z
Bandaragamy, ktremu zdarto skr z podeszew stp i posypano je pieprzem. Kto nie umar na
skutek tortur, temu obcito gow albo go utopiono. Caymi dniami rzeki niosy w stron morza
trupy modych ludzi, ktrych nadgarstki powizane byy drutem. Caymi dniami z drzew
kokosowych zwisay szczupe ciaa powieszone za nogi. Caymi dniami na tablicach drogowych
wida byo dziewczyny i chopcw przybitych do nich niczym Jezus. Mona by powiedzie, e
fala krwawego szalestwa ogarna umysy policjantw, onierzy. Koszmar skoczy si jedynie
wraz z aresztowaniami. Kiedy zmczyli si ju masakrowaniem, torturami, strzelaniem, zaczy
si aresztowania. Nie uratowa si nikt, kto mia mod skr i jasne spojrzenie. Ktokolwiek nie
mia wsw i zmarszczek, ktokolwiek wyglda na szesnacie albo dwadziecia lat, by
zatrzymywany i osadzany w wizieniu. Albo w obozie koncentracyjnym. W cigu niecaego
miesica szkoy i uniwersytety przemieniy si w przeraajce wizienia, gdzie chopcy i
dziewczta przebywali w niewyobraalnym cisku niczym zaraone prosita. Pitnacie tysicy
aresztowanych to oficjalna liczba. A zatem mona miao przypuszcza, e byo ich o wiele
wicej.
Ale kim byli ci modzi zbuntowani? Kto ich podburzy i posa na rze? Jak si
zbuntowali i dlaczego? Czego chciay te dzieci, czego poszukiway? Co si rzeczywicie stao na
Cejlonie, ktry wydawa si ostatnim miejscem na wiecie, gdzie mogoby wybuchn
powstanie? Tutaj nikt nie by uciskany przez opresyjny reim: gosowano swobodnie,
funkcjonowa parlament. Tutaj nikomu nie zabraniano walczy o inny ustrj spoeczny: istniay
marksistowskie partie we wszystkich politycznych odcieniach, od promoskiewskich do
prochiskich i prokubaskich. Take Korea Pnocna, Wietnam Pnocny, tymczasowy rzd
Vietcongu, NRD miay swoje ambasady, nie mwic ju o dyplomatach chiskich czy
radzieckich, traktowanych wrcz lepiej ni korpus dyplomatyczny amerykaski lub brytyjski. Co
wicej, tutaj nikt nie umiera z godu, z ndzy. Wedug zwyczaju ustanowionego przez Anglikw
(ktrzy wynieli si elegancko z Cejlonu, zostawiajc mu niepodlego i mnstwo pienidzy w
pastwowych kasach) kady obywatel dostawa tygodniow racj ryu: dwa kilogramy na gow.
Zwizki zawodowe byy silne i cieszyy si szacunkiem. Opieka medyczna bya bezpatna, tak
jak szkoa wcznie ze studiami uniwersyteckimi. Walczono skutecznie z analfabetyzmem, kady
mg otrzyma dyplom, nie wydajc ani grosza. I wszyscy, naprawd wszyscy, mieli domy, a
nawet kawaek ziemi. Zarwno w miecie, jak i na wsi nie wida byo nigdzie ndzy, ktra rzuca

ci si w oczy w Indiach, Pakistanie, Indochinach, w caej Azji. adnych ebrakw, adnych

chorych, adnego brudu. A wic skd taki wcieky bunt i takie bezlitosne represje?
Analiza tragedii musiaa si zatem rozpocz od niej, Sirimavo Bandaranaike, matrony
rzdzcej Cejlonem. To j wanie buntownicy zamierzali schwyta i zabi na zakoczenie
zamachu stanu i to ona zdoaa opanowa to trzsienie ziemi w sposb bardziej ni
nadzwyczajny.

jest

oczywiste,

wszystko

wydaje

si

nadzwyczajne

tej

pidziesiciopiciolatce, pierwszej kobiecie naszych czasw, ktra zostaa premierem. Bardziej

ni nadzwyczajna jest jednak, musz powiedzie, dziwna mieszanina prostoty i przebiegoci.
Kiedy spotkaby j na ulicy, nie wiedzc, kim jest, wziby j za gospodyni domow
wybierajc si po zakupy. Przypomina gospodyni domow przez swj ciki, troch
niezrczny chd, otyo, brak wszelkiego wyrafinowania. Nosi wosy zebrane w wze,
cignite niedbale nad niskim czoem i na skroniach, jak gdyby nie cenia zbytnio samej siebie.
Nie pudruje si ani nie maluje. Twarz, ktra bya moe kiedy pikna albo przynajmniej adna,
jest mask wyraajc energi, wiecznie nadsan, niemal klasztorn. Wiesz, tak wyglda maska
niektrych matek, ktre tyle si naharoway, tyle zniosy, nie zaznay radoci, ani seksu, ani
uczu. A skoro nie zaznay radoci, gnbi je tysic kompleksw i nie potrafi si z nich wyzwoli
nawet wtedy, kiedy los podarowuje im triumf, saw. Ona zreszt swoje kompleksy hoduje od
dziecistwa: kiedy bya buddyjsk uczennic w katolickiej szkole z internatem imienia w.
Brygidy, siedziaa zawsze w ostatniej awce i suchaa w milczeniu. Rwnie dlatego jest sama.
Nie ma mczyzny w jej yciu, przyjani, ktrej mogaby zaufa; od dnia, w ktrym umar jej
m, gra rol wdowy z azjatyck, ponur konsekwencj. I co w jej nieruchomym spojrzeniu, w
jej surowej rezygnacji budzi podejrzenie, e bya sama nawet za jego ycia. Zosta jej narzucony
przez rodzin, to byo jedno z tych zaaranowanych maestw z wyrachowania i dla interesu,
zgodnie z obyczajem wci jeszcze czstym w Azji. Wysza za niego, kiedy miaa dwadziecia
cztery lata. Solomon Bandaranaike mia lat czterdzieci cztery, zbyt duo. By mczyzn bardzo
wyksztaconym, niewtpliwie inteligentnym, studiowa w Oksfordzie z Anthonym Edenem i
nosi si bardzo elegancko, ale kobietami interesowa si w minimalnym stopniu; jego prawdziw
kochank bya polityka. Legenda albo plotka gosz, e chciaa polubi innego, Dudleya
Senanayake, ktry dzi jeszcze jest jej najbardziej zawzitym wrogiem politycznym, jej
najbardziej znienawidzonym wrogiem. Wszystko, co robi Sirimavo powiada si w Kolombo
robi z powodu pretensji, jak ywi do Senanayake. Ale zwizek z Solomonem okaza si udany,

urodzia si nawet trjka dzieci, dwie crki i syn: Sunetra, ktra dzi ma dwadziecia osiem lat i
mieszka w Londynie; Chandrika, ktra dzi ma lat dwadziecia sze i mieszka w Paryu; Anura,
ktry dzi ma lat dwadziecia jeden i yje midzy Kub a Kolombo.
Solomon Bandaranaike by, w politycznym sensie, kim w rodzaju Nehru. Mia obsesj
na punkcie koniecznoci ustanowienia trzeciej postpowej siy, w stylu socjaldemokracji,
mogcej przeciwstawi si marksistowskiej lewicy i konserwatywnej prawicy, ktra wraz z
Senanayake rzdzia krajem. Zaoy w tym celu Lanka Freedom Party, Parti Wolnoci, i w tym
przedsiwziciu Sirimavo bardzo go wspomagaa, w takim samym duchu, w jakim dbaa o jego
posiki, jego dzieci, jego skarpetki. Posuszna, oddana, agodna ona towarzyszya mu w kadej
podry i na kadym wiecu. Bya jego sekretark czsty zwyczaj na Cejlonie, gdzie ony
politykw s niemal zawsze depozytariuszkami ich sekretw. I tak, rwnie dziki niej, Partia
Wolnoci odniosa sukces: w 1956 roku Solomon Bandaranaike pokona w wyborach
Senanayake i zosta premierem. Cztery lata pniej zgin, zabity przez buddyjskiego mnicha z
niejasnych powodw, by moe zwizanych z faktem, e niezbyt lubi kobiety. Siedzia na
werandzie swojego domu w Kolombo, czyta i oczekiwa wizyt, poniewa by przyzwyczajony
do przyjmowania wszystkich bez zbdnych ceremonii. Nadszed mnich i wystrzeli do niego
sze kul z rewolweru. Rozleg si krzyk, a potem: Sirimavo! Na pomoc! Sirimavo!. Mnich,
osdzony i skazany na mier, nigdy nie wyjawi motyww swojego czynu.
Morderstwo to pogryo Sirimavo w rozpaczy rwnej rozpaczy czonkw partii,
pozbawionej nagle jedynego lidera i wszelkiej nadziei na przysze sukcesy. Nie byo nikogo, kto
mgby zastpi Bandaranaike, a przecie zbliay si nowe wybory na lata 19601965. Co
robi? Partia rozwizaa problem, proponujc Sirimavo stanowisko Solomona. Sirimavo nie
chciaa, bronia si, wreszcie skapitulowaa; przeciwnikiem by Dudley Senanayake. I troch z
wyrachowania, a troch szczerze poprowadzia kampani wyborcz w sposb zupenie genialny,
a mianowicie paczc. Stawaa przed tumem ubrana jak wdowa, to znaczy w biae sari, i zamiast
mwi, pakaa, tum za paka wraz z ni. Odniosa miadce zwycistwo. Zacza rzdzi. I z
agodnej ony, dyskretnej sekretarki zmienia si w posta, ktra wydawaa si wymylona
specjalnie po to, aby uwie wyobrani ludu: zwykej matki kierujcej narodem jak rodzin. Nie
zdarzyo si nigdy, aby kobieta zostaa premierem: Golda Meir i Indira Gandhi miay dostpi
tego zaszczytu znacznie pniej. I chocia w polityce wewntrznej poniosa szereg poraek
(uprzemysowienie kraju nie powiodo si, nacjonalizacja ropy naftowej nic nie daa, bezrobocie

niebezpiecznie wzroso), w polityce zagranicznej udao si jej dokona cudu: zapewni sobie
cakowit neutralno dziki tak zwanemu niezaangaowaniu. Inaczej mwic, to, co
wyrafinowanemu umysowi Solomona wydawao si trudnym przedsiwziciem, dla jej
zdrowego rozsdku okazao si czym elementarnie prostym: Nie kupuj u jednego sklepikarza,
kupuj u wszystkich albo u nikogo. Pojechaa do Moskwy, gdzie spotkaa si z Chruszczowem,
do Pekinu, gdzie spotkaa si z Czou En-lajem. Pojechaa do Czechosowacji i Polski, do
Jugosawii, gdzie zjawia si z torebk na ramieniu, ozdob na sari i ze zoonymi na sercu
domi, mwic Zwracam si do was jako kobieta i jako matka!. Nie przeszkadzao jej to
zreszt w utrzymywaniu znakomitych stosunkw z krajami kapitalistycznymi, ktre, aby jej nie
straci, nie aoway pienidzy. Kanada zbudowaa jej w prezencie lotnisko w Kolombo, Stany
Zjednoczone sfinansoway jej kampani przeciw malarii i przeludnieniu, Wielka Brytania
dostarczaa jej surowcw. Prawdziwe arcydzieo. W gruncie rzeczy nie zasugiwaa na przegran
w wyborach w 1965 roku i na zastpienie jej przez ulubionego rywala Dudleya Senanayake.
Ale paczca wdowa nie bya ju paczc wdow, rola, ktra przez przypadek albo na
mocy zrzdzenia losu przypada jej w udziale, bardzo si jej spodobaa. Przez nastpnych pi lat
walczya z Senanayake z furi lwicy i pielgnowaa jedno marzenie: zaj ponownie jego
miejsce. Aby je odzyska, kady chwyt by dozwolony, nawet najmielszy kompromis. Na
przykad utworzya Zjednoczony Front z parti komunistyczn i trockistowsk: ona, ktra zawsze
chwalia si, e odrzuca marksizm, ona, ktra pochodzia z rodziny wacicieli ziemskich i
odziedziczya po Solomonie wielkie sumy na koncie w banku. Czy chodzio z jej strony o ch
wadzy, czy o dobr wiar? Wielu byo przekonanych, e chodzi o dobr wiar, niepozbawion
wszake szczypty naiwnoci. Zarwno crka Sunetra, ktra ukoczya w Oksfordzie ekonomi
polityczn, jak i Chandrika, ktra na Sorbonie ukoczya nauki polityczne, a take syn Anura,
ktry studiowa w Londynie histori nowoytn, powtarzali jej nieustannie, e wiat si zmienia i
e stare schematy ju nie obowizuj. Ich rozumowanie nie byo odmienne od tego, ktre
rozpalio umysy modych kontestatorw na Cejlonie z niejakim Rohanem Wijeweer na czele,
byym studentem uniwersytetu imienia Lumumby i zdeklarowanym maoist. Sirimavo nie tylko
nie ignorowaa tych argumentw, lecz zapamitywaa je z pokor, zastanawiaa si nad nimi,
kierowana ciekawoci, pozostawaa pod ich wpywem. Powtarzaa niczym refren, e po jednej
stronie s bogaci, a po drugiej biedni, e pustk trzeba wypeni, wprowadzi socjalizm. Kierujc
si najuczciwszymi intencjami, twierdz niektrzy, zaoya Zjednoczony Front i ogosia

manifest, w ktrym rzucaa anatemy na kapitalistw, miejscowych i zagranicznych, obiecywaa

nacjonalizacj bankw, uspoecznienie dbr konsumpcyjnych, ustanowienie pastwowych
instytucji do kierowania plantacjami herbaty, drzew kokosowych i kauczukowych. Wystpowaa
na wiecach, na ktrych nie byo ju ez, i krzyczaa: Zabierzemy bogatym, aby da biednym!, i
znowu odniosa miadce zwycistwo. Zwycistwo jeszcze bardziej miadce ni w 1960
roku, zdobywajc sto pitnacie miejsc na sto pidziesit jeden. Ale rok pniej wybuch jej,
niczym granat pod nogami, ten absurdalny bunt. We Woszech nazwalibymy to buntem si
pozaparlamentarnych.
Powiada, e kiedy si o tym dowiedziaa, osuna si na fotel i ciko dyszaa, nie mogc
zapa powietrza. Powiada, e zwierzya si jednemu z krewnych: To najwikszy bl w moim
yciu, najokrutniejsze szyderstwo. Powiada, e kiedy przemawiaa przez radio do buntownikw,
gos jej dra i nieraz zdawao si, e zacznie szlocha jak dawniej. Ale bya jedyn, ktra nie
ucieka, i jedyn, ktra zareagowaa. Podczas gdy ministrowie, wiceministrowie, przywdcy
partyjni, posowie kryli si niczym przeraone krliki po hotelach, domach przyjaci, a nawet w
piwnicach i na dachach, Sirimavo pozostaa w swojej rezydencji po to, aby zorganizowa obron
i kontrofensyw, rzecz niemal niemoliw. Z jej woli bowiem wojsko syngaleskie stao si
najmniej sprawne na wiecie: zaledwie sze tysicy onierzy, nieco ponad dziesi tysicy
policjantw, tysic piciuset marynarzy, dwustu, trzystu szeregowcw w lotnictwie i adnych
armat, adnych czogw, adnych rakiet. Tylko stare czechosowackie albo brytyjskie karabiny,
dwa albo trzy tuziny zardzewiaych karabinw maszynowych, cztery rozwalone wozy
opancerzone. Podczas Dnia Si Zbrojnych, odbywajcego si co roku na nadmorskim bulwarze,
wystarczy kwadrans, eby ten ndzny sprzt przedefilowa, a eby pochd nie wydawa si zbyt
krtki, doczano do niego uczniw, pikne dziewczta, mnichw buddyjskich. A jednak si nie
poddaa. Ze zdrowym rozsdkiem gospodyni domowej, ktra widzi, e dom ponie, i ktra prosi
o pomoc, kogo si da, ssiadw i przechodniw, przyjaci i wrogw, skierowaa swoje SOS do
wszystkich, ktrzy chcieli jej wysucha. I rozwizaa problem. Pierwszym krajem, ktry
odpowiedzia, byy Indie: wysay piciuset ludzi, pi helikopterw i trzy kutry patrolowe do
pilnowania wybrzea. Drugim by Pakistan, ktry wysa dwa helikoptery, mundury, walkietalkie, amunicj. Trzecim Wielka Brytania, ktra z Singapuru przysaa sze helikopterw
poyczonych od Stanw Zjednoczonych, bro, wozy opancerzone. Czwartym bya Jugosawia,
wraz z Egiptem, a pod koniec miesica Zwizek Radziecki, ktry wysa pi migw i okoo

szedziesiciu pilotw i technikw. Ostatnim krajem byy Chiny, ktre, cho z opnieniem,
dooyy sto pidziesit milionw rupii, to znaczy pitnacie miliardw i siedemset pidziesit
woskich lirw oraz licik podpisany przez Czou En-laja. Przyjcie wszystkiego od wszystkich
okazao si genialnym posuniciem ze strony Bandaranaike, wiedziaa ona bowiem doskonale, e
za buntownikami stoj te same potgi, ktre udzieliy jej nastpnie pomocy. Kto nie bra jej dotd
na serio, musia zmieni zdanie i pochwali j.
***
Mj wywiad z Sirimavo Bandaranaike odby si w jej rezydencji, skromnej willi w
centrum Kolombo. Trwa ptorej godziny i przez ptorej godziny mogam bez znuenia
obserwowa t matron, ktr przypadek obdarzy wadz, na prno wszake usiowaam
odkry sekret, z powodu ktrego przy wadzy pozostaa. Nie miaa w sobie prestiu ani uroku
Indiry, nie miaa porywajcej siy Goldy, nie miaa nawet intelektualnego bagau, ktry czasami
zastpuje brak podobnych darw. Im bardziej si j obserwowao, tym bardziej dochodzio si do
wniosku, e jest kobiet cakowicie zwyczajn, identyczn jak tysice innych. Zreszt rwnie
dzisiaj we wspomnieniu zachowaam jedynie obraz pidziesiciolatki potnej budowy, wrcz
grubej, ubranej w sari w te i niebieskie kwiaty, ktra siedzi z rozstawionymi szeroko nogami
niczym pozbawiona zaenowania gospodyni domowa i nachyla si w moj stron, aby mnie
przekona do swoich sw. Twarz miaa oty i nieadn, rwnie z powodu zbyt duego nosa.
Skra w kolorze herbacianym bya pena niedoskonaoci, skronie pokrywa czarny, tusty
puszek. Wosy byy zebrane byle jak w wze, jaki nosz chopki, z przekutych uszu zwisay
dwa tanie kolczyki. Rozmawiaa ze mn po angielsku, szybko i z zadyszk. Mwic,
gestykulowaa domi ozdobionymi piercionkami i uderzaa si ze wszystkich si w kolana. Ale
jej poczciwa szczero i bezporednio kryy tajemnic, ktra w sumie fascynowaa. Jeli tylko
zapomniao si, e kryje si za ni wadza. Jeli tylko zapomniao si, e wadza jest wadz
nawet wtedy, kiedy przybiera pozr sympatycznoci. Poniewa bdc u wadzy, nawet poczciwa
gospodyni domowa bez skonnoci do okruciestwa moe nakaza rze tysicy i tysicy
oszalaych dzieci.
ORIANA FALLACI. Pani Bandaranaike, miny ju cztery miesice od wybuchu rewolty
na Cejlonie. W wielu regionach nadal tocz si jednak walki, na caej wyspie obowizuje jeszcze
godzina policyjna, nie wida, eby stan wyjtkowy mia si skoczy, podobnie jak niepewno,
niespokojne oczekiwanie na kolejn krwaw ani. Pani Bandaranaike, zapytam pani o to, o co

chciaby zapyta kady: Jak to moliwe, e wszystko to rozptao si w kraju, gdzie rzdzi lewica
czy wrcz socjalici?
SIRIMAVO BANDARANAIKE. Prosi mnie pani, ebym pomoga jej zrozumie co,
czego sama nie rozumiem i nie potrafi sobie wyjani. Jedyn pewn rzecz jest to, e chodzi o
rewolt modych, teoretycznie niernic si od buntw wybuchajcych w niemal wszystkich
krajach wiata, ktre przybray najostrzejsz form w paryskim maju 1968 roku. Wy te co
zreszt o tym we Woszech wiecie, na waszych ulicach i waszych uniwersytetach dochodzi
niekiedy do aktw gwatu. Tak, moim zdaniem podstawowa idea, jak wyznaj ci modzi, jest
mniej wicej taka sama. Chodzi o lep nienawi do spoeczestwa, irracjonalne uleganie
fascynacji przemoc: obu tych postaw nasze spoeczestwo nie potrafi powstrzyma, poniewa
jest zbyt permisywne, zbyt pobaliwe. Ale czym to uzasadniaj? Zrozumiaabym tych modych,
gdyby, zamiast buntowa si przeciwko ustrojom demokratycznym, buntowali si przeciwko
reakcyjnym faszystowskim reimom. Na Cejlonie nigdy nie byo naprawd reakcyjnego
faszystowskiego reimu, a dzi mniej ni kiedykolwiek. Na Cejlonie nikt nigdy nie umiera ani
nie umiera z godu, zdobycze socjalne s znaczne. Jedzenia jest do dla wszystkich, jest do
mieszka dla wszystkich. Ry, ktry stanowi podstaw wyywienia, rozdawany jest za darmo, a
reszt sprzedaje si za miesznie nisk cen. Opieka lekarska jest bezpatna. Nauka jest
bezpatna, wcznie ze studiami na uniwersytecie. Procent analfabetw jest dziki temu bardzo
niski. Wiele jeszcze rzeczy pozostaje do zrobienia, na przykad bezrobocie jest wysokie. Ale
tylko trzydzieci cztery procent modych uczestniczcych w rewolcie nie miao pracy i jeli mog
usprawiedliwi te trzydzieci

cztery procent,

nie mog

usprawiedliwi pozostaych

szedziesiciu szeciu. Dlaczego wybrali drog przemocy, przelewu krwi? Z ich strony nie by
to ruch spontaniczny. Musia by kto, kto ich podburzy, posuy si nimi, wykorzysta ich. Ale
kto?
No wanie, kto. Wiem, e pani wykluczya oficjalnie wszelk odpowiedzialno Zwizku
Radzieckiego i Chin. A zreszt zarwno Rosjanie, jak i Chiczycy udowodnili, e popieraj
bezwarunkowo pani rzd.
Istotnie. Zarwno jedni, jak i drudzy potpili rewolt. Rosjanie dostarczyli nam migi,
pilotw, aby ci trenowali naszych pilotw. Na temat uytecznoci migw mona by dyskutowa,
to jasne, poniewa z partyzantk nie wygra si za pomoc migw, ale na pocztku bylimy tak
wstrznici, e nie pomylelimy o podobnym szczegle. W kadym razie faktem jest, e

Rosjanie byli jednymi z pierwszych, ktrzy nam pomogli, wraz z Amerykanami, Hindusami,
Pakistaczykami, Anglikami. Co do Chiczykw, zaoferowali nam pomoc militarn nieco
pniej, kiedy ju w znaczcej mierze stumilimy bunt. Pomogli nam jednak, ofiarowujc
wysokie sumy pienidzy, i pozostaje bezsporne, e Czou En-laj zaj wobec mojego rzdu nader
przyjazn postaw. Do dzi nie mamy najmniejszego choby dowodu na to, e za tym buntem
stay Chiny i Rosja; jedyna odpowiedzialno, ktr ustalilimy, spoczywa, cho to dyskusyjne,
na Korei Pnocnej. Nie ma wtpliwoci co do tego, e Koreaczycy podburzyli modzie i
pomogli jej, e indoktrynowali j za pomoc zebra, wykadw, broszur, e nauczyli j
fabrykowa bomby i zdobywa je. Wiemy nawet, e modzi powstacy bywali u nich w domach.
Na skutek tego wydalilimy cay personel ambasady pnocnokoreaskiej, ktra teraz stoi pusta.
Chc przez to powiedzie, e stosunki dyplomatyczne z Kore Pnocn nie zostay zerwane, ale
my nie mamy ambasadora w Phenianie, a oni nie maj ju swoich przedstawicieli w Kolombo.
Ale nie na tym polega sedno sprawy. Chodzi o co innego: z czyjego ramienia dziaali pnocni
Koreaczycy? Na lotnisku ich ambasadora egnali Chiczycy. Nie Rosjanie. Ale dzi interesy
pnocnych Koreaczykw w Kolombo s w rkach Sowietw. To Sowieci na przykad pac
czynsz za will goszczc ambasad Korei Pnocnej. W tym sensie mona by rzec, i stosunki
midzy pnocnymi Koreaczykami a Rosjanami s bardzo dobre. Prawda wyjdzie na jaw. Moje
ledztwo trwa nadal.
Pani Bandaranaike, czy prbowaa pani porozmawia ze zrewoltowan modzie, z
winiami albo aresztowanymi?
Oczywicie, e prbowaam. Rozmawiaam dugo. Ale niczego nie odkryam. Spotkaam
jedynie modych niespokojnych, niezadowolonych, przygnbionych i penych nienawici do
spoeczestwa, w ktrym yj. Dyskutowa z nimi byo bardzo trudno, nie tylko z powodu tej
nienawici, ale rwnie pretensji, ktre ywili do mnie. Wydawao si, e przeszli pranie mzgu,
powtarzali wszyscy to samo jak zepsuta pyta. A wrd rzeczy, ktre powtarzali z najwikszym
przekonaniem, bya ch pozbycia si mnie. Powiedzieli mi, e gwny plan polega na
zbombardowaniu mojego domu i schwytaniu mnie, a potem zabiciu. Wtedy ich zapytaam,
dlaczego, i nie umieli mi odpowiedzie. Potrafili mi tylko oznajmi, e miaam zosta zabita i e
gdyby ich nie zdradzono, z pewnoci by mnie zabili. Zadaam im wic kolejne pytanie:
Mylelicie naprawd, e to bdzie moliwe?. Odpowied: Tak, wystarczyyby nam
dwadziecia cztery godziny, aby pani wyeliminowa i przej rzdy. Obdny dialog.

Prbowaam nawet si dowiedzie, kogo umieciliby w rzdzie, a oni mi odpowiedzieli: Nas

samych. To, czego nie potrafili mi powiedzie, to to, co by zrobili, kiedy by ju doszli do
wadzy. W tym momencie zaczynaj powtarza slogany, zdania pozbawione sensu. Niektrzy
opowiadaj, e chcieli ci i wyrwa wszystkie krzewy herbaciane, poniewa zostay zasadzone
przez Anglikw, i zastpi je plantacjami ryu. Wydali mi si czsto naiwni, politycznie i
mentalnie bardziej niedojrzali, ni wskazywaby na to ich wiek, osiemnacie, dwadziecia lat.
Ale przede wszystkim wydali mi si le pokierowani, wykorzystani przez swoich przywdcw.
Ilu przywdcw aresztowalicie?
Tylko piciu czy szeciu i w dodatku jedynie lokalnych. A wic niewielu. Zreszt oni nie
mwi, a co do nielicznych spraw, o ktrych mwi, nigdy si nie zgadzaj. Mona by rzec, i
nie wie prawica, co czyni lewica. Daoby si z pewnoci stwierdzi jedynie to, e ich
organizacja powstaa jakie pi, sze lat temu i e opiera si na systemie tajnych komrek
partyjnych. Do kadej komrki nale trzy osoby i rzadko podaj ci nazwiska pozostaych
dwch. Jedyne nazwisko, ktre podaj bez wahania, to Rohana Wijeweera, ich bezdyskusyjny i
uznany przez wszystkich przywdca. Ale o tym ju wiedzielimy i wanie dlatego Wijeweera
zosta aresztowany w marcu, to znaczy przed rewolt. Wiedzielimy rwnie, e Wijeweera nie
jest prosowiecki, jest prochiski. Wszyscy oni zreszt s chyba prochiscy: nie wierz w
demokracj, pogardzaj systemem parlamentarnym, s przekonani, e za pomoc reform i ustaw
nie osignie si postpu. S niecierpliwi. Gwatowni i niecierpliwi. I to jest najbardziej bolesny
szczeg, szczeg odnoszcy si nie tylko do modych ekstremistw na Cejlonie, lecz do
wszystkich modych ekstremistw na wiecie z Europ wcznie. Cena demokracji nazywa si
tolerancja, cierpliwo. Demokracja jest powolna, potrzebuje czasu, by zrealizowa reformy. Nie
dysponuje czarodziejskimi rdkami, nie potrafi czyni cudw. Oni natomiast chcieliby
rozwiza wszystko za pomoc czarodziejskiej rdki, cudw. Czy moe powinnam
powiedzie: za pomoc uciekania si do przemocy?
Ale w zeszym roku, podczas kampanii wyborczej, Wijeweera i modzi z jego ruchu
wspomogli znacznie koalicj, na czele ktrej pani staa. Podobno bez nich nie wygraaby pani w
sposb tak miadcy, pani Bandaranaike. Podobno ich rewolta zrodzia si wanie z faktu, e
pani rzd ich rozczarowa, nie dotrzymujc zoonych obietnic.
Przede wszystkim nie mona osdza ani potpia rzdu, ktry jest u wadzy dopiero od
jedenastu miesicy. Chyba e jest si wanie niecierpliwym i gupim dzieciakiem. Jednym

sowem, wracamy do czarodziejskiej rdki. Przeprowadzilimy ju niektre nacjonalizacje,

kiedy wybucha rewolta, i rozpoczlimy wiele reform. Poza tym nie jest prawd, e
zawdziczam swoje zwycistwo w wyborach ludziom takim jak Wijeweera. On nigdy nikomu
nie pomg, tym bardziej mnie. Zreszt dlaczego by mia to zrobi, skoro nie wierzy w system
parlamentarny ani w demokracj? I jake bym moga przyj pomoc ze strony kogo, kto
najwyraniej pluje na demokracj? Mj sojusz z komunistami i trockistami mia i ma miejsce na
zasadzie jasnego paktu: albo akceptujecie moje zasady gry, to znaczy zasady demokracji, albo o
niczym nie ma mowy. Komunici i trockici zgodzili si, godz si, wic trzymam ich w rzdzie.
W dniu, w ktrym odmwi takiej zgody, obejd si i bez nich. Nie jestem marksistk, nigdy ni
nie byam, i kiedy mwi o socjalizmie, nie posuguj si ich jzykiem. Rozumiem przez
socjalizm rwno, sprawiedliwo spoeczn w wolnoci. Jeli aby zasypa przepa pomidzy
tymi, ktrzy maj, i tymi, ktrzy nie maj, trzeba uciec si do przemocy, nie moe by o tym
mowy. Oczywicie, mogo si jak najbardziej zdarzy, e w niektrych okrgach, w niektrych
wsiach modzi ekstremici doradzali, aby gosowa na moj list, ale w zej wierze, zapewniam
pani. Mj rzd zapowiada si jako liberalny, pobaliwy i oni wiedzieli, e zbrojna rewolta
bdzie atwiejsza pod rzdem liberalnym, pobaliwym. Tego wanie nie mog wybaczy tym
modym, uwaam, e to z ich strony tchrzostwo. Nigdy si nie buntuj, kiedy trzeba, to znaczy
w faszystowskich reimach, reimach reakcyjnych, reimach totalitarnych, prawicowych i
lewicowych. Buntuj si zawsze w ustrojach, ktre pozwalaj im y i organizowa si. atwe,
prawda? Cytuj Lenina, chc powtrzy czyny Lenina. Zapominaj jednak, albo udaj, e nie
pamitaj, i Lenin zbuntowa si przeciwko spoeczestwu, ktre nie miao w sobie nic
sprawiedliwego, a tym bardziej nic liberalnego. W demokracji nikt nie zabrania nikomu by
komunist. Na Cejlonie komunizm jest bardzo silny we wszystkich swoich formach i odcieniach.
I wanie to oni wykorzystuj.
Pani Bandaranaike, co czua pani tamtej nocy, kiedy dowiedziaa si pani, e trzy czwarte
kraju znalazo si w rkach zbuntowanej modziey? Strach, zo, bl?
Wszystkie trzy rzeczy, lecz przede wszystkim bl. Mam troje dzieci i kady z tych
modych mgby by moim synem. Kt nie cierpi, kiedy zmuszony jest strzela do wasnych
synw? Pakaam. Tak. Czemu si do tego nie przyzna? Nigdy si nie wstydziam swoich ez,
bo maj zawsze jak przyczyn, i gdyby politycy umieli cho troch paka, rzdzenie byoby
czym bardziej ludzkim. A potem poczuam strach, tak. Szczeglnie pierwszego dnia bylimy

wszyscy do przeraeni. Ale, prosz mi wierzy, to nie by strach o wasn osob. Kiedy
zgodziam si zaj miejsce po mu, wiedziaam doskonale, e mog zosta zamordowana tak
jak on. Powiedziaam to nawet moim dzieciom: Skoro si zgodziam, mam due szanse
skoczy tak jak wasz ojciec. Wczeniej czy pniej kto wystrzeli do mnie kilka kul z
rewolweru. Czekam na te kule kadego dnia, od lat. Przyzwyczaiam si do tego stopnia do
podobnej moliwoci, e przestaam si ju przejmowa ryzykiem i pocztkowy strach
przemieni si w rezygnacj. A moe w obojtno? Strach, o ktrym mwi mia wic inne
korzenie: dotyczy tego nieszczsnego kraju, do ktrego nale. Powiciam swoje ycie dla
dobra tego kraju, mylaam, i te niedobre dzieci mi go niszcz. To wanie odczuwaam. Wiem,
rozesza si plotka, e uciekam do Szwajcarii, kiedy wygosiam swj apel przez radio, wielu
sdzio, e przemawiam ze statku. Ale ja byam tutaj, w swojej rezydencji, wydawaam
najboleniejsze rozkazy, jakie moe wyda szef pastwa i kobieta. Rozkaz odparcia
zrewoltowanych. Widzi pani, mwi zrewoltowanych. Zawsze mwiam zrewoltowani, nigdy
terroryci. A Bg jeden wie, e w niektrych przypadkach zachowywali si naprawd jak
terroryci.
Ale policja tylu ich zabia, pani Bandaranaike. Zbyt wielu. Mwi si o wielu tysicach,
cay kraj zdziesitkowany, jeli chodzi o modzie. Mwi si o okruciestwach, brutalnoci
niemajcej sobie rwnych. Czy mylaa pani o tym, wydajc wwczas rozkazy?
O wiele bardziej ni pani sdzi. Doszo do ekscesw, to prawda. Do paskudnych
epizodw, nie zaprzeczam. Epizodw rwnie niepotrzebnych. Ale zachodnia prasa zbyt je
nagonia albo nagonia je, nie zastanawiajc si nad przyczynami. A przyczyny istniej.
Zarwno wojsko, jak i policja byy kompletnie nieprzygotowane do stawienia czoa podobnemu
atakowi. Nie tylko dlatego, e nikt nie uwaa za moliwe, aby na Cejlonie wybucha rewolucja,
ale dlatego, e nie byo broni, za pomoc ktrej mona byo si broni. W grupach po dwiecie,
trzysta osb zrewoltowani zaatakowali komisariaty policji, ktrych bronio zaledwie pi, sze
osb dysponujcych dwoma, trzema rewolwerami, maksimum jednym czy dwoma karabinami
automatycznymi. Zaatakowali je za pomoc bomb rcznych, adunkw dynamitu, wielu
policjantw spono ywcem. Inni zostali bezlitonie zmasakrowani. Inni jeszcze yli caymi
dniami w wielkim strachu, czno telefoniczna z Kolombo zostaa uniemoliwiona przez
przecicie drutw, mosty wysadzono, zablokowano drogi. Sami z tymi marnymi rewolwerami,
dwoma karabinami automatycznymi, policjanci nie wiedzieli, czy doyj do rana. A naszemu

bratu policjantowi nikt nigdy nie wybacza, policjant budzi zawsze niech. Ja mu natomiast
wybaczam. I uwaam za zrozumiae, e gdy ju odzyskali kontrol nad sytuacj, posunli si
niekiedy do aktw przemocy. Z zemsty, gniewu, z powodu paniki. W jakiej wojnie walczy si,
stosujc cywilizowane metody?
W adnej. Ale im duej trwaj represje, tym duej trwa wojna. Istotnie, te akty przemocy
nie zdoay jej zakoczy, wojna trwa nadal.
Tak, dziaaj jeszcze grupki zrewoltowanych. Na og ukrywaj si oni w dungli.
Wychodz, aby zdoby jedzenie czy je ukra, a potem wracaj do swoich kryjwek, gdzie
czasami znajduje ich jaki patrol albo helikopter. Jak potrafi to wytrzyma, nie wiem. A jednak
wytrzymuj. Kilka dni temu schwytano ich dwunastu: trzech chopakw i dziewi dziewczyn.
Byli w okropnym stanie, mieli rce i nogi kompletnie znieksztacone przez ukszenia wy i
owadw. Nie jedli od wielu dni, nie byli ju w stanie chodzi, z trudem oddychali, trawia ich
gorczka. Nie moe pani sobie wyobrazi, czym jest dungla o tej porze roku. Komary, we,
dzikie zwierzta. Moemy obliczy, ilu modych zgino od broni palnej, nie moemy obliczy,
ilu zmaro na skutek infekcji, malarii, a nawet zostao poartych przez tygrysy. W dungli maj
swoje obozy i prawie wszystkich rannych zabrali do tych obozw. A wic jestem pewna, e
najwiksza masakra nastpia wanie tam, i to jest straszne. Gdybymy tylko potrafili ich
przekona, aby wyszli, poddali si
Aby trafi do obozw koncentracyjnych! O ile wiem, w wizieniach i obozach
koncentracyjnych przebywa okoo pitnastu tysicy. Stoczonych niczym zwierzta przez cae
miesice. Ale jak dugo moecie trzyma za drutem kolczastym cae pokolenie?
Na takie pytanie nie da si jeszcze odpowiedzie. Nawet ja nie wiem, jak dugo bdziemy
mogli i musieli trzyma ich w zamkniciu. Poniewa moliwoci s tylko dwie: albo pucimy ich
wolno i w ten sposb wrc do dungli po to, by przygotowa kolejn rewolt, albo bdziemy ich
wizi i w ten sposb pozbawimy kraj jego modziey. Czy powinnam raczej powiedzie, jego
przyszych przywdcw? Nie jest dla nikogo tajemnic, e dzisiejsi modzi winiowie s
najinteligentniejsi, najodwaniejsi, najlepsi. Sprowadzeni na z drog, to prawda, z zamtem w
gowie, to prawda, zdolni tylko do niszczenia i bez pomysu na odbudow, a jednak to oni s
przyszoci Cejlonu. Nie potrafi uwierzy, e dziaali wycznie ze zej woli; jestem pewna, e
wikszo dziaaa w dobrej wierze, e dyli do szczytnego celu. Kto gotw jest na mier, ten
zawsze jest wielkoduszny. A wic co powinnimy zrobi z tymi wielkodusznymi modymi

ludmi? Czy powinnimy ich wszystkich zabi? Czy te my wszyscy powinnimy si da zabi?
Jedyn nadziej jest odzyskanie ich zaufania, rozmowa z nimi, dyskusja, wykazanie, e
opowiedzieli si po zej stronie, e przemoc prowadzi tylko do przemocy. Prbujemy. Kopot w
tym, e nas nie suchaj. S zbyt rozczarowani, zbyt rozgoryczeni, miertelnie rozgoryczeni.
Kademu rozumowaniu przeciwstawiaj guche milczenie, mona by rzec, nie maj ochoty na
nic, nawet na to, aby myle.
Moe maj jedynie ochot sprbowa jeszcze raz. Kry plotka, e s gotowi do nowej
rewolty, e przygotowuj si do niej, aby sprbowa znowu jeszcze w tym roku.
Wiem o tym. S gotowi podj now prb. Dlatego pozostaj w dungli i pozwalaj si
poera wom i tygrysom. Maj jeszcze bro, a take przywdcw. Znowu si zorganizowali,
znowu fabrykuj bomby i ich komrki partyjne nadal funkcjonuj. Niektre z ich schronie s
dobrze chronione i niemal niedostpne w grskich rejonach. Wiem, bdziemy ich mieli jeszcze
na gowie przez duszy czas, wraz z tymi, ktrzy ich podburzaj. Wiedz ju, jakie popenili
bdy, zauwayli, e zastosowana w kwietniu taktyka bya prymitywna i niedoskonaa, posu
si poniesion porak, aby opracowa lepszy plan. Wiem o tym i nie mam zudze. Nie sdz
jednak, e rusz wkrtce, i nie sdz take, e s pewni zwycistwa za nastpnym razem. atwiej
im byo zwyciy w kwietniu, wwczas przynajmniej zadziaa na ich korzy element
zaskoczenia. A take uudy: kto im powiedzia, e niektre obce potgi dostarcz im pomocy, e
ludno powstanie, e w cigu doby zdobd wadz. Teraz wiedz, e ludno si nie ruszy, e
obce potgi wol pomc rzdowi. Cejlon nie jest, przynajmniej z geograficznego punktu
widzenia, Wietnamem. Cejlon jest wysp, wystarczy pilnowa wybrzey, aby nie podpyn
aden obcy statek. Kiedy sprbuj jeszcze raz, to bdzie tylko reakcja na upokorzenie.
Samobjstwo.
A gdyby nie udao si wam ich powstrzyma?
Musimy wzmocni wojsko, to jasne. Tu wanie tkwi moja najwiksza poraka.
Poniewa, widzi pani, byam zawsze nastawiona antymilitarystycznie, zawsze nienawidziam
wojny, broni, wybuchw. Zawsze zmniejszaam wydatki na armi a do niemal miesznego
minimum, zawsze byam dumna, e mam mae i niewystarczajce wojsko. Bez generaw, bez
helikopterw. Czy wie pani, ile mielimy helikopterw? Trzy. I nawet nie bojowe, tylko
zwiadowcze. Mona je byo zestrzeli za pomoc procy. Podoba mi si pomys nieposiadania
czogw, rakiet, armat, modzierzy. Sdziam, e mj pacyfizm jest zaraliwy, powiadaam: to

nie za pomoc karabinw broni si demokracji, to nie za pomoc karabinw zaprowadza si

sprawiedliwo spoeczn i wolno! A jednak nie. Nauczyam si na wasnej skrze, e take
demokracji, sprawiedliwoci, wolnoci trzeba broni za pomoc karabinw; eby obroni si
przed przemoc, pozostaje jedynie przemoc. C za okrutna lekcja, c za okrutne
rozczarowanie. Miaam cinite gardo, kiedy prosiam o bro obce kraje, ale potem poczuam
ulg i zaczam paka, kiedy zobaczyam transporty broni. Urodziam si, eby by matk, ale
nie matk, ktra lubi spuszcza lanie. I oto spuszczam lanie moim niegrzecznym dzieciom.
Gdybym chocia wiedziaa, przez kogo zrobiy si niegrzeczne!
Prawdopodobnie gdyby si pani dowiedziaa, nie mogaby pani tego powiedzie, pani
Bandaranaike. Cay pani wysiek zwizany z niezaangaowaniem poszedby szybko na marne.
To te prawda. Ocean Indyjski staje si beczk prochu, stanie si ni. Na Cejlon ma
ochot zbyt wielu: z prawej i z lewej, ze wschodu i z zachodu. Aby nie wpad w czyje rce, aby
nie sta si maym Wietnamem, nie mam innego wyboru, jak siedzie na dwch stokach, trzech,
na ilu tylko si da. Nie mog sobie pozwoli na opowiedzenie si po stronie jednego albo
drugiego bloku, nie mog wzbudza zawici, pretensji, rywalizacji. Widzi pani, nie jestem
zwierzciem politycznym w tym sensie, e nigdy nie studiowaam sztuki polityki, nigdy nie
przeczytaam ani nie napisaam adnej rozprawy. W polityce znalazam si dziki zrzdzeniu
losu albo przypadkiem, nie cakiem niedowiadczona, poniewa kiedy miao si takiego ma jak
mj, nabrao si troch dowiadczenia, ale bez podstaw naukowych. No c, podstawy naukowe
zastpiam zdrowym rozsdkiem. A co mwi zdrowy rozsdek? Dokadnie to, co mwi traktaty
na temat wysokiej polityki: kiedy dwa psy szczekaj, nie wchod midzy nie, pozwl, aby
pogryzy si midzy sob. Zreszt mam do kopotw we wasnym domu, aby szuka ich
jeszcze w cudzym.
Pani Bandaranaike, jest pani pierwsz kobiet w naszych czasach, ktra kieruje krajem.
Czy zdarzyo si pani kiedykolwiek ubolewa z tego powodu, wrcz tego aowa?
To wielkie sowa i nie chciaabym ich uywa, ale jeli mam by uczciwa, obawiam si,
e musz ich uy. Poniewa to nie by w adnym razie mj wybr, powtarzam, to bya
konieczno narzucona mi przez innych. Jak ju pani mwiam, funkcj t zaczam peni na
mocy zrzdzenia losu i przez przypadek, nie dlatego, e pragnam wadzy. Rwnie w modoci
byam niemiaa, pozbawiona ambicji. W szkole siedziaam zawsze w ostatniej awce i nigdy nie
otwieraam ust. Moje koleanki, jestem pewna, dzi jeszcze nie wierz, e premier Sirimavo

Bandaranaike to ta sama osoba, ktr poznay w dziecistwie, w szkole prowadzonej przez

zakonnice. Wydaje mi si, e je sysz: Ale kto by mg przypuszcza, e Sirimavo. Ja te
nie mogam przypuszcza. Nie marzyam nigdy o karierze, o zawodzie, marzyam zawsze tylko o
rodzinie i dzieciach, o niedzielnych popoudniach spdzanych na pracy w ogrdku. Dzi jeszcze
najwiksz radoci jest dla mnie spdzenie popoudnia w ogrodzie na hodowaniu moich r.
Dwuznaczno polityki gboko mnie drani: kamstwa, kompromisy. Dyplomacja i przebiego
nie byy nigdy moj mocn stron. Moj najwiksz wad albo, jeli pani woli, moj najwiksz
zalet byo zawsze mwienie tego, co myl, z otwartoci, ktr czsto brano za ze
wychowanie. Znalazam si tu, gdzie jestem, bez entuzjazmu, dostosowaam si do koniecznoci
niczym do nieszczcia, ktre na mnie spado. I najwiksz cen, jak musiaam zapaci, byo
wyrzeczenie si dzieci: nie mogam si ju nimi zajmowa, dba o ich wyksztacenie. Czasami
zastanawiam si, czy nie mog poj sensu rewolty tych modych wanie dlatego, e dialog
midzy mn a moimi dziemi si urwa. One
One s bardziej po stronie powstacw ni po pani stronie, czy nie tak, pani
Bandaranaike? Syszaam o licie, ktry z Parya napisaa podobno do pani crka Chandrika.
Nie, Sunetra, ta, ktra mieszka w Anglii, to ona zaja wyrane stanowisko. Opublikowaa
rwnie w pewnym czasopimie artyku przeciwko mojemu rzdowi i mnie. Czsto zdarza si, e
modzi nie zgadzaj si z rodzicami. I w gruncie rzeczy to normalne, a take sprawiedliwe.
Gdyby tak si nie dziao, wiat zastygby w przeszoci i nic by si nie mogo zmieni. Jest
jednak co w tych kontestatorach, z czym nie mog si zgodzi: yj oni o wiele lepiej od swoich
ojcw i matek. Dostali o wiele wicej. Wicej wolnoci, wicej jedzenia, wicej kultury. W
sumie to bya szczliwa wyspa, wygodna, na pewno lepsza od wielu innych. A wic dlaczego
rozptali t krwaw ani? Czego chc, czego chcieli? Powtarzam pani to, co powiedziaam na
pocztku naszej rozmowy: nie mog pani pomc w zrozumieniu sytuacji, bo ja te jej nie
rozumiem. Rozumiem tylko, e oni s nieszczliwi. Ale dlaczego? Czyby dobrobyt ich
unieszczliwia? Nie chciaabym, eby ta tragedia nauczya mnie czego najgorszego: e aby
by szczliwym, trzeba cierpie.
Kolombo, sierpie 1972

Pietro Nenni
Zamknity w swojej wiey z koci soniowej, ktra do niego nie pasuje, wielki starzec
uczestniczy ju w niewielkim stopniu w yciu politycznym, ktremu powici trzy czwarte
swoich osiemdziesiciu lat, ktremu da wszystko, co moe da czowiek. Nawet crk, ktra
zgina w obozie koncentracyjnym w Auschwitz, a przed mierci napisaa do francuskich
towarzyszy: Dites mon pre que je nai jamias trahi ses ides. (Powiedzcie mojemu ojcu, e
nigdy nie zdradziam jego idei). Z tej wiey z koci soniowej, ktr z przerwami byo jego
mieszkanie w Rzymie i rwnie z przerwami dom w Formii, wychodzi jedynie po to, aby uda
si do Senatu. Dano mu stanowisko doywotniego senatora i przyj ten urzd po dugim
wahaniu, on, ktry o mao co nie zosta wybrany na prezydenta Republiki. W Partii
Socjalistycznej liczy si ju tylko jako symbol, ktry si wyciga, kiedy jest potrzebny, a kiedy
nie jest ju potrzebny, odkada si na bok. Nie udao mu si. Przegra swoj bitw i przegra j
le, z gorycz i nie przyznajc si do poczucia niesmaku. Kiedy opuszcza obrady kongresu, by
rok 1968, usyszaam, jak szepcze: Tutaj Nenni nie ma ju przyjaci. Szkoda. Miaby jeszcze
tyle do powiedzenia, do uratowania. Wiek nada mu jedynie wygld zmczonego patriarchy, jeli
chodzi o reszt, by w znakomitej formie. Wstawa co rano o sidmej, czyta gazety, pedaujc na
swoim rowerze stacjonarnym tyle czasu, ile trzeba na przejechanie piciu kilometrw. Gra w
bule z zapaem modzieniaszka; lekarze przygldali mu si z niedowierzaniem. Ale w jego
organizmie lwa stworzonego do tego, aby si nie poddawa, najlepszy by mzg. Dalej
funkcjonowa jak komputer.
Wikszo czasu spdza na czytaniu, pisaniu. Pracowa nad ksik, ktra miaa by jego
biografi i ktra, zwaywszy na jego niech do mwienia o sobie samym, w kocu si ni nie
staa. Chcia j zatytuowa Testimonianza dun secolo (wiadectwo stulecia). Wielu zastanawia
si, czy w ostatnim rozdziale powiedziaby to, czego teraz nie chce powiedzie albo mwi
niejasno: e jego socjalizm jest inny ni pidziesit lat temu, a nawet dwadziecia pi lat temu.
To jest ju socjalizm odrzucajcy dogmatyczne mylenie, schematy, abstrakcyjne formuy,
ywicy natomiast lep wiar w wolno, w demokracj, w czowieka. Niewybaczalne herezje
dla prawdziwego marksisty. Jeli chciao si z nim o tym porozmawia, zmienia temat. Albo
zaczyna mwi w sposb pokrtny, co przyznawa, ale zaraz potem si wycofywa. Prawda
jednak mu nie umykaa, zauway, e wiat nie opiera si tylko na gospodarce, e pastwowy

kapitalizm nie rni si od kapitalizmu prywatnego i pod wieloma wzgldami jest jeszcze
bardziej despotyczny, poniewa nie podlega prawom krytyki, rynku, konkurencji. Zauway, e
dyktatura proletariatu to zwyka formua i nic wicej, e przeciwko wacicielowi, ktry nosi
nazwisko Agnelli, mona walczy, a przeciwko pastwu, ktre jest wacicielem, nie, jak
dowodz tego robotnicy masakrowani w Gdasku i Szczecinie, intelektualici wsadzani do
wizie albo szpitali psychiatrycznych w Moskwie i Leningradzie. Czuj si lepiej w
Sztokholmie ni w Leningradzie, mawia. I byo to jedyne bezkompromisowe zdanie, ktrym
omiela si przerwa swoje milczenie. Zakocha si w szwedzkim socjalizmie, ktry nie obali
wasnoci prywatnej, lecz da czowiekowi wicej, ni mg to zrobi doktrynerski i naukowy
socjalizm. By moe odrodzia si w nim te modziecza mio do anarchii, rozumianej jako
obrona pojedynczej jednostki. Kto wie, ile udrki musiao mu przysporzy i przysparza nadal
podobne odkrycie. Kto wie, ile bezsennych nocy, ile niepokoju wynikajcego ze skrupuw
wobec tych, dla ktrych by mistrzem. Pod koniec ycia dowiadczy i dowiadcza dramatu
porwnywalnego do dramatu teologw, ktrzy odkrywaj, e nie wierz ju w Boga. Albo e nie
wierz ju w Koci, chocia jeszcze wierz w Boga.
Zwrciam si do jego dalekowzrocznoci, do jego mdroci, aby mc zrozumie, co
dzieje si we Woszech lat siedemdziesitych. I on mi odpowiedzia. Rozmowa trwaa wiele dni i
podzielona bya na szereg spotka. Nie by w najlepszym zdrowiu, spotykaam si wic z nim w
jego domu w Formii, gdzie jedzi pod byle pretekstem albo w weekendy, lub w mieszkaniu w
Rzymie, na ostatnim pitrze kamienicy przy piazza Adriana. Na og rozmawialimy troch rano,
po jego partyjce buli, i przerywalimy, kiedy trzeba byo siada do stou. Jedlimy bez popiechu,
popijajc dobre francuskie wino, potem on szed si zdrzemn. Okoo czwartej, pitej budzi si,
powoli, tak jak mwi. Na kade pytanie odpowiada irytujco rozwlekle, oddzielajc jedno
sowo od drugiego, jak gdyby dyktowa sekretarce, zatrzymujc si przy kropkach i przecinkach,
ignorujc zegar odmierzajcy godziny. Zmierzch zaskakiwa nas podczas tego powolnego
nastpowania po sobie zda, idei, ktre jednak tak bardzo mnie fascynoway, e zapominaam
zapali wiato. Zapamitam na zawsze posiedzenie, ktre zakoczyo si, kiedy zapad ju
zmrok i nikt z nas dwojga nie zauway, e zrobio si ciemno. Siedzielimy w jego gabinecie w
Formii, w maym pokoju, gdzie staa tylko kanapa, biurko, biblioteka i dwa krzesa. Wesza Pina,
jego opiekunka, i skrzyczaa nas: Jak to? Teraz rozmawiacie jak lepi?. Innym razem zmierzch
zaskoczy nas w jego rzymskim gabinecie, rwnie maym, lecz przypominajcym raczej

sanktuarium. Tutaj nad kanap wisia duy portret olejny zmarej ony i zdjcia Vittorii, crki
zmarej w Auschwitz. Ale nie normalne zdjcia z jakiego szczliwego dnia, ale zdjcia
zrobione w obozie, w pasiaku, z wytatuowanym numerem. Jedno en face i jedno z profilu.
Zawsze zastanawiaam si, dlaczego. Moe po to, aby nigdy nie zapomnie, w adnym
momencie, a tym bardziej w chwili zasypiania lub budzenia si, o ofierze crki? W rzymskim
gabinecie spotkania odbyway si raczej po to, aby przejrze i przedyskutowa zapis rozmw
zarejestrowanych na tamie magnetofonowej w Formii.
Nie jest atwo przeprowadzi wywiad z Pietrem Nennim, wszyscy o tym wiedz. On sam
by dziennikarzem, i zamiast pozwoli przeprowadzi z sob wywiad, wolaby zrobi to sam i
pniej sam napisa artyku, by wyway kade zdanie, kady przymiotnik, kady przecinek i
moe zaraz potem wszystko przekreli i zacz od pocztku. Nigdy nie jest zadowolony z tego,
co pisze. Kiedy by naczelnym Avanti, zmusza si, aby oddawa do drukarni swoje teksty w
ostatniej chwili, kiedy nie mona ju byo wprowadzi adnych poprawek. Jak wic moe by
zadowolony z tego, co mwi do magnetofonu. To pani urzdzenie niezbyt mi si podoba, jest
niebezpieczne. Jeli przeprowadzasz z nim wywiad podczas wielu posiedze, jak w moim
wypadku, nazajutrz zastajesz go zatopionego w morzu karteczek pokrytych bazgroami,
notatkami, przypomnieniami. Wznoszc pomarszczony palec wskazujcy, odczytuje je i
nieuchronnie chodzi o now wersj tego, co ju ci powiedzia: sprawdzon, poprawion,
odrzucon. Bardziej ni czyta, dyktuje ci j, dorzuca dodatkowe zmiany. Rozwlekle. Niech pani
usunie to ja. Niedobrze jest mwi ja, ja, ja. Niech pani usunie to oni i zastpi przez my. Nie jest
dobrze obarcza innych winami, ktre s take moje. Chciaoby si wpa w zo, a zamiast
tego si wzruszasz: jest taki elegancki, taki uczciwy. I taki wielkoduszny; kiedy osdza innych,
obawia si zawsze, e ich obrazi. Prosi mnie, ebym pomina jego opini na temat Churchilla
czowieka, ktrego nigdy nie lubi z powodu pogardy okazywanej wszystkim eby nie wyj na
niesprawiedliwego. W gruncie rzeczy bez niego dzi nie moglibymy rozmawia. Churchill,
Stalin, de Gaulle, Mao Tse-tung, Chruszczow, Kennedy, Nixon, Gramsci, Turati, Malatesta,
krlowa Elbieta: przez jego ycie przewinli si wszyscy i nie byy to powierzchowne
spotkania. Pamitam, kiedy Mao mi powiedzia Pamitam, kiedy de Gaulle mi
powiedzia. I najwaniejsza opowie dnia, kiedy on, republikanin, musia wsi do zotej
karety Jej Wysokoci, ksiniczki Magorzaty: Nie, tego prosz mi nie przypomina. I dzie, w
ktrym podczas oficjalnego obiadu chcieli go posadzi obok ambasadora Grecji. On za zmieni

miejsce, oburzony. Ach, co za udrka, co za niepokj. Rozbola mnie odek. Suchanie go

jest przyjemnoci, ktr trzeba traktowa jako dar. Spisywanie natomiast tego, co si usyszao,
jest mk, ktr naley traktowa jako kar.
I tak w momencie redagowania tego wywiadu miaam problem sumienia: zredagowa go
na swj sposb czy na jego, opowiedzie wszystko, co mi wczeniej powiedzia o swoich
przemyleniach czy zacytowa tylko to, czego daa ode mnie jego skrajna skrupulatno?
Powany problem, kiedy szanuje si czowieka tak jak ja szanuj jego, ale jednoczenie wierzy
si we wasn prac i traktuje j jak obowizek. Drczyam si tym przez kilka dni, raz
postanawiaam zrobi to, co on chcia, raz postanawiaam go nie sucha. Na koniec
rozstrzygnam dylemat, stosujc rodzaj kompromisu. To znaczy zredagowaam wywiad tak jak
wydawao mi si suszne, a zarazem godzc si na niektre jego zalecenia.
***
Udao si. Po przeczytaniu wywiadu w gazecie Nenni powiedzia mi, e nie zdradziam
ani jego myli, ani jego samego. I by to pocztek przyjani, ktra jest dla mnie zaszczytem i
powodem do dumy. Odczuam te wielk ulg, poniewa, jak rozumiaa to Vittoria, crka, ktra
zgina w Auschwitz, dlatego e bya jego crk, przede wszystkim nie wolno go zdradzi. To
zbrodnia, ktr popenio wielu. Zbyt wielu. Nawet kiedy w uznaniu jego zasug miano go
wybra na prezydenta Republiki. Byby wspaniaym prezydentem Republiki i z korzyci dla nas
byoby go mie w Kwirynale. Ale nie pozwolili mu na to, nie pozwolili nam na to. Jego
przyjaciele, bardziej jeszcze ni jego wrogowie.
ORIANA FALLACI. W wywiadzie na amach Europeo Arthur Schlesinger powiedzia
na temat Wochw: Kt moe was zrozumie, skoro wy sami siebie nie rozumiecie?.
Senatorze Nenni, prosz pana, eby nam pan pomg zrozumie samych siebie i to, co dzieje si
we Woszech. Ma pan opini pesymisty, wiem. Jednake
PIETRO NENNI. Nie, jestem pesymist, jeli chodzi o ocen najbliszej przyszoci: jeli
mnie pani zapyta, co si stanie dzi wieczr, odpowiem, e prawdopodobnie zdarzy si co
nieprzyjemnego. Ale jeli mnie pani spyta, co zdarzy si w trakcie najbliszych lat, wwczas
bd optymist. Poniewa wierz w ludzi, w ich zdolno do zmieniania si na lepsze. Poniewa
uwaam czowieka za pocztek i koniec wszystkiego. Poniewa jestem przekonany, e
decydujcym kryterium jest zawsze on, czowiek, i e tylko zmieniajc czowieka, zmieni si
spoeczestwo. Podczas szedziesiciu piciu lat dziaalnoci politycznej mj problem polega

zawsze na tym, e chciaem zmienia si na lepsze jako czowiek i pomaga w tym samym moim
towarzyszom walki. Nie jest to niemoliwe, kiedy rozumie si ludzi. I kiedy Schlesinger
powiada, e nie mona zrozumie Wochw, posuguje si byskotliwym powiedzonkiem. Nie s
oni bardziej niezrozumiali od innych i nie s te gorsi. Jest im jedynie bardzo trudno
zracjonalizowa swoje ycie zbiorowe i nie traktowa powanie niektrych zagroe. Nieudany
zamach stanu Valeria Borghese na przykad. Oczywicie, niebezpieczestwem nie jest Valerio
Borghese sam w sobie. Niebezpieczestwem jest rozpad demokratycznego pastwa, rozpad, do
ktrego si przyczyniamy, zaczynajc co nieustannie, a nastpnie niszczc, w ten sposb
bowiem grozi nam, e epizod taki jak zamach Valeria Borghese moe nas zaskoczy.
Zgodzi si pan chyba, e trudno traktowa serio Valeria Borghese czy wrcz dyktatur, na
ktrej czele staby Valerio Borghese.
Przypomina mi pani tych, ktrzy podczas kryzysu w latach 19201922 powiadali: Ale ty
traktujesz zbyt powanie tego Mussoliniego! Chyba dlatego, e bye z nim razem w wizieniu.
Jak taki kto moe twoim zdaniem doj do wadzy? We Woszech brakuje czowieka, ktry
wprowadziby dyktatur!. Co znaczy brakuje czowieka? Nie potrzeba wcale kogo
wyjtkowego, aby uczyni z niego symbol sytuacji! Wystarczy jakikolwiek nawiedzony facet,
dziwak uwaany za nieszkodliwego, czowiek prny pragncy sukcesu. Kim by zreszt
Mussolini w 1920 roku, a take w 1921 i 1922? Dosta cztery tysice gosw w wyborach w 1919
roku, cztery tysice gosw w Mediolanie, miecie, ktrym praktycznie wada od roku 1913,
kiedy zosta naczelnym Avanti!. Gotw by ucieka do Szwajcarii, sdzi, e taka ewentualno
jest bardziej prawdopodobna ni udanie si do Rzymu i utworzenie rzdu. A jednak uda si do
Rzymu. Tak jak si obawiaem. Poniewa wiedziaem, e kiedy tacy awanturnicy, a raczej
kondotierzy dziaaj w chorym spoeczestwie, wszystko staje si moliwe. Dlatego trzeba by
doprawdy lekkomylnym, eby teraz umiecha si i powtarza: gdzie-jest-dzi-kto-taki-jakMussolini, gdzie-jest-dzisiaj-Hitler. Kogo takiego jak Mussolini, kogo takiego jak Hitler
wystarczy wymyli. A eby go wymyli, wystarczy setka gazet, ktre codziennie bd
powtarza to wielki czowiek, papie, ktry oznajmi, e to m opatrznociowy, i moe kto
taki jak Churchill, ktry owiadczy: to pierwszy czowiek, za ktrym, czuj, opowiada si wola
woskiego narodu. Jak powiedzia o Mussolinim. Czy nie mona wic wymyli w ten sam
sposb Valeria Borghese, ktry ju jest ksiciem i pukownikiem i torpedowa okrty i dowodzi
dziesit jednostk do walki z odziami podwodnymi? To prawda, e jego nieudany zamach

stanu przypomina karykatur golpe: nie da si zaj Woch, zajmujc Palazzo Chigi i Rai-TV.
Chyba e ma si wsplnikw wewntrz pastwa, na przykad w siach zbrojnych albo w policji.
Dzi mogoby si to zdarzy jedynie na ma skal i dziki wsplnikom na samym szczycie
wadzy pastwowej. Nie zapominajmy, e Mussolini wsiad do pocigu dopiero wtedy, kiedy
otrzyma telegram od krla, ktry zaprasza go do Kwirynau. Ale dzisiaj w Kwirynale nie ma ju
krla, jest Saragat. W kadym razie nie to jest najwaniejsze. Najwaniejsze
Chwileczk, senatorze Nenni. Pan gosi przeraajc tez. Twierdzi pan, e istniej
analogie midzy Wochami z 1971 roku a Wochami z 1922. Czy tak?
Tak, po czci tak. Wochy z 1971 roku nie s Wochami z 1922, to jasne. W tamtych
czasach nie znalimy faszyzmu, a teraz znamy go ju nawet zbyt dobrze i nie jestemy skonni
tolerowa go po raz drugi. Ale jest jeden punkt, ktry wskazuje na znaczne analogie midzy
Wochami z 1971 roku a Wochami z 1922, przedstawiem go w Senacie, kiedy przypomniaem,
e w 1922 roku nie zgubia nas ofensywna sia faszyzmu. Zgubia nas sabo klasy politycznej u
wadzy. Maostkowe podziay skonfliktoway politykw, budzc zawi, ch odwetu,
oczekiwania. Nikt nie wierzy w zagroenie. Wszyscy czekali. Giolitti czeka w Vichy,
zastanawiajc si nie wiadomo nad czym. By moe nad straszliwym zdaniem Cromwella:
Trzeba, eby wszystko potoczyo si gorzej, aby mie nadziej, e potoczy si lepiej. Ilu
dzisiejszych politykw myli tak samo? I czy im take nie grozi, e obudz si pewnego
piknego dnia, a raczej brzydkiego, i nie bd ju nic mogli zrobi? Nie zapominajmy, e
pewnego wieczoru 1967 roku ateczycy poszli spa, majc jeszcze w oczach i uszach
manifestacje za starego Papandreu, a rano obudzili si z pukownikami u wadzy.
Ale Wochy nie s Grecj, senatorze Nenni. We Woszech lewica jest silna.
Bylimy silni take w 1920 roku, nie wystarczy by silnym. Trzeba umie zapobiec
pewnym rzeczom, sprawiajc, e dziaa pastwo, rzd, parlament, a nie wci odwleka,
odwleka i odwleka; tak praktyk stosowalimy a za czsto w ostatnich latach. Od lat
ostrzegam przed zawici, chci odwetu, powolnoci, maostkowoci. Od lat powtarzam to, co
teraz pani mwi, kiedy jest mowa o faszyzmie. Lepiej nadmiar ni niedostatek czujnoci. Nie
suchaj mnie. Te moje sowa mogy trafi w pustk rwnie latem 1964 roku. Co gorsza,
wwczas komunici przyjli je jako ostrzeenie przed urojonym niebezpieczestwem, jako
odwrcenie uwagi majce ukry nieskuteczno centrolewicy. A przecie przedstawiem realne
fakty: prosz pomyle o tym, czego dowiedzielimy si pniej o Subach Informacyjnych Si

Zbrojnych i o niektrych dowdztwach wojskowych. Jak to moliwe, eby w Reggio Calabria

ten Franco Ciccio czy Ciccio Franco, czy jak-mu-tam odgrywa rol Masaniella? Jak to moliwe,
eby w Aquili partie byy nieobecne? Chodzio o bunty lokalne i c za przypadek, miay one za
cel siedziby partii lewicowych i rzd. Nie za siedziby MSI. A wic najwaniejszy nie jest
Valerio Borghese. Najwaniejsze jest, co mogo przekona Valeria Borghese, e akcja majca na
celu Palazzo Chigi i RAI-TV moe si przemieni w zamach stanu i spotka z wdzicznoci ze
strony pastwa?
Czy jest na to odpowied?
Oczywicie, e jest! Rwnie i w tym przypadku, tak jak w roku 1922 faszyci liczyli na
pomoc ze strony prawicy. Klasycznej prawicy, tej co zawsze, prawicy, ktra otrzymuje niewiele
gosw, ale ma wadz ekonomiczn, poparcie w administracji pastwowej i w siach zbrojnych.
Prawicy, ktra chciaaby wchon siy umiarkowane Chrzecijaskiej Demokracji. Prawicy,
ktra chce ustanowi na powrt miniony ju mieszczaski porzdek. Prawicy, ktra posuguje si
faszystami jako elementem prowokacji, poniewa potrzebuje chaosu, to znaczy strachu. Chaos
suy zawsze wrogom demokracji. Suy nawet komunistom, ktrzy w ten sposb mog przybra
postaw obrocw legalnoci, a wic jak moe nie suy prawicy. Tego wanie nie rozumiej
nasi politycy, kiedy bawi si wypaczaniem reform. Tego wanie nie rozumiej modzi z
pozaparlamentarnych drobnych ugrupowa, kiedy za spraw aktw przemocy pomagaj reakcji i
MSI.
Senatorze Nenni, czy uwaa pan za suszne, eby MSI zasiada w parlamencie?
Nie, nie uwaam tego za suszne. Poniewa MSI powsta, majc cechy partii
faszystowskiej; zgoda na jego istnienie bya kolejnym bdem nas, Wochw, ktrzy nigdy nie
traktujemy niczego zbyt serio. Tak, rwnie w przypadku MSI demokratyczne pastwo nie
spenio swoich funkcji: nie zastosowao artykuu 12 Konstytucji, nie zastosowao nawet ustawy
Scelby z 1952, zabraniajcej wyranie zakadania organizacji i partii odwoujcych si do
faszyzmu. W kadym razie przypisuj wzgldne znaczenie faktowi, e w parlamencie jest partia
typu faszystowskiego, poniewa postrzegam rzeczywisto w kategoriach politycznych. Parti
faszystowsk moe pani rozwiza, kiedy i jak pani chce, to nie wystarcza, aby zniknli faszyci.
Aby zniknli, trzeba wyrwa spoeczne, polityczne, psychologiczne korzenie, ktre tkwi u
rde faszyzmu. A korzeni tych nie wyrwano dotd we Woszech, poprzestano na powierzchni.

Do tego chciaam przej, senatorze Nenni, do predyspozycji, jak przejawiaj do

choroby zwanej faszyzmem. Faszyzm to przede wszystkim przemoc, pogarda dla demokracji, a
wic jego kolor jest nie tylko czarny. Czy nie sdzi pan, e te nigdy niewyrwane korzenie
zakwitaj na nowo take w aktach przemocy ze strony lewicowych ekstremistw?
Tak, modzi, ktrzy okrelaj si jako maoici, trockici, neoanarchici, stosuj przemoc,
to prawda. I w ten sposb daj przykad, pretekst, budz nienawi, strach, nie zauwaajc, e nic
nie zyskaj za spraw nienawici i strachu. Ale nie naley ich myli z faszystami. Faszyzm nie
jest ruchem ekstremistycznym, jest faszyzmem i koniec. Faszyzm jest tym, co znosilimy za
Mussoliniego, za Republiki Sal. On nie chce, eby wiat posuwa si do przodu, chce go cofn.
Mam na myli to, e maoistyczny akt przemocy i faszystowski akt przemocy mog by, tak, tym
samym, ale jedynie w sensie materialnym. Z moralnego i historycznego punktu widzenia jest
midzy nimi ogromna rnica. Faszyci s niebezpieczni, poniewa odwouj si do niedawnej
tradycji naszego kraju i maj za sob siy reakcji; tak zwani maoici nie s niebezpieczni, bo nie
wychodz poza bunt w gruncie rzeczy dziecinny. Kieruj nimi idee, ktre nie s godne pogardy,
lecz s utopijne i obce rzeczywistoci woskiej czy wrcz europejskiej. Widzielimy wybuch ich
rewolty we Francji w maju 1968 roku; c takiego osignli? Przeciwiestwo tego, co chcieli.
Wystarczy tamten maj, aby spowodowa cofnicie si francuskiego spoeczestwa i jego powrt
do konserwatyzmu. Jeli dzisiaj we Francji istnieje gaullizm bez de Gaullea, ma wadz i j
sprawuje, zawdziczamy to ruchowi modych, ktrzy wzbudzili strach. Przywoaem w Senacie
zdanie Lenina. Brzmi ono: Przede wszystkim starajcie si nie wzbudza niepotrzebnie strachu.
Ci modzi powinni byli wzi je sobie do serca.
A kiedy pisz na temat Nenniego obraliwe wierszyki, jak zdarzyo si w Turynie?
Zachowali si wwczas wobec pana w sposb oburzajcy.
Ale nie. To by drobny epizod braku tolerancji. Nie zrobio to na mnie najmniejszego
wraenia. Ich towarzysz zosta aresztowany, a oni protestowali przeciwko temu, kto reprezentuje
autorytet rzdu. Dla nich ja byem rzdem, odpowiedzialnym za aresztowanie Nie
zapominajmy, e modzi ekstremici s historycznym produktem tej odrobiny autorytaryzmu,
ktry tkwi w kadym ustroju spoecznym, w kadym zorganizowanym spoeczestwie. Biada,
gdyby w wieku dwudziestu lat rozumowao si z mentalnoci kogo, kto ma, tak jak ja,
osiemdziesitk. Albo choby z mentalnoci czterdziestolatka. Prosz mi wierzy, moja
pobaliwo wobec nich nie bierze si z przygnbienia, bierze si ze znajomoci historii. W

naszym spoeczestwie zjawisko modzieowej rewolty objawia si cyklicznie, na pocztku tego

stulecia bunt modych by jednym z najsilniejszych ruchw. Ju wtedy mia w sobie wszystko i w
dodatku w wymiarze midzynarodowym: antymilitaryzm, antyklerykalizm, futuryzm, brak
porozumienia midzy dziemi a rodzicami Chocia w innych kategoriach, my take
buntowalimy si przeciwko naszym rodzicom. My rwnie nie chcielimy sucha naszych
chopskich matek, ktre mwiy nam: Daj spokj, wiat zawsze tak dziaa i bdzie dziaa
zawsze. Pamitam doskonale, w tym buncie byem jednym z najbardziej gniewnych
protagonistw.
Jednym sowem, historia si powtarza i Giambattista Vico mia racj.
Oczywicie, e mia racj. Historia nie powtarza si w identycznych warunkach, ale si
powtarza. Wwczas take istnia ekstremistyczny syndykalizm i organizowano dzikie strajki.
Najbardziej typow manifestacj by tak zwany strajk zapaczany, kiedy palono zboe. W
Bolonii, w Parmie, w Modenie. Walka klasowa bya wwczas przede wszystkim walk chopw i
robotnikw rolnych. Punktem kulminacyjnym by dla nas Czerwony Tydzie, ktrym miaem
szczcie kierowa u boku Enrica Malatesty. Trafiem na skutek tego pod sd przysigych w
Aquili, oskarony o zamach na pastwo. Przed Czerwonym Tygodniem, w 1909 roku,
zorganizowalimy wielki strajk midzynarodowy dla uczczenia pamici anarchisty Francisca
Ferrera. Rozstrzelano go w Barcelonie za pogldy, a ja byem jednym z promotorw tego strajku
w Carrarze, wwczas anarchistycznej i republikaskiej. W Forl zorganizowaem strajk
przeciwko wojnie z Libi. Wierzylimy, e strajk jest rodkiem, ktry zmusi do ustpienia siy
kapitalistyczne, potem e moe powstrzyma wojn i zapewni pokj midzy narodami
Powtarzam pani: te kryzysy, podczas ktrych wszystko zostaje podane w wtpliwo, powtarzaj
si. Niekiedy przybieraj formy kulturowe, niekiedy spoeczne, ale w istocie s zawsze tym
samym. Za moich czasw powoywano si na Georgesa Sorela i jego Rflexions sur la violence.
Dzisiaj powouj si na Myli Mao. Zainspirowane czy to Mao, czy Sorelem, zjawisko to
odwouje si zawsze do jednakowej zasady. Zasady, wedug ktrej modzi s elementem rozwoju
spoeczestw. Dzisiejsza modzie natomiast sdzi, e wynalaza wiat. Modzie zawsze sdzi,
e wiat zaczyna si od niej.
Senatorze Nenni, wasz bunt zrodzi si z ndzy i opresji nieporwnywalnych z dzisiejsz
sytuacj. Czy nie uwaa pan zatem, e wasza przemoc bya bardziej usprawiedliwiona ni ich?

Bez wtpienia. I pani pytanie przypomina mi artyku, ktry ukaza si na temat

umiarkowanego Nenniego: czowiek, ktry organizowa Czerwony Tydzie dzi da, aby
wyrzec si przemocy. W tym artykule przyznawano mi logiczn konsekwencj. Nie brakuje mi
jej, droga przyjaciko. Poniewa dzi mamy czego broni. A za moich czasw nie mielimy
doprawdy nic. Albo bardzo mao. Dzi wolno myli, organizowania si, manifestacji istnieje,
jest dostpna wszystkim. Za moich czasw nie istniaa. Dzi nie zabrania si zmienia obecnego
porzdku obywatelskiego i spoecznego. Za moich czasw zabraniano tego, jednym sowem,
dzisiaj wszelka walka o wolno musi zakada obron swobd ju zdobytych i kiedy obserwuj
dzisiejsz modzie, auj tylko jednego: e pozwalaj si uwie odradzajcemu si mitowi
przemocy. Przemoc jest poon historii, tak, ale kiedy stosuje si j w odpowiednim miejscu i
czasie. Obecnie nie ma takich warunkw w naszym kraju. Przemoc jest odpowiedzi na opresj,
ktra nie pozostawia innej drogi domagania si sprawiedliwoci, tak, ale na resztki tego, co
przetrwao z dawnego ucisku, mamy inne sposoby walki. Gdyby dziaalno tych modych
prowadzona bya w sferze idei, odniosaby znacznie wiksze skutki. Kopot w tym, e nie
wszyscy maj idee, wielu z tych zbuntowanych to jutrzejsi przemysowcy i solidni mieszczanie.
Podobnie jak wielu z buntownikw na pocztku XX wieku stao si faszystami, a nawet
ministrami za faszyzmu. Prosz mi wierzy, czasami zastanawiam si, czy te ich zamieszki na
ulicach i na uniwersytetach nie s przejciow mod, sposobem wyadowania si, cen pacon
za chwilowe resentymenty, nie za przemylan negacj wiata, do ktrego przecie w duej
mierze nale.
Pluj na demokracj, senatorze Nenni. Nierzadko pluj na Ruch Oporu. Powoujc si na
Mao, obieraj za wzr spoeczestwo, z ktrym nie mamy nic wsplnego. Pan by w Chinach i
pozna Mao Tse-tunga
Tak, ale krtki kontakt z nieznanym krajem nie wystarczy, eby zrozumie rewolucj,
ustrj, czowieka. Nie bardzo ufam niektrym podrom. Widzi pani, pewnego razu Chruszczow
opowiedzia mi, e Stalin niewiele wiedzia o Rosji, i widzc moje zdumienie, wyjani:
Krcilimy dla niego filmy i potem mu je wywietlalimy. Sceny z ycia miast i wsi, wszystko
sztuczne. Odpowiedziaem artem: To samo, co pokazujecie nam, kiedy przyjedamy do
Rosji. Tak wanie jest. Niewiele wiemy o Zwizku Radzieckim, nawet jeli tam bylimy. I
niewiele wicej wiemy o Chinach, nawet jeli tam bylimy. Na przykad, jak mona pozna
tajemnic ostatniej chiskiej rewolucji? W sensie wolnociowej rewolty wydaje si faktem

pozytywnym. Ale czy chodzi tylko o wolnociowy bunt? Przekonamy si w przyszoci. Co do

Mao Tse-tunga, no wanie: kiedy Mao Tse-tung do ciebie podchodzi, nie podchodzi zwyky
czowiek o rysach Mao Tse-tunga, lecz twrca wielkiej rewolucji i nasz stan ducha jest cakiem
szczeglny. W przypadku Mao Tse-tunga zdarzyo mi si to samo, co w przypadku Stalina.
Widziany z bliska Stalin zdawa si nieszkodliwym i miym czowieczkiem. W tej swojej
dobrotliwoci sprawia nawet wraenie kogo niedbaego. Nie zapominao si jednak, e to by
Stalin, jeden ze zwycizcw, jeli nie zwycizca, drugiej wojny wiatowej, wielki przywdca
Rosji.
Wrmy do Mao Tse-tunga. Polubi go pan?
Oczywicie! By moe pozostaje on postaci, ktr polubiem najbardziej. Ale gdybym
mia uzasadni ten wybr, nie potrafibym tego zrobi. Poniewa to sprawa instynktu.
Przypuszczam, e mi si spodoba, bo pochodzi z wiejskiego wiata. A ja jestem chopskim
synem, bez adnej domieszki miejskiej czy mieszczaskiej. Mao, c pani chce, ebym
opowiedzia o Mao? Spdzilimy razem popoudnie, z ktrego poowa przeznaczona bya na
tumaczenie; mwilimy do siebie za porednictwem tumacza. Nawet Czou En-laj, ktry by
grnikiem w Belgii i powinien zna dobrze francuski, z pewnoci za mwi po angielsku, nie
rozmawia ze mn bez tumacza. Mao by serdeczny. Spyta mnie nawet, co to takiego plan
operacyjny Nenniego, o ktrym tyle mwiy wwczas gazety. Wyjaniem mu, e chodzi o prb
otwarcia na Chrzecijask Demokracj, aby skoni j do zwrotu w lewo, ale on nie zdradzi, co
o tym sdzi. To zrozumiae, niektre sprawy nie wchodz w zakres jego zainteresowa. Potem
dyskutowalimy na temat wejcia Chin do ONZ, wzajemnego uznania obu naszych krajw, o
misjach katolickich w Chinach, w ktrych wypadku mwio si o masakrach. Wyda mi si
ywym czowiekiem. A ja dobrze si czuj z ywymi ludmi. Odnosi si to w pierwszym rzdzie
do Chruszczowa. Widzi pani, radzieccy przywdcy s jak ciana. Nie wprowadzaj nigdy nic
ludzkiego do tego, co mwi: unikaj dowcipw, przemawiaj zawsze jak z mwnicy.
Chruszczow natomiast nigdy nie sta na mwnicy, nawet w obecnoci kogo obcego, takiego jak
ja. Pi, artowa, kpi sobie ze swoich wsppracownikw. Mwic o Mootowie, rzek mi: Wie
pan, to jest prawdziwy mu!. e jest muem, sam si o tym przekonaem, kiedy spotkalimy si
w sprawie Triestu. Ale po co te wspomnienia? Czy nie mielimy mwi o Woszech i
Wochach?

Tak i oto pytanie, ktre wielu chciaoby panu zada. Mwi si coraz czciej o republice
pojednania, zoonej z katolikw i komunistw. Czy wierzy pan w ryche nadejcie, a przede
wszystkim w moliwo takiego maestwa?
Nie, niezbyt wierz. Republika pojednania to sugestywna formua, podobnie jak
spaghetti w sosie chilijskim. Ale rwnie jako formua, uwaam e jest mao prawdopodobna.
Nie opiera si na solidnych realnych podstawach. Zbyt wiele rzeczy stoi jej na przeszkodzie:
Partia Socjalistyczna, ktra ma wiadomo swojej roli i swojej autonomii, siy laickie
reprezentowane przez takie partie jak Partia Republikaska, obecno Woch w wiecie kultury
zaangaowanym w obron wolnoci jest oczywiste, e Chrzecijaskiej Demokracji i Partii
Komunistycznej taka perspektywa wydaje si kuszca: dwupartyjno w gruncie rzeczy jest ich
politycznym marzeniem. Jest oczywiste, e istniej ugrupowania zaangaowane w tak operacj,
nawet poza Chrzecijask Demokracj i Parti Komunistyczn s tacy, ktrzy udz si, e
zwizek czarnych ksiy i czerwonych ksiy zapewniby na kilka lat wzgldny spokj
spoeczny, utrzymanie status quo. Czy mnie te si to nie przydarzyo, kiedy mwiem o
otwarciu na lewo? Wielu sdzio, e dopuszczenie do wadzy socjalistw zagwarantuje status
quo. Ale, powtarzam, niezbyt wierz w moliwo czego rwnie niedobrego. Nie, nie. To zbyt
pesymistyczna hipoteza. Nie chc jej przyj.
Przyjmijmy j jednak. Choby w sferze political fiction. Senatorze Nenni, czym byaby
republika pojednania? Jakie wynikyby z niej dla nas konsekwencje?
To oczywiste, byoby to maestwo dwch integralizmw zgodnych co do jednego:
wyeliminowania wszystkich si odwoujcych si do zasady demokracji i wolnoci. Dwch
integralizmw, ktre wyczuwaj pewne problemy, tak, to prawda, ale nie wyczuwaj innych, dla
mnie zasadniczych: indywidualnej wolnoci, ycia demokratycznego. Wraz z nastaniem republiki
pojednania mielibymy dwa Kocioy: jednemu przypadaby hegemonia pastwa, drugiemu
hegemonia opozycji. Jednoczenie zobaczylibymy, e znikaj czy te ewentualnie zostaj
wyeliminowane wszelkie siy poredniczce i zdolne zahamowa w proces. W gruncie rzeczy
zniknaby Partia Socjalistyczna i zniknby blok si laickich. Zniknyby te liczne ugrupowania
o inspiracji chrzecijaskiej, ktre przyczyniy si znacznie do laickiego i demokratycznego
odrodzenia Woch. Takie maestwo dziaa na wyobrani cudzoziemcw na rwni ze spaghetti
w sosie chilijskim. Za granic bowiem problem komunistw w rzdzie wraz z Chrzecijask
Demokracj czy bez niej przedstawiany jest jako gwny problem Woch. Nie uwaam tak.

Uwaam, e to jeden z problemw. I rozwizanie tego problemu pozostaje jeszcze w rkach

komunistw.
Co pan ma na myli?
Mam na myli, e to do nich naley wyjanienie ich obecnoci w koalicji, ktra miaaby
wsplny mianownik w postaci demokracji. A wydaje mi si, e tego komunici nie zrobili. Do
niektrych spraw zmienili swoj metod i taktyk, to prawda. Wystarczy pomyle o zwrocie w
Salerno w 1944 roku, o spotkaniu Togliattiego z krlem. Wiele powiedzieli, to prawda. Wiele
zaryzykowali. Ale celem dla komunistw pozostaje dojcie do wadzy i mniej lub bardziej
totalitarna hegemonia ich partii. W dodatku na poziomie midzynarodowym ich historyczne
umiejscowienie pozostaje w systemie radzieckim, ktry ma swj punkt odniesienia w Moskwie.
Take wtedy, kiedy dystansuj si wobec tego, co zdarzyo si w Czechosowacji czy w Polsce,
take wtedy, kiedy wiedz, e Rosjanie byli gotowi interweniowa w Warszawie, tak jak
interweniowali w Pradze. Jednym sowem, czy komunici zbliaj si do socjalizmu
demokratycznego i z ludzk twarz, czy te nie? Czy akceptuj ten rewizjonistyczny socjalizm o
nowym obliczu, czy te nie?
Senatorze Nenni, sdzi pan, e moe si to sta?
Przyjmuj do wiadomoci fakt, e nie stao si to w ostatnich pidziesiciu latach ani
nawet w ostatnich dziesiciu. To dugi czas. Wiemy, e w krajach przez nich rzdzonych
wszelkie rewizjonistyczne prby majce na celu socjalizm z ludzk twarz tumione byy si i
terrorem. Wiemy, e Pekin okrela Zwizek Radziecki jako raj dla grupy kapitalistycznych i
monopolistycznych biurokratw oraz wizienie dla milionw ludzi pracy. Wiemy, e Moskwa
rewanuje si Pekinowi, nazywajc Mao Tse-tunga jednym z najwikszych zdrajcw w historii,
porwnywalnym do Hitlera. I na temat tych zasadniczych przeciwiestw komunici woscy
nigdy nie wypowiedzieli si jasno. A wic absurdem jest uzna za dokonane to, co si jeszcze nie
dokonao, co mogoby si zdarzy i rwnie dobrze nie zdarzy, ale na razie si nie zdarzyo.
Oczywicie, wszystko jest moliwe, w rzdzie woscy komunici ju przecie byli. Bylimy w
nim razem, od roku 1944 do 1947. I De Gasperi by wwczas przeraony ich umiarkowaniem.
Mwi mi: Widzisz, nie mog podj z tob politycznych negocjacji, poniewa kiedy ty dajesz
mi dziesi, przychodzi Togliatti i daje mi od razu pidziesit. Czy jutro te tak postpi? Kto
wie. Tylko cisa kontrola mogaby zaowocowa skutkami, ktre uprawdopodobniyby
historyczny proces, wobec ktrego komunici pozostaj obcy. A zatem wci jest dzi jeszcze

aktualne to, co powtarzam od lat: komunici i socjalici, zarwno jedni, jak i drudzy, musz
odegra swoj rol. Ale kluczow kwesti dzisiejszych Woch, prosz mi wierzy, nie jest
republika pojednania. Ani spaghetti w sosie chilijskim. Kluczow kwesti, a raczej kluczowym
problemem jest kryzys centrolewicy. I sabo demokratycznego pastwa, ktra z takiego
kryzysu wynika.
Do tego chciaam przej, senatorze Nenni: centrolewica to paskie dziecko. Czy naley
mwi o kryzysie, czy o przegranej?
Przegranej? Czy mamy uzna to dowiadczenie za przegran, zamiast raczej zastanowi
si nad przyczynami kryzysu i czynnikami, ktre centrolewicy mog znw przysporzy siy? To
prawda, byy z naszej strony bdy. Byy sprzecznoci, opnienia, niewybaczalna powolno.
Gorzej, nastpio wypaczenie, w sensie oligarchicznym, wadzy, korupcja w relacjach midzy
sfer publiczn wadzy a prywatnymi interesami. Nastpio osabienie ideaw. Std krytyka
dotyczca wszystkiego i wszystkich, std utrata zaufania do klasy politycznej. Ale jeli suszne
jest podkrelanie bdw centrolewicy, niesuszne jest globalne potpianie dziea centrolewicy.
Tym bardziej, e o to troszcz si ju bardzo prawica i komunici. Prosz nie zapomina o
wanej sprawie: centrolewica musiaa stawi czoo nie tylko plagom odziedziczonym po
faszyzmie, musiaa stawi czoo take zjawiskom nowym i problemom drczcym cay wiat.
Niech pani pomyli o tym, co znaczyo dla caego wiata pojawienie si na scenie publicznej
modziey wymykajcej si tradycyjnej kontroli szkoy i rodziny po to, aby tworzy wasn
przyszo. Niech pani pomyli o nowej sytuacji robotnikw, o dramacie zwizanym z
automatyzacj: czowiek na usugach maszyny zamiast maszyna na usugach czowieka. Niech
pani pomyli o rewolucji seksualnej i o tym, jak wpyna ona na relacje w rodzinie
Zgoda. Centrolewica musiaa rzdzi w trudnym momencie, kiedy dawne reguy przestaj
obowizywa, wartoci kulturowe si zmieniaj i ludzko przeywa kryzys okresu dorastania.
Ale rwnie inne kraje musiay dowiadczy tych samych wstrzsw, a jednak co dobrego udao
im si zrobi. I dzisiaj nie musz uywa cikich sw, ktrych pan susznie uy: wypaczenie
wadzy, korupcja, osabienie ideaw.
Wiem. W Republice Federalnej Niemiec maa koalicja socjaldemokratw i liberaw ma
przewag w postaci jedynie piciu czy szeciu gosw. I dziki tym piciu, szeciu gosom
Brandt mg stawi czoo problemom o historycznym wymiarze, jak umowa ze Zwizkiem
Radzieckim co do wzajemnej rezygnacji z uycia siy, traktat z Polsk. We Woszech

centrolewica ma przewag w postaci stu gosw i codziennie staje przed jak trudnoci. Na
og trudnoci o charakterze wewntrznym: grupami i grupkami, z ktrych kada da czstki
wadzy, trwonieniem energii, brakiem odwagi i inicjatywy. Czasami zastanawiam si, czy rednie
pokolenie, to znaczy pomidzy moim a tym, ktre puka do drzwi, nie znalazo si zbyt atwo na
szczycie wadzy. Przeszo z klasztoru ojca Gemelli do gry monych tego wiata, jak powiedzia
Francuz Nobcourt w wywiadzie na amach Europeo. Nie, nie dam, aby kady czowiek mia
za sob taki baga, jaki miao wielu z mojej generacji: ciar walki z faszyzmem, nieszczcie w
postaci najbardziej ponurych dramatw naszego wieku. Ale
Ale jakie drobne utrudnienie by im nie zaszkodzio, nieprawda, senatorze Nenni?
Wszyscy urodzili si ministrami, wykrzykn pan kiedy.
Ale maj problemy, ktre nie daj im spokoju, bdmy sprawiedliwi! Prosz pomyle o
wyludnianiu si wsi, o setkach tysicy rodzin, ktre przenosz si do miast i stykaj nagle z inn
rzeczywistoci. Prosz pomyle o zawrotnym tempie rozwoju szkolnictwa: w cigu omiu lat
liczba studentw z dwch milionw ronie do ponad siedmiu, a budowa szk i dydaktyka nie
nadaj za tym zjawiskiem. Prosz pomyle o reformie podatkw, opieki zdrowotnej,
urbanistyki, o koniecznej reorganizacji regionw. To s ogromne problemy, a we Woszech s
one jeszcze wiksze ni gdzie indziej.
Czy teraz pan przyzna, e jest pesymist, senatorze Nenni?
Nie. Nic nie jest ostatecznie przekrelone. Istnieje jedna tylko ewentualno, w obliczu
ktrej bylibymy bezbronni: kryzys gospodarczy, monetarny, kryzys produkcji poczony z
niestabilnoci rzdu. Wtedy rzeczywicie tamy by puciy i nastpiaby katastrofa. Ale i do tego
mona nie dopuci, jeli tylko zakaszemy rkawy, jeli tylko uchwalimy reformy, jeli tylko
przestaniemy marnowa czas na polemik na temat nowej rwnowagi w ramach
rozpoczynajcego si procesu historycznego. Chodzi o najblisze dziesi lat. Nie jestem
prorokiem ani dzieckiem prorokw, ale powiadam, e ta historia z now rwnowag opiera si na
nieporozumieniu i na bardzo wtpliwej perspektywie: ewolucji Partii Komunistycznej. Grozi
nam, e zajmujc si tymi amigwkami, ulegniemy zudzeniu i zniszczymy to, co zostao ju
zbudowane. Grozi nam, e przeszkodzimy Chrzecijaskiej Demokracji w jej udziale w polityce
postpu spoecznego i wpdzimy j na powrt w ramiona prawicy.
Senatorze Nenni, paska negacja pesymizmu byaby do przyjcia, gdyby Partia
Socjalistyczna bya tym, co pan sobie wymarzy. Ale nie jest. Jest parti podzielon i nie moe ju

pan za jej porednictwem wpywa na wydarzenia w kraju. Zamierzam wic zada panu pytanie
brutalne i by moe okrutne. Kiedy dokona pan dziea zjednoczenia, powiedzia pan: Teraz
mog umrze w spokoju. A dzisiaj?
Dzisiaj myl o tym z wielkim alem, ale take bez kompleksu winy. Przegraem swoj
batali polityczn, ale trzeba umie pogodzi si z porak. Tym bardziej e w wieku
osiemdziesiciu lat czowiek nie ma ju wielu okazji, eby si odegra. Uzna swoj porak nie
oznacza jednak uzna j za absolutn i ostateczn. Wniosem swj wkad, ilekolwiek byby wart.
I wnisbym go raz jeszcze, gdybym widzia, e zagroone s instytucje republiki, wolno
demokratyczna mas. Do niektrych zdobyczy przyczyniem si, jak sdz, w sposb znaczcy;
moim najwikszym zwycistwem byo nastanie we Woszech republiki, nikt nie pragn jej tak
usilnie jak ja. I jeli nie zdoaem skonsolidowa jednoci socjalistycznej, to dlatego, e sdziem,
i ma ona swoj podstaw w wiadomoci i woli dziaaczy. Ale ta wiadomo i wola nie
sprostay prbie. Prbie wzgldnego braku sukcesu w wyborach 1968 roku, polemiki na temat
braku zaangaowania, mwienia o nowej rwnowadze. C mam pani powiedzie? To zjawisko
typowo woskie, podziay, rozpady. Nikt nie oczekuje, eby wydarzenia zaday mu kam czy
przyznay racj, kady chce mie racj natychmiast. C! Ja chciaem partii wiadomej wasnej
autonomii, zaangaowanej w odzyskanie mas robotniczych i utraconych pozycji po podziale z
1947 roku. Chciaem partii zdolnej do stworzenia socjalistycznej alternatywy w ramach
centrolewicy. Kiedy taka moliwo znikna, mog jedynie sobie yczy, aby centrolewica
odzyskaa wiadomo samej siebie i zaangaowaa si w polityk faktw.
Senatorze Nenni, czy nie jest moe tak, e Wochom dobrze jest tylko z dogmatami i
Kocioami?
Nie, chocia dobrze im z wadz, poniewa nie pozbyli si jeszcze dziedzictwa stuleci
spdzonych w cudzoziemskiej niewoli i w ulegoci wobec lokalnych tyranii. Mam rodzin.
Mam szecioro dzieci. Omioro dzieci, zawsze ci odpowiadaj. I to jest element tego
dziedzictwa, wzmacniany przez brak zabezpieczenia socjalnego wielu grup spoecznych. Mwic
mam rodzin, rezygnuj z walki. Albo rezygnuj z niej przez sceptyczn, uszczypliw,
niszczc inteligencj. Inteligencj bdc wrogiem konkretnoci. Krytykowa wszystko i
wszystkich to sposb, eby nie krytykowa nikogo, suy jedynie temu, aby pozosta poza walk.
A w tym jestemy wietni. Ale prosz zwrci uwag: nie jest dokadnie tak, e Wosi czuj si
dobrze tylko z dogmatami i Kocioami. Na ucisk i kompromis ywo reaguj. Albo raczej

powiedzmy, e w kocu zawsze zareaguj. I to rekompensuje z nawizk negatywny spadek po

procesie ksztatowania si narodu i spoeczestwa, ktry jest z pewnoci opniony w stosunku
do innych narodw.
propos niszczcej inteligencji: Schlesinger powiedzia w tym wywiadzie na amach
Europeo, e prawdziw tragedi wspczesnych Woch by koniec Partii Czynu.
Schlesinger pozna kierownictwo Partii Czynu i susznie wysoko je ceni, poniewa
gromadzio wok siebie ludzi penych zalet moralnych i intelektualnych, ludzi, ktrzy
przyczynili si znacznie do walki z faszyzmem, narodzin republiki, powstania konstytucji. Ale
bya to partia poza rzeczywistoci, musiaa z czasem znikn wanie z powodu rodzaju
inteligencji, o ktrym mwimy: takiej, ktra wszystko niszczy i niczego nie tworzy. Poza tym
Partia Czynu miaa to nieszczcie, e musiaa przej prb bycia u wadzy, kiedy ju stracia
swojego najwybitniejszego przywdc: Carla Rossellego. Poznaem Carla Rossellego wiele lat
przed tym, nim faszyci zabili jego i jego brata we Francji. To byo w 1925 roku, po tym, jak
napisaem do moich towarzyszy list, w ktrym gosiem konieczno nadania europejskiego
wymiaru naszej walce i namawiaem, aby nie traci czasu na anarchistyczne gesty w rodzaju
zamachw. Pewnego ranka jaki nieznajomy zastuka do moich drzwi. Wpuciem go i
powiedzia mi mniej wicej co nastpuje: Jestem Carlo Rosselli, profesor na Uniwersytecie
Genueskim. Przeczytaem paski list do kierownictwa partii i wysoko go ceni. Jestem bogaty,
nie mam problemw materialnych, ktre dla wielu z was s przeszkod. Przychodz, aby
poprosi pana o moliwo wsplnej pracy. Pracowalimy wsplnie. Razem zaoylimy
Quarto Stato, czasopismo, z ktrym wsppracowali najbardziej zasueni dziaacze pniejszej
Partii Czynu. Ale, powtarzam, w ich byskotliwej inteligencji by jaki niszczycielski duch. I
kiedy Partia Czynu przestaa istnie
ci najbardziej zasueni dziaacze rozproszyli si po innych partiach, a wy wszyscy
zarazilicie si w kocu niszczycielskim duchem ich byskotliwej inteligencji. Wy z Partii
Socjalistycznej jako pierwsi. I co by to miao znaczy?
Tak, ale kopoty Partii Socjalistycznej byy innej natury. Partia Socjalistyczna to partia
pogranicza, ktrej polityczna przestrze zagroona jest z lewa i z prawa; w takich warunkach
bronimy si zawsze le. Wystarczy may krok na lewo i ju grozi nam, e wess nas komunici,
may krok na prawo i grozi nam, e bdziemy uchodzi za umiarkowanych. Potrzeba jasnych
idei, kiedy nie chce si wpa w orbit jednych albo drugich i chce si broni socjalizmu.

Senatorze Nenni, kiedy mwi pan o socjalizmie, co pan przez to rozumie? Paski
socjalizm dzisiaj nie jest ju tym sprzed pidziesiciu lat.
I tak, i nie. Poniewa, widzi pani, socjalizm sprzed pidziesiciu lat by zorientowany
tylko czciowo na konstrukcje utopijne albo jeszcze utopijne. Funkcjonowa, i to jeszcze jak, w
rzeczywistoci codziennych walk, walk robotnikw i chopw, nie mia jednak wzorcw
jutrzejszego pastwa. Dzi natomiast te wzorce konkretnie istniej. Uksztatoway si dwa typy
socjalizmu: komunistyczny i szwedzki. Wzorzec komunistyczny zrealizowa obalenie wasnoci
prywatnej, ale dokona tego w ramach spoeczestw zamknitych na wszelki powiew wolnoci
jednostki i demokratycznego ycia, przez zbudowanie spoeczestw koszar, gdzie ucisk ze strony
pastwa jest straszliwy. Wzorzec szwedzki doprowadzi ludzk wolno, rwno midzy
jednostkami, demokratyczne ycie mas na najwyszy poziom, jaki kiedykolwiek zosta
osignity, ale nie dokona wyomu w systemie wasnoci kapitalistycznej. Ja czuj si lepiej w
Sztokholmie ni w Leningradzie. Sdz, e w Sztokholmie istnieje nowy sposb pojmowania
ycia, nieznany w Leningradzie. Problem jednak nie da si rozwiza za pomoc takiego
elementarnego wyboru, mona go rozwiza, dc do syntezy obu dowiadcze, to znaczy do
ustroju, w ktrym spoeczna wasno rodkw wymiany i produkcji czyaby si z maksimum
wolnoci czowieka. Poniewa w gruncie rzeczy jaki jest cel czowieka? Osign maksimum
wolnoci, wolnoci od wszelkiego wyzysku, od wszelkiej tyranii Ale to jest wypowied
bardziej pasujca do obrad koa naukowego ni do wywiadu na temat Woch lat
siedemdziesitych.
Nie sdz. Interesuje zbyt wielu Wochw z lat siedemdziesitych. Interesuje wszystkich
tych, ktrzy zauwayli, e nie godz si na socjalizm naukowy, socjalizm dogmatyczny, negujcy
wolno. Ale czy pan sdzi, e paski socjalizm jest osigalny?
Tak, chocia nie wiem, w jakich konkretnych formach. I tak pani odpowiadam, poniewa
uwolniem si ju od tej manii wyobraania sobie spoeczestwa przyszoci. To mania, ktra
wczeniej czy pniej ogarnia wszystkich, a od ktrej ju jestem wolny. Czy zreszt ten
socjalizm nie realizuje si ju we Woszech i w duej czci wiata? Prosz pomyle, w cigu
jednego stulecia socjalizm sta si motorem wszelkiej batalii o wolno i rwno, bodcem do
wszelkiej walki o niezawiso ludzi i narodw. Przenikn do najrniejszych spoeczestw,
rwnie i tam, gdzie wydaje si nie istnie. Odmieni nie tylko warunki ycia i stosunki midzy
klasami, ale take relacje midzy ludmi i ich sposb mylenia, bycia. Dlaczego? Dlatego, e w

jego konkretnym rozwoju samo pojcie socjalizmu nabyo nowych cech. I udowodni nam, e w
krajach demokratycznych pastwo dy do stania si pastwem wszystkich. W krajach
komunistycznych natomiast nie. Dyktatur proletariatu wymyli Marks jako wyjtkow form
wadzy nadajc si na okres przechodzenia od spoeczestwa kapitalistycznego do
spoeczestwa socjalistycznego. Ale w krajach komunistycznych dyktatura proletariatu staa si
dyktatur partii komunistycznej nad spoeczestwem i ludmi pracy. A w samej partii staa si
dyktatur aparatu nad parti. W aparacie partyjnym za staa si dyktatur charyzmatycznego
przywdcy, takiego jak Stalin. Jednym sowem, okazao si, e nawet rewolucja proletariacka,
jeli nie podtrzymuje jej duch demokracji i wolnoci, moe wyrodzi si w biurokracj,
technokracj, pastwo policyjne, tyrani. Samo za obalenie wasnoci kapitalistycznej nie
rozwizao problemu uspoecznienia i samozarzdzania rodkami produkcji i wymiany.
Doprowadzio do kapitalizmu pastwowego, ktry nie rni si od kapitalizmu prywatnego, a
wrcz staje si narzdziem ucisku i alienacji w nie mniejszym stopniu ni kapitalizm prywatny.
Faktem jest, e zasady s zawsze pocigajce, kiedy zostaj wyraone za pomoc formuy. Nie
zdajemy sobie nigdy sprawy, e przeoone na rzeczywisto maj niespodziewane skutki.
Wanie dlatego, e zrodziy si z okrelonej formuy.
I pomyle, e ta formua, dyktatura proletariatu, przekonaa tylu Wochw. Poczwszy
od pana. Ale czy nie uwiadomi pan sobie tego wszystkiego podczas pierwszej podry do Rosji?
Oczywicie. Take wtedy byem bowiem socjalist, a nie komunist. Ale nie trzeba byo
jecha do Rosji, aby to wszystko sobie uwiadomi. My, socjalici, zawsze odrzucalimy model
radziecki. Zanim Zwizek Radziecki sta si potg militarn rwn Stanom Zjednoczonym,
bronilimy rewolucji bolszewickiej, to prawda. Ale dlatego, e interpretowalimy pewne fakty
jako trudnoci wynikajce z zacofania rosyjskiego spoeczestwa, trudnoci powstae w trakcie
procesu industrializacji kraju w przewaajcej mierze chopskim. Co wicej, poniewa bylimy
tak zaangaowani w walk z nazifaszyzmem, musielimy szuka wsppracy komunistw we
Woszech i poparcia Zwizku Radzieckiego w skali midzynarodowej. Powie mi pani: ale jak to?
A procesy moskiewskie? A eksterminacja po tych procesach wikszoci bolszewikw, ktrzy
kierowali rewolucj padziernikow? Prosz zwrci uwag, e opublikowaem cztery artykuy
na amach Nuovo Avanti! wydawanego przez nas w Paryu. W tych czterech artykuach
pisaem o procesach moskiewskich i odmwiem im jakiegokolwiek moralnego i prawnego
uzasadnienia. Ale nie wycignem kategorycznych wnioskw, nie uczyniem z nich powodu do

gonego zerwania. Dlaczego? Poniewa w Hiszpanii walczylimy razem, socjalici i komunici,

naraeni na te same niebezpieczestwa, co nie jest wane, i zwizani politycznie z sukcesem czy
klsk wojny domowej w Hiszpanii, a to jest bardzo wane. Wiedzielimy, e nasze zwycistwo
bdzie cikim ciosem dla nazifaszyzmu, nasza klska za przyspieszy rozpoczcie przez Hitlera
wojny. A karabiny, z ktrych strzelalimy, to byy karabiny radzieckie, nieliczne czogi, ktrymi
dysponowalimy, byy wyprodukowane w Zwizku Radzieckim; jedynie Rosja nam pomoga,
Francja i Anglia sympatyzoway z nami tylko w sowach. Szok nadszed pniej. Nadszed wraz
z Wgrami. I by to szok naprawd gwatowny. Jedyn rzecz, w ktr nigdy nie wierzyem, byo
to, e kraj komunistyczny moe zgnie za pomoc czogw aspiracje innego narodu do
wolnoci.
I to wtedy zwrci pan nagrod pokojow imienia Stalina.
Zwrci to czasownik, ktrego nie lubi, bo implikuje teatralny gest, niepasujcy do
mojego temperamentu. Powiedzmy, e byo tak: w 1952 roku otrzymaem t nagrod i kiedy
wybuch kryzys wgierski, jednoczesny z kryzysem bliskowschodnim, pomylaem, e ta
pokojowa nagroda musi by wykorzystana dla pokoju. Przelaem wic t sum pienidzy na
konto Midzynarodowego Czerwonego Krzya, dla wgierskich uciekinierw i dla ofiar wojny
angielsko-francuskiej w Egipcie. Ale po co o tym mwi?
Po to, aby udowodni, e we Woszech yje jeszcze jaki dentelmen. Ale wracajc do
Woch: Jak widzi pan ich umiejscowienie w kontekcie europejskim?
Mwi o Woszech w kontekcie europejskim znaczy mwi o Europie. I kiedy Alsop
powiada, e Europa nie istnieje, Europa si nie liczy, mwi niestety gorzk prawd. Ja te sdz,
e przyszo wiata nie decyduje si ju dzi w Europie. Jak zreszt nie decyduje si wycznie
w Ameryce. Istnieje ju komponent azjatycki, ktry Europejczycy i Amerykanie musz bra pod
uwag, i nie mam na myli tylko Chin. Mwi o Japonii, o Indiach. Europa mogaby odegra
ogromn rol w wiecie, gdyby zostaa zjednoczona politycznie i gospodarczo, co byo wielk
ide zrodzon z drugiej wojny wiatowej. Ale mino wier wieku i Europy jak nie byo, tak nie
ma. Partykularyzm poszczeglnych pastw przeway nad wsplnot interesw, a zreszt, jak nie
rozumie tego we Woszech, gdzie nie zdoano nigdy przezwyciy municypalnych
partykularyzmw dzielcych Catanzaro od Reggio Calabria, Aquil i Pescar? Przeciwstawianie
partykularyzmu jednoci europejskiej zaczo si w Anglii. Potem przeszo na Francj i stao si
historycznym bdem de Gaullea. Z tego punktu widzenia de Gaulle bardzo zaszkodzi Europie i

zaszkodzi take Francji. Pozwoli jej unikn cikich dowiadcze, to prawda, prawdopodobnie
by jedynym, ktry mg zakoczy konflikt algierski. Ale w sumie jego dziaalno polegaa na
opnianiu. Opnianiu w dziedzinie wolnoci, demokracji, polityki zagranicznej. I Europa nie
zjednoczya si take z jego winy.
Jego te pan zna, prawda?
Tak, poznaem go zaraz po wojnie, poruszyem z nim kwesti pokojowego traktatu z
Wochami. Zoona osobowo. Nie mwi: fascynujca, poniewa rozmawiajc, traktowa ci z
gry, a to musiao denerwowa. Ale w sprawie naszych granic by bardzo otwarty. Na temat Val
dAosta odrzuci na przykad sugestie wojskowych i politykw domagajcych si wczenia tego
regionu do Francji Zgodzi si na takie same sugestie co do Brigi i Tendy, poniewa, jak mi
powiedzia, potrzebna jest sanction morale przeciw Wochom, ktre wypowiedziay wojn
Francji bez uzasadnienia. Wie pani, gaullizm, ktry do koca ceniem, to ten z 18 czerwca 1940
roku, kiedy de Gaulle zbuntowa si przeciwko bezwarunkowemu poddaniu si Francji. Ale jest i
gaullizm, ktrego nie mog zaakceptowa, i to jest ten z roku 1958: monarchistyczne pojcie
pastwa. Take i to byo rdem niechci de Gaulle a do zjednoczonej Europy. Powie mi pani:
ale przecie powiedzia nie NATO. Aby powiedzie nie NATO, trzeba byo powiedzie tak
Europie. Same poszczeglne pastwa europejskie nie s w stanie przeciwstawi si wpywom
jednego czy drugiego bloku. Jeli dzi wiat podzieliy midzy siebie Stany Zjednoczone i
Zwizek Radziecki na podstawie status quo, to wanie dlatego, e nie udao nam si utworzy
Europy. Co do tego nie mam adnych wtpliwoci.
Senatorze Nenni, w jakiej mierze wtpienie naznaczyo paskie ycie?
W znacznej mierze, zawsze. Wtpienie nosz w sobie, czasami a do przesady. Na temat
wtpienia polemizowaem kiedy z Gramscim. Wydaje mi si, e powiedzia to Renan: Kiedy
nie wtpimy, tracimy dokadn ocen faktw i rzeczy, mania pewnoci to wstp do fanatyzmu.
Mania pewnoci nie pozwala nam w kocu uzna cudzych sdw. Ja natomiast jestem zawsze
gotw wysucha cudzych sdw i doszukiwa si w nich elementw pozytywnych. Wtpienie
pasuje do mnie, poniewa potrzebuje wolnoci, a nie zakada z koniecznoci utraty wiary, chci
walki. Choby wymagao to nieuniknionych bdw.
I nieuniknionych cierpie, nieuniknionej rezygnacji, nieuniknionej goryczy. Wszystkiego
tego pan zazna, i to niemao. Senatorze Nenni, zastanawia si pan kiedykolwiek, czy byo
warto?

Nigdy. Nawet teraz, kiedy moje ycie dobiega koca. Kiedy ogldam si wstecz i myl o
ideaach mojej modoci, cenie, ktr przyszo mi zapaci, niczego nie auj. Poniewa
uwaam, e zrobiem po prostu to, co miaem do zrobienia, i poniewa warto walczy o wiat
bardziej sprawiedliwy. Warto, prosz mi wierzy. Na moich oczach wyrosy trzy pokolenia:
moje, moich dzieci i moich wnukw. A teraz szykuj si do obserwacji pokolenia moich
prawnukw. Kiedy na nich patrz, myl: nie byy daremne te dziesiciolecia walk, dzi yje si
o wiele lepiej ni za moich czasw. Tak, ycie jest dzisiaj o wiele mniej cikie. Nie ma
porwnania ze wiatem, w ktrym si urodziem, nie mwic ju o wiecie, w ktrym urodzili si
mj ojciec i dziadek. Jestemy na o wiele wyszym poziomie ycia obywatelskiego, w kadej
dziedzinie zrobilimy ogromne postpy. Take w dziedzinie wolnoci. Pani wyglda na
zaniepokojon w obliczu tych Woch penych fermentw, oznak niezadowolenia. I ja pani
rozumiem. Co wicej, powiem pani: gos kadej zaniepokojonej osoby powinien by dzwonkiem
alarmowym, ktrego nie naley lekceway. Ale niech pani zwrci uwag, e gdy analizuje si
dziedzin po dziedzinie, czstk po czstce, element po elemencie, wydaje si, e wszystko zaraz
si zawali. Analizujc natomiast cao, stwierdzamy, e budowla dobrze si trzyma.
A wic skd tyle lkw, tyle przemocy, tyle negacji tego, co ju zostao dokonane?
Poniewa, kiedy rozwie si jeden problem, od razu pojawia si nastpny. To typowe dla
czowieka. Czowiek nie godzi si nigdy na status quo, nigdy nie potrafi powiedzie nie mam
ju problemw. I biada nam, gdyby tak uzna. Wszystko ugrzzoby w bezruchu,
zdegenerowaoby si, zabrakoby mechanizmu, ktry czyni ycie znonym. To znaczy
nieustannego poszukiwania czego lepszego. Droga przyjaciko, ycie naley postrzega z
pesymizmem inteligencji, krytycyzmem wtpienia, ale take z optymizmem woli. Za spraw woli
nic nie jest konieczne, nieuniknione, nic nie jest niezmienne. Powiedziaem pani na pocztku: ja
wierz w czowieka. Czowieka, ktry jest twrc wasnego losu.
Dzikuj, senatorze Nenni.
Rzym, kwiecie 1971

Giovanni Leone
Poszam do niego przepeniona zoci i gorycz z powodu Woch, ktre si rozpadaj
przy cakowitym braku odpowiedzialnoci, powagi, w aktach przemocy, w nieustannych
nawrotach faszyzmu ukrywajcego si niekiedy pod pozorem innych barw, a nie tylko czerni, i
by to pierwszy raz, kiedy go spotkaam. Nigdy nie podaam mu rki. Nigdy nie widziaam go z
bliska. Nawet w sdzie, gdzie wystpowa jako adwokat, ani w parlamencie, kiedy by jego
przewodniczcym. Znaam tylko jego biografi, cudze opinie na jego temat, agodny wizerunek
tatusia gotowego wszystko ci wybaczy. Patrzyam na niego z dystansem, jaki budzi najwysza
wadza, ktrej winny jeste pokony, pochlebstwa, podobnie jak lk przed skoczeniem w
wizieniu, kiedy nie potraktujesz jej z naleytym szacunkiem. I teraz, kiedy miaam go przed
oczyma, zastanawiaam si z niedowierzaniem, dlaczego budzi moj sympati. Z powodu
pobaliwego, dobrotliwego umiechu? Czuego, zoliwego spojrzenia maych oczu? Braku
wszelkiej zarozumiaoci? Tak, moe to byo to. Wydawa si jeszcze oszoomiony tym, e
mieszka w Kwirynale penym luster, gobelinw, yrandoli, stiukw, piknych parkietw, na
ktrych kroki rozbrzmiewaj w lodowatej ciszy. Siedzc za wielkim dziewitnastowiecznym
biurkiem, w gbi salonu sucego mu za gabinet, i wydajc si jeszcze niszy z powodu tak
wielkiej zbdnej przestrzeni przeadowanej przepychem, zdawa si mwi: Dziecko moje,
widzisz, co mnie spotkao? Gdyby wiedziaa, jakim problemem jest dla mnie ten najwikszy
zaszczyt!. Potem, jak gdyby chcia niemal prosi, abym mu wybaczya, e tak wysoko zaszed,
potraktowa mnie jak starego przyjaciela, Wypijemy kaweczk? Bardzo mocn?, i pozwala,
ebym wylaa na niego swoj zo i gorycz. Wiedziaam, e zachowuj si okrutnie. Wiedziaam
o tym. Na moje pytania reagowa niewidocznym dreniem, jak gdybym wbijaa mu ig w serce.
Ale mimo to udziela mi odpowiedzi, spokojny, pogodny. Nie ucieka si do hipokryzji ani
chytrych sztuczek, ktrych uczysz si w polityce i adwokaturze. Nie broni si nawet za pomoc
prawa do nieudzielania odpowiedzi, jeli chce. Nagle pomylaam: Czuj do niego sympati, bo
to porzdny czowiek. Przynajmniej z nim si nam udao.
Jest take inteligentny. Ma inteligencj woln jak ptak, ktra unikna cudownie puapek
dogmatw i wadzy. Fakt bycia praktykujcym katolikiem nie zniewoli go, powtarza czsto
sowo laicki i twierdzi, e zamierza da cesarzowi, co cesarskie, a Kocioowi, co kocielne.
Fakt, e by zawsze na szczycie piramidy, nie olepi go, jeszcze czciej powtarza, e ycie dao

mu wicej, ni si spodziewa. Najwiksz zalet takiej inteligencji jest rwnowaga poczona z

byskawiczn, niemal czarnoksisk intuicj. Wspominasz o jakim problemie i od razu, niczym
mewa, ktra zauwaya zdobycz, nurkuje, chwyta go i powraca na powierzchni, aby ci go
podarowa, ju spreparowany albo ju przetrawiony. Nie chwalc si, nie dajc do zrozumienia,
e poj wczeniej od ciebie. Rwnie z ludzkiego punktu widzenia peen jest wyrafinowanej
subtelnoci, nieuchwytnej elegancji. Nie przypadkiem nie cierpi citych kwiatw: Lubi ywe,
rosnce w ziemi. Szczeglnie re. Nie przypadkiem uwielbia kobiety: Pikna kobieta to
najmocniejszy argument na rzecz istnienia Boga. Nie przypadkiem potrafi cierpie z powodu
poraek i nie wie, co to cynizm. W gruncie rzeczy jest czowiekiem XIX wieku. Wiesz,
dziewitnastowiecznego Neapolu, z jego romantyzmem, jego przesadn wraliwoci. O tym, e
jest neapolitaczykiem, istotnie nigdy nie zapomina. I nie pozwala ci nigdy o tym zapomnie.
Ktby mg, suchajc tego akcentu penego podwjnych spgosek, spaghetti w sosie
pomidorowym, gitar rozbrzmiewajcych w Margellinie? Przywouje Neapol pod byle pretekstem,
Kennedy podbi jego serce, piszc do niego: Viva Napoli! z wykrzyknikiem. I jeli przypomina
to fakt, e Wochy s mozaik dopiero co sklejon w cao, jednoczenie ujawnia jego
szczero. Sdz, e std si bierze jego otwarta serdeczno. A moe z niewypowiedzianej
potrzeby podobania si i bycia kochanym? Jak w wypadku wielu poudniowcw, wida w nim
mnstwo stumionych namitnoci, samotnicz melancholi, draliwo. Opowiada, e w
dziecistwie, aby cokolwiek przedsiwzi, potrzebowa ojcowskiej zachty: No jazda, na
pewno ci si uda, jeste przecie bystrym chopcem!. Zdany na siebie czu, e powstrzymuje go
mnstwo kompleksw, niepewnoci, obaw. Sukces osign mimo woli i jeli si nie myl,
odkry siebie samego okoo czterdziestki, kiedy przeczyta listy partyzantw skazanych na
mier. To kto, kogo Anglicy nazywaj a late-blossomed tree, pno zakwite drzewo. Trudno.
Albo tym lepiej. Cudowne dzieci szybko si wyczerpuj, a pno zakwite drzewa maj dusz
modo. Nam potrzeba, eby pozosta dugo mody, skoro twierdzi, e chce skutecznie broni
naszej republiki, ktra kosztowaa nas tyle krwi, trudu i cierpienia, a ktr kto chciaby rozbi na
kawaki.
***
Nie przypadkiem ten wywiad z Giovannim Leone wywoa gniew woskich faszystw.
Pose z ramienia MSI wygosi w parlamencie interpelacj dotyczc tego, czy prezydent ma
prawo czy te nie ma prawa rozmawia z dziennikarzami tak jak Leone rozmawia ze mn. Il

Secolo dItalia powici mu artyku, w ktrym oskary go nikczemnie o to, e w latach

dwudziestych zapisa si do Narodowej Partii Faszystowskiej. Ten haniebny dziennik kierowany
przez dwch byych zwolennikw Republiki Sal, powici mu wiele stron, na ktrych obelgi,
ktre zwykle zarezerwowane s dla mnie, zostay rozszerzone, chocia ostroniej i bardziej
tchrzliwie, rwnie na niego. A wszyscy razem krzyczeli, jak bardzo jest on wobec nich
niewdziczny: czy nie przyczynili si do jego wyboru, oddajc na niego okoo trzydziestu
gosw? Wydawao si, e ogarna ich prawdziwa histeria i ta histeria bya dla mnie najsodsz
satysfakcj, jakiej kiedykolwiek dostarczyo mi dziennikarstwo. Przyjemnie byo te si
dowiedzie, e Giovanni Leone przyj t fal nienawici z milczcym spokojem kogo, kogo nie
mog zaniepokoi szantae czy obelgi. Istotnie, nie poaowa (powiada) tego, e mnie przyj i
rozmawia ze mn przez ponad cztery godziny. I aby to udowodni, zaprosi mnie po kilku
miesicach do Castel Porziano, gdzie poczstowa mnie jedn z tych swoich kaweczek, bardzo
mocnych, z ma iloci wody.
ORIANA FALLACI. Panie prezydencie, nie wiem, do jakiego stopnia bdzie pan mg
odpowiedzie na moje pytania. Niektrzy uwaaj prezydenta republiki za posta dekoracyjn,
ktra przebywa w swojej wiey z koci soniowej tylko po to, aby rozdawa medale, a opuszcza j
tylko po to, aby otwiera mosty i wygasza oglnikowe mowy. Mam jednak wielk nadziej, e
odpowie mi pan szczerze. Poniewa sdz, e jak nigdy przedtem, istnieje dzi potrzeba, jake
suszna, wrcz rozpaczliwa, eby wysucha tego, kto reprezentuje kraj.
GIOVANNI LEONE. Widzi pani, kiedy tylko si tutaj wprowadziem, zadaem sobie
pytanie: Kim ja jestem? I codziennie ponawiam ten rodzaj aktu skruchy. Na temat roli prezydenta
republiki istnieje wiele grnolotnych okrele: ojciec duchowy, wielki doradca itd. Ale ja, no
wanie, ja wierz w to, co si nazywa moliwoci wyraania opinii ze strony prezydenta.
Sdz, e prezydent moe wyrazi swj sd i postpowa stosownie do niego. Oczywicie
ostronie. Z umiarem, to jasne. Nie podkrelajc tych punktw widzenia, ktre mog by
przedmiotem polemiki. Ale nawet gdyby stanowisko zajte przez prezydenta miao sta si
przedmiotem polemiki no wanie, sformuowabym je mimo wszystko, przepuciwszy przez
filtr wasnego sumienia po to, aby zastanowi si, czy koresponduje ono z tym, co czuj Wosi.
Konstytucja powiada oglnie, e prezydent wygasza ordzia. Najwikszym ordziem jest
przysiga i take ona podlega rozmaitym interpretacjom. Mielimy na przykad ordzie
Einaudiego, pozornie osche i chodne. Mielimy ordzie Gronchiego, pene wizji przyszoci,

ktre niektrzy ocenili jako przemwienie premiera, a nie gowy pastwa. Mielimy ordzie
Saragata, sytuujce si w poowie drogi. I ja te trzymaem si takiego schematu, poniewa
sdz, e o niektrych sprawach nie wolno milcze. S dramatyczne chwile, w ktrych prezydent
musi wrcz, ze wzgldu na wasne sumienie i interes narodowy, powiedzie rzeczy bardzo
nieprzyjemne. Albo je zrobi. Jak pani wie, mgbym rwnie zawetowa ustaw przegosowan
przez parlament, co, mam nadziej, nigdy si nie stanie. A zatem prawa do wyraania sdw,
ktre, po dugim namyle, wydaj mi si suszne nie, tego nie mona mi odebra. Nie mona
tego odebra prezydentowi. Chodzi o prawomocn wadz prezydenta. Wadz i obowizek.
Obowizek. Dzikuj, poniewa naley pomwi wanie o dramatycznej chwili, w ktrej
znalazy si Wochy. Wochy chore na tysic chorb i tysic win. Wochy na skraju samobjstwa
z powodu tysica chorb i tysica win, ale przede wszystkim z powodu winy polegajcej na tak
perfidnym wykorzystywaniu wolnoci i demokracji. Skd si nam bierze, panie prezydencie, ten
kryzys wolnoci i demokracji?
Trzeba zastanowi si nad tym spokojnie i od tego chc zacz. De Nicola pewnego dnia,
w czasach Woskiej Rady Narodowej, do ktrej nalea jako jeden ze starych antyfaszystw,
wrci do Neapolu i powiedzia mi: Wczoraj usyszaem co, co bardzo mi si spodobao.
Powiedzia to czowiek z paskiej partii, drogi Leone. Nazywa si Piccioni, pochodzi z Florencji.
Powiedzia, a raczej mia odwag powiedzie, e przed faszyzmem we Woszech nie byo
demokracji. I tak wanie jest. To bya formalna demokracja, schemat demokracji. A wic kiedy
tamt demokracj zabi faszyzm, nikt jej nie aowa; wanie dlatego, e nie zapisaa si w
duszach Wochw. Nawet nie prbowaa rozwiza ich problemw. Prosz posucha, powoam
si na przykad mojej ziemi: poudnia Woch. Kady zreszt jest depozytariuszem i niewolnikiem
wasnego dowiadczenia. Na poudniu demokracja bya do tego stopnia opakowaniem, sowem i
niczym wicej, i rzd mg w kadej chwili rozwiza administracj komunaln. Dzi w tym
celu potrzebna jest opinia Rady Pastwa i dekret prezydenta republiki. Wyraam si jasno? Rzd
Giolittiego mia w tamtej demokracji wadz absolutn. Ojciec opowiada mi zawsze, e podczas
wyborw nie byo wtedy wyborw powszechnych, a wic opieray si one na nielicznych
elektorach wystarczyo, e wiceprefekt wyda pozwolenie na bro, aby pogldy polityczne tych
nielicznych elektorw kompletnie si odmieniay. Wyraam si jasno? Wosi cierpi na
historyczny brak wychowania do demokracji. I to jest pierwsza w czasie przyczyna dzisiejszego
kryzysu. Drug jest oczywicie faszyzm, ktry by tego wynikiem. Trzecia tkwi w problemach,

ktre spady nam na gow po upadku faszyzmu. Niech pani pomyli o materialnej odbudowie
Woch. Pojawia si nagle nowa ekonomia, nowe spoeczestwo i, w rezultacie, cae ycie
dokonao nowego zwrotu. Powtarzam, e gdybymy mogli otworzy oczy za sto lat i osdzi
wszystkie te zwroty, ktre nam si przytrafiy w cigu dziesiciolecia, od technologii do
ekonomii, wpadlibymy w osupienie. Wykrzyknlibymy: Ale jak dalimy sobie z tym
wszystkim rad?. A przecie tej traumy dowiadczylimy w momencie, w ktrym budowalimy
we Woszech demokracj. To znaczy w momencie, w ktrym ta demokracja wypeniaa si
treci, eby nie by formaln i rozczarowujc kopi starej demokracji unicestwionej przez
faszyzm.
Tak, tak. Ale dobrze czy le, demokracj zbudowalimy. I mino dopiero wierwiecze,
odkd j zbudowalimy, a ju wielu powiada: My, Wosi, nie potrafimy y bez kija. I
zachowuj si stosownie do tej opinii, wic prowokuj, wiadomie i niewiadomie, uycie kija. To
ponure. I haniebne.
Zgoda. Bo to stan ducha jest poywk faszyzmu albo ruchu, ktry we Woszech spoglda
z nostalgi w stron faszyzmu. Nie jest to nawet historyczna nostalgia, modzi nie wiedz
przecie, czym by faszyzm. Nie widzieli go, nie cierpieli tak jak my. Spogldaj wic w jego
stron, poniewa pragn mocnego pastwa, nie wiedzc, e kij odbiera wolno, nie rozwizujc
problemw. Jak na to wszystko maj reagowa osoby rozsdne i kochajce wolno? Przede
wszystkim nie dajc neofaszystom pretekstu do nawoywania do uycia kija, to znaczy
zwalczajc przemoc szerzc si wraz z przestpczoci i nietolerancj. Rozumiej to wszyscy
oprcz ekstremistw z tak zwanych ugrupowa pozaparlamentarnych. Jeli nie bdziemy broni
porzdku publicznego za pomoc skutecznych si policyjnych, jeli nie bdziemy walczy z
przemoc, z ktrejkolwiek strony by pochodzia, bdziemy wwczas podsyca kryzys
demokracji i to przeraajce pragnienie kija. Kija! C za straszliwy bd. Wie pani, nie wierz w
zwycistwo podobnych si. Wrcz je wykluczam. Ale powiadam, e ju sam ich wzrost by nas
pognbi.
Ich wzrost jest faktem, panie prezydencie. Wiedz ju o tym wszyscy, rwnie poza
Wochami. Za kadym razem, kiedy jad do innego kraju, spotykam kogo, kto mnie prosi:
Opowiedz nam o odrodzeniu faszyzmu we Woszech. Wstyd chwyta mnie za gardo. Panie
prezydencie: co takiego robicie, wy u wadzy, aby temu przeszkodzi?

Problem brzmi nastpujco: Co si rozumie przez interweniowa, czy rozumie si przez

to rozwizanie za pomoc ustawy niektrych organizacji paramilitarnych, na przykad
Awangardy Narodowej, o ktrej mowa? To sprawa rzdu. Prezydent ma jedynie podpisa dekret
uchwalony przez rzd w trybie pilnym albo ustaw uchwalon przez parlament. Podobnych
inicjatyw prezydent nie moe podejmowa, moe tylko nakania do ich podjcia. I jasne jest, e
gdybym dostrzega jakie niedopatrzenie, czubym si w obowizku od razu interweniowa; nie
mam wtpliwoci ani waha co do tego, e z tymi ludmi trzeba walczy do koca. Co wicej,
mog pani powiedzie z cakowit pewnoci, i rzd zdecydowany jest nie godzi si na pewne
rzeczy i wyeliminowa je. Faktem jest, e istniej nie tylko faszystowskie organizacje
paramilitarne, istnieje prawdziwy powrt faszyzmu. Mwi o tym zawsze, we wszystkich swoich
przemwieniach. Pewnie to pani zauwaya. Przypominam zawsze Wochom Ruch Oporu,
znaczenie Ruchu Oporu, listy partyzantw skazanych na mier Nawiasem mwic, Boe,
jakie s pikne! Przeczytaem je po raz pierwszy w 1948 roku i zrobiy na mnie wielkie
wraenie! Nigdy ani sowa o zemcie, nigdy ani jednego zdania o nienawici, zawsze ta nadzieja,
e sieje si ziarno nowego spoeczestwa. Przypominaj niektre zdania mczennikw Kocioa:
Zmielemy zby bestii, aby wyroso na nich zboe nowego ycia. Powinno si je czyta w
szkoach, tak jak za moich czasw czytalimy Moje wizienia Silvia Pellica. Tak, naleaoby
tumaczy lepiej w szkoach, czym by faszyzm, a przede wszystkim nazifaszyzm. Tylko w ten
sposb moglibymy nauczy zwalcza go legalnie. Ale wracajc do pani pytania: mnie bardzo si
spodobaa ta mediolaska petycja przeciwko odradzaniu si faszyzmu.
Wanie. Chocia faszystw to my mamy w parlamencie i chroni ich istnienie legalnej
partii. Chocia aby taka petycja powstaa, potrzebne byy siy policyjne, szczeglnie w San
Babila, gdzie faszyci biwakuj przez nikogo nie niepokojeni. Chocia wanie w tych dniach
piciu faszystw porwao aktork Frank Rame, ciko j pobili i zgwacili.
Zgwacili? Och, nie! Jezusie, nie wiedziaem! Matko Boska, co za wstyd! Co za ohyda!
Co za haba! Ale trzeba ich zidentyfikowa, trzeba
Faktem jest, e policja nie zidentyfikowaa nikogo i nikogo nie aresztowaa, panie
prezydencie. W innym miecie policja aresztowaa ca miejscow organizacj partyjn
leninistw sprowokowanych przez dziaaczy MSI kierowanego przez Almirante, a w Mediolanie
nie aresztowaa tych, ktrzy popenili t nikczemno na France Rame. Wielu sdzi, panie
prezydencie, e take w policji jest sporo faszystw.

Nie. Wykluczam to. Mielimy przecie na czele policji kogo o wielkiej wraliwoci
demokratycznej: Angela Vicariego. Mielimy dowdc karabinierw, ktry by czowiekiem
bardzo szanowanym, take przez partie opozycyjne: generaa San Giorgio. Jestem absolutnie
przekonany, e adna instytucja pastwowa nie ywi ani odrobiny sympatii wobec odradzania si
faszyzmu. Z siami zbrojnymi wcznie. Na mocy konstytucji jestem najwyszym dowdc si
zbrojnych, kontroluj je i sdz, e mog powiedzie, i s one uodpornione na neofaszyzm. S
take dobrze chronione przed podobnymi infiltracjami i, moim zdaniem, fakt, e niektrzy
wojskowi przeszli na drug stron, dowodzi, e w krgach wojskowych nie znaleli
sprzyjajcych dla siebie warunkw. Co do policji, moe si zdarzy, e istnieje X albo Y, albo Z,
ktry ywi pewne sympatie prywatnie, taka ju jest ludzka natura. Ale to nie jest regu, nie, i
wykluczam, eby policja zamierzaa kry sprawcw takich haniebnych czynw, takich jak te,
ktre dotycz Franki Rame. Wykluczam, eby w policji istnia tajny ukad albo eby panowaa
tolerancja wzgldem faszystw. Problem polega na czym innym. Policji si nie pomaga. Nie
aresztuje si tego, nie aresztuje si tamtego, trzeba porusza si pord cakowitej zmowy
milczenia, poniewa obywatel, ktry skada zeznanie, czuje si zagroony. Jako prawnik
powtarzam to od dawna: nie potrafimy nigdy niczego wykry, poniewa panuje zmowa
milczenia, strach. Ile razy kto, kto godzi si zosta wiadkiem, naraa si na niebezpieczestwo
i nikt go nie broni! Na koniec zatem mwi pani, e chocia mamy do czynienia z pewnym
odradzaniem si faszyzmu, faszyzm nie bdzie mg nigdy zwyciy we Woszech. Take
dlatego, e przeciwstawiyby mu si wszystkie siy pastwa.
To pikne, e jest pan takim optymist, panie prezydencie.
Prywatnie jestem wielkim pesymist. Zawsze taki byem, jak wszyscy neapolitaczycy i
w ogle ludzie poudnia. Rwnie we wczesnej modoci czarno widziaem wszystko, co mnie
dotyczyo. Kiedy jednak podejmuj si jakiej odpowiedzialnoci, staj si optymist.
Kopot w tym, e faszyci nie s naszym jedynym nieszczciem, panie prezydencie.
Faszyci s najbardziej ponur emanacj naszego braku odpowiedzialnoci, powagi. Panie
prezydencie, z uwagi na swoj prac podruj czsto daleko od Woch i za kadym razem widz
po powrocie, e jest gorzej. Z punktu widzenia moralnego, materialnego. To jakby si patrzyo na
kogo, kto turla si po zboczu: nie wstaje, nie zatrzymuje si. I ogarnia mnie peen smutku gniew.
Czy pan nie czuje si przynajmniej zniechcony?

Waham si pomidzy dwoma stanami ducha. Poniewa ten gabinet to w gruncie rzeczy
sala tortur. Spotykam tu wiele osb i trzy czwarte z nich przychodzi opowiedzie mi o sprawach
raczej przykrych ni przyjemnych. Przemysowcy, handlowcy, rzemielnicy, dziaacze
zwizkowi, ekonomici. Troch dlatego, e sdz, i mam nie wiadomo jak wadz, troch
dlatego, e chc po prostu si wygada, przychodz zawsze albo prawie zawsze po to, aby mi
powiedzie, e sprawy id le, wrcz coraz gorzej. Staem si odbiorc zmartwie, rozczarowa.
To boli, rani, i to tym bardziej, jeli zakadasz, e mwi ci prawd. Oto jeden z moich dwch
stanw ducha i, tak rozumiem pani, kogo takiego jak pani, kto czsto jest daleko od Woch, a
wic nie zna naszego codziennego mozou; kto opuszcza rodzin, a potem powraca, lepiej widzi,
co jest nie w porzdku. Tyle, tyle rzeczy jest nie w porzdku. Na przykad praca. Mona by
powiedzie, e spoeczestwo dobrobytu, hedonistyczna atmosfera, w ktrej yjemy, zabija w
nas ch do pracy. We Woszech zjawisko absencji jest niepokojce. I nie mwimy o liczbie
mostw, czyli wit przypadajcych w cigu tygodnia. Mwisz o ustawie, ktra ujednolici mosty,
a wielu ci odpowiada: Nie, wita potrzebne s w poowie tygodnia, aby by moliwy dugi most.
Proponujesz przesun w. Mikoaja na sobot i masz przeciwko sobie tych, ktrzy odpowiadaj:
Nie, dobrze, e w. Mikoaja wypada w czwartek. Trzeba wic powiedzie: Uwaga, kiedy si nie
pracuje, nie produkuje; co zarobimy dzisiaj, stracimy jutro z powodu katastrofy ekonomicznej.
Jestem przekonany, e gdybymy to wyjanili Wochom, zrozumieliby. Jestem przekonany, e
gdybymy spytali kadego po kolei: Chcesz pracowa?, odpowiedzieliby: Tak, chc pracowa.
Prosz posucha: temu, e pracowa jest ciko, nikt nie zaprzeczy. Praca jest przeciwko
naturze, powiedzmy sobie prawd. Ja zawsze tak sdziem, chocia zawsze harowaem I
dodam: wstawa rano, eby pj do pracy, to wielkie powicenie, jest nim nawet wtedy, kiedy
wykonujesz zawd, ktry sobie wybrae i w ktrym po kilku godzinach nie chce ci si ju spa i
jeste szczliwy. Pomylmy tylko, jak jest, kiedy wykonujesz zawd, ktrego sobie nie
wybrae, zawd, w ktrym jeste maszyn. Rozumiem wic tych, ktrzy powiadaj: Tak, ciesz
si, e produkujecie tyle samochodw i tyle rub, ale chc pracowa mniej. Susznie! Jednak
pracowa mniej to jedno, a nie pracowa wcale to drugie. Niektrzy powinni sobie przypomnie
czasami, e praca nie jest tylko koniecznoci, jest te warunkiem godnoci. Kiedy przez cay
dzie nic nie robisz, czujesz si od razu bezuyteczny, pozbawiony godnoci.

Godno: oto sowo, ktre nie zawsze pasuje do naszych nieszcz, panie prezydencie.
Take przemoc, na ktr Wosi godz si ju jak na letnie upay i nieg zim, pozbawiona jest
wszelkiej godnoci. Czy chcemy o tym porozmawia, panie prezydencie?
Jezusie! Przemoc jest naszym najpowaniejszym problemem. Poniewa pochodzi z
dwch frontw. Z jednej strony przemoc faszystowska, przeciwko ktrej naley walczy bez
adnych dyskusji, to znaczy przypominajc, e wyeliminowanie jej jest obowizkiem zawartym
w konstytucji. Jest obowizkiem moralnym. Z drugiej przemoc pozaparlamentarnych ugrupowa
czy maych grupek. Ona te musi by wyeliminowana. Nie mona pozwoli, eby profesor
podawa si rano za chorego z obawy przed pobiciem przez swoich studentw. Nie mona
pozwoli, eby studenci, ktrzy chc si uczy, nie szli na uniwersytet z obawy przed kolegami.
Ale czego chc te tak zwane ugrupowania pozaparlamentarne? Co daj, co proponuj poza tak
przemoc pozbawion ideaw? Mog nawet uzna, e s sprawy, ktre zapocztkoway
kontestacj: winy klasy kierowniczej istniej, i to jakie. S opnienia w odnowie pastwa, jest
spoeczestwo, ktre wybucha nam w rkach i stawia pytania, na ktre nie ma natychmiastowych
odpowiedzi, jest rozczarowanie, o ktrym mi pani mwia. Ale co mwi te ugrupowania
pozaparlamentarne? Nie mwi nam nawet, jak zamierzayby odbudowa wiat po jego
zniszczeniu. Powtarzaj jedynie bezmylnie po tym Marcuse, ktrego nie zdoaem przeczyta do
koca, ja, ktry czytam wszystko. Doszedem do poowy i zostawiem, bo co mnie obchodzi kto,
kto zapowiada rewolucj, nie mwic mi, w imi czego rewolucja ta nastpi i co ma pojawi si
na miejscu tego, co ona zmiecie z powierzchni? Prosz posucha, w historii narodw, take
naszego kraju, studenci odgrywali czsto najbardziej szlachetn rol. Ale mieli jaki idea:
republik, pastwo laickie, powszechne wybory, wolno od dyktatury, sprawiedliwo
spoeczn. Ci maj jedynie przemoc jako cel sam w sobie, przemoc bez ideaw. Czasami
zastanawiam si, czy ich przemoc nie jest spowodowana zaraeniem si sowem przemoc albo
czy nie uciekaj si do niej dlatego, e nie maj innych sposobw uzewntrzniania fizycznej
energii.
Mwiabym raczej o zaraeniu faszyzmem, poniewa take ich przemoc z moralnego
punktu widzenia jest faszyzmem. Tylko w najlepszym przypadku jest mod, tak jak skrzane kurtki
i dinsy. Z braku kultury, znudzenia wiatem mieszczaskim. Oni prawie wszyscy s z klasy
redniej, z domw z samochodem i pokojwk. Nie s godni, dlatego kpi sobie z tego, kto
godny jest.

Ot tak: w ich pokoleniu brakuje celw. Powtarzam to zawsze swoim dzieciom, ktre
troch mnie suchaj, a troch reaguj z kpicym umiechem: dzieci, ja jestem synem adwokata i
w waszym wieku nie byem z pewnoci bogaty, ale te nie godowaem. A przecie nie miaem
jednej dziesitej tego, co mielicie zawsze wy. Podrowaem trzeci klas przez wikszo
mojego ycia. Przesiadem si do drugiej, kiedy zostaem profesorem uniwersyteckim i
wykadaem poza Neapolem. Pierwsz klas poznaem podczas wojny, poniewa jako
podpukownik wojskowego wymiaru sprawiedliwoci musiaem jedzi pierwsz i naleaa mi
si szedziesicioprocentowa znika. Wagon sypialny zobaczyem po raz pierwszy w wieku
trzydziestu siedmiu lat, kiedy si oeniem i wybraem w podr polubn. A co do samochodu
Zaczem jedzi samochodem w 1947 roku, w czasie kampanii wyborczej, i nie by nawet mj:
poyczy mi go te. Na obrady Konstytuanty jedziem tramwajem, a wasny samochd kupiem
dopiero w roku 1948. To by samochd osobowo-bagaowy z drewnian karoseri. Suchajcie,
odnalazem ksieczk oszczdnociow i cisno mi si serce, kiedy odkryem siedem, dziesi
lirw, ktre matka wpacaa mi na imieniny. Ale moje dzieci mnie nie rozumiej. Och, niech pani
wemie pod uwag, e miaem szczcie: mam trzech wspaniaych synw i cudowny z nimi
kontakt. A jednak mnie nie rozumiej, czuj, e niemal mi nie wierz. To, co im opowiadam, jest
zbytnio poza rzeczywistoci, ich rzeczywistoci. Co najwyej wyczuwaj, bez przekonania,
poetycki urok tego, co przeyem, stopniowego zdobywania miejsca w yciu. A wic oto, do
czego zmierzam: energi, ktr zuyem na stopniowe zdobywanie miejsca w yciu, wielu
studentw zuywa dzi na bicie profesorw i rzucanie butelkami z benzyn. To ich sposb, eby
wytyczy sobie jaki cel, czu, e yj.
W czym popenilimy bd, panie prezydencie?
W wielu sprawach. Na przykad w tym, e nie zrozumielimy, dokd to wszystko
prowadzi, i e sympatyzowalimy z kontestatorami. Pamitam mojego koleg, profesora na
uniwersytecie w Rzymie, czowieka bardzo uczciwego, katolika i byego partyzanta, ktry na
pocztku kontestacji opowiedzia si po stronie studentw. Pewnego dnia poszed okupowa z
nimi uczelni i po czterdziestu omiu godzinach zostawi ich rozgoryczony: Nie wiedziaem, e
jestecie tak zinstrumentalizowani. Sdziem, e to szlachetny i modzieczy bunt. Ale widzi
pani, nie chodzi o winy, chodzi take o obiektywne racje. Niewiarygodny wzrost liczby
studentw bez odpowiedniego przyrostu pomieszcze i narzdzi dydaktycznych. Fakt, e
uatwilimy dostp do uniwersytetw, nie uwzgldniajc bardziej surowego kryterium selekcji i

nie przygotowawszy niezbdnych struktur. Wyeliminowalimy prg przy przyjciu na studia,

ktry dopuszcza najzdolniejszych i kwita, a nie dalimy wszystkim tym studentom sal
koniecznych, aby mogli studiowa. Przeszlimy jednym sowem od niegodziwoci szkoy
zarezerwowanej tylko dla zamonych, do niegodziwoci szkoy, ktra nie tylko przyjmuje
rwnie tych, ktrzy na to nie zasuguj, ale take jest pod zbyt wieloma wzgldami szko
niedostosowan do potrzeb. Wraz ze szko obowizkow chcielimy wyeliminowa
analfabetyzm. W pewnym sensie jednak wzmocnilimy go.
Czy mwi pan o studentach, ktrzy odbieraj dyplom z architektury, recytujc myli Mao
Tse-tunga?
eby chocia znali myli Mao! Byby to dowd kultury. Faktem jest, e nie maj pojcia
take i o nich. Kilka dni temu przeczytaem wywiad z Mariem Capann, w ktrym mwi: Chc
wytoczy mi proces, poniewa powiedziaem, e prezydent republiki jest w sposb oczywisty
reakcjonist. C, prawd mwic, nie powiedzia w sposb oczywisty reakcjonist,
powiedzia reakcyjn wini. Ale niewane. Wane jest tylko, ebym nim nie by. A wie pani,
dlaczego jego zdaniem jestem podobno reakcjonist? Poniewa, za moich drugich rzdw
kazaem zaoy na uniwersytecie zakratowane bramy. Potem uniewaniem egzaminy i zdjem
ze stanowiska dziekana. Przeprowadzali grupowe egzaminy i ja, w pewnych granicach, mgbym
nawet zrozumie grupowe egzaminy. Na architekturze na przykad. Siadamy razem, ja, pani i
jeszcze kto, wykonujemy projekt. Zanosimy go do profesora, a on go przedyskutowuje: Niech
pani posucha, Fallaci. Niech pan posucha, Leone. Ale w tych grupowych egzaminach
uczestniczyo czy ja wiem, tysic albo dwa tysice studentw naraz. Po czym profesor
przechodzi do biurokratycznego stawiania stopni: Fallaci Oriana, cztery. Leone Giovanni,
trzy. Ale jak to?! Do czego to podobne!?
Panie prezydencie, przemoc to jedno, a szkoa to drugie. Woska szkoa, prosz mi
wybaczy brutalno, jest ohydna. I nie tylko z powodu uczniw, ktrzy si nie ucz, ale z powodu
nauczycieli, ktrzy nie ucz, z powodu
C, egzamin maturalny w liceum klasycznym nie jest z pewnoci tym, czym by za
moich czasw. Prawd jest, e jeszcze go wspominam ze zgroz, ale tamtej kulturze
zawdziczam wszystko, czym jestem. Powtarzam to czsto moim dzieciom: Macie pretensje do
wiedzy ksikowej, nie lubicie jej. Ale rwnie my jej nie lubilimy, a pniej okazaa si
uyteczna. Nie uczycie si ju rzeczy na pami, a jednak nam si to przydao, poniewa czego

udao si nam dokona i yjecie w wiecie lepszym od naszego. Czego wy dokonacie?. Bdmy
powani: tamt kultur przefiltrowalimy i

wzbogacilimy, chocia pocztkowo jej

nienawidzilimy, ale dostarczya nam przesanek, a jej dyscyplina bardzo si nam przydaa. Co
si tyczy profesorw, oto co mam do powiedzenia. Byem jednym z najbardziej pobaliwych
profesorw we Woszech, rwnie na egzaminach, to prawda. Nie pozwoliem sobie nigdy na to,
by budzi strach, to prawda. Ale moi studenci musieli wiele si uczy i jak to si dzieje, e
zawsze za mn przepadali, e szanowali mnie nawet w czasach kontestacji? Tylko raz przyszo
do mnie trzech osobnikw, chyba z prawicy. Chcieli skontrolowa, czy komisja egzaminacyjna
jest w porzdku. Wyrzuciem ich za drzwi i dalej spokojnie odpytywaem.
Panie prezydencie, nie traktuj agodnie modych, o ktrych mwilimy. A jednak w tym
swoim braku zaufania do niektrych instytucji maj, jak sdz, racj. Mam na myli sam fakt, e
okrelaj si jako siy pozaparlamentarne i e nie ywi najmniejszego szacunku dla naszych
parlamentarzystw, ktrzy zreszt sobie na to zasuyli. Prosz mi wybaczy, e mwi o tym
panu, ktry w wywiadzie udzielonym Missirolemu broni tak arliwie parlamentarzystw.
Nie ebym chcia si powoywa na ten stary wywiad, prawdopodobnie podyktowany
zawodowym obowizkiem w czasach, kiedy byem przewodniczcym parlamentu. Ale praca
deputowanego jest prac nierozumian i niedocenian. W tym sensie naleaoby jej broni. W
innym sensie byoby nieuczciwe ignorowa aspekty negatywne, jak przypadki absencji. Wiem,
e wielu sdzi, i moralno parlamentarzystw przeywa pewien kryzys, jeli zway na to,
czego si od nich domagamy, chocia nie wiem, czy jest suszne si od nich tego domaga:
nieskazitelnej postawy tych, ktrzy s naszymi przedstawicielami. Wosi nie ywi sympatii do
zawodowych politykw. Pewnego razu Mussolini, sdzc, e obrazi swojego przeciwnika, posa
z Neapolu, powiedzia: Pan X, z zawodu pose. Wosi sdz, e jeli kto zostaje posem albo
ministrem, nie bdc wybitnym profesorem albo wybitnym lekarzem, albo wybitnym
adwokatem, nie ma powodu, eby go szanowa.
Moe lubimy myle o polityce jako o czym odpowiednim dla ludzi o wielkich zaletach
moralnych i intelektualnych, a wic godnych reprezentowa nas i uchwala prawo. Oburza nas
odkrycie, e s oni czsto przecitni, niezdolni albo e s biurokratami wykorzystujcymi nasze
gosy do zrobienia kariery.
Ale polityka wymaga dzi takiego zaangaowania, takiego full-time; kiedy si do niej
zabierasz, musisz z koniecznoci zostawi ca reszt i uczyni z niej to, co pani nazywa karier.

Prosz pozwoli to powiedzie mnie, ktry byem nauczycielem, profesorem i posem. Nie
mwi tego dlatego, e chc stan na jakim piedestale. To by nieludzki wysiek, straszliwe
powicenie. Jak to wic wyglda? Wyglda to tak, e osobistoci rozstaj si z polityk albo nie
zostaj wybrane, poniewa nie nale do partyjnego aparatu, i w rezultacie poziom
parlamentarzystw si obnia. Niech Bg mnie strzee przed nieszanowaniem obecnych
posw ale jeli wemie pani list deputowanych do Konstytuanty i porwna j z list
dzisiejsz, zauway pani, e nie ma ju wielkich nazwisk. Albo prawie nie ma. Z jednej strony
jest to godne ubolewania, z drugiej jest nieuniknione. Udowodni to pani na przykadzie.
Przypumy, e chciaaby pani widzie Valdoniego w parlamencie. Czy Valdoni gotw jest
zrezygnowa ze swojego zawodu lekarza? Nie mam pojcia, widziaem aosne przypadki
posw, ktrzy, eby zosta posami, porzucili swoje zawody i potem skoczyli na bruku. Ale
nawet jeli Valdoni gotw jest zaryzykowa, kto na niego zagosuje? Elita. Bo za nim nie stoi
aden aparat partyjny. Nie przypadkiem od dwudziestu lat upieram si, aby powrci do listy
krajowej, takiej jak mielimy w czasach Konstytuanty. Uwalniajc kandydatw od okrelonej
liczby gosw, ktre wyborca moe odda na dan list, lista krajowa pozwoliaby wprowadzi
do parlamentu ludzi o wielkich nazwiskach i wielkim dowiadczeniu, a wic odzyska uznanie
opinii publicznej.
I w dniu, w ktrym Wosi zobaczyliby w Montecitorio osoby, dla ktrych ywi szacunek,
powiedzieliby: no c, polityka nie jest w sumie karier dla ludzi z drugiej ligi. I system
dwupartyjny nieco by si osabi.
Tak, rozumiem taki stan ducha. Ale partie s potrzebne, prawda? Moe nie tyle, ile my ich
mamy, ale s potrzebne. Prosz posucha, kiedy pomylaem sobie, czy to moliwe, eby
poudnie nie zrobio kroku do przodu, chocia miao najwikszych mw stanu, od Orlanda do
Salandry, od De Nicoli do Nittiego? I nasuna mi si nastpujca odpowied, nie wiem, na ile
prawidowa. Brakowao partii, ktre by za nimi stay. Wchodzili do parlamentu dziki
uzyskanym gosom i nie potrafili przeforsowa swoich postulatw, bo nie mieli za sob partii. To
znaczy porednika midzy nimi a opini publiczn, nimi a wadz publiczn.
Prawdziwy z pana adwokat, panie prezydencie. Mao brakuje, eby udao si panu
uniewinni w moich oczach tych oskaronych, choby tylko z powodu braku dowodw. Ale proces
si nie zakoczy i teraz przenosi si poza granice Woch. Nasz kryzys odbija si ju na

stosunkach ze Wsplnot Europejsk, gdzie Wochom przypada rola Kopciuszka. Kto

powiedzia, e gdybymy wyszli z EWG, wywiadczylimy przysug innym narodom i
To bolesna i niesprawiedliwa teza, poniewa w gruncie rzeczy Wochy byy jednym z
pierwszych krajw, ktre chciay zjednoczonej Europy, i walczyy o to, aby przystpili do niej
inni, na przykad Anglia. Przynajmniej w tym sensie Wochom naley si odrobina wicej
wdzicznoci i tak, kiedy syszy si niektre rzeczy, ogarnia czowieka gorycz. Tak czy owak,
nie wierz w tak ewentualno. Nawet mi to przez myl nie przeszo. Och, to byoby najbardziej
bolesne, najbardziej dramatyczne wydarzenie ze wszystkich moliwych. To byaby prawdziwa
klska woskiej polityki. Nie, nie! Wochy s zasadniczym skadnikiem Wsplnoty Europejskiej i
ich wyjcie nie byoby korzyci dla nikogo. Faktem jest, e w yciu obserwujemy smutne
zjawisko: bicie lecego. Wochy przechodz dzi trudny moment i atwo im dooy. atwo
przerzuca si oskareniami: ja-tego-nie-powiedziaem, ale-tak-powiedziae.
Ale krytyki kierowane do Woch z powodu ich polityki europejskiej albo raczej
nieeuropejskiej s usprawiedliwione. Bardziej ni usprawiedliwione, panie prezydencie.
To prawda. Musimy przyzna, e istnieje wiele brakw i wiele niedocigni wzgldem
Wsplnoty Europejskiej. Niektre z nich zreszt spotka wyrok skazujcy Trybunau w
Luksemburgu. Bardzo mi jest z tego powodu przykro, bardzo Ale podobne braki wystpuj te
w innych krajach. U nas, jeli nie da si ich usprawiedliwi, mona przynajmniej je wyjani.
Przede wszystkim sprawa zjednoczonej Europy zaczyna by odczuwana we Woszech dopiero
dzisiaj, siy lewicowe doszy do tego z duym opnieniem, ze strony opozycji zabrako wic
niezbdnego bodca i w rezultacie wikszo nie wykazaa si szybkimi inicjatywami. Poza tym
nie dostosowalimy jeszcze do Europy naszych struktur pastwowych. S sztywne, zardzewiae,
przestarzae: z winy wewntrznej organizacji, ktra nie pozwala nam odpowiada szybko na
postanowienia EWG. Wyraam si jasno? W innych krajach Wsplnoty wystarczy dekret z moc
ustawy, aby si do nich dostosowa. U nas potrzebna jest ustawa, a pani wie, co to znaczy we
Woszech uchwali ustaw: przygotowa j, przedstawi, uchwali w parlamencie po
niekoczcych si bataliach. Jak gdyby tego byo jeszcze mao, hamuj nas regiony. Maj one
szerok wadz na przykad w dziedzinie rolnictwa i zarzdzania lasami i nie zawsze dbaj o
Wsplnot Europejsk. Jednoczenie nic jej nie obchodz nasze regiony. A biedny woski rzd
nie moe ignorowa ani EWG, ani regionw i krytykowany jest przez obie strony. Faktem jest,
e kiedy zebraa si Konstytuanta, Europa istniaa jedynie w marzeniach nielicznych

owieconych umysw. A zatem nasza konstytucja powstaa na podstawie pojcia pastwa

zamknitego w sobie, chronionego we wasnej suwerennoci. Jedynym zaworem, ktry
zostawilimy otwarty, by artyku 11 odnoszcy si do traktatw unijnych. To znaczy artyku
umoliwiajcy Traktat rzymski, w ktrym pastwa rezygnuj z suwerennoci i godz si na
Midzynarodowy Trybuna, ten za moe wyda na nie wyrok skazujcy.
Czy nie mona by zmieni konstytucji?
Mona by Nie jest napisane w Starym Testamencie, e konstytucja jest nienaruszalna
na wieki wiekw amen. Jedyn rzecz nietykaln jest ustrj republikaski. On nie podlega
dyskusji, tak jak zakaz odbudowywania partii faszystowskiej. W kadym razie, nawet bez zmian
w konstytucji, mona by co zrobi. Na przykad mie ministra do spraw europejskich. Twierdz,
e tak jak jest minister do spraw poudnia, tak powinien by minister do spraw europejskich,
ktry staby na czele komitetu ministrw zajmujcych si kwestiami o zasigu europejskim. Mam
na myli rolnictwo, finanse, system podatkowy
Aj! Panie prezydencie, kojarzy mi si to z VAT-em, tym VAT-em tak znienawidzonym
przez Wochw.
Bo my, Wosi, zawsze jestemy rozdarci: chcielibymy mie ciastko i zje ciastko. Ci, co
atakuj rzd za wprowadzenie VAT-u, powinni pamita, e VAT jest podatkiem
midzynarodowym. Gdybymy go nie wprowadzili, Wsplnota Europejska naprawd by nas
wyrzucia. Czy jednym z powodw tar z EWG nie byo nasze opnienie we wprowadzeniu
VAT-u? A opnienie to nie wynikao z faktu, e Wosi go nie chcieli? Widzi pani, ile przeszkd
pojawia si na drodze do zjednoczenia Europy. W gruncie rzeczy s to te same przeszkody, ktre
utrudniay zjednoczenie Woch. Czy wie pani, e dzi jeszcze w Neapolu wspominaj z pretensj,
e zjednoczenie Woch pozbawio Banca di Napoli jego rezerwy w zocie, poniewa zostaa ona
przeniesiona do Banca dItalia? I niewielu ci sucha, kiedy odpowiadasz, e, c, moe poudnie
nie odnioso wielkich korzyci gospodarczych, ale z pewnoci nie jest ju tym, czym byo za
panowania Burbonw. Oto kolejny przykad braku refleksji z naszej, Wochw, strony: bierzemy
zawsze pod uwag aspekt negatywny sprawy, nigdy pozytywny.
Ale czy pan, panie prezydencie, by zawsze przekonany o koniecznoci zjednoczenia
Europy?
Kady czowiek kultury, ktry nie jest nacjonalist w negatywnym sensie tego sowa,
dostrzega tak konieczno. Chocia byem przepeniony uczuciami patriotycznymi w sensie

tradycyjnym, nie mylaem nigdy o ojczynie jako o ojczynie granic. W tym sensie, to znaczy w
sensie romantyczno-kulturowo-sentymentalnym, zawsze odczuwaem konieczno zjednoczenia
Europy. Ale po Konstytuancie przekonaem si, e take w sensie politycznym jedno
europejska jest niezbdna. Poniewa odtworzya si na wiecie rwnowaga dwch mocarstw,
jedno europejska jest dla nas kwesti przetrwania Nie, ebym protestowa przeciwko takiej
rwnowadze dwch mocarstw, prawdopodobnie nie jest ona niczym zym, poniewa wielcy tego
wiata, zanim zrobi jaki bd, zastanowi si. Mwi tylko, e taka rwnowaga istnieje, a
zatem Europa musi si w ni wczy i to nie na zasadzie podrzdnoci czy podporzdkowania. I
eby tego dokona, musimy si zjednoczy w jednolitym ustroju demokratycznym, we
wsplnocie kulturowych korzeni.
Jedna dygresja, panie prezydencie. Kiedy mwi pan o Europie, mwi pan te o Woszech
w Pakcie Atlantyckim, prawda?
Zawsze, zawsze. Zreszt nawet ze strony si lewicowych opozycja wobec Paktu
Atlantyckiego osaba. Sdz, e wszyscy s ju przekonani, e Pakt Atlantycki to pakt
pokojowy, a nie sojusz wojenny. No wanie pamitam podpisanie Paktu Atlantyckiego. Wielu
z nas wrcio do domu i znalazo na drzwiach napis: Gosowae za wojn. Wojna nie
wybucha i sdz, e nie wybucha take dziki Paktowi Atlantyckiemu. Oczywicie, e byoby
piknie, gdybymy pewnego dnia nie potrzebowali ju ani Paktu Atlantyckiego, ani Ukadu
Warszawskiego, poniewa owego dnia moglibymy powoa do ycia wielk Europ a nie tylko
ma Europ. A jedynie wielka Europa moe stanowi prawdziwy czynnik wiatowej rwnowagi.
W tym rzecz. Mwi si o Europie, ale ta Europa to maa Europa, ktra jest poow
Europy. Jednak nawet ograniczajc si do tej maej Europy, ktra jest poow Europy, czy nie
tworzymy utopii? Czy taka Europa moe istnie bez jednej myli politycznej i bez jednego
przedstawicielstwa?
To jasne, e trzeba do tego doj. Powiedziaem to nawet prezydentowi Pompidou, kiedy
przyjecha do San Rossore, a w ubiegych dniach prezydentowi Heinemannowi: Nie moemy
poprzesta na aspekcie monetarnym, wsplnocie gospodarczej. Wsplnota musi by take
polityczna, w przeciwnym razie jaki ma sens?. Oczywicie, e ten proces jest powolny, e
polityczna jedno Europy jest odlega, to rzeczywisto, ktr naley przyj do wiadomoci.
Ale taka powolno nie jest spowodowana tym, e Wosi nie wywizuj si z obowizkw, nie
zapominajmy, e proces jednoczenia Europy zosta zahamowany, wrcz odwrcony, przez tak

wybitnego czowieka jak de Gaulle. Dopiero po de Gaulle u Francja zacza si stopniowo

wcza do Wsplnoty Europejskiej. A jeli obawia si pani, e to marzenie jest utopi Mj
Boe, czasami te tak myl, e moe si okaza utopi. Ale potem mwi sobie: nie, nie moe
by utopi, rwnie eby utworzy Wochy, potrzeba byo wiekw, potrzeba byo ludzi
uwaanych za egzaltowanych. Garibaldiego na przykad. Pniej jednak Wochy powstay. Och,
nie jest atwo zjednoczy politycznie narody odmienne pod wzgldem jzyka, kultury, ustroju,
podziau si politycznych wewntrz krajw. Jedn z trudnoci jest Parlament Europejski. Zawsze
twierdziem, e Parlament Europejski powinien by wybierany w wyborach powszechnych i
bezporednich. Odpowiada mi si jednak, e w ten sposb zabrakoby powizania midzy
Parlamentem Europejskim a politycznymi siami poszczeglnych pastw i parlamenty w kadym
kraju musiayby obradowa rwnolegle. Ale mona by znale kruczki prawne
Tymczasem Wochom zarzuca si, e spogldaj bardziej na basen Morza rdziemnego
ni na Europ. Wedug pana, co jest w tym prawdziwego?
Wedug mnie mamy obowizek prowadzi europejsk polityk, nie zapominajc, e
yjemy w basenie Morza rdziemnego. Jednym sowem, e nasza gowa jest w Europie, a ciao
w rdziemnomorzu. Nie oznacza to uprawiania niezalenej polityki w stosunku do
rdziemnomorza czy te polityki, ktra oderwaaby nas od Europy. Oznacza, e chcemy i
moemy by pomostem midzy Europ a krajami basenu Morza rdziemnego. Nie, nie
powiedziabym, e Wochy maj na celu polityk rdziemnomorsk w opozycji do Europy.
Powiedziabym raczej, e bardziej ni inne narody europejskie rozumiemy problem
rdziemnomorza, to logiczne, poniewa jestemy czci tego ostatniego. Trzeci wiat stanowi
take powany problem ekonomiczny, niech pani pomyli o miliardach dolarw, ktre pyn do
Libii, Arabii Saudyjskiej, Kuwejtu, a kraje te nie wiedz, jak Albo to ich bogactwo bdzie
odpowiednio kontrolowane, albo w pewnym momencie ekonomicznie nas pokonaj.
Ju nas pokonali, panie prezydencie. Ale dajmy temu spokj, nie chc ju wicej pana
drczy i przyprawia o smutek, bo inaczej bd winna prezydentobjstwa. Chciaabym teraz
raczej porozmawia o panu, panie prezydencie, odwoujc si moe do tego, co powiedzia pan
na pocztku: Ten gabinet to sala tortur.
C! Niech pani pomnoy przez tysic wszystkie te smutne rzeczy, o ktrych mi pani
powiedziaa albo o ktre mnie zapytaa; chora demokracja, kraj, ktry si rozpada, neofaszyzm,
ktry si rozwija, Wsplnota Europejska, ktra chciaaby nas wyrzuci, i zobaczy pani, e nie

przesadziem. Kiedy syszy si to wszystko kadego dnia, yje si w kocu w takim napiciu, w
takim przygnbieniu! Nie eby udrki byy dla mnie czym nowym, niech to bdzie jasne. Take
przedtem miaem ich mnstwo, ycie adwokata jest bardzo mczce. Moe pani sobie wyobrazi,
co to znaczy wraca do domu, niosc na plecach ciar doywocia, na ktre klient nie zasuy?
Ale to s udrki bardziej dotkliwe i jeli wemie pani pod uwag, e jestem czowiekiem
ulegajcym atwo emocjom, e drcz si wszystkim i cierpi Cierpi take, kiedy dziej si
rzeczy niemajce nic wsplnego z polityk. Tragedia w Vicenzy na przykad: morderstwo tych
dwch nieszczsnych kobiet. Wiem, takie rzeczy zdarzaj si w kadym tak zwanym
cywilizowanym spoeczestwie. Ale odbijaj si takim echem w mojej duszy! Siedz tu,
przygnbiony, zasmucony i myl: Kto wie, czy nie ma w tym take troch mojej, naszej, winy,
nas jako klasy politycznej? Kto wie, czy ja te, czy my te nie jestemy za to odpowiedzialni? I
mam co takiego jak jak
cinite gardo? Ochot na pacz?
Eh! Czasami, tak. Czy to z powodu martwienia si tym, co nie dziaa, czy z powodu buntu
przeciwko samokontroli, do ktrej jestem zmuszony. Rozmawiaem o tym z Heinemannem,
prezydentem Federalnych Niemiec, ktry by przedtem adwokatem, tak jak ja. Powiedziaem mu:
Jest si o wiele bardziej wolnym, kiedy jest si adwokatem! Mona uzewntrznia bez
ogranicze wasne myli, a tutaj natomiast kade zdanie musi by przemylane,
przestudiowane Mnie ciy przede wszystkim fakt, e musz cay czas pamita, i jestem
przedstawicielem jednoci narodowej, a wic kontrolowa kady krok, kade spojrzenie, kady
gest. Byem krytykowany na przykad przez Fortebraccia, poniewa poszedem na lub syna
Covellego; poszedem z uwagi na pann mod, ktra jest crk Filipa, laryngologa. Filipo jest
moim przyjacielem i Fortebraccio powiada: Ale prezydent nie moe mie ycia prywatnego.
Jak to? Nie mog mie ycia prywatnego, nie mog pj na lub, musz zawsze zwaa, e te
takiej i takiej jest rwnie ojcem takiego i takiego To s rzeczy, od ktrych ciska ci w gardle.
A wie pani, co jest najbardziej przykre? To, e niektre krytyki wietnie rozumiem. Pozycja
prezydenta republiki jest tak delikatna, tak niepewna. Nic nie ryzykujesz tylko w tych krajach,
gdzie jest ustrj prezydencki, co dziki Bogu, nigdy we Woszech nie nastpi. Przynajmniej mam
nadziej, e nigdy nie nastpi. Na lito bosk! Dwuwadza prezydenta republiki i szefa rzdu
jest bardzo wana! Rola prezydenta jako moderatora jest niezbdna. Wyobraa sobie pani,
gdybym by te na czele wadzy wykonawczej? Jezusie! Do kogo bym si odwoa?

Panie prezydencie, kiedy zosta pan wybrany, powiedzia pan pikne zdanie: Nie
potrafi by daleko od ycia. Chyba Kwiryna nie okae si wie z koci soniowej?.
Usiowaem j troch zburzy, t wie z koci soniowej, poniewa na pocztku byo mi
w niej naprawd za ciasno. Chc powiedzie: przytrafia mi si zmiana ycia, ktrej zupenie nie
przewidziaem, i szczeglnie w pierwszych miesicach brakowao mi troch powietrza. Trzeba
mnie zrozumie, zawd adwokata karnisty jest taki urozmaicony, taki ywy. Masz dziki niemu
kontakt z rozmaitymi dramatami, rozmaitymi osobami, rozmaitymi miejscami i zyskujesz
swobod, ktrej nie zyskuje nawet lekarz. Przywouj to porwnanie, bo podobaby mi si zawd
lekarza; nie prbowaem si ksztaci w tym kierunku, gdy widok fizycznego cierpienia mnie
przeraa i nie potrafi reagowa na nie obojtnie. Wygosi natomiast pen pasji mow
obrocz Odda prawodawstwo na usugi ludzi Kiedy byem adwokatem, fascynowao mnie
to zagbianie si w niepoznawalne meandry ludzkiej duszy, rozumienie czowieka bez
wyznaczania sobie granic i bez zastrzee. A wic tak, ta wiea z koci soniowej krpowaa
mnie na pocztku. Ale potem przezwyciyem to wraenie i rozpostarem skrzyda.
A zatem nie zmartwi si pan tym, co wydarzyo si w 1964 roku, kiedy o mao co nie
zamieszka pan w Kwirynale i kiedy si to nie udao?
Ju pani mwi. Nie, nie cierpiaem z tego powodu, e nie zostaem prezydentem w 1964
roku. Rwnie ze wzgldu na to, e byem modszy, wolaem zosta ze swoj rodzin i uprawia
swj zawd. Miaem zawsze umiarkowane marzenia i ju pani mwiem, e jeli chodzi o mnie,
byem zawsze pesymist. W dziecistwie potrzebowaem, eby ojciec klepn mnie po plecach i
powiedzia: No jazda, na pewno ci si uda! Jeste przecie bystrym chopcem!. Z pewnoci
nie przypuszczaem, e zostan znanym adwokatem, cenionym profesorem, a potem
przewodniczcym parlamentu, szefem rzdu, prezydentem Republiki. Nie, nigdy nie
przewidywaem, e dotr na sam szczyt. A teraz, kiedy si tam znalazem, wydaje mi si, e
dostaem wicej, ni si spodziewaem. By moe wicej, ni mi si naleao. To, co sprawio mi
przykro w 1964 roku, to fakt, e niektre odamy w mojej partii mnie opuciy. Najpierw
nakoniy mnie do kandydowania, a potem szybko jednak o tym zapomniaem, rwnie jeli
chodzi o ludzi, ktrzy odegrali zasadnicz rol w tym wycofaniu poparcia atwo si domyli,
o kim mwi Wybaczyem im, tak jak trzeba.
Przydarzyo si to rwnie innym. Tym razem przydarzyo si Nenniemu. propos
Nenniego: wiem, e kiedy kandydowalicie jeden przeciwko drugiemu na prezydenta republiki,

pojechalicie razem do Crans-sur-Sierre na Sylwestra. Zastanawiam si wic, czy w gbi serca

nie wolaby pan pokona kogo innego.
Pewnie, e tak! Jest we mnie wiele takich ludzkich skrupuw. Nenni dobrze wie, jak byo
mi przykro kandydowa przeciwko niemu. Wie take, jak mi byo przykro, e przegra z mojego
powodu. Lubi tego czowieka, ogromnie go szanuj, poniewa pod kadym wzgldem jest to
kto godny szacunku. Mieszkalimy razem przy via Colombo, wie pani o tym? Potem przenis
si na piazza Adriana, ale w dalszym cigu widywalimy si w Crans-sur-Sierre. Ja i Nenni
bylimy kandydatami take w 1964 roku, ale wtedy on mia mniejsze szanse. Kiedy Rinaldo,
nasz dozorca, powiedzia: Std wyjdzie prezydent republiki!, Nenni mu odpowiedzia: Mylisz
si, Rinaldo, std nikt nie wyjdzie. Tym razem Nenni mia spore szanse. Nie twierdz, e
gdybym si wycofa, wygraby on. Nie, na nic by to si nie zdao. Ale gdybym rywalizowa z
przyjacielem i od mojej rezygnacji zaleaoby jego zwycistwo, wycofabym si. Zdarzyo si tak
przy innych okazjach i udowodniem, e potrafi tak postpi. Tak, chtnie widziabym kogo
takiego jak Nenni na stanowisku prezydenta republiki. Nenni ma silne poczucie pastwowoci.
Dziwna przyja, jestecie przecie tacy inni. Pan na przykad jest bardzo religijny,
prawda?
Raczej tak. Nie ebym chodzi zawsze na msz chocia teraz chodz troch czciej,
poniewa czciej si zdarza, e mam woln niedziel. Ale jestem katolikiem, co wicej,
katolikiem neapolitaskim, a katolicy neapolitascy to szczeglny gatunek ludzi. Pozbawieni s
klerykalizmu, poniewa nie zaznali antyklerykalizmu. Nie mieli Pastwa Kocielnego, a wic nie
musieli reagowa na nie antyklerykalizmem i to okazao si czym bardzo pozytywnym.
Niektre postawy anachronicznie i zaarcie antyklerykalne s bdem politycznym. Mwi to pani
laicki katolik, to znaczy katolik, ktry nigdy by nie pozwoli na uszczuplenie wadzy
pastwowej. Nigdy.
Laicki katolik i neapolitaczyk. Przede wszystkim neapolitaczyk. Panie prezydencie,
ile razy w tej rozmowie wymieni pan Neapol! I jeszcze ten akcent co? Kiedy sysz, jak
wygasza pan przemwienie, nie mog si powstrzyma, eby nie wykrzykn: Och, dlaczego on
nie mwi bardziej po florencku?!.
Ma pani racj, ma pani racj. Wiem o tym, wiem. Nie udao mi si nigdy zmieni tego
akcentu i mam z tego powodu troch kompleksw. Zawsze sobie mwi: Rwnie De Nicola
by rdzennym neapolitaczykiem tak jak ja, niemal bardziej ni ja, a jednak mia pikny akcent.

Dlaczego wic ja nie potrafi straci tej wymowy?. Nie potrafi. Jak to moliwe w moim
wieku? Kiedy prbujesz co takiego zrobi, popadasz w mieszno. Pamitam pewnego
neapolitaskiego posa, ktry w parlamencie mwi Perugia tak jak mwicie wy, florentczycy.
Za kadym razem prowokowano go: Panie pole! No nie! W Neapolu Perugia pisze si z trzema
g! Perugggia!. A zatem moliwoci s dwie: albo popada si w mieszno, albo trzeba
zachowa swj kompleks, szczeglnie w telewizji. Ja zachowuj swj kompleks. Ale tylko co do
akcentu, poniewa jestem dumny z tego, e jestem neapolitaczykiem. A wie pani, dlaczego?
Poniewa neapolitaczycy nie s nigdy prowincjonalni, nigdy nie s partykularni. Jest w nich
wiele uniwersalizmu! Nie wiem nawet, skd si to bierze. Moe std, e tyle wycierpieli, e
znieli tyle ucisku. Neapolitaczycy czuj si wszdzie jak u siebie w domu. Przed kadym
otwieraj ramiona. S inteligentni. Jak wielk przyjemno sprawi mi Kennedy, kiedy na kocu
listu z podzikowaniami za zgotowane mu przyjcie napisa Viva Napoli!. To by
dwustronicowy list, po angielsku. Nie znam angielskiego, niestety, nie znam obcych jzykw, i
to Viva Napoli! napisane po wosku, wzruszyo mnie. Wie pani, jedyny list, ktrego nie
zostawiem w Palazzo Chigi; zabraem go do swojego wiejskiego domu. W jednym tylko nie
jestem neapolitaczykiem: nie jestem przesdny. Nigdy nie wierzyem w te gupoty zwizane z
13 albo 17, czarnym kotem, wylan oliw, stuczonym lustrem. Nigdy nie trzymaem w kieszeni
amuletu, na przykad jakiego rogu
Panie prezydencie, kiedy mwimy o Neapolu i De Nicoli, ktry by prezydentem
monarchist, nasuwa mi si pytanie, ktre moe si wyda bezczelne, ale jest uzasadnione.
Wynika bowiem z pewnej niejasnoci w tej dziedzinie. Czy by pan zawsze zwolennikiem
republiki?
Spogldaem zawsze z sympati na ustrj republikaski. I nie tylko dlatego, e republika
lepiej odpowiada ustrojowi demokratycznemu, nie tylko dlatego, e monarchia jest troch
nienaturalna, z tym dziedziczeniem na przykad, ale uwaaem zawsze za niemoliwe, wrcz
bezprawne, eby monarchia trwaa nadal we Woszech po tym, jak skompromitowaa si
doszcztnie przez swj zwizek z faszyzmem. Rozumiem jednak pani pytanie: w tej dziedzinie
byo rzeczywicie troch niejasnoci, nie po raz pierwszy musz dementowa fakt, e byem
monarchist, mwiono nawet, e byem czonkiem woskiej Unii Monarchistycznej. A wie pani,
dlaczego? Poniewa w Neapolu liczni ludzie kultury byli monarchistami i nie tylko oni. W
Neapolu kochano monarchi z powodw sentymentalnych. Republikanw nie byo wielu, jak

wiedzia o tym dobrze mj ojciec, ktry by zwolennikiem republiki. Innym powodem tej
niejasnoci co do mojej osoby byo to, e a do 1946 roku nie zdarzyo mi si nigdy wyrazi
swojego pogldu na ten temat. Do 1946 roku byem naukowcem i w polityce znalazem si
przypadkiem, kiedy ojcu zaproponowano miejsce na licie Chrzecijaskiej Demokracji, on za
odpowiedzia: Nie, jestem stary. Wecie mojego syna. Politykiem wic staem si nieumylnie.
Niezalenie od wasnej woli.
Prosz mi pozwoli dry dalej ten temat, panie prezydencie, chc przypomnie fakt, e
w 1946 roku, na kongresie Chrzecijaskiej Demokracji powiconym referendum, pan
przedstawi stanowisko agnostyczne i nierepublikaskie.
Dokadnie tak. Na tamtym kongresie mielimy zadecydowa, jakiej linii bdzie
przestrzega Chrzecijaska Demokracja w sprawie ustroju, i frakcje byy trzy: monarchistyczna,
republikaska, agnostyczna. Ja stanem na czele tej ostatniej, poniewa na poudniu przewaga
monarchistw bya miadca i opowiadajc si jasno za republik, Chrzecijaska Demokracja
moga przegra. I odwrotnie, pozostawiajc swoim czonkom swobod gosowania za monarchi
czy za republik, mogaby zyska wiele gosw. Do referendum brakowao dwch miesicy i
podczas tych dwch miesicy nie zdylibymy wykorzeni na poudniu sentymentu do
monarchii. Sentyment poddaje si z wikszym trudem ni rozum. C Nie pomyliem si.
Moja teza przepada, ale w istocie zastosowano si do niej: wielu kandydatw z Chrzecijaskiej
Demokracji byo monarchistami i w ten sposb zyskaa ona wysoki procent gosw. I dobrze si
stao, prosz mi wierzy, w przeciwnym razie liczba posw podwaajcych powojenny porzdek
i faszystowskich okazaaby si tak znaczna, e bymy si ju nie podnieli. Ale teraz prosz mi
pozwoli powiedzie co na korzy tego nieszczsnego poudnia: nie powinno si go potpia za
sabsze zainteresowanie referendum. Na poudniu ludzie mniej wycierpieli z powodu okupacji
nazistowskiej i faszystowskiej, a wic powoywanie si na monarchi jako wspwinn faszyzmu
nie byo czym oczywistym. W kadym razie poudnie zaakceptowao republik bardziej, ni si
sdzi. Kiedy towarzyszyem Einaudiemu w jego podry do Campobasso, miasta, ktre w
dziewidziesiciu procentach gosowao za monarchi, zobaczyem co, co wprawio mnie w
zdumienie: entuzjastyczne przyjcie.
Tak, tak. Ale kiedy ogoszono republik, pan si z tego ucieszy?
Z pewnoci. Prosz pamita, e nigdy nie yczyem sobie, eby wygraa monarchia.
Obawiaem si jedynie, e referendum moe wywoa wojn domow. Ale aby wyrazi si

janiej, musz odwoa si do mojego ojca, czowieka, ktrego bardzo kochaem i ktry wywar
na mnie ogromny wpyw. Ojciec by nie tylko zwolennikiem republiki, ale mia tak nowoczesne
pogldy, e mgby zapisa si do Partii Socjalistycznej. Wie pani, dlaczego si nie zapisa?
Poniewa by katolikiem, a w tamtych czasach bycie socjalist oznaczao automatycznie
zadeklarowanie si jako antykleryka. Zapisa si natomiast do Partii Ludowej. W 1919 roku. To
wiele mwi, prawda? Wiele mwi na przykad o moim wychowaniu, katolickim, lecz nie
klerykalnym, a jeszcze mniej reakcyjnym, o owieceniowej atmosferze, w ktrej wyrosem, o
tekstach Mazziniego i innych dziaaczy epoki Risorgimenta, ktre mnie uksztatoway
Prosz mi pozwoli na jeszcze jedno pytanie, ktre moe zabrzmie brutalnie, ale nie taka
jest moja intencja. Panie prezydencie, czy aowa pan kiedykolwiek, e nie zdeklarowa si pan
politycznie nieco wczeniej i e nie uczestniczy pan bezporednio w walce z faszyzmem?
Widzi pani W czasach faszyzmu jedyn zorganizowan opozycj byli komunici.
Potem pojawi si ruch Sprawiedliwo i Wolno, ktry przeksztaci si w Parti Czynu. Ale
chocia katolicy tacy jak ja spogldali z wielk sympati na Parti Czynu, byo ju za pno, aby
do niej doczy: bylimy wszyscy w Akcji Katolickiej, jedynym wielkim ruchu
antyfaszystowskim, do ktrego mielimy dostp. Dramat nas, katolikw, powiedziabym wrcz,
wielki bd wielu z nas, katolikw, to by wanie brak bezporedniego uczestnictwa w walce z
faszyzmem.

Nie

uprawialimy

aktywnego

antyfaszyzmu,

ograniczalimy

si

do

przygotowywania kultury antyfaszystowskiej, to znaczy opartej na zasadach wolnoci,

demokracji, midzyludzkiej solidarnoci. Akcja Katolicka bya dla nas prawdziwym ratunkiem,
biada, gdybymy jej nie mieli. Ale z pewnoci w jej ramach zrobilimy mniej, ni moglibymy
zrobi. A zreszt trudno abstrahowa od wasnych uczu, od tradycji rodzinnej, od rodowiska, w
ktrym si yje W Neapolu nie przeladowano przesadnie antyfaszystw, szczeglnie
intelektualistw antyfaszystowskich. Byli pord nich ludzie, ktrych Mussolini nie mia tkn:
Croce, De Nicola, Porzio Bylimy wic milczcymi antyfaszystami. Na przykad kiedy Hitler
przyjecha do Neapolu i policja zrobia rewizj w naszym domu, ojciec ukry fotografi, na ktrej
stoi obok don Sturza, De Gasperiego, Rodin, Spatara. Fotografi zrobion na ostatnim kongresie
Partii Ludowej. Potem pobieg do domu krewnych i schowa j za obrazem; trzyma j tam a do
dnia, w ktrym upad faszyzm. To sympatyczna historia, ale z pewnoci nie wychodzimy w niej
na bohaterw. Widzi pani dla mnie naprawd wszystko zaczo si w 1946 roku.

Istotnie, to take rok, w ktrym si pan oeni. Jak to si stao, e rwnie maestwo
przyszo tak pno?
Dla nas, neapolitaczykw, rodzina to powana sprawa, wyznacznik naszego losu, poza
tym za moich czasw nie postpowano tak jak dzisiejsi modzi: ledwie si poznaj i ju bior
lub, a po p roku wszystko si koczy. Chciaem si ustawi przed zaoeniem rodziny. Nie
wyobraaem sobie, e mog si oeni i mie dzieci, zanim nie osign solidnej pozycji
ekonomicznej i spoecznej. I tak dopiero w 1936 roku, kiedy otrzymaem katedr uniwersyteck,
pomylaem: teraz mog zacz myle o zaoeniu rodziny. W 1938 roku jednak porzuciem ten
zamiar, wojna bya tu tu, wydawao mi si to lekkomylne oeni si, eby moja ona
owdowiaa. I zaczem szuka tej, ktra miaa zosta moj on, kiedy nastanie pokj. Miaem
ju trzydzieci siedem lat, ale, prosz mi wierzy, wszystko dobrze si uoyo. Mimo blu po
stracie syna i z powodu choroby drugiego, ktry pniej, dziki Bogu, wyzdrowia, rodzina daa
mi wiele szczcia! Wie pani, ja yj bardzo rodzinnie, poniewa panuje midzy nami wielka
zgoda. O moich problemach rozmawiam take z on i synami, a fakt, e s modzi, a wic maj
nowoczesne, krytyczne pogldy, ogromnie mi pomaga. Wierz w modych.
A w kobiety?
Uwielbiam kobiety. Dla mnie kobiety s najpikniejszymi istotami na wiecie. Zawsze
powtarzam: najmocniejszym argumentem na rzecz istnienia Boga jest pikna kobieta. To jest
zreszt pogld tomistyczny, bo w. Tomasz twierdzi, e pikno tego wiata jest jednym z
dowodw na istnienie Boga. Ale ja nie tylko kocham kobiety; rwnie je szanuj. Do tego
stopnia, e powiadam: nie jestem zadowolony, e mam tylko synw, chciabym mie crk. W
tym pokoleniu kobiety udowodniy, e potrafi wszystko. Take kierowa krajem: wystarczy
pomyle o Goldzie Meir i Indirze Gandhi. Pewnie, e widziabym kobiet na stanowisku
prezydenta republiki. Na swj sposb jestem feminist. Mwi, na swj sposb, bo cokolwiek by
robiy, nie potrafi postrzega ich poza rodzin.
Rozumiem. Nie ma w takim razie sensu pyta pana o rozwody. A raczej o referendum.
C pani chce, ebym powiedzia o referendum? Na razie, w tym roku, si nie odbdzie.
My, adwokaci, znamy co, co si nazywa odroczeniem sprawy. Kiedy sprawa jest trudna,
odracza si j. Na razie rozwody mamy. Jak wszyscy wiedz, uczestniczyem w obiektywnej i
bezstronnej mediacji, ktra pozwolia usun z ustawy kilka powanych bdw. Inne niestety
pozostay i czasami wychodz na jaw. Ale jestem przekonany, e wraz z przesuniciem

referendum zyskamy czas na ulepszenie tej ustawy Fortuny. Wane jest, eby rozwody nie
wywoay czego w rodzaju wojny domowej. Nie ma potrzeby odtwarza podziaw na gwelfw
i gibelinw, klerykaw i antyklerykaw, katolikw i niewierzcych; naley wyeliminowa
wszystkie powody konfliktw i rozwd nie moe si sta przyczyn wani pomidzy Wochami.
Koci speni swj obowizek i broni swoich interesw, powiadajc: dla-nas-rozwd-jestsprzeczny-z-konkordatem. Wykluczam jednak, aby oznaczao to wtrcanie si w sprawy
wewntrzne woskiego pastwa. Trybuna Konstytucyjny ustali zreszt, e rozwd nie jest
sprzeczny z konstytucj. A zatem nie musimy si niepokoi. Tym bardziej nie musimy si
obawia ingerencji, na ktre ja, chocia jestem katolikiem, bym si nie zgodzi. Przeciwnie,
powtarzam, musimy sprawi, aby te nieszczsne Wochy unikny kolejnych podziaw i
kolejnych problemw. Maj ich ju za duo, myl co wieczr, kiedy modl si do Boga. Och,
nie uwierzy pani, ale ja wieczorem, zanim pomodl si za moj rodzin, modl si za Wochy.
Mwi: Pom im, Panie. Bo tego potrzebuj. Spraw, eby powrciy na drog postpu, Panie.
Bo naprawd tego potrzebuj.
Dzikuj, panie prezydencie. Chciaabym, eby paskie sowa natchny nas odrobin
nadziei.
Ja te bym chcia. Prosia mnie pani, ebym mwi szczerze, i rozmawiaem z pani z
cakowit szczeroci. Moe nawet z przesadn. Ale taki ju jestem.
Rzym, kwiecie 1973

Giulio Andreotti
Mwi tym swoim gosem powolnym, zdradzajcym dobre wychowanie, niczym
spowiednik, ktry za pokut wyznacza ci odmwienie piciu Ojcze nasz, piciu Zdrowa Mario,
dziesiciu Wieczny odpoczynek, a ja czuam skrpowanie, chocia nie potrafiam powiedzie,
dlaczego. Potem nagle zrozumiaam, e to nie byo skrpowanie. To by strach. Ten czowiek
budzi we mnie strach. Ale dlaczego? Przyj mnie niezwykle uprzejmie, wrcz serdecznie.
Dowcipny, doprowadzi mnie do gonego miechu, i z pewnoci nie wyglda gronie. Te
ramiona wskie jak u dziecka i przygarbione. Ten niemal wzruszajcy brak szyi. Ta gadka twarz,
na ktrej nie moesz wyobrazi sobie zarostu. Te delikatne donie o dugich palcach, biaych jak
wosk. Ta postawa wiecznego wycofania. Siedzia cay zatopiony w sobie, z gow schowan w
koszuli i wydawa si chorym czowieczkiem, ktry chroni si przed deszczem, kulc si pod
parasolem, albo wiem, ktry wychyla si niemiao ze swojej skorupy. Kto moe si ba
chorego czowieczka, kto moe si ba wia? Kogo mog skrzywdzi? Dopiero pniej, wiele
pniej, pojam, e mj strach bra si wanie z tego. Prawdziwa wadza nie potrzebuje
zuchwaoci, dugiej brody, grubego gosu. Prawdziwa wadza dusi ci jedwabn wstk,
wystarcz jej dobre maniery, inteligencja.
Inteligencji doprawdy mu nie brakowao. Do tego stopnia, e mg sobie pozwoli na
luksus niedemonstrowania jej. W odpowiedzi na kade pytanie wylizgiwa si jak piskorz,
wykonywa tysic piruetw, a potem powraca, aby uraczy ci wypowiedzi skromn i
konkretn. Jego poczucie humoru byo subtelne, perfidne jak ukucie szpilk. Na pocztku nie
czuo si tych uku, ale potem tryskaa z nich krew i czue bl. Przygldaam mu si ze zoci.
Siedzia przy biurku pokrytym papierami, a za nim, na cianie obitej jasnobrzowym aksamitem,
wisia obraz Matki Boskiej z Dziecitkiem. Prawa rka Matki Boskiej opuszczaa si na jego
gow i bogosawia j. Nie, nikt nigdy nie zdoa go zniszczy. To zawsze on bdzie niszczy
innych. Spokojnie, bez popiechu, z niewzruszon pewnoci co do swoich przekona. Czy te
swoich dogmatw? Wierzy w raj i pieko. O wicie idzie na msz i suy do niej lepiej od
ministranta. Bywa u papiey ze swobod sekretarza stanu i biada temu, kto obudzi w nim cichy
gniew. Kiedy sprowokowaam go niegrzecznym pytaniem, jego ciao si nie poruszyo i wyraz
twarzy pozosta kamienny. Ale w oczach zapali mu si lodowaty bysk, od ktrego dzi jeszcze

ciarki mnie przechodz. Mwi, e w szkole mia pitk ze sprawowania. Ale zao si, e pod
awk rozdawa kopniaki, ktre pozostawiay granatowe sice.
Mona by napisa ksik o Giuliu Andreottim. Ksik fascynujc i niepokojc,
poniewa wszystko, czym jest, wykracza poza przypadek jednostki. Reprezentuje Wochy.
Wochy katolickie, chadeckie, konserwatywne, z ktrymi walczysz na pici, ale obcierasz sobie
tylko knykcie i to wszystko. Wochy rzymskie, ze swoim Watykanem, swoim sceptycyzmem,
swoj mdroci, swoj zdolnoci przetrwania, zawsze, dawania sobie rady, zawsze, czy kiedy
przybywaj barbarzycy, czy Marsjanie; tak czy owak, zaprowadzi si ich wszystkich na plac w.
Piotra, eby si pomodlili. W polityce nie znalaz si w sposb zamierzony; nie mia pojcia, e
ma do niej talent. Do wadzy nie doszed za spraw walki i ryzyka: nie walczy z faszyzmem.
Jedna i druga staa si jego udziaem na skutek zrzdzenia losu, ale pozosta w nich z wasnej
woli. Nadzwyczajnej, godnej pozazdroszczenia woli, ktr maj pracoholicy potraficy obudzi
si, kiedy jest jeszcze ciemno, po to, eby pracowa. Rzdzi nami od okoo trzydziestu lat, to
znaczy odkd ukoczy lat dwadziecia pi. Bdzie nami rzdzi dalej w ten lub inny sposb a
do dnia, w ktrym udziel mu ostatniego namaszczenia. Bliski przyjaciel De Gasperiego, czonek
woskiej Rady Krajowej, cay czas w parlamencie, sze razy podsekretarz w kancelarii
prezydenta, sekretarz rady ministrw, szef klubu parlamentarnego, minister spraw wewntrznych,
skarbu, dwukrotnie minister finansw i przemysu, siedem razy minister obrony, trzykrotny
premier. Nawet dzieci o tym wiedz, a historie, ktre skadaj si na jego posta, przysparzaj mu
tony gosw: bogatych, biednych, modych, starych, wyksztaconych, analfabetw. Lubi pik
non, uwielbia wycigi konne, podoba mu si quiz Rischiatutto, kolekcjonuje dzwonki, nie ma
adnych naogw, jest oddanym i szczliwym mem nauczycielki literatury woskiej w liceum,
ktra obdarowaa go czwrk dzieci, adnych, dobrych i chtnych do nauki. Ma sabo do
Ameryki z powodu wycigw konnych, do bezkrwistych i byskotliwych blondynek typu witej
pamici Carole Lombard. Do tych ostatnich oczywicie w sensie platonicznym. Jest wietnym
pisarzem i jego ksiki susznie nie przechodz nigdy niezauwaone. Szkoda, e pisze tylko o
rzeczach, wok ktrych unosi si zapach kadzida.
Oto wywiad. Przeprowadziam go w jego gabinecie, odby si w trzech etapach, trwa
pi godzin. I przez pi godzin ja, ktra pal bez przerwy, zapaliam tylko jednego papierosa.
Pod sam koniec. Nie omieliam si zrobi tego wczeniej. Nie znosi dymu. adnego rodzaju

dymu, tym bardziej dymu z ognia, w ktrym ponie stary wiat, aby zrobi miejsce dla nowego.
Walczy z nim za pomoc wieczki, z dymem i z tym, co nowe, jak gdyby to by Szatan.
ORIANA FALLACI. Jest pan pierwszym chadekiem, z ktrym rozmawiam, panie pole, i
troch si martwi, poniewa No wic, powiedzmy, e nigdy was, chadekw, nie rozumiaam.
Jestecie dla mnie mgawic. Czym, czego nie potrafi uchwyci.
GIULIO ANDREOTTI. Przypomina mi pani przemwienie Gianniniego w parlamencie,
kiedy powiedzia: Zdaj sobie spraw, e reprezentujecie si polityczn, ale gdybym mia
powiedzie, e zrozumiaem Chrzecijask Demokracj, skamabym. Potem opowiedzia
histori przeoryszy, ktra miaa dwa czyyki i chciaa umieci je razem, eby bya z nich para,
ale dwa czyyki nie chciay zosta par i biedna przeorysza nie potrafia odgadn, czy dzieje si
tak dlatego, e dwa czyyki s tej samej pci. Co gorsza, nie potrafia odgadn, jakiej pci s dwa
czyyki, czy s jednej pci. I pewnego dnia wykrzykna, zniecierpliwiona: Z osem to co
innego! Od razu wida, czy to samiec, czy samica!. Tak wanie histori opowiedzia Giannini
i zawiera ona spor doz prawdy. Poniewa, widzi pani, na pocztku byo do jasne, co znaczy
by chadekami: chrzecijaska polityka spoeczna oparta na bezdyskusyjnych podstawach
demokratycznych. Jednym sowem, linia don Sturza. Ale dzi nie mona powiedzie, e
stanowisko Chrzecijaskiej Demokracji jest rwnie jasne, moe dlatego, e problemy si
zmieniaj i komplikuj, moe dlatego, e partia nie moe y z kapitau O co chodzi? Czego
sobie pani yczy?
Nie, nie. Mam zwyczaj pali, ale wiem, e pan nie znosi osb z takim naogiem i
Pewnego razu papie wywodzcy si z Kampanii, Leon XIII, poczstowa kardynaa
tabak. Kardyna odpowiedzia: Dzikuj, ten grzech jest mi obcy, nie mam takiego naogu. Na
to papie: Gdyby to by grzech, nie byby obcy Jego Eminencji.
I kto jest tym kardynaem? Ja czy pan?
Musimy, jak mwiem, opracowa na nowo program Chrzecijaskiej Demokracji. Moe
nawet obierajc za punkt wyjcia pocztkow platform, to znaczy referat Gonellego z 1946
roku, bdcy dla nas rodzajem Magna Charta. Musimy si zastanowi nad tym, co zostao
zrobione czy te nie, przeanalizowa nowe problemy, a potem, na nowych podstawach, wytyczy
lini polityczn o cile okrelonym kierunku. Inaczej pozostawimy w kocu inicjatyw innym i
przyjdzie si nam pogodzi z bramk strzelon z kontry. To jest te troch problem woskich

socjalistw: brak jasnoci stanowi powd powanego kryzysu take dla nich. Tak jak i oni,
musimy przezwyciy rozamy, frakcje, sojusze o charakterze osobistym
Panie Andreotti, zanim odkryjemy pe aniow, a raczej czyykw, a raczej chadekw,
chciaabym odmalowa pask posta. O tak, bez adnego schematu. Na przykad pomijajc fakt,
e jest pan wielkim bigotem, chtnie bym si dowiedziaa
Bigotem? Ja, no c, z t etykietk bigota jest tak: to prawda, e kiedy mog, id na msz.
To prawda, e kiedy mog, poszcz w pitek. Ale jakie to ma znaczenie? Zawsze tak
postpowaem, urodziem si w rodzinie, ktra tak postpowaa. Nie, nigdy si nie buntowaem,
zgoda. Nigdy nie miaem ochoty zachowywa si inaczej. Ale nie rozumiem. Jeli Arab nie pije
alkoholu i nie je wieprzowiny, wszyscy mwi: C za dobry z niego muzumanin! Jeli katolik
yje tak jak ja, wszyscy mwi: C za bigot! Nie religijny. Bigot.
Dobrze: religijny. Pomijajc fakt, e jest pan tak bardzo religijny, chtnie bym si
dowiedziaa, dlaczego zosta pan chadekiem.
Rzekbym, e z powodu De Gasperiego. Nie byem jeszcze chadekiem, kiedy poznaem
De Gasperiego w bibliotece watykaskiej, gdzie poszedem, aby dowiedzie si czego o
watykaskiej marynarce wojennej, i De Gasperi powiedzia mi: Nie ma pan nic lepszego do
roboty?. Byem nikim, nie zastanawiaem si nigdy nad problemem politycznego wyboru.
Miaem dziewitnacie lat. Ale spotkanie z tym czowiekiem, De Gasperim, to by rodzaj iskry.
Mia tak wielki urok, tak wielk zdolno przekonywania. I iskra ta odkrya przede mn rzeczy,
w ktre wierzyem, nie zdajc sobie nawet z tego sprawy, doprowadzia mnie w sposb niemal
naturalny do dokonania wyboru. Chc przez to powiedzie, e nigdy nie przyszo mi do gowy,
e mgbym dokona innego wyboru, na przykad wstpi do partii socjalistycznej albo
liberalnej. Bro Boe, nigdy nie miaem podobnych pokus. Co do komunistw, ju wtedy byem
pewny, e nie da si pogodzi komunizmu i wolnoci. Szesnastego padziernika 1943 roku
napisaem list do Franca Rodano, ktry jest tego dowodem. Rodano nalea do ugrupowania
komunistw katolikw, ludzi, z ktrymi si przyjaniem i ktrych lubiem. Papie Pius XII by
raczej zaniepokojony z powodu tych komunistw katolikw. Wic kiedy na pocztku 1943 roku
zostali aresztowani, przestraszyem si, eby ich nie potpi w homilii, ktr mia wygosi w
czerwcu do robotnikw. Dostarczyoby to zreszt tylko wody na myn wszystkim, ktrzy
oskarali go o sprzyjanie faszyzmowi. Udaem si od razu do niego, ale go nie zastaem i
zostawiem mu licik. Ojcze wity, przyszedem odwiedzi Wasz witobliwo, bo ci

chopcy trafili do wizienia, i chciaem prosi, aby Wasza witobliwo nie porusza tego
tematu.
Chwileczk. Poszed pan, ot tak, do papiea, jak ja id do kiosku z papierosami?
Zostawia mu pan, ot tak, liciki, jak ja zostawiam je mojej sekretarce?
Ale oczywicie. Byem przewodniczcym Woskiej Federacji Studentw Katolickich,
chodziem czsto do papiea. Due organizacje zwizane z Akcj Katolick miay stae audiencje
u papiea co dwa miesice, ale w tamtych czasach widywaem go nawet czciej. By dla mnie
bardzo miy, traktowa mnie bardzo serdecznie. Naturalnie nigdy nie zapominaem, e on jest
papieem, a ja dwudziestoczteroletnim studentem, ale Jednym sowem, zostawiem mu ten
licik i papie mnie posucha. W swojej homilii do robotnikw nie zrobi adnej aluzji do
ugrupowania komunistw katolikw i dwa tygodnie pniej, kiedy wrciem do Watykanu, aby
towarzyszy niektrym naszym przywdcom przyjmowanym na audiencji generalnej, spyta
mnie: Jeste zadowolony?. Nikt nie zrozumia, co ma na myli, ale ja zrozumiaem i odparem:
Bardzo zadowolony. Ach, Pius XII to by wity czowiek. By wielkim papieem,
najwikszym ze wszystkich. Wystarczyo by przy nim, patrze na niego i czue, e jest inny:
bardziej owiecony, bardziej natchniony, bardziej wybrany
Niektrzy mwi co wrcz przeciwnego. A poza tym podobno bi kardynaw.
Nic mi o tym nie wiadomo. Jeli to robi, znaczy, e sobie zasuyli.
Wanie. Dziwi mnie jednak, e woli pan Piusa XII od Jana XXIII.
No tak. Poniewa widzi pani jednym sowem sposb komunikowania si z ludmi,
jaki charakteryzowa Jana XXIII, zmusza go do zejcia z piedestau. Pewnego razu
przyprowadziem do niego moje dzieci i kiedy ju je posadzi, eby poczuy si swobodnie,
powiedzia im: Widzicie t szaf? Przedtem nie mona jej byo zamkn, a ja umieciem w niej
drzwiczki, bo przypominaa mi pudo na kapelusze. Jan tworzy od razu bezporedni atmosfer,
zachowywa si z wielk prostot. Ale sdz, e bya to bardzo inteligentna prostota, to znaczy
miaa cile okrelony cel Na przykad pamitam dzie, w ktrym w Rzymie, w Tuscolano,
ludowej dzielnicy, zada mikrofonu, aby przemwi do ludzi, ktrzy zgromadzili si na placu.
Nie byo to przewidziane, przyniesiono mu jednak mikrofon, a on przemwi tak: Widzicie,
Rzym to trudne miasto, poniewa jest to miasto, gdzie nie uznaje si zasug. Albo gdzie zasugi
przypisuje si osobom, ktre ich nie maj. O mnie na przykad si mwi, e jestem skromny, bo
nie chc by noszony na przenonym papieskim tronie. Ale powodem nie jest moja skromno.

Nie chc by noszony, bo jestem gruby i zawsze mi si wydaje, e z papieskiego tronu mgbym
spa. Wszyscy zaczli si mia. Jeszcze mam ten miech w uszach. A potem papie doda:
Posuchajcie, modzi. Prosz was, ebycie byli mili. I ebycie byli mili wobec staruszek, bo
wobec modych dziewczt jestecie mili a za bardzo. Czy to jasne?! Takie dwa zdania
wypowiedziane przez papiea. Potem wygosi jeszcze dziesiciominutowe kazanie, jak
proboszcz walczcy o wiar. Ale najpierw rozmieszy ludzi.
Zna pan dobrze take jego?
O, tak! Doskonale. Z powodw rodzinnych. Za modu by bliskim przyjacielem wuja
mojej ony, to znaczy brata teciowej, ktry by kapanem-archeologiem tu, w Rzymie. Pozostali
w wielkiej przyjani i na przykad kiedy wuj zachorowa, papie przyszed go odwiedzi. Potem,
kiedy wuj umar, poszed na jego grb i jednym sowem czsto go spotykaem.
Niech to! Zna pan rwnie dobrze Pawa VI?
O, tak! Oczywicie. Doskonale. By opiekunem naszej katolickiej organizacji
uniwersyteckiej. Ale jego od jakiego czasu widuj rzadko. Ostatni raz, prosz sobie wyobrazi,
widziaem go 2 stycznia ubiegego roku na audiencji generalnej, kiedy towarzyszyem grupie z
Kampanii z okazji siedemsetlecia mierci w. Tomasza z Akwinu. Na og unikam chodzenia do
niego. Wie pani, eby nie miesza tego, co wieckie, i tego, co wite. Z powodw politycznych,
wyraam si jasno? Powiedziabym, e do Watykanu chodziem czciej kiedy. Zreszt i wtedy
chodziem rzadko. Och, nasze kontakty z Watykanem s sabsze, ni ludziom si wydaje. Mam
na myli: w wanych sprawach we wsplnym interesie, takim jak konkordat rozumie si,
e Ale co do reszty Prosz pomyle, w caym okresie pontyfikatu Piusa XII De Gasperi by
na audiencji tylko dwa razy. Co do innych przypadkw, poszed, aby uczestniczy w jakich
uroczystociach. Na przykad z powodu sztuki Zwiastowanie Claudela. Nie, z Watykanem nie
mamy takich stosunkw, jakie sobie pani wyobraa.
Ach! Co do tego, prosz mi pozwoli nie dowierza. Szczeglnie w paskim przypadku.
Wiedz o tym nawet dzieci, e jeli jest we Woszech czowiek zwizany ze rodowiskami
kocielnymi, to jest nim Andreotti. Nie liczc papiey.
Stosunki osobiste, tak. Wizi, tak. Ale wikszo tych ludzi znam od czasw, w ktrych
mylaem o wszystkim, tylko nie o polityce. W kadym razie nie chodzi o klerykalizm.
Wystarczy jeden przykad: szkoy prowadzone przez ksiy pene s dzieci osb, ktre uwaaj
si za nieprzejednanych wrogw Kocioa, mnie natomiast nigdy nie przyszo do gowy, eby

posa moje dzieci do tego typu szkoy. Fakt, e jestem przekonanym katolikiem, nie wpywa na
moje decyzje. Jeli ju, to pozwala mi pokonywa przeszkody. Nie jest tajemnic, e przez wiele
lat tu, w Rzymie, nie potrafiono zbudowa meczetu, poniewa zakcaoby-to-wity-charaktermiasta. Potem, podczas kilku miesicy mojego rzdu, przyjecha krl Fajsal. Ten od oranady.
Mam na myli: ten, ktry nie pije alkoholu, a nikt nie nazywa go bigotem. I porozmawia ze mn
o tej sprawie, mnie za wydaa si ona na tyle suszna, e natychmiast wydaem pozwolenie na
budow meczetu dla muzumanw.
Niech pan posucha, panie Andreotti, czy myla pan kiedy, eby zosta ksidzem?
Trudno powiedzie. Moe bym mg. Nie wiem. Jeli to pani co wyjani, to w
dziecistwie spdzaem zawsze wakacje razem z dwoma rwienikami i jeden z nich jest teraz
nuncjuszem apostolskim, a drugi arcybiskupem w Chieti. Ale czuem si zawsze wietnie w roli
ma i ojca rodziny, odpowiadaa mi ona coraz bardziej i nigdy tego nie aowaem. By moe
dlatego, e miaem szczcie i trafia mi si cudowna ona, normalne i pracowite dzieci Tak
czy owak, nie mog powiedzie, e nie speniem swojego kapaskiego powoania. Jedyne
powoanie, ktre si nie spenio, to zawd lekarza. Och, bycie lekarzem bardzo by mnie
cieszyo. Ale nie mogem sobie pozwoli na szecioletnie studia medyczne. Nie byem bogaty.
Mj ojciec, nauczyciel w szkole podstawowej, umar zaraz po moim urodzeniu; kiedy tylko
zapisaem si na uniwersytet, musiaem zacz pracowa. Zapisaem si na prawo i uzyskaem
dyplom, majc zamiar zosta karnist. Bardzo jednak aowaem. Tak, ogromnie. Jeszcze dzi
auj. Trudno, tak wyszo. Ciekawe, e adne z moich dzieci nie chciao studiowa medycyny.
Jeden syn ukoczy filozofi, drugi koczy wanie inynieri, trzeci prawo, crka jest na drugim
roku archeologii.
C, gdyby zosta pan lekarzem, nie byby pan dzisiaj jednym z najpotniejszych ludzi we
Woszech. Chyba pan nie zaprzeczy, e w paskim przypadku polityka jest synonimem wadzy.
Powiedziabym, e nie. W moim przypadku nie czybym ani troch sowa polityka ze
sowem wadza, poniewa, niech pani posucha, kiedy pisz albo uczestnicz w dyskusji, czuj
wiksz polityczn satysfakcj, ni kiedy mam formaln i konkretn wadz. Najwicej
zadowolenia przyniosa mi w trakcie tych dwudziestu piciu lat funkcja szefa klubu w
parlamencie. Oczywicie trzeba ustali definicj wadzy. Dla prasy na przykad wadz jest to, co
wida, forma zewntrzna. Jeli kto jest ministrem od motyli i powiada, e dzi jest pitek,
natychmiast jego sowa przytaczane s z szacunkiem: Minister od motyli owiadczy, e dzi

jest pitek. Jeli natomiast opracuje jak teori albo wyrazi pogld, trudno mu puci je w
obieg. Inaczej mwic, jeli mie wadz znaczy odgrywa znaczc rol i znajdowa posuch
dla niektrych idei, nakania innych, aby je rozwayli, w takim razie czuj si istotnie
czowiekiem wadzy. Chocia czasami brakuje mi narzdzi do jej sprawowania
Komu? Panu?! Panu, ktry ma tak wielki wpyw na policj, na wojsko, nawet na
prokuratur? Panu, ktry by przyjacielem trzech papiey, ktry z zawodu jest ministrem i ma
teczki wszystkich woskich politykw?!
To s bezpodstawne legendy. Jeli chce pani zajrze do mojego archiwum, poka je pani.
Jest do pani dyspozycji, naprawd. Oczywicie, kiedy kto by przez cae lata ministrem obrony,
zna wiele osb. A ja znam wiele osb; co do tego nie ma adnych wtpliwoci. Ale nigdy nie
uwaaem, e wadza polega na gromadzeniu teczek, aby potem nimi szantaowa. Nie mam
zaszyfrowanych sekretw. Mam tylko dziennik, ktry pisz kadego wieczoru, jaki Bg zsya na
ziemi; nigdy mniej ni kartk. Jeli przypadkiem ktrego wieczoru boli mnie gowa i nic nie
napisz, nastpnego dnia od razu uzupeniam brak. I kiedy musz napisa artyku na temat
czego, co zdarzyo si dwadziecia lat temu, zagldam do mojego dziennika i znajduj w nim
rzeczy, ktrych nie znalazbym z pewnoci w prasie. Oczywicie prowadz go w taki sposb,
aby nikt poza mn nie mg go zrozumie, to s rzeczy, ktre spisuj wycznie dla siebie. Nikt
poza mn nie powinien go przeczyta. To jest naprawd sekretny dziennik i mam nadziej, e
moje dzieci spal go w dniu mojej mierci. Ale moje teczki, prosz mi wierzy, zawieraj tylko
wycinki z gazet. Jeli chce pani do nich zajrze, przynios pani jedn. No, prosz poda jakie
nazwisko. Prosz je wymieni.
Fanfani. Zwany take wadc Woch. Czy nie jest on paskim wielkim wrogiem? Czy nie
jest prawd, e moe on podzikowa Andreottiemu za to, e nie zosta prezydentem republiki?
Nie, to nieprawda. Dosta gosy naszego ugrupowania, z maymi wyjtkami.
Chrzecijaska Demokracja oddaa na niego swoje gosy. Ale sama Chrzecijaska Demokracja,
jak wiadomo, nie moe wybra prezydenta republiki i to, czego zabrako Fanfaniemu, to byo
poparcie opozycji. Wrogo, ktra okazaa si pocztkiem kryzysu centrolewicy, okazywali mu
socjalici. Zawarli z komunistami pakt o wsplnym dziaaniu i Poparliby Moro, ale w adnej
mierze nie chcieli wesprze Fanfaniego. Co si tyczy okrelenia go jako wadcy Woch, nie
wiem, czy jest to komplement, zwaywszy na to, jak sprawy stoj Fanfani jest sekretarzem
najwikszej woskiej partii, ale eby okrela go tak, jak okrelia go pani Szczeglnie w fazie

powszechnej anarchii, w ktrej obecnie yjemy Niekiedy gazety przypisuj mu raz tak, raz
inn polityczn orientacj, ale ja nie mam powodu, eby sdzi, i
Krtko mwic, jestecie czy nie jestecie wrogami?
Osobicie sdz, e moliwo zaprowadzenia jednoci wewntrz Chrzecijaskiej
Demokracji to sprawa skomplikowana, poniewa kady ma swoje pogldy, swoje due i mae
konfraternie, swoje interesy, prawomocne przecie Nie mwi wycznie o nieuzasadnionych i
przesadnych ambicjach Fanfani, w porwnaniu z innymi, jest dzi w korzystnej sytuacji,
poniewa jest o mniej wicej dziesi lat od nas starszy, a to mu pozawala na snucie planw,
ktre w gruncie rzeczy nikomu nie przeszkadzaj Poza tym wykaza si ogromnymi
zdolnociami odzyskiwania utraconych, zdawaoby si, pozycji ogromn si woli Pod tym
wzgldem stanowi naprawd element siy i byoby absurdalne nie waloryzowa elementw
siy, aby przewayy inne aspekty. Co chce pani ode mnie usysze? Pracowaem kilkakrotnie z
Fanfanim, ale nigdy przez dugi czas nie mog wic twierdzi, e miaem zbyt duo okazji,
aby z nim wsppracowa i szczeglnie jeli chodzi o dziaalno partyjn, nie mam tego typu
dowiadcze Prosz posucha, dzisiejsza sytuacja wydaje mi si na tyle powana, e obchodzi
mnie tylko jedno: trzeba ustawi z powrotem samochd na starcie. Czy to zrobi jeden czy drugi,
dla mnie to sprawa drugorzdna. Ktokolwiek moe pomc, bdzie dobrze widziany.
Nie udaje mi si pana rozzoci. Zawsze si pan tak kontroluje, jest pan taki
niewzruszony, jak z kamienia?
Tak, bo nie warto dostarcza satysfakcji temu, kto ci zoci. Po co by jak zapaka, ktra
si zapala i ju po niej? A zreszt nie cierpi ludzi, ktrzy podnosz gos lub uywaj wulgarnych
sw. Moim zdaniem wskazuje to na brak silnych przekona. Jeli kto jest o czym przekonany,
nie potrzebuje przecie wali pici w st, poci si, podnieca! Ci, co si zoszcz czy
obraaj, s mieszni. Potem musz si bardzo stara, eby przeprosi, przesadzaj w odwrotn
stron, upokarzaj si We Woszech istnieje tradycja gonej, krzykliwej polemiki. Ale ja
jestem rzymianinem i wol nie dramatyzowa bardziej ni to konieczne; bycie rzymianinem
bardzo pomaga dostrzec prawdziwy wymiar spraw i naprawd szkoda, e Rzym prawie nigdy nie
by rzdzony przez rzymian. Prosz tylko pomyle, e przede mn nie byo nigdy premiera,
ktry byby rzymianinem, e pochodzili oni zawsze z poudnia albo z pnocy W kadym razie
nawet wtedy, kiedy id na mecz piki nonej, na ktrym wietnie si bawi, zachowuj spokj.
Tak samo, kiedy id na wycigi konne. Tak, wycigi konne lubi jeszcze bardziej. Tum ludzi,

gra kolorw, suspence, zakady Czy wygrywam, czy przegrywam, nikt nie moe zauway,
czy jestem podniecony lub zdenerwowany. Nie mwic o tym, e prawie zawsze wygrywam, bo
mam szczcie. Gram niewiele, zakadam si o mae sumy, ale na og wygrywam.
Czy mwi pan o koniach, czy o polityce?
Nie eby konie byy moj jedyn rozrywk. Dobrze si bawi take w kinie, albo kiedy
ogldam Rischiatutto, albo piszc ksiki. Pisanie mnie odpra, odtruwa, pozwala mi zapomnie
o ustawach i porzdkach dnia. Wszystkie te przyjemnoci maj wsplny mianownik: uspakajaj
mnie i pomagaj odnale rwnowag. Wie pani, bardzo lubi przebywa z ludmi, ktrzy nie
zajmuj si polityk. Co pani opowiem. Przez wiele lat jedziem na kuracje do Montecatini. Za
pierwszym razem, kiedy tam pojechaem, byem podsekretarzem w kancelarii prezydenta,
dyrektor uzdrowiska przyjecha po mnie na dworzec i oznajmi mi: Zawioz pana do pawilonu,
aby pokaza, gdzie umieszczamy posw i senatorw. A ja na to: Brawo, prosz mnie zaraz
tam zawie, pokaza mi dokadnie ten pawilon, ebym mg wybra sobie inny. I tak te
zrobiem. Nie eby unika moich kolegw, ale eby nie tworzy takiej konfraterni. Polityka jest
czym, co wciga, i biada, jeli w niej utkniemy: w kocu nie bdziemy ju nic widzieli poza ni,
stajc si fatalnymi przedstawicielami naszych wyborcw.
To jest paska definicja polityki?
Ja prosz posucha dabym wiele, eby definiowa j tak, jak definiuj j moi
koledzy: polityka jest kultur, jest moralnoci, jest misj, jest sztuk itd. Ale nie potrafi. To
zreszt tak, jak gdyby poproszono ryb o opisanie wody, w ktrej pywa. Ryba nie potrafi opisa
wody, w ktrej pywa, wie tylko, e to jest jej ycie. Ju chyba pani mwiem, e gdyby mi
przepowiedziano karier polityczn, kiedy byem w liceum, wybuchnbym miechem. I dzi
jeszcze nie poddaj si schematom. Nie nale bowiem do tych, ktrzy gubi si w abstrakcjach i
mwi na przykad: Robotnik nie chce mieszkania na wasno, chce prawa do powierzchni.
Co to znaczy? Dlaczego tak mwi? Moe si obawiaj, e nie bd uchodzi za
wyksztaconych? A moe maj pogldy tak niejasne, e nie potrafi ich wyrazi? Czsto to s ci
sami, ktrzy mwi my-jestemy-bliskorobotnikw, cudowne wyraenie, poniewa s zawsze
blisko i nigdy nie pracuj. Och, ma racj moja matka, twierdzc, e kiedy sucha si ich w
telewizji, nie rozumie si nawet poowy z tego, co mwi. Mnie polityczne sownictwo
miertelnie nudzi. Zgoda, teoria musi istnie, bo inaczej poruszamy si po ruchomych piaskach,

trzeba jednak bra pod uwag ludzi, ktrzy sobie nie radz i nie chc, aby na nich napadano na
ulicy, kiedy id odebra emerytur O co chodzi? Czego pani sobie yczy?
Nie, nie. Szukaam odruchowo papierosa, nie pamitajc o historii Leona XIII i
kardynaa.
C! Jeli chce pani koniecznie zapali, prosz. Zapal wiec. Widzi pani, mam w tym
celu specjaln wiec. Oczyszcza powietrze i chroni mnie przed blem gowy. Nie ebym nie
znosi palaczy, nie znosz dymu. Przyprawia mnie o bl gowy, a ja cierpi na straszliwe ble
gowy, ktre wyczaj mnie z ycia na trzy, cztery godziny. Nigdy nie udao mi si dowiedzie,
skd si bior. By moe s dziedziczne. Cierpia na nie ojciec, a take matka. A moe s
pochodzenia reumatycznego. Objawiaj si, kiedy jestem zmczony, kiedy czuj napicie, kiedy
zmokn. Ale jeli chce pani koniecznie zapali, prosz.
Po tym, co mi pan powiedzia? Nie, nie. Prosz, niech pan mwi dalej.
Mwilimy o polityce rozumianej jako konkretne dziaanie. C, u nas panowaa zawsze
pogarda dla kogo, kto przywizuje wag do spraw zwykej administracji, ale jedna z rzeczy,
ktra przysporzya mi najwicej satysfakcji, dotyczy dziedziny zwykej administracji w czasach,
kiedy byem ministrem finansw. Przemycano ogromne iloci ropy naftowej, ja za, zamiast
lamentowa, zwoaem komisj. Potem wezwaem dowdc stray celno-podatkowej i
powiedziaem mu: Potrzebuj kogo modego, zdolnego i bystrego. I on zaproponowa mi
pewnego kapitana, ktry jest ju pukownikiem. Kapitan zatrudni si jako robotnik w rafinerii i
potrzebowa zaledwie p roku, eby odkry prawd. Wok kadej rafinerii bya wielka
aparatura, ktra miaa doprowadzi wod w razie poaru. A oni, zamiast doprowadza wod,
odprowadzali na zewntrz rop. W odlegoci kilometra od bramy nie byo ju stray celnopodatkowej, nie byo ju kontroli, mogli wic zaadowywa rop do autocystern i wywozi j.
Wydaem dekret z moc ustawy, na podstawie ktrego nikt nie mg wozi benzyny
autocystern, jeli nie ma dokumentu, z ktrego wynika, gdzie j zaadowa oraz gdzie j
wyaduje i wie pani, e tamtego roku do kas wpyno dwadziecia osiem miliardw podatku?
Ach, gdybymy tracili mniej czasu, walczc midzy sob na kongresach, kongresach
przygotowawczych, w sekcjach, w odamach i gdybymy zajmowali si tym, co najwaniejsze!
Prosz mi wybaczy, ale jeli pan to rozumie, to jak mg pan narobi tyle szkd za
swojego rzdu? Upadek lira, zwyka cen

To, co pani mwi, wydaje mi si bardzo niesprawiedliwe. Rzd jest zawsze dzieckiem
poprzedniego rzdu, ojcem nastpnego, a mj rzd nasta, poniewa upad rzd centrolewicowy.
To byo przedsiwzicie niemal niemoliwe, mielimy tak minimalne marginesy swobody. W
senacie na przykad trzeba byo rachowa kadego dnia od nowa, a to uniemoliwiao
jakiekolwiek planowanie. Podczas pierwszego procza rzd koalicyjny by do spjny, ale w
styczniu znaczna cz ministrw zacza myle bardziej o przyszoci ni o teraniejszoci. I to
nas osabio. Ale niektre decyzje podjlimy, stojc mocno na ziemi: decyzj o podwjnym
kursie lira, o niepozbywaniu si ani grama zota Nie jest absolutnie prawd, jakobym by
odpowiedzialny za upadek lira. Przeciwnie, lir upadby, gdyby mj rzd nie podj pewnych
decyzji. Nie zapominajmy o problemach midzynarodowych: ze strony kraju produkujcego rop
spotkay nas spekulacje, ktre w cigu jednego dnia wpyny na cen lira na ogln kwot
dwustu miliardw lirw. Gdybymy si zgodzili na norm europejsk, na mocy ktrej transakcje
walutowe pomidzy rnymi krajami EWG musz by zawierane w poowie w zocie i w
poowie w ktrej z europejskich walut, za miesic nie mielibymy ju ani grama zota i ani
jednego dolara. I na c by si zday Europie Wochy zrujnowane finansowo?
Skonna jestem przyzna panu racj, ale ten rzd powiada, e nie robi nic innego, tylko
naprawia bdy rzdu Andreottiego
Wydaje mi si, e jest to z ich strony objaw ogromnej zarozumiaoci. Odpowiem im tak:
kiedy byem dzieckiem, spdzaem lato w wiejskim domu, gdzie z rur dzie i noc laa si woda. I
nigdy nie przyszed hydraulik, chocia wezwa hydraulika nie byo wwczas niczym trudnym,
nie tak jak dzisiaj. I zawsze podoga bya zalana wod. Potem, pewnego dnia, hydraulik si
zjawi. I zrobio si z tego wielkie wito, wszyscy wznosili okrzyki radoci i wdzicznoci.
Hydraulik zabra si do pracy, w atmosferze wdzicznoci i radoci i wszystko rozwali. Zala
cay dom. Nie chciabym wic, aby obecni odnowiciele spowodowali to, co spowodowa
hydraulik. Och, nie istniej rozwizania centrolewicowe czy centroprawicowe, czy te centrowe.
Istniej dobre rozwizania i kwita. W dzisiejszych czasach trzy czwarte problemw ma do tego
stopnia wymiar midzynarodowy, e nie zaradzimy zalanej pododze za pomoc uderzenia
motka. Oczywicie nic z tego nie bdzie, jeli nie wzronie produkcja, jeli nie nastpi wikszy
napyw waluty na skutek na przykad promocji turystyki
Ale jak to zrobi? Skoro kina i teatry zamykaj si o pnocy, a restauracje wyrzucaj ci
przed jedenast, w niedziele panuje zakaz uywania samochodu, a benzyna jest racjonowana?

Nie chciabym si wymdrza, ale w tym wypadku przyznaj pani racj. Z pewnoci
zakaz uywania samochodw w niedziele nie rozwie problemu. W globalnym procencie
zuycia ropy to, co zuywamy do jazdy samochodem, to zaledwie pitnacie procent. Ale jedc
siedem dni na siedem, nie wykluczajc niedziel.
Mona by te zachca do odwiedzania naszego kraju, wydajc w wielu jzykach biuletyn
na temat naszych skandali, zastpujc choby atrakcj, jak jest latin lover, skorumpowanym
politykiem.
Moe jeszcze nie zapad wieczr i trzeba poczeka, a zapadnie, eby doj do tak
katastroficznych wnioskw. Nie chciabym wypa na wiecznego mediatora, ale niektre rzeczy
nabior w kocu pozytywnego wydwiku i w ten stan rozchwiania zaprowadz rwnowag.
Jednym sowem, moe si zdarzy, e to trzsienie ziemi uporzdkuje wiele spraw. Obawiam si
tylko, e moe posuy do stronniczych spekulacji. Dopki nie ma procesu, orzeczenia
sdowego, apelacji i ostatecznego wyroku, nie mona powiedzie, e dana osoba postpia
niezgodnie z prawem. Nie, nie jest suszne, e ju w przecigu tygodnia czowiek zostaje
oskarony i osdzony. Poniewa potem, nawet jeli zostanie cakowicie uniewinniony, jego
wiarygodno jest ju skompromitowana. I podobnie w odniesieniu do systemu. Mielimy
niesychane przypadki postpowa przeciwko politycznym postaciom, ktre w sdzie
apelacyjnym, a nawet ju w ledztwie, skoczyy si przeprosinami. Faktem jest, e potrzeba
nam wikszego poszanowania tajemnicy ledztwa, we Woszech natomiast tajemnica ledztwa
jest kpin. Wszyscy zwouj konferencje prasowe, od kwestora do prokuratora. A potem,
ewentualnie, win zwala si na dziennikarza: jak-pan-mg-to-napisa. A on wie o tym od
kwestora albo prokuratora. Na Boga! W Anglii, gdyby nazwaa pani morderc morderc, ktry
przyzna si do winy, ale nie zosta jeszcze osdzony, moe on poda pani do sdu i da
odszkodowania. U nas natomiast
Zgoda. Widzielimy to przy okazji Valpredy. Oto zbrodniarz gosi tytu na okadce
pewnego tygodnika, ktry chce uchodzi za postpowy. Ale ja
Czy wie pani, e w czasach mojego rzdu jednym z aktw prawnych, ktremu zarzucano
sabo, bya wanie ustawa pozwalajca na uwolnienie Valpredy? I kiedy niektrzy powiedzieli
mi: A wic jeste za Valpred, odpowiedziaem: Nie wiem, czy Valpreda jest winny, czy nie.
Nie do mnie naley wiedzie i okae si to podczas procesu. Ale gdyby twj syn by w wizieniu
i nie wiedzia, czy czeka go akt oskarenia, byby zadowolony, gdyby siedzia w celi dwa albo

trzy lata, a sdziowie uzgodni, kto ma go sdzi?. C. By moe wynika to z rodzaju

wychowania, a raczej zego wychowania. Moe brakuje nam kultury opartej na poszanowaniu
ludzi. Jakkolwiek by byo, nasz system skania do linczu. I nie tyle do linczu fizycznego, ile
moralnego. Takiego, jak rwnie w przypadku Valpredy. Mwi rwnie, bo kiedy okrelano
go jako tancerza, mnie przypomnia si casus Piccioniego. Historia z Montesi. Pamita pani
sdziego Sepe? Pewnego dnia spytaem Sepe: Prosz mi wybaczy, ale jakie s dowody na to,
e Piccioni zna Montesi?. A Sepe na to: Ale czy pan zna Piera Piccioniego?! Kompozytor
jazzowy! Kochanek aktorki!. Zezociem si i odparem: Prosz mi wybaczy, panie sdzio,
ale gdyby nazywa si Fanfani i Bertarelli, jak firma, ktra sprzedaje wiece nagrobne na piazza
dIndipendenza, dla pana byby automatycznie kim poza podejrzeniem!. Istnieje we Woszech
brzydki zwyczaj: najpierw wyrabiamy sobie przekonanie, potem szukamy na nie dowodu. A to
jest odwrceniem pojcia sprawiedliwoci. Wszyscy jestemy troch sdzi Sepe, ktry uwaa
si za wysannika samego Boga, majcego wyczyci stajni Augiasza. Sepe! Kiedy zostaem
ministrem finansw, napisa do mnie list: chcia zosta u mnie szefem biura legislacyjnego!
Tak, tak. wita prawda. Ale nie zmienia to niewtpliwego wstydu z powodu wielkiej
korupcji we Woszech. Zmieni pan temat. Skandal istnieje i dotyczy take partii.
Powiedziaem, e wieczr jeszcze nie zapad. Na przykad o komunistach jeszcze nie
rozmawialimy, ale jak wygldaj ich sprawy finansowe? To, e otrzymuj pomoc z zagranicy,
to nie zoliwo, to fakt. A spord osobistoci, ktre mogaby pani przepyta, jest Eugenio
Reale, ktry by ich penomocnikiem. Moe mgby co pani opowiedzie. Nie odkrywamy
przecie Ameryki, mwic, e kada partia otrzymuje pomoc z zewntrz! Bo w przeciwnym
razie trzeba si zgodzi na finansowanie ze strony pastwa Ale czy naley wierzy w
finansowanie ze strony pastwa? De Gasperi na przykad nie wierzy. Powiada, e opinia
publiczna by tego nie zaakceptowaa albo le by na to zareagowaa: To nie brzmi dobrze:
pastwo rozdaje pienidze partiom. By moe gdyby udao si naprawd namwi je na
upublicznienie ich budetu i nieukrywanie przychodw i rozchodw Ale partie nigdy nie
ujawni swoich budetw. Nawet wasnym czonkom. Wchodz w skad kierownictwa
Chrzecijaskiej Demokracji i przez trzydzieci lat nigdy nie widziaem na oczy budetu. W
innych partiach, jak sdz, pewnie jest tak samo. W 1945 i 1946 roku na kongresach
odczytywano referat skarbnika, ale dzi nie ma nawet tego.

Niedawno powiedzia mi pan, e to trzsienie ziemi mogoby uporzdkowa wiele spraw.

Powinien pan jednak wiedzie, e we Woszech trzsienia ziemi niczego nie porzdkuj, poniewa
po pocztkowym haasie wok sprawy przestaje si o niej mwi.
Moe dlatego, e chce si zaatwi zbyt wiele rzeczy naraz. W ogromnym zamieszaniu,
ktre z tego wynika, gubi si sprawy podstawowe. Widzi pani, kady rzd zaczyna od
programu, na ktrego realizacj nie wystarczyoby pitnacie lat. Nikt nie postpuje ju tak jak
Nitti, ktry powoa rzd, aby znacjonalizowa towarzystwa ubezpieczeniowe, i to wszystko. To
by program ograniczony, oczywicie, ale by to program jasny i pozwala na kontrol rezultatw.
Nikt nie postpuje ju tak jak De Gasperi, ktry zaproponowa reform roln, doprowadzi do
uchwalenia ustawy i zrealizowa j, czy si to podobao, czy nie. Albo jak Vanoni, ktry
wprowadzi reform podatkow i ludzie narzekali, kiedy jednak zobaczyli formularz jego
autorstwa, doszli do wniosku, e dobrze czy le, ale co jednak zrobi. Dzi partie prowadz
midzy sob abstrakcyjny dialog, ja-jestem-bardziej-postpowy-od-ciebie, nie-to-ja-jestembardziej-postpowy-od-ciebie, ja-jestem-pikniejszy-od-ciebie, ty-jeste-brzydszy-ode-mnie
nie w sensie fizycznym oczywicie, poniewa w tym sensie bylibymy wszyscy oszukani W
kadym razie nie mwi si ju o sprawach praktycznych. Rzdy nie maj czasu na nic, bo kiedy
rzd powstaje, nie wiadomo nigdy, czy utrzyma si do nastpnego dnia. Prosz pomyle o
podsuchach telefonicznych
Pan te ma telefon na podsuchu?!
Nie wiem. Mam nadziej, e nie. Ale nie mam pojcia. Widziaa pani okadk ksiki
telefonicznej Rzymu z lat 19721973? No wanie. Prosz spojrze na okadk: Prywatny
detektyw Tony Ponzi, nagroda Zotej Maski. Osobicie wykonuje kontrole, ledztwa
przemysowe i prywatne, rwnie za pomoc elektronicznej zminiaturyzowanej aparatury.
Wszdzie. Zreszt, jeli kto wpada w sza z tego powodu, e jego telefon jest pod kontrol,
zwykli ludzie powiedz zoliwie: Chyba-nie-chce-eby-go-podsuchiwano-bo-ma-co-doukrycia.
adnie powiedziane. Ale kiedy by pan w rzdzie, co pan zrobi, aby zapobiec tym
ohydnym podsuchom?
Wanie miaem pani powiedzie, e ujawniem problem i zobowizaem moich
ministrw do przygotowania projektu. Projekt zosta przygotowany, ale potem musielimy odej
i wracamy do poprzedniego rozumowania: jak mona co zrobi, kiedy nie daj nam czasu?

Trzeba by powiedzie rzdowi, jakiemukolwiek rzdowi: Bdziesz u wadzy przez dwa lata.
Jeli przez te dwa lata nie dokonae przynajmniej dwch zasadniczych rzeczy, jeli ci si nie
udao, posyam ci na zielon trawk i zabraniam ci rzdzi. Przez dziesi lat nie bdziesz mg
by czonkiem rzdu. Ale dzieje si to, co si dzieje, nie liczc tego, e szef rzdu musi spdza
dni na zajmowaniu si cen prosa albo konferencj w Kopenhadze. A doba ma przecie tylko
dwadziecia cztery godziny.
Wykorzystujcie je lepiej, te dwadziecia cztery godziny. Nie zajmujcie si cen prosa. Nie
jedcie na konferencj w Kopenhadze. To dlatego we Woszech nic nie dziaa i grozi nam, e
nastpi samobjstwo demokracji.
Moe pani przesadza. Nie chc zaprzecza, e jest jaka prawda w tym, co pani mwi w
sposb nieco brutalny, ale nie powinno si twierdzi, e we Woszech nic nie dziaa. Przede
wszystkim kiedy damy, aby wszystko dziaao, domagamy si recepty, ktra nie istnieje. A czy
jest moe tak, e widzimy tylko to, co nie dziaa, ignorujc to, co dziaa? Co przecie dziaa. Jest
wiele osb, ktre wykonuj swoje obowizki, pracuj sumiennie, studiuj sumiennie i uzyskuj
dyplomy ze wietnym wynikiem. Trzeba uwaa, eby wszystkiego nie zniszczy. Moe to
doprowadzi, nie mwi do pukownikw, ale do kogo takiego jak Giannini, to znaczy do stanu
permanentnego niezadowolenia, a to nie umacnia demokracji. Nie moemy twierdzi, e
nadszed rok zerowy. Nie chc ucieka si do hurraoptymistycznych statystyk, ale, na Boga! Dla
mnie to ju duo, e w cigu dwudziestu lat liczba uczniw wzrosa z miliona do szeciu i p
miliona, a studentw uniwersyteckich z dwustu tysicy do omiuset tysicy, poziom ycia tak
bardzo si poprawi, jemy dobrze i demokracja to trudny ustrj, powolny, peen zasadzek.
Wymaga cierpliwoci, nie potrafi unikn bdw.
To prawda. Ale samozadowolenie to istota dyktatur, krytyka za to istota demokracji. I
pytam pana jako czowieka wadzy, jako przedstawiciela rzdzcej klasy politycznej: Czy moe
pan powiedzie, e pana sumienie jest czyste?
No wanie, czystego sumienia nie mona mie nigdy, poniewa zawsze si myli, e
mona byo zrobi co lepiej. A poza tym gra polityczna nie jest nigdy gr intelektualn; tak jak
w pice nonej, pracuje si w druynie. Gdyby kady z nas mia odpowiada przed samym sob i
ju
Nie powiedziaam: Giulia Andreottiego i ju. Powiedziaam: Giulia Andreottiego jako
przedstawiciela wadzy i rzdzcej klasy politycznej.

W takim razie prosz mi pozwoli powiedzie co nastpuje: jako klasa polityczna,

zaczynalimy od cakowitego braku dowiadczenia. Gdybymy dwadziecia lat temu mogli
oprze odbudow Woch na dowiadczeniu, ktrym dysponujemy dzisiaj, popenilibymy mniej
bdw i dokonalibymy trzy razy wicej dobrych rzeczy. Przecie nie potrafilimy nawet
przemawia publicznie! Bylimy zupenie nieprzygotowani! eby dojrze rnic midzy
wczoraj a dzi, mnie wystarczy spojrze na modych z si zbrojnych: oni potrafi nawet
przemawia publicznie. Jeli wic osdza pani wszystko po drobiazgach, naszych
niedocigniciach, naszych codziennych bdach, ma pani racj, mwic, e jedziemy na
przedziurawionych oponach. Ale jeli spojrzy pani z perspektywy historycznej, musi pani doj
do wniosku, e cakiem niele dajemy sobie rad. Ja jestem optymist.
Zazdroszcz panu.
Tak, poniewa na rzeczywisto nie patrz nigdy w stanie ekscytacji. To na nic si nie
zdaje i jest niebezpieczne. I nawet kiedy jestem zatroskany, zachowuj pewien dystans. Na
przykad w innych wywiadach podniosa pani fakt, e Wosi s w istocie anarchistami. To
prawda. Kady z nas chce dyktowa prawo, nikt nie chce robi tego, co do niego naley: zwizki
zawodowe chc si zajmowa referendum, regiony chc si zajmowa wojn w Wietnamie A
chocia konstytucja mwi o prawach i obowizkach, kady mwi o prawach, a nigdy o
obowizkach. Uwaa si, e to niedemokratyczne mwi o obowizkach. W tym sensie
zachowujemy si jak dzieci. Ale jestemy anarchistami i chodzimy gosowa liczniej ni w
jakimkolwiek innym kraju. Jestemy anarchistami, ale kiedy prosi si nas, abymy nie uywali
samochodu, chodzimy piechot. Nie lubimy porzdku i oburzamy si z powodu nieadu
jednym sowem, nie uwaam, tak jak pani, e nasza wolno jest w niebezpieczestwie. Och,
wiem, e grozi mi, i wydam si banalny, ale prosz wzi przykad Italia Nostra. Wydawao si,
e wszyscy czuj si uprawnieni do oszpecania pejzau, jak im si ywnie podoba, ale Italia
Nostra uregulowaa nieco sytuacj.
Ja mwi o wolnoci, a pan mi mwi o pejzau. Gdyby we Woszech zdarzy si zamach
stanu
Nie wierz w tak wersj wypadkw. Zakada ona istnienie letargu, a we Woszech nie
panuje wcale letarg. Istnieje ogromna witalno instytucji.
Jeli pan mi to mwi, jestem spokojniejsza. Bo wie pan, jaka plotka kry? e gdyby
nastpi we Woszech zamach stanu, pan by si dowiedzia o tym pierwszy.

Sdz, e nie. Sdz, e bybym jednym z pierwszych, ktrzy zostaliby aresztowani. W

kadym razie powtarzam pani, e nie wierz w zamach stanu. Obawiam si czego innego: e
ludzie przestan wierzy, i ten ustrj, ustrj demokratyczny, gwarantuje normalne, spokojne
ycie. Poczta nie dochodzi, przestpczo ronie Farmaceucie obok mojego domu okradziono
dzi w nocy aptek i z pewnoci on nie jest zadowolony ze status quo. Nie sdz jednak, e
bybym pierwszym, ktry by si dowiedzia o tej okropnoci, o ktrej pani mwi.
Z tego powodu take oddycham z ulg. Andreotti, pan wie z pewnoci, e okrela si
pana jako czowieka prawicy. Odrzuca pan, czy te nie, takie okrelenie?
Powiedziabym, e odrzucam, poniewa kwalifikacja: czowiek prawicy nie suy we
Woszech usytuowaniu danej osoby, lecz woeniu jej oowiu pod siodo, utrudnieniu jej ycia.
Przylepianie etykietek to kolejna choroba Wochw, w sowach prawica, lewica jest zreszt wiele
hipokryzji. Wol, eby nazywano mnie konserwatyst. Pod wieloma wzgldami, choby z
powodu troski o demokracj, jestem konserwatyst. Zauwaam istotnie, e kiedy chce si
zmienia wiat, zmienia si go w kocu niemal zawsze na gorsze. Lepiej wic zachowa go
takim, jaki jest. Sdz zreszt, e ju powiedziaem pani, i nie miaem nigdy socjalistycznych
cigot. Nawet za modu Hmm Nie jest jasne, co si rozumie przez socjalizm. Reformy? Jeli
s dobre, te jestem za nimi, ale nierzadko to czcza gadanina i kwita. Ich jedynym skutkiem jest
pogorszenie stanu rzeczy, jak w wypadku reformy suby zdrowia, albo wszystko zostaje po
staremu. Mog nawet przeprowadzi reform, aby zostaa pani krlow Anglii. Ale i tak ni pani
nie zostanie.
Nie chc zosta krlow Anglii i nie podoba mi si ksi Filip. Miaam na myli co
innego. Na przykad paskie uciski z marszakiem Grazianim.
Ju pani o tym opowiadam. By kongres MSI w Arcinazzo i Graziani by
przewodniczcym MSI. Niepokoio mnie to, poniewa w Kampanii nie byo rodziny, ktra nie
otrzymaaby od Grazianiego jakich faworw, i nie podobao mi si, e Graziani zbiera gosy.
Zwoaem wic rodzaj kontrwiecu Chrzecijaskiej Demokracji i kiedy tylko przyszedem,
poblady kwestor mi oznajmi: W tumie jest marszaek Graziani!. Odpowiedziaem, e nic
mnie to nie obchodzi, i odbyem swj wiec wyborczy, wyjaniajc, e co do demokracji nie moe
by adnych dyskusji. Kiedy wiec dobieg koca, rozleg si donony gos: Czy mog co
powiedzie?. To by on. Prosz, niech pan mwi. Mamy demokracj, odpowiadam mu. A on
podchodzi do mikrofonu i mwi: Ach, ja si nie znam na polityce, ale musz przyzna, e jeli

zalesiono te gry i te doliny, stao si to dziki De Gasperiemu. Niepowane wystpienie.

Istotnie, jaki staruszek z Chrzecijaskiej Demokracji zareplikowa: Panie Marszaku, dlaczego
pan nie powie, e Chrzecijaska Demokracja to wrg numer jeden?. Graziani na to: Kto tak
mwi, jest palantem. A staruszek: Panie Marszaku, tak powiedzia De Marsanich!. Graziani
za: W takim razie take De Marsanich jest palantem. To wszystko. Uciskw nie byo, w
adnym sensie: ani fizycznym, ani moralnym. Historia o tych uciskach to najwiksza bzdura,
jak kiedykolwiek syszaem.
Poza tym miaam na myli oskarenie, wedug ktrego przy rnych okazjach nie gardzi
pan podobno gosami czonkw MSI.
To kolejna bzdura. Dysponuj konkretnymi liczbami. My w Chrzecijaskiej Demokracji
przeprowadzilimy akcj przeciwko Almirante wanie w chwili, w ktrej nie mielimy
dostatecznie duo gosw. Aby doprowadzi do jego procesu, wysaem osobicie list do mojego
ugrupowania parlamentarnego. Nie, to nieprawda, e czonkowie MSI na mnie gosowali. Poza
wszystkim, nie mieli adnego interesu, aby poprze mj rzd. Bardziej ju im pasowao poprze
centrolewic, aby potem powiedzie: Mwilimy-wam-e-Chrzecijaska-Demokracja-skaniasi-na-lewo. Och! Oskara si mnie te o to, e byem zbyt letni w telewizyjnej debacie z
Almirante, poniewa, tak jak zwykle, nie wrzeszczaem i zwracaem uwag jedynie na istot
tego, co mwi. Zreszt to, co mwiem, nie byo skierowane do Almirante, ale do czci
naszych wyborcw, ktrzy, nie bdc faszystami czy neofaszystami, gosowali na niego. Zaleao
mi na tym, eby ich odzyska. Wie pani, sdz, e gosy oddane na MSI nie zale od
umiejtnoci jego dziaaczy, ale od naszego braku umiejtnoci. Czasami podajemy im te gosy
na srebrnej tacy, niczym owoc naszych bdw. Prosz pomyle o Neapolu.
Andreotti, zadam panu pytanie, ktre zadaam take Leone: Czy nie auje pan, e w
modoci nie walczy pan aktywnie z faszyzmem?
Tak. Z pewnoci. Jedno ze rde, a raczej rdo wszystkiego, co udao si zrobi
dobrze we Woszech w pierwszych dziesiciu latach demokracji, to wanie krgosup moralny
tych, ktrzy aktywnie walczyli z faszyzmem. Batalia z 1948 roku na przykad to nie byo
prymitywne zderzenie czoowe; to byo odzyskanie umiejtnoci demokratycznego sporu. I t
umiejtno zawdziczamy take Komitetowi Wyzwolenia Narodowego. Komitet Wyzwolenia
Narodowego to bya wielka rzecz. To bya szkoa demokracji.

Zapytam wic pana o co innego, o co pytam czsto kogo, kto nie jest faszyst. Czy
potrafi pan rozmawia z czonkami MSI?
Prosz posucha, kiedy jest si dwadziecia pi lat w parlamencie i widuje si wci te
same osoby, w kocu si z nimi zaczyna rozmawia, a nawet idzie si na kaw. A kiedy zasiada
si na trybunie parlamentarzystw podczas meczu piki nonej, jak mona nie powiedzie dzie
dobry? Zdarzyo mi si rozmawia z Almirante, to jasne. adne gbokie dyskusje, ale Zreszt
czy umiejtno rozmawiania z przeciwnikami nie powinna charakteryzowa kadego
cywilizowanego posa? Ja rozmawiam ze wszystkimi. Bez odrazy, nie czujc si nieswojo.
Wymieni pogldy czy wiadomoci nie znaczy przecie chcie zastawia puapki albo nawraca.
To samo dotyczy komunistw. Kiedy debatowano nad ustaw o rozwodach, miaem bardzo
owocne spotkania z komunistami. Nie mwic ju o tym, e niektrych z nich znam od
dziecistwa, a z innymi si przyjani. Mario Melloni na przykad pozostaje jednym z moich
najbliszych przyjaci. By naczelnym Il Popolo, chadekiem. Przemiana, ktra si w nim
dokonaa, nie sprawia, e nie potrafi si z nim porozumie. S komunici, z ktrymi przyjemnie
jest przebywa. Na przykad z Pajett. Albo z Bufalinim.
A z Berlinguerem?
Jego znam mao. Naley do pokolenia modszego od mojego. Znaem lepiej jego ojca,
ktry nalea do Partii Czynu, a potem do Partii Socjalistycznej. Wiem jednak, e to mody
czowiek peen rezerwy, dobry ojciec rodziny, a to dla mnie bardzo si liczy. Reprezentuje
element rwnowagi. Prosz posucha, mj stosunek do komunistw jest cakiem jasny. Szanuj
ogromnie ofiary, ktre ponieli, oddanie pracy, sam ich metod pracy. Prawd jest, e s
powani. W parlamencie zawsze s przygotowani, pilniej przestrzegaj obecnoci od nas, maj
grupy badawcze, ktre dobrze funkcjonuj, maj wiar Jako opozycja s nadzwyczajni. A ja
wol dobrze przygotowanego i sumiennego czonka opozycji ni sojusznika, ktry przychodzi
odda gos i to wszystko. Ale Ot to: ale jestem przekonany, e komunizm jest dyktatur. A
zatem trzeba zapobiec jego ewentualnemu sukcesowi. Dyktatura proletariatu nie jest przecie
czym drugorzdnym, to nie jest udzia w zyskach czy w zarzdzaniu fabryk! To jest dogmat,
tak jak dla Kocioa istnienie Boga. I tak jak papie nie moe powiedzie, e w istnienie Boga
wierzy w miesice parzyste i kwita, nie wystarczy, aby komunista wierzy w dyktatur
proletariatu w miesice parzyste i kwita. Wyraam si jasno? Trzeba rozrnia pomidzy
komunistami a komunizmem. I ja rozrniam. Pajett na przykad z trudem mog sobie

wyobrazi w dyktaturze proletariatu. Sdz, e zaraz by go rozstrzelano. Ale to, e rozstrzelano

by mnie wraz z nim, byoby marnym pocieszeniem.
Domylam si chyba, e nie byby pan skonny sprzyja kompromisowi historycznemu, jak
twierdz niektrzy.
Och, nie! Z komunistami rozmawiam, ale nie po to, eby zosta nowym Kiereskim. Poza
tym, prosz posucha: kompromis historyczny jest wynikiem wielkiego ideologicznego,
kulturowego, programowego, historycznego pomieszania. A w praktyce okazaby si sum
dwch problemw: klerykalizmu i komunistycznego kolektywizmu. Wielu ludzi powiada: c,
komunici istniej, jest ich wielu i si licz, a zatem mogliby wprowadzi dyscyplin i nakaza
swoim wyborcom, eby dobrze si zachowywali itd. Wydaje mi si jednak, e trzeba otworzy
oczy temu, kto to mwi. Nasz ustrj jest oparty na wielu partiach i wrd nich liczy si
szczeglnie Partia Socjalistyczna. Kompromis historyczny oznaczaby nie tylko likwidacj
wielopartyjnoci, lecz szczeglnie Partii Socjalistycznej. Woska Partia Socjalistyczna uwaa
czsto, e moe przemawia w imieniu mas komunistycznych, i twierdzi, e jej sia przewysza
si wynikajc z uzyskanych gosw. Przypisuje sobie jednym sowem rol porednika. Partia
Komunistyczna skonna jest z racji swojej natury wchon inne i dy do takiego celu
konsekwentnie, nie na mocy faszywego czy pospiesznego rachunku. Jak zreszt kada dyktatura.
Pocztkowo dyktatury posuguj si taktycznie wszystkimi, nie mog jednak nie dy do
sytuacji, w ktrej istnieje tylko partia rzdzca. Wydaje mi si obraliwe mwienie, e logik
komunizmu jest stalinizm. Czy dowiadczenie krajw komunistycznych nie dowodzi nam, e
kiedy tylko troch poluzuj, cigaj sobie na gow mnstwo kopotw i musz si cofn?
Rozmieszaj mnie ci, co si oburzaj z powodu Soenicyna. Czy nie wiedzieli, e w Rosji nie
ma wolnoci myli i sowa? Nie, nie wierz w kompromis historyczny. Nie podoba mi si.
A przecie wielu chadekw w niego wierzy.
Moe wielu tych, ktrzy powiadaj: skoro-papie-odesa-Mindszentyego, to znaczy ejest-moliwe-powoanie-republiki-pojednania. Kto nie jest komunist i rozwaa tak moliwo,
popenia ten sam bd, jaki popenili liberaowie i czonkowie Partii Ludowej, kiedy w 1922 roku
sprzymierzyli si z faszyzmem, udzc si, e bd go mogli kontrolowa. Taki historyczny bd
trwa zaledwie kilka miesicy. Ale wystarczyy one, aby dowie, e wsppraca z dyktatorem
jest absurdaln iluzj. Dyktator ci wycinie, a potem wyrzuci. By moe za pidziesit lat
sprawy potocz si inaczej, ale dzi wygldaj tak i nie wydaje mi si konieczne, abymy suyli

jako krliki dowiadczalne przy tworzeniu tak niebezpiecznych formu. Do takich wnioskw
dochodz z powodu szacunku, jaki ywi do katolikw i, prosz mi pozwoli, do komunistw.
Pomys Berlinguera to by bdny ruch. Kuszcy w oczach nierozwanych, ktrzy powiadaj:
przynajmniej-bdziemy-mieli-porzdek-i-spokj, ale bdny. A wie pani, dlaczego? Poniewa
zwykli ludzie nie dadz si na niego nabra.
Miejmy nadziej. Ale zwykli ludzie si nie licz.
Kto tak mwi?
Zwykli ludzie.
W najwaniejszych chwilach si licz. Uwaa mnie pani za cynika, ale w tym wypadku
nie jestem ani troch cyniczny. I powiadam: najwiksz gwarancj, jak dysponujemy w
zasadniczych sprawach, s wanie zwykli ludzie, bo nie potrafic teoretyzowa na temat
wolnoci, naprawd jej broni. Jestem przekonany, e znaczna cz elektoratu komunistycznego
broni tego rodzaju ycia, ktrego nie mogaby prowadzi w ustroju komunistycznym.
Zobaczymy, jak bdziecie manipulowa tymi zwykymi ludmi przy okazji referendum
dotyczcego rozwodw. Skoro tak ich szanujecie, tych zwykych ludzi, dlaczego nie zaczniecie ich
przeprasza, e wystpujecie w referendum rami w rami z MSI?
Nie czynimy z tego kwestii partyjnej. Istotnie, nie wystpilimy o uchylenie ustawy
Fortuny w parlamencie. Gdybymy chcieli, moglibymy to zrobi, poniewa w parlamencie, po
upadku Woskiej Partii Socjalistycznej Jednoci Proletariackiej, zwolennicy rozwodw nie maj
ju wikszoci. Wikszo mielibymy dzi my, razem z MSI. Ale ta suma gosw miaaby
znaczenie polityczne, wic jej nie chcielimy.
Panie Andreotti! Gdybymy mieli zmienia wszystkie ustawy za kadym razem, kiedy
zmienia si legislatura, adnie bymy wygldali. Ustawa dotyczca rozwodw istnieje, przesza
nie z powodu jakiego szataskiego kaprysu, lecz na mocy demokratycznej wikszoci i Trybuna
Konstytucyjny uzna j dwukrotnie za prawomocn.
Trybuna Konstytucyjny uzna, e rozwd nie jest sprzeczny z Konkordatem, ale
Trybuna Konstytucyjny nie moe zabroni uchylenia ustawy. Jeli izba nisza chce uchyli
ustaw, moe to zrobi w kadej chwili. Moim zdaniem ustawa dotyczca rozwodw jest
niedobra z mnstwa powodw. Gdyby ustalia, e sdzia moe zawiesi postpowanie
rozwodowe, kiedy wynika z niego nieodwracalna szkoda dla dzieci albo dla jednego z
maonkw

Gdyby

wymagaa

odpowiedniej

sytuacji

ekonomicznej

rozwiedzionego

wspmaonka zamiast tej historii z alimentami, ktre s nieskuteczne jednym sowem, gdyby
to bya lepsza ustawa, byoby nam trudno uczyni z niej jedynie kwesti zasady. Ale skoro jest
jak jest, mnie si to wydaje kwesti zasady. Nie mwic o fakcie, e co oczywiste, jestem w
ogle przeciwko rozwodom. I nie tylko jako katolik. Jeli prawd jest, e rozwd moe uleczy
niektre sytuacje, prawd jest rwnie, e zagraa instytucji maestwa.
Niech pan posucha: Dlaczego chce pan narzuci swoj katolick wiar wszystkim?
Dotd wychwala pan wolno, a teraz chciaby pan odebra wolno rozwiedzenia si komu,
kto myli inaczej ni pan. Wydaje mi si to ogromnym brakiem konsekwencji, wicej, ogromnym
naduyciem. Jeli rozwd si panu nie podoba, niech si pan nie rozwodzi! Nie jest to wcale
obowizkowe, wie pan?
S chwile, kiedy trzeba wprowadza nowe prawo, zgoda. Istniej cywilizowane kraje,
ktre zawsze miay rozwody, zgoda. We Woszech nie naduywano ich, zgoda. Ustawa moe by
poprawiona, zgoda. Znam wszystkie argumenty. Ale powiadam: nie byo dobrym posuniciem
wprowadzenie rozwodu w tak trudnej fazie psychologicznego kryzysu, kiedy w kraju zapanowa
permisywizm, ktry zdy ju ogarn wiat. Ten obdny permisywizm. Moim zdaniem le
wybrano take moment, w ktrym postanowiono zaj si tym problemem. Prosz mnie
posucha, nie ebym odwoywa si do dogmatu. Obawiam si, e rozwd osabi instytucj
maestwa, teraz, kiedy jestemy wiadkami wielkiego spoecznego, duchowego kryzysu
Powiadam: przez tyle lat nie mielimy rozwodw. Mona byo jeszcze troch poczeka, czy
nie? Co byo w tym takiego pilnego? Nie, to nie by waciwy moment.
Ach! To nie jest godna pana argumentacja. A kiedy jest waciwy moment, eby co
zmieni?! Gdybymy czekali na waciwy moment, mieszkalibymy jeszcze w jaskiniach i
zastanawiali si, czy warto wynale koo!
Z maestwem nie ma artw. Nie mona powiedzie: rozwodz si, zawieram inne
maestwo, a potem jeszcze inne. Nie powinno si.
A w takim razie uniewanienia przez Trybuna witej Roty? Przecie Koci uniewania
maestwa, w ktrym urodziy si dzieci! Wystarczy mie pienidze i dobre nazwisko.
Moim zdaniem droga, jak powinien przeby Koci, prowadzi w odwrotnym kierunku.
To znaczy potrzebna jest wiksza surowo, mniej permisywizmu. Koci powinien
uniewania mniej maestw.

To znaczy by bardziej papieskim od papiea. Na szczcie nie zosta pan ksidzem, a

potem papieem. Na szczcie mnstwo chadekw myli tak jak ja, a nie tak jak pan.
I mnstwo ludzi gosujcych na Chrzecijask Demokracj myli tak jak ja, a nie tak jak
pani.
Prosz posucha, jeli mnie pan zdenerwuje, zapal papierosa.
A ja zapal wiec.
Zgoda. I tak rozboli pana gowa.
Nie, nie. Jestem mniej delikatny ni si zdaje. Wydaj si takim chuchrem, bo mam
wsk klatk piersiow. Rzeczywicie, z powodu wskiej klatki piersiowej nie wzili mnie do
wojska. Prosz pomyle, za modu nie miaem nawet minimalnego obwodu klatki piersiowej.
Major, ktry mnie bada, powiedzia: Nie przeyje pan p roku. Ha, ha! Kiedy zostaem
ministrem obrony, natychmiast poszukaem majora. Chciaem mie satysfakcj z zaproszenia go
na obiad, eby mu udowodni, e yj. Ale nie byo to moliwe. Umar.
Zaoyabym si, e tak to si skoczy.
Rzym, marzec 1974

Giorgio Amendola
Tylu rzeczy chciaam si od niego dowiedzie. Wszystkiego, czego kto, kto nie jest
komunist, chciaby si dowiedzie od jednego z przywdcw Woskiej Partii Komunistycznej
na pocztku roku 1974: stanowisko, jakie zajaby partia, gdyby odbyo si referendum
dotyczce rozwodw, prawdziwa natura kompromisu historycznego, bdcego wwczas
przedmiotem licznych dyskusji i tak bardzo nieprawdopodobnego, stosunki z socjalistami i
ugrupowaniami pozaparlamentarnymi ze skrajnej lewicy, ktre okrelay Parti Komunistyczn
jako parti senn i buruazyjn, wreszcie relacje ze Zwizkiem Radzieckim i problem wolnoci.
Do jakiego stopnia komunici mogli udowodni, e s niezaleni od Moskwy i do jakiego stopnia
moemy im wierzy, kiedy twierdz, e nie odejd od partyjnego pluralizmu? Przez niemal
trzydzieci lat godzili si na demokratyczn gr si, to prawda, penili poprawnie swoj rol
opozycji, ale czy bd postpowa tak samo, kiedy dojd do wadzy i zaczn rzdzi? Czy z ich
strony to strategia, czy szczero? Berlinguer praktycznie milcza. Peen rezerwy i niemiay, nie
udziela w tamtym czasie wywiadw, dopiero wybory w 1976 roku sprawiy, e wyszed ze
swojej skorupy i zgodzi si na kontakty z pras. Jeli wic chciae dowiedzie si tego, co ja,
musiae zwrci si do kogo innego. A tym kim by Giorgio Amendola: jedyny w gruncie
rzeczy, ktry gotw by mwi i nie obawia si odpowiada nawet na najbardziej podchwytliwe
pytania.
Ale przede wszystkim chciaam go pozna: jako czowieka, jako posta. Uwaaam go za
jednego z najbardziej interesujcych woskich politykw. Historia jego ycia wydaje si jak
wzita z powieci i nie przypadkiem opowiedzia j w ksikach, ktre odniosy wielki sukces.
Syn wielkiego liberaa, jakim by Giovanni Amendola, i tej nadzwyczajnej kobiety, jak bya Eva
Kuhn, urodzi si i wyrs w rodowisku intelektualnym i mieszczaskim; zosta wic komunist,
nie majc stygmatw. A do dwudziestego roku ycia on te by liberaem i wszystko przed jego
nawrceniem si na Parti Komunistyczn pozwalao przypuszcza, e co najwyej zwie si z
ruchem Sprawiedliwo i Wolno. By uczniem Benedetta Crocego, przyjacielem Galeazza
Ciana; jego przypadek rni si od przypadkw takich ludzi, jak Giancarlo Pajetta czy Longo,
czy Scoccimarro. By w kadym razie kim osobnym, czowiekiem penym fantazji i
zaskakujcym. Jako antyfaszysta walczy dzielnie, pacc za swj wybr zesaniem i emigracj;
w Ruchu Oporu uczestniczy bardziej na mocy czynw ni sw i wkrtce zosta jednym z jego

dowdcw; byo to dramatyczne i bolesne. Bra midzy innymi udzia w akcji na via Rasella, za
ktr w odwecie Niemcy rozstrzelali grup rzymian w Fosse Ardeatine. To rwnie dziki niemu
w okresie 19401945 Woska Partia Komunistyczna tak bardzo si umocnia, e staa si
najsilniejsz parti komunistyczn w Europie Zachodniej. A jednak zachowa zawsze godn
uwagi niezaleno postpowania i mylenia: na przykad jako jedyny omieli si zbuntowa
przeciwko Togliattiemu. Oddany Stalinowi, by jednym z pierwszych, ktrzy spostrzegli, e
stalinizm jest czym haniebnym; proces destalinizacji Partii Komunistycznej by w duej mierze
jego dzieem. Nie przypadkiem niektrzy nazywali go kpico socjaldemokrat. Kiedy jednak na
niego patrzymy, wydaje si komunist w starym stylu: jest taki twardy i surowy, oschy. Moe z
powodu swojego wygldu, to znaczy imponujcej, wysokiej i masywnej sylwetki, pomarszczonej
i ywej twarzy, jak u wieniaka, wosw ostrzyonych bardzo krtko, jak w wojsku, poruszania
si z powag i dostojestwem. Sza te za nim fama choleryka i rzeczywicie, mwic, mia
zwyczaj podkrelania najwaniejszych sw przez uderzanie zacinit doni w st, tak mocno,
e przypominao to wystrzay z karabinu.
Kiedy wic spotkaam si z nim w celu przeprowadzenia wywiadu, byam bardzo
zdziwiona jego uprzejmoci. Jasne jest, e na pocztku taka uprzejmo wydaa mi si sztuczna:
zwraca si do mnie jak nauczyciel starej daty zwraca si do tpego ucznia, aby przekona go do
tego, by czyta wicej i lepiej. Takie wraenie wzmacniay uderzenia doni w st i potny,
surowy gos, ktry czsto przesadnie podnosi, sprawiajc, e podskakiwaam przestraszona.
Szybko jednak spostrzegam, e chodzi o zewntrzn powok i e wewntrz kryje si prawdziwa
uprzejmo. Nawet jeli si czym pasjonowa, nie przestawa by dobrze wychowany, elegancki
i nie byo pytania, ktre by go urazio albo na ktre zareagowaby milczeniem czy
dyplomatycznym wykrtem. Na kad prowokacj, bezczelno odpowiada tolerancyjn
perswazj; dogmat nie wydawa si go hamowa ani usztywnia. Jestecie nudni, wy,
komunici. Wiem, wiem. Macie zawsze rozzoszczon, nadsan, podejrzliw min.
To prawda, to prawda. Warto zatrzyma si nad tym szczegem, bo w tamtych czasach,
rozmawiajc z niekomunist, woscy komunici mieli odraajcy zwyczaj: traktowali go
ironicznie i pobaliwie, jak gdyby mieli przed sob kretyna, na ktrego nie spyna aska ducha
witego marksizmu, objawienie. Ironia przemieniaa si niekiedy w pogard, pobaliwo w
poczucie wyszoci graniczce z pych, wic w kocu czue si uraony i uznawae, e wszelki
kontakt z nimi jest niemoliwy. Oczywicie wada ta nie znikna i w elektoracie wystpowaa

nadal czsto: im bardziej komunista jest ignorantem, rzekabym, tym bardziej jest zarozumiay i
traktuje politycznego przeciwnika z idiotycznym brakiem tolerancji. Ale wrd przywdcw
trudniej o takie zachowanie dzisiaj ni w przeszoci. Wane jest zatem, e ju wwczas
Amendola by tak odmienny i e, przynajmniej w stosunku do mnie, nie popeni nigdy bdu
typowego dla swoich towarzyszy. A przecie mia czas, aby si zdradzi, bo wywiad trwa dugo:
niemal sze godzin podzielonych na trzy spotkania.
Zapanowaa wic midzy nami serdeczno, ktrej nie zawahaabym si nazwa
przyjani, chocia jej nie podtrzymywalimy, a pniej szczeglne porozumienie z innych
przyczyn. Ju w dniach naszych spotka jego crka, zaledwie trzydziestoomioletnia, bya ciko
chora. Kilka miesicy potem umara i ja, wiedzc, jak Amendola cierpi z tego powodu, napisaam
do niego, zapewniajc go o swoim wspczuciu. Odpowiedzia mi cudownym i smutnym listem.
Jak zdarza si czsto, kiedy tracimy ukochan osob i wydaje si nam, e nie do dla niej
zrobilimy, drczya go myl, e powici mniej czasu crce ni pracy, i wiedzc, e przeywam
podobn tragedi z powodu matki chorej na nieuleczaln chorob, radzi mi, ebym nie popenia
tego samego bdu: Wyrzut sumienia z tego powodu, e nie spdzia z ni godziny, bo musiaa
lecie do Brukseli, potem ci zabija. Zdanie to wyryo si w mojej pamici niczym koszmar i
pewnego dnia miaam wyzna Amendoli, jak bardzo mi si przydao. Potem by epizod jeszcze
bardziej wzruszajcy. Kiedy wysza moja ksika List do nienarodzonego dziecka, wysaam mu
egzemplarz. Odpowiedzia mi drugim listem, w ktrym napisa, e paka, czytajc moj ksik,
poniewa rozpozna si w bohaterce: kobiecie, ktra oczekuje dziecka i je traci. W dziecku, a
raczej w embrionie, rozpozna swoj crk. By moe wikszo uznaaby t ksik za
pochwa wtpliwoci albo przerywania ciy, albo mioci, napisa mi, ale on uwaa j za
ksik o mierci i cierpieniu. I czu potrzeb zapewnienia mnie o swoim przywizaniu,
poniewa, teraz by tego pewien, znam ju i rozumiem cierpienie. C, tym razem to ja pakaam,
czytajc jego list. W tym szorstkim, krwistym, oschym, grubym mczynie bya niemal kobieca
delikatno.
***
Rozdzia, ktry choby pobienie porusza problem Woskiej Partii Komunistycznej jest z
koniecznoci niekompletny i peen luk. Szczeglnie kiedy porusza w pewnych punktach
problemy, ktre Historia zdya ju rozstrzygn lub przezwyciy. Za duo jest rzeczy, ktre
naleaoby powiedzie o woskich komunistach, wtpliwoci za pozostaj niezliczone. Co do

postaci Giorgia Amendoli, takiej zoonej i penej niuansw, zasugiwaaby ona na co wicej ni
tekst napisany na pocztku 1974 roku. Ale wierna zobowizaniu, aby publikowa swoje wywiady
jako dokumenty, ktre skrystalizoway si w momencie ich przeprowadzenia, drukuj take ten,
nie biorc pod uwag wszystkiego, co tymczasem zdyo si zestarze albo zmieni. Zreszt nie
uwaam, aby by to wywiad na temat woskiego komunizmu, lecz portret czowieka, z ktrym,
chocia nie mam nic wsplnego w sensie politycznym, chciaabym si ponownie spotka, gdyby
trzeba byo walczy na ulicach o wolno. Oto wic tekst naszej rozmowy. Jej punktem wyjcia
staa si ksika, ktr Amendola wanie opublikowa, Lettere da Milano (Listy z Mediolanu).
Widz siebie ponownie w jego gabinecie: on siedzi za biurkiem, ja naprzeciwko. Gabinet jest
peen obrazw podpisanych przez malarzy. Ani jednego plakatu ani portretw Lenina i Marksa.
ORIANA FALLACI: Przede wszystkim, gratulacje, senatorze Amendola. Przeczytaam
pask ksik i wcale si nie znudziam! Prosz mi wybaczy, ale na og wy, komunici,
jestecie tacy nudni. Mwicie w sposb taki zawiy, przygnbiajcy. Kiedy si was czyta albo
sucha, nie sposb powstrzyma si od ziewania.
GIORGIO AMENDOLA. Wiem. To jest zarzut, ktry zawsze nam towarzyszy.
Skierowany by na przykad do Togliattiego, do Longa. Surowo jest cech naszej partii, tak jak
dyscyplina, a surowo zakada nud. Naturalnie take wrd nas jedni s bardziej, drudzy mniej
nudni, ale ja te byem nudny. Przez lata wystpowaem publicznie, wygaszajc miertelnie
nudne mowy, nieznone. Mowy dwugodzinne, pene liczb, informacji ekonomicznych Z
obawy przed popenieniem bdu najpierw je pisaem. Potem poprawiaem, czytaem na gos
Surowo bya niczym zbroja, ktra mnie cisna, sprawiaa, e kulaem. Potrzeba byo czasu,
ebym odrzuci kule i zacz mwi swobodnie. Nie jest to wcale atwe, wie pani? Trzeba
dojrze, by pewnym siebie; kto przemawia w imieniu wielkiej partii, takiej jak moja, czuje
ciar ogromnej odpowiedzialnoci! A dyscyplina ci wie, przytacza, dusi ci wraz ze
strachem przed popenieniem bdu, przed niepowiedzeniem wszystkiego albo powiedzeniem
le Moi towarzysze, kiedy zobaczyli ksik, spodziewali si jakiej cegy. Powiedzieli mi
wic zaskoczeni i ucieszeni: Ale to si czyta jak krymina!. Sprawio mi to przyjemno.
Najwyraniej rwnie i nam udaje si przeama ten lodowaty dystans, wydoby na jaw bogate
czowieczestwo, ktre istnieje, prosz mi wierzy, istnieje.

Ale zawsze nieodczne od tego lodowatego dystansu, od tej surowoci jak u ksiy. Macie
zawsze rozzoszczon min, nadsan, podejrzliw Zupenie jak ksia, ktrzy nienawidz tych,
ktrzy nie wierz w raj i pieko. Ale po co to?
No tak. Tak wanie jest. Chocia s wyjtki. Di Vittorio na przykad mia w sobie wielk
witalno i ja na staro przypominam coraz bardziej Di Vittoria. Giancarlo Pajetta jest ywy,
ekstrawertyczny. I nie jestemy zimni, wie pani? Jestemy peni pasji. Pewnego razu zrobiem
list towarzyszy, ktrzy zmarli na zawa serca, choby po wygoszeniu przemwienia, i rezultat
by niewiarygodny: Togliatti, Di Vittorio, Alicata, Romagnoli, Grieco nasza grupa kierownicza
zostaa zdziesitkowana przez pasj. Prac i pasj.
Zacznijmy wywiad, panie Amendola. Ale swobodnie, bez zbroi, ktre cisn, bez obaw,
ktre nie pozwalaj rozmawia spokojnie. Zacznijmy od paskiego historycznego sporu z Longo,
bardzo interesujcego, poniewa po raz pierwszy dwch towarzyszy kci si na oczach
wszystkich. To wywoao zdziwienie, podobnie jak informacja, e w 1943 roku zbuntowa si pan
przeciw Togliattiemu.
Prosz posucha, Togliatti jako czowiek bardzo mi odpowiada. Zawsze podziwiaem
Togliattiego. Kiedy jednak pod koniec 1943 roku usyszelimy ten komunikat radiowy, rozkaz
wsppracy z Badogliem, zbuntowaem si. I moja odpowied bya drastyczna: To jest rada, ale
nie wicej ni rada. I tak naley j potraktowa. Togliatti w Moskwie nie potrafi oceni sytuacji,
w ktrej si znalelimy, nie zna reakcji innych. Socjalistw i czonkw Partii Czynu na
przykad. On jest szefem partii, zgoda. Ale przejmie funkcje szefa partii, kiedy wrci do Woch.
Dopki jest poza Wochami, nie mona zgodzi si na jego przywdztwo, to znaczy
przywdztwo na odlego. Przywdca musi by tutaj. Opowiedziaem mu o tym, kiedy wrci.
A on zacz si mia i powiedzia Mielicie racj. Faktem jest, e Togliatti czsto przyznawa
racj wszystkim.
Ale w tym wypadku naprawd mia pan racj.
Oczywicie! Miaem cakowit racj. Istotnie, nie byem jedynym, ktry tak myla: w
Rzymie zbuntowalimy si wszyscy przeciwko temu komunikatowi. Scoccimarro z powodu
doktrynerskiej sztywnoci, jaka zawsze cechowaa tego troch naiwnego profesora, ja z
powodw politycznych Widzi pani, 8 wrzenia byem czowiekiem najbardziej skonnym do
nawizania kontaktw z Badogliem. Krytykowaem go z wielu powodw, ale nie chciaem
zerwa z nim stosunkw. Badoglio reprezentowa si, ktr uznawali inni czonkowie Komitetu

Wyzwolenia Narodowego. Badoglio mia w rku los towarzyszy na zesaniu albo w wizieniu
Wszyscy moi najlepsi przyjaciele byli na zesaniu albo w wizieniu, Pajetta na przykad, mj brat
Pietro, a ja chciaem ich stamtd wydosta. Rozwaalimy nawet projekt, eby utworzy z
Badogliem rzd w momencie zawieszenia broni. Ale nadszed 8 wrzenia i tamci uciekli.
Wszyscy. Od Roatty w d. Powszechna, bezadna ucieczka Nie ma pani pojcia, co si
wydarzyo. Prosz sobie wyobrazi, e pobiegem szuka Piccardiego do Ministerstwa
Korporacji i znalazem go samego, biedny Piccardi. Poczulimy si obraeni, poczulimy si
oszukani. Jake to?! Najpierw Badoglio daje nam mnstwo gwarancji, a potem nas zostawia i
ucieka bez sowa? Jeli chcia przewie krla na poudnie, dlaczego z nami o tym nie
porozmawia? Dlaczego nie zorganizowa wszystkiego porzdnie, godnie? Cay rzymski Komitet
Wyzwolenia Narodowego, zniesmaczony, przyj stanowisko przeciwko Badogliowi. Nawet
chadecy byli przeciwko Badogliowi. Socjalici i Partia Czynu okazali si bezwzgldni. A ja nie
chciaem utraci kontaktw z Parti Czynu, z Pertinim, Nennim. Chciaem, ebymy pozostali
zjednoczeni. I nagle syszymy ten komunikat Togliattiego. To oczywiste, e zareagowaem tak,
jak zareagowaem.
Tak, ale dlaczego w takim razie zmieni pan tak szybko zdanie? Wiosn 1944 roku ju pan
zmieni zdanie. Dlaczego by pan tak niekonsekwentny?
Niech pani posucha, niektrzy chc zawsze gosi konsekwencj po fakcie. Ale ludzie
nie s konsekwentni, ani nawet partie. Linia partyjna nie jest jajkiem, ktre pojawia si ju
gotowe i uksztatowane, jest czym, co wypracowuje si poprzez liczne prby. A mnie zdarzay
si odchylenia, wahania Nastpiy dwie rzeczy. Przede wszystkim wrd czonkw Partii
Czynu i socjalistw powsta nurt maksymalistyczny, doprowadzajcy do skrajnoci stanowisko
przeciwko Badogliowi i odrzucajcy moliwo kontaktw z ukrywajcymi si monarchistami.
Andreoni, stojcy na czele tego nurtu, powiedzia wrcz: Wyeliminujmy generaw,
konserwatystw. W gruncie rzeczy co nas obchodzi walka z Niemcami? Przecie jutro bdziemy
mieli przeciwko sobie generaw, konserwatystw. Odrzuciem z oburzeniem podobne
stanowisko. W Rzymie byo wielu oficerw i onierzy nastawionych antyniemiecko: czemu
zrezygnowa z ich poparcia? Poza tym na czele monarchistw sta czowiek o wielkich walorach
moralnych: genera Montezemolo. Razem z Montezemolo, ktry pniej zosta rozstrzelany w
Fosse Ardeatine, miaem zorganizowa wiele zamachw, jak ten, w ktrym wysadzilimy w

powietrze pocig na linii Rzym-Cassino w noc Boego Narodzenia. A poza tym spostrzegem, e
w ogle socjalici s zbyt lewicowi.
Zbyt lewicowi?
Tak. W lutym 1944 roku Nenni opublikowa artyku na amach Avanti!: Caa wadza
w rce Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Ten artyku by zupenie bezpodstawny. To bya
tylko maksymalistyczna propaganda, rodzaj parafrazy caa-wadza-w-rce-rad. Komitet nie mia
szerokiej bazy ludowej. Zdaem wic sobie spraw, e skrcajc zbytnio na lewo, rozpadby si. I
zainterweniowaem za porednictwem Scoccimarra, aby zszy poszczeglne kawaki. Ale
Scoccimarro by bardziej zwizany z socjalistami ni ja. W czasie ponownego nawizywania
porozumienia wybuchy spory midzy nami dwoma i Krtko mwic, zaczem zmienia
zdanie w marcu 1944 roku i mj kryzys osign punkt kulminacyjny w momencie, w ktrym
Bonomi poda si do dymisji w Komitetcie Wyzwolenia Narodowego. Tego samego dnia
dokonalimy zamachu na via Rasella. Rozwayem wwczas ponownie komunikat Togliattiego.
To wanie o to oskara pana Longo, kiedy powouje si na list napisany w maju 1944
roku. Oskara pana o to, e wypiera si pan buntu przeciwko Togliattiemu i e obarcza pan
Scoccimarra cakowit za niego odpowiedzialnoci. Okrela te pana jako karierowicza, osob
zmieniajc pogldy.
Longo powiedzia co znacznie powaniejszego. Powiedzia: Zrobie co w stylu
Jacopa. Chodzio o towarzysza, Jacopa Berti, ktry by krytykowany za swoje zmiany
pogldw, o to, e wi si jak piskorz. Naprawd bardzo si zezociem. I wykrzyczaem do
Longa: Nie, na to nie masz prawa sobie pozwala. Ale ktnia nie odbya si listownie, odbya
si bezporednio. Nigdy nie widziaem tego listu Longa, przypuszczam, e dotar do Rzymu,
kiedy ja ju byem w Mediolanie. Znalazem si w Mediolanie 7 maja i spotkanie z Longiem byo
pocztkowo przyjacielskie. Uciski, pocaunki itd. Ale zaraz przerodzio si w starcie, bo on
zacz mnie krytykowa nie tylko z politycznego, ale i moralnego punktu widzenia. Oskary
mnie o zmian pogldw, to prawda. I nie tyle dlatego, e zmieniem stanowisko, ile dlatego, e
wedug mediolaskich towarzyszy zmieniem je, majc na uwadze wasn karier. Ja za, ktry
nigdy nie zaprzeczaem, e zmieniem stanowisko, poczuem si obraony oskareniem, e
zmieniem je, majc na uwadze wasn karier. Longo zawsze zgadza si z Togliattim co do
koniecznoci wspdziaania z Badogliem: to fakt. Ale Longo przebywa na pnocy, a na
pnocy mniej si rozczarowano Badogliem. Poza tym na pnocy mieli trudnoci w nawizaniu

kontaktu z wikszoci si wojskowych, ktre przybyway z Francji i ktre popieray Badoglia.

To byy znaczne siy, jeli chodzi o bro i o pienidze
Podobno pan i Longo ylicie zawsze jak pies z kotem. Czy to prawda?
Nie! Tylko w tamtym okresie, ale nie trwao to dugo. Kiedy ju wszystko sobie
wygarnlimy, zabralimy si do roboty: ja, Longo i Secchia. Zostaem praw rk Longa.
Zreszt ju od 1931 roku, kiedy przyjechaem do Parya, Longo by zawsze moim idolem. To by
twrca zwrotu z Salerno, mwio si wrcz, e zwrot nastpi z woli Longa i e Togliatti si na
niego zgodzi. Chocia miaem dwadziecia dwa lata, a on trzydzieci, ju wtedy nasze stosunki
byy przyjacielskie. Ale zaprzyjaniem si te od razu z Togliattim. Jadc do Parya, mylaem,
e Longo i Togliatti to dwa potwory, ale okazali si od razu otwarci. W Paryu byem cay czas
godny. Chodziem wic na makaron do domu Longa, a na risotto do domu Togliattiego. Trzeba
te powiedzie, e mediolaski spr toczy si bardziej midzy Longiem a Scoccimarrem ni
midzy Longiem a Amendol. I to ja podniosem gos, a nie Longo, ktry, bdc prawdziwym
piemontczykiem, podobnie jak Togliatti, nigdy nie podnosi gosu. Okropny charakter miaem ja,
a nie Longo. Stosunki midzy mn a Longiem byy zawsze znakomite, rwnie po wyzwoleniu.
Zreszt take podczas bitwy o poudniowe Wochy. Czy nie walczyem razem z Longo?
Tak, ale mwi si, e oskary go pan o takie obrzydlistwa jak wlewanie wina do zupy.
Podkrela si brak zrozumienia bdcy wynikiem odmiennych korzeni: paskie byy bardziej
mieszczaskie, Longa bardziej ludowe
Gupstwa. Longo nigdy nie wlewa wina do zupy i ja nigdy go nie oskaraem o wlewanie
wina do zupy. To Longo opowiada, e jego dziadkowie wlewali wino do zupy. Co, poza
wszystkim, nie jest adnym obrzydlistwem, tylko sposobem na przyrzdzanie zupy. Jedyn
gastronomiczn rnic midzy mn a Longiem jest to, e ja lubi makaron, bo jestem
neapolitaczykiem mieszkajcym w Rzymie, a on lubi risotto, bo jest z Turynu. Myli si ten, kto
chce przedstawi mnie jako arystokrat w przeciwiestwie do Longa proletariusza. Obaj mamy
korzenie

mieszczaskie.

Ja

pochodz

intelektualnych

krgw

rzymskiego

drobnomieszczastwa, on z piemonckiego drobnomieszczastwa zajmujcego si handlem. Jego

rodzina wywodzi si z chopw, to prawda, ale ojciec przenis si do Turynu, gdzie otworzy
winiarni. Rnica midzy mn a Longiem polega na tym, e ja miaem ciekawsz modo, w
okresie przedkomunistycznym uprawiaem wiele sportw i dobrze si bawiem. A z politycznego

punktu widzenia, pochodz ze rodowiska liberalnego. Longo natomiast ju w wieku

siedemnastu lat by dziaaczem komunistycznym.
Zgoda, zgoda. Dajmy spokj z Longiem i wrmy do Togliattiego. Czy w tym paskim
buncie nie byo te troch pretensji o to, e Togliatti nie nadstawia gowy we Woszech?
Nieee! Nie ma o tym nawet mowy. Biedak, jak mg uczestniczy w Ruchu Oporu, skoro
nie mg si ruszy z Moskwy? My znalelimy si w Ruchu Oporu, bo mielimy to polityczne
szczcie, e wrcilimy z Francji. Togliatti zosta we Francji aresztowany i skazany. Potem, w
1940 roku, wysano go do Moskwy. Bo w tamtym czasie istniaa jeszcze Midzynarodwka
Komunistyczna. Nie ebymy my nadstawiali gowy, a on nie. Moskwa nie bya wygodnym
miejscem w czasie wojny i z pewnoci nie mona twierdzi, e Togliattiemu brakowao odwagi.
Jego odwaga bya nie tylko polityczna, ale i fizyczna. Czy nie udowodni jej take w czasie
wojny w Hiszpanii, gdzie widziano go zawsze na pierwszej linii? Prosz pamita, e moja
krytyka dotyczy jedynie tego, e kierowa parti z Moskwy, nie majc informacji na temat
sytuacji we Woszech. Ja i on bylimy naprawd przyjacimi.
A jednak czytaam o gwatownych starciach midzy panem a Togliattim. Czytaam, e
kiedy nazwa pana camorryst, czowiekiem bez zasad.
Nieee! Togliatti by bardzo uprzejmym czowiekiem. Im bardziej by surowy, tym
bardziej by uprzejmy. Nigdy mnie nie zwymyla; potrafi si ogromnie kontrolowa. Powiem
pani, jak si zachowywa Togliatti. Na kongresie w 1962 roku wygosiem referat bardzo w stylu
Chruszczowa. A Togliatti, ktremu nie podobao si ponowne wytoczenie procesu Stalinowi,
skomentowa chodno: Odpowiem ci. Ale jego odpowied brzmiaa nastpujco: Dyskusj
zdominoway w zbyt duym stopniu aspekty emocjonalne. Na przykad towarzysz Amendola
udowodni, e nie zna dobrze sytuacji w Zwizku Radzieckim. By moe jest on bardzo
prowincjonalny. By moe mao podruje. Na przyszo dobrze by mu zrobio, gdyby wicej
podrowa. Togliatti by czowiekiem bardzo inteligentnym. Nie ucieka si nigdy do krzykw
i obelg. Jedynym problemem bya trudno w przeamaniu jego rezerwy. Trzyma nas na dystans.
A poza tym irytoway go niektre ataki na Stalina, poniewa otwieray na nowo rany.
Prosz mi wybaczy, ale czy pan te nie by arliwym stalinist?
Tak, tak. Och, tak. Czy mogem nie by stalinist po tym, jak zobaczyem reakcj
zachodnich demokracji na zwycistwo Hitlera? Kiedy przyjechaem do Parya w 1937 roku,
republika francuska bya zgnia. Buruazja, gotowa na wszystko, aby tylko uratowa si przed

wadz ludu. Przypominao to kobiety z garnkami manifestujce przeciwko Allende. A po drugiej

stronie caego tego kryzysu by tylko Stalin walczcy z t swoj jakobisk dyscyplin. C, w
gruncie rzeczy rewolucje broni si za pomoc terroru: czy rewolucja francuska nie bronia si
za pomoc terroru, czy i ona nie poara wasnych dzieci? Twardo Stalina bya dla nas niemal
gwarancj. Tak, byem stalinist, arliwie i namitnie. Rwnie pakt niemiecko-sowiecki
postrzegaem jako tymczasowy kompromis majcy na celu opnienie przystpienia Rosji do
wojny. Moje wtpliwoci zaczy si zaraz po wybuchu wojny: troch z powodu podziau na
strefy wpyww, troch dlatego, e uwaaem, i nard rosyjski dojrza ju do wyzwolenia si ze
stalinowskiego reimu Potem XX Zjazd mnie wyzwoli.
Czy wyzwoli te pana z uroku, jaki Zwizek Radziecki mia zawsze w paskich oczach?
Myl, e bez siy Zwizku Radzieckiego wiat by ju przepad. miesz mnie ci, ktrzy
powiadaj

chcemy-autonomii-europejskiej-eby-unikn-porozumienia-midzy-wielkimi-

potgami. Na szczcie istnieje porozumienie midzy wielkimi potgami! Czy my, Europejczycy,
moemy wpywa na Zwizek Radziecki albo Ameryk? Kiedy Nixon postanawia zdewaluowa
dolara, wywouje szereg skutkw w ramach woskiej gospodarki, a zatem dzisiejszy wiat nie
moe by postrzegany niezalenie od okrelonych uwarunkowa. Te same osoby odpowiadaj:
ale porozumienie midzy dwiema potgami nie ma na nas wpywu! C, byoby o wiele gorzej,
gdyby zamiast porozumienia, miay na nas wpyw bomby! Nie wiem, jak Europa moe
przetrwa, jeli wiatowego porzdku nie gwarantuje porozumienie midzy dwiema potgami.
Europa odgrywa pewn rol, to prawda, ale rola ta nie moe polega na rywalizowaniu w
charakterze trzeciego wielkiego partnera obok Stanw Zjednoczonych i Zwizku Radzieckiego.
Rwnie i dlatego, e podstawy ekonomiczne Europy opieraj si na braku wydatkw na wojsko.
Gdybymy zaczli konstruowa rakiety ziemia-powietrze i bomby atomowe, adnie bymy
wygldali!
Pan chyba nie wierzy w Europ, prawda?
Europa nie jest dla mnie utopi. Ale jedynie w sensie kulturowym, intelektualnym,
handlowym. Nie w sensie militarnym. Europa jest podzielona. W Europie nastpio historyczne
pknicie i aspiracja do jednoci paneuropejskiej moe oznacza jedynie poszukiwanie
porozumienia: za punkt wyjcia trzeba zatem obra jej intelektualne dziedzictwo, pamitajc, e
wiat funkcjonuje w oparciu o myl europejsk. Powtarzam: Europa moe mie tylko funkcj

pokojow, nie powinna za rywalizowa z obiema potgami. Europie wypada peni rol
neutraln.
Nie bd z tym dyskutowa. Zaprowadzioby nas to daleko, a musimy przecie
porozmawia o dzisiejszych Woszech, o kompromisie historycznym, o sprawach, ktre
bezporednio nas dotycz. Najpierw jednak chciaabym troch porozmawia o panu, poniewa
sdz, e pomoe to zrozumie kogo, kto przewodzi woskim komunistom. Pan jest jednym z tych,
ktrzy wywodz si z liberalnego mieszczastwa i
Tak, ale nie trzeba mie bdnego wyobraenia o dawnym woskim wiecie, do ktrego
naleaem. To by wiat bardzo oschy, bardzo surowy. To nie by wiat frywolny. Tumacz to
zawsze towarzyszom, ktrzy nie maj o tym pojcia: Pamitajcie, inni nie s bez wyjtku
ajdakami. To s ludzie, z ktrymi mona i trzeba mie kontakty. Powiem pani wicej: byo
czym bardzo pozytywnym, e mogem wnie do partii moje liberalne dowiadczenie, moj
znajomo innych. Na przykad znajomo z Benedettem Crocem. I kiedy pytaj mnie, czy Croce
odegra wobec mnie rol przewodnika, odpowiadam: Tak, ale nie przewodnika intelektualnego.
By wzorem ycia, pracy. Croce y w sposb nader surowy, niczym w klasztorze. Zaczyna
prac o szstej rano i pracowa do pierwszej. O tej porze jad obiad, szed na spacer, podczas
ktrego czasami mu towarzyszyem, i zaraz potem zabiera si znowu do pracy. By zwyczajny,
serdeczny, ale nie przyjacielski. Pewnego dnia poprosiem go o poyczenie pewnej ksiki, on
za mi odpowiedzia: Nie. Jeli chce j pan przeczyta, prosz przyj i przeczyta j na
miejscu. Moja biblioteka jest do paskiej dyspozycji. W Togliattim odnalazem tak sam
surow samokontrol, jak wyrnia si Croce, tak sam pasj do nauki. Take Togliatti si
zoci, jeli nie przeczytalimy jakiej ksiki albo udawalimy, e j przeczytalimy. Mnie
zawsze podobay si osoby powane.
No to jak mg pan by przyjacielem Galeazza Ciana?
Z Galeazzem czya mnie mio do teatru. To by okres, w ktrym Pirandello zacz
odnosi sukcesy, i my, modzi, chodzilimy wygwizdywa stary teatr mieszczaski Marca Pragi.
Galeazzo by krytykiem teatralnym w Il Paese. Poznaem go, kiedy zostaem aresztowany po
raz pierwszy, bo wygwizdaem nie pamitam ju jak komedi. Przyszed mnie uwolni wraz z
innymi krytykami. Od razu si zaprzyjanilimy, poniewa by taki byskotliwy, taki inteligentny.
Mia inteligencj nieco cyniczn, to prawda, a cynizm jest ograniczeniem inteligencji Pewnego
dnia powiedziaem do Galeazza: W gruncie rzeczy mamy takie same pogldy. Dlaczego nie

jeste antyfaszyst?. A on na to: Musiabym by idiot. Ty jeste synem antyfaszystowskiego

przywdcy, a ja Costanza Ciana, ktry jest przewodniczcym izby niszej parlamentu. Mam
zapewnion karier. Miabym z niej zrezygnowa?. Przypomniay mi si te sowa, kiedy zgin
rozstrzelany wanie przez faszystw. Jake czsto wydaje si, e warto by cynikiem, a potem
okazuje si, e bezpieczniej jest pozosta wiernym swoim ideaom. Moja przyja z Galeazzem
urwaa si, kiedy zostaem zesany. W 1937 roku, gdy wrciem do Rzymu, chcia si ze mn
zobaczy. By ju ministrem. Przekazaem mu wiadomo: to niemoliwe. Nalega: Przyjd.
Chciabym si dowiedzie, jak to wszystko widzisz. Nie ustpiem i nie poszedem do niego,
chocia nieco mnie to kosztowao. Widzi pani, ludzie s zawsze inni, ni si wydaje, i
musielimy pozna lepiej take faszyzm. Widzimy wszystko jako monolit, a zapominamy, e
reim skada si z jednostek.
Co chce pan przez to powiedzie?
Chc powiedzie, e faszyzm we Woszech by reimem penym sprzecznoci, e dziaay
w nim przeciwstawne siy. Siy o charakterze konserwatywnym, jak monarchia i wysoka
finansjera, siy reprezentowane przez skrzydo ludowe i zwizki zawodowe. Ta walka
wewntrzna nie bya cakiem pozorna, to nie bya gra rl, to bya naprawd walka si, ktre
wystpoway w ramach reimu i ktre Mussolini potrafi kontrolowa a do 1936 roku. To
znaczy a do zwycistwa w Etiopii. Jeli tego nie wyjanimy, jak zdoamy wyjani rnic
midzy tym, co stao si we Woszech, a tym, co stao si w Niemczech w 1943 roku? Inn
spraw, o ktrej trzeba powiedzie, jest fakt, e represje ze strony faszyzmu miay rozmaite
natenie. Po okrutnej przemocy pierwszych lat, kiedy zamordowali mojego ojca, nastpiy
represje dozowane, ktre wkrtce przybray posta korupcji. Midzy 1926 a 1943 rokiem
faszystowskie represje byy gwnie korumpowaniem: zapisz-si-do-partii-faszystowskiej itd.
Nie zdarzyo si to, co zdarzyo si w przypadku nazizmu w Niemczech. Istotnie, trzeba
przypomnie, e nie wszystkie oznaki poparcia byy dowodem tchrzostwa. Na przykad
dlaczego Pirandello zapisa si do partii faszystowskiej? Zapisa si we wrzeniu 1924 roku, po
zabjstwie Matteottiego, a przecie jego wizja wiata nie miaa nic wsplnego z faszyzmem
jego teatr by przeciwiestwem teatru DAnnunzia Tak, byy chwile, w ktrych faszyzm
cieszy si wielkim poparciem. Na przykad ogromna wikszo Wochw nie bya przeciwna
wojnie w Etiopii. Chciaa tego miejscapod-socem.
Ale pan mi mwi, e prawie wszyscy Wosi byli faszystami!

Mwi,

niedowierzaniem.

my,

antyfaszyci,

bylimy

mniejszoci,

otoczon

powszechnym

Giorgio-rozumiem-twj-stan-ducha-to-jasne-zamordowali-przecie-

paskiego-ojca-ale-eby-i-ty-angaowa-si-w-t-histori-daj-spokj! Takie byo podejcie

krewnych, przyjaci. Nasz Ruch Oporu by heroiczny wanie dlatego. Och, jak presj
wywierano na winiach, aby podpisali prob o uaskawienie! Posuchaj, wystarczy jeden
podpis. Nie chcemy, eby zapisa si do partii faszystowskiej, chcemy, eby tylko podpisa.
Jeli tego nie zrobisz, twoja ona i dzieci nie bd miay z czego y!. To wanie mam na
myli, kiedy mwi o korumpujcej przemocy. Nie chc przez to powiedzie, e reim nie by
haniebny, niech to bdzie jasne. Chc wyjani, e w latach 19261943 faszystowskie represje
nie byy takie, jakie miay nastpi w okresie Republiki Sal. Chc po prostu podkreli, e
atwiej walczy z brutalnymi represjami ni z przemoc elastyczn, paternalistyczn. Po-co-cito-Giorgio. Chodzi o moralno odziedziczon przez Wochw po stuleciach panowania
cudzoziemcw: Hiszpanie czy Francuzi, wane, abymy mieli peny brzuch. Na histori tak
naley patrze, dostrzegajc jej prawd. Histori pisze si, nie ukrywajc prawdy. A moliwoci
s dwie: albo nard woski jest narodem baranw i idiotw, w co nie wierz, albo jest narodem,
ktry w pewnym momencie znalaz si w wyjtkowej sytuacji. Jeli w faszyzmie dostrzegamy
tylko aspekt groteskowy, wygupy i potwornoci, nie zrozumiemy jego szkodliwego dziaania,
ktre zahamowao rozwj Woch na niemal czterdzieci lat.
Wrmy do paskiej historii, panie Amendola. Dlaczego zosta pan komunist?
Byem

antyfaszystowskim

liberaem,

zwolennikiem

Gobettiego.

Naleaem

do

Studenckiego Zwizku na rzecz Wolnoci, rodzaju ruchu, do ktrego naleeli socjalici, ludowcy,
republikanie, tacy jak Ugo La Malfa, Sergio Fenaltea, Basso. Chciaem walczy z faszyzmem.
Szczeglnie po mierci ojca same sowa ju mi nie wystarczay. Ale prawie wszyscy starzy
liberaowie wyemigrowali za granic, a ci, ktrzy zostali we Woszech, nie chcieli podj
podziemnej dziaalnoci. Croce mi powtarza: Gupstwa, gupstwa! Uczy si, uczy! Trzeba
wyksztaci jutrzejszych przywdcw, nie ma nic innego do zrobienia!. I nie rozumia, e nauka
mi nie wystarczaa, nam nie wystarczaa. Komunici byli jedynymi, ktrzy walczyli. Kadego
dnia komunici byli aresztowani, wytaczano im procesy, zsyano ich, podczas gdy liberalny
antyfaszyzm pozostawa bezpieczny. I tak, w 1928 roku, pod pretekstem przewiezienia
szcztkw ojca, pojechaem do Parya. W Paryu mieszka Treves: dla nas, modych,
najpowaniejszy liberalny antyfaszysta. Przywiozem mu memorandum domagajce si

utworzenia zagranicznego centrum podtrzymujcego nasz walk we Woszech i pozwalajcego

unikn monopolu komunistw na opozycj wobec reimu. Treves przeczyta memorandum i
wybuchn paczem. Paczc, powiedzia mi: Nie liczcie na nas. Zostalimy pokonani. Szukajcie
wasnej drogi. Zmieszaem si i spytaem go, do kogo mam si uda. A on: Nie id do nikogo,
to jest rodowisko pene szpiegw. Licz tylko na siebie. Wrciem do Woch, zatrzymaem si w
Turynie, gdzie spotkaem si z Garoscim, byem w Rzymie, gdzie widziaem La Malf, ale wiele
nie zdziaaem, poniewa by zamach na krla i policja dokonaa wielu aresztowa. Wrciem
wic do Neapolu, gdzie poczuem si opuszczony przez wszystkich, i zaczem si zastanawia.
W Neapolu przebywa Sereni. Sereni by ju komunist. Rozmawiajc z nim, pojem, e tylko
robotnicy mog poprowadzi walk.
I zosta pan komunist?
Nie. Trudno mi byo podj decyzj. Zastanawiaem si prawie dwa lata. Poniewa w
gruncie rzeczy moje ugrupowanie tworzyli prekursorzy Sprawiedliwoci i Wolnoci. Byem
przyjacielem Ernesta Rossiego i gdybym nie zosta komunist, zostabym czonkiem
Sprawiedliwoci i Wolnoci. Ale kiedy Ernesto Rossi zaproponowa mi, ebym zorganizowa w
Neapolu Sprawiedliwo i Wolno, ja byem ju zdecydowany zapisa si do Partii
Komunistycznej. I rzeczywicie, zapisaem si dziesi dni pniej, 7 listopada 1929 roku. Tak,
zapisaem si wanie z powodu roli, jak Partia Komunistyczna odgrywaa w antyfaszystowskiej
opozycji, a take z powodu niemoliwoci nawizania innych kontaktw. Jasne jest, e zdyem
ju przeczyta pierwszy tom Kapitau, jasne jest, e byem pod wielkim wraeniem tego, co
dzieje si w Zwizku Radzieckim na przykad tego, e w Zwizku Radzieckim mwi si o
planach picioletnich, a zachodni kapitalizm pogra si w kryzysie ekonomicznym. I jaka
ogarna mnie zo, kiedy podczas mojego pobytu w Rzymie La Malfa powiedzia mi: Nie
jeste w stanie tego oceni!. Odpowiedziaem mu: To ty nie jeste w stanie tego oceni!. La
Malfa zawsze przybiera profesorski ton. Ju wwczas.
Zastanawiam si, czy te liberalne korzenie maj co wsplnego z faktem, e dzisiaj
uwaany jest pan za prawicowego komunist.
Uzbieraem wiele etykietek. Pewnego razu okrelili mnie nawet jako maoist. Ale
etykietki przemijaj i zmieniaj si tak jak mody, ja za nie powiedziabym, e jestem
prawicowym komunist. Nie powiedziabym, e jestem bardziej liberalny i tolerancyjny od
moich towarzyszy. Wspomniaem ju, e byem arliwym stalinist i postpowaem zawsze

zgodnie z lini polityczn, ktra bya lini polityczn mojej partii. Wspomniaem ju, e
trzymaem si zawsze Togliattiego i pokciem si z nim tylko raz z powodu taktycznych rnic:
drobnostek, takich jak wejcie, czy te nie, do rzdu Badoglia. Tak jak wszyscy neofici,
popadaem wrcz w jeszcze wikszy schematyzm i uznaem swoje bdy dopiero wtedy, kiedy do
wasnych bdw przyznaa si partia. Nie, nie ma wtpliwoci, e konieczno zerwania z
przeszoci i przyjacimi skonia mnie raczej do bycia przeciwiestwem tego, co si mwi. Na
przykad przeciwko Nenniemu napisaem rzeczy niewyobraalnie agresywne i nie bez racji
odpowiedzia mi, zauwaajc, e mam w sobie agresywno nowego bojownika. Moje polemiki z
politycznymi przeciwnikami byy zawsze bezlitosne, faulowaem, jak si mwi w jzyku
sportowym. A poniewa jestem raczej cholerykiem
Skd si wic bierze ta etykietka liberalkomunisty?
Przypuszczam, e to dlatego, i popieraem zawsze polityk jednoci si demokratycznych
i odrzucaem z wielk niechci lewackie schematy z lat szedziesitych. Dlatego, e
powtarzaem wielokrotnie: bdem jest zamyka wosk rzeczywisto w doktrynalnych i z gry
ustanowionych schematach. Bdem jest przeprowadza reformy po to, eby wprowadzi
socjalizm. Gdyby ludzie chcieli socjalizmu! Gdyby ludzie, wszyscy ludzie, chcieli socjalizmu
socjalizm by zapanowa, czy nie? Zawsze mwiem: nie przeprowadza si reform, poniewa
chce si osign jaki strategiczny cel, przeprowadza si je, poniewa odpowiadaj
obiektywnym potrzebom. Reforma suby zdrowia jest potrzebna, bo chorzy musz by dobrze
leczeni, reforma szkolnictwa, poniewa dzieci musz si dobrze uczy. Biada, kiedy utraci si
kontakt z rzeczywistoci narodow: to to samo, co utrata kontaktu z interesami mas. Prosz
posucha, etykietki socjaldemokraty sam jestem sobie winien, poniewa byem w centrum
polemiki z ugrupowaniami, ktre dzi nazywaj si pozaparlamentarnymi. Wtedy to byy odamy
partyjne, jak il manifesto. Powiedziaem im: le skoczycie, poniewa we Woszech partia nie
toleruje obcych cia. To jest partia, ktra ma realn si, jest ywotna. Pocztkowo moe was
wysucha, ale potem was odrzuci jak obce ciao, poniewa jestecie tylko nudziarzami bez
kontaktu z rzeczywistoci.
W odniesieniu do ugrupowa pozaparlamentarnych uy pan te okrelenia czerwony
faszyzm, prawda?
Prawda. Powiedziaem i mwi, e faszyzm moe si pojawi w przebraniu czarnym lub
czerwonym, ale zawsze pozostaje faszyzmem. Podstawa psychologiczna jest taka sama,

argumenty antydemokratyczne s takie same. Nie zapomn nigdy pierwszych flag faszystw,
byy w trzech pitych czerwone, w jednej pitej biae i w jednej pitej zielone. Nigdy tego nie
zapomn! Czy zreszt faszyzm nie przedstawia si jako sia rewolucyjna? I tak samo nazizm?
Och, to, co my starzy moemy zrobi najlepszego dla modych, to mwi im, co mylimy, a nie
kokietowa ich, nie kokietowa ich lewackoci, aby wyda si rwnie modymi jak oni. W
stosunku do tych modych zachowywaem zawsze postaw surow i jednoznaczn, nigdy nie
puszczaem do nich oka. Mj pierwszy konflikt z nimi nastpi w maju 1968 roku, kiedy
napisaem, e francuski maj nie wyraa sytuacji rewolucyjnej, a jedynie kryzys spoeczny.
Dzielnica aciska to nie Pary, a Pary to nie Francja; Francja to tusta francuska prowincja,
wiejska, czsto konserwatywna, to znaczy Francja, ktra we francuskim maju pokazaa swoj
si. Nie robi si rewolucji, wznoszc barykady z puszek. Prawdziwe rewolucje maj swoich
zabitych, a we francuskim maju nikt nie zgin.
Zgoda. Ale czy nie sdzi pan, e w jakiej drobnej sprawie modzi maj racj?
Tak, ale nie maj tego, co nazywam pamici klasy robotniczej. Klasa robotnicza
rejestruje w pamici dowiadczenie przeszoci i wie, e nie ma drogi na skrty. Klasa robotnicza
jest cierpliwa i gotowa na dug i cik walk, walk, ktra wie, co to poraki. A zatem nie goni
za motylami tak jak ci modzi, ktrzy s dziemi buruazji. Oni goni za motylami. Jest kto taki
jak Che Guevara? No to jestemy z Che Guevar. Jest wojna w Wietnamie? No to popieramy
Wietnam. S fedaini? No to jestemy z fedainami. Wszystko, co moe przerwa monotoni ycia,
im odpowiada. To prawda, e my, komunici, pozwolilimy, aby nam si wymknli. To prawda,
e dalimy si zaskoczy wybuchem ich buntu albo nie zauwaylimy, jak dojrzewa. Ale potem
wielu odzyskalimy, chocia pomau, poniewa jestemy powoln parti soniem, ktry idzie
powoli, powoli Ale idzie do przodu i zawsze odrabia straty. Spotkaem nawet takich, ktrzy
podziwiali konsekwencj mojego socjaldemokratyzmu. Jednym sowem, zrozumieli, e
wywodz si z buruazji i
Oni powiadaj, e burujami to jestecie wy, Amendola. Powiadaj, e Woska Partia
Komunistyczna staa si ju parti mieszczask, zmieszczania. Dlatego nikt si jej ju nie boi.
Nie chcemy, eby si nas bano. To by bd, e chcielimy, eby si nas bano, i dzi
wiemy, e popenilimy omyk, jak krowa, ktra ryczy i daje mao mleka. Wiemy, e jeli
chcemy poparcia, jeli chcemy mie wikszo, nie trzeba wzbudza strachu. Togliatti powtarza
nam to wielokrotnie: Musimy zabiega o poparcie, musimy da si pozna, wzbudzi

szacunek. Dzi chcemy, aby nas szanowano, i rzeczywicie, jestemy szanowani, poniewa w
przeciwnym razie, jak mona by wytumaczy miliony gosw, ktre dostajemy? Skd si bior,
jeli nie od ludzi, ktrzy nie s komunistami? Skd si bior, jeli nie z szacunku do nas?
Wszyscy ju powtarzaj: Komunici mog si podoba lub nie, ale to powani ludzie. Jestemy
powani: ze wzgldu na nasze podstawy intelektualne, na nasz uczciwo. Nie mwimy nigdy
byle czego, jestemy zawsze przygotowani i kiedy co obiecujemy, dotrzymujemy sowa. Co do
naszej uczciwoci, jest krysztaowa. yjemy z poowy pensji, poniewa poow zabiera partia,
poddani jestemy bezlitosnej kontroli, a jednak nic nie mog znale, aby nas oskary
To dlatego, e jeszcze nie bylicie u wadzy.
Rzdzimy wieloma regionami, czy nie jest to forma wadzy take ekonomicznej? A
jednak nie zdarzaj si skandale w regionach, w ktrych rzdzimy. I powiem pani, dlaczego. Nie
dlatego, e jestemy dobierani w okrelony sposb; ludzie s wszyscy jednakowi, to jasne a ja
naprawd nie twierdz, e komunici s lepsi od innych. Dlatego, e mamy system, ktry pomaga
nam by uczciwymi. System skrupulatnej, przyjacielskiej kontroli. Ja na przykad zbudowaem
sobie wiejski domek. W Velletri. Aby go zbudowa, wystpiem o kredyt na dziesi milionw
do Banco di Sicilia i zaraz Togliatti si tym zaniepokoi. Zacz powtarza, e zacigam dugi i
przed podr do Rosji, gdzie mia umrze, przyjecha go obejrze. To wtedy zaartowa sobie:
Widz, e pomalowae go na czerwono. Ale to czerwie burboska. Tak, partia bardzo nas
kontroluje, take jeli chodzi o ycie prywatne. I ta kontrola obyczajw, ycia prywatnego, bez
bigoterii oczywicie
Troch jednak jestecie bigotami. Ksia s zawsze bigotami.
Nie, nie jestemy bigotami. Bigoteria ukrywa w istocie rozwizo, niemoralno, a my
nie jestemy niemoralni. Ruch robotniczy by zawsze surowy obyczajowo. Jestemy surowi,
powtarzam. Troch purytascy, jeli pani woli. Ale rewolucje byy zawsze purytaskie. Prosz
pomyle o Wietnamie, Chinach, Rosji. Oczywicie, take wrd nas znajdzie pani wyjtki
Giancarlo Pajetta nie jest purytaninem. I jemu nikt nigdy nie robi wyrzutw, nawet moja ona,
ktra wobec mnie jest taka bezwzgldna Gdyby moja ona pozwolia mi na jedn dziesit
tego, na co pozwala Giancarlowi Ale koniec z artami: co do niektrych spraw ja te jestem
surowy. Ciesz si, e miaem szczliwe ycie rodzinne. Ciesz si, e jestem mem tej samej
kobiety od trzydziestu piciu lat. I kiedy widz wok siebie tylu rozwodnikw, rwnie wrd
bliskich krewnych Nie, prosz mnie dobrze zrozumie. To nie jest stanowisko katolickie.

Bardziej jeszcze ni komunist, jestem bezdyskusyjnie laicki. Jestem ateist. Pewnego razu
poproszono mnie nawet o wykad na temat ateizmu w seminarium duchownym. No wanie To
wtedy, kiedy mi powiedziano, e jestem chrzecijaninem, chocia o tym nie wiem, i e bd si
za mnie modli katolicyzm nie ma z tym nic wsplnego. Chodzi, powtarzam, o t skonno do
surowoci. Niech do permisywizmu. Permisywizm nie jest wolnoci. Jest dowolnoci,
brakiem woli. yciem musi kierowa wola.
Prosz mi pozwoli na wan dygresj. Czy to nie z powodu tego purytanizmu wy,
komunici, zachowalicie si tak fatalnie przy okazji batalii o rozwody? Najpierw gosujc
przeciw, potem zajmujc stanowisko dwuznaczne
Nie chcielimy dostarczy broni prowadzcej do wojny religijnej. Nie chcielimy, eby
zacza dziaa ekskomunika papiea Pacellego. Nie zapominajmy, e na wiecach
organizowanych w poudniowych Woszech zaraz po wojnie proboszczowie podburzali
przeciwko nam masy. Pamitam wiece pod gradem kamieni, wie pani? Przyznajmy: wstpilimy
do Ruchu Oporu, nie wiedzc dokadnie, czym jest Watykan i katolicka organizacja we
Woszech. Zrozumiaem to dopiero wtedy, kiedy przyjechaem do Rzymu i hrabia Della Torre
spyta mnie, co zamierzamy zrobi z traktatami lateraskimi. Nigdy o tym nie pomylaem.
Zaskoczony, odpowiedziaem: C bdziemy ich przestrzega, ale konkordat zlikwidujemy.
Wwczas hrabia Della Torre, ktry jest bardzo uprzejmym czowiekiem, odpar: Troch wam
bdzie trudno go zlikwidowa. Moe byoby lepiej, gdybycie to jeszcze raz przemyleli. Potem
poznaem De Gasperiego, przekonaem si, e jest najwaniejsz postaci okresu tu po
wyzwoleniu, i zdaem sobie spraw, e po drugiej stronie barykady liberaowie zupenie si nie
licz: prawdziw si reprezentowa De Gasperi. I porednio dziki niemu zrozumiaem, jakie
znaczenie ma Watykan. Zrozumia to take Togliatti, kiedy powiedzia nie-moemy-da-siwcign-w-wojn-religijn. Prosz posucha, gdybymy nie stoczyli umiarkowanej batalii o
rozwody, gdybymy popadli w radykalny ekstremizm
Musielibycie przede wszystkim rozliczy si z woskimi komunistami, ktrzy bior lub w
kociele, a w niedziel id na msz.
Tak. My z Partii Komunistycznej jestemy jak woski nard, w ktrym jest may procent
prawdziwie wierzcych, may procent wiadomych ateistw i ogromna masa, ktra praktykuje
chrzest, lub kocielny i ostatnie namaszczenie jako trzy wielkie momenty w yciu. Nasza laicka
epoka musi si zatem ksztatowa powoli. Nie naleao powtarza dramatu, ktry podzieli

dawn Parti Socjalistyczn w ramach rodziny: z jednej strony m niedowiarek, a z drugiej

ona, ktra chodzi na msz. Poniewa to zawsze kobieta wychowuje dzieci i je chrzci. Wosk
rodzin i tak ju rozdzieraj konflikty, nie mona jej unowoczenia za pomoc nowej
wewntrznej wojny. Aby zrozumie potrzeb rozwodu, trzeba do tego doj samemu,
uwiadomi j sobie. To ju jest postp, e wikszo Wochw zrozumiaa, i rozwd nie jest
kocem wiata i zdarza si tylko wtedy, kiedy rodzina faktycznie ju si rozpada.
Senatorze Amendola czy jeli dojdzie do referendum, wy, komunici, moecie liczy na
wasz elektorat?
Sdz, e tak. Albo raczej sdz, e bdziemy mogli na niego liczy, poniewa dalimy
dowd rozsdku. Gdybymy przyjli postaw radykaln, nie moglibymy naprawd na niego
liczy. Referendum, no c: jeli trzeba bdzie pj na referendum, pjdziemy. Uruchomi si
wtedy mechanizm partyjnej dumy, ktry jest mechanizmem bardzo silnym. Dobrze wiemy, co
znaczy, w politycznym sensie, zwycistwo. Ale eby ogosi referendum, trzeba by
przekonanym, nie mona da si wcign w awantur z powodw doktrynalnych. Tak, sdz, e
w wypadku ogoszenia referendum, zwolennicy rozwodw zwyci. Poniewa sdz, e siy
nowoczesne, to znaczy siy miejskie, siy innych partii, nawet cz obywateli gosujcych na
Chrzecijask Demokracj pragn rozwodw. Jedyn niewiadom bd niektre nasze kobiety.
Na przykad ta masa prostych kobiet, ktre maj mw za granic. Emigrantw jest pi
milionw, na ich ony spad obowizek wychowywania dzieci. A tym onom wcale si nie
podoba, e m moe si rozwie i oeni z cudzoziemk. Jeli si rozwiedzie, nie bdzie ju
przysya do domu pienidzy i Tak, to jest niewiadoma.
Koniec dygresji. Wrmy do poprzedniego tematu, nie odpowiedzia mi pan jeszcze, co
pan sdzi o oskareniu, jakoby wy, komunici, bylibycie ju burujami.
Kiedy sysz co takiego, odpowiadam: Co rozumiecie przez burujw? Oczywicie,
dzisiaj nie podkadamy ju bomb. Prowadzilimy walk zbrojn, kiedy byo to konieczne, i mam
nadziej, e nie bdzie to ju konieczne. Nie ma nic bardziej okrutnego od walki zbrojnej, ju jej
nie chcemy. A poza tym trzeba postrzega walk zbrojn w kontekcie jej zwizku z masami:
jeli nie ma si poparcia mas, jeli prowadzi j mniejszo oderwana od mas, staje si ona aktem
politycznego awanturnictwa. Nas te oskarano o polityczne awanturnictwo, a przecie mielimy
poparcie wrd ludu: ludno ukrywaa nas, kiedy podkadalimy bomby, robotnicy pomagali
nam, organizujc strajki powszechne. Walka zbrojna, o jakiej marz niektrzy modzi Nie

mwi nawet o odraajcych epizodach, jak ten na Fiumicino, to s oczywiste prowokacje.

Mwi o powanych zdarzeniach, jak zabicie Carrera Blanca. Niektre sprawy powinni ocenia
pod ktem ich celowoci ci, ktrzy potem ponosz ich skutki. Inaczej, powtarzam, przemieniaj
si w nierozwane czyny maych grupek.
To dziwne, e pan to mwi. Wanie pan, ktry zorganizowa zamach na via Rasella.
Mona by powiedzie, e teraz ogarniaj pana mdoci z powodu
Mdoci to nie jest waciwe sowo, poniewa walka zbrojna jest czym wzniosym,
witym. Ale z pewnoci walka zbrojna jest form walki, ktra kosztuje zbyt wiele cierpienia po
obu stronach, i trzeba zrobi wszystko, eby jej unikn. Kiedy myl o modych faszystach,
ktrzy zginli w Turynie, robic za snajperw, strzelajc do nas Och, jakie to smutne! Oni nie
byli bandytami. Byli chopcami, ktrzy sdzili, e dziaaj w susznej sprawie. I musie ich zabi
byo dla mnie jednym z najbardziej tragicznych wydarze w Ruchu Oporu. Prosz posucha, do
niektrych wnioskw dochodzi si take w oparciu o kultur. Polityka jest dla mnie kultur. Co
wicej, jednym z najpikniejszych wyrazw kultury. Jest historycznym poznaniem, jest
namysem. Biada, jeli w polityce zrezygnuje si z namysu, z bagau kulturowego. Poniewa
kontakty midzyludzkie s niezbdne, jak twierdziem w czasach mojej polemiki z Longo, ale
jeli w pewnym momencie nie przeway namys, baga kulturowy Kiedy polityka jest kultur,
mona zrozumie wiele spraw.
I by moe usprawiedliwi wiele spraw. Czy moemy wreszcie pomwi o kompromisie
historycznym, senatorze Amendola?
Moim zdaniem wielk matryc tego kompromisu jest Ruch Oporu. I kiedy to mwi, nie
mam na myli spotkania De Gasperiego, Scoccimarra i Nenniego, chocia miao ono swoje
znaczenie. Mam na myli t wielk magm, jak by Ruch Oporu: onierze i oficerowie, ktrzy
poszli do partyzantki, eby nie zosta schwytani, robotnicy, ktrzy szli w gry, eby unikn
aresztowania, chopi, ktrzy im pomagali, eby ratowa bydo I w tej magmie jak mona byo
oddzieli partyzantw czerwonych od partyzantw biaych? Chadecy mieli swoje oddziay
partyzanckie w Emilii i Veneto, to prawda, ale wystpowali te w oddziaach imienia
Garibaldiego, byli tam proboszczowie kapelani, byli patrioci niekomunici. Nie przypadkiem w
trakcie wojny dojrzaa idea spotkania midzy nami a chadekami. Nie przypadkiem w Turynie
zawarty zosta pakt pomidzy Parti Komunistyczn, Socjalistyczn i Chrzecijask
Demokracj, ktry tak rozzoci czonkw Partii Czynu. To bya ju forma kompromisu

historycznego. Nie przypadkiem ten element trjpartyjny objawi si niemal wycznie na

pnocy kraju i w pierwszym rzdzie republikaskim De Gasperiego dyskusja nad
trjpartyjnoci bya silnie obecna. Czy De Gasperi nie mwi o humanistycznym i laickim
solidaryzmie oraz solidaryzmie chrzecijaskim? Zimna wojna przerwaa t dyskusj, stao si
tak z powodu sytuacji midzynarodowej. Kiedy w Turynie socjalici zbliyli si do
Chrzecijaskiej Demokracji, Togliatti owiadczy: Doskonale, rbcie tak dalej, a nam
pomoecie. Doskonale, abycie tylko utrzymali z nami kontakt. Powiedzia to otwarcie.
Zerwanie nastpio wtedy, kiedy Nenni odwrci sytuacj i zawar porozumienie z
Chrzecijask Demokracj, ktre zakadao izolacj komunistw. Togliatti nie mia nic
przeciwko centrolewicy, nie podobaa mu si ta konkretna centrolewica. I teraz, kiedy
Niech pan posucha, nie mwic o tym, e wydaje mi si to co najmniej nacigane
przedstawia chadekw jako autorytety Ruchu Oporu, c to za komunici, ktrzy
I teraz, kiedy mino dziesi lat, jak mwiem, i w kraju panuje kryzys, jak mona go
rozwiza, jeli nie za pomoc demokratycznej lewicowej alternatywy? To kwestia rachunku
matematycznego. Caa lewica we Woszech nie przekroczya nigdy czterdziestu czterech procent.
I do tych czterdziestu czterech procent zaliczam socjaldemokratw i republikanw. Chodzi wic
o niejednolite czterdzieci cztery procent: socjaldemokraci i republikanie nie chc by z nami.
My i socjalici nie przekroczylimy nigdy trzydziestu dwch, trzydziestu trzech procent. Od 1946
roku mog zmienia si skadniki dodawania, ale suma pozostaje jednakowa. Co do Demokracji
Chjrzecijaskiej, to ma wasn si, tak sam jak w 1946 toku: pomidzy trzydzieci pi a
trzydzieci siedem procent. Istotnie, czterdzieci osiem procent uzyskane 18 kwietnia ju si nie
powtrzyo, pozostao dla chadekw miraem, ktry cigaj zawsze, ale ktrego nigdy nie
potrafi dogoni. W rezultacie od dwudziestu piciu lat siujemy si na rk z Chrzecijask
Demokracj, i to siowanie si zrujnowao kraj. Opiera si ono na zawsze takiej samej relacji
wpyww, nie mwmy o sukcesach i porakach jednej i drugiej strony, nie mwmy o tym, e z
dziewitnastu przeszlimy do dwudziestu siedmiu procent, e oni zeszli z czterdziestu omiu do
trzydziestu siedmiu. Siowanie si na rk pozostaje faktem i nie moe trwa duej, kiedy kraj
si rozpada. Std konieczno spotkania.
Spotkania czy wsplnego rzdu?
Kiedy mwimy o kompromisie historycznym, nie twierdzimy, e komunici musz wej
do rzdu. Mwimy o polityce, w ktrej istniej inne relacje pomidzy opozycj a wikszoci, a

take inna wikszo. Czy komunici wejd, czy nie, do rzdu, to kwestia drugorzdna. Nas
interesuje to, co Togliatti nazywa stref rzdu, to znaczy obecno komunistw jako
odpowiedzialnej siy. Wej do strefy rzdu oznacza wej do strefy, gdzie z uwagi na si, ktr
dysponujemy, uwaani jestemy za wspodpowiedzialnych za pewne decyzje. Czy wyraziem
si jasno? Chc powiedzie, e w wielkim planie strategicznym, ktrym mamy si kierowa,
konkretna forma nowych relacji midzy nami a Chrzecijask Demokracj jest czym
drugorzdnym. Nie wykluczamy wejcia do rzdu, ale nie traktujemy wejcia do rzdu jako
warunku. Moemy nawet wzi na siebie odpowiedzialno wejcia do rzdu, ale jeli inni bd
robi z tego problem, nie bdziemy rozpacza. Nie zaley nam na fotelach ministerialnych.
Zaley nam na tym, eby si z nami konsultowano na czas, ebymy wspuczestniczyli. A to ju
si dzieje, to prawda. Ale w zbyt maym stopniu. Innymi sowy, powiadamy: skoro nie potraficie
rozwiza problemw, czy moemy co zrobi? Ja to nazywam poytkiem z parasola.
Poniewa oni mieli zwyczaj mwi: Wol zmokn, ni wzi parasol od komunisty. Nadesza
jednak chwila, aby odpowiedzie: Pamitajcie, e komunistyczny parasol moe by
poyteczny.
Ale kiedy mwicie o Chrzecijaskiej Demokracji, mwicie o caej czy tylko o
ugrupowaniu na lewo od Chrzecijaskiej Demokracji?
Co do tego naprawd si wahalimy. Przeszlimy od caej Demokracji Chrzecijaskiej
do Chrzecijaskiej Demokracji powstaej z ewentualnego podziau, a potem znowu wrcilimy
do caej. Bya taka chwila, kiedy sdzilimy, e kryzys teorii zblienia klas spoecznych popycha
Chrzecijask Demokracj do rozamu, tak jak stao si we Francji. A jednak utrzymaa ona
jedno, a nawet wycigna korzy ze swoich wewntrznych konfliktw, z wieloci swoich
nurtw. Jest oczywiste, e nigdy nie liczyem na odpryski religijnej kontestacji: niektre zjawiska
s objawem niepewnoci, nie s za faktem politycznym. A zatem dzi dylemat ten interesuje nas
mniej. To Chrzecijaska Demokracja musi zrozumie, e nie mona przechodzi z tak
dezynwoltur od otwarcia na prawo do otwarcia na lewo, od centroprawicy do centrolewicy.
Moemy tylko sprzyja jej spogldaniu na lewo.
A wic skoro mamy taki pikny zwizek maeski, gdzie podziej si inni? Na przykad
socjalici?
Zgadzam si na komponent socjalistyczny, poniewa istnieje elektorat socjalistyczny,
ktry przetrwa bdy socjalistw. Ta wspaniaa, cudowna wierno woskiego elektoratu

socjalistycznego. Mimo tej wiernoci socjalici spadli z dziewitnastu procent do dziesiciu.

Wraz z picioma procentami socjaldemokratw osigaj pitnacie procent. Czy to wic my
zniszczymy jedno socjalistyczn, czy raczej jedno socjalistyczna sama znika w trakcie
wymiany pokole? Chciabym bardzo, eby socjalici uczestniczyli w kompromisie
historycznym. Maj oni funkcj cznika, mediatora, poniewa wyraaj co, co nie jest
komunistyczne i nie jest chadeckie. Ale ich obecno w kompromisie historycznym nie zaley od
nas, zaley od nich. A jeli bd dalej si kci i dzieli Wie pani, e mgbym napisa
histori podziaw socjalistycznych z pierwszej rki? Z pierwszej rki! Uywajc sw
wszystkich socjalistw, ktrzy przychodzili do mnie, eby si wyali, opowiedzie mi o swoich
problemach To byaby historia niekoczcych si ktni, ktni bezpodstawnych. Mwi pani,
e we Woskiej Partii Socjalistycznej wystpuje element anarchistyczny, bakuninowski. Ale
wystpuje i u nas, komunistw! We Woszech element anarchistyczny wystpuje wszdzie. Albo
prawie. Ale my, komunici, potrafilimy go zneutralizowa albo przynajmniej wzi jego dobr
cz, to znaczy tendencje wolnociowe. Ale tak! Ja wzmacniam element wolnociowy w Partii
Komunistycznej. Niezalenie od tego, e ruch anarchistyczny by wspania spraw, nie mona
zapomina, e jego duch z nami pozosta. Prosz pomyle, e nawet Wosk Parti
Komunistyczn nie da si kierowa w sposb autorytarny. Jest jednak wielka rnica midzy
wzmacnianiem takiego elementu a biernym tolerowaniem go!
Prosz posucha, senatorze Amendola, nie ebym si niecierpliwia. Przeciwnie, im
pniej zdecydujecie, tym lepiej. Ale ten lub Chrzecijaskiej Demokracji z Wosk Parti
Komunistyczn kiedy nastpi?
C! Wedug mnie niektre dziaania trzeba przygotowa, a poza tym Czas realizacji
zaley od przypadku, od dramatycznych reperkusji wydarze. Jednym sowem, to nie jest co, co
mona zrobi na zimno. Potrzeba Nie wiem, jak to okreli
Jakiej traumy?
By moe. Faszystowskiego zagroenia na przykad. Albo pogbienia kryzysu
gospodarczego. Albo obu rzeczy naraz. Kryzys rozpocz si wraz z wojn w Wietnamie, to
znaczy z dewaluacj dolara, chaosem w handlu, zmienionymi stosunkami midzy Ameryk a
Europ Jeli nie uda si doprowadzi do przeorganizowania adu monetarnego i handlowego
na skal wiatow, czeka nas dugi okres niestabilnoci ekonomicznej. Czeka nas take
zaostrzenie walki klasowej. Jeli kryzys si pogbi, klasy panujce bd usioway przerzuci

jego ciar na robotnikw angielskich, francuskich, niemieckich, woskich, a ci si zbuntuj. Ale

zbuntuje si take drobnomieszczastwo, ktre yo dotd w dobrych warunkach.
Drobnomieszczastwo nie zgodzi si chtnie na rezygnacj z tego, co miao, a wic atwo bdzie
je zmobilizowa przeciwko demokracji. Historia uczy nas, e faszystowskie kalkulacje ywi si
zawsze podobnymi sytuacjami, i gdyby zagroenie faszystowskie stao si konkretne, element
republikaski i antyfaszystowski w Chrzecijaskiej Demokracji przystpiby do dziaania.
Zgodziby si na kompromis historyczny ju bez wahania.
To jest pytanie, ktre stawiam wszystkim: Czy ma pan na myli zamach stanu?
Zamachy stanu robi si w skali midzynarodowej. Gdyby wic we Woszech zamachu
stanu miay jedynie dokona siy wewntrzne, powiedziabym, e nie obawiam si niczego.
Nasze siy wewntrzne nie dziaaj jednak na wasny rachunek; dziaaj na rzecz si obcych. Nie
mam nawet na myli Ameryki wiemy, e w tym kraju istniej sprzeczne dynamiki mam na
myli obce siy zwizane z imperializmem w ogle jednym sowem, jak to jest, e nie mona
znale odpowiedzialnych za masakr na piazza Fontana? Jak to jest, e nie mona doj do tego,
kto spowodowa zamach na Fiumicino? Mwi o tym nawet Pertini, prawda? C! Moe dlatego,
e my, starzy antyfaszyci, jestemy uczuleni. Moe dlatego, e wszystko cuchnie nam
faszyzmem. Moe dlatego, e przeceniamy zagroenie faszyzmem, bo widzielimy, jak faszyzm
si rodzi, i ylimy w tym reimie. Mamy jednak obowizek powiadomi innych o naszym
niepokoju. Dzisiejsza sytuacja w basenie Morza rdziemnego wcale mi si nie podoba. Za duo
dyktatur w tym rdziemnomorzu. Komu moe si nie podoba, e Wochy s jedynym
demokratycznym pwyspem, moe wrcz najbardziej demokratycznym krajem w Europie. A z
pewnoci najbardziej ywym w sensie kulturalno-politycznym. Tak, Wochy s krajem, ktry
najbardziej walczy o wolno, krajem, gdzie jest najwicej napi i najwicej uczestnictwa w
walce politycznej, i to niepokoi z pewnoci tych, ktrzy chcieliby kontrolowa region
rdziemnomorski w okrelony sposb. A zatem ewentualno zamachu stanu we Woszech
zwizana jest z rozwojem sytuacji na wiecie, z problemem bezpieczestwa europejskiego,
przede wszystkim z problemem bezpieczestwa basenu Morza rdziemnego. A zagroenie
istnieje. Tak, istnieje.
A w takim wypadku bdziemy potrafili si obroni?
Odpowiem pani tak: tego nie da si zrobi w ostatniej chwili. Jeli dzi w nocy przyjd
mnie aresztowa, zastan mnie w domu. Nie chc goryla przed drzwiami ani goryla jako obstawy

towarzyszcej mi na ulicy. I jeli wszystkich nas niespodziewanie aresztuj, nie obronimy si;
kiedy robotnicy zostaj pozbawieni przywdztwa na skutek wyeliminowania swoich liderw,
niewiele mog zrobi. Dodam jednak: zarwno w Chile, jak i w Grecji zamach stanu nie dokona
si nagle. A wic nasz rol jest alarmowa, abymy nie byli zmuszeni broni si in extremis.
Prosz posucha, aby zorganizowa zamach stanu, potrzebne jest wojsko. Nie mam adnego
prawa wtpi w wierno woskiego wojska; tak jak w sdownictwie, tak i w wojsku toruje sobie
drog pokolenie wyrose w czasach antyfaszyzmu i republiki. Ale wojsko zwizane jest z NATO
i istnieje porozumienie midzy zagranicznymi tajnymi subami a woskimi tajnymi subami.
Porozumienie, ktre dziaa. Podsuchy telefoniczne na przykad przeraaj mnie, poniewa
udowadniaj istnienie tajnych kadr, ktrych pastwo oficjalne nie kontroluje. Wyraam si
jasno? Skutki praktyczne mniej mnie niepokoj. Podsuchuj rozmowy tak wielu osb, e moe
sobie pani wyobrazi, jaki z tego wynika zamt? Co im przyjdzie z podsuchiwania telefonicznej
ktni midzy moj on a teciow? Co wywnioskuj z podsuchiwania mojej rodziny? Wosi
ju zmdrzyli: jeli nie chc, aby o niektrych sprawach si dowiedziano, z pewnoci nie mwi
o nich przez telefon. Ale fakt, e mamy pi tysicy albo dziesi tysicy, albo dwadziecia
tysicy telefonw na podsuchu, martwi mnie, poniewa zakada istnienie wielkiej organizacji
nieopacanej przez pastwo, a wic mogcej si sta narzdziem zamachu stanu. Zagroeniem
dla wolnoci.
Prosz mi wybaczy, ale teraz musz panu powiedzie co nieprzyjemnego. Ju od kilku
godzin rozmawiamy o demokracji i wolnoci i gotowa jestem woy rk w ogie za to, e pan
osobicie w nie wierzy. Udowodni to pan caym swoim yciem. Ale pan to nie Partia
Komunistyczna i wobec was, komunistw, pozostaje zawsze to samo zastrzeenie dotyczce
wolnoci. W krajach, gdzie komunici s u wadzy, nie ma wolnoci. A waszym wzorcem by
zawsze model radziecki, niebdcy z pewnoci symbolem wolnoci. No to jak to jest?
Chwileczk. Mwienie o modelu radzieckim jest niecise. Zwizek Radziecki odpowiada
okrelonej rzeczywistoci historycznej, niebdcej rzeczywistoci wosk. W kadym razie
gwarancji wolnoci, ktrej pani si domaga, nie daj wypowiedzi nasze, komunistw. Pierwszy
przyznaj, e kiedy mwimy, i chcemy szanowa wolno, kto moe nam nie uwierzy
Nasze ycie i nasze wiadectwo licz si tylko do pewnego stopnia prawdziw gwarancj
wolnoci jest zatem charakter naszego kraju, ktry jest krajem nieznoszcym przymusu. W
ostatnich trzydziestu latach Wochy dowiadczyy tyle wolnoci, e ju w niej zasmakoway. I

broni jej. A poza tym nikt nie moe wpa na pomys, eby samodzielnie zaprowadzi socjalizm
we Woszech. Socjalizm we Woszech mona zaprowadzi jedynie za pomoc wolnoci, systemu
wielopartyjnego, uczestnictwa rnych si. I na podstawie obiektywnych potrzeb, a nie
doktrynerskiej logiki. Ju mwiem, e nie chcemy przeprowadza reform na rzecz socjalizmu,
ale dlatego, e reformy s konieczne. Mwiem ju, e ludzi, wielu ludzi socjalizm nie interesuje.
I ale przecie nawet w naszej partii nie ma zgody na brak wolnoci! Ale przecie nawet w
latach, nad ktrymi ciya osobowo Togliattiego, by zawsze jaki komunista, ktry wstawa,
aby zada bezczelne pytania, pytania, ktre w innej partii uznano by za lekcewace! W ostatnich
dwudziestu latach nard wychowa si we Woszech do wolnoci i Powiedziaem, Wochy i
ju? Powinienem by powiedzie: Anglia, Francja, Niemcy, jednym sowem, Europa Zachodnia;
kraje, gdzie klasa robotnicza uksztatowaa si w walkach o wolno. Na przykad prawo do
strajku.
Aha
Zgoda. Strajkw si naduywa. Istotnie, mwimy o tym. Ale to nie klasa robotnicza
naduywa strajkw, lecz inne kategorie pracownikw. Uwaam, e w niektrych dziedzinach
podstawowych usug, na przykad w szpitalach, uciekanie si do strajku powinno by czym
wyjtkowym, czym w interesie chorych, a nie kogo innego. Wystpuje dzi rozdrobnienie
korporacyjne strajkw. Potrzeba wicej samodyscypliny, wicej wiadomoci politycznej. Jeli
ruch zwizkowy nie ma wiadomoci politycznej, popada w korporacjonizm: kady dziaa na
wasny rachunek i kraj ginie. A wic kiedy kto nas pyta: czemu-nie-interweniujecie,
odpowiadam: Drodzy panowie, zawsze nam zarzucalicie, e nie chcemy niezalenego zwizku
zawodowego. Teraz, kiedy jest niezaleny, chcecie, ebymy interweniowali. Nie moe tak by,
eby zje ciastko i mie ciastko! My ju moemy jedynie powiedzie, e taki a taki strajk nie
wydaje si nam suszny. Tak wanie jest. Ale jake to?! Oskarano nas o to, e posugiwalimy
si zwizkami zawodowymi, aby instrumentalizowa walk klasow, i chocia ja nie uwaam, e
tak postpowalimy, trzeba przyzna, e w dawnym systemie syndykalizmu wpywy partii byy
naprawd obecne. A dzi, kiedy to si ju nie zdarza, dzi, kiedy jedno zwizkw jest silna,
dzi, kiedy zwizki s penoletnie, biada si nad niedogodnociami. Trudno! ycie skada si
take z niedogodnoci! Nie zgadzam si z tymi, ktrzy powiadaj: dzi-we-Woszech-rzdzzawizki-zawodowe. Zwizki wywieraj wpyw na partie, tak, to prawda, ale partie maj nadal
dominujc rol. Kto, jeli nie partie, uczestniczy w powszechnych wyborach? Kto, jeli nie

partie, decyduje o kierunkach ycia narodu? Kto, jeli nie partie, uchwala ustawy w parlamencie?
Prosz posucha, mj sd o dzisiejszych Woszech nie jest negatywny.
Nie jest?!
Nie, nie jest.
Pan zadziwia mnie coraz bardziej. Poniewa prawd jest, e nie chcecie ju nikogo
straszy, prawd jest, e nie jestecie ju tacy jak przedtem, ale eby mwi, i we Woszech
wszystko jest w porzdku! Czy nie jest to przypadkiem sposb, aby nie uzna win klasy
politycznej, do ktrej wy take naleycie?
Nie istnieje jedna klasa polityczna. To jest pojcie wprowadzone we Woszech przez
amerykask socjologi. Nale do partii, ktra nigdy nie bya u wadzy, i nie mona mnie myli
z kim, kto by w rzdzie, kto wada Wochami przez ponad dwadziecia lat. Moj jedyn
odpowiedzialnoci jest to, e przegraem, to znaczy, e nie byem zdolny zmieni biegu rzeczy.
Jasne jest, e my, komunici, nie zdoalimy dokona zwrotu politycznego, ktrego kraj
potrzebowa. Jasne jest, e nie zdoalimy dokona socjalistycznej rewolucji we Woszech. Ale
czy jest nasz win, e kraj jej nie chcia, czy jest nasz win, e socjaldemokraci, republikanie,
czasami take socjalici, jednym sowem, centrolewica, sprzyjali Chrzecijaskiej Demokracji?
A jednak, powtarzam, mj sd o dzisiejszych Woszech nie jest negatywny.
Jak na przedstawiciela opozycji, takie sowa to powana sprawa.
Niech pani posucha, powtarzam zawsze modym: Wochom nigdy nie byo tak dobrze
jak dzi. Byo im zawsze gorzej ni dzi. yli zawsze w gorszych warunkach, jedli zawsze mniej.
Kiedy byem mody, rednia konsumpcji misa w Lukanii wynosia jeden kilogram na rok pro
capite. Dzi wynosi trzydzieci, czterdzieci kilogramw. Kiedy byem mody, kobiety na Capri
chodziy boso i z portu Marina pod gr nosiy worki z wglem. Dzi, gdziekolwiek si
znajdziesz na poudniu, zobaczysz ludzi w butach. Mnstwo dzieci chodzi do szkoy. Uczy si
le, ale chodzi. Nie zdarza mi si ju bra udziau w zebraniach, na ktrych wikszo skada si
z robotnikw analfabetw, jak w 1945 roku w Neapolu. Co si tyczy wolnoci, poszerzylimy j.
Nie jest jeszcze tak, jak przewiduje konstytucja, ale bdmy uczciwi: we Woszech nigdy nie
mielimy tyle wolnoci. Nie zostaa nam podarowana, zgoda. Zostaa zdobyta, zgoda. Ale jest.
Niektrzy powiadaj nawet, e jest jej za duo, e manifestacje tamuj ruch uliczny. C, moe.
Ale ja wol to ni cmentarny spokj epoki faszyzmu, czy nie? Trzeba przeprowadzi jeszcze
wiele reform. To prawda. Ju mwiem, e reformy wymusza postp, nie za brak postpu. A

obecny kryzys bierze si wanie z postpu. Bierze si z faktu, e kraj si rozwija, zmienia. I
wtedy modzi zaczynaj protestowa, objawia niezadowolenie, zarzucaj mi, e broni wasnego
pokolenia. Ale ja odpowiadam im: tak, broni go, w przeciwnym razie musiabym uzna, e
nasze ycie mino nadaremnie. Nie twierdz, e zrobilimy wszystko. Twierdz, e zrobilimy,
co do nas naleao, i jeli uwaacie, e to nie dosy, a zreszt suszne jest, e tak uwaacie, reszt
zrbcie wy. Przekaza paeczk modym, czy nie na tym polega prawo natury? Moe my,
starzy, czujemy si zbyt usatysfakcjonowani tym, co zrobilimy, a wy jestecie niezadowoleni.
Skoro jestecie niezadowoleni, zrbcie to lepiej ni my. Nie powiem wam tego, co Treves mi
powiedzia: Zostalimy pokonani, szukajcie wasnej drogi. O, nie! Nie jestemy pokonani!
Broni z przekonaniem mojego stanowiska! Zastanowiwszy si nad bilansem ycia i walki, mog
miao powiedzie: to nie jest zy bilans. I tym zamykam nasz rozmow.
Dzikuj i raz jeszcze gratuluj, senatorze Amendola. Nie nudziam si, czytajc pana, i
nie nudziam si, suchajc pana. Przeciwnie, dobrze si bawiam. Jedyn rzecz, ktra mnie
teraz martwi, jest to, jak zasugerowa Wochom, aby szykowali si do woenia blaszanych
majtek. Kiedy bigoteria chadekw i purytanizm was, komunistw, pocz si w kompromisie
historycznym, bdzie gorzej ni za krlowej Wiktorii!
Rzym, stycze 1974

Willy Brandt
Historia ustali, w jakiej mierze Willy Brandt by wielkim mem stanu i wielkim
czowiekiem, ale jest ju pewne, e jako przywdca by jedyn znaczc postaci Europy
Zachodniej w okresie powojennym. W dodatku to on kierowa przez lata nowymi Niemcami, to
znaczy Niemcami, ktre nie budziy ju nienawici i strachu, a jeli ju, to zazdro innych
krajw. Wiele w tym zasugi samego Brandta, ale jego najwiksz zasug jest to, e przekona
nas, i sowo Niemiec nie oznacza Hitlera. Hitlera zwalcza ju w wieku lat czternastu na sowa
i pici. Przeciwko nazistom pisa, z nazistami si bi, od nazistw uciek, chronic si w krajach
skandynawskich, gdzie kontynuowa walk. A niewielu byo Niemcw, ktrzy tak postpili. Z
pewnoci to nie on powinien uklkn w Warszawie przed pomnikiem ydw zamordowanych
przez Trzeci Rzesz. To nie on powinien czyta psalm przebaczenia w Jerozolimie. A jednak to
zrobi i wydaje mi si, e nie jest to mniej wane od jego Ostpolitik, od jego europejskoci, od
jego socjalizmu, ktry jest moe bardziej poszukiwaniem socjalizmu ni samym socjalizmem;
niech jednak rzuci pierwszy kamieniem ten, kto moe powiedzie, e zaprowadzi socjalizm.
Jedno jest poza dyskusj: w tak krytykowany socjalizm Willyego Brandta przysuy si lepiej
niemieckim robotnikom ni tyle utopii, a w dodatku nie przekreli wolnoci. W kulcie wolnoci
ten czowiek, czsto nielubiany, ale zawsze szanowany, dorasta, zosta dziennikarzem, pisarzem,
burmistrzem Berlina, kanclerzem i zawsze zajmowa jasne stanowisko. Willy Brandt jest
jedynym szefem pastwa, ktry wypowiedzia si z tak sam jasnoci i tak sam si
przeciwko greckim pukownikom i radzieckim funkcjonariuszom, ktrzy wysyaj do szpitala
psychiatrycznego tych, co myl inaczej ni oni.
Jego biografia jest wyjtkowa ju od chwili narodzin, 8 grudnia 1913 roku w Lubece:
przyszed na wiat jako syn modej niezamnej dziaaczki zwizkowej. Nigdy nie pozna
swojego ojca, a jego ojciec nigdy go nie uzna. Dopiero w wieku trzynastu lat usysza jego
nazwisko, ktre brzmiao jak szwedzkie, norweskie albo duskie. W jednej z ksiek pisze:
Chopiec usysza je, ale nie wykaza zainteresowania. A moe jednak? Gsta zasona
rozpociera si nad tamtymi latami, szara jak mga w porcie Lubeki. Twarze i postaci mieszaj
si niczym cienie, ktre wypywaj na powierzchni i znikaj Trudno mi uwierzy, e ten
chopiec zwany Herbertem Frahmem to byem ja. Nie lubi mwi o swoim ojcu. Oniemiaam,
kiedy mi wyzna, e zawsze wiedzia, kim on jest: y jeszcze po wojnie, ale i wtedy nie

chciaem si z nim spotka. Trzeba przypomnie, e pitno nielubnego syna bardzo mu

utrudnio karier polityczn. Jego przeciwnicy posuyli si nim haniebnie nawet w kampaniach
wyborczych. Szczeglnie Adenauer. Ale jeli rzuca to ponury cie na nasze mylenie o
Adenauerze, pomaga zrozumie Brandta. Czsto wyrniamy si na tle innych, bo ycie
przynioso nam upokorzenia i cierpienie; wielkie sny, a czasami nawet sukces rodz si czsto z
godu i nieszczcia. By moe gdyby Willy Brandt w dziecistwie bawi si, siedzc na
kolanach ojca, dzisiaj nie byby Willym Brandtem.
Niezbyt przypomina swoich rodakw. Przez dwanacie lat by Norwegiem i przyznaje
naiwnie, a raczej z zuchwa szczeroci, e ma Norwegi we krwi: Kiedy jeszcze jako chopiec
uciekasz do jakiego kraju, ktrego kultur i jzyk przejmujesz, tracisz jedn ojczyzn, aby
zyska drug. Dla mnie Norwegia staa si drug ojczyzn. Czy jest ni nadal? Im duej mu si
przygldasz i go suchasz, tym bardziej si zastanawiasz, gdzie koczy si w nim Niemiec, a
zaczyna Norweg. Albo na odwrt. W Norwegii ma dom i wraca tam co roku na wakacje. W
Norwegii ma najbliszych przyjaci. W Norwegii znalaz pierwsz i drug on, tak e jego
dzieci s w poowie Norwegami. Po norwesku pisze lepiej ni po niemiecku, co byo kolejnym
zarzutem ze strony Adenauera, ktry nazywa go cudzoziemcem. Na paszporty patrzy z
dystansem, powiedziaabym, e ze wzruszeniem ramion. I czy nie jest czym nadzwyczajnym,
e kto tak wyzbyty maostkowych nacjonalizmw reprezentowa i nadal reprezentuje kraj, ktry
rozpta drug wojn wiatow w imi nacjonalizmu wanie? Brandt zosta z powrotem
obywatelem niemieckim dopiero w 1946 roku: wybranie go przynosi zaszczyt nowym Niemcom.
Pozbawienie go za wadzy w aurze skandalu przynosi im wstyd. Z jakiegokolwiek punktu
widzenia patrzyoby si na t spraw, nie zasugiwa na skandal wywoany przez wasnego
sekretarza, ktry go szpiegowa na rzecz Sowietw, ani na szanta, ktry z tego wynikn.
Szczeglnie szanta by prawdziw hab.
Ten wywiad zosta przeprowadzony w jego gabinecie w Bundeskanzleramt w dwch
czciach: we wtorek 28 sierpnia i poniedziaek 3 wrzenia 1973 roku. Rzadko si zdarza, aby
wywiad sta si portretem czowieka, ale tym razem tak byo. Nie tyle z powodu tego, co mwi
czy nie mwi, ile sposobu, w jaki mwi to, co mwi. Wypowiada si w sposb precyzyjny,
obszerny, surowy. Prawie nigdy nie ucieka si do dowcipnych odpowiedzi, ktre naruszyyby
jego powag, do wyzna, ktre zmniejszyyby jego rezerw. Jeli prbujesz zagbi si bardziej
w meandry jego duszy, wycofuje si elegancko i milczy. Prbowaam wielokrotnie: na prno.

Otwiera szeroko drzwi, kiedy zadawaam pytania politykowi, zamyka je, kiedy szukaam
czowieka. Nigdy nie napotkaam takiej niemiaoci, takiej rezerwy. Dlatego trudno mi widzie
go tak, jak widz go inni, to znaczy jako wesoego Niemca, ktry przepada za kobietami, winem,
piwem, gonym miechem. atwiej mi go utosami z chopem znad fiordu, ktrego opisuje w
wywiadzie. Twardym, nieustpliwym, masywnym i wrogim wobec bahostek. Nawet jego
uprzejmo pozbawiona jest bahoci, tak jak serdeczno, z ktr ci przyjmuje. Szkoda, e nie
mogam z nim porozmawia w cztery oczy. Przy wywiadzie by obecny jego doradca Klaus
Harpprecht, szef biura prasowego, jego stenograf, ktremu nie do byo robienia notatek, wic
nagrywa wszystko na magnetofon ustawiony obok mojego. Wygldao to na spotkanie na
szczycie, zebranie rangi pastwowej. On tak chcia. I chocia pocztkowo mi to przeszkadzao,
wkrtce wzbudzio mj szacunek. C za ulga znale si pord ludzi, ktrzy zachowuj si
powanie.
ORIANA FALLACI. Szczerze mwic, nie wiem, od czego zacz, panie kanclerzu Brandt.
Za duo jest rzeczy, o ktre chciaabym spyta, wcznie z histori paskiego nazwiska, bo nie
jest ono takie, z jakim przyszed pan na wiat. Nazywa si pan Herbert Frahm i
WILLY BRANDT. Tak, nazwiska Willy Brandt zaczem uywa na pocztku 1933
roku, zanim opuciem Niemcy i po tym, jak nazici doszli do wadzy. Wybraem je jako nom de
guerre, bo zamierzaem si powici podziemnej walce przeciwko Hitlerowi. Pod tym
nazwiskiem pojechaem za granic, kiedy miaem dziewitnacie lat. Pod tym nazwiskiem
zaczem pisa do gazet i wydawaem swoje ksiki, pod tym nazwiskiem zaangaowaem si w
polityk i staem dorosym, a take wrciem do Niemiec pod koniec wojny. Wszystko czy si z
tym nazwiskiem i nigdy nie przyszo mi do gowy, eby wrci do tego, z ktrym si urodziem.
Zreszt jako Willy Brandt si pan oeni, przyj obywatelstwo norweskie, no wanie:
moe powinnimy od tego wyj. To znaczy od faktu, e przez lata by pan obywatelem innego
kraju. Oprcz ydw nie byo wielu obywateli niemieckich, ktrzy opucili hitlerowskie Niemcy.
A jednak wielu je opucio. Jeli wemie pani jako przykad moje miasto, Lubek, okae
si, e wielu wyjechao. I jest oczywiste, e niemal wszyscy byli starsi ode mnie. Dlaczego
opuciem Niemcy? Poniewa gdybym zosta, aresztowano by mnie i wysano do obozu
koncentracyjnego. Nie miaem zbyt wielu szans, eby sobie poradzi w tamtym pierwszym
okresie. Nawet gdybym nie wyemigrowa, musiabym opuci Lubek. Ale nawet opuciwszy
Lubek, nie mgbym uczszcza na uniwersytet, i to by powd, ktry skoni mnie do ucieczki.

Po ukoczeniu szkoy zaczem pracowa jako porednik w agencji wynajmu statkw i przez rok
to bya interesujca praca. Ale ja chciaem studiowa histori, a w hitlerowskich Niemczech nie
byo ju moliwe studiowanie historii. A zatem, kiedy tylko nadarzya mi si okazja Pewien
mczyzna, ktry by czonkiem mojej grupy, musia ucieka do Norwegii, aby otworzy tam
biuro i zaj si problemami zwizanymi z naszym ruchem oporu. Wszystko byo gotowe, rybak
mia go zabra z miejsca niedaleko od domu, gdzie mieszkaem. Miaem mu pomc i pomogem,
ale i tak mu si nie udao. Zosta aresztowany i wysany do obozu koncentracyjnego. Wtedy moi
berliscy przyjaciele spytali mnie, czy chc jecha zamiast niego. Nie wyobraaem sobie, co
oznacza przebywanie tak dugo na emigracji. Mowa bya o roku, maksimum czterech latach. Nie
naleaem do optymistw, ale udziem si, e nie bdzie to wszystko trwao duej ni pierwsza
wojna wiatowa. A jednak trwao dwanacie lat.
Te dwanacie lat spdzonych w krajach skandynawskich, z czego uczynili zarzut pascy
adwersarze. A wic zadam panu nastpujce pytanie: Czy nie auje pan, e nie bra pan udziau
bezporednio, to znaczy w Niemczech, w walce przeciwko nazizmowi?
Udowodniem, wwczas i pniej, e jestem gotw ryzykowa yciem za kadym razem,
kiedy to konieczne. A take kiedy nie byo to konieczne. Wrciem nielegalnie do hitlerowskich
Niemiec. Pozostaem tam kilka miesicy, zanim uciekem po raz drugi, poniewa ju mnie mieli
zapa. Pojechaem do Norwegii, a po zajciu jej przez Hitlera, do Szwecji. A zatem
ryzykowaem. I jeli zastanawiam si nad pani pytaniem z racjonalnego punktu widzenia,
odpowiadam: gdybym zosta w Niemczech, zamiast emigrowa, prawdopodobnie nie miabym
takich okazji, aby rozwin si i przygotowa do tego, co robiem pniej w Berlinie. Mam na
myli przede wszystkim moje europejskie i midzynarodowe dowiadczenia. Oczywicie,
wszystko ma swoj cen. A cena, ktr musiaem zapaci, bya bardzo rna od ceny zapaconej
przez wikszo moich rodakw. To bya cena wyjazdu. Tak, to prawda, niektrym wydao si to
dziwnym sposobem zapaty i tak sdzc, dostarczyli moim przeciwnikom okazji do wrogiej
kampanii przeciwko mnie. Odpowiadam im, e w takim razie jest rwnie dziwne, i tylu
Niemcw utosamia si ze mn i obdarza mnie zaufaniem. Powiedziaem: dziwne? Powinienem
by powiedzie: pikne. To naprawd pikne, e tylu Niemcw obdarza zaufaniem czowieka,
ktry mia ycie inne ni oni. Nie lepsze. Inne.

Panie kanclerzu Brandt, przypuszczam, e mwic o zapaconej cenie, ma pan na myli

take to, e po wyjedzie zosta pan pozbawiony obywatelstwa niemieckiego. Czy cierpia pan z
powodu utraty niemieckiego obywatelstwa i przyjcia obywatelstwa norweskiego?
Nie.
Dlaczego? Czy zbyt ju pan kocha Norwegi?
Tak. Uwaaem j za moj drug ojczyzn. Poniewa, kiedy za modu kto trafia do kraju,
gdzie czuje si jak w domu i opanowuje dobrze jzyk nauczyem si bardzo szybko
norweskiego i nauczyem si go dobrze. Mwiem wielokrotnie, e pisaem po norwesku o wiele
lepiej ni po niemiecku. I to bya prawda, chocia dzisiaj to ju nie jest prawda. Poza tym kiedy
w kraju, ktry ci przyjmuje, znajdujesz wielu przyjaci, kiedy przyswajasz sobie do gbi jego
kultur, kiedy przychodzi ci to atwo, bo wywodzisz si znad Batyku No wanie: czujesz, e
rni ci to od twoich rodakw, ale czujesz si te wzbogacony o co, czego normalnie by nie
mia. Jasne? Chc powiedzie, e na pocztku tracisz jeden kraj, a w kocu zyskujesz inny. Nie
odkryem tego dzisiaj, bo zawsze wyznawaem t prawd. Podczas wojny napisaem w
przedmowie do ksiki wydanej w Szwecji: Dziaam jednoczenie na rzecz wolnej Norwegii i
demokratycznych Niemiec. To znaczy na rzecz Europy, gdzie Europejczycy mogliby y. W
kadym razie przyjcie obywatelstwa norweskiego nie oznaczao dla mnie wyrzeczenia si
Niemiec. Albo raczej mojego pojmowania Niemiec.
Odwrc wic poprzednie pytanie. Czy byo dla pana czym bolesnym utraci
obywatelstwo norweskie, eby odzyska obywatelstwo niemieckie?
Nie. Istniej kraje, ktre nie stawiaj nas twarz w twarz wobec takiego wyboru. Gdybym
zosta obywatelem amerykaskim, nie musiabym zwraca paszportu i mgbym zachowa oba
obywatelstwa. W Norwegii to niemoliwe. Albo jeste obywatelem norweskim, albo nim nie
jeste. Oddaem wic norweski paszport, nie robic z tego dramatu, wiedzc wrcz, e paszport
nie ma wpywu na twoj postaw i twoje wizi z innymi. Wiedziaem, e bd dalej przyjeda
do Norwegii, mie tam przyjaci, mwi ich jzykiem, e, jednym sowem, moje wizi nie
zostan zerwane z powodu paszportu. Wielu ludzi ma paszport, ktry nie odpowiada ich
narodowoci, i jeli pani mnie spyta: Czy to wane mie paszport?, odpowiem: Wane przede
wszystkim po to, by mc przekracza granice, ale kwesti dokumentw czsto si przecenia.
Tosamo narodowa jest czym innym.

A zatem to poszukiwanie narodowej tosamoci, ojczyzny, zawiodo pana po wojnie do

Berlina?
Nie. Do Niemiec wrciem jako dziennikarz jesieni 1945 roku, a potem w 1946.
Wrciem, aby by na procesie norymberskim i pojedzi troch po kraju. Zaproponowano mi
kierowanie gazet czy agencj prasow w Niemczech, ale nic z tego nie wyszo. Wwczas mj
dobry przyjaciel Halvard Lange, ktry by wtedy ministrem spraw zagranicznych, powiedzia mi:
Jeli nie wracasz do Niemiec w cigu najbliszego roku, dlaczego nie zatrudnisz si w moim
ministerstwie i nie pojedziesz do Parya z norwesk misj dyplomatyczn?. Ale kiedy ju
miaem si zgodzi, zmieni zdanie: Premier i ja sdzimy, e byoby lepiej, gdyby pojecha do
Berlina w charakterze attach prasowego z zadaniem dostarczania norweskiemu rzdowi
informacji politycznych. I tak si stao. Jasne jest, e wybr Berlina ugruntowa we mnie w
proces utosamienia si z Niemcami. Wicej: jasne jest, e ugruntowa si on znacznie wczeniej,
ni gdybym pojecha do Parya. Prawdopodobnie gdybym pojecha do Parya, wszedbym w
skad jakiej midzynarodowej organizacji. I przynajmniej przez kilka lat
Pozostaby pan obywatelem norweskim.
No c, tak. Przynajmniej przez jaki czas, tak. Potem moe nie. Istotnie, gdybym
poczeka jeszcze troch duej, nie miabym ju potrzeby wystpienia o ponowne przyznanie
obywatelstwa niemieckiego. Zgodnie z konstytucj z 1949 roku wystarczyoby mi stawi si w
biurze i powiedzie: Przyszedem, eby odzyska narodowo, ktrej pozbawili mnie nazici.
Ja natomiast poprosiem o ponowne zostanie niemieckim obywatelem, zanim jeszcze powstao
nowe pastwo niemieckie: wiosn 1948 roku. Rzeczywicie Prosz tylko pomyle: w
Szlezwiku-Holsztynie przywrcili mi narodowo na papierze, na ktrym bya jeszcze
wydrukowana swastyka! Tak, tak! Byli tak biedni, e nie mieli nawet nowych formularzy.
Musieli ukry swastyk, zamazujc j pirem. Przechowuj ten dokument w domu. Przechowuj
go jako pamitk po sposobie, w jaki zostaem ponownie niemieckim obywatelem.
Zabawne. Ale nie mog uwierzy, e powrci pan do Niemiec przez przypadek, a nie z
powodu sentymentu.
A jednak tak byo. Nie miao to nic wsplnego z sentymentem. Nie. Wrciem do Berlina
z tego prostego powodu, e Berlin by interesujcy. By w centrum kontrowersji midzy
Wschodem a Zachodem. By miejscem, gdzie naleao by. e przyspieszyo to mj proces
identyfikacji, to inna sprawa. I nie mam tylko na myli procesu identyfikacji politycznej: mam na

myli proces identyfikacji z ludmi, ktrzy yli w ndzy, przegrani. Berlin by kup gruzw, ale
wrd tych ruin kwity najwiksze zalety tego narodu. Tak, to si czsto zdarza w trudnych
czasach, ale zadziwia za kadym razem. Och, morale berliczykw nie byo nigdy tak wysokie,
jak w pierwszych latach po wojnie. Nawet podczas blokady nie miao by rwnie wysokie. Wic
mj proces identyfikacji
Ale co pan rozumie przez identyfikacj? To, co nazywa si ojczyzn?
Nie. To nie ojczyzna mnie odzyskaa. To by nard, ktry przeszedszy przez dyktatur i
wojn, i zniszczenie, prbowa odbudowa ycie w oparciu o wolno. Tak, to wanie skonio
mnie do stania si na powrt Niemcem. To bya fantastyczna ch pracy, ktra tkwia w kadym
z nich, zdolno odnoszenia sukcesu, wola pomagania sobie nawzajem Wola, ktr
utracilimy, bogacc si Czuo si w powietrzu, e jestemy wszyscy zczeni we wsplnym
wysiku, mimo ekonomicznej ndzy. Rozumie pani? To bya kwestia wartoci ludzkich i
moralnych, bardziej ni narodowych. Im bardziej si nad tym zastanawiam, tym bardziej jestem
przekonany, e w tamtych latach w Berlinie zakorzeniaa si we mnie idea Europy. A raczej
przyszoci Europy.
Zastanawiam si, czy w gbi serca, a raczej w gbi mzgu, nie jest pan bardziej
Europejczykiem ni Niemcem.
C Spodziewa si takiego wyznania od niemieckiego kanclerza na progu
szedziesitki to zbyt due wymaganie. Szczeglnie, kiedy si wie, e Europa nie zachowaa si
tak jak powinna. Nie, nie mona ode mnie da, abym si czu albo zachowywa bardziej jak
Europejczyk ni Niemiec. Nie mona nawet ode mnie da, abym sprawia takie wraenie.
Powiedzmy wic, e prbuj by dobrym Europejczykiem, kiedy przyjmuj na siebie
odpowiedzialno jako Niemiec. I na pani pytanie odpowiadam: Nie, jestem Niemcem.
Rozumiem. Ale w takim razie myl o paskiej wizycie na terenie dawnego getta w
Warszawie pytam pana: Do jakiego stopnia ciy na panu kompleks winy, ktry paskie
pokolenie dwiga na plecach wraz ze sowem Niemiec?
Widz rnic midzy win a odpowiedzialnoci. Nie czuj si winny i uwaam, e nie
jest suszne ani poprawne przypisywanie tego poczucia winy mojemu narodowi i mojemu
pokoleniu. Wina jest czym, co przypisuje si jednostce, nigdy narodowi ani pokoleniu.
Odpowiedzialno to co innego. I chocia opuciem Niemcy bardzo wczenie, chocia nigdy nie
byem zwolennikiem Hitlera, ogldnie mwic, nie mog zwolni siebie samego z pewnej

odpowiedzialnoci. Czy wspodpowiedzialnoci. Tak: nawet gdybym nie mia nic wsplnego z
moim narodem, czubym si wspodpowiedzialny za dojcie Hitlera do wadzy. Trzeba bowiem
zada sobie pytanie: Dlaczego doszed do wadzy? I trzeba odpowiedzie: Nie tylko dlatego, e
miliony byy dostatecznie gupie, eby pj za nim, ale dlatego, e inni nie potrafili go
zatrzyma. Byem wwczas mody, zgoda. Ale ja te nale do tej grupy ludzi, ktrzy nie
potrafili go zatrzyma. W yciu narodu decydujcy moment nastpuje wtedy, kiedy nard
pozwala, aby wadza trafia w rce zbrodniarzy. A take kiedy nard, majc tak moliwo, nie
wykorzystuje jej, eby stworzy warunki niezbdne do powstania odpowiedzialnego rzdu.
Poniewa pniej nic ju si nie da zrobi. Pniej jest coraz trudniej przepdzi zbrodniarzy,
ktrzy przejli wadz. Jednym sowem, sdz, e wspodpowiedzialno zaczyna si wczeniej
i koczy pniej. I niestety taka wspodpowiedzialno ciy take na modych. Nie w takiej
mierze, jak na ojcach, ale Przywoaa pani Warszaw
Bo pan pad na kolana w Warszawie, panie kanclerzu Brandt.
Nie padem na kolana dlatego, e miaem do wyznania jak win, ale dlatego, e
chciaem si utosami z moim narodem. To znaczy z narodem, z ktrego wyszli ci, ktrzy
popenili tak straszliwe czyny. Ten gest nie by skierowany jedynie do Polakw. By skierowany
take do Niemcw. Myli si ten, kto sdzi, e zwrciem si tylko do ofiar nazizmu czy do ich
rodzin. Zwrciem si take i przede wszystkim do ludzi z mojego kraju. Poniewa wielu, zbyt
wielu powinno wiedzie, e nie s sami i e trzeba razem nie ten ciar.
Czy zdecydowa si pan na ten gest w ostatniej chwili, czy myla ju pan o nim
wczeniej?
Nie mylaem o nim wczeniej, ale skd moemy wiedzie, co zamierza nasza
podwiadomo? Z pewnoci pomys powsta ju w mojej podwiadomoci, poniewa,
pamitam, tamtego ranka obudziem si z dziwnym wraeniem, e nie ogranicz si do zoenia
wieca i tyle. Intuicyjnie czuem, e co si stanie. Ale nie wiedziaem, co. Potem, nagle,
poczuem potrzeb uklknicia.
A w Jad wa-Szem, podczas ostatniej podry do Izraela? Na gest w Jad wa-Szem nie
mona zdecydowa si w ostatniej chwili.
Ma pani racj. Zanim pojechaem do Izraela, zastanawiaem si dugo, co mgbym robi.
Syszaem, e nazywaj Jad wa-Szem miejscem prawdy, straszliwej prawdy poza wszystkim, co
umys ludzki moe sobie wyobrazi. I chciaem nada rzeczywisto tej prawdzie, poniewa

Auschwitz dowid, e pieko na ziemi istnieje. Chyba ju o tym mwiem, chyba w Warszawie.
I chyba ju mwiem, e kiedy byem w Szwecji, wiedziaem, co dzieje si w Niemczech.
Dowiedziaem si wczeniej ni wikszo tych, ktrzy yli w Niemczech i poza nimi. I tak,
kiedy przygotowywaem si do podry do Izraela, ogarno mnie na powrt to poczucie
wspodpowiedzialnoci, ktre prbowaem wyjani pani wczeniej. I tak jak w Warszawie,
pomylaem, e nie mog z kamienn twarz czy te z twarz, na ktrej maluje si wzruszenie,
ograniczy si do zoenia wieca. Kiedy ju stan wobec tego, co si stao, bd musia
zareagowa w jaki sposb na swoj bezsilno. Rozumie pani? Chciaem co zrobi, nie
chciaem pozosta bierny. Powtarzaem sobie: Musi by jaki gest dla dobra Niemcw i ydw,
gest, ktry otworzy drog do przyszoci. Och, nie chc mwi nierozwanie o pogodzeniu si,
nie ode mnie ono zaley. Ale rozwizanie, ktre znalazem, wydao mi si suszne, poniewa z
narodem ydowskim mamy jedn wan rzecz wspln: Bibli. Albo przynajmniej Stary
Testament. Dlatego postanowiem przeczyta Psalm 103, od wersu smego do wersu
szesnastego: Miosierny i litociwy jest Pan, nieskory do gniewu i wielce askawy.
Postanowiem przeczyta te sowa po niemiecku, w jzyku Marcina Lutra. Niektre wyraenia
byy jednak trudne do zrozumienia. Szczeglnie dla modych. A zatem kiedy leciaem do Tel
Awiwu, przestudiowaem tekst i porwnaem przekad Marcina Lutra z wersj hebrajsk.
Zachowaem niemal wszystkie poetyckie wyraenia Marcina Lutra i dodaem kilka zda z Biblii
ydw. Sdz, e Izraelczycy dobrze zrozumieli, co chciaem powiedzie. I dlatego bd im
zawsze wdziczny.
Zaleao panu bardzo na tej podry do Izraela, prawda? By moe bardziej ni na
podry do Warszawy.
To byy dwie rne sprawy, poniewa w Warszawie nie znaem nikogo i wszystko byo
dla mnie nowe. W Izraelu natomiast byem ju w 1960 roku jako burmistrz Berlina, spotkaem
si tam z Ben Gurionem i Eshkolem. Na midzynarodowych kongresach partii socjalistycznych
spotkaem kilkakrotnie Gold Meir. Ale to prawda, na podry z ubiegego czerwca bardzo mi
zaleao, poniewa jechaem jako przedstawiciel mojego pastwa i mojego narodu. Jednym
sowem, nie jako Willy Brandt, lecz jako przedstawiciel nowych Niemiec. Wyjani to
dokadniej: Jerozolima nie bya moim pierwszym czy ostatnim spotkaniem z przeszoci. Pojad
jeszcze do Lidic, kiedy bd w Czechosowacji. Ale Jerozolima jest miejscem najwaniejszym:
tym, ktre wyraa najpeniej czarne strony naszej historii. Oznacza uznanie naszej niemieckiej

odpowiedzialnoci, przypomina, e nic z tego, co zrobilimy, nie moe by zapomniane ani

przekrelone. Nie, nie moe Nie moe Nie o to chodzi, e pozostao jeszcze co do
wyznania. Ju wszystko jest wiadome. Ale o uznanie naszej odpowiedzialnoci C, suy to
nie tylko oczyszczeniu naszego sumienia, ale i wsplnemu yciu. ydzi, Polacy, Niemcy.
Poniewa musimy y wsplnie.
Golda Meir jednak, kiedy przeprowadzaam z ni wywiad w listopadzie ubiegego roku,
powiedziaa mi, e nigdy jej noga nie mogaby posta w Niemczech.
Wiem. Powiedziaa o tym rwnie innym. I nie mog jej za to potpi. Zaprosiem j
jednak oficjalnie, zgodzia si, zarwno prywatnie, jak i publicznie, i mam nadziej, e
przyjedzie. Naprawd mam tak nadziej. Jestem pewny, e jest gotowa przyjecha, i chc
wierzy, e moja wizyta w Izraelu przyczynia si moe do oswojenia jej z myl o tym, e jej
noga postanie jednak w Niemczech. Golda to wielka kobieta. Kobieta fascynujca. Kobieta o
postawie niemal biblijnej. Wszyscy znamy jej zalety, ktre tylko ludzie zacofani okrelaj jako
mskie. Jej elazna wola na przykad, jej przebiego. To nie s cechy ani mskie, ani kobiece,
to s po prostu cechy. A poza tym jest w Goldzie tyle ludzkiego ciepa Ja twierdz, e
przyjedzie.
Taka wiara dobrze charakteryzuje Willy Brandta. Ale, propos wiary, chciaabym wrci
do tematu, ktry ledwo poruszylimy, ale ktrego nie moemy z panem nie zgbi: Europy. Przed
chwil wspomnia pan o niej w tonie przygnbienia. Czy nigdy nie ogarnia pana podejrzenie, e
moe Europa jest utopi?
Nie. Europa moe powsta. Europa ju powstaje. Z pewnoci nie rozwina si i nie
rozwinie tak, jak tego oczekiwali nasi przyjaciele Amerykanie po drugiej wojnie wiatowej,
kiedy mwili o Stanach-Zjednoczonych-Europy. Amerykanie popenili bd, porwnujc
moliwoci zjednoczenia Europy z tym, co wydarzyo si w Stanach Zjednoczonych. Takie
porwnanie nie ma sensu. Stany Zjednoczone s kotem, w ktrym wrze rzeczywisto zbyt
rna od naszej, i stworzenie Europy to co cakiem innego. Stworzy Europ oznacza zachowa
warto narodowych tosamoci, a nastpnie naoy na nie struktur europejskiego rzdu. I
chocia niestety bardzo wolno, chocia bez politycznego sex appealu, chocia wbrew
biurokratycznym procedurom, czy co takiego wanie si nie dzieje? Czy nie poruszamy si
swobodnie po Europie? Czy nie ma w Europie wymiany na skal niespotykan nigdy

wczeniej? Ale tak, Europa wanie si tworzy! Jestem o tym coraz bardziej przekonany, kiedy
porwnuj dzisiejsz Wsplnot Europejsk z t sprzed czterech czy piciu lat.
Ale, panie kanclerzu Brandt, Europa, ktr nazywamy Europ, to jest maleka Europa!
To nie jest nawet p Europy!
Prosz posucha, bybym szczliwy, gdybymy potrafili zbudowa Stany Zjednoczone
Europy. Gdybym mg wybiera midzy Europ w caoci zjednoczon a zjednoczon czci
Europy, wybrabym t pierwsz, to jasne. Ale nie jest to moliwe, nie jestemy w stanie wybra
midzy rozwizaniem niedoskonaym a rozwizaniem bardziej ni doskonaym. Trzeba dziaa
na rzecz Europy podzielonej na p, a nawet na trzy czci. Trzeba dziaa na rzecz Europy
Zachodniej, to znaczy zdolnej zmierza w stron wsplnego rzdu. Poza tym poprzez polityk
odprenia, ktra ju si rozpocza, trzeba zwiksza kontakty midzy Europ Wschodni a
Zachodni, pomimo rnic, jakie istniej midzy nimi a naszym ustrojem spoecznym, midzy
nimi a nasz struktur polityczn. Och, gdyby kto mi ofiarowa sposb na zjednoczenie czego
wicej ni Europa Zachodnia, powiedziabym: Dobrze, doskonale, dzikuj. Ale nie jest to
moliwe, nie jest to moliwe. Poza wszystkim, istnieje rzeczywisto, ktr nazywam trzecim
wymiarem: Europa plus Stany Zjednoczone. Stany Zjednoczone jako cz Europy w dziedzinie
bezpieczestwa.
A wic pan nie myli o Europie neutralnej, zdolnej stanowi element rwnowagi midzy
dwoma mocarstwami?
Nie, nie patrzybym na Europ jako na si usytuowan midzy dwoma wiatowymi
mocarstwami. Nie mwic o tym, e kiedy si mwi o wiatowych mocarstwach, nie naley
mwi o dwch, lecz o trzech, a wic naleaoby mwi o Europie jako o czwartym mocarstwie,
i doczy jeszcze pite mocarstwo, to znaczy Japoni Nie mwic o tym, e traktowanie
Europy jako czwartego mocarstwa nie ma sensu, bo gdyby zjednoczona Europa przystpia do
handlu, staaby si mocarstwem numer jeden w handlu wiatowym Nie, nie chc sprawia
wraenia, e d do Europy, ktra prowadziaby neutraln polityk wzgldem dwch blokw
reprezentowanych przez Stany Zjednoczone i Zwizek Radziecki. Oczywicie ze Stanami
Zjednoczonymi chc stosunkw innych ni ze Zwizkiem Radzieckim. Ze Stanami
Zjednoczonymi chc stosunkw partnerskich, chocia jednoczenie chc polityki niezalenej.
Przypuszczam zreszt, e Stany Zjednoczone chtnie widziayby nasze bardziej ni dotd
dojrzae zachowanie.

A wic zjednoczenie Niemiec? Jeli tak si rzeczy maj, sdz, e bdzie pan wiadkiem
zjednoczenia Niemiec?
Nie. Nie wydaje mi si. Prosz posucha: wkrtce skocz szedziesit lat, ju o tym
wspominaem. I nie spodziewam si zosta kim w rodzaju Matuzalema. By moe, gdybym
spodziewa si zosta kim w rodzaju Matuzalema, moja odpowied byaby bardziej pozytywna.
Poniewa musiabym doy co najmniej stu trzydziestu lat, jak niektrzy starcy z Kaukazu, eby
zobaczy zjednoczenie Niemiec. Nawet i za dwadziecia, pidziesit lat nie spodziewam si
osobnego rozwizania kwestii niemieckiej. Nie, nie mog nawet sobie wyobrazi osobnego
rozwizania kwestii niemieckiej. Sdz, e zmiana stosunkw midzy oboma niemieckimi
pastwami nastpi jedynie jako skutek zmiany relacji midzy dwiema Europami. Dlatego, widzi
pani, nie udziel pani optymistycznej odpowiedzi, ale udziel odpowiedzi, ktra zakada
moliwo, e Europa rozstrzygnie problem podziau Niemiec. Ale uwaga: jeli tak si stanie, nie
bdzie to oznaczao, e znw stworzymy jedno pastwo niemieckie. Bdzie to oznaczao, e
Niemcy z obu pastw niemieckich postanowi nawiza midzy sob inn relacj i y pod
innym dachem ni ten, pod ktrym yli od koca drugiej wojny wiatowej.
Panie kanclerzu Brandt, kiedy mwi pan o Europie Zachodniej, ma pan oczywicie na
myli zjednoczon Europ. Ale co oznacza dla pana to wyraenie?
Oznacza trzy rzeczy. Bo trzeba zrobi trzy rzeczy. Pierwsza to integracja gospodarcza.
Ale ona ju si dokonuje, poniewa sdz, e zdamy w kierunku jednego wsplnego systemu
monetarnego. Nie w sensie, e musimy koniecznie uywa tej samej waluty, ale e bdzie istniaa
staa relacja pomidzy naszymi walutami. Tak czy owak, bdziemy mie wsplny europejski
bank, osigniemy jedno gospodarcz i monetarn. Drug rzecz jest to, co nazywam jednoci
socjaln Europy. A kiedy mwi o jednoci socjalnej, nie mam na myli tylko polityki spoecznej
w dawnym sensie tego sowa, to znaczy w sensie, do ktrego odwouj si zwizki zawodowe
itd. To rwnie jest wane, ale przez jedno socjaln rozumiem to, co nowoczesny slogan
okrela jako jako ycia. Innymi sowy, nie odwouj si jedynie do wzrostu produkcji,
poniewa wzrost produkcji nie jest celem samym w sobie. Odwouj si do problemw
zwizanych ze rodowiskiem, warunkami pracy, edukacj Trzeba ywi wystarczajco wielkie
ambicje, eby za dziesi lat zjednoczona Europa Zachodnia staa si najbardziej rozwinit
socjalnie czci wiata. Dziesi lat to dosy, w dziesi lat powinno si nam to uda. Wtedy
rzeczywicie bdziemy mogli mie wspln struktur polityczn, poniewa nie moe ona istnie

bez integracji ekonomicznej i bez jednoci socjalnej. Trzeci rzecz jest zachowanie naszych
tosamoci narodowych. To byoby prawdziwe nieszczcie, gdybymy z nich zrezygnowali.
Tak, ale w tej zachwycajcej Europie Zachodniej, ktrej domaga si nasza ambicja, co
zrobimy z krajami niedemokratycznymi? Co zrobimy na przykad z Hiszpani i Grecj?
Jasne jest, e aden kraj nie moe sta si czonkiem EWG, jeli nie opiera si na naszych
instytucjach. To znaczy na rzdzie i parlamencie wybranym przez nard, na zwizkach
zawodowych itd. Jasne jest, e jeli jaki kraj nie przestrzega w minimalnym stopniu Deklaracji
Praw Czowieka, nie moe by czci naszej Europy. A zatem problem jest powany. O tyle
powaniejszy, e dowiadczenie mi wykazao, i niemal nigdy nie udaje si przywrci wolnoci
w kraju, ktry j utraci. Kiedy si to udaje, dzieje si tak niemal zawsze na skutek wojny; rzadko
si zdarza, eby nard pod dyktatur znalaz sposb uwolnienia si od niej i aby stao si to bez
wojny. Jeszcze mniej su temu sowa innych i posunicia innych. Bojkot produktw na
przykad Niejedenie tam na wakacje To wszystko na nic si nie zda. Ale historia oznacza
zawsze rozwj wypadkw i czasami rozwj satysfakcjonujcy. Wemy Hiszpani. Poznaem
Hiszpani podczas wojny domowej, kiedy pojechaem tam za modu jako dziennikarz. Zostaem
tam p roku, przede wszystkim w Barcelonie i w Katalonii, i pamitam straszliw nienawi
dzielc obie strony. Pamitam niewiarygodn ndz panujc na wsi. Odtd powrciem tam
tylko dwukrotnie, za pierwszym razem, eby spdzi wakacje na pewnej wyspie, za drugim na
p dnia. To byo wtedy, kiedy popynem do Stanw Zjednoczonych statkiem. Wsiadem na
statek w Neapolu i zatrzymaem si na p dnia w Maladze, gdzie troch pospacerowaem. C
nie eby to byo typowe miejsce, ale zobaczyem ogromny postp. To ju nie bya Hiszpania,
ktr znaem. A wic nie zdziwibym si, gdyby w nastpnym pokoleniu Hiszpania si zmienia i
wstpia do EWG. Mogaby do tego doj na drodze ewolucji.
A Grecja?
Och, przypadek Grecji jest bardziej skomplikowany. Kiedy mwimy o Grecji, nie
moemy zapomina, e sprawy nie s tak proste, jak twierdz nasi greccy przyjaciele, kiedy
utrzymuj, e a do 1967 roku panowaa u nich cudowna demokracja. Cudowna demokracja,
ktra nagle przemienia si w dyktatur wojskow. Odwiedziem Grecj w 1960 roku, kiedy
Karamanlis by premierem, i poznaem Kanellopulosa, ktry dzi dziaa bardzo odwanie w
opozycji. Ach tak, to cudowny czowiek, ten Kanellopulos. W dodatku mocno zwizany z
niemieck kultur. Pozostalimy cay czas w kontakcie w tych latach, kiedy musi stawi czoo

tak wielu trudnociom Ale faktem jest, e moja konferencja prasowa w Atenach bya zupenie
odmienna od konferencji w innych czciach wiata. Podobna raczej do tych, ktre miaem w
krajach o ograniczonej demokracji. Nie jest wic atwo przewidzie, co wydarzy si w Grecji.
Mog mie tylko nadziej, e siy wolnoci s wystarczajco potne w tym kraju. Bo jeli s, nie
ma wtpliwoci, e znajd przyjaci za granic. Pozostaje jednak fakt, e nie mona przywrci
demokracji za pomoc broni. Bro jest potrzebna tylko w wypadku wojny. Myl jednak, e
nard grecki, jeli chce, moe odzyska wolno. Jeli powstanie specjalna sytuacja, moe si tak
sta. Take bez broni. I wtedy potrzebna jest rwnie pomoc ze strony zagranicznych przyjaci.
Dobrze. Wrmy teraz do Willy Brandta. Troch si od niego oddalilimy i Panie
kanclerzu, nie potrafi nie myle o panu jako o dziennikarzu. Zbyt dugo by pan dziennikarzem.
Czym byo dla pana dziennikarstwo?
Wie pani, dla mnie to by po prostu sposb na zarabianie na ycie. Pisanie przychodzio
mi zawsze atwo; zaczem pisa jeszcze w szkole. Aby zarobi na nauk, pracowaem w
dzienniku wychodzcym w Lubece i rzeczywicie, kiedy szkoa si skoczya, na wiadectwie
napisano mi: Zostanie dziennikarzem. Nie chciaem, eby uyto sowa Journalist, wolaem
Zeitungs-Schreiber, to znaczy pisujcy do gazet. Byem modym lewicowym socjalist i
potpiaem uywanie obcych terminw w jzyku niemieckim. Ale mnie nie posuchano i
napisano Journalist. W kadym razie od dziecistwa nie miaem wtpliwoci co do tego, e
zostan dziennikarzem. I kiedy mylaem o tym, jak uo sobie ycie, zawsze dochodziem do
tego wniosku. Moim marzeniem byo zosta naczelnym dziennika ukazujcego si w Lubece, a
potem posem do parlamentu w Berlinie.
A zatem ostatecznym celem bya polityka, a nie dziennikarstwo.
Powiedzmy dziennikarstwo polityczne plus polityka.
Polityka czy wadza? Przeczytaam gdzie zdanie, ktre podobno pan wypowiedzia, kiedy
by pan burmistrzem Berlina: Polityka jest jedynym sposobem, eby zrobi co sensownego.
Nie pamitam dokadnie, ale zdanie pewnie tak mniej wicej brzmiao. Wypowiedziaem
je podczas przyjacielskiego sporu z moj on, ktra obawiaa si, e wadza to zbyt wielka
odpowiedzialno. Wadza Nie lubi sowa wadza. To sowo budzce dwuznaczne
skojarzenia. W moim przypadku wol sowo wpyw. Ale moemy te powiedzie wadza,
wyjaniajc, e uywamy tego sowa w dobrym sensie. A wic: jasne jest, e aby co osign,
trzeba mie moliwo osignicia czego. Niekoniecznie trzeba by szefem pastwa, chocia

czowiek moe zdziaa wiele jako szef pastwa. Jeli tylko jeli tylko bdzie nim przez jaki
czas.
Pan nim by i zamierza by nadal jeszcze dugo. Pytam wic pana: Jaki jest, jaki by
paski cel? Po co chcia pan mie wadz?
Wewntrz kraju po to, by wprowadzi bardziej nowoczesny model ycia. To znaczy
wyszy poziom demokratyzacji i rwnowagi spoecznej. Powiedziaem: rwnowagi spoecznej, a
nie rwnoci. Na zewntrz po to, eby udowodni, e nasz nard moe mie dobrossiedzkie
stosunki zarwno na Wschodzie, jak i na Zachodzie. Mgbym moe powiedzie, e chciaem
wytyczy zagraniczn polityk Niemiec, bo Niemcy nie mieli polityki zagranicznej. Ale tak
powiedziane, brzmi nieadnie, poniewa nie wyjania, e polityka zagraniczna Niemiec to bya
jeszcze niemiecka polityka sprzed podziau, a potem Niemiec udrczonych przez okupacj. Jest
wic suszniej powiedzie, e zaleao mi na usytuowaniu Niemiec w kontekcie europejskim,
ustanowieniu dobrossiedzkich stosunkw wewntrz i na zewntrz.
Przypuszczam, e ma pan przede wszystkim na myli swoj Ostpolitik, to znaczy otwarcie
na Wschd. Czy jest pan zadowolony z tego, co osigna paska Ostpolitik?
Prawie. Kiedy patrz wstecz, widz zaledwie dwie, trzy rzeczy, ktrym mgbym stawi
czoo inaczej. Ale niezbyt inaczej. W sumie jestem na tyle zadowolony, eby powiedzie sobie,
i mam nadziej nie popa w samouwielbienie na staro. Och, prosz mnie zrozumie: nie
istnieje nigdy sytuacja, w ktrej mona sobie powiedzie nie-mogem-zrobi-wicej. Poza tym
rzadko dziaamy sami, na og to, co si robi, jest rezultatem szerokiego procesu, w ktry
jestemy zaangaowani. Ale zanim pani przysza, rozmawiaem tu z moim ambasadorem w
ONZ i opowiada mi bardzo przyjemne rzeczy na temat swoich kontaktw z innymi
ambasadorami. Wcznie z tymi z Europy Wschodniej. Oni sdz, e ja duo zrobiem, i
zamierzaj przyj mnie dobrze podczas mojej najbliszej podry do Nowego Jorku. C,
sprawio mi to przyjemno. Mam na myli: ucieszyem si bardzo, e nie przyjm mnie,
rzucajc we mnie kamieniami.
Take w Erfurcie, kiedy uda si pan do NRD, nie rzucano w pana kamieniami. Co pan
czu, patrzc na ten tum, ktry tak entuzjastycznie pana oklaskiwa?
Byem bardzo wzruszony, ale i przestraszony. Przestraszony z ich powodu, z powodu
niebezpieczestwa, na jakie si naraali, reagujc w ten sposb. Dawaem im cay czas znaki,
eby si tak nie ekscytowali. To byo dla nich niebezpieczne.

Pozwala mi to zada panu pytanie, ktre zadaabym kademu mczynie albo kobiecie u
wadzy. Sdzi pan, e historia si zmienia zalenie od tego, czy trafia si taka jednostka, a nie
inna? Inaczej mwic, sdzi pan, e dzisiejsze Niemcy byyby takie same, gdyby im si nie trafi
Willy Brandt?
Sdz, e jednostki odgrywaj zasadnicz rol w historii. Ale sdz rwnie, e to
sytuacje sprawiaj, e pojawia si taki talent, a nie inny. Talent, ktry ju istnia przedtem, to
oczywiste. Podam pani przykad. Gdyby w 1939 roku nie wybucha druga wojna wiatowa,
gdyby alianci nie byli tak nieprzygotowani, gdyby po zajciu Norwegii i Danii Hitler nie
zaatakowa Holandii, Belgii, Francji, co by si stao z Winstonem Churchillem? Czy byby tym
samym niezwykym czowiekiem, czy te raczej byby nieco ktliwym outsiderem, nawykym
do podnoszenia gosu? Zdarzyo si to, co si zdarzyo, i to w kluczowym momencie, poniewa
Churchill nie by jeszcze zbyt stary, Anglicy mogli si wic skupi wok niego i wykorzysta
jego nadzwyczajn zrczno. Ale c to wszystko znaczy? Znaczy, e warto Churchilla
byaby taka sama, nawet gdyby wydarzenia miay miejsce pi lat pniej, czy te znaczy, e
warto Churchilla byaby mniejsza, gdyby te wydarzenia miay miejsce pi lat pniej? Nie,
nie jest atwo stwierdzi, czy znajdujc si w pewnej sytuacji, robimy co, czego nikt inny by nie
mg zrobi. De Gaulle zrobi rzeczy, ktrych nikt inny we Francji nie mg zrobi. A jednak
powiadam, e musi zaistnie sytuacja i e niektre jednostki musz zaistnie w tej samej chwili,
co ta sytuacja. Kiedy jednostka i sytuacja si spotykaj, uruchamia si mechanizm, ktry sprawia,
e historia zmierza w takim kierunku, a nie w innym.
Dziwne, e przywouje pan de Gaullea, to znaczy kogo, kto opni jednoczenie si
Europy.
De Gaulle by wielkim czowiekiem, jedynym zdolnym do uwolnienia Francji od
poczucia niszoci z powodu drugiej wojny wiatowej. Jedynym zdolnym uczyni z niej wielk
potg honoris causa. Jeli patrzymy na Europ z perspektywy Stanw Zjednoczonych Europy,
to trzeba przyzna, e nie by ich zwolennikiem. Ale pozostaje zadziwiajcy fakt, a mianowicie,
e za jego rzdw Wsplnota Europejska rozwina si, a nie rozpada. Mg ten proces
powstrzyma, ale tego nie zrobi. Nie moemy zrzuca na niego wszystkich win. Kiedy za
mowa o Ostpolitik
Ostpolitk to Brandt, poniewa to Brandt pojecha do Europy Wschodniej.

Tak, ale nie wykluczam, e kto inny mgby prowadzi polityk podobn do mojej.
Nawet gdybym nie rozpocz tej polityki w 1967 i w 1968 roku, kiedy byem ministrem spraw
zagranicznych, kto inny prowadziby j pniej. Chocia w mniej sprzyjajcych warunkach.
Trzeba byo j zrealizowa, w przeciwnym razie Niemcy pozostayby na uboczu i w sprzecznoci
z polityk prowadzon ju przez swoich najwaniejszych sojusznikw. To znaczy Stany
Zjednoczone i Francj. Och, prosz mi wierzy: jednostka jest potrzebna, ale i odpowiednia
sytuacja jest potrzebna.
To jest rozumowanie niemal marksistowskie. Panie kanclerzu Brandt, pan by za modu
marksist, prawda?
Sdziem, e nim jestem. Ale nie jestem pewny, czy wystarczajco si staraem, aby nim
zosta. Szkoda. Powinienem by. Poniewa by marksist za modu, to doskonae przygotowanie
do bycia socjalist na staro.
Nalea pan w kadym razie do socjalistycznej lewicy. A zatem co zostao w panu z
socjalizmu, o ktrym pan marzy, kiedy by niespokojnym i penym zapau modziecem?
Prosz posucha, znaczna cz postulatw tego socjalizmu staa si rzeczywistoci.
Kiedy porwnuj warunki, w jakich nard y wtedy, i te, w ktrych yje teraz, musz doj do
wniosku, e osignlimy w duej mierze bezpieczestwo materialne. To, co pozostaje do
zrobienia dzisiaj, jest permanentnym zaangaowaniem socjalizmu. Nie tylko co si tyczy
zarobkw, rzecz zreszt wana, ale co si tyczy rozwoju ludzkiej osobowoci. Nie wiem, czy
wyraam si jasno: czowiek musi wiedzie, co zrobi z wasnym yciem. A widzi pani, za
modu nie wiedziaem, e socjalizm jest permanentnym zaangaowaniem. Sdziem, e socjalizm
to co, co trzeba zrealizowa, a potem ewentualnie ulepsza. Jest natomiast czym o wiele, wiele
wikszym. To sposb na poczenie wolnoci i sprawiedliwoci, i solidarnoci w zaangaowaniu,
ktre nigdy nie ma koca. Socjalizm jest jak marynarz, ktry bardzo szybko uczy si, jak by
marynarzem, chocia jest chopcem i nigdy nie widzia morza. I w czasie swojego pierwszego
rejsu odkrywa, e horyzont to nie jest linia graniczna. Kiedy statek si przemieszcza, take
horyzont si przemieszcza, coraz dalej, coraz dalej, a przemienia si w tyle nowych horyzontw.
Och, tak. Tak wanie widz socjalizm: jako horyzont, do ktrego nigdy nie dotrzemy, chocia
prbujemy si do niego coraz bardziej zbliy.
W jakiej mierze wpyn na pana skandynawski socjalizm? A raczej, czy w ogle na pana
wpyn?

Tak, z pewnoci. Prosz pomyle o takim kraju jak Norwegia. To znaczy kraju, ktry
by dla mnie wany. ycie w Norwegii byo dla mnie jednym z najpikniejszych dowiadcze,
poniewa w Norwegii chopi nie byli nigdy niewolnikami. Nigdy. Ruch chopski tkwi nadal u
podstaw ich nowoczesnej demokracji i z pewnoci wpyno to na mnie. Odkryem tam
elementy liberalizmu, bez ktrych nie moe istnie humanistyczny socjalizm.
Panie kanclerzu Brandt, wiem, e najstarszy z paskich synw jest maoist i
Och, on by si nie okreli jako maoista. Powiada, e jest marksist i moe marksistleninist. Ma ju dwadziecia pi lat, to dorosy mczyzna, nie reprezentuje ju modych
buntownikw, ktrzy okrelaj si jako maoici. Chocia jego pogldy rni si bardzo od
pogldw jego ojca.
Pytanie, ktre chciaam panu zada, jest nadal aktualne. Czy uwaa pan, e dzisiejsi
modzi s w jakiej mierze niewdziczni i w jakiej mierze lepi wobec wszystkiego, co zostao
zrobione, aby yli w lepszym wiecie?
Nie. Nie ujbym tego w ten sposb. Poniewa dzisiejsi modzi nie porwnuj dzisiejszej
rzeczywistoci z wczorajsz ndz. Ndz, w ktrej bylimy na przykad pogreni podczas
wojny i po niej. Wikszo z nich jeszcze si nie urodzia, kiedy my ylimy w tej ndzy, wic
porwnuj dzisiejsz rzeczywisto z jutrzejszymi moliwociami. Wyraam si jasno? Nie
rozumuj tak jak my, ktrzy na jednej szali kadziemy to, co zrobilimy dzisiaj, a na drugiej to,
co zrobilimy w 1945 i 1946 roku. Potem waymy i powiadamy: Bylimy dobrzy. Wykonalimy
niez robot. Wobec dzisiejszych modych broni tego, co zrobilimy. Mwi: nikt z was nie
moe odebra nam dumy z tego, e wiele zrobilimy. Nie spodziewam si jednak, eby
utosamiali si oni z moim problemem, poniewa to nie jest ich problem. W rezultacie broni
swoich czasw, a oni broni swoich. I tak dzieje si take z moimi dziemi, chocia na szczcie
udaje nam si unika sporw. Nie stoczylimy ich zbyt duo, musz przyzna, take dlatego, e
zawsze przebywaem z nimi tak mao Tak mao w domu Ale kiedy najstarszy syn, ktry
mieszka w Berlinie, odwiedza mnie albo spdza z nami wakacje, nie kcimy si. Kiedy zdarzy
si nam analizowa idea moralny, ktry kady z nas wyznaje, ucinam krtko: Mj problem to
nie jest wasz problem, a wasz nie jest moim.
To nadzwyczajne, e polityka nie uczynia pana cynicznym.
Nie, nie. Nigdy! Niebezpieczestwo stania si cynikiem istnieje, i to jak jeszcze, kiedy
dochodzi si do wadzy. Ale mnie zawsze udawao si je kontrolowa i unika go.

Take kiedy Adenauer zaatakowa pana nadzwyczaj brutalnie, podkrelajc, e jest pan
nielubnym dzieckiem, e przyj pan norweskie obywatelstwo, e
Adenauer zachowa si wobec mnie fatalnie. A jednak, co dziwne, w stosunkach
osobistych nie okazywa mi nigdy wrogoci. Chocia mwi te wszystkie paskudne rzeczy
przeciwko mnie, mia do mnie rodzaj sympatii. Ja za, chocia zupenie si nie zgadzaem z jego
metodami i jego polityk, bardzo go szanowaem. W czasie kampanii wyborczej w roku 1961 i w
trakcie prania tych brudw, wezwa mnie do swojego gabinetu. Wanie do tego, w ktrym teraz
siedzimy. Ja siedziaem tam, gdzie pani, a on siedzia na moim miejscu. Zaraz mu powiedziaem:
Panie kanclerzu, czy wydaje si panu suszne, czy wydaje si panu sensowne prowadzi
kampani wyborcz tak, jak pan j prowadzi?. A on na to: Panie burmistrzu! Nie rozumiem, o
czym pan mwi! Czy pan sdzi, e mam co przeciwko panu? W adnym wypadku! Gdybym
mia co przeciwko panu, wezwabym pana na stron i porozmawialibymy. A wic nie
zareagowaem. Albo nie zareagowaem tak, jak w kampanii, ktr prowadzi przeciwko mnie w
latach 1957 i 1958. Potem rzecz si powtrzya w 1965 roku i tym razem naprawd si
wciekem. Nie chciaem ju stan do wyborw. Powiedziaem mojej partii: Dosy, jestem dla
was zbyt duym obcieniem. Lepiej zaproponowa kandydowanie komu innemu. Wycofuj
si. I wanie wtedy sprawy przyjy korzystny dla mnie obrt. Czasami trzeba zwolni albo
wrcz zatrzyma samochd, eby potem znowu mc jecha szybko. W 1966 roku odby si
kongres mojej partii. Zakoczy si jednogonym poparciem Brandta i
I Brandt zosta ministrem spraw zagranicznych, potem kanclerzem, a potem otrzyma
nawet Pokojow Nagrod Nobla. Czy to prawda, e rozpaka si pan na wie o tym?
Nie, to przesada. Nie. Czuem, e dadz mi t nagrod, i kiedy Ahlers, jeden z moich
asystentw, poda mi kartk z wiadomoci o Noblu, nic nie powiedziaem. Wziem kartk,
schowaem j do szuflady i w dalszym cigu robiem pewne notatki. Tamtego dnia zebra si
parlament i oczywicie, byem wzruszony. Ale wcale nie pakaem.
Nigdy pan nie pacze?
Bardzo rzadko, odkd jestem dorosy. Bardzo rzadko. Zarwno, kiedy czuj si
szczliwy, albo nieszczliwy czy wzruszony. Widzi pani jak wikszo ludzi pnocy, jestem
sentymentalny. Lub, jeli pani woli, jestem romantykiem. Wzruszenie nie jest mi obce, wic
prbuj je ukry. Albo kontrolowa. Ale wol si mia. Szczeglnie wieczorem, kiedy wypij

kieliszek wina w towarzystwie przyjaci. Lubi opowiada dowcipy. To moja sabo. Zbieram
je, a czsto te wymylam. Kopot w tym, e czsto miej si z nich bardziej ni suchacze.
Wszystko to jest sympatyczne, ale mnie si wydaje niemal niemoliwe, eby mg pan
mwi o Noblu z takim dystansem. Niewielu politykw otrzymuje Nobla i
Poniewa nie ma zbyt wielu dobrych politykw i poniewa komitet stara si nikogo nie
obrazi. W moim przypadku wybrali odpowiedni moment, to znaczy moment, w ktrym mogli
obrazi jak najmniej osb. Rzeczywicie, mimo Nobla, mam jeszcze mnstwo przyjaci. Tak,
rozumiem. Chce si pani dowiedzie, czy Nobel sprawi mi wielk satysfakcj. Nie. By czym,
co dodao mi odwagi, ale na wie o nim nie fikaem z radoci koziokw. Kiedy przegldam
list tych, co dostali nagrody, i myl nawet, e Nobel uwaany jest za najpowaniejsz z nich,
ja jednym sowem, przyzna Pokojow Nagrod Nobla mnie to nie to samo, co przyzna j
Karlowi von Ossietzkyemu. Jemu dali j, kiedy by w obozie koncentracyjnym, i z tego obozu
przenieli go tylko po to, eby umieci w obozowym szpitalu, gdzie umar. Ossietzky by
symbolem, mczennikiem. Ja doprawdy nie jestem mczennikiem i ani troch nie cierpiaem,
kiedy otrzymaem nagrod.
Chwytam w locie sowo: cierpienie. I zapytam pana o to, o co chciaam zapyta od
pocztku tej rozmowy. Czy cierpia pan z powodu niewiedzy, kim by paski ojciec?
Nie. Nie cierpiaem z tego powodu, nie. Gdyby natomiast sowo cierpie zastpi
sowem naznaczy, to inna sprawa. I odpowiem pani, e tak. Ale jeli naznaczyo mnie to w
jaki sposb, byo to tak dawno, e niemal o tym zapomniaem. Bardzo wczenie zaczem
budowa moje ycie samodzielnie. Bardzo wczenie zaczem mie wasne nazwisko, tylko
moje. Nie przypadkiem zawsze uwaaem nazwisko, ktre nosz, za moje prawdziwe nazwisko.
Dosownie. A poza tym nie jest do koca prawd, e nie wiedziaem, kim jest mj ojciec.
Powiem pani co, czego nie powiedziaem nikomu. Nikomu Wiedziaem, kim jest mj ojciec.
Wiedziaem, jak si nazywa. Jednak nigdy nie interesowao mnie spotkanie z nim. y jeszcze po
wojnie, ale i wtedy nie chciaem si z nim spotka.
Dlaczego? Z powodu pretensji do niego? Przez wzgld na matk?
Nie wiem. Nie chc komentowa tej mojej postawy. Podaj pani fakty i to wszystko.
Rozumiem. I przypuszczam, e paska matka bya wwczas dla pana kim bardzo
wanym.

Tak. Kiedy byem dzieckiem, chopcem, tak. Istotnie, kiedy mnie pytaj, dlaczego
zostaem socjalist, odpowiadam: z powodu mojej matki. Chocia bya bardzo moda i chocia
kobietom nie wolno byo uczestniczy w zebraniach politycznych, matka dziaaa w ruchu
zwizkowym. A zatem nie tylko urodziem si w krgu socjalizmu i syndykalizmu, ale
dorastaem w nich. Miaem bardzo mocne korzenie. Wyraam si jasno? To nie bya moja
zasuga. To bya jej zasuga.
By moe sta si pan Willym Brandtem dlatego, e nie mia pan ojca i mia pan tak
matk.
Tego nie wiem. Nigdy nie byem u psychoanalityka i nie potrafi pani odpowiedzie.
Mog jedynie pani wyzna, e mam wraenie, i w podwiadomoci wszystko to miao swj
wpyw. Tak, musiao mie, ale nie wiem, do jakiego stopnia. Zreszt, kiedy obserwuj samego
siebie z dystansu, dochodz do wniosku, e na mj stosunek do ycia wikszy wpyw wywary
ksiki ni ludzie. Z wyjtkiem oczywicie mojej matki. Na pytanie: Jaki pisarz, polityk,
czowiek wywar na ciebie najwikszy wpyw? bardzo trudno mi odpowiedzie. Jest to wrcz
niemoliwe. I w kocu mwi: Wiele przeczytaem, bardzo wiele przeczytaem. Nie potrafi
nawet powiza rezultatu tych lektur z okolicznociami, w ktrych si urodziem i dorastaem.
Ale najbardziej znaczc rzecz jest to, e mnie to nie obchodzi. Nie interesuje mnie wydobycie
podwiadomoci na powierzchni.
Panie kanclerzu Brandt, czy jest pan religijny?
Hmm sposb, w jaki pojmuj religi, jest cakowicie nieprawowierny, ale nie jestem
ateist, jeli tego chce si pani dowiedzie. Nie, nie jestem ateist. Po prostu pojmuj to, co
ludzie nazywaj Bogiem, albo problemy transcendentalne w sposb odmienny ni ci, co chodz
do kocioa. I na og nie lubi o tym mwi, poniewa poniewa jednym sowem, jest
czym wbrew mojej naturze odkrywa si cakowicie. Nie udaoby mi si, nawet gdybym tego
chcia.
To akurat ju wietnie wiem Nigdy mi si nie zdarzyo przeprowadza wywiadu z
czowiekiem tak zamknitym, tak tajemniczym, jak pan.
Musi pani pamita, e pochodz znad Batyku, e jestem na wp marynarzem, e wielki
wpyw wywary na mnie lata spdzone w Norwegii. I eby mnie pani rozgrzeszya, opowiem
pani historyjk, norwesk oczywicie, ktra wydaje si wymylona specjalnie dla mnie. Na grze
nad fiordem yj dwaj wieniacy. Kady w swoim domu. Pewnego dnia jeden z wieniakw

udaje si z wizyt do drugiego. Wchodzi do jego domu i nic nie mwi. Kiwa lekko gow. Take
drugi nic nie mwi. I nawet nie kiwa gow. Rzuca jednak okiem w stron spiarni, gdzie stoi
butelka wdki. Wieniak, ktry przyszed z wizyt, pojmuje. Podchodzi do spiarni, bierze
butelk wdki, dwa kieliszki. Stawia je na stole. Nalewa wdki. Obaj zaczynaj pi. Pij w
milczeniu, kieliszek za kieliszkiem, powoli. adne chrzknicie nie przerywa tej niemej sceny.
Ale przy ostatnim yku wdki wieniak, ktry przyszed z wizyt, podnosi kieliszek i szepcze:
Skol. Na zdrowie. Wtedy drugi wybucha: Ty idioto! Spotkalimy si po to, eby si napi czy
eby gada gupoty?.
Nie powiem panu skol, panie kanclerzu Brandt. Ale czy mog powiedzie: do widzenia
i dzikuj?
Bonn, wrzesie 1973

Hajle Syllasje
Trudno dzi jeszcze pisa beznamitnie o zmarym Hajle Syllasje. Poniewa trudno
zapomnie, e na niego napadlimy, obrzucilimy obelgami, okradlimy go z jego kraju za
spraw niepotrzebnej wojny, ktr rozpta Mussolini czterdzieci dwa lata temu. W 1935 roku
my te mielimy swj Wietnam. Nazywa si Etiopia. Kto traktuje Wietnam jako co nowego,
zapomina albo nie wie, e aby zaoy tam imperium, spadlimy na gow narodowi, ktry nie
wadzi nikomu i ktry broni si za pomoc bosego wojska, uzbrojonego praktycznie tylko w
szable. Zapomina albo nie wie, e zaatakowalimy ten nard eskadrami Balba i Ciana,
bombardujc bezbronne wsie, szpitale Czerwonego Krzya, uciekajce rodziny. Wysalimy
oddziay marszaka Badoglia, zrzucajc trujcy gaz, siejc zniszczenie i groz. Wysalimy
Czarne Koszule generaa Grazianiego, plamic si masowymi egzekucjami, najnikczemniejszymi
masakrami. Nie powinno nas dziwi My Lai. Nasze My Lai byo gorsze. Zdarzyo si w lutym
1937 roku, kiedy na skutek zamachu na Grazianiego Czarne Koszule dostay carte blanche w
Addis Abebie. I przez trzy dni zabijay kobiety, starcw, dzieci. Podpalay domy, kocioy, kryte
som chaty. Rozstrzeliway ksiy, uczniw, niewinnych ludzi. Niektrzy mwi o trzech,
niektrzy wrcz o trzydziestu tysicach. Rze ustaa dopiero po tym, jak funkcj wicekrla obj
porzdny czowiek, Amadeo dAosta. Ale i wtedy nie przestalimy postpowa haniebnie z Hajle
Syllasje. Powicalimy mu okrutne rysunki satyryczne przedstawiajce go na przykad
uciekajcego z parasolk. piewalimy na jego temat obsceniczne piosenki, jak na przykad t:
Con le mutande di fil, ecco arriva il re dei re. Albo inn: Con la barba di Negus farem gli
spazzolini, con la pelle di Negus faremo le borsette. Ju na sam myl o tym czujemy si
zaenowani.
Bardziej ni o zaenowaniu, naleaoby mwi o poczuciu winy. A wrcz wstydu. I na
tak win, na takie poczucie wstydu Wosi, ktrzy dzi wspominaj Hajle Syllasje, reaguj,
dostrzegajc w nim wycznie najlepsze cechy: zasugi z przeszoci. Jego wizerunki zawieraj
zawsze przesadn doz czoobitnoci, bezwzgldnego podziwu, pochlebstw. Opowiadaj zawsze
o jego hieratycznej pozie, krlewskiej godnoci, przenikliwej inteligencji, o jego wielkodusznoci
wzgldem byych wrogw. Nie wyjaniaj nigdy, kim jest w rzeczywistoci wadca, ktrego
uczynilimy ofiar. Nie omielaj si powiedzie nam, czy by czym mniej, czy wicej ni
ofiar. Na przykad starcem trzymajcym si sztywno zasad, ktre stulecia historii zdyy ju

obali. Na przykad absolutnym panem kraju, ktry nigdy nie sysza sw prawo, demokracja i
zaledwie za rogatkami miasta yje niemal w prehistorii, udrczony godem, chorobami,
ignorancj, ponuroci feudalnego reimu, ktrego my nie zaznalimy nawet w mrokach
redniowiecza. Na przykad posgiem, ktry nie symbolizuje doprawdy cierpie, jakie zadalimy
Etiopii. Szo si do niego nieprzygotowanym, a raczej nie majc pojcia o prawdzie, ktra
wszystkich wprawiaa w zmieszanie, tak jak zmieszaam si ja, widzc go po raz pierwszy w
towarzystwie jego dwch pieskw: dwch chihuahua, ktre zabiera z sob wszdzie na wzr
Xaviera Cugata. Jedn rnic byo to, e chihuahua Xaviera Cugata byy brzowe, a jego jeden
by biay, a drugi czarny. Suczka bya biaa i nazywaa si Lul, piesek by czarny i nazywa si
Papillon. C za imiona dla psw krla. I c za psy. Kiedy przyby z nimi do Gonderu,
mylaam, e ni mi si jakie humorystyczne opowiadanie.
Pierwszy raz zobaczyam go w Gonderze, w regionie opuszczonym przez Boga i ludzi,
spalonym socem, jaowym. Drzewa, mrowiska, kryte som chaty. Jego Wysoko przyjecha
do Gonderu, aby otworzy elazny most, i aby zobaczy Jego Wysoko lub raczej aby zbliy
si do obiadu na cze Jego Wysokoci, przybyy setki biedakw. W achmanach, pokryci
ranami, chorzy na jaglic. Obiad odbywa si na wieym powietrzu, wok cesarskiego namiotu.
Zabito tuziny baranw, zapach jedzenia wypenia dolin jak mga, zadajc prawdziw tortur,
ale biedacy nie domagali si smacznych kskw, befsztykw, ktre ldoway dymice na obrusie
Jego Wysokoci, na stoach koptyjskich ksiy, ktrzy dotarli a tam ze swoimi zotymi i
srebrnymi krzyami, swoimi kamstwami na temat Boga jednakowo sprawiedliwego dla
wszystkich. I jedli jak wieprze, ci ksia. Biedacy zadowalali si resztkami. I bagali rozpaczliwie
i gono o te resztki, ktre kucharze wyrzucali. Wntrznoci, by, koci z odrobin misa. Ale
kucharze wyrzucali resztki na k pilnowan przez onierzy z karabinami w rkach, a onierze
z karabinami w rkach bili kolbami kadego, kto omieli si zbliy, i wntrznoci, by, koci z
odrobin misa trafiay si spom i psom. Wok sycha byo warczenie psw, szum skrzyde
spw, ktre rzucay si i szczliwe wzlatyway z penym dziobem, podczas gdy biedacy
lamentowali: Uh! uh! Uh!. Lamentowali przez trzy godziny. Potem Jego Wysoko wsiad do
jeepa, aby wrci do Addis Abeby i jeepem wiz skrzynk nowych dolarw: etiopskie banknoty
jednodolarowe, kady wart dwiecie czterdzieci lirw. Jego Wysoko zacz rozdawa dolary
warte dwiecie czterdzieci lirw. Jeep jecha bardzo wolno, biedacy biegli wzdu drogi,
pilnowanej po bokach take przez onierzy z karabinami w rkach, i Jego Wysoko dawa

dolara biedakowi, ktrego onierze wyawiali przypadkowo z tumu. W cibie wszyscy si

pchali w nadziei, e znajd si obok onierza, bagajc: Ja! Ja!. Kobiety w ciy i dzieci
przewracay si na ziemi, a silniejsi deptali po nich bez litoci. Jego Wysoko widzia to z
pewnoci, ale ani przez moment nie porzuca swojej hieratycznej pozy, krlewskiej godnoci, o
ktrej tyle si czytao. Umiecha si co najwyej niezauwaalnie na widok tych, ktrzy chwytali
dolara i uciekali wielkimi susami przez wzgrze w poszukiwaniu skrtw prowadzcych z
powrotem do drogi, ktr jechaa wita i jeep aby mc znowu uchwyci si onierza, znowu
zosta wybranym, znowu wycign rk w akcie upokorzenia. Najszybszemu, ktry dzikowa
faszystowskim

pozdrowieniem,

Jego

Wysoko

odpowiedzia

hieratycznym

gestem

bogosawiestwa.
Szo si do Jego Wysokoci, majc to wszystko w oczach. Szo si na audiencj oficjaln
w paacu, ktry nalea do krla Menelika i krlowej Tait, przechodzc wrd postulantw
rozwalonych na trawie, brutalnych, popychajcych ci stranikw, ponuro ryczcych lww:
dwch w klatce i jednego na wolnoci, ledwo uwizanego na smyczy. Paac nazywa si Stary
Ghebb i by ma warowni w stylu kolonialnym w centrum Addis Abeby, otoczon ogrodami i
wysokim murem. Wchodzio si po schodach, medytujc nad komizmem, ktry niekiedy
towarzyszy cierpieniu: zostaam powiadomiona o audiencji dziewi dni wczeniej, a
jednoczenie otrzymaam kilka zabawnych zalece. Przede wszystkim adnych spodni. Jego
Wysoko jest staromodnym panem, nie znosi kobiet ubranych po msku i uwaga: nie znosi
rwnie krtkich sukienek, z gbokim dekoltem, bez rkaww. adnych kopotliwych ani
zaskakujcych pyta, na przykad na temat Erytrei. adnej bezporedniej rozmowy: Jego
Wysoko bdzie mwi po amharsku i prywatny sekretarz bdzie tumaczy. Co do
kwestionariusza, trzeba dostarczy go wczeniej i podda pod rozwag doradcw. Zezociam
si. I z tego wszystkiego zgodziam si tylko na dwa punkty: jeden tyczcy si spodni i drugi
Erytrei. Ale moja przebojowo zostaa ukarana za spraw straszliwych wieci na temat dwch
chihuahua. Tak, Lul i Papillon miay by obecne przy rozmowie i czy wiem, dlaczego?
Poniewa Jego Wysoko posugiwa si nimi jako radarem. Sygnalizoway cesarzowi bomby,
zdrady, wrogw, materialne i moralne niebezpieczestwa, ludzi, przed ktrymi naley mie si
na bacznoci, i ludzi, ktrym mona zaufa. Rok wczeniej zasygnalizoway mu bomb zegarow
w samolocie, ktrym mia polecie. Kiedy znalazy si na pokadzie, zaczy histerycznie
szczeka i krl zrozumia, e trzeba ucieka.

Za schodami by przedpokj, potem salonik w stylu chiskim, potem inny przedpokj i z

niego wchodzio si do sali Jego Wysokoci: duej, czerwonej, penej stiukw, zason, dywanw,
foteli w stylu rokoko. Po przekroczeniu progu naleao zoy ukon, potem drugi, potem trzeci.
Kiedy ju si skoczyo wykonywa ukony, mona byo podnie gow i stojc na wprost tronu
wyoonego jasn materi w rowe i niebieskie kwiatki, ujrze Hajle Syllasje, cesarza Etiopii,
Lwa Judei, Wybraca Boga, Potg Trjcy, Krla Krlw. Tak, wanie jego: tego malutkiego
starca, bardzo starego. Ile lat mg mie? Naprawd osiemdziesit, jak twierdz biografie? Ja
twierdz, e dziewidziesit, sto. Twarz bya zniszczona, pozbawiona ciaa, pokryta skr pen
brzowych plam, bez wyrazu. Wydawaa si twarz faraonw lecych w kairskim muzeum,
zesztywniaych we nie trwajcym cae tysiclecia. Bardziej ni twarz, byy to nos i dwoje oczu.
Gowa ptaka. Nos by ostry, dugi, niczym dzib ora: wydawao si, e nie ma koca. Oczy byy
okrge, otpiae, zamglone i wodniste: czaio si w nich zapomnienie. Brwi, wsy, broda, wosy
pokryway wikszo twarzy niczym pira. Ciao poniej tej gowy ptaka z twarz faraona
wydawao si kruche jak ciao dziecka przebranego za starca. Tylko klatka piersiowa bya nieco
szersza, poniewa pod akietem Jego Wysoko nosi kamizelk kuloodporn, wszyscy o tym
wiedzieli. Musiaa by cika: Jego Wysoko z trudem trzyma si na nogach, chocia stopy w
porwnaniu z reszt byy nieproporcjonalnie due. Widziae, z jakim znueniem podaje ci rk i
ciska twoj. Powiedziaby, e wystarczy lada podmuch, eby go przewrci na ziemi, aby
rozsypa si na kawaki. Doprawdy, widziany z bliska, nie oniemiela. Budzi niemal czuo.
Przez chwil chciaby go obj, podtrzyma i powiedzie mu: Wasza Wysoko, prosz nie
sta z mojego powodu, prosz usi, prosz nie nosi tej kamizelki, ciko w niej oddycha. No
ju, prosz j zdj. Powolutku, ostronie, brawo. Zaraz przynios poduszk, przynios rosou.
Czy Wasza Wysoko jeszcze czego potrzebuje?.
Nagle co si wydarzyo. Do sali wpady te przeklte chihuahua, bezczelne i zoliwe jak
dwa komary. I podbiegy do mnie, aby powcha, czy jestem przyjacielem, czy wrogiem, ale w
p drogi nagle wyhamoway, jak gdyby midzy mn a nimi by zaminowany teren. I tak
pozostay, nieruchome, obserwujc mnie w ciszy penej niewiadomych. Jego Wysoko przyjrza
si im, przyjrza si mnie surowo. Cesarz siedzia teraz na tronie, na ktry opad by ostronie i
powoli, odnalaz ju ca bezlitosn wadczo z Gonderu. Koniec z kruchoci, koniec z
czuoci, od razu stao si jasne, e nie zrobi niczego, eby okaza serdeczno i odpowiedzie
na moje pytania. On by Krlem Krlw, ja za zaledwie kim, kto nie podoba si jego psom.

Parlez! rzek cichym, ochrypym gosem. Mimo protestw sekretarza uruchomiam magnetofon
i poprosiam Jego Wysoko, eby odpowiada mi po francusku; nie ufaam bowiem
tumaczeniom. Sekretarz zadra z oburzenia. Jego Wysoko uciszy go, nawet na niego nie
patrzc, wznoszc jedynie zakrzywiony palec wskazujcy. I O, Boe! Chciaam zacz od
jakiego miego zdania, przysigam. Na przykad od zdania, ktre odwoywaoby si do naszego
narodowego poczucia winy. Ale przed moimi oczami pojawia si na powrt rozpaczliwa,
kujca scena z Gonderu: ci biedacy w achmanach, pokryci ranami, wycigajcy rce w stron
wntrznoci poeranych przez psy, spy, podczas gdy onierze z karabinami w rkach odganiali
ich kopniakami, ten tum, ktry bieg, depta si, zabija, aby schwyci dolara wartego dwiecie
czterdzieci lirw, krlewskiego dolara. I zadaam moje pierwsze pytanie, niecierpliwe,
bezczelne. Rozmowa trwaa ponad godzin. Cesarz odpowiada z trudem, robic niekoczce si
pauzy, dyszc. Czsto nie rozumia zreszt tego, o co go pytaam, unikajc bezporednich aluzji.
Moe dlatego, e nie zna francuskiego tak jak twierdzi, moe dlatego, e jego stary umys nie
nada za moim rozumowaniem. Musiaam wic powtarza, znosi jego gniew, ktry niekiedy
stawa si obraliwy: Etudiez! Etudiez!. Czego miaam si uczy? Dobrych manier czy
hipokryzji, czy tysica rzeczy, o ktrych krlowie nie maj pojcia? Syszc w kocu ostatnie
pytanie, przestraszy si. To byo pytanie dotyczce mierci. A cesarz nie lubi sowa mier. Za
bardzo ba si umrze, on, ktry posya z tak atwoci innych na mier. Zezoci si wic i
kaza mi wyj.
***
Ale zezoci si o wiele bardziej, kiedy wywiad zosta opublikowany. Aby wyjani
lepiej to, co powiedzia, wydawao mi si konieczne przeple jego odpowiedzi informacjami i
komentarzami. Te informacje i komentarze nie mogy mu pochlebia, to jasne. Jego gniew
wybuch gwatownie i spowodowa groby, oficjalne i nieoficjalne protesty, dyplomatyczne
kopoty, ktre stay si udziaem etiopskiego ambasadora w Rzymie i niestety woskiego
ambasadora w Addis Abebie. Pomijam zarzuty ze strony Wochw mieszkajcych w Etiopii,
tych, ktrzy z mojej winy obawiali si krlewskiej zemsty. Wikszo Wochw w Etiopii mwi
z nostalgi o Mussolinim i nie darzy mnie wielk sympati: ich zarzuty nie byy przyjazne. Wol
zacytowa listy tych, ktrzy poinformowali mnie yczliwie, e lepiej bdzie, jeli moja noga nie
postanie w Etiopii a do dnia, w ktrym Jego Wysoko przejdzie do lepszego ycia. Prosz
pani, niech si pani zastosuje do mojej rady.

Znaam ju t rad. Dotara do mnie z Haiti po moim spotkaniu z dyktatorem znanym

jako Baby Doc. Prosz pani, niech si pani trzyma z daleka od Port au Prince. Jeli tam pani
wrci, zabij pani. Najbardziej irytujc cech tyranw jest brak fantazji i w gruncie rzeczy to
wanie udowadnia niniejszy wywiad. Poniewa Syllasje jest ju tylko szkielecikiem
pochowanym nie wiadomo gdzie. W kocu bowiem jego generaowie urzdzili mu pikny
zamach stanu. I w wizieniu Syllasje umar. Ze staroci.
ORIANA FALLACI. Jest jedno pytanie, Wasza Wysoko, ktre mnie niepokoi, odkd
zobaczyam tych biedakw biegncych za Wasz Wysokoci i depczcych si z powodu dolara
wartego dwiecie czterdzieci lirw. Co odczuwa Wasza Wysoko, rozdajc jamun swojemu
narodowi? Co pan odczuwa w obliczu ich ndzy?
HAJLE SYLLASJE. Biedni i bogaci zawsze byli i zawsze bd. Dlaczego? Dlatego e s
ci, ktrzy pracuj, i ci, ktrzy nie pracuj, ci, ktrzy chc zarobi, i ci, ktrzy nie chc ruszy
palcem. Kto pracuje, kto chce pracowa, ten nie jest biedny. Istotnie, prawd jest, e Nasz Pan i
Stwrca pozwala nam wszystkim urodzi si rwnymi, ale jest te prawd, e kiedy si rodzimy,
nie jestemy ani bogaci, ani biedni, Jestemy nadzy. Dopiero potem stajemy si bogaci lub
biedni, zalenie od zasug. Tak, wiemy rwnie i My, e rozdawanie pienidzy na nic si nie zda.
Dlaczego? Dlatego, e aby wyeliminowa ndz, potrzeba tylko jednego: pracy.
Wasza Wysoko, chciaabym by pewna, e dobrze zrozumiaam. Wasza Wysoko chce
powiedzie, e ten, kto jest biedny, zasuguje na bycie biednym?
Nie powiedzielimy, e biedny jest ten, kto nie pracuje, poniewa nic mu si nie chce.
Powiedzielimy, e bogactwo trzeba z trudem zdobywa. Powiedzielimy, e ten, kto nie pracuje,
nie je. A teraz dodajemy, e zdolno zarobienia na ycie zaley od jednostki: kada jednostka
jest odpowiedzialna za swoje nieszczcia, za swj los. Nie jest suszne oczekiwa, e pomoc
spadnie z nieba jak prezent, na bogactwo trzeba zasuy! Praca jest jednym z przykaza
Naszego Pana i Stwrcy! Jamuna, vous savez
(Pord rodzajw jamuny rozdawanej przez cesarza poddanym by take chleb. Kadej
soboty, kiedy przenosi si do jednej ze swoich willi na wsi albo nad jeziorem, napenia swj
samochd bochenkami chleba i wyrzuca je przez okno. Nie zawsze jednak bochenki trafiay do
rk poddanych. Psy i barany nauczyy si tego rytuau i kiedy samochd si pojawia, biegy i
wszczynay okrutne walki z dorosymi i dziemi, na og te wygryway. Chleb w Etiopii to
jedzenie bogatych. Narodow potraw jest w Etiopii indera: mikkie kluski z szarej mki. Je si

j z berber, zabjczym sosem z ostr papryczk i posiekan cebul. Berber pozwala nie czu
godu, indera wypenia odek. Miso je si tylko dwa, trzy razy do roku, na surowo. Powodem
jest fakt, e Etiopia to kraj z najniszym na wiecie dochodem na gow. Pensja zabagni, czyli
stranika miejskiego, wynosi pitnacie dolarw miesicznie: trzy tysice szeset lirw.
Proletariat w gruncie rzeczy nie istnieje. Ogromna wikszo ludnoci zajmuje si pasterstwem.
W czasach Hajle Syllasje ziemia naleaa w caoci do Kocioa i do niego, a on zarzdza
majtkiem pastwowym jak mu si podobao. Na przykad aby dawa prezenty protegowanym i
dworzanom. Wedug szwedzkiej statystyki, opublikowanej przez Dagens Niether w latach
siedemdziesitych i dzi jeszcze w przewaajcej mierze aktualnej, dziewidziesit pi procent
Etiopczykw jest analfabetami, a pozostae pi procent potrafi czsto czyta, ale nie pisa.
Wedug tej samej statystyki czterdzieci procent ma syfilis, pidziesit procent jaglic,
trzydzieci procent trd).
Co sdzi Wasza Wysoko o nowym pokoleniu, ktre jest niezadowolone? Mam na myli
studentw, ktrzy burz si na uniwersytetach, szczeglnie w Addis Abebie i
Modzie to modzie. Nie da si zmieni niestosownych zachowa modziey. Zreszt
nie s one niczym nowym, na wiecie nigdy nie dzieje si nic nowego. Prosz si zastanowi nad
przeszoci: przekona si pani, e nieposuszestwo modziey jest odwieczne. Modzie nie
wie, czego chce. Nie moe tego wiedzie, poniewa brakuje jej dowiadczenia, brakuje jej
mdroci. To przywdca pastwa musi pokaza modziey suszn drog i ukara j, jeli si
buntuje przeciwko wadzy. To My musimy to zrobi. Ale nie caa modzie jest za i tylko
najbardziej winni musz by bezlitonie ukarani. Pozostaych powinno si zmusi do
posuszestwa, a nastpnie skoni do suenia swojemu krajowi. Tak My sdzimy i tak musi
by.
Ukara ich moe kar mierci, Wasza Wysoko?
Trzeba dobrze wszystko rozpatrzy. Odkryje si wtedy, e kara mierci jest waciwa i
konieczna. Na przykad dla nieposusznych. Dlaczego? Dlatego e jest w interesie narodu.
Znielimy wiele rzeczy. Znielimy niewolnictwo. Ale kary mierci nie; nie moemy jej znie.
To byoby tak, jakbymy zrezygnowali z ukarania kogo, kto omiela si podwaa autorytet
wadzy. Tak My sdzimy i tak musi by.
(Autorytet cesarza by bezdyskusyjny i nie do podwaenia: nard go wielbi jak boga i
godzi si bez szemrania z kad jego decyzj. Ale drobna mniejszo modych, ktrzy

studiowali na uczelniach, szczeglnie w Addis Abebie, tak nie mylaa. I roznosia nielegalne
gazetki, rozprawiaa o ziarnie, z ktrego wyronie rolina. Ziarno roliny zwanej wolnoci. W
odpowiedzi na takie protesty, zreszt chaotyczne i pozbawione dalszego cigu, nastpoway
aresztowania i studenci znikali. Na uniwersytecie w Addis Abebie studiowao normalnie trzy
tysice modych ludzi. W niektre semestry byo ich tylko kilka setek. Gdzie przepadaa reszta?
Nikt tego nie wiedzia. Kto zapyta o to ministra edukacji, ale on nie udzieli odpowiedzi. Jedyn
nadziej byo to, e zostali zamknici w rolniczej wsplnocie, to jest w tych co zawsze obozach
koncentracyjnych, albo w kopalniach zota, takich jak cesarska kopalnia zota, gdzie pracowali
tylko winiowie. Dowodw nie byo).
Chciaabym, aby Wasza Wysoko opowiedzia mi troch o sobie. Prosz mi powiedzie;
czy by kiedy nieposusznym modziecem? Ale moe powinnam spyta, czy Wasza Wysoko
mia kiedykolwiek czas by modym.
Nie rozumiemy takiego pytania. C to za pytanie? To oczywiste, e My bylimy modzi:
nie urodzilimy si przecie starymi! Bylimy dzieckiem, a potem nastolatkiem, a potem
modziecem, a potem dorosym, a potem starym. Tak jak wszyscy. Nasz Pan i Stwrca uczyni
nas takim jak wszyscy. Moe chce pani si dowiedzie, jakim modziecem bylimy. A wic
bylimy modziecem bardzo powanym, bardzo pracowitym, bardzo posusznym. Czasami
bylimy karani, ale wie pani, dlaczego bylimy karani? Poniewa Nam nie wystarczao to, czego
kazano Nam si uczy, i chcielimy si uczy wicej. Chcielimy zosta w szkole po lekcjach,
nie lubilimy rozrywek, konnej jazdy, zabawy. Nie chcielimy traci czasu na zabaw.
Wasza Wysoko, moe nie wyraziam si jasno
a suffit, a suffit! Dosy, dosy!
(W rzeczywistoci Hajle Syllasje urodzi si stary. W wieku siedmiu lat, pod wpywem
swojego ambitnego i bardzo inteligentnego ojca, rasa Makonnena, kuzyna krla Menelika, czyta
i pisa poprawnie po amharsku. W wieku dziewiciu lat zna na pami wiksz cz literatury
francuskiej. W wieku trzynastu lat otrzyma od krla Menelika tytu Wielkiego Szeryfa, w wieku
czternastu zosta mianowany gubernatorem prowincji Sodali. W tym samym roku umar jego
ojciec i krl Menelik wezwa go na dwr, aby nauczy si sztuki polityki, mimo e krlowa Tait
uwaaa go za antypatycznego i przeciwstawiaa si jego sukcesji. Na dworze przebywa dwa
lata. Potem zosta gubernatorem Sidamo, a w wieku szesnastu lat sprawowa wadz sdow,
orzeka wyroki mierci i wymierza kary cielesne, kierowa karnymi ekspedycjami: by

absolutnym przywdc miliona ludzi, ktrzy po jego przejciu caowali ziemi. Tafari Makonnen
tak nazywa si naprawd nie mia nigdy czasu ani sposobu, eby przey okres, w ktrym si
odkrywa, co jest suszne, a co niesuszne. Wychowany wrd spiskw, intryg, okruciestw,
nauczy si, jak przetrwa dziki cynizmowi, i cae jego ycie byo skoncentrowane na wysiku
zdobycia wadzy, a potem na jej utrzymaniu. Udao mu si to, bo nie mia zbyt wielu skrupuw i
ucieka si czsto do metod, ktre przeraziyby Borgiw i Machiavellego jednoczenie. Sposb,
w jaki wyeliminowa prawdziwego nastpc tronu, Lija Yasu. Sposb, w jaki zneutralizowa
krlow Zauditu. Sposb, w jaki rozgromi wrogich sobie rasw. Bezlitosny, uparty,
dalekowzroczny, wstpi wreszcie na tron w 1930 roku po okresie, w ktrym by regentem. I po
tym, jak powici temu marzeniu nawet zdolno umiechania si. Nigdy si nie umiecha. I
nikt nigdy nie sysza, jak si mieje).
Wasza Wysoko, jest pan monarch, ktry krluje najduej ze wszystkich zasiadajcych
dzi jeszcze na tronie. W czasach, w ktrych upado tak wiele monarchii, Wasza Wysoko jest
jedynym absolutnym monarch. Czy zdarza si panu kiedykolwiek czu si samotnie w wiecie
tak rnym od tego, w ktrym pan wyrs?
My uwaamy, e wiat w ogle si nie zmieni. My uwaamy, e te zmiany nic nie
zmieniy. Nie widzimy nawet rnic midzy republik a monarchi. Nam si wydaje, e s dwa
w istocie jednakowe sposoby rzdzenia narodem. No, prosz nam powiedzie: Jaka jest rnica
midzy republik a monarchi?
Doprawdy, Wasza Wysoko Ot, nam chc powiedzie mnie si wydaje, e w
republikach, gdzie panuje demokracja, szef pastwa jest wybierany. A w monarchiach nie.
Nie widzimy rnicy.
Niewane. Co Wasza Wysoko myli o demokracji?
Demokracja, republika: co znacz te sowa? Co zmieniy one w wiecie? Moe ludzie
stali si uczciwsi, bardziej lojalni, lepsi? Moe nard jest szczliwszy? Wszystko jest jak
przedtem, jak zawsze. Zudzenia, zudzenia. Trzeba te si zastanowi, jakie s interesy narodu,
zanim zacznie si obala porzdek za pomoc sw. Czasami demokracja jest konieczna i My
sdzimy, e niektre narody afrykaskie mog j wprowadzi. Ale czasami przynosi szkody, jest
bdem.
(W Etiopii nie wiedziano nawet, co to takiego wybory, co to takiego gosowanie. Gdyby
kto wyjani pasterzowi z Gonderu, e ma prawo wyrazi swoj opini i objawi j za pomoc

czego, co nazywa si oddaniem gosu, uznaby, e si z niego kpi, i nie uwierzyby. Oczywicie
nie byo partii politycznych. Nawet nielegalnych. Tajna policja bya wietnie zorganizowana,
kontrolowano rozmowy telefoniczne i nawet cudzoziemcy obawiali si wyrazi swj punkt
widzenia, ktry nie byby zbieny z punktem widzenia cesarza. Z byle powodu mona byo
zosta oskaronym o obraz majestatu i skoczy w wizieniu albo na szubienicy. Faktem jest,
e cesarz nie wierzy w Etiopi mogc korzysta z wolnoci i demokracji, nie szanowa te
zbytnio swojego narodu. W obecnoci osb, ktrym ufa, powtarza zawsze z pogard: Vous
savez, ces gens. I przytacza przykad Konga: Oto, co si dzieje, kiedy da si wolno
niektrym ludziom).
Czy Wasza Wysoko ma na myli, e niektre narody, to znaczy paski nard nie jest
gotw do demokracji, a wic na ni nie zasuguje? Mam na myli, e wolno wypowiedzi, druku
byaby tutaj nie do przyjcia?
Wolno, wolno cesarz Menelik i take Nasz ojciec, ludzie owieceni, zastanawiali
si nad tym sowem i z bliska obserwowali te zjawiska. A raczej rozpatrzyli je i zrobili wiele
ustpstw wobec narodu. My pniej zrobilimy inne ustpstwa. Wspominalimy ju, e to My
znielimy niewolnictwo. Ale powtarzamy, niektre rzeczy s dobre dla narodu, a niektre nie.
Trzeba zna nasz nard, aby zda sobie z tego spraw. Trzeba postpowa powoli, ostronie, by
bardzo rozwanym ojcem w stosunku do naszych dzieci. Nasza rzeczywisto jest inna ni
wasza. A nasze nieszczcia s nieskoczone.
(Na pocztku swojego panowania Hajle Syllasje wprowadzi w Etiopii radio. Pniej
gazety i telewizj. Mimo to nawet w Addis Abebie nie wiedziano nic o tym, co dzieje si w
reszcie wiata. Zarwno radio, jak i gazety oraz telewizja suyy jedynie jako narzdzia
krlewskiej propagandy. Kadego wieczoru dziennik telewizyjny zaczyna si od wiadomoci
dotyczcej cesarza, ktry otworzy most albo odsoni tablic, albo wzi udzia w dobroczynnej
wystawie, albo spotka si z jakim ambasadorem. Niezmiennie dwa pierwsze sowa brzmiay:
Jego Wysoko. Gazety byy w gruncie rzeczy paacowymi biuletynami. Rwnie Etiopian
Herald wychodzcy w jzyku angielskim zaczyna si od takiej samej wiadomoci jak dziennik
telewizyjny. Nawet wybuch wojny, wyldowanie pierwszego czowieka na Ksiycu, miejscowe
katastrofy schodziy na drugi plan w obliczu ceremonii, w ktrej uczestniczy cesarz, i
relacjonowane byy w kilku linijkach. W dniu, w ktrym samolot East African rozbi si na pasie
startowym i zgino pidziesit osb, prasa powicia wszystkie szpalty wizycie Jego

Wysokoci na wsi. Etiopczycy byli tak bombardowani mitem Jego Wysokoci, e kiedy suchali
w radio reklamy Coca-Coli, sdzili, e sysz jego gos).
Czy zdarzyo si kiedy Waszej Wysokoci aowa, e los sprawi, i zosta krlem? Czy
marzy pan kiedy o tym, aby y jak normalny czowiek?
Nie rozumiemy pani pytania. Nawet w najtrudniejszych chwilach, najbardziej bolesnych,
My nigdy nie aowalimy ani nie przeklinalimy naszego losu. Nigdy. A dlaczeg to
mielibymy? Zrodzilimy si z krlewskiej krwi, wadza si Nam naley. Poniewa si Nam
naley, poniewa Nasz Pan i Stwrca uzna, e moemy by potrzebni narodowi tak jak ojciec
jest potrzebny synowi, bycie monarch jest dla Nas wielk przyjemnoci. Urodzilimy si po to
i po to zawsze ylimy.
Prbuj zrozumie Wasz Wysoko jako czowieka, nie za jako krla. A zatem nalegam
i pytam, czy ten fach Waszej Wysokoci nie ciy, na przykad kiedy Wasza Wysoko musi
ucieka si do uycia siy.
Krl nigdy nie moe aowa uycia siy. Bolesna konieczno to konieczno i krl nie
moe si zatrzyma w obliczu adnej koniecznoci. Nawet kiedy jest mu niemia. Nigdy si nie
obawialimy surowoci; krl wie, czego potrzebuje nard, nard tego przecie nie wie. Na
przykad tego, eby go ukara. Musimy stosowa si do nakazw Naszego sumienia i to
wszystko. Nigdy nie cierpimy z powodu wymierzenia kary, poniewa wierzymy w t kar, mamy
cakowite zaufanie do Naszego sumienia. Tak musi by i tak jest.
(Kary wymierzane przez cesarza nie obejmoway czonkw krlewskiej rodziny. Nie
mogli by oni skazani na mier ani na kary cielesne. Co si tyczy innych, kary zaczynay si od
pracy przymusowej, a koczyy na powieszeniu. Znikno obcinanie doni i stopy, bardzo
rozpowszechnione jeszcze kilka lat temu, pozostaa kara zamurowania ywcem dla zdrajcw
wasnego domu. Ostatnio jednak cesarz troch zagodnia i rok wczeniej nakaza uwolnienie
rasa, ktrego zamurowa ywcem w 1954 roku. Mimo osiemnastu lat ciemnoci i milczenia ras
nie umar, ale ciko si rozchorowa. Hajle Syllasje umieci go w szpitalu i na znak
przebaczenia podarowa mu samochd. Aby uczyni egzekucje mniej bolesnymi, cesarz chcia
wprowadzi w Etiopii krzeso elektryczne i powierzy ca spraw pewnemu Wochowi, ktry
rzeczywicie je skonstruowa. Ale krzeso nie zadziaao, skazaniec uleg poparzeniu i to
wszystko, wic cesarz wrci do starych metod. Inn drog mu metod byo publiczne
upokorzenie. Zdarzao si na przykad, e jaki dworzanin popeni bd albo okaza si niegodny

jego zaufania. W takim przypadku Jego Wysoko kara go tak: zmusza go do stawiania si co
rano przed nim, na kolanach, i udawa, e go nie dostrzega. I tak caymi miesicami, nawet
latami. Przebaczenie nastpowao w dniu, w ktrym cesarz si zatrzymywa i powiada:
Jestemy zaskoczeni, e ci tu widzimy, synu. Co moemy dla ciebie zrobi?).
Wasza Wysoko mwi wci o karach. Ale czy to prawda, e jest tak pobony i przejty
chrzecijaskimi naukami?
Bylimy zawsze religijni, od dziecka, od dnia, w ktrym Nasz ojciec, ras Makonnen,
nauczy Nas przykaza Naszego Pana i Stwrcy. Duo si modlimy i chodzimy do kocioa jak
najczciej; jeli to moliwe, co rano. Przystpujemy do komunii kadej niedzieli, regularnie. Ale
przez religi rozumiemy nie tylko nasz i pozwolilimy narodowi wyznawa tak religi, jaka mu
si podoba. Wierzymy w jedno Kociow i dlatego podczas naszej wizyty we Woszech z tak
radoci spotkalimy si z Pawem VI. Bardzo si Nam spodoba. Wyda si Nam czowiekiem
wielkich zdolnoci, szczeglnie jeli chodzi o jego starania na rzecz jednoci Kociow. A on z
kolei potraktowa Nas bardzo przyjanie.
(Spotkanie z papieem byo od dziesicioleci marzeniem Hajle Syllasje. Ale papieem,
ktrego chcia pozna, nie by Pawe VI, lecz Jan XXIII. Powtarza: Musimy si spotka, my
dwaj. Zanim jeden z nas umrze!. mier Jana XXIII tak go zmartwia, e przez jaki czas
przesta mwi o papieach. Zacz na nowo po latach i jak si powszechnie sdzi, jego wizyta
we Woszech miaa cele bardziej mistyczne ni polityczne. Swj mistycyzm Hajle Syllasje
zawdzicza w duej mierze onie, cesarzowej Menen, zmarej w 1965 roku. Bigotka do granic
moliwoci, Menen bya reprezentantk koptyjskiego kleru w ramach Korony. Cesarz by jej
bardzo oddany. Nigdy nie przesta jej kocha i sucha si jej od dnia, w ktrym zabra j jej
pierwszemu mowi. Innym powodem, dla ktrego cesarz demonstrowa tak bardzo swoj
religijno, byo jednak to, e taki wizerunek sprzyja jego prestiowi. Wielokrotnie, faszujc ten
wizerunek, ywi nadziej, e otrzyma Pokojow Nagrod Nobla. A wrcz o mao co jej nie
dosta. Utraci na ni szans z powodu represji w Erytrei).
Podczas wizyty Waszej Wysokoci we Woszech Wosi zrobili wszystko, aby udowodni,
jak bardzo bolej nad faktem, e toczyli z nim wojn. Sposb, w jaki przyjli Wasz Wysoko
mia oznacza, e wojna z 1935 roku to bya wojna Mussoliniego. Czy teraz Wasza Wysoko jest
ju o tym przekonany?

Czy jest moliwe rozrnienie midzy Wochami a faszystami, nie Nam o tym
decydowa. Ma o tym zadecydowa wasze sumienie. Kiedy cay nard godzi si, a potem
utrzymuje przy yciu jaki rzd, to znaczy, e ten nard uznaje ten rzd. Ale My musimy
wyjani, e zawsze rozrnialimy w naszym osdzie wojn Mussoliniego i rzd Mussoliniego.
To byy dwie rne rzeczy. A jednoczenie nie czujemy si na siach osdzi rzdu Mussoliniego
z powodu wojny, ktr wytoczy Etiopii. To sam rzd ocenia, jak przysuy si swojemu
narodowi, i ewidentnie rzd Mussoliniego napad na nas, sdzc, e dziki tej wojnie jest
uyteczny dla narodu woskiego.
Wasza Wysoko, moe dobrze nie zrozumiaam. Mog spyta, jak dzi Wasza Wysoko
osdza Mussoliniego?
My go nie osdzamy. Dzi ju nie yje i na c by si zdao osdza zmarych? mier
wszystko zmienia, wszystko przekrela. Take bdy. Nie lubimy mwi o nienawici ani o
pogardzie w stosunku do czowieka, ktry nie moe ju Nam odpowiedzie. I to samo odnosi si
do innych, ktrzy okupowali nasz kraj: do Grazianiego, Badoglia. Wszyscy umarli. Cisza.
Poznalimy Mussoliniego w 1924 roku, kiedy nie bylimy jeszcze Cesarzem i udalimy si do
Woch z oficjaln wizyt. Przyj nas bardzo dobrze, jak prawdziwy przyjaciel. By uprzejmy.
Spodoba si Nam. Rozmawialimy z nim otwarcie o przeszoci i przyszoci. Wzbudzi nasze
zaufanie; po rozmowie wszystkie nasze wtpliwoci znikny. Potem nie dotrzyma danego Nam
sowa. I tego nigdy nie potrafilimy zrozumie. Ale dzi to ju bez znaczenia.
(Nigdy nikomu nie udao si namwi Hajle Syllasje, aby powiedzia ze sowo o
Mussolinim. Kiedy poruszao si ten temat, co najwyej mona byo od niego usysze, e by
zaskoczony jego zdrad. Panuje istotnie powszechne przekonanie, e Hajle Syllasje by ostatnim
prawdziwym wielbicielem Mussoliniego i e przed 1935 rokiem ywi wobec niego tajemny
podziw. Potem, z powodu faszystowskiej wojny, rozczarowa si, ale podziw cakiem nie
znikn. Podczas spotkania w 1924 roku Hajle Syllasje, inteligentny polityk i czowiek o
przenikliwej intuicji, zrozumia, e moe y w zgodzie z Mussolinim. To Mussolini nie zda
sobie sprawy, e moe y w zgodzie z Hajle Syllasje. W gruncie rzeczy chodzio o dwch
autokratw, ktrzy rzdzili wedug tych samych zasad: elazn rk i nie zezwalajc na adne
swobody. To, co dla nas byo win, dla Hajle Syllasje byo cnot. W 1941 roku, kiedy wrci do
Addis Abeby, cesarz dowiedzia si, e rzgi liktorskie s zdejmowane. Rozkaza natychmiast,

aby ich nie rusza. Dlaczego mielibymy to robi?. Zreszt wszyscy Wosi, ktrzy w Etiopii
mieli kontakty z cesarzem, byli nieodwracalnie, bez reszty faszystami).
Jak zatem Wasza Wysoko spoglda na tamte smutne lata? Na wojn, ktr
prowadzilimy?
Spogldamy na was na rozmaite sposoby, przeciwstawne. Z jednej strony nie mona
istotnie zapomnie tego, co wyrzdzili Nam Wosi: wiele wycierpielimy z waszego powodu. Z
drugiej, co mamy powiedzie? Zdarza si wszystkim prowadzi niesprawiedliw wojn i odnie
w niej zwycistwo. Kiedy tylko wrcilimy do naszego kraju, w 1941 roku, oznajmilimy:
musimy by przyjacimi Wochw. Dzi jestemy nimi naprawd. Wy zmienilicie si pod
wieloma wzgldami, my zmienilimy si pod wieloma innymi. I powiedzmy tak: historia nie
zapomina, ludzie za mog zapomnie. Mog rwnie wybaczy, jeli maj dobr dusz. A My
usiujemy by dobrzy. Tak, wybaczylimy. Ale nie zapomnielimy. Zapomnie, nigdy.
Pamitamy wszystko, wszystko!
Take przemwienie, ktre Wasza Wysoko wygosi w Lidze Narodw? Take dzie, w
ktrym trzeba byo ucieka?
Och, tak. Pamitamy dobrze przemwienie, poprzedzajcy je dzie, faszystowskie gazety,
ktre Nas obraay, sowa, jakie wypowiedzielimy, domagajc si sprawiedliwoci: Dzi
przydarza si to nam, jutro wam si to przydarzy. Tak si wanie stao I pamitamy dzie, w
ktrym udalimy si na wygnanie, bo to by najboleniejszy dzie w Naszym yciu. By moe
take najmniej rozumiany. Istotnie, wymaga wiele odwagi: czasami rzeczy, ktre nie wydaj si
podyktowane odwag, wymagaj wiele odwagi. Faktem jest, e nie pozostawao Nam ju nic
innego oprcz nadziei na powrt i ponowne kierowanie Naszym narodem. Ale ta nadzieja bya
wielka i podczas gdy podrowalimy, staa si absolutn pewnoci. Och, nie wyjechalibymy,
gdybymy si obawiali, e zostaniemy na zawsze w Europie! Zrozumielimy, jak potocz si
sprawy, i nikt nie widzia nas w rozpaczy w tamtych latach.
(Drugiego maja 1936 roku, trzy dni przed wkroczeniem Grazianiego do Addis Abeby,
Hajle Syllasje uciek specjalnym pocigiem, ktry zawiz go do Dibuti, a stamtd brytyjskim
krownikiem przepyn na drugi brzeg Morza Czerwonego. Podrowa z on, trzema synami,
dwiema crkami, dworem, dwoma pieskami chihuahua, pradziadkami Lul i Papillona, skarbem
Korony i jednym winiem: rasem Hail. Ucieczka bya trudna, upokarzajca. W Jerozolimie
cesarz dowiedzia si, e etiopskie oddziay, pozostawione same sobie, zupiy paac, zabiy

paacowe lwy, okrady i zniszczyy sklepy biaych, dopuciy si mordw na Europejczykach.

Krytykowany ju za strategiczne bdy popenione w czasie wojny i za to, e nie pozosta u boku
tych, ktrzy organizowali partyzantk, zobaczy, jak maleje jego presti, na ktrym tak mu
zaleao. W Hajfie inny brytyjski krownik mia go zawie wraz z orszakiem do Anglii, ale
pod jakim pretekstem wysadzono go w Gibraltarze i dalej musia podrowa statkiem
rejsowym. By to rozkaz angielskiego rzdu, ktry w istocie popiera Mussoliniego i nie chcia
przyj Hajle Syllasje w charakterze oficjalnego gocia. Ale przemwienie, jakie wygosi dwa
miesice pniej w Genewie, na posiedzeniu Ligi Narodw, pozostaje najpikniejszym i
najszlachetniejszym momentem w jego yciu. A w dodatku zajciem przezornego stanowiska,
ktre dzi byoby aktualne w przypadku innych krajw. Ja, Hajle Syllasje Pierwszy, cesarz
Etiopii, jestem tu, aby owiadczy, e sprawiedliwo naley si mojemu narodowi, tak jak
pomoc przyznana ptora roku temu, kiedy pidziesit narodw uznao, e dokonany zosta akt
agresji. Ja, Hajle Syllasje Pierwszy, jestem tutaj, aby domaga si praw maych narodw
zaatakowanych za przyzwoleniem wielkich).
Wasza Wysoko kadzie wci nacisk na swoje przyjazne uczucia wobec Wochw i
rzeczywicie, by bardzo pobaliwy wobec nich, kiedy wrci do Addis Abeby. Mog spyta, czy
Wosi zrobili co dobrego w Etiopii?
Oczywicie. Czemu nie? Byo wiele za z ich strony, szczeglnie na pocztku, ale byo
take dobro. Szczeglnie pniej. Jak zwykle w yciu, nic nie ma nigdy okrelonej barwy.
Moemy powiedzie z lekkim sercem: Wosi wyrzdzili wielk krzywd Naszemu krajowi, ale
zrobili te dobre rzeczy. Nic nowego, nic nadzwyczajnego, nic, czego My bymy ju nie
rozpoczli wczeniej; trzeba to jasno powiedzie. Poza tym trzeba wyjani, e gdyby nie zrobili
czego pozytywnego, mieliby przeciwko sobie ca ludno; nie mogli przecie zrazi przeciwko
sobie ludnoci. Ale Powiedzmy, e jeli z jednej strony przerwali oni to, co My zdylimy
rozpocz, z drugiej kontynuowali Nasze dzieo. I dzi jestemy bardzo szczliwi, e
ochronilimy Wochw po naszym powrocie.
(Po powrocie Hajle Syllasje nakaza, eby Wochom nie spad wos z gowy, i rozkaz
zosta tak powszechnie wykonany, e podobno w Addis Abebie nie byo burdelu, gdzie nie
schowaoby si co najmniej dwch, trzech Wochw. On sam, wbrew opinii Anglikw, ktrzy
chcieli ich przepdzi, goci ich piciuset w swoim paacu. I tylu te przyj jego drugi, modszy
syn, ksi Harer, w paacu w Harer. Gest ten by interpretowany podobnie jak dzi jako

dowd ewangelicznej wielkodusznoci. W rzeczywistoci jednak chodzio o nader zrczne

posunicie polityczne, chytr kalkulacj. W Etiopii Wosi popenili niemao zbrodni, ale
zbudowali take drogi, mosty, tamy, szpitale i importowali klas niezbdn do rozwoju
zacofanego kraju: drobnomieszczastwo. Gdyby Wosi zostali wymordowani albo choby
wygnani, kto zajby si sklepami, urzdami pocztowymi, drobnym przemysem? Nie tylko. W
czasie tych czterech lat i szeciu miesicy Wosi nie okazali si rasistami: yli z etiopskimi
kobietami, czsto si z nimi enili, zawsze uznawali zrodzone z tych zwizkw dzieci. Roso
pokolenie Mulatw, ktrego nie naleao powici. Rezultatem tego cesarskiego gestu jest to, e
dzi w Etiopii yje pitnacie tysicy Wochw bardziej oddanych Hajle Syllasje ni jego wani
poddani. Cakowicie przystosowani do jego ustroju i jego reimu, nie wiedzcy nic o dzisiejszych
Woszech, biegli nierzadko za samochodem cesarza i padali na kolana, aby go o co poprosi. S
te bogacze, jak Barottolo [fabryki baweny], wdowa Melotti [przemys piwny], Montanari
[fabryki obuwia], Bini [koncesje terenw]. Ci ostatni byli dla Hajle Syllasje niezbdnymi
przyjacimi).
Wasza Wysoko, podczas tych trzydziestu jeden lat odzyskanej niepodlegoci Etiopia nie
bya z pewnoci spokojnym krajem. Wybuchaj dzi powszechne bunty, miay miejsce zamachy
stanu. Jeden, na ogromn skal, dwanacie lat temu. By nawet w niego zaangaowany nastpca
tronu. Co Wasza Wysoko moe mi o tym powiedzie?
e My si tym nie martwimy, albo raczej, e si nie martwimy bardziej ni to konieczne.
Podobne rzeczy zdarzaj si zawsze w yciu kraju. Zawsze jest co, co jest w ruchu, co
fermentuje. I na caym wiecie trafiaj si ambitne osoby. Osoby ze. Wystarczy stawi im
odwanie i zdecydowanie czoo. Biada, jeli si jest niepewnym, biada, jeli si jest sabym albo
si waha: zostanie si wtedy pokonanym. My nigdy nie zostalimy pokonani. Na si trzeba
reagowa si i tak wwczas zareagowalimy. Oczywicie, sprawio Nam to bl, nie
spodziewalimy si, e niektrzy e pewni e ten Ale prawdziwych winnych byo mao.
Ukaralimy ich wic i wybaczylimy pozostaym. To wszystko. Tak My mwimy i tak musi by.
Nie, Wasza Wysoko, to nie wszystko. Miaam na myli to, e
a suffit, a suffit! Dosy tego, dosy tego!
(Byy dwa tematy, ktrych nie naleao porusza w obecnoci Hajle Syllasje: Erytrea i
rola, jak odegra nastpca tronu, ksi Asfa Wossen, w zamachu stanu z 1960 roku. Zamach
stanu nastpi, kiedy cesarz przebywa w Brazylii, i gwn rol odegrali w nim bracia: Mengystu

i Girman Neway. Ani jeden, ani drugi nie byli ambitni ani li. To byo jedynie dwch facetw
zmczonych ustrojem feudalnym, szczerze przekonanych do sprawy sprawiedliwoci spoecznej i
wolnoci. Nie byli nawet komunistami, mona ich okreli jako socjaldemokratw z programem
reform, a nie rewolucji. Girman studiowa w Kalifornii, na uniwersytecie w Berkeley, i
zarzdza prowincj Ji-Jigga. Mengystu by dowdc stray cesarskiej i mia dostp do
prywatnych apartamentw Jego Wysokoci, z sypialni wcznie. Kiedy zaproponowano mu,
eby udusi cesarza we nie, odmwi oburzony. Zamach stanu zapowiedzia przez radio Asfa
Wossen i nigdy si nie dowiemy, czy nastpca tronu by z nimi, czy zmuszono go do tego,
przykadajc mu rewolwer do skroni, jak gosi wersja oficjalna. Wiadomo jednak, e kiedy bunt
zosta stumiony, Hajle Syllasje spojrza na syna z pogard i powiedzia do niego: Wolabym si
dowiedzie, e nie yjesz. Bunt zosta stumiony dziki byskawicznemu powrotowi Hajle
Syllasje, przez wojsko, ktrym dowodzili amerykascy instruktorzy. Skoczy si krwaw ani.
Oblicza si, e co najmniej dziesi tysicy ludzi zostao zabitych. Zaraz po klsce bracia Neway
zabili dygnitarzy, ktrych wzili jako zakadnikw, a nastpnie uciekli w gry. Tam zostali
otoczeni i aby nie zosta zapani, Girman strzeli do Mengystu, a potem sam si zastrzeli.
Girman zgin na miejscu, Mengystu nie. Zosta schwytany, wyleczony, wytoczono mu proces i
skazano na powieszenie. Umar jak bohater, bo wykopa stoek spod ng i powiesi si sam. Z
rozkazu cesarza jego trup wisia przez osiem dni na szubienicy. Cesarz zayczy sobie, eby to
samo zrobiono z trupem Girman).
Skoro Wasza Wysoko nie chce mwi o pewnych sprawach, prosz mi jeszcze
opowiedzie o sobie. Wie gosi, e Wasza Wysoko lubi bardzo zwierzta i dzieci. Mog
zapyta, czy tak samo lubi ludzi?
Ludzi no wanie; trudno by pobaliwym wobec ludzi. O wiele atwiej by
pobaliwym wobec zwierzt i dzieci. Kiedy si miao trudne ycie, takie jak Nasze, czujemy si
o wiele swobodniej w towarzystwie zwierzt i dzieci. One nie s nigdy ze albo przynajmniej
nigdy w sposb zamierzony. Ludzie natomiast C, s ludzie dobrzy i ludzie li. Pierwszymi
trzeba si posugiwa, drugich trzeba kara, nie zastanawiajc si, dlaczego s dobrzy, albo
dlaczego s li. ycie jest jak teatr: biada ci, jeli prbujesz zrozumie je w caoci i od razu. Nie
jest ju zabawne. A poza tym My zbyt wiele damy od ludzi, aby ich szanowa.
Czego Wasza Wysoko od nich da?
Godnoci, odwagi.

Obu bohaterom zamachu stanu nie brakowao godnoci, Wasza Wysoko. I nie
brakowao im take odwagi.
a suffit, a suffit! Dosy ju tego!
No, dobrze, Wasza Wysoko. Ale czego Wasza Wysoko da od krla, od siebie
samego?
Take od niego dam odwagi. I umiejtnoci zachowania rwnowagi. Krl musi umie
si porusza pomidzy przyjacimi a wrogami, pomidzy starym a nowym. Krl musi potrafi
si nie spieszy i nagi wszystko do celu, ktry sobie wyznaczy. Nauczylimy si tego w
modoci, kiedy przeczytalimy wasze ksiki i uksztatowalimy si w waszej zachodniej
kulturze, zgodnie z yczeniem cesarza Menelika i Naszego ojca. Poniewa zaczlimy bardzo
wczenie docenia nowoci, o ktrych pani Nam mwi. Wiele podrowalimy. Nie lubimy
podrowa. Mczy Nas to. I czsto Nas nie bawi. Ale podrujemy mimo wszystko, poniewa
uwaamy, e poyteczne jest podrowa w poszukiwaniu przyjaci, bo takie jest przecie
zadanie krla.
Podre czsto zaskakujce, w poszukiwaniu nieoczekiwanych przyjaci. Wasza
Wysoko by nawet w Chinach i spotka si z Mao Tse-tungiem
Dugo rozmawialimy i bardzo polubiem Mao Tse-tunga. Bardzo. Zrobi na Nas
doskonae wraenie, zupenie jak Pawe VI. Jest dobrym przywdc, przywdc bardzo
powanym i jego nard dobrze zrobi, wybierajc go. Spodobay si Nam take Chiny. Panuje
tam zupenie inny sposb ycia, ale kady powinien y na wasn mod. Tak powiedzielimy
rwnie w Naszym dialogu z Chiczykami i uzyskalimy korzystne rezultaty.
(Hajle Syllasje uzyska od Chiczykw dwie rzeczy. Po pierwsze, e zaprzestan
wszelkiej pomocy dla partyzantki erytrejskiej. Po drugie, poyczk wysokoci osiemdziesiciu
piciu milionw amerykaskich dolarw: zwrot bez procentw w cigu dwudziestu lat i pod
jednym warunkiem: e zacznie je wydawa w cigu piciu lat. Praktycznie prezent. Zwrot mia
nastpi w towarach zbdnych, to znaczy w kawie. Poniewa Chiczycy zobowizali si ju
kupowa kaw za dwa miliony amerykaskich dolarw rocznie, Chiny miay si sta magazynem
niemal caej etiopskiej kawy. Chocia nikt w Chinach nie pi kawy. W skali midzynarodowej
Hajle Syllasje by wielkim politykiem. Dowodzi tego zreszt przebiego, z jak manipulowa
wielkimi mocarstwami i wykorzystywa inne kraje. Jego prawdziwymi przyjacimi byli
Amerykanie, ktrym zezwoli na kontrol polityczn i ekonomiczn kraju, a ich doradcom

powierzy piecz nad wojskiem, lotnictwem, tajnymi subami. Jego prawdziwymi wrogami byli
Sowieci, ktrzy pchali Dibuti do niepodlegoci i pomagali Sudanowi, ktry z kolei pomaga
Erytrei. Pojecha jednak rwnie do Moskwy i Etiopia bya pena Bugarw, Rumunw,
Polakw, Jugosowian, jednym sowem, komunistycznych ambasad. Hajle Syllasje y w zgodzie
z krajami arabskimi, ale wezwa Izraelczykw, aby wyksztacili tajnych agentw, policj
kryminaln i stra cesarsk. Mia z nimi wsplny interes, aby nie utraci portw Asmara i Assab.
Mia take doskonae relacje z Francuzami w obawie, eby nie zrezygnowali z Dibuti. Stosunki
byy nieco chodne jedynie z Anglikami: nigdy im nie wybaczy rezerwy, z jak przyjli go na
wygnaniu. I chocia Anglicy osadzili go z powrotem na tronie, nikt nigdy nie sysza, aby cesarz
wypowiedzia choby sowo w ich jzyku. Ktry zreszt wietnie zna).
Etiopia to Wasza Wysoko. Wasza Wysoko strzee jej, dba o jej jedno. Co si stanie
w dniu, w ktrym zabraknie Waszej Wysokoci?
Jak, jak? Nie rozumiemy tego pytania.
W dniu, w ktrym Wasza Wysoko umrze.
Etiopia istnieje od trzech tysicy lat. A raczej istnieje od dnia, w ktrym zosta stworzony
czowiek. Moja dynastia panuje od chwili, w ktrej krlowa Saby spotkaa krla Salomona i z ich
spotkania urodzi si syn. To jest dynastia, ktra trwa od stuleci i ktra bdzie trwaa przez
stulecia. Krl jest zastpowalny, a zreszt sukcesja po mnie jest zapewniona. Jest nastpca tronu i
on bdzie krlowa, kiedy Nas zabraknie. Tak postanowilimy i tak bdzie.
(Wielu w to nie wierzyo. I szeptao, e Hajle Syllasje mgby nie zostawi tronu Asfie
Wossenowi. Nie kocha go, nigdy go nie kocha i nigdy mu nie wybaczy tego, e by zamieszany
w bunt braci Neway. Od 1960 roku nikt ju nie widzia Asfy Wossena u boku ojca; Hajle Syllasje
nie powierzy mu adnej funkcji, pozostawia go zawsze w cieniu i otacza pogard. Kiedy
objeda kraj z powodu swoich ceremonii, zabiera z sob synw ksicia Harera, a szczeglnie
najmodszego: aroganckie ksitko, ktre zmieniao samochody jak rkawiczki. Mia ich ca
kolekcj i wszystkie nieseryjne. Wielk mioci Hajle Syllasje by drugi, modszy syn, ksi
Harer. Chcia, eby to on zosta jego nastpc. Ale ksi Harer zgin; niektrzy mwi, e w
wypadku samochodowym, niektrzy za, e z rki zazdrosnego ma, i Hajle Syllasje przenis
swoje uczucie na trzeciego syna, Sehl Syllasje. Kiedy i ten umar, na skutek choroby, cesarz
musia powrci do pomysu z Asf Wossenem. Wieci o tym ostatnim byy sprzeczne. Jedni
okrelali go jako inteligentnego, zrwnowaonego, nowoczesnego, nadajcego si na monarch

konstytucyjnego i skaniajcego si ku demokracji. Inni jako niezdolnego, tchrzliwego, bez

fantazji i zdolnego jedynie kontynuowa ojcowski absolutyzm. Pewne byo jedynie to, e mia
pidziesit sze lat, korpulentn sylwetk, niemiae zachowanie i e by bardzo smutny).
ycie Waszej Wysokoci nie byo w sumie szczliwe. Wszystkie osoby, ktre Wasza
Wysoko kocha, umary: ona, dwch synw i dwie crki. Wiele zudze si rozwiao i wiele z
marze Waszej Wysokoci. Ale, jak si domylam, Wasza Wysoko zgromadzi wielk mdro i
to odwoujc si do niej, pytam: Jak pan patrzy, panie Hajle Syllasje na mier?
Na co, na co?
Na mier, Wasza Wysoko.
mier? mier? Kim jest ta kobieta? Skd si wzia? Czego ode mnie chce?!? Precz,
dosy! a suffit! a suffit!
(Hajle Syllasje by bardzo przesdny i rozpaczliwie przywizany do ycia. Kadego roku
jecha do Genewy, poddawa si odmadzajcym kuracjom i podobno odnawia czsto swoj
krew wie i mod krwi. Drczyy go pocztki arteriosklerozy. Ale jego mierci, bardziej ni
on sam, bali si inni. Jego polityczny talent nie by bowiem wystarczajco duy, aby
przygotowa dzie, w ktrym cesarza zabraknie. Jego geniusz nie by wystarczajco kompletny,
aby zasadzi nowe drzewo, kiedy jego ju uschnie. Jego stare donie nie odday nigdy ani nie
przekazay wadzy. Jego stare serce nie wykroczyo nigdy poza zasad aprs-moi-le-dluge. By
moe mier tak go przeraaa, poniewa wiedzia, e grozi mu bycie ostatnim cesarzem Etiopii,
Lwem Judei, Wybracem Boga, Potg Trjcy, Krlem Krlw).
Addis Abeba, czerwiec 1972

Mohammad Reza Pahlawi

Jego Wysoko czeka, stojc porodku penego przepychu salonu sucego mu za biuro.
Nie odpowiedzia na moje podzikowanie za zgod na wywiad i w milczeniu, chodno, poda mi
praw do. Ucisk by oschy, odpychajcy. Zachta, abym usiada, jeszcze bardziej oscha.
Wszystko obyo si bez sw, bez umiechu: jego wargi byy zacinite jak zatrzanite drzwi,
spojrzenie byo lodowate jak zimowy wiatr. Mona by pomyle, e chce mi co zarzuci, ale nie
mona byo odgadn, co takiego. A moe hamowaa go tylko jego rezerwa, lk, aby nie wypa
z krlewskiej roli? Kiedy usiadam, on take usiad: ze zczonymi nogami i skrzyowanymi
ramionami, sztywnym torsem (z powodu kamizelki kuloodpornej, przypuszczam, ktr nosi
zawsze tak jak Hajle Syllasje). Tak unieruchomiony zacz mi si przyglda z rezerw, podczas
gdy ja opowiadaam mu o incydencie przy bramie, gdzie zatrzyma mnie stranik, tak e o mao
co nie spniam si na spotkanie. Usyszaam w kocu jego gos, kiedy odpowiedzia, e bardzo
mu przykro, ale niektre bdy popeniane s z nadmiaru gorliwoci. To by gos smutny,
zmczony. Gos niemal bezgony. Zreszt rwnie jego twarz bya smutna, zmczona. Pod
siwymi wosami, wenistymi jak futrzana czapka, rzuca si w oczy wielki nos. Co do sylwetki,
wydawa si tak kruchy w szarej dwurzdwce, tak wychudy, e zaraz przyszo mi do gowy
pytanie, czy dobrze si czuje. Doskonale, odpowiedzia, nigdy nie czuem si rwnie dobrze;
informacje, wedug ktrych jego zdrowie byoby zagroone, s bezpodstawne i schud celowo,
poniewa ju troch za bardzo przyty.
Potrzeba byo sporo czasu, aby rozgrza atmosfer po tym niestosownym pocztku. Jeli
si dobrze zastanowi, udao mi si to dopiero wtedy, kiedy go spytaam, czy mog zapali
papierosa, o ktrym marzyam od p godziny. Moga mi pani o tym powiedzie wczeniej.
Zrezygnowaem z papierosw, ale lubi zapach tytoniu, zapach dymu. Wwczas pojawia si
take herbata, podana w zotych filiankach ze zotymi yeczkami. Ale tam w rodku niemal
wszystko byo zote: popielniczka, ktrej nie miao si odwagi pobrudzi, pudeko inkrustowane
szmaragdami, figurki na meblach wysadzane rubinami i szafirami, kanty stolikw. I w tym
blasku zota, szmaragdw, rubinw, szafirw, absurdalnym, irytujcym, przebywaam okoo
dwch godzin, usiujc przenikn tajemnic Jego Wysokoci. Potem, ogarnita wtpliwociami,
czy czegokolwiek zdoaam si dowiedzie, poprosiam o ponowne spotkanie. Zgodzi si i
nastpne spotkanie odbyo si cztery dni pniej. Tym razem Jego Wysoko by bardziej

serdeczny. Aby zrobi mi przyjemno, jak przypuszczam, zaoy paskudny woski krawat i
rozmowa potoczya si atwo, ledwo zakcona obaw, e jestem na czarnej licie jego policji.
Obawa ogarna go, poniewa uzasadniam jedno z moich pyta, wyjaniajc, e moja ksika o
Wietnamie zostaa na czas wizyty Nixona usunita z teheraskich ksigarni. Syszc to,
podskoczy jak dgnity noem przez kamizelk kuloodporn. Jego spojrzenie stao si
niespokojne, wrogie: a to dopiero, a wic jestem niebezpieczna? Mino kilka minut, zanim
zdecydowa si na jedyne moliwe wyjcie z sytuacji, to znaczy rezygnacj ze swojej przesadnej
rezerwy. Otworzy si wic na umiechy i umiechajc si, zaczlimy rozmawia o
autorytarnym reimie, w ktry wierzy, o jego relacjach ze Stanami Zjednoczonymi i Zwizkiem
Radzieckim, o jego polityce naftowej. Tak, rozmawialimy o wszystkim. Dopiero kiedy
wyszam, zdaam sobie spraw, e jedyn rzecz, o ktrej nie mwilimy, by obd, na ktry
podobno cierpi i ktry jest jakoby powodem jego ukrytego okruciestwa.
Zdaam sobie rwnie spraw, e wiem o nim bardzo mao, moe jeszcze mniej ni
wczeniej: pomimo trzech godzin pyta i odpowiedzi, czowiek ten pozostawa tajemnic. Czy
by na przykad idiot, czy by inteligentny? Prawdopodobnie jest, tak jak Bhutto, postaci, w
ktrej najbardziej paradoksalne przeciwiestwa cz si po to, eby pozosta dla ciebie zagadk.
Wierzy na przykad w prorocze sny, wizje, w dziecinny mistycyzm, a potem dyskutuje o ropie
naftowej jak ekspert (jest nim). Rzdzi jak absolutny monarcha, a potem zwraca si do narodu
tonem kogo, kto wierzy w nard i go kocha: kieruje przecie Bia Rewolucj, ktra ma na
swoim koncie jakie sukcesy w walce z analfabetyzmem i ustrojem feudalnym. Uwaa, e
kobiety naley uwaa za pene wdziku dodatki, niezdolne myle jak mczyzna, a potem w
spoeczestwie, gdzie kobiety nosz jeszcze chusty, nakazuje dziewcztom penienie suby
wojskowej. Jednym sowem, kim jest ten Mohammad Reza Pahlawi, ktry od trzydziestu dwch
lat siedzi mocno na najbardziej niebezpiecznym tronie wiata? Czy naley do epoki latajcych
dywanw, czy do epoki komputerw? Czy bliej mu do proroka Mahometa, czy do szybw w
Abadanie? Nie udao mi si tego poj. Zrozumiaam jednak, e rwnie Jego Wysoko potrafi
kama z niebywa bezwstydnoci: kiedy wywiad zosta opublikowany, Reza Pahlawi zada
od swojej ambasady we Woszech, aby zdementowaa zdanie, w ktrym zapowiedzia, e chce
podwyszy cen ropy, ale kilka tygodni pniej podwyszy j naprawd. I zrozumiaam
jeszcze, e jest ponurym dyktatorem, znienawidzonym przez swj nard, tak jak powinno si
nienawidzi ponurych dyktatorw. Wizienia w Iranie s tak pene winiw politycznych, e

aby rozwiza ten problem, Jego Wysoko zmuszony jest od czasu do czasu niektrych z nich
rozstrzeliwa.
ORIANA FALLACI. Przede wszystkim chciaabym pomwi o Waszej Wysokoci i o fakcie
bycia krlem. Krlw pozostao ju tak niewielu i nie mog przesta myle o zdaniu, ktre
Wasza Wysoko wypowiedzia w innym wywiadzie: Gdybym mg si cofn, bybym
skrzypkiem albo chirurgiem, albo archeologiem, albo graczem w polo Wszystkim, tylko nie
krlem.
MOHAMMAD REZA PAHLAWI. Nie pamitam, ebym wypowiedzia te sowa, ale
jeli tak powiedziaem, miaem na myli to, e bycie krlem to kopot. Zdarza si wic czsto, e
krl ma do bycia krlem. Nie znaczy to jednak, e bym z tego zrezygnowa, zbyt wierz w to,
czym jestem, i w to, co robi. Widzi pani kiedy pani mwi krlw-pozostao-ju-tak-niewielu,
zakada pani pytanie, na ktre mog udzieli tylko jednej odpowiedzi. Kiedy nie ma monarchii,
panuje anarchia albo oligarchia, albo dyktatura. W kadym razie monarchia jest jedynym
moliwym sposobem rzdzenia Iranem. Jeli mogem co zrobi dla Iranu, a zrobiem duo,
wynika to z drobnego szczegu, a mianowicie z tego, e jestem jego krlem. Aby co zrobi,
potrzebna jest wadza, a eby rzdzi, nie mona prosi nikogo o pozwolenie czy rady. Nie
mona z nikim omawia decyzji i oczywicie, ja te mogem popeni bdy. Ja te jestem
czowiekiem. Uwaam wszake, i mam misj, ktr musz doprowadzi do koca, i zamierzam
doprowadzi j do koca, nie rezygnujc z tronu. Nie mona przewidzie przyszoci, to jasne,
ale jestem przekonany, e monarchia bdzie trwa w Iranie duej ni wasze ustroje. A moe
powinienem powiedzie, e wasze ustroje nie przetrwaj, a mj tak?
Wasza Wysoko, ile razy prbowano Wasz Wysoko zabi?
Oficjalnie, dwa razy. A poza tym Bg jeden wie. Ale c to znaczy? Nie yj w
obsesji, e zostan zabity. Naprawd. Nigdy o tym nie myl. Kiedy o tym mylaem. Pitnacie
czy dwadziecia lat temu na przykad. Mylaem sobie: Och, po co mam jecha w to miejsce?
Moe przygotowano tam na mnie zamach i zabij mnie. Och, po co lecie samolotem? Moe
umiecili w nim bomb, ktra wybuchnie w czasie lotu?. Teraz nie. Strach przed mierci to ju
jest strach, ktry dla mnie nie istnieje. I nie ma z tym nic wsplnego odwaga ani wyzwanie
rzucane losowi. Taki spokj ducha wynika z rodzaju fatalizmu, lepej ufnoci w to, e nic mi si
nie moe sta a do dnia, w ktrym doprowadz swoj misj do koca. Tak, bd y a do dnia,

w ktrym dokocz to, co mam dokoczy. Dzie ten za wyznaczy Bg, a nie ten, kto chce
mnie zabi.
To dlaczego Wasza Wysoko jest taki smutny? Moe si myl, ale Wasza Wysoko ma
zawsze tak smutn, zagniewan min.
Moe ma pani racj. Moe w gbi serca jestem smutnym czowiekiem. Ale sdz, e mj
smutek jest smutkiem mistycznym. Smutkiem, ktry wynika z mojej mistycznej natury. Nie
wiem, w jaki inny sposb mgbym to wytumaczy, skoro nie ma adnego powodu, abym by
smutny. Mam ju wszystko, czego pragnem jako czowiek i jako krl. Mam naprawd
wszystko, moje ycie przypomina przepikny sen. Nikt na wiecie nie powinien by szczliwszy
ode mnie, a jednak
A jednak paski wesoy umiech jest rzadszy od spadajcej gwiazdy. Czy Wasza Wysoko
nigdy si nie mieje?
Tylko kiedy zdarzy mi si co miesznego. Ale to musi by naprawd co bardzo
miesznego, naprawd miesznego. A to czsto si nie zdarza. Nie, nie jestem z tych, co miej
si z byle gupstwa, ale musi pani zrozumie, e moje ycie byo zawsze takie trudne, takie
mczce. Prosz pomyle choby o tym, co musiaem znie podczas pierwszych dwunastu lat
mojego panowania. Rzym rok 1953 Mossadegh pamita pani? Nie mam nawet na myli
jedynie moich cierpie osobistych: mam na myli moje cierpienia jako krla. Zreszt nie potrafi
oddzieli w sobie czowieka od krla. Bardziej ni czowiekiem, jestem krlem. Krlem, ktrego
przeznaczenie jest zdominowane przez misj do spenienia. I reszta si nie liczy.
Jezu! To musi by bardzo nieprzyjemne. Chc powiedzie: kto, kto jest krlem bardziej
ni czowiekiem, musi si czu bardzo samotny.
Nie zaprzeczam, e jestem samotny. Moja samotno jest gboka. Krl, kiedy nie musi
zdawa sprawy przed nikim z tego, co mwi i co robi, nieuchronnie jest bardzo samotny. Ale nie
jestem cakiem sam, poniewa towarzyszy mi sia, ktrej inni nie widz. Moja sia mistyczna. A
poza tym otrzymuj przesania. Przesania religijne. Jestem bardzo, bardzo religijny. Wierz w
Boga i zawsze powtarzaem, e gdyby Bg nie istnia, trzeba by go byo wymyli. Och, bardzo
auj tych nieszcznikw, ktrzy nie maj Boga. Nie mona y bez Boga. Ja yj z Bogiem
odkd skoczyem pi lat. To jest od kiedy Bg mi zesa wizje.
Wizje, Wasza Wysoko?
Tak, wizje. Objawienia.

Czego? Kogo?
Prorokw. Och, dziwi si, e pani nic o tym nie wie. Wiedz o tym wszyscy, e miaem
objawienia. Napisaem o tym take w mojej biografii. W dziecistwie miaem dwie wizje. Jedn
w wieku piciu lat i jedn, kiedy miaem lat sze. Za pierwszym razem ujrzaem naszego
proroka Alego, tego, ktry, wedug naszej religii, znikn, aby powrci w dniu, w ktrym
uratuje wiat. Miaem wypadek, upadem na ska. A on mnie uratowa, stan midzy mn a
ska. Wiem, bo go widziaem. I nie we nie, w rzeczywistoci. W materialnej rzeczywistoci,
wyraam si jasno? Widziaem go i ju. Osoba, ktra mi towarzyszya, wcale go nie widziaa.
Ale nikt poza mn nie mia go widzie, poniewa Och, obawiam si, e pani mnie nie rozumie.
Istotnie, Wasza Wysoko. Zupenie nie rozumiem. Zaczlimy tak dobrze, a teraz Ta
historia z wizjami, objawieniami No wanie, nie jest to dla mnie jasne.
Poniewa pani nie wierzy. Ani w Boga, ani we mnie. Bardzo wielu nie wierzy. Nie
wierzy nawet mj ojciec. Nie uwierzy nigdy, zawsze si z tego mia. Inni, wprawdzie z
szacunkiem, ale pytaj, czy nigdy nie przysza mi do gowy wtpliwo, e chodzi o czyst
fantazj. Fantazj dziecka. A ja odpowiadam: nie. Nie, poniewa wierz w Boga, w to, e
zostaem wybrany przez Boga, aby speni misj. Moje objawienia to byy cuda, ktre uratoway
kraj. Moje panowanie uratowao kraj, a uratowao go, poniewa by przy mnie Bg. Mam na
myli to, e nie jest suszne, abym przypisywa sobie ca zasug co do wielkich rzeczy, jakie
uczyniem dla Iranu. Niech to bdzie jasne: mgbym. Ale nie chc, bo wiem, e za mn kto
sta. To by Bg. Wyraam si jasno?
Nie, Wasza Wysoko. Poniewa Jednym sowem, te objawienia mia Wasza Wysoko
w dziecistwie czy take pniej, w wieku dorosym?
Tylko w dziecistwie, mwiem pani. W dorosym wieku nigdy, tylko sny. Co rok albo
dwa lata. A nawet co siedem albo osiem lat. Na przykad pewnego razu miaem dwa sny w cigu
pitnastu lat.
Jakie sny, Wasza Wysoko?
Sny religijne. Wynikajce z mojego mistycyzmu. Sny, w ktrych widziaem, co si zdarzy
za dwa lub trzy miesice i co dokadnie zdarzao si po dwch, trzech miesicach. Ale o jakie sny
chodzi, nie mog pani powiedzie. Nie dotyczyy mnie osobicie, odnosiy si do wewntrznych
problemw kraju, a wic powinno si je traktowa jak tajemnice pastwowe. Ale moe
zrozumiaaby pani lepiej, gdybym zamiast sowa sny uy sowa przeczucia. Wierz take w

przeczucia. Niektrzy wierz w reinkarnacj, ja wierz w przeczucia. Mam cige przeczucia,

silne jak mj instynkt. Rwnie w dzie, w ktrym strzelano do mnie z odlegoci dwch
metrw, uratowa mnie instynkt. Poniewa instynktownie, podczas gdy morderca wystrzeliwa
naboje z rewolweru, zrobiem to, co w boksie nazywa si shadow-dancing. I w uamku sekundy,
zanim wymierzy mi w serce, uchyliem si, tak e kula utkwia mi w ramieniu. Prawdziwy cud.
Wierz take w cuda. Jeli pomyli pani, e trafio mnie pi kul, jedna w twarz, jedna w rami,
jedna w gow, dwie w korpus i e ostatnia zostaa w lufie, bo spust si zaci trzeba wierzy w
cuda. Przeyem tyle katastrof lotniczych, a jednak zawsze wychodziem z nich cao, dziki
cudowi, ktrego chcia Bg i prorocy. Widz, e pani jest nieufna.
Bardziej ni nieufna. Skonfundowana. Jestem bardzo skonfundowana, Wasza Wysoko,
poniewa No wanie, poniewa mam do czynienia z postaci, ktrej nie przewidziaam. Nic nie
wiedziaam o tych cudach, o tych wizjach przyszam, eby rozmawia o ropie i o Iranie, i o
Waszej Wysokoci Moe take o paskich maestwach i rozwodach Nie eby zmieni temat,
ale te rozwody musiay by wielkim dramatem. Prawda, Wasza Wysoko?
Trudno powiedzie, poniewa moje ycie toczyo si zawsze pod znakiem przeznaczenia i
kiedy musiaem zrani swoje osobiste uczucia, broniem si zawsze, mylc, e tej odrobiny
cierpienia da ode mnie los. Nie mona buntowa si przeciwko przeznaczeniu, kiedy ma si
misj do spenienia. A w wypadku krla osobiste uczucia si nie licz. Krl nigdy nie pacze nad
sob. Nie ma do tego prawa. Bycie krlem oznacza przede wszystkim obowizek i poczucie
obowizku byo we mnie zawsze bardzo silne. Na przykad kiedy ojciec mi powiedzia:
Polubisz egipsk ksiniczk Fawzj, nie przyszo mi nawet do gowy, eby si przeciwstawi
i powiedzie: Nie znam jej. Zgodziem si od razu, poniewa moim obowizkiem byo zgodzi
si od razu. Jest si krlem albo si nie jest krlem. Jeli jest si krlem, trzeba wzi na siebie
ca odpowiedzialno i cay ciar bycia krlem, nie ulegajc alom ani pretensjom ani
cierpieniom zwykych miertelnikw.
Zostawmy w spokoju przypadek ksiniczki Fawzji i zajmijmy si ksiniczk Soray.
Wasza Wysoko sam wybra j sobie na on. Czy, nie cierpia, muszc j opuci?
C tak Przez jaki czas tak. Mog wrcz powiedzie, e przez pewien czas to bya
najboleniejsza sprawa w moim yciu. Ale wkrtce rozum zwyciy i zadaem sobie nastpujce
pytanie: Co musz zrobi dla mojego kraju? I odpowied brzmiaa: Znale inn maonk, z
ktr bd dzieli swj los i ktra da mi nastpc tronu. Inaczej mwic, moja wraliwo nie

skupia si nigdy na sprawach prywatnych, lecz na krlewskich obowizkach. Zawsze wiczyem

si w niemyleniu o samym sobie, lecz o wasnym kraju i wasnym tronie. Ale nie mwmy o
pewnych sprawach, o moich rozwodach i tym podobnych. Jestem zbyt ponad, zbyt ponad
niektrymi rzeczami.
Oczywicie, Wasza Wysoko. Ale jest co, o co musz zapyta, poniewa sdz, e trzeba
to wyjani. Czy to prawda, e Wasza Wysoko wzi sobie drug on? Od dnia, w ktrym
niemiecka prasa opublikowaa t wiadomo
Kalumni, nie wiadomo, rozpowszechnia francuska agencja prasowa po tym, jak
ogosia j palestyska gazeta Al Mohar, kierujc si ewidentnymi celami politycznymi.
Kalumnia, gupia, nikczemna, ohydna. Powiem pani tylko, e fotografia tej, ktra miaa by
rzekomo moj czwart on, to fotografia mojej siostrzenicy, to znaczy crki mojej siostry
bliniaczki. Moja siostrzenica poza wszystkim jest zamna i ma dziecko. Tak, niektre gazety
zrobiyby wszystko, aby mnie zdyskredytowa: kieruj nimi ludzie bez skrupuw, bez
moralnoci. Jak mog pisa, e ja, wanie ja, ktry chciaem ustawy, wedug ktrej zabronione
jest mie wicej ni jedn on, oeniem si powtrnie i to w tajemnicy? To nie do pomylenia,
to nieznone, haniebne.
Ale Wasza Wysoko jest muzumaninem. Religia pozwala Waszej Wysokoci wzi sobie
drug on, nie wyrzekajc si cesarzowej Farah Diby.
Tak, z pewnoci. Zgodnie z moj religi mgbym, pod warunkiem e krlowa by mi na
to pozwolia. Uczciwie mwic, trzeba przyzna, e istniej przypadki, w ktrych Na przykad
kiedy ona jest chora albo nie chce wypenia obowizkw maeskich i z tego powodu
przyczynia si do cierpie ma no c! Trzeba by hipokryt albo kim naiwnym, aby
wierzy, e m zniesie co podobnego. Czy w waszym spoeczestwie, kiedy taka sytuacja
zaistnieje, m nie bierze sobie kochanki albo wrcz kilku kochanek? W naszym spoeczestwie
natomiast mczyzna moe sobie wzi drug on. Jeli tylko pierwsza ona wyrazi zgod i
zgodzi si na to sd. Bez tej podwjnej zgody, na ktrej opiera si moja ustawa, nie mona
zawrze nowego maestwa. Dlaczego wic ja, wanie ja, miabym zama to prawo, enic si
w tajemnicy?! I z kim?! Ze swoj siostrzenic?! Z crk swojej siostry?! Prosz posucha, o
czym tak wulgarnym nie chc nawet dyskutowa. Nie godz si rozmawia o tym ani chwili
duej.

Dobrze. Nie mwmy o tym wicej. Powiedzmy, e Wasza Wysoko wszystkiemu zaprzecza
i
Ja niczemu nie zaprzeczam. Nie zadaj sobie nawet trudu, aby zaprzecza. Nie chc, aby
cytowano choby tylko moje dementi.
Jak to? Jeli Wasza Wysoko nie zaprzeczy, bdzie si w dalszym cigu powtarza, e to
maestwo zostao zawarte.
Ju kazaem zdementowa te plotki moim ambasadom!
I nikt w to nie uwierzy. Trzeba zatem, aby dementi pochodzio od Waszej Wysokoci.
Ale sam fakt dementowania ponia mnie, obraa, bo wszystko to nie ma dla mnie
adnego znaczenia. Czy wydaje si pani suszne, aby wadca mojego pokroju, wadca z takimi
problemami, jakie mam ja, ponia si do dementowania maestwa z wasn siostrzenic?
Ohyda! Ohyda! Czy wydaje si pani suszne, eby krl, eby cesarz Persji traci czas na rozmowy
o takich sprawach? Na rozmowy o onach, o kobietach?
Dziwne. Jeli istnieje monarcha, o ktrym mwio si zawsze w zwizku z kobietami, to
jest nim Wasza Wysoko. A teraz nachodzi mnie podejrzenie, e kobiety nic si nie liczyy w
paskim yciu.
Obawiam si, e w tym przypadku zrobia pani trafn uwag. Poniewa to, co liczyo si
w moim yciu, to, co pozostawio we mnie lad, to cakiem co innego. Z pewnoci nie
maestwa, z pewnoci nie kobiety. Kobiety, wie pani Powiedzmy tak. Nie lekcewa ich i
rzeczywicie, moja Biaa Rewolucja przyniosa im wicej korzyci ni cokolwiek innego.
Walczyem wytrwale, aby miay rwne prawa i rwne obowizki. Wprowadziem je nawet do
wojska, gdzie przechodz przez p roku wiczenia wojskowe, a potem zostaj wysane na wie,
aby walczyy z analfabetyzmem. I nie zapominajmy, e jestem synem czowieka, ktry w Iranie
pozwoli kobietom zdj chusty. Ale nie bybym szczery, gdybym twierdzi, e dziaaem pod
wpywem jakiej kobiety. Nikt nie moe na mnie wpyn, nikt. A tym bardziej kobieta. W yciu
mczyzny kobiety licz si tylko wtedy, kiedy s pikne i pene wdziku i zachowuj swoj
kobieco i Ta historia z feminizmem na przykad. Czego chc te feministki? Czego chcecie?
Powiada si: rwno. Och! Nie chciabym si wyda niegrzeczny, ale jestecie rwne w
obliczu prawa, lecz, prosz mi wybaczy, nie ze wzgldu na zdolnoci.
Nie, Wasza Wysoko?

Nie. Nie miaycie nigdy kogo takiego jak Micha Anio albo Bach. Nie miaycie nawet
wielkiego kucharza. I jeeli mwicie mi o daniu wam szansy, odpowiadam wam: Wolne arty!
Czy nie miaycie w historii szansy zostania wielkim kucharzem? Nie stworzyycie nic
wielkiego, nic! Prosz mi powiedzie: ile kobiet zdolnych do rzdzenia poznaa pani w trakcie
tych wywiadw?
Co najmniej dwie, Wasza Wysoko. Gold Meir i Indir Gandhi.
No c Mog jedynie powiedzie, e kobiety, kiedy rzdz, s o wiele bardziej
bezwzgldne od mczyzn. O wiele bardziej okrutne. O wiele bardziej spragnione krwi. Mam na
myli fakty, nie opinie. Kiedy macie wadz, jestecie bez serca. Prosz tylko pomyle o
Katarzynie Medycejskiej, o Katarzynie Wielkiej, o Elbiecie krlowej Anglii. Nie mwic ju o
waszej Lukrecji Borgii i jej truciznach, intrygach. Jestecie intrygantkami, jestecie ze.
Wszystkie.
Jestem zdziwiona, poniewa to Wasza Wysoko mianowa cesarzow Farah Dib
regentk, w wypadku gdyby dziedzic korony wstpi na tron jako nieletni.
Hmm Wanie Tak, gdyby mj syn zosta krlem przed ukoczeniem wymaganego
wieku, krlowa Farah Diba zostaaby regentk. Ale byaby te powoana rada, z ktr musiaaby
si konsultowa. Ja natomiast nie mam obowizku konsultowania si z nikim i nie konsultuj si
z nikim. Czy dostrzega pani rnic?
Dostrzegam. Ale pozostaje fakt, e ona Waszej Wysokoci byaby regentk. A skoro
Wasza Wysoko podj tak decyzj, to znaczy, e uwaa swoj on za zdoln do rzdzenia.
Hmm W kadym razie tak uwaaem, kiedy podjem decyzj. I chyba nie
spotkalimy si, eby mwi tylko o tym, czy nie?
Oczywicie, e nie. Zreszt nie zdyam jeszcze zapyta o to, co mnie najbardziej
interesuje. Na przykad: kiedy tu, w Teheranie, prbuj rozmawia o Waszej Wysokoci, ludzie
zamykaj si w sobie przestraszeni i milkn. Nie omielaj si nawet wymwi imienia Waszej
Wysokoci. Dlaczego?
Przypuszczam, e z nadmiaru szacunku. Przy mnie bowiem tak si nie zachowuj. Kiedy
wrciem z Ameryki, przejechaem przez miasto w odkrytym samochodzie i na trasie od lotniska
do paacu oklaskiwao mnie entuzjastycznie p miliona ludzi. Krzyczano: Niech yje!,
wznoszono patriotyczne hasa, nie milczeli przestraszeni, jak pani powiada. Nic si nie zmienio
od dnia, w ktrym zostaem krlem i mj samochd by niesiony na ramionach ludzi przez pi

kilometrw Tak, byo pi kilometrw pomidzy domem, gdzie mieszkaem, a budynkiem, gdzie
miaem zoy przysig na konstytucj. Byem w tym samochodzie. Po kilku metrach ludzie
podnieli samochd, tak jak podnosi si lektyk, i ponieli go na ramionach pi kilometrw. Co
chciaa pani powiedzie, zadajc mi to pytanie? e wszyscy s przeciwko mnie?
Niech mnie Bg broni, Wasza Wysoko. Chciaam powiedzie tylko to, co powiedziaam:
Tu, w Teheranie, ludzie tak bardzo si boj Waszej Wysokoci, e nie omielaj si nawet
wymwi jego imienia.
A dlaczego mieliby rozmawia o mnie z cudzoziemk? Nie jest dla mnie jasne, do czego
pani zmierza.
Zmierzam do tego, e wielu uwaa Wasz Wysoko za dyktatora.
Tak pisze Le Monde. I co mnie to obchodzi? Pracuj dla mojego narodu. Nie pracuj
dla Le Monde.
Tak, tak, ale czy Wasza Wysoko zaprzeczy, e jest krlem bardzo autorytarnym?
Nie, nie zaprzecz, poniewa w pewnym sensie nim jestem. Ale prosz posucha: aby
przeprowadzi reformy, nie mona nie by autorytarnym. Szczeglnie kiedy reformy odbywaj
si w kraju takim jak Iran, ktry ma tylko dwadziecia pi procent mieszkacw potraficych
czyta i pisa. Nie naley zapomina, e analfabetyzm jest tutaj dramatycznie wysoki, potrzeba
bdzie co najmniej dziesiciu lat, aby go wyeliminowa. I nie mwi: wyeliminowa we
wszystkich przypadkach, mwi: wyeliminowa go w przypadku osb poniej pidziesiciu lat.
Prosz mi wierzy, kiedy trzy czwarte narodu nie umie ani czyta, ani pisa, reformy mona
przeprowadzi tylko dziki najsurowszemu autorytaryzmowi, w przeciwnym razie niczego si
nie osignie. Gdybym nie by twardy, nie wprowadzibym nawet reformy rolnej i cay mj
program reform ulegby zahamowaniu. Kiedy tak by si stao, skrajna lewica zlikwidowaaby w
przecigu kilku godzin skrajn prawic i byby koniec nie tylko z Bia Rewolucj. Musiaem
zrobi to, co zrobiem. Na przykad rozkazaem moim oddziaom strzela do tych, ktrzy
przeciwstawiali si rozdawaniu ziemi. A wic twierdzi, e w Iranie nie ma demokracji
A jest, Wasza Wysoko?
Zapewniam pani, e tak, zapewniam pani, e w wielu wypadkach Iran jest bardziej
demokratyczny ni wasze kraje w Europie. Nie liczc faktu, e chopi posiadaj ziemi i e
robotnicy uczestnicz w zarzdzaniu fabrykami, e wielkie zakady przemysowe s wasnoci
pastwa, a nie osb prywatnych, musi pani wiedzie, e wybory zaczynaj si tutaj we wsiach i

odbywaj na poziomie rad lokalnych, miejskich, regionalnych. W parlamencie s tylko dwie

partie, zgoda. Ale to s te, ktre akceptuj dwanacie punktw mojej Biaej Rewolucji. A ile
partii miaoby reprezentowa ideologi mojej Biaej Rewolucji? Zreszt te dwie s jedynymi
partiami, ktre mog dosta wystarczajco duo gosw; mniejszoci s tak pozbawione
znaczenia, tak mieszne, e nie mogyby wybra ani jednego posa. W kadym razie nie chc,
eby niektre mniejszoci wybray choby jednego posa. Tak jak nie chc, eby partia
komunistyczna bya legalna. Komunici s w Iranie poza prawem. Chc tylko niszczy, niszczy,
niszczy i przysigaj wierno komu innemu ni ich kraj i ich krl. S zdrajcami i bybym
szalecem, gdybym pozwoli im istnie.
Moe le si wyraziam, Wasza Wysoko. Miaam na myli demokracj, tak jak
rozumiemy j my na Zachodzie, to znaczy ustrj, ktry pozwala kademu myle, jak chce, i
opiera si na parlamencie, gdzie take mniejszoci s reprezentowane
Ale ja nie chc takiej demokracji! Nie zrozumiaa pani? Nie wiem, na co mi taka
demokracja! Zostawiam j wam w caoci, moecie j sobie zatrzyma, nie zrozumiaa pani tego?
T wasz cudown demokracj. Przekonacie si za kilka lat, dokd was zaprowadzi ta wasza
cudowna demokracja.
C, moe jest troch chaotyczna. Ale jest jedynym moliwym ustrojem, ktry szanuje
Czowieka i jego wolno myli.
Wolno myli, wolno myli! Demokracja, demokracja! Z picioletnimi dzieciakami,
ktre organizuj strajki i manifestacje na ulicach. Czy to jest demokracja? Czy to jest wolno?
Tak, Wasza Wysoko.
Dla mnie nie. I dodam jeszcze: Ile w ostatnich latach nauczylicie si na waszych
uniwersytetach? A jeli dalej nie uczycie si na waszych uniwersytetach, jak moecie dotrzyma
kroku postpowi technologicznemu? Czy nie staniecie si niewolnikami Amerykanw z powodu
waszych brakw w wyksztaceniu, czy nie staniecie si krajami trzeciej, a raczej czwartej
kategorii? Demokracja, wolno, demokracja! Ale co znacz te sowa?
Prosz mi wybaczy, Wasza Wysoko. Moim zdaniem, oznaczaj na przykad
nieusuwanie niektrych ksiek z ksigar, kiedy Nixon przyjeda do Teheranu. Moja ksika o
Wietnamie zostaa usunita z ksigar w chwili przyjazdu Nixona i przywrcona dopiero po jego
wyjedzie.
Jak to?

Tak, tak.
Ale nie jest pani chyba na czarnej licie?
Tu, w Teheranie? Nie wiem. By moe. Jestem na czarnej licie u wszystkich.
Hmm Poniewa przyjmuj pani w paacu i siedzi pani tu obok mnie
To bardzo mie ze strony Waszej Wysokoci.
Hmm Z pewnoci dowodzi to, e panuje u nas demokracja, wolno
Z pewnoci. Ale chciaabym spyta o jedno, Wasza Wysoko. Chciaabym spyta, czy
gdybym nie bya Woszk, lecz Irank, i ya tutaj i mylaa tak jak myl, i pisaa tak jak pisz, to
znaczy, gdybym krytykowaa Wasz Wysoko, czy skoczyabym w wizieniu?
To prawdopodobne. Gdyby to, co pani myli i pisze, nie byo zgodne z naszymi prawami,
miaaby pani proces.
Tak, prawda? I zostaabym skazana?
Myl, e tak. Naturalnie. Ale mwic midzy nami, nie sdz, eby byo pani w Iranie
atwo krytykowa mnie, atakowa. Za co miaaby pani mnie atakowa, krytykowa? Za moj
polityk zagraniczn? Za moj polityk naftow? Za to, e rozdaem ziemi chopom? Za to, e
pozwalam robotnikom uczestniczy a do dwudziestu procent w zyskach i kupowa a do
czterdziestu dziewiciu procent akcji? Za to, e zwalczam analfabetyzm i choroby? Za to, e
dziki mnie nastpi rozwj kraju, ktry mia mao albo nic?
Nie, nie, nie za to. Zaatakowaabym Wasz Wysoko zastanwmy si. No wanie: na
przykad za represje, ktre w Iranie skierowane s przeciwko studentom i intelektualistom.
Syszaam, e wizienia s tak przepenione, e nowi aresztowani musz by umieszczani w
obozach wojskowych. Czy to prawda? Ilu jest dzi w Iranie winiw politycznych?
Nie wiem dokadnie. Zaley od tego, co ma pani na myli, mwic o winiach
politycznych. Jeli chodzi pani na przykad o komunistw, nie uwaam ich za winiw
politycznych, poniewa prawo zakazuje bycia komunist. A zatem komunista nie jest dla mnie
winiem politycznym, lecz zwykym przestpc. Jeli ma pani na myli tych, ktrzy dokonuj
zamachw i zabijaj w ten sposb starcw, kobiety, niewinne dzieci, jest jeszcze bardziej
oczywiste, e ich take nie uwaam za winiw politycznych. Istotnie, nie mam wobec nich
adnej litoci. Och, ja zawsze wybaczaem tym, ktrzy prbowali mnie zabi, ale nie miaem
odrobiny zmiowania wobec przestpcw, ktrych wy nazywacie partyzantami, albo wobec

zdrajcw kraju. To s ludzie, ktrzy byliby zdolni zabi mojego syna, aby tylko spiskowa
przeciwko bezpieczestwu pastwa. To ludzie, ktrych trzeba wyeliminowa.
Istotnie kae ich Wasza Wysoko rozstrzeliwa, prawda?
Tych, ktrzy zabili, oczywicie. Zostaj rozstrzelani. Ale nie dlatego, e s komunistami:
dlatego e s terrorystami. Komunici zostaj po prostu skazani na wizienie, kary wahaj si od
kilku do wielu lat. Och, wyobraam sobie, co myli pani o karze mierci itd. Ale widzi pani,
niektre sdy zale od rodzaju wychowania, jakie otrzymalimy, od kultury, od klimatu i nie
powinno si wychodzi z zaoenia, e to, co nadaje si dla jednego kraju, nada si dla
wszystkich krajw. Prosz wzi pestk jabka i zasia j w Teheranie, a potem wzi inn pestk
tego samego jabka i zasia j w Rzymie: drzewo, ktre wyronie w Teheranie nie bdzie takie
samo jak drzewo, ktre wyronie w Rzymie. Rozstrzeliwanie niektrych ludzi jest tutaj suszne i
konieczne. Okazywanie litoci jest tutaj czym absurdalnym.
Kiedy suchaam Waszej Wysokoci, zastanawiaam si nad jednym. Zastanawiaam si,
co sdzi Wasza Wysoko o mierci Allende.
Oto, co o niej sdz. Sdz, e jego mier jest dla nas lekcj: trzeba by jednym albo
drugim, by po jednej albo po drugiej stronie, jeli chce si co osign i zwyciy. Poowiczne
rozwizania, kompromisy nie s moliwe. Inaczej mwic, albo jest si rewolucjonist, albo jest
si kim, kto narzuca porzdek i prawo; nie mona by rewolucjonist, przestrzegajc porzdku i
prawa. Tym bardziej tolerancji. I jeli Allende chcia rzdzi zgodnie ze swoimi marksistowskimi
pogldami, dlaczego nie postpowa inaczej? Kiedy Castro doszed do wadzy, zabi co najmniej
dziesi tysicy ludzi, a wy powtarzalicie mu: Brawo, brawo, brawo!. C, w pewnym sensie
nale mu si brawa, bo wci jest u wadzy. Ale ja te jestem. I zamierzam pozosta, dowodzc,
e przy uyciu siy mona dokona mnstwa rzeczy, udowodni nawet, e wasz socjalizm jest
skoczony. Przestarzay, nieaktualny, skoczony. Sto lat temu mwiono o socjalizmie, sto lat
temu o nim pisano. Dzi nie zgadza si ju z nowoczesn technologi. Osigam wicej ni
osigaj Szwedzi i nie widzi pani, e nawet w Szwecji socjalici zaczynaj przegrywa? Ach,
szwedzki socjalizm Nie znacjonalizowa choby lasw czy wody. A ja tak.
Znowu dobrze nie rozumiem. Czy Wasza Wysoko mwi mi, e w pewnym sensie jest
socjalist i e socjalizm Waszej Wysokoci jest bardziej rozwinity i nowoczesny ni socjalizm
szwedzki?

Z pewnoci. Poniewa tamten socjalizm oznacza system bezpieczestwa dla tych, ktrzy
nie pracuj, a jednak otrzymuj pensj pod koniec miesica na rwni z tymi, ktrzy pracuj.
Socjalizm mojej Biaej Rewolucji zachca natomiast do pracy. To jest socjalizm nowy,
oryginalny i prosz mi wierzy, w Iranie jestemy o wiele bardziej do przodu od was i nie ma
doprawdy niczego, czego moglibymy si od was nauczy. Ale to s rzeczy, ktrych wy,
Europejczycy, nigdy nie napiszecie: prasa midzynarodowa jest tak dalece infiltrowana przez
lewicowcw, przez tak zwan lewic. Ach, ta lewica! Zdeprawowaa nawet kler. Nawet ksiy!
Oni take staj si osobnikami, ktrzy d jedynie do tego, eby niszczy, niszczy, niszczy.
Nawet w krajach Ameryki aciskiej, nawet w Hiszpanii! Wydaje si to niewiarygodne.
Wykorzystuj wasny Koci. Wasny Koci! Mwi o niesprawiedliwoci, o rwnoci Ach,
ta lewica! Zobaczycie, zobaczycie, dokd was ona zaprowadzi.
Powrmy do Waszej Wysokoci. Za t smutn twarz kryje si tyle bezwzgldnoci, tyle
twardoci, a moe nawet braku wspczucia. W gruncie rzeczy przypomina Wasza Wysoko
swojego ojca. Zastanawiam si, w jakiej mierze jest to wpyw ojca.
W adnej. Nawet mj ojciec nie mg mie na mnie wpywu. Nikt nie ma na mnie
wpywu, mwiem pani! Byem zwizany z ojcem synowskim uczuciem, tak. Podziwem, tak. Ale
na tym koniec. Nigdy nie usiowaem go kopiowa, naladowa. Nie byoby to zreszt moliwe,
chobym chcia. Bylimy dwiema osobowociami zbyt rnymi i take historyczne okolicznoci,
w ktrych si znalelimy, byy zbyt rne. Mj ojciec zaczyna od zera. Kiedy doszed do
wadzy, kraj nie mia niczego. Nie istniay nawet problemy, ktre mamy dzi na granicach,
szczeglnie z Rosjanami. I mj ojciec mg sobie pozwoli na dobrossiedzkie stosunki ze
wszystkimi. Jedynym zagroeniem byli w gruncie rzeczy Anglicy, ktrzy w 1907 roku podzielili
Iran midzy siebie a Rosjan i chcieli, eby Iran by rodzajem ziemi niczyjej pomidzy Rosj a ich
imperium w Indiach. Jednak pniej Anglicy zrezygnowali z tego zamiaru i sytuacja dla mojego
ojca si uprocia. Ja natomiast Ja nie zaczynaem od zera: czeka na mnie tron. Ale kiedy
tylko wstpiem na niego, okazao si od razu, e musz rzdzi krajem zajtym przez
cudzoziemcw. A miaem zaledwie dwadziecia jeden lat. To niewiele, dwadziecia jeden lat, to
niewiele. Zreszt nie musiaem tylko pilnowa cudzoziemcw i ju. Musiaem stawi czoo pitej
kolumnie skrajnej prawicy i skrajnej lewicy: aby mc wywiera na nas wikszy wpyw,
cudzoziemcy powoali do ycia skrajn prawic i skrajn lewic Nie, nie byo to dla mnie

atwe. By moe mnie byo trudniej ni ojcu. Nie mwic o zimnej wojnie, ktra skoczya si
dopiero kilka lat temu.
Wasza Wysoko wspomnia przed chwil o problemach na granicach. Kto jest dzi
najgorszym ssiadem Iranu?
Nie da si powiedzie, bo nigdy nie wiadomo, kto jest najgorszym ssiadem. Bybym
jednak skonny odpowiedzie pani, e w tym momencie jest nim Irak.
Jestem zaskoczona, e chodzi o Irak. Spodziewaam si, e Wasza Wysoko wymieni
Zwizek Radziecki.
Zwizek Radziecki Ze Zwizkiem Radzieckim mamy dobre stosunki dyplomatyczne i
handlowe. Ze Zwizkiem Radzieckim mamy gazocig. Jednym sowem, Zwizkowi
Radzieckiemu sprzedajemy gaz. Ze Zwizku Radzieckiego przyjedaj specjalici. I skoczya
si zimna wojna. Ale problem ze Zwizkiem Radzieckim pozostaje zawsze ten sam i pertraktujc
z Rosjanami, Iran musi zawsze pamita o zasadniczym dylemacie: zosta krajem
komunistycznym czy te nie? Nikt nie jest taki szalony ani taki naiwny, eby negowa rosyjski
imperializm. I chocia imperialistyczna polityka zawsze istniaa w Rosji, pozostaje faktem, e
jest ona dzisiaj o wiele groniejsza, bo zwizana z komunistycznym dogmatem. Chc
powiedzie: atwiej jest stawi czoo krajom, ktre s tylko imperialistyczne, ni krajom, ktre s
imperialistyczne i komunistyczne. Istnieje co, co nazywamy manewrem oskrzydlajcym ze
strony ZSRR. Istnieje ich marzenie, eby dotrze a do Oceanu Indyjskiego przez Zatok Persk.
A Iran jest ostatnim bastionem obrony naszej cywilizacji, tego, co uwaamy za do przyjcia.
Gdyby zechcieli zaatakowa ten bastion, nasze przetrwanie zaleaoby jedynie od zdolnoci i
woli stawienia oporu. A zatem problem stawienia oporu jest aktualny ju dzi.
A dzi Iran jest militarnie bardzo silny. Prawda?
Bardzo silny, ale niewystarczajco silny, eby mc si oprze Rosjanom w razie ataku. To
oczywiste. Nie mam na przykad bomby atomowej. Czuj si jednak dostatecznie silny, aby
stawi opr, gdyby wybucha trzecia wojna wiatowa. Tak, powiedziaem: trzecia wojna
wiatowa. Wiele osb sdzi, e trzecia wojna wiatowa moe wybuchn tylko z powodu basenu
Morza rdziemnego, ja natomiast powiadam, e moe wybuchn o wiele atwiej z powodu
Iranu. Och, o wiele atwiej! To my kontrolujemy w istocie wiatowe zasoby energetyczne. Aby
dotrze do reszty wiata, ropa nie pynie przez Morze rdziemne, pynie przez Zatok Persk i
Ocean Indyjski. A zatem gdyby Zwizek Radziecki nas zaatakowa, stawilibymy opr. I

zostalibymy prawdopodobnie pokonani, wwczas jednak inne kraje niekomunistyczne nie

pozostayby bierne. I interweniowayby. I wybuchaby trzecia wojna wiatowa. To oczywiste.
wiat niekomunistyczny nie moe zgodzi si na zniknicie Iranu, poniewa wie dobrze, e
utrata Iranu oznaczaoby utrat wszystkiego. Czy wyraziem si jasno?
Absolutnie jasno. I bezlitonie jasno. Poniewa Wasza Wysoko mwi o trzeciej wojnie
wiatowej jako o bardziej ni prawdopodobnej ewentualnoci.
Mwi o niej jako o czym moliwym, w nadziei, e nic takiego nie nastpi. Jako blisk
ewentualno widz raczej ma wojn z ktrym z ssiadw. W gruncie rzeczy mamy samych
wrogw na naszych granicach. Nie tylko Irak sprawia nam kopoty.
A wielki przyjaciel Waszej Wysokoci, Stany Zjednoczone, s geograficznie odlege.
Jeli spyta mnie pani, kogo uwaam za naszego najlepszego przyjaciela, odpowiem pani:
midzy innymi Stany Zjednoczone. Poniewa Stany Zjednoczone nie s naszym jedynym
przyjacielem, wiele innych krajw okazuje nam przyja i wierzy w nas, w znaczenie Iranu. Ale
Stany Zjednoczone rozumiej nas lepiej z tego prostego powodu, e maj tu zbyt wiele
interesw. Interesw ekonomicznych, a zatem bezporednich, interesw politycznych, a zatem
porednich Przed chwil powiedziaem, e Iran jest kluczem lub jednym z kluczy do wiata.
Pozostaje mi jedynie doda, e Stany Zjednoczone nie mog zamkn si w granicach swojego
kraju, nie mog powrci do doktryny Monroea. Zmuszone s wypenia swoje obowizki
wzgldem wiata, a wic dba o nas. Nie ujmuje to jednak niczego naszej niezalenoci,
poniewa wszyscy wiedz, e nasza przyja ze Stanami Zjednoczonymi nie czyni z nas
niewolnikw Stanw Zjednoczonych. Decyzje podejmowane s tutaj, w Teheranie. Nie gdzie
indziej. Nie w Waszyngtonie na przykad. Zgadzam si z Nixonem, tak jak zgadzaem si z
innymi prezydentami Stanw Zjednoczonych, ale mog si z nim zgadza tylko wtedy, kiedy
jestem pewien, e traktuje mnie on jak przyjaciela. Albo raczej jak przyjaciela, ktry za kilka lat
stanie si wiatow potg.
Stany Zjednoczone s take dobrym przyjacielem Izraela, a w ostatnim czasie Wasza
Wysoko wypowiedzia si twardo przeciwko Jerozolimie. Bardziej ni przeciwko Arabom, z
ktrymi chce chyba poprawy stosunkw.
Opieramy nasz polityk na niewzruszonych zasadach i nie moemy si zgodzi, eby
jaki kraj, w tym wypadku Izrael, przycza terytoria, uywajc do tego broni. Nie moemy,
poniewa jeli taka zasada stosowana jest w stosunku do Arabw, pewnego dnia moe zosta

zastosowana w stosunku do nas. Odpowie mi pani, e zawsze tak byo, e granice byy zawsze
zmieniane na skutek uycia broni i w wyniku wojen. Zgoda, ale to nie jest dobry powd, eby
uzna ten fakt za obowizujc zasad. Poza tym wiadomo, e Iran zaakceptowa postanowienie
ONZ z 1967 roku, i jeli Arabowie przestan ufa ONZ, jak bdzie mona ich przekona, e
zostali pokonani? Jak powstrzyma ich przed rewanem? Posugujc si moe broni w postaci
ropy? Ropa uderzy im do gowy. Zreszt ju uderza im do gowy.
Wasza Wysoko przyznaje racj Arabom, ale sprzedaje rop Izraelczykom.
Rop sprzedaj koncerny naftowe, a to oznacza, e sprzedaj j komukolwiek. Nasza ropa
dociera wszdzie, dlaczego miaaby nie dociera do Izraela? I dlaczego miaoby mnie to
obchodzi, czy dociera do Izraela? Wszystko jedno gdzie. A co do naszych osobistych relacji z
Izraelem, wiadomo, e nie mamy ambasady w Jerozolimie, ale mamy izraelskich ekspertw w
Iranie. Jestemy muzumanami, lecz nie Arabami. A w polityce zagranicznej zachowujemy
postaw bardzo niezalen.
Czy taka postawa przewiduje, e pewnego dnia midzy Iranem a Izraelem zostan
nawizane normalne stosunki dyplomatyczne?
Nie. Albo raczej: nie, dopki nie zostanie rozwizana kwestia wycofania wojsk
izraelskich z okupowanych terytoriw. A na temat szans, aby ta kwestia zostaa rozwizana,
mog jedynie powiedzie, e Izraelczycy nie maj wyboru, jeli chc y w pokoju z Arabami.
Nie tylko Arabowie wydaj ogromne sumy na wojn, robi tak rwnie Izraelczycy. I nie widz,
w jaki sposb zarwno Arabowie, jak i Izraelczycy mogliby postpowa tak dalej. Poza tym w
Izraelu zaczynaj wystpowa nowe zjawiska, na przykad strajki. Jak dugo Izrael bdzie si
upiera przy swoim wymylonym i straszliwym etosie, ktry kierowa nim w czasach jego
powstawania? Myl zwaszcza o nowych pokoleniach i o Izraelczykach, ktrzy pochodz z
Europy Wschodniej i s traktowani inaczej ni inni.
Wasza Wysoko powiedzia przed chwil zdanie, ktre zrobio na mnie wraenie.
Powiedzia, e Iran stanie si wiatow potg. Czy Wasza Wysoko mia moe na myli
prognozy tych ekonomistw, wedug ktrych za trzydzieci sze lat Iran bdzie najbogatszym
krajem na wiecie?
Powiedzie, e bdzie najbogatszym krajem na wiecie, to moe przesada. Ale nie jest ni
wcale przekonanie, e doczy do piciu najwikszych i najpotniejszych krajw wiata. A
zatem Iran znajdzie si na tym samym poziomie co Stany Zjednoczone, Zwizek Radziecki,

Japonia, Francja. Nie wymieniam Chin, poniewa Chiny nie s bogatym krajem i nie mog si
nim sta, jeli za dwadziecia pi lat bd miay miliard czterysta milionw mieszkacw. Nas
natomiast za dwadziecia pi lat bdzie najwyej szedziesit milionw. Och, tak: czeka nas
wielkie bogactwo, wielka potga, cokolwiek by o tym mwili komunici. Nie przypadkiem
zamierzam wprowadzi planowanie urodzin. Oto co mam na myli: nie mona oddzieli
ekonomii od innych spraw i kiedy kraj jest bogaty z ekonomicznego punktu widzenia, staje si
bogaty pod kadym wzgldem. Staje si potny w skali midzynarodowej. Mwic o ekonomii,
nie mam zreszt tylko na myli ropy: mam na myli zrwnowaon gospodark, obejmujc
wszelkie rodzaje produkcji, od przemysowej do rolniczej, od rzemiosa do elektroniki. Mielimy
przej od dywanw do komputerw, a w rezultacie zachowalimy dywany, dodajc do nich
komputery. Wytwarzamy jeszcze dywany rcznie, ale take wytwarzamy je maszynowo. Poza
tym robimy mokiety. Co roku podwajamy nasz produkt narodowy. Zreszt jest wiele znakw, e
stajemy si wiatow potg. Dziesi lat temu na przykad, kiedy zaczynaa si moja Biaa
Rewolucja, w wyszych szkoach by tylko milion studentw. Dzi jest ich trzy miliony sto
tysicy, a za dziesi lat bdzie ich pi, sze milionw.
Przed chwil Wasza Wysoko powiedzia, e nie ma na myli tylko ropy. Ale przecie
wiemy, e macie wszystkie te komputery dziki ropie i e dywany tkacie maszynowo dziki ropie i
e jutrzejsze bogactwo wynika z ropy. Czy moemy wreszcie porozmawia o polityce odnoszcej
si do ropy i do Zachodu?
To proste. Mam rop i nie mog jej wypi. Wiem jednak, e mog j maksymalnie
wykorzysta, nie szantaujc reszty wiata, a wrcz zapobiegajc temu, aby suya ona do
szantaowania reszty wiata. Wybraem wic polityk zapewniajc jej sprzeda wszystkim, bez
adnej dyskryminacji. Nie by to trudny wybr: nigdy nie zamierzaem doczy do krajw
arabskich, ktre groziy Zachodowi szantaem. Mwiem ju, e mj kraj jest niezaleny, i
wszyscy wiedz, e mj kraj jest muzumaski, lecz nie arabski, a wic ja nie robi tego, co jest
wygodne dla Arabw, ale to, co suy Iranowi. Poza tym Iran potrzebuje pienidzy, a ropa
pozwala zarobi mnstwo pienidzy. Och, rnica midzy mn a Arabami polega wanie na
tym. Poniewa kraje, ktre powiadaj nie-bdziemy-sprzedawa-ropy-Zachodowi, nie wiedz, co
robi ze swoimi pienidzmi, a zatem nie martwi si o przyszo. Czsto maj zaledwie szeset
albo siedemset tysicy mieszkacw i tak duo pienidzy w bankach, e mogyby przey trzy
lub cztery lata, nie wydobywajc ani kropli ropy, nie sprzedajc ani odrobiny. Ja natomiast nie. Ja

mam trzydzieci jeden i p miliona mieszkacw i gospodark, ktr trzeba rozwin, program
reform, ktre trzeba doprowadzi do koca. Potrzebuj wic pienidzy. Ja wiem, co zrobi z
pienidzmi, i nie mog sobie pozwoli na to, eby nie wydobywa ropy. Nie mog sobie
pozwoli na to, eby nie sprzedawa jej komukolwiek.
A Kaddafi nazywa Wasz Wysoko zdrajc.
Zdrajc?! Nazywa zdrajc mnie, ktry wziem ca spraw w swoje rce i dysponuj ju
pidziesicioma jeden procentami produkcji, ktra przedtem naleaa wycznie do
zagranicznych koncernw naftowych? Nie wiedziaem, e pan Kaddafi tak mnie obrazi i
prosz posucha, tego pana Kaddafiego nie mog traktowa ani troch powanie. Mog mu
tylko yczy, aby zdoa suy swojemu krajowi, tak jak ja su mojemu, mog mu tylko
przypomnie, e nie powinien tak gono krzycze, zapasy ropy w Libii wyczerpi si za dziesi
lat. Mojej ropy natomiast wystarczy co najmniej na trzydzieci, czterdzieci lat. A moe nawet
pidziesit, szedziesit. Zaley od tego, czy zostan odkryte nowe zoa, czy nie, a jest
bardzo, bardzo prawdopodobne, e tak si stanie. Ale nawet gdyby to nie nastpio, i tak
poradzimy sobie bez trudu. Nasza produkcja ronie w oczach: w 1976 roku bdziemy
wydobywa osiem milionw baryek dziennie. Osiem milionw baryek to duo, bardzo duo.
W kadym razie Wasza Wysoko narobi sobie sporo wrogw.
Tego jeszcze nie wiem. Istotnie, OPEC jeszcze nie zdecydowa, czy nie sprzedawa ropy
Zachodowi, i by moe moja decyzja, eby nie szantaowa Zachodu, skoni Arabw do pjcia
w moje lady. Jeli nie wszystkich Arabw, to cz z nich. Jeli nie od razu, to za jaki czas.
Niektre kraje nie s tak niezalene jak Iran, nie maj takich ekspertw jak Iran i nie maj za
sob takiego narodu, jaki mam ja. Ja mog narzuca swoje decyzje. One jeszcze tego nie mog.
Nie jest atwo sprzedawa bezporednio, uwalniajc si od koncernw naftowych, ktre przez
dziesiciolecia miay monopol na wszystko. A nawet gdyby kraje arabskie zastosoway si do
mojej decyzji Och, byoby o wiele prociej, a take bezpieczniej, gdyby kraje zachodnie byy
wycznie nabywcami, a my bylibymy bezporednimi sprzedawcami! Nie wystpowayby
pretensje, szantae, ale, wrogoci Moe si zdarzy, e ja dam dobry przykad, ale tak czy
owak, bd szed wasn drog. Nasze drzwi s szeroko otwarte dla kadego, kto chce z nami
podpisa umow i wielu nam ju zoyo propozycje. Anglicy, Amerykanie, Japoczycy,
Holendrzy, Niemcy. Na pocztku byli bardzo niemiali. Ale teraz staj si coraz mielsi.
A Wosi?

Wochom na razie nie sprzedajemy zbyt wiele ropy, ale moemy zawrze wielk umow
z Urzdem do spraw Energii i myl, e do tego zmierzamy. Tak, moemy sta si znakomitymi
partnerami Urzdu do spraw Energii, zreszt nasze stosunki z Wochami byy zawsze dobre. Od
czasw Enrica Mattei. Czy nie udao mi si po raz pierwszy zama dawnego systemu wyzysku
stosowanego przez zagraniczne koncerny naftowe, kiedy zawarem umow z Matteim w 1957
roku? Och, nie wiem, co inni opowiadaj o Matteim, wiem jednak, e nigdy nie zdoam by
obiektywny w stosunku do niego. Zbyt go lubiem. By wspaniaym czowiekiem, czowiekiem
zdolnym przewidywa przyszo: naprawd wyjtkowa osobowo.
Istotnie, zamordowano go.
Prawdopodobnie. Ale nie powinien by wsiada do samolotu przy tak zej pogodzie. W
Mediolanie mga robi si zim bardzo gsta, a ropa potrafi by naprawd przeklestwem. Ale
moe przyczyn nie bya za pogoda. W kadym razie wielka szkoda. Take i dla nas. C, nie
mwi, e jego mier spowodowaa blokad relacji midzy nami a Urzdem do spraw Energii.
Nie, nie, skoro teraz zmierzamy do bardzo wanej umowy; Mattei nie mgby zrobi nic wicej,
poniewa to, czego zamierzamy dokona, to doprawdy maksimum. A jednak gdyby Mattei y,
do tej umowy doszoby wiele lat wczeniej.
Chciaabym skoczy i wyjani poprzedni kwesti. Czy Wasza Wysoko wierzy, czy te
nie, e Arabowie zrealizuj w kocu swoj pogrk i przestan sprzedawa rop Zachodowi?
Trudno odpowiedzie na to pytanie. Bardzo trudno, bo zarwno odpowied przeczca, jak
i twierdzca s naraone na to samo ryzyko dezynwoltury i bdu. Ale ja bybym skonny
odpowiedzie przeczco. Przesta sprzedawa rop Zachodowi, zrezygnowa z tego rda
zyskw, to byaby dla nich bardzo trudna decyzja. Nie wszyscy Arabowie stosuj si do polityki
Kaddafiego i jeli niektrzy nie potrzebuj pienidzy, inni potrzebuj ich bardzo.
A tymczasem cena ropy wzronie?
Wzronie, z pewnoci. Och, z pewnoci! Moe pani przekaza t z wiadomo i
doda, e pochodzi ona od kogo, kto si na tym zna. O ropie wiem wszystko, wszystko. To
naprawd moja specjalno. I jako specjalista mwi pani: cena ropy musi wzrosn. Nie ma
innego wyjcia. Ale to jest rozwizanie, ktrego wy, ludzie Zachodu, sami chcielicie. Albo jeli
wolicie, to jest rozwizanie, ktrego chciao wasze bardzo cywilizowane spoeczestwo
przemysowe. Cen zboa podnielicie nam o trzysta procent, podobnie jak cukru i cementu.
Cena produktw petrochemicznych wzrosa niebotycznie. Kupujecie u nas rop naftow i

sprzedajecie nam j ponownie, przetworzon, w cenie stukrotnie wyszej od tej, ktr

zapacilicie. Kaecie nam paci za wszystko wicej, skandalicznie wicej i suszne jest,
ebycie od tej chwili pacili wicej za rop. Powiedzmy dziesiciokrotnie wicej.
Dziesiciokrotnie wicej?!?
Powtarzam, e to wy zmuszacie mnie do podniesienia ceny! I z pewnoci macie swoje
racje. Ale wybaczcie mi, ja take mam swoje. Zreszt nie bdziemy si wiecznie kci: za
niecae sto lat caa ta historia z rop si skoczy. Zapotrzebowanie na rop ronie w
przyspieszonym tempie, zoa si wyczerpuj, wkrtce bdziecie musieli znale nowe rda
energii. Atomowej, sonecznej, bo ja wiem. Potrzeba bdzie wiele rozwiza, jedno nie
wystarczy. Na przykad trzeba bdzie zastosowa turbiny uruchamiane falami morskimi. Nawet
ja myl o skonstruowaniu atomowych instalacji do odsalania wody morskiej. Albo trzeba bdzie
dry gbiej, poszukiwa ropy na gbokoci dziesiciu tysicy metrw pod poziomem morza,
szuka jej na biegunie pnocnym Nie wiem. Wiem tylko, e nadesza ju chwila, w ktrej
trzeba co wymyli, nie marnujc ropy, jak zdarzao si to zawsze. To zbrodnia wykorzystywa
j tak, jak wykorzystujemy j dzisiaj, to znaczy nieprzetworzon. Gdybymy tylko pomyleli, e
wkrtce jej zabraknie, gdybymy tylko pamitali, e moe by ona przerobiona na dziesitki
tysicy pochodnych, to znaczy na produkty petrochemiczne Dla mnie jest to na przykad
zawsze szok, kiedy widz, e uywa si nieprzetworzonej ropy do generatorw elektrycznych,
nie liczc si z tym, co si traci. Och, kiedy mowa o ropie, najwaniejsz rzecz nie jest cena ani
bojkot ze strony Kaddafiego, lecz fakt, e ropa nie jest wieczna i zanim si j wyczerpie, trzeba
wynale nowe rda energii.
To przeklestwo zwane rop.
Czasami si zastanawiam, czy jest tak rzeczywicie. Tyle napisano o przeklestwie
zwanym rop i prosz mi wierzy: kiedy si j ma, z jednej strony to dobrze, ale z drugiej to
wielka niedogodno. Poniewa stanowi powane zagroenie. wiat moe wylecie w powietrze
z powodu tej przekltej ropy. I nawet jeli, tak jak ja, walczy si z tym niebezpieczestwem
Widz, e si pani umiecha. Dlaczego?
Umiecham si, poniewa, kiedy Wasza Wysoko mwi o ropie, jest odmieniony. Zapala
si, przykuwa uwag. Staje si innym czowiekiem. A ja odchodz, nie zrozumiawszy Waszej
Wysokoci. Z jednej strony, jest taki starowiecki, z drugiej, taki nowoczesny i Moe te dwa
elementy cz si: element zachodni i wschodni, ktry

Nie, my, Iraczycy, nie jestemy inni ni wy, Europejczycy. Jeli nasze kobiety nosz
chusty, take wy je nosicie. Chusty, ktre nakada na was Koci katolicki. Jeli nasi mczyni
maj kilka on, take wy je macie. ony nazywacie kochankami. I jeli my wierzymy w wizje,
wy wierzycie w dogmaty. Jeli wy uwaacie si za lepszych, my nie mamy kompleksw. Nigdy
nie zapominamy, e wszystkiego, co macie, nauczylimy was trzy tysice lat temu.
Trzy tysice lat temu Widz, e teraz Wasza Wysoko si umiecha. Nie ma ju tego
swojego smutnego wyrazu twarzy. Ach, jaka szkoda, e nie moglimy doj do porozumienia w
sprawie czarnych list.
Ale pani jest naprawd na czarnej licie?
Wasza Wysoko! Jeli nie wie tego Wasza Wysoko, ktry jest krlem krlw i wie
wszystko! Ju mwiam: by moe. Jestem na czarnej licie u wszystkich.
Szkoda. A raczej, niewane. Nawet jeli jest pani na czarnej licie moich wadz,
umieszcz pani na biaej licie mojego serca.
Przeraa mnie Wasza Wysoko. Dzikuj, Wasza Wysoko.
Teheran, padziernik 1973

Ahmed Zaki Yamani

Jeszcze dzi ten czowiek, jeli zechce, moe sprawi, e bdziemy marzli zim, i moe
cofn nas do czasw, gdy podrowao si konno. Jest to czowiek, ktry, jeli zechce, moe
zamkn wszystkie nasze fabryki, doprowadzi do bankructwa wszystkie nasze banki, rzuci nas
na kolana i wyrzuci na bruk. Jego wadza, cho nie opiera si na wojskach czy broni nuklearnej,
jest przeraajca, bo to on w pierwszej kolejnoci zarzdza t przeklt rop naftow, na ktrej
zbudowalimy cywilizacj przemysow i technologiczn. W jego kraju wystpuje ona w takich
ilociach, e nawet szukajc tam wody, znajdziesz rop. (Wody rzeczywicie nie ma, nie istniej
tam rzeki ani jeziora, a od stu lat deszcze s coraz bardziej skpe. Do picia trzeba importowa
butelkowan wod mineraln). aden kraj nie produkuje jej tak duo. aden kraj nie ma jej tyle
w rezerwie. Bdzie j mia nawet wtedy, gdy inni ju j wyczerpi. Dlatego moe kontrolowa
Iran, Kuwejt, Abu Zabi, Dubaj, Bahrajn, Katar, Algieri, Libi, Irak, Wenezuel, Ekwador,
Indonezj, Nigeri, Gabon, czyli kraje OPEC. To on wymyli OPEC. To on zoy decydujcy
podpis na dokumencie, ktry w padzierniku 1973 roku podwysza cen ropy o sto trzydzieci
procent. To on w cigu jednej nocy wstrzsn zachodni gospodark, wywoa kryzys, ktry
nadal nas drczy. Dziki tysicom miliardw dolarw, ktre zapacilimy im w cigu paru lat,
nowi krlowie Midasi mog ju kupi sobie cay wiat. I straszy nas, szantaowa, ponia, nie
tylko pod wzgldem finansowym: Jeli-pomoesz-Izraelowi-i-nie-powiesz-e-Palestyczycymaj-racj-nie-sprzedam-ci-ropy. Mog sprawi, e Stany Zjednoczone i Zwizek Radziecki
bd taczy tak, jak oni im zagraj. Mog skoni ONZ do wypdzenia Izraela. Mog opni
lub przyspieszy wojn. A on bardziej, ni ktokolwiek inny. Jeli Kaddafi finansuje terrorystw,
ktrzy urzdzaj rzezie na lotniskach i w ambasadach, on finansuje Al-Fatah. W swojej
dziedzinie jest geniuszem. Mwi o szejku Ahmedzie Zaki Yamanim, ministrze do spraw ropy
naftowej Arabii Saudyjskiej.
Gdy patrzyo si na niego, nie budzi strachu. Raczej wysoki, do pulchny
czterdziestosiedmiolatek z okrg twarz, noskiem jak kartofel, wsikami i brdk donuana.
Aby si zaniepokoi, trzeba byo poszuka jego oczu: byszczcych, wymykajcych si,
niesamowicie przebiegych. Oczu potraficych kama, pieci i przeszywa ci spojrzeniem,
ktre z agodnego zmienia si nagle w bezwzgldne, lecz jest bezwzgldne, rwnie bdc
agodnym. Oczy, ktre kontroluj wszystko, jego wasn uprzejmo i pogod ducha,

cierpliwo, w jak przyobleka kady gest i kade zdanie, uywajc gadkich jak aksamit
umiechw, lekkich jak puch szeptw. W cigu omiu dni nie syszaam nigdy, by podnis gos,
nie widziaam nigdy, by pozwoli sobie na jaki niedbay lub nerwowy ruch. Nerwy stalowe czy
zatopione w male? Wszystko w nim byo dobrze nasmarowane, mikkie i gadkie. Jego ucisk
doni mia delikatno kwiatu. Potrzeba byo czasu, by zda sobie spraw, e kwiat moe ci
otru, mniej czasu, by zrozumie, e czowiek ten nie by, nie jest odwany. Jak sam przyznaje,
nigdy nie ryzykuje, nigdy nie gra. Nie zaryzykowa nawet ze mn. Owszem, chcia wywiadu:
lubi by wielbiony, ale nie by skonny ponosi z jego powodu jakiegokolwiek ryzyka. Zanim mi
go udzieli, postanowi mnie wybada, spokojnie, jak bada si mysz w klatce albo owada w
butelce, analizujc moje gusta, moje pogldy, moje wady, moje sabe punkty, by w odpowiednim
momencie je wykorzysta. Absurdalna, a zarazem przeraajca historia. A moe po prostu
gupia?
Zaczo si w Londynie, gdzie spotkaam si z nim na pocztku czerwca, po miesicach
pertraktacji, depesz, teleksw. Przyby tam na zaproszenie Giedy Papierw Wartociowych i
zabra ze sob sw drug, dopiero co polubion on Tamam. Z pozoru agodn
dwudziestodwulatk, na swj sposb ujmujc, o smutnych ustach i zrezygnowanym spojrzeniu.
Zabra ze sob rwnie dwie crki z pierwszego maestwa: Maj, kapryn i pen wdziku
dwudziestolatk, i Mah, niemia osiemnastolatk, piszc pene rozpaczy wiersze. Oczywicie
mylaam, e celem spotkania jest przeprowadzenie wywiadu. Tymczasem on chcia mnie tylko
pozna, eby zdecydowa, czy udzieli mi go, czy nie; podstp, ktry, jak przypuszczam,
przyszed mu do gowy po przeczytaniu, e zrobi tak Kissinger. Jednak test Kissingera trwa
godzin, a jego trwa dwa dni, podczas ktrych zabra mnie na kolacj z trzema dziewcztami do
nocnego lokalu, na gied. Nie spodobaam mu si, jak wyzna mi pniej, w co wierz: nie
zrobiam nic, by wyda mu si mia. Ale mimo to doszed do wniosku, e warto ze mn
porozmawia, i poprosi, bym przyjechaa do niego do Geddy w lipcu. Zgodziam si i oto jestem
w Geddzie, wraz z koleg fotografem. Obydwoje jestemy gomi w guest-house, ktry znajduje
si przy jednym z jego domw. (Ma ich cztery, o ile mi wiadomo. Jeden w Geddzie, jeden w
Riadzie, jeden w Taifie, jeden w Bejrucie. Ale wydaje si, e ma ich jeszcze wicej, na przykad
w Lozannie, i e przygotowuje jeden w Londynie, chocia zaprzecza, jakoby by bogaty).
W Geddzie zudzenie, e wywiad odbdzie si tym razem bez opnie, szybko si
rozwiao. Gdy tylko go zobaczyam, zrozumiaam, e prawdziwy test mia si dopiero odby.

Diabelski, drobiazgowy, bardzo przemylny test, ktrego jedynym celem nie byo ju
zrozumienie mnie, lecz zneutralizowanie przez wcignicie mnie w sie wsplnictwa, poufaoci.
Jeli wolisz, system pogromcy zwierzt, chccego powoli zdoby zaufanie bestii, ktrej pazurw
si lka, lub j zmczy. Spotykaam go codziennie. A z nim Tamam, Maj, Mah, jego syna
Haneya, sympatycznego i inteligentnego czternastolatka, ktry uczy si w Szwajcarii w szkole Le
Rosey i ktry pewnego dnia doprowadzi nas do rozpaczy dwa razy wikszej, ni jego ojciec.
Widujc si z nimi, tonam w ich dobrodusznoci, w ich serdecznych troskach, gortszych od
okrutnego gorca Arabii. Wspaniae kolacje, sekretarze do wasnej dyspozycji, podre.
Czwartego dnia Yamani wsadzi mnie razem ze swoj rodzin na pokad prywatnego samolotu i
zawiz do Bejrutu. Z podry wykluczy Arafata, ktry rwnie znajdowa si w Geddzie i
rwnie mia uda si do Bejrutu. Okruciestwo czy uprzejmo? Daem mu inny samolot.
Postanowiem zaoszczdzi pani kopotu niepodanego spotkania. Wiem, e nienawidzi pani
Arafata. W Bejrucie zaprosi mnie do swojego domu, wspaniaego, na wzgrzu, z oknami
wychodzcymi na morze, bogatego w arrasy i dywany, z basenem z ciep wod w podziemiach,
gdzie w czasach witego Cesarstwa Rzymskiego znajdoway si katakumby. Stamtd zawiz
mnie do Damaszku, gdzie uda si do Al-Asada, a pniej znowu do Geddy. Jednak cigle ani
sowa na temat wywiadu. Przy stole czy podczas lotw prowadzi salonowe, powcigliwe
rozmowy. Pragn si raczej dowiadywa, ni mwi. Jego ulubionymi tematami byy mio,
poezja, psychologia. Pewnego razu przeprowadzi na mnie psychoanaliz, twierdzc, e uwaa,
i jestem dobra, cho wydaj si zawzita. Innym razem wyjani mi zachowanie seksualne osb
dotknitych libido i mortido. Innym jeszcze razem opowiedzia mi o nieszczliwym
maestwie z pierwsz on i o jedenastu latach, ktre przey w samotnoci po separacji z ni;
bardzo chcia si rozwie przed oenieniem si z Tamam, ale pierwsza ona si nie zgodzia.
Tylko w dwch czy trzech przypadkach wymkno mu si co ciekawego: gdy napomkn o swej
starej przyjani z Arafatem, ktrego uwaa za kogo w rodzaju Churchilla, i kiedy zareagowa na
wiadomo, e wraz z krlem Fajsalem mia zosta zabity rwnie on. Plan mordercy
przewidywa eliminacj jego, Yamaniego, i czonkw rodziny krlewskiej w trakcie ceremonii
religijnej. Morderca mia strzela, gdy wszyscy bd si modli, klczc na ziemi. Zmar tylko
Fajsal, poniewa na skutek upau ceremonia zostaa odwoana. Mwienie o Fajsalu sprawio, e
wilgotniay mu oczy. Zosta jego doradc w wieku trzydziestu jeden lat, kocha go bardziej ni
ojca. Pozosta natomiast niewzruszony, gdy wspomina o ciciu mordercy, ceremonii, przy

ktrej by obecny. Nie zachowywa si le, ale wszystko odbyo si tak szybko. Wie pani, eby
gowa zostaa dobrze ucita, ofiara musi wycign szyj porzdnie do przodu. A to uzyskuje si,
nakuwajc j sztyletem na kocu krgosupa. W tym samym momencie, w ktrym szyja si
napina, opuszcza si miecz i ciach!.
Szstego dnia, jak Stwrca, ktry przygotowuje si do ostatecznego wysiku po
stworzeniu wd, drzew i zwierzt, Yamani zawiz mnie do Taif, letniej rezydencji. Tutaj ma
dom, ktry uwaa za swj prawdziwy dom, i tutaj goci nas znowu, wrd serdecznych
uprzejmoci. Powtarzay si obiady, kolacje, podczas gdy Maha piewaa, grajc na gitarze: Oh,
take me away! Please, take me away! Och, zabierzcie mnie std! Prosz, zabierzcie mnie std!.
Pilimy kaw na tarasie, spacerowalimy po ogrodzie. Zrywajc dojrzae figi, Yamani wkada mi
je z czuoci do ust. Tamam nie wydawaa si zbyt zadowolona. Ale o wywiadzie nadal nie byo
mowy i musiaam zagrozi, e odjad bez niego, aby wahanie si skoczyo, spotkanie zostao
wyznaczone, podczas gdy sympatyczny Haney artowa, e zaprosi ludzi, jak na mecz bokserski.
Problem w tym, e jego ojciec nie chcia meczu bokserskiego. Przygotowa sobie
odpowiedzi na przypuszczalne pytania, zaopatrzy si nawet w magnetofon, eby nagrywa to, co
nagrywaam ja. I przez cztery godziny zachowywa ostrono pirotechnika rozbrajajcego
bomb, wac kady przymiotnik, kady przecinek, nie pozwalajc sobie nawet na najbardziej
niewinn spontaniczno. Szkoda, e nie zrozumia jedynej naprawd wanej rzeczy: czasami
odwaga ratuje skuteczniej ni strach, szczero skuteczniej ni wyrachowanie. I w ten sam
sposb, w jaki on analizowa mnie do swoich celw, ja analizowaam jego do swoich.
Rzeczywicie jeszcze przed nagraniem pyta i odpowiedzi sam nakreli swj portret, ktrego
chcia unikn: Oh, take me away! Please, take me away!.
ORIANA FALLACI. Pierwsze pytanie, ministrze Yamani, jest pytaniem desperackim: Czy
istnieje jakakolwiek nadzieja, e cena ropy spadnie? Istnieje moe ryzyko, e cena ta wzronie?
AHMED ZAKI YAMANI. e spadnie, nie. Och, nie. Dlaczego mielibymy to robi?
eby sprzedawa wicej? Kraje OPEC nie potrzebuj sprzedawa wicej. Ich nadwyka
kapitaowa bdzie trwaa co najmniej pi lat. W 1978 roku szacowana wysoko tej nadwyki
signie penych dwustu czterdziestu miliardw dolarw i na pewno nie naley si udzi, e
spadek sprzeday posuy obnice cen. Ropa nie jest towarem, ktry si psuje: gdy si jej nie
sprzedaje, zostaje po prostu tam, gdzie jest. Lepiej wic zapyta, czy cena wzronie. C, na razie
postanowilimy zamrozi aktualn cen do wrzenia. Czy po wrzeniu bdziemy mogli utrzyma

j zamroon jeszcze przez jaki czas, to sprawa do ustalenia. Wiadomo, e w OPEC nie
mylimy wszyscy tak samo. Niektrzy nalegaj, eby cena wzrosa o trzydzieci pi procent,
mniej wicej cztery dolary na baryce. Inni chc mniejszej podwyki.
A wy z Arabii Saudyjskiej czego chcecie?
My chcemy zobaczy, jak zachowaj si kraje uprzemysowione, to znaczy zobaczy, czy
naprawd d do spotkania z krajami produkujcymi rop naftow i do osignicia
porozumienia. Innymi sowy, mwimy: obnicie ceny surowcw, ktre nam sprzedajecie,
moecie to zrobi, jako e macie na nie monopol, a my zachowamy si adekwatnie do tego. Wie
pani, ile pacimy na przykad za baryk wody mineralnej? Dwa razy tyle, ile wy pacicie za
baryk doskonaej ropy naftowej. Nasza postawa wydaje mi si wic suszna. W kadym razie to
nieodwoalne: jeli naprawd zamierzacie obniy ceny, my zrobimy wszystko, co w naszej
mocy, eby utrzyma zamroon aktualn cen. W przeciwnym razie rwnie my bdziemy za
podwyk. Aczkolwiek nie drastyczn.
Co pan rozumie przez drastyczn?
Mam na myli podwyk wystarczajco wysok, by spowodowa zakcenia w wiatowej
gospodarce. Powiedziabym, e trzydzieci pi procent jest ju drastyczne.
A kto chce drastycznej podwyki? Szach Iranu? Kaddafi?
Nie sdz, aby Iran chcia drastycznej podwyki. Tak, chce podwyki, ale nie o
trzydzieci pi procent. Chc jej przede wszystkim kompanie naftowe. To jasne, e gdy cena
ropy ronie, zwiksza si ich zarobek. I jeeli nie zmieni si systemu, jeeli Arabia Saudyjska nie
obejmie na przykad stuprocentowej kontroli nad ARAMCO, na co mam nadziej w przyszoci,
bd one nadal domaga si podwyek. Jednak razem z kompaniami naftowymi wymienibym
Wenezuel, Ekwador, Algieri, Irak, Gabon, Libi
A Arabia Saudyjska nie moe tak naprawd nic na to poradzi.
Przeciwnie, Arabia Saudyjska moe zrobi wiele, poniewa jest najwikszym
producentem na wiecie. Moemy wydobywa ponad jedenacie milionw baryek dziennie,
ograniczamy si do wydobywania trzech i p miliona; to czyni nas silnymi zarwno wobec
krajw producentw, jak i wobec krajw konsumentw. eby zniszczy inne kraje OPEC,
faktycznie

wystarczyoby,

ebymy produkowali

tyle,

ile

moemy;

eby zniszczy

konsumentw, wystarczyoby, ebymy produkowali mniej, ni produkujemy. W pierwszym

wypadku cena bardzo by spada, w drugim wypadku wzrosaby nie o trzydzieci pi, ale o

czterdzieci albo pidziesit, a nawet osiemdziesit procent. Krtko mwic, moemy podnosi
gos na wszystkich, take wewntrz OPEC. Zdarzaj si spotkania OPEC, podczas ktrych
rozdwik jest tak powany, e gos bywa podnoszony bardzo czsto. W niektrych przypadkach
chodzi o bardzo powane krzyki, i rozumie si samo przez si, e pniej osigamy zawsze
kompromis; kady z nas wie, e OPEC musi nadal istnie, e bez OPEC aden z jego czonkw
by sobie nie poradzi. Nasze porozumienie nie jest wojskowe czy polityczne, to porozumienie
czysto ekonomiczne: tylko pozostajc poczeni, stawimy czoo caemu wiatu. Wystpujc z
OPEC, nawet my, Arabia Saudyjska, wyrzdzilibymy sobie wielk szkod. Mamy jednak
rwnie poczucie odpowiedzialnoci wobec wiatowej gospodarki. Zdajemy sobie spraw, e
jeli nie chcemy zrujnowa wiatowej gospodarki, musimy przeciwstawi si polityce niektrych
czonkw OPEC.
Tak jak w 1973 roku, gdy zosta pan praktycznie zmuszony przez szacha do narzucenia
nam tej skandalicznej podwyki?
Nie naley robi porwna z tym, co wydarzyo si midzy kocem 1973, a marcem 1974
roku. To by wyjtkowy okres, a wasz resentyment nie liczy si z tym, e cena ropy nie zmieniaa
si od wierwiecza. Utrzymywanie jej na takim poziomie byo nie do pomylenia; biorc pod
uwag wasze ceny, powinnimy byli zwikszy cen ropy o wiele bardziej. Czy byo w
porzdku, ebymy nadal byli wyzyskiwani, jak pod koniec lat czterdziestych, podczas gdy cena
waszej mki, waszego ryu, waszego cukru zwikszya si czterokrotnie, cena waszych
samochodw si podwoia? Rola Arabii Saudyjskiej nie jest atwa, mnie si jednak wydaje, e
radzi sobie ona dobrze do dzi. OPEC jest silny, wiatowa gospodarka waciwie nie ucierpiaa z
powodu podwyki cen ropy, a nawet si podniosa
To pan tak mwi.
Mwi tak Midzynarodowy Fundusz Walutowy, mwi tak powane instytucje
handlowe, takie jak Chase Manhattan. Moe we Woszech sytuacja wyglda inaczej, bo Wochy
s jak chory czowiek, ktremu wystarczy podmuch wiatru, by zapa zapalenie puc. Nie
zapominajmy, e wasza inflacja osigna niepokojcy poziom ju pod koniec 1973 roku. Jednak
Niemcy, Francja, inne kraje Europy podniosy si bez problemu. Rwnie Ameryka. W duej
mierze z tego powodu pewni czonkowie OPEC chc tej drastycznej podwyki. Twierdz, e
Zachd jest w stanie j znie.
Tak prosto w oczy, Yamani: Czy naprawd warto doprowadzi nas do katastrofy?

W Arabii Saudyjskiej sdzimy, e nie. Sdzimy, e wasza klska, jeli i gdy do niej
dojdzie, bdzie nasz klsk. Krtko mwic, wiemy, e jeli runie wasza gospodarka, my
runiemy razem z wami. Pienidze same w sobie si nie licz. Licz si tylko wtedy, gdy zostan
ponownie wprowadzone w obieg i przeksztacone w przemys, technologi. Innymi sowy, jeli
kraje zachodnie le prosperuj, my nie moemy importowa waszego przemysu i waszej
technologii. I nie zaley nam szczeglnie, eby ujrze wasz upadek, zarwno z przyczyn
politycznych, poniewa prowadzimy walk z komunizmem, jak i z przyczyn gospodarczych.
Powiem wicej: nie sdz nawet, eby zaleao na tym innym krajom OPEC, ani tym
prozachodnim, jak Kuwejt, Abu Zabi i Iran, ani tym prowschodnim, jak Irak, ani tym
neutralnym, jak Algieria. Wszyscy wiedz, e recesja, gdziekolwiek do niej dojdzie, to ogie,
ktry prdko si rozprzestrzenia i nas dosiga. Ale jest pewien problem: nie wszyscy uwaaj, e
ponowne podwyszenie cen ropy doprowadzi do katastrofy.
Natomiast pan tak uwaa.
Ja sdz, e jeli nie zamrozimy cen, jeli nie wprowadzimy ponownie w obieg naszych
pienidzy, jeli nie bdziemy zwikszali cen w sposb stopniowy i moliwy do przewidzenia,
katastrofa si wydarzy. Nie zgadzam si zupenie z czonkami OPEC, ktrzy mwi, e jej nie
bdzie, e istnieje duo miejsca dla duej podwyki, e podwyka ta posuy zarwno nam, jak i
wam, poniewa skoni was do marnowania mniejszej iloci ropy i do odkrywania nowych rde
energii. O, tak. Nie wszyscy czonkowie OPEC s rozsdni, nie wszyscy si martwi, czy
wiatowa gospodarka si nie zaamie.
wiatowa gospodarka czy gospodarka europejska i azjatycka? Tamta podwyka uderzya
w kraje europejskie, Indie, Japoni, niekoniecznie w Stany Zjednoczone.
Niewtpliwie. W porwnaniu z gospodark europejsk oraz japosk gospodarka
amerykaska skorzystaa na tej podwyce. Skorzystaa z dwch powodw. Po pierwsze, Stany
Zjednoczone importuj o wiele mniej ropy ni Europejczycy i Japoczycy, ponadto mog znie
podwyk lepiej ni oni. Po drugie, wszystkie wielkie kompanie naftowe s amerykaskie i jak
ju powiedziaem, zarabiaj na podwyce. W ubiegym roku po raz pierwszy od bardzo wielu lat
amerykaski bilans patniczy nie odnotowa deficytu. A warto dolara wzrosa. Jednak zaraz
potem co si stao. Stao si to, e narzucilimy kompaniom naftowym wysokie opaty i
odzyskalimy znaczn cz ich zarobkw. Moglimy wrcz obniy cen ropy o czterdzieci

centw na baryce. A cena dolara spada. W zwizku z tym zapewniam pani, e nikt w OPEC
nie myla ani nie myli o podwyszaniu ceny, by sprawi przyjemno Ameryce.
Po podwyce doszo do spadku kupna ropy, prawda?
Tak, mniej wicej o trzynacie procent. To dla nas korzystne, kiedy tak si dzieje, jako e
gromadzimy mniej pienidzy.
Susznie. Ale jeli pewnego dnia znalelibymy sposb, by poradzi sobie bez was?
Jak?
Zwizek Radziecki nie potrzebuje waszej ropy i niektre kraje komunistyczne j
eksportuj. Chiny nie potrzebuj waszej ropy, a Japonia zacza j ju kupowa od Chin.
Tak, w Chinach jest ropa, i to nie tylko do lokalnego uytku, rwnie na eksport. Istotnie,
eksportuj j i bd jej eksportoway coraz wicej. Chiny stanowi obiecujcy przypadek i naley
yczy im powodzenia, bo gdziekolwiek zostanie znaleziona ropa, jest to dobre dla ludzkoci.
Jednak nie robibym sobie przesadnych zudze; rwnie w przyszoci Chiny bd mogy
eksportowa tylko niewielk cz wiatowego zapotrzebowania. Zwizek Radziecki jest
samowystarczalny, to prawda. Ale na jak dugo? Bardzo moliwe, e w niedalekiej przyszoci
Zwizek Radziecki bdzie potrzebowa arabskiej ropy; nie ma jej ju tyle, co kiedy, a niektre z
jego pastw satelitarnych wstrzymay znaczn cz swojego eksportu. Inne, jak Rumunia i
Czechosowacja, kupuj rop na Bliskim Wschodzie. Take Jugosawia. Wspaniaa sprawa, niech
bdzie mi wolno doda na marginesie, poniewa ogranicza ryzyko wojny wiatowej. W jaki wic
inny sposb moecie si bez nas oby?
Wiele ropy zostanie jeszcze odkryte, a nie wszystkie zoa, ktre zostan odkryte, znajduj
si w krajach arabskich lub nalecych do OPEC.
Zgoda. Ropa do wydobycia wystpuje na Alasce i na biegunie pnocnym, wzdu
zachodniego wybrzea Stanw Zjednoczonych i wzdu wybrzey Wietnamu, na wybrzeach
Chin oraz w mniejszych ilociach w Zwizku Radzieckim. Jest wreszcie w Morzu Egejskim lub
przynajmniej s na to due szanse, wystarczajce, powiedzmy, by usprawiedliwi troch wojny
midzy Grecj a Turcj. Jednak due zoa istniej raczej na Alasce ni gdziekolwiek indziej, nie
liczc krajw arabskich, takich jak Irak. I ogromna wikszo tych z znajduje si pod
powierzchni morza, na gbokoci dwustu lub dwch tysicy metrw. A technologia
wydobywania ropy na duych gbokociach jest bardzo kosztowna. Praktycznie pozostaje

jeszcze do opracowania. W kadym razie wie pani, w jakim kraju pozostaje do odkrycia wiele
ropy, i to nie pod powierzchni morza, ale na ldzie?
Nie, prosz mi powiedzie.
W Arabii Saudyjskiej. Przynajmniej jedn szst nieodkrytych wiatowych rezerw
posiadamy my. I tym sposobem stosunek si pozostaje niezmieniony. Udowodni to pani za
pomoc liczb. W 1974 roku odkryte ju wiatowe rezerwy wynosiy siedemset czterdzieci
miliardw baryek. Z tego szedziesit cztery miliardy w krajach komunistycznych, a reszta w
krajach, ktre okrelam jako nalece do wolnego wiata. Szedziesit siedem procent tych
miliardw naley do Bliskiego Wschodu, dwadziecia siedem procent do samej Arabii
Saudyjskiej. Pokady, ktre pozostaj jeszcze do odkrycia, sigaj dziewiciuset szedziesiciu
trzech miliardw baryek. Z tego trzysta pidziesit miliardw baryek w krajach
komunistycznych, a szeset trzynacie miliardw baryek na Zachodzie i Bliskim Wschodzie.
Tak wic co najmniej sto miliardw baryek do wydobycia znajduje si w Arabii Saudyjskiej. Jak
moecie si bez nas oby?
Odkrywajc inne rda energii.
Oby. I zaraz pani wyjani to oby. Na razie powiem, e w 1973 roku ropa naftowa
zaspokajaa czterdzieci osiem procent wiatowego zapotrzebowania na energi, ropa razem z
metanem szedziesit siedem procent. Oby si bez ropy nie jest wcale atwo. I do czego si
nawizuje, mwic inne rda energii? Zacznijmy od ropy syntetycznej, ktrej cena dochodzi
obecnie do siedmiu dolarw za baryk, zamiast dziesiciu dolarw i czterdziestu szeciu centw
za prawdziw rop. Rozwizanie problemu za pomoc ropy syntetycznej jest nieekonomiczne,
poniewa podczas gdy cena ropy naftowej maleje wraz ze wzrostem produkcji, cena ropy
syntetycznej ronie wraz ze wzrostem produkcji. W duych ilociach kosztuje dwukrotnie albo
trzykrotnie wicej ni prawdziwa ropa. A teraz przejdmy do zasobw nuklearnych. Niektrzy
twierdz, e w roku 1985 zakady nuklearne bd dziennie dostarcza energi stanowic
rwnowano uzyskiwanej obecnie z czternastu milionw baryek ropy. To naprawd
optymistyczne stwierdzenie. W rzeczywistoci, aby tak si stao, potrzebne s zakady nuklearne.
A takie zakady jeszcze nie istniej. Nie tylko: eby zbudowa zakady nuklearne, potrzeba co
najmniej dziesiciu lat. Tak wic aby funkcjonoway w ten sposb w 1985 roku, powinny by
gotowe ju teraz. Aby funkcjonoway w roku 2000, powinno si je zacz budowa teraz. Ach!
Dzie, w ktrym bdziecie mogli si bez nas oby, jest zowrbnie daleki.

Zowrbnie dla nas czy dla was?

Obawiam si, e dla obu stron. I to wyjania to moje oby!. Rzeczywicie, rozwiza
alternatywnych potrzebuj obie strony, poniewa ropa kiedy si skoczy. Nawet biorc pod
uwag wszystkie odkryte i nieodkryte zoa, ropa na Ziemi nie starczy na dugo. Zwaszcza jeeli
bdziemy j zuywa, a raczej marnowa w takim tempie. Problem nie polega wic na tym,
ebycie zaczli j kupowa w Chinach, na Alasce albo gdzie indziej, i nie na tym, by
wydobywa j w nowych miejscach; polega na tym, e niebawem jej zabraknie. Odwoam si
znowu do liczb. Wyczajc kraje komunistyczne, ktre maj mniejsze rezerwy, wystarczajce w
sumie tylko dla ich potrzeb, w pozostaej czci wiata oczekuje si w sumie na wydobycie
tysica dwustu czterdziestu dziewiciu miliardw baryek ropy. Jeeli nadal bdzie zuywana w
obecnym tempie, ropy moe wystarczy na trzydzieci siedem lat. Jeeli jej zuycie bdzie roso,
jak si przewiduje, o trzy i p procent rocznie do 1985 roku, a pniej o dwa procent rocznie,
moe jej wystarczy maksymalnie na trzydzieci lat. Oznacza to, e jeli si nie pospieszymy z
odkrywaniem alternatywnych rde energii, w roku 2000 na Ziemi pozostanie ropa naftowa
tylko na sze lat. Maksymalnie na dwanacie.
Ale w dniu, w ktrym rozwiemy problem za pomoc rde alternatywnych, nie
bdziemy was ju potrzebowa.
Wtedy bdziemy tak bardzo bogaci, e bdziecie nas potrzebowali do innych celw. Bo
do tego dnia zbudujemy nasz kraj na bazie przemysu i technologii, a rop, ktra zostanie,
bdziemy wykorzystywa tylko na swoje potrzeby. I rwnie my bdziemy wykorzystywa
energi atomow, energi soneczn. Ju nad tym pracujemy.
Ale jakie kraje jako pierwsze wyczerpi swoje zoa?
Algieria, Libia, Iran. Iran wydobywa zbyt duo, chocia jest drugim producentem na
wiecie. Na Bliskim Wschodzie, poza Arabi Saudyjsk, kraje, ktre najduej bd
wypompowywa rop, to Abu Zabi, Kuwejt i Irak. Abu Zabi, poniewa tak jak my ma wiele
odkrytych i nieodkrytych rezerw. Kuwejt, poniewa cho nie moe liczy na nowe rezerwy,
spowolni tempo wydobycia. Irak, bo cho produkuje niewiele, ma niezmierzone moliwoci. Ale
to inna sprawa ma znaczenie, ta mianowicie, do ktrej nawizywaem na pocztku: wasze
groby, e bdziecie od nas kupowa mniej ropy, nie przeraaj nas, a raczej nas ciesz. Nie
tylko dlatego, e jeli bdziecie mniej kupowa, ropy starczy na duej, ale dlatego, e jeli
bdziecie mniej kupowa, bdziemy gromadzi mniej pienidzy.

Macie ich ju zbyt duo, prawda?

Tak. I gromadzenie ich w takich ilociach jest sprzeczne z naszym interesem. Nie
moemy dalej ukada stosw na stosach pienidzy, jeli nie bdziemy ich wydawa, jeli nie
wprowadzimy ich ponownie w obieg. A gdzie je wydamy, jeli nie na Zachodzie? Kto ma nam
pomc szybko je upynni, jeli nie Zachd? Sprzedajc nam samochody, jedzenie, pomagajc w
uprzemysowieniu naszego kraju. My na przykad planujemy wyda sto czterdzieci miliardw
dolarw w pi lat. Jeli nie zrealizujemy tego planu, znajdziemy si w kopotach. A wy razem z
nami.
I na tym wanie polega problem. Chcielicie pienidzy i je dostalicie, rujnujc nas. Ale
gdzie trafiaj owe tysice dolarw? Gdzie? Na wystawach waszych sklepw widz wiele zotych
zegarkw i zotych zapalniczek, zotych piercionkw, na waszych ulicach widz due samochody.
Ale nie widz domw, nie widz prawdziwych miast.
Nie mona wymaga, eby w cigu jednej nocy zmieni biednego i nieokrzesanego
czowieka, eby w cigu jednej nocy zmieni biedny i nieokrzesany kraj. To bogactwo trwa od
niespena dwch lat i dopki gotwka nie zostanie przeksztacona w domy, samochody, drogi,
szpitale, szkoy, krtko mwic, w infrastruktur cywilizowanego kraju, mwienie o bogactwie
nie ma sensu. W Arabii Saudyjskiej ju zaczlimy: nasze pienidze trafiaj do Banku
Centralnego i jeli przestudiuje pani nasz budet, zauway pani, e znaczna ich cz nie jest
bynajmniej wykorzystywana w sposb powierzchowny. Budujemy jedn szko dziennie i
autostrady w fantastycznym tempie. Bogaci nie kupuj tutaj zotych zegarkw. Noszenie zotych
zegarkw jest nawet sprzeczne z tradycj. Co do duych samochodw, s czsto uywane:
cadillaki kupione za granic za cen toyoty, a pniej sprowadzone tutaj, bo tutaj nie paci si ca,
nie paci si podatkw, a benzyna kosztuje grosze. Naturalnie mona si tu szybko dorobi.
Przede wszystkim spekulujc na nieruchomociach. Kupujc nieruchomoci, mona podwoi
inwestycj w bardzo krtkim czasie: powiedzmy, w niecay rok
I bogaci staj si jeszcze bogatsi, biedni jeszcze biedniejsi.
Nie! Bogaci staj si jeszcze bogatsi, przyznaj, ale biedni nie staj si biedniejsi. Staj
si bogatsi. Kapitalizm, taki jak rozumiecie go wy, to znaczy w sensie monopolistycznym, jeden
czowiek albo grupa ludzi, ktrzy yj kosztem dobra publicznego, tutaj na razie nie istnieje,
jestemy w punkcie zwrotnym, w ktrym mgby zaistnie, zgadzam si. Jednak staramy si tego
unikn w ten sposb, e prawie kady rodzaj dziaalnoci gospodarczej znajduje si tu w rkach

pastwa. Nie ma nigdy osoby lub grupy osb, ktra by je monopolizowaa; akcjonariusze s
wacicielami przedsibiorstw tylko w czterdziestu dziewiciu procentach. Pidziesit jeden
procent naley do pastwa, ktre kupuje dla obywateli i poprzez zyski odbiera sobie pniej
poyczone pienidze. Na przykad ten, kto chce wybudowa sobie dom, poycza od rzdu
siedemdziesit procent, bez oprocentowania. Potem oddaje rzdowi tylko pidziesit procent.
Naturalnie z przywilejw tych wykluczeni s Jemeczycy, obywatele innego kraju. Jemeczycy,
ktrzy przyjedaj pracowa do Arabii Saudyjskiej, korzystaj z darmowych szpitali, z
darmowych lekarstw, z darmowych szk, ale nie maj udziau w bogactwie Saudyjczykw.
Ktre jednak, podkrelam, jest bogactwem pozornym, poniewa jest to jedynie bogactwo w
gotwce.
No dalej, Yamani!
Ryzykujc, e pani zdenerwuj, twierdz, e jestemy jeszcze biednym krajem. Oprcz
przemysu, rolnictwa i infrastruktury cywilizowanych krajw brakuje nam rzeczywicie kadry.
To znaczy wyksztaconej i wykwalifikowanej. Nauka w Arabii Saudyjskiej jest bezpatna,
wcznie ze studiami uniwersyteckimi. I ksztacimy modzie, wysyamy j za granic, ale
potrzeba lat, aby uzyska magistra albo inyniera. W tym czasie trzeba sprowadza inynierw,
technikw, wykwalifikowanych ludzi, ktrych nie mamy gdzie zakwaterowa, bo brakuje hoteli.
Do wybudowania hoteli potrzebni s wykonawcy, ale wykonawcw naley ulokowa w hotelach.
To bdne koo nas wyniszcza. Brakuje nam midzy innymi cementu. Teraz, gdy otwarto
ponownie Kana Sueski, liczymy na kupowanie go w Europie, ale dotychczas musielimy go
importowa z Korei, z Japonii i ze Stanw Zjednoczonych, opywajc Afryk. Brakuje nam te
portw, bo brakuje nam cementu, i brakuje nam innych rzeczy, ktre, na zasadzie bdnego koa,
powinny do nas dotrze za porednictwem portw. Wreszcie brakuje nam wody. I jestemy jak
to powiedzie?
Niczym krl Midas umierajcy z pragnienia.
Mniej wicej. Ponad tysic lat temu mielimy rzeki oraz jeziora. Ale pniej wyschy i
dzisiaj nie ma ani jednej rzeki, ani jednego jeziora. Jest tylko par grskich potokw. Od czasw
Mahometa kraj jest cakowicie suchy. Jestemy uzalenieni jedynie od deszczu. Od stu lat spada
bardzo mao deszczu, a od dwudziestu piciu lat prawie nic. Kiedy troch popada, pod koniec
lata albo w zimie, ludno spieszy, prowadzc za sob trzod. Rozbija namioty i pije t wod
razem z trzod. Ale niebawem wszystko znowu wysycha i trzeba czeka, a deszcz spadnie gdzie

indziej. Chmury przyciga rolinno, rolinnoci nie ma, a eby si rozwin, potrzebuje wody.
Kolejne bdne koo. Trzeba by byo nawadnia, uzyska nieco wilgoci. Krlowi Fajsalowi
marzy si pewien projekt: wybudowanie kanau midzy Morzem Czerwonym a Zatok,
przeksztacenie pnocnej czci Arabii Saudyjskiej w co na ksztat wyspy. Doprowadzajc
wod morsk w gb kraju, dziki temu kanaowi uzyskalibymy wiksz wilgotno, a wic
wicej deszczu. Uzyskalibymy ponadto rodek komunikacji oraz moglibymy odsala wod
morsk wewntrz kraju, nie tylko na wybrzeach. Da mi ten projekt do przeanalizowania.
Odkryem, e by bardzo kosztowny, lecz technicznie wykonalny. Potem krl Fajsal umar.
Czy nie ma wody pod ziemi?
Tak, znajdujemy j. Cho generalnie znajduje si gboko. Tutaj, wiercc, atwiej znale
rop ni wod. Jednak te zasoby wody chcemy zachowa na czasy, gdy nie bdziemy tacy
bogaci; teraz, gdy moemy sobie na to pozwoli, wolimy uzyskiwa wod, odsalajc wod
morsk oraz budujc tamy i zbiorniki gromadzce deszczwk. Natomiast jeeli chodzi o biece
potrzeby, mam jeszcze prostszy plan: kupowa sodk wod od krajw, do ktrych eksportujemy
rop. Po wypompowaniu ropy tankowce nie mog pyn puste. I obecnie w drodze powrotnej
wypenione s wod morsk. Rezultat jest fatalny, bo mamy do czynienia z brudn wod i kiedy
po przypyniciu s one ponownie oprniane, woda morska ulega zanieczyszczeniu. Nie mona
ju owi ryb. Jeeli kraje, ktre s konsumenami ropy naftowej, sprzedawayby nam czyst,
sodk wod, moglibymy napenia ni tankowce w drodze powrotnej. Na przykad
wykorzystujc wielkie i solidne plastikowe worki. Pniej wlewalibymy t wod do zbiornikw
retencyjnych, sztucznych jezior i uywalibymy jej w rolnictwie i przemyle. Powoli
przeobrazilibymy si w przemysowy i rolniczy kraj. W cigu dwudziestu piciu lat powinno
nam si uda. I nie widz powodu, dla ktrego mielibycie odmwi sprzedawania nam wody.
Wy potrzebujecie naszej ropy naftowej, my potrzebujemy waszej wody. Dogadajmy si.
Prosz posucha, Yamani, ta historyjka o wodzie jest bardzo wzruszajca. Jest nawet
ciekawa, poniewa we Woszech mamy duo wody, ktr moglibymy da panu w zamian za rop.
Ale to wszystko nie wystarczy, by odpowiedzie na to, o co pana pytaam: Co si dzieje z
tysicami miliardw dolarw, ktre kraje OPEC zarabiaj naszym kosztem, to znaczy na naszej
inflacji?
Sucham?

Nie wszyscy Arabowie s tak mdrzy jak Saudyjczycy i dobrze wiemy, e w Libii pienidze
te wykorzystywane s na przykad do finansowania terrorystw i faszystw podczas masakr,
takich jak na Fiumicino. Dobrze wiemy, e emirowie wykorzystuj je do kupna zotych sedesw
albo hoteli w Londynie. Dobrze wiemy, e szach uywa ich, by kupi albo prbowa kupi
Zachd: od Pan American po Fiata, od ITT po Kruppa.
Jeli szach kupuje cz Kruppa, przynosi to korzy Kruppowi i Niemcom oraz Iranowi.
Jeli szach kupuje Pan American, przynosi to korzy Pan American i Ameryce oraz Iranowi. A
w opowieciach o emirach, ktrzy kupuj niepotrzebne rzeczy, jest wiele fantazji, podsycanej
przez wasz niech. Wiem, e czujecie si przez nas zaatakowani, ale to zjawisko przejciowe.
Szybko zdacie sobie spraw, e wcale nie chcemy was najeda; po prostu umieramy z chci
wsppracy z wami. I nie rozumiemy, dlaczego nie chcecie wbi sobie do gowy, e
potrzebujecie naszych pienidzy, a my chcemy inwestowa nasze pienidze u was. Nie sdz,
aby pienidze naleao inwestowa w paace. Ale przypumy, e chciabym kupi sobie paac w
Anglii. Co w tym zego? Rozumiem, e moe to komu przeszkadza, zwaszcza ugrupowaniom
politycznym, ktre nie chc dobrych stosunkw midzy Arabami a Zachodem. Ale co w tym
zego?
Postawmy spraw tak: A jeli zamiast paacu chciaby pan kupi sobie bomb atomow,
jak Kaddafi?
To kolejna fantastyczna historia, w ktr nie mog uwierzy. Kto wziby na siebie
odpowiedzialno za sprzedanie komu bomby atomowej tylko dlatego, e ten kto jest w stanie
za ni zapaci? Stany Zjednoczone, Zwizek Radziecki, Chiny, Francja? Wykluczam
moliwo, eby Libii udao si kupi bomb atomow. Mogaby j najwyej skonstruowa, ale
to rwnie nie jest moliwe bez zachodniej technologii i bez zerwania traktatu regulujcego
kontrol nad uranem. Znowu, kto wemie na siebie odpowiedzialno? Nie wspominajc o tym,
e Egipt zrobiby natychmiast to samo, e zmieniby si cay ukad
Moe to wanie dlatego Kaddafiemu zostaje tyle pienidzy na finansowanie faszystw i
Palestyczykw, ktrzy dokonuj masakr na Fiumicino.
Ja nic o tym nie wiem. Nienawidz przemocy. O tych sprawach czytuj w gazetach.
Rozumiem. Ale skoro nienawidzi pan przemocy, czy nigdy nie prbowa go pan troszk
uspokoi?

Nieustannie spotykamy si z Libijczykami. Kilka tygodni temu rwnie by w Geddzie

libijski premier. Przedstawilimy mu nasze zdanie i przeprowadzilimy z nim dug rozmow.
Take Kaddafi odwiedza nas co jaki czas i Wikszo Arabw nie zgadza si z jego polityk.
Rni si ona zupenie od polityki Al-Asada, Sadata, Arabii Saudyjskiej, wielu krajw. Ale to, e
mylimy inaczej ni kto inny, nie oznacza, e go potpiamy. Moe on wierzy, e swoim
postpowaniem suy sprawie arabskiej. Moim zdaniem jest wprost przeciwnie.
Rozumiem. A skoro ju mwimy o dofinansowaniach, prosz mi powiedzie: Ile waszych
pienidzy trafia do Palestyczykw?
Ile dokadnie, tego nie wiem. Ale my w Arabii Saudyjskiej wspomagamy Al-Fatah. Od
dawna. Wydaje mi si, e od 1967 roku. A raczej od czasw poprzedzajcych wybuch wojny
szeciodniowej.
Pan i Arafat jestecie starymi przyjacimi, prawda? Od czasu, gdy studiowalicie razem
na uniwersytecie w Kairze. Przypuszczam, e paska opinia o nim jest entuzjastyczna.
Sdz, e bez Arafata problem Palestyny nie moe zosta rozwizany; ten, kto sprzeciwia
si Arafatowi, z pewnoci nie pomaga sprawie Palestyczykw. Arafat to czowiek, o ktrym
dugo bdzie gono, rwnie po rozwizaniu problemu Palestyny. I nie dlatego, e pewnego dnia
zostanie on prezydentem, premierem albo naczelnym dowdc, ale dlatego, e ma zadatki na
lidera. To czowiek odpowiedzialny, zrwnowaony
W stosunku do mnie, gdy przeprowadzaam z nim wywiad, wcale nie by zrwnowaony.
Krzycza, e Izrael musi zosta zmieciony z powierzchni ziemi, usunity z map.
Gdyby nie byo wojny padziernikowej w 1973 roku, tak zwany pokj de facto zostaby
dzi narzucony przez Izrael. Gdybymy nie uyli ropy jako broni politycznej, nikt by nas dzi nie
sucha. Gdyby Arafat tak nie mwi, Palestyczycy nigdy nie mieliby domu. Czasami ludzie
musz mwi w pewien sposb, musz mwi pewne rzeczy.
Faktem jest, e on nie tylko je mwi, on je robi. Ostatnio przyzna si do masakry, ktra
miaa miejsce w Jerozolimie. Gdy wybucha ta lodwka, mier ponioso rwnie kilku Arabw.
Al-Fatah i wikszo Arabw, podczas gdy potpia pewne akcje Palestyczykw poza
Izraelem, na przykad te, ktre miay miejsce na lotnisku w Rzymie i w ambasadach saudyjskich
w Chartumie czy w Paryu, uwaa, e dziaania w Izraelu nie s terroryzmem. Bo tam panuje
stan wojenny. Izrael musi wbi sobie do gowy, e istnieje nard, ktry od dwudziestu piciu lat

yje w namiotach. Gdy to si skoczy, nie bdzie wicej terroryzmu w Jerozolimie czy w Tel
Awiwie.
Tak wic rozgrzesza pan akty terroryzmu.
Powiedziaem, e takie jest stanowisko Al-Fatah i wielu Arabw.
Ale jakie jest paskie?
Trudno wygasza sdy, gdy siedzi si wygodnie w domu.
Czy nie pomyla pan, e w tej sprawie mogyby mie racj obydwie strony? Czy
kiedykolwiek rozmawia pan o tym z Izraelczykiem?
Nigdy w yciu nie znaem adnego Izraelczyka. Kiedy, gdy studiowaem na Harvardzie,
poszedem do biblioteki i zobaczyem Abb Ebana, wczesnego ambasadora w Waszyngtonie.
Zobaczyem go z daleka. I by to jedyny raz, gdy zobaczyem Izraelczyka.
Rozumiem. Ale przyznaje pan Izraelowi prawo do istnienia w tej czci wiata?
My jako Saudyjczycy mwimy, e nie mamy nic wsplnego z tego rodzaju decyzj,
poniewa nie jestemy w t spraw zaangaowani. Nie graniczymy z Izraelem. I nie bdziemy si
sprzeciwia temu, co zadecyduj kraje znajdujce si wok Izraela.
Wic jeli Arafat i owe pastwa postanowi zmie Izrael z powierzchni ziemi, pan na to
przystanie.
Nie sdz, eby to wanie stanowio cen. Jeeli Izrael uzna prawa Palestyczykw,
myl, e rwnie Palestyczycy uznaj prawa Izraela. Kraje arabskie uznay ju prawo Izraela
do istnienia, wyraajc gotowo podpisania traktatu pokojowego. Ch pozbycia si Izraela nie
jest ju postaw tych, ktrym ley na sercu pokj. Wane jest, eby Izrael zgodzi si y
wewntrz pewnych granic i w zgodzie z innymi, zaprzestajc swojej polityki ekspansjonizmu.
Nie mam wtpliwoci co do ekspansjonizmu Izraela. Zreszt wiadczy o nim to, co wydarzyo si
w 1948, w 1956, w 1967 roku, kiedy zaj Synaj i Zachodni Brzeg i owiadczy: To jest Izrael.
Kiedy zostanie uznana Palestyna
Arafat uzna Izrael?
By moe to zrobi. Tego si po nim spodziewam.
A jakie stanowisko zajmujecie wy, Saudyjczycy, wobec syryjskiej propozycji usunicia
Izraela z ONZ?
Jeli Izrael zwrci zajte terytoria, problem nie zostanie nawet przedoony. Usunicie
Izraela z ONZ nie naley do naszych celw. Jeli natomiast ich nie zwrci, uyjemy wszelkich

rodzajw broni, od ONZ po rop. Powtarzam pani: na wojnie wszystkie rodki s dozwolone.
My, Saudyjczycy, nie lubimy uywa ropy jako broni i jeeli zapyta pani, co myl na ten temat
osobicie, odpowiem: nie znosz, naprawd nie znosz uywa ropy jako broni. To przesada, a ja
nie posuwam si nigdy do przesady, jeli mog zastosowa inne rozwizania. Ale naszym celem
jest odzyskanie zajtych terytoriw, pokj na Bliskim Wschodzie, pastwo dla Palestyczykw. I
jeli Izrael si zgodzi, nie bdziemy uciekali si do przesady. Jeli si nie zgodzi, bdziemy
prbowali wszystkiego: wykluczenia go z ONZ, embarga na nasz rop, uycia naszej wadzy
finansowej.
Innymi sowy, dopiero wtedy, gdy problem palestyski zostanie rozwizany, zostanie
rozwizany rwnie problem ropy.
Wanie tak. Zapewniam pani.
W przeciwnym razie bdzie kolejne embargo, a wraz z nim upadek gospodarczy. To si
nazywa szanta.
Nie, poniewa nie ma nic wsplnego z cen ropy. Embargo jest broni polityczn
skierowan wycznie przeciwko krajom, ktre wspomagaj i wspieraj Izrael w konflikcie
bliskowschodnim. Tak jak zrobilimy w roku 1974. Wobec pozostaych krajw postpilimy na
dwa rne sposoby: albo dalimy im mniej ropy, tak by zwrci ich uwag na problem, ktrego
wydaway si nie by w peni wiadome, albo dawalimy im jej nadal tyle, co wczeniej. Francja
otrzymywaa jej tyle, co wczeniej. Nam wystarczyo, e usyszelimy, i Izrael powinien odda
zajte terytoria i e naley uzna prawa Palestyczykw, abymy wznowili dostawy.
Utrzymalimy embargo tylko w stosunku do tych, ktrzy nie chcieli powiedzie tego, czego si
domagalimy. I odnielimy sukces. Zwyky obywatel, zaskoczony przez kryzys energetyczny,
pyta: Dlaczego?. A odpowied brzmiaa: Z powodu konfliktu arabsko-izraelskiego.
A jak pan zareagowa na amerykask grob interwencji zbrojnej?
Och, nie traktowaem jej powanie. Nawet saudyjski rzd nie potraktowa jej powanie.
To bya wojna psychologiczna, taka gra, eby pokaza, e ropa naftowa, uywana przez nas jako
bro, nie jest wcale broni. Podjcie interwencji zbrojnej w celu zajcia szybw naftowych
OPEC byoby dla Amerykanw samobjstwem: czym takim, jak zrzucenie bomby atomowej na
Moskw. Zanim zniszczyoby to nas, zniszczyoby najpierw zachodni gospodark. Sam
Kissinger, przyjedajc tutaj, stwierdzi, e amerykaskie plany polityczne nie przewiduj
takich dziaa. Podobnie Ford.

Jest pan wielkim przyjacielem Amerykanw, prawda?

Nie widz w tym stwierdzeniu nic zego. Jednak prosz zauway, e jestem przyjacielem
kadego kraju, ktry jest przyjazny wobec Arabii Saudyjskiej albo ma z Arabi Saudyjsk
zbiene interesy. Lubi Ameryk, wszyscy o tym wiedz. Studiowaem tam i mieszkaem prawie
cztery lata. Ale to nie znaczy, ebym rzuca si do stp Ameryce, i gdy tylko wybucha konflikt
interesw, staj si jej wrogiem. Czy to nie ja zaszkodziem zarobkom amerykaskich kompanii
naftowych? Czy to nie z mojej winy spada cena dolara?
A Kissinger?
Przeciwko niemu nie mam absolutnie nic, nie. Bardzo go szanuj. To bardzo wiaty
czowiek, niezwykle inteligentny, o doskonaym refleksie. I zna si na rzeczy. Nie zgadzam si
zupenie z tymi, ktrzy go oskaraj, e nic nie zdziaa. Uwaam, e zrobi wiele, rwnie na
Bliskim Wschodzie. Czasami kto osiga sukces i nie zasuguje w peni na opini, ktr uzyska
dziki temu sukcesowi; czasami kto ponosi porak i nie zasuguje w peni na wyrazy potpienia
z powodu tej poraki. Kissinger jest jeszcze czynny i nie mona jeszcze wydawa o nim
negatywnego sdu.
Lubi pan tak bardzo rwnie Nixona?
Nixon? To by twardy czowiek, ktry nie mia szczcia. Nie zasugiwa na tyle
niepowodze. Nie zasugiwa na to, co go spotkao.
Rozumiem. Ale dlaczego w takim razie odpowiedzia pan Amerykanom, e w przypadku
interwencji Arabowie wysadz w powietrze szyby naftowe?
Ja tego nie powiedziaem, nikt tego tutaj nie powiedzia. Nie byo potrzeby mwienia
czego podobnego. Poza tym powtarzam pani, e Amerykanie nigdy by nas nie zaatakowali. Kto,
poza Rosjanami, mgby nam zagrozi? Rosjanie jeeli Rosjanie zechc Arabii Saudyjskiej,
wystarczy, e zaatakuj. Z pewnoci nie moemy si przed nimi obroni. Jest rzecz wiadom,
e nie mamy z nimi nawet stosunkw dyplomatycznych. Zerwalimy je ponad trzydzieci lat
temu, przed drug wojn wiatow, gdy odkrylimy, e przygotowywali si do wszczcia w
Geddzie ruchw komunistycznych, aby obali nasz ustrj. Od tego czasu obawiamy si ich do
tego stopnia, e nie chcemy nawet ambasady adnego ich kraju satelitarnego: odmawiamy
utrzymywania jakichkolwiek stosunkw z kadym, kto jest komunist czy choby naley do
lewicy. Strach przed komunizmem jest tutaj ogromny. Nienawidzimy wrcz samego tego sowa.
Ode mnie poczynajc.

Mimo to, gdy by pan z Arafatem w Kairze, uczszcza pan na spotkania grup
marksistowskich.
Aby je zbada i zrozumie, e komunizm niszczy jednostk i ludzk godno, e z
komunistami nie powinnimy zamienia ani jednego sowa.
Rozumiem. Ale jak moecie pogodzi ten antykomunizm z sojuszem czcym was z
pewnymi pastwami arabskimi i z Palestyczykami, tak powizanymi ze Zwizkiem Radzieckim?
Czy to nie wanie za porednictwem pewnych krajw arabskich i Palestyczykw Zwizek
Radziecki zdoa przenikn w rejon Morza rdziemnego?
Nie za porednictwem Palestyczykw czy Arabw: za porednictwem Izraelczykw.
Gdyby Izraelczycy nie zmusili Palestyczykw do szukania pomocy w Zwizku Radzieckim, te
powizania by nie istniay. Tak, wina ley po stronie Izraela. To Izrael dostarczy Rosjanom
pretekstu do wejcia w rejon Morza rdziemnego. Izrael i polityka Stanw Zjednoczonych. I
jest tylko jeden sposb, eby zatrzyma przenikanie sowieckich wpyww nad Morze
rdziemne: rozwizanie kwestii Palestyny.
A co kae panu myle, e po rozwizaniu kwestii Palestyny Sowieci przestan si
interesowa Morzem rdziemnym?
Ale to proste: kiedy nie bdzie ju Arabw i Palestyczykw, ktrym mogliby pomaga,
Rosjanie bd musieli odej.
Czyli pana przyjaciel Arafat, ktry dzi jedzi do Moskwy, gdy tylko mu si podoba, i
cigle prosi Breniewa o pienidze i karabiny, jak rwnie o wsparcie ONZ, tego dnia miaby mu
powiedzie: Teraz dzikuj i precz. Sowietom moe si to nie spodoba.
Arafat nie bdzie musia tego mwi. Wystarczy, e przestanie jedzi do Moskwy. Teraz
tam jedzi, bo tego potrzebuje, bo Moskwa otwiera przed nim drzwi, a wy nie. Gdybycie
pomogli mu we Francji, we Woszech, w Europie, Arafat nigdy nie pojechaby do Moskwy.
Nigdy. A wpywy, wywierane dzi przez Rosjan, mielibycie wy. Aby mie wpywy na danym
obszarze geograficznym, konieczna jest podstawa, a podstaw sowieckich wpyww jest konflikt
arabsko-izraelski. Z tego powodu Moskwa ma nadziej, e bdzie trwa dugo, i nie chce wcale
pokoju na Bliskim Wschodzie. Ale po zakoczeniu konfliktu skocz si rwnie wpywy. I
Arafat postpi tak, jak postpi ju do pewnego stopnia Sadat.
Jakie s pana zdaniem przekonania polityczne Arafata?
Arafat ujawni swoje przekonania polityczne, gdy zostanie uznana Palestyna.

Wygodnie. Ale pana zdaniem jest to czowiek lewicy czy nie?

Och, nie. Naprawd nie sdz.
W takim razie wszystko jasne. Na pewno musi by panu ciko obcowa z arabskimi
przywdcami, ktrzy w sprawach polityki nie myl tak jak Arafat. Czy zna pan Nasera?
Widywaem go wiele razy, nigdy naprawd z nim nie rozmawiajc. I musz powiedzie,
e tak, mia fascynujc osobowo, ale nie zgadzaem si nigdy z tym, co robi i myla. W
mojej opinii nie leao to ani w interesie jego narodu, ani w interesie wiata arabskiego. Czuj si
lepiej w towarzystwie Sadata. To najlepszy przywdca, jaki mg si przytrafi Egiptowi. Jest
bardzo sprytny i jest prawdziwym strategiem. Jednak lubi te bardzo Asada. Jest racjonalny,
obiektywny i rwnie on jest wspaniaym liderem.
Czy powiedziaby pan to samo o krlu Husajnie, wrogu paskiego przyjaciela Arafata?
Nie miaem nigdy okazji spotka si na duej z krlem Husajnem i spokojnie z nim
podyskutowa. Mog o nim powiedzie tylko tyle, e krl Fajsal byby szczliwy, gdyby
Jerozolima zostaa mu odebrana, i e decyzja Rabatu, polegajca na powierzeniu Palestyczykom
zadania odbicia Zachodniego Brzegu, bya suszna. W kocu Zachodni Brzeg to terytorium
palestyskie, nie jordaskie.
Szkoda, e mj magnetofon nie moe nagra pana mefistofelicznego umieszku.
Czy chce mnie pani jeszcze o co zapyta?
Tak, Yamani. Chc zakoczy t pogawdk, zadajc panu par pyta na temat mierci
krla Fajsala. Bo nie bya to bynajmniej mier wyjaniona. Wy ograniczylicie si do
stwierdzenia, e zabi go szalony bratanek. I nigdy nie dodalicie, kto zapewni bro temu
szalonemu bratankowi.
Ktry jednak nie by szalony. Wyszo to rwnie na jaw podczas procesu. Tak,
zrobilimy, co w naszej mocy, eby zbada odpowiedzialno osb trzecich, powiedzmy,
odpowiedzialno zagraniczn. Szukalimy i przeprowadzilimy dochodzenia, zrobilimy
naprawd wszystko, co byo moliwe. Ale nic nie znalelimy. Ani jednego elementu, ktry
pozwoliby nam wywnioskowa, e za morderc sta kto inny, e morderc namwi ten lub
inny kraj. On nigdy si nie przyzna do powiza z innymi czy do dziaania w imieniu innych.
Czy przyszo dostarczy nam kolejnych elementw, tego nie wiem. Jednak w to wtpi. W
kadym razie dzisiaj mog powiedzie tylko tyle, e o ile wiem, o ile wiemy, nikt inny nie jest w
to zamieszany. Zgoda: by przekonanym to co innego. Ale eby stwierdzi, e jestem te o tym

przekonany, musiabym wiedzie o rzeczach, o ktrych nie wiem i o ktrych nie wie nikt w tym
kraju. Dla nas sprawa jest zamknita.
Czasami spraw si zamyka, bo warto j zamkn. A spekulacje
Gdy zostaje zabity tak wielki czowiek jak Fajsal, trudno uwierzy, e stao si to z
powodu czynu jednego czowieka. I w ten sposb rodz si spekulacje. Ale osd nie moe by
oparty na spekulacjach i jeeli nie daj one adnego punktu zaczepienia do poszukiwania
prawdy, naley ich zaprzesta. Prosz nie zapomina, e jestem adwokatem i e moje
rozumowanie opiera si na faktach, a kiedy brakuje mi faktw, nie wycigam wnioskw.
Bylibymy niezmiernie szczliwi, odkrywajc prawd, jeeli nie jest ni to, co przyjlimy.
Nawet gdyby by w to wmieszany zaprzyjaniony kraj?
Kraj, ktry kazaby zabi naszego krla, nie byby krajem zaprzyjanionym. I wydaje mi
si, e prbuje pani formuowa sd na temat spekulacji, tak jakby ta spekulacja bya faktem, to
znaczy insynuujc, jakoby Stany Zjednoczone stay za zabjstwem krla Fajsala. W ten sposb,
dowiadujc si, stracilibymy przyjaciela. Nie, taka spekulacja nie opiera si wcale na prawdzie.
Nie.
Jak pan chce. A teraz prosz mi powiedzie. By pan jednym z niewielu, ktrzy widzieli
mier krla. Dlaczego nikomu nie udao si przeszkodzi w zabjstwie?
Wszystko wydarzyo si tak nagle. Usyszaem strzay i ju byo za pno. Kiedy ten
czowiek zosta pojmany, trzykrotnie ju strzeli krlowi w gow. I nie widziaem ani jak
wchodzi, ani jak strzela. Staem obok krla, ktry przyjmowa jednego z ministrw Kuwejtu,
ale nie patrzyem w stron drzwi. Patrzyem w stron krla. I rwnie po strzaach moj reakcj
byo zwrcenie si w stron krla, nie w stron zabjcy. Krl upad, ja si nad nim pochyliem.
Nasze oczy si nie spotkay, jego patrzyy w gr. Krl rzek: Amrak. To znaczy: Wola
boska. A raczej: Niech si dzieje wola boska. Potem nie powiedzia ju nic. Sdz, e nie
widzia nawet, kto strzeli, jakkolwiek wykluczam, by robio to dla niego rnic, gdyby
wiedzia, e to by jego bratanek. Reszta reszta to bl. Szok i bl.
Przesuchiwa pan pniej morderc i ledzi z bliska proces. Czy wie pan, jakie byy jego
przekonania polityczne?
By z lewicy. I myl, e mog powiedzie, i bardziej od mierci czowieka pragn on
mierci reimu. A raczej systemu.

Istotnie, krl Fajsal nie by jedynym, ktry mia umrze tego dnia. Plan przewidywa
mier piciu osb, z ktrych prawie kada naleaa do rodziny krlewskiej, a jedn z nich by
pan. Tak czy nie?

Ale czy ten szczeg, e chcia zabi system, a nie czowieka lub kilku ludzi, nie skania
pana do odczuwania dla niego choby minimum szacunku?
adnego szacunku, by fanatykiem. Chcia zniszczy wszystko, tak jak niszczy si
zabawk. By zbrodniarzem.
By pan obecny, gdy wykonywano kar mierci, cinajc mu gow. Jak si zachowywa?
Nie w sposb dumny ani nawet z godnoci. Nie powiedziabym. Tak, by przeraony.
Ale nie przygldaem si uwanie. To znaczy, nie w tym momencie. Nie koncentrowaem si na
tym. Prbowaem nie widzie szczegw. I jeli chce pani wiedzie, co czuem, odpowiem: co,
czego nie chc czu nigdy wicej i czego wolabym nigdy nie czu. Zreszt znalazem si tam
prawie przez przypadek. Poszedem do Paacu Sprawiedliwoci, eby zanie dokumenty
podpisane przez krla Chalida, te, ktre daway pozwolenie na egzekucj po potwierdzeniu
wyroku przez proces apelacyjny, i tak zobaczyem Ale powinnimy przesta o tym rozmawia.
To rani moje uczucia. Sprawia, e znowu widz krew.
No dalej, pochodzi pan z kraju, gdzie sprawiedliwo wymierza si, ucinajc rce, stopy i
gowy. Nie powie mi pan, e nigdy nie widzia egzekucji.
Widziaem ju jedn w Egipcie, gdy byem studentem prawa. Powieszenie. Tutaj
natomiast cina si gow. A ja nienawidz krwi. Gdy ujrzaem miecz spadajcy na gow
czowieka, ktry zabi krla Fajsala, jedynie myl, e zostaa wymierzona sprawiedliwo,
zrwnowaya moj nienawi do krwi. Wierz w kar mierci, zwaszcza w pewnych
spoeczestwach. Uwaam j za konieczno. Gdyby tu, w wiecie arabskim, nie stosowano kary
mierci, szerzyaby si przestpczo. Jest potrzebna: nie tylko jako kara, lecz rwnie jako
rodek zapobiegawczy. Ludzi, gdy s ciemni, albo si straszy, albo wychowuje. Naturalnie
naley ich wychowywa, ale w oczekiwaniu, a zostan wychowani, naley ich straszy,
uciekajc si do wszelkich moliwych rodkw.
Yamani, czy kto panu kiedy powiedzia, e jest pan prawdziwym reakcjonist?
Tak, raz. Ale nie sdz, ebym nim by. I dodam: ja rwnie wierzybym w demokracj, a
raczej w ni wierz. Ale wasze wyobraenie demokracji nie moe by zastosowane do

wszystkich krajw. Nie chc demokracji, ktra wprowadza chaos. To samo odnosi si do
wolnoci. Wolno, ktra funkcjonuje w pewnym rodzaju spoeczestwa, staje si chaosem, gdy
zostanie przeniesiona do spoeczestwa innego rodzaju. Musi wic by przyznawana w maych
dawkach, maymi kroczkami. Wprowadzanie drastycznych zmian w strukturze spoecznej jest
niemoliwe. Dlatego rewolucje nigdy nie kocz si sukcesem i oglnie rzecz biorc, wszystko
pozostaje w takim stanie, jak wczeniej. Ewolucja nie jest nigdy rewolucj, prawdziwe zmiany to
te, ktre zachodz powoli i w sposb agodny. Oczywicie, zmiany s potrzebne; czy ycie nie
skada si z cigych zmian? Krl Fajsal na przykad zmieni wiele rzeczy: znis niewolnictwo,
uczyni nauczanie szkolne i uniwersyteckie obowizkowym i bezpatnym. Pozostawiajc jednak
system nienaruszony. Chcia zmieni kraj, nie niszczc ustroju. Take dlatego jego mier
pozostawia pustk i jego brak jest odczuwalny.
Twierdzi pan, e jego mier co zmienia?
Nie, polityka kraju jest taka sama. System jest zbyt silny, by mg zosta osabiony na
skutek mierci przywdcy. Bd moe zmiany w procedurze; nowi ludzie nie robi nigdy tych
samych rzeczy w ten sam sposb. Lecz w gruncie rzeczy nic si nie zmienio i nic si nie zmieni.
Mechanizm dziaa i bdzie dziaa dugo, bez nieprzewidzianych wypadkw.
Tym bardziej, e pan nie znosi przypadku. Prawda?
Nie znosz hazardu. Nienawidz go. Tak, nienawidz. Niszczy dusz. Nigdy nie byem
hazardzist. Nigdy.
To ju zrozumiaam. Ale czy nie ryzykuje pan nigdy, nawet jako minister do spraw ropy?
Na przykad, gdy podnosi pan ceny i nas szantauje?
Nigdy. To zawsze wyliczone ryzyko. Och, ja dobrze obliczam swoje ryzyko. Co do
milimetra. A kiedy je podejmuj, oznacza to, e przedsiwziem wszelkie rodki ostronoci,
aby ograniczy je do minimum. Niemal do zera.
Gedda (Arabia Saudyjska), sierpie 1975

William Colby
Bardziej ni wywiad bya to ktnia, gwatowna i irytujca, niespokojna i za, na prno
przybrana w cywilizowane tony dyskusji. Poza gr pyta i odpowiedzi, pretekstem
dziennikarstwa, rzeczywisto uwiadamiaa nam nasze przeciwstawne i wrogie role. On
reprezentowa wadz, niewidzialn i wszechobecn omiornic, ktra wszystko kontroluje i
dawi. Ja jej ofiar. On wierzy w prawo do ledzenia, wtrcania si, przekupywania, obalania
rzdw, zawizywania spiskw, zabijania, sprawowania kontroli nawet nade mn, na przykad
przez nagrywanie moich rozmw telefonicznych. Ja wierzyam w prawo do bycia pozostawion
w spokoju i do osobistego rozporzdzania wolnoci, ktra mi si naley. Tym sposobem
niech, z jak go zaatakowaam, mwic mu natychmiast, e mj kraj nie jest jego koloni, jego
bananow republik, szybko mu si udzielia. I nie byo ju moliwe znalezienie punktu
porozumienia, wzajemnej tolerancji. Godzinami, jak dwa owady, zajte wzajemnym kuciem,
ranieniem si i rozszarpywaniem, obrzucalimy si wyrzutami, oskareniami i okruciestwem.
(Ideologiczne uprzedzenia, jak je nazywa). I widowisko to miao w sobie co absurdalnego, na
granicy lekkiego szalestwa. Mj gos, zatruty namitnoci i gniewem, czasami dra. Jego
natomiast pozostawa niezmieniony, opanowany, pewny. Jedyna oznaka wrogoci widoczna bya
w bkitnych oczach, nieruchomych niczym oczy lepca, w ktrych chwilami rozbyskiwao
nieme okruciestwo, podczas gdy usta nie przestaway si umiecha, rce nie przestaway z
wdzikiem dolewa kawy. W pewnym momencie zadaam sobie pytanie, kogo przypomina ten
czowiek z lodu, zadajcy mi cierpienie. Odpowied bya prosta. Przypomina inkwizytora albo
funkcjonariusza radzieckiej Partii Komunistycznej. Co w sumie na jedno wychodzi. Pewnego
razu widziaam w gazecie zdjcie Susowa. I William Colby mia to samo spojrzenie, ten sam
nos, te same usta, co Susow. Mia te t sam wyduon, chud, eleganck sylwetk. T sam
bezlitosn uprzejmo. Pomyliam si, mwic mu na koniec, e przypomina mi Cunhala. Z
Cunhalem czy go jedynie fanatyzm i brak tej cudownej cnoty zwanej wtpliwoci. (Kade
jego sowo miao na celu ukazanie jego lepej, niewzruszonej nienawici nie tylko do
komunistw, ale do kadego, kto nalea do lewicy).
William Colby przez dwadziecia osiem lat znamienity funkcjonariusz CIA, przez dwa i
p roku jej dyrektor. Jego prawdziwy portret jest taki sam, jak opowiada o sobie. Oto on. Jak
zostaje si szefem CIA? Przypadkiem, by chance. A dlaczego wstpuje si do CIA? Dla

przygody intelektualnej. I z patriotyzmu. Mj ojciec by oficerem. Mia due poczucie

obowizku. Odziedziczyem je wraz z zamiowaniem do podry i mioci do Ameryki.
Rodzina mojego ojca przyjechaa tu w 1600 roku, z Anglii. Rodzina mojej matki przyjechaa
dwiecie lat pniej, z Irlandii. Zostaem poczty w Panamie, urodziem si w Minnesocie,
dorastaem w Chinach, w Tiencin. W wieku osiemnastu lat pojechaem do Francji, by nauczy si
francuskiego. Znam francuski, norweski, niemiecki, woski, wietnamski; chocia troch je
pozapominaem. Jestem magistrem prawa i zamierzaem pracowa jako adwokat. Dlaczego
jednak zostaem szpiegiem? Na pewno nie dla zabawy. Nie czytaem nigdy adnej ksiki o
Jamesie Bondzie. Czytam jedynie teksty o polityce, historii, filozofii, marksizmie, leninizmie.
Sprawy potoczyy si nastpujco. Podczas drugiej wojny wiatowej byem oficerem w
Oklahomie. Szkoliem onierzy. Ale nie chciaem przyglda si wojnie z daleka, z Oklahomy.
Dlatego wstpiem jako ochotnik do spadochroniarzy. Miaem dwadziecia dwa lata. Pewnego
dnia przyszed kto z OSS. Szuka ludzi do zrzucania w Europie, eby pomc ruchowi oporu. Nie
miaem nic lepszego do roboty. Zgodziem si. Zrzucali mnie we Francji i w Norwegii.
Walczyem tam razem z partyzantami. Akcje sabotaowe i tym podobne. Po zakoczeniu wojny
OSS zostao rozwizane i dlatego zajem si prac adwokata. Ale wybucha wojna w Korei i
znowu wstpiem do tajnych sub, do CIA. Po Korei byem kilka lat we Woszech. Pniej w
Waszyngtonie i w rnych czciach wiata. Dwa razy w Wietnamie. W czasach Diema i w
latach 19691970, gdy przewodniczyem programowi Phoenix. Oczywicie nie powiedzia, e
program Phoenix doprowadzi do zagady, czsto za pomoc zabjstw, ponad dwudziestu tysicy
czonkw Vietcongu. A gdy mu o tym przypomniaam, stwierdzi, e dwadziecia tysicy to
niewiele, w walkach ginie wicej ludzi. Nie powiedzia, e nie jest mu obca adna z tragedii,
jakie wydarzyy si w ostatnich latach; e by zamieszany w t rozgrywajc si w Chile, na
Cyprze, wrd Kurdw. By wymieni choby dwie lub trzy. Przyzna jednak, e to on najmocniej
popiera dofinansowanie chrzecijaskich demokratw i socjaldemokratw woskich. I to byo
bardzo wane, jako e przybyam do niego przede wszystkim po to, by zapyta go o korupcj
uprawian przez CIA w moim kraju.
Wywiad ktnia odby si w skromnym domku jednorodzinnym w okolicach
Waszyngtonu, w ktrym mieszka wraz z on i dwoma modszymi synami. (Dwaj starsi byli
onaci. Najstarszy mia trzydzieci cztery lata i pracowa jako adwokat). Byam u niego dwa
razy, w pewien dugi pitkowy poranek i cae niedzielne popoudnie. Ani za pierwszym, ani za

drugim razem nie pozwoli sobie na niegrzeczny czy niecierpliwy gest, ani za pierwszym, ani za
drugim razem nie prbowa mnie pospiesza. By cay czas uprzejmy, elegancki, opanowany
doskonay. W ten sam sposb zachowywa si wobec senatora Churcha i kongresmana Pikea,
ktrzy przesuchiwali go podczas prac parlamentarnych komisji ledczych. Skandal, jaki wybuch
przy tej okazji wok zbrodni CIA, oraz dymisja, do ktrej zosta zmuszony, nie stargay mu
nerww; tym bardziej nie mogabym zrobi tego ja. Zachowa zimn krew rwnie wtedy, gdy
wywiad zosta opublikowany niemal na caym wiecie, wzbudzajc wrzaw rwn tej, jak
wywoay wywiady z Kissingerem i Cunhalem. Zarwno telewizji, jak i prasie owiadczy, e
tekst wiadczy o tym, i walka zostaa chwalebnie wygrana przez niego, aonie przegrana
przeze mnie; i dlaczego nie przeprowadz wywiadu z szefem KGB? Nastpnie, eby pokaza mi,
jaki jest liberalny, i zapewni, e moja impertynencja nie robi na nim wraenia, zacz pisa do
mnie liciki pene pobaliwej sympatii i dobrodusznych wyrzutw o mj anarchizm i moje
lewactwo; przyznajc jednak, e jestem skrupulatn i uczciw dziennikark. W jednym z nich
pisa: Moemy si nie zgadza i rzeczywicie, my dwoje bardzo si nie zgadzamy, ale uwaam
za dobroczynne dla wolnych spoeczestw, e mona si w nich kci i wymienia pogldy bez
wzajemnych obaw. Nigdy mu nie odpowiedziaam i nie zapytaam, co rozumie przez wolne
spoeczestwa i wymian pogldw bez obaw. Oczywicie nie baam si i nie boj jego ani jego
CIA, ale musz wyzna, e widzc jego podpis, za kadym razem odczuwaam rodzaj dreszczu.
Zdaj sobie spraw, e CIA ma przynajmniej t zalet, e pozwala przeprowadza ze sob
wywiady, a KGB nie; uwaga bya suszna. Jednak trudno zapomnie o poczuciu zagroenia, jakie
si ma, czujc i wiedzc, e jest si przez nie kontrolowanym; tak jak ja jestem od lat. I nie wiem,
czy Colby jest o tym poinformowany, zwaywszy e stao si to, gdy by ju osob prywatn, ale
wydaje si, e CIA bya zamieszana w zabjstwo Aleksandrosa Panagulisa. I mimo e moe to
niesusznie zrani pana Colbyego, musz powiedzie, e ta myl jako pierwsza przysza mi do
gowy, gdy na Boe Narodzenie 1976 roku otrzymaam od niego adn kartk z yczeniami. Z
Madonn w bkitnym paszczu czule tulc Dziecitko Jezus.
ORIANA FALLACI. Te nazwiska, panie Colby. Nazwiska ndznikw, ktrzy brali we
Woszech pienidze od CIA. Wochy nie s bananow republik United Fruits, panie Colby, i to
niesprawiedliwe, eby podejrzenie ciyo na caej klasie politycznej. Nie sdzi pan, e Pertini,
marszaek naszego sejmu, ma prawo pozna te nazwiska?

WILLIAM COLBY. Nie, poniewa nasza Izba Reprezentantw postanowia w

gosowaniu, e nazwiska maj pozosta tajne, i poniewa CIA musi chroni swych czonkw,
musi chroni tych, ktrzy z ni wsppracuj. Oczywicie decyzja o podaniu nazwisk lub nie
naley do rzdu Stanw Zjednoczonych, a ja nie mwi w imieniu rzdu. Mwi w imieniu CIA.
Ale moja opinia brzmi nie, moje zalecenie brzmi nie. adnych nazwisk. To minimum, co mog
zrobi, aby uszanowa porozumienie z ludmi, ktrzy ze mn pracowali. W pani parlamencie
mog przeprowadzi wszelkie dochodzenia, jakie chc. Czy nie istnieje policja ledcza? Ten, kto
czuje si podejrzany, wystarczy, e powie: To nieprawda, nie przyjmowaem pienidzy. Mnie
to w zupenoci odpowiada. Nie mog powici jednych, eby unikn podejrze co do drugich.
Obiecaem, e zachowam tajemnic, i j zachowam, bo jeli zami obietnic, nie bd ju mg
zwrci si do nowych ludzi. Byoby atwo zastosowa metod eliminacji, odpowiedzie nie
na sze nazwisk, a na sidme no comment. Pani miaaby to, czego szuka. Czemu nie poszuka
pani tego samego u Rosjan? Czemu nie poprosi pani radzieckiego rzdu o nazwiska komunistw,
ktrzy we Woszech bior pienidze z Moskwy? Zwizek Radziecki robi dokadnie to, co my.
Ma identyczne jak my problemy.
Pniej porozmawiamy o Rosjanach. Teraz rozmawiamy o CIA, panie Colby. Gdybym ja,
obywatelka obcego kraju, przyjechaa tu, aby finansowa jedn z amerykaskich partii, i
dwudziestu jeden z waszych politykw, ponadto niektrych waszych dziennikarzy, co
Popeniaby pani rzecz nielegaln i gdybym si o tym dowiedzia, donisbym na pani
FBI, eby pani aresztowao.
Dobrze. Tak wic ja powinnam donie woskiej policji na pana, paskiego ambasadora,
paskich agentw i sprawi, aby was aresztowano.
Tego nie mwi.
Jak to nie? Jeli jest nielegalne, ebym ja korumpowaa, powiedzmy, pana Pikea albo
senatora Churcha, czy nie jest tak samo nielegalne, eby pan korumpowa, powiedzmy, pana
Micelego?
Nie mwi, e byaby to korupcja. Mwi, e postpiaby pani przeciwko mojemu prawu.
Ale pan te postpi przeciwko mojemu, panie Colby! I wie pan, co dodam? Jest tylko
jeden czowiek bardziej obrzydliwy od przekupionego przekupujcy.
My w CIA nie przekupujemy. Jeeli macie w waszym spoeczestwie problem z
korupcj, istnia on na dugo przed przybyciem CIA. Przekupywa oznacza dawa pienidze

komu, kto co dla nas robi, a my nie dajemy pienidzy w tym celu. Dajemy pienidze temu, kto
nie ma wystarczajco duo pienidzy, by robi to, co chce. Zasadniczo popieramy ustroje
demokratyczne i wrd wszystkich krajw, ktre powinny to rozumie, s Wochy. To
amerykaska pomoc przez trzydzieci lat powstrzymywaa Wochy przed upadkiem w
autorytarny komunizm. I poradzilimy sobie z tym, wanie wspierajc partie demokratycznego
centrum.
Waszych klientw, jak okrela ich pan w raporcie Pikea. Panie Colby, w sowniku
angielsko-woskim sowo client jest przetumaczone dosownie jako klient. Ale co dla pana
oznacza klient?
No wic ot Jak adwokat nazywa Co robi adwokat ze swoim klientem? Adwokat
pomaga klientowi Tak, klienci adwokata.
Uwaa si pan wic za adwokata chrzecijaskich demokratw i socjaldemokratw we
Woszech.
Zgadza si. To znaczy Nie. Nie chc komentowa adnej konkretnej sytuacji.
Dlaczego? Odpowiedzia mi pan moe kamstwem?
Ja nie kami. I cierpi, kiedy jestem oskarany o kamstwo. Naprawd tego nie robi.
Czasami co przemilcz, czasami odmwi udzielenia informacji, zachowam tajemnic. Ale
adnych kamstw, nawet gdybym chcia. Nie pozwoliliby mi na to Izba Reprezentantw ani
Senat, ani prasa. Szef amerykaskiej Intelligence to nie to, co szef wywiadu innych krajw, gdzie
wolno mu negowa prawd. Tutaj wywiad dziaa pod nadzorem prawa, nie poza prawem. I eby
sobie radzi, trzeba mwi no comment. Ale w sprawie finansowania przez nas partii
demokratycznych, to ja chciabym zada pani pytanie: Czy byoby w porzdku, gdyby Ameryka
wspara partie demokratyczne przeciwko Hitlerowi?
Odpowiem panu natychmiast, panie Colby: we Woszech nie ma adnego Hitlera. A tamte
osiemset tysicy dolarw, ktre ambasador Graham Martin zechcia da generaowi Micelemu, z
bogosawiestwem Kissingera, nie trafiy wcale w demokratyczne rce. Trafiy w rce
naladowcw Hitlera.
Nie bd dyskutowa na temat adnej konkretnej operacji CIA, ale powiem pani, e mam
wielki szacunek dla ambasadora Martina. Bylimy razem w wielu czciach wiata i zawsze
uwaaem go za czowieka silnego, czowieka, ktry zawsze zajmowa waciw pozycj i
podejmowa waciwe zobowizania w interesie Stanw Zjednoczonych. Poza tym sdz, e w

tego rodzaju dziaalnoci CIA moe mie jeden punkt widzenia, a nasz rzd inny. To nie CIA
decyduje, decyduje prezydent. Prosz nie zapomina, e w kadej z tych operacji CIA dziaa w
subie rzdu, postpuje wedug wytycznych rzdu. Czasem wytyczne s moliwe do
zaakceptowania, czasem nie. Ale w kadym wypadku CIA postpuje cile wedug nich.
Przynajmniej do zeszego roku, to znaczy do czasu wejcia nowej ustawy, prezydent mg
wezwa dyrektora CIA i powiedzie: Zrb to i nie mw nikomu.
A wic to wanie Nixon i Kissinger chcieli da Micelemu te pienidze; CIA tak naprawd
bya przeciwna. Jeli ich pan spotka, prosz podzikowa im za bomby, ktre faszyci produkuj
za te pienidze.
Nie mog o tym rozmawia. Wiem jednak, e neofaszyci maj tylko osiem procent
gosw i mimo i istniej wrd nich bardzo ekstremistyczne elementy, nie grozi wam z
pewnoci drugi marsz na Rzym. Wiem, e zagroenie stanowi dla was komunici. I wiem, e
od zakoczenia wojny my w CIA cay czas wspomagalimy rne formy demokratyczne przeciw
grobie komunizmu. I trwao to przez dwadziecia pi, a raczej trzydzieci lat.
Z takim rezultatem, e komunici stoj obecnie u progu rzdu i w kadych wyborach
zyskuj wicej gosw. Czy wydaje si panu, e dobrze pan zainwestowa te pienidze? Wydaje
si panu, e paska Intelligence okazaa si inteligentna?
Zazwyczaj nie wydajemy naszych pienidzy na gupoty. Pewnych spraw nie naley
ocenia tylko na podstawie jednego czynnika. W tym wypadku, na podstawie trzydziestu trzech
procent, ktre uzyskali komunici w ostatnich wyborach. I moliwe, e amerykaskie
interwencje we Woszech po drugiej wojnie wiatowej nie byy doskonae, jednak byy
przydatne. Pozytywne. Mwi rwnie o NATO oraz o planie Marshalla. Gdy byem w Rzymie,
w 1953 roku, ludzie jedzili vespami. Teraz jed samochodami. yje si wam teraz lepiej, ni
yoby si, gdyby komunici wygrali w roku 1948 i w 1960. Przecitnemu Wochowi yje si
lepiej ni przecitnemu Polakowi, wic amerykaska polityka we Woszech nie bya bdem.
Wykonalimy dobr robot. Kiedy mwicie, e le si wam wiedzie, powtarzacie to samo, co w
1955 roku. Wtedy te krzyczelicie, e rzd jest fatalny i wszystko si wali. We Woszech
widzicie zawsze sprawy w sposb katastroficzny, cay czas macie wraenie, e znajdujecie si na
skraju przepaci. A jednak w 1955 roku do katastrofy nie doszo. I teraz te nie dojdzie. Bo
istniej porzdni Wosi.
Z pewnoci nie s to pascy klienci, panie Colby.

Mwi o zwykych ludziach.

Jaki by pana ulubiony polityk, gdy przebywa pan we Woszech?
Myl, e De Gasperi. Ale nie mog wymienia nazwisk. Nie powinienem. Zreszt nie
znaem zbyt wielu wanych osb Byem modym funkcjonariuszem i moja praca polegaa
raczej na zbieraniu informacji i utrzymywaniu kontaktw z ugrupowaniami politycznymi, jako e
mwiem po wosku. Mog powiedzie pani tylko tyle, e w tamtym okresie byem za otwarciem
w stron lewicy. Tak, za otwarciem wobec socjalistw. Szanowaem ich. Nadal ich szanuj, bo
socjalici s zachodni, europejscy, naprawd wierz w wolno i demokracj. W latach
pidziesitych sdziem, e popenili wielki bd, sprzymierzajc si z komunistami, ale
uwaaem rwnie, e na dusz met nie utrzymaj tego sojuszu. I dlatego tak, byem za
otwarciem w ich stron. Jednak w tamtym czasie nie by to decydujcy element amerykaskiej
polityki we Woszech.
No tak. Ambasadorem bya Claire Boothe Luce. Do jakiego stopnia pan, jako
przedstawiciel CIA, dziaa i dziaa we wsppracy z ambasad USA?
Wsppracowaem duo z ambasad, to oczywiste. Byem doradc politycznym, political
attach. Zawsze wsppracuje si z ambasadami. Wikszo informacji zdobywamy poprzez
nasze ambasady. A pani Luce wykonywaa dobr robot. Doskona robot. Nadal jestem
przyjacielem pani Luce. Interesujca, zdolna kobieta.
Zwaszcza zdolna do wtrcania si w sprawy mojego kraju, jakby by jej koloni. Jednak
dziaacie we Woszech nie tylko za porednictwem waszej ambasady; wszyscy wiemy, e
prawdziwym przyczkiem CIA we Woszech jest SID. Pytam, jak pan mie ledzi mnie w moim
domu, uywajc do tego tajnych sub mojego kraju? Jakim prawem na przykad kontroluje pan
mj telefon?
Poniewa w ten sposb wiem, co dzieje si na wiecie. A kontrola telefonu, wie pani
Mj telefon by kontrolowany wiele razy, w wielu krajach, jestem pewny. I nigdy nie miao to dla
mnie znaczenia. Nawet gdyby by kontrolowany teraz, co wykluczam, nie miaoby to dla mnie
adnego znaczenia. Przynajmniej pod wzgldem emocjonalnym. Nie widz nic zego w prbach
zrozumienia, co dzieje si na wiecie, co myl i robi ludzie. Nie chodzi wcale o podgldanie
cudzej prywatnoci; chodzi o informacj, czy ma pani wycelowany we mnie pistolet lub
jakkolwiek inn bro, ktra mogaby wyrzdzi mi krzywd. Krtko mwic, pyta mnie pani,
czy jedno pastwo ma prawo do wykorzystywania swojej Intelligence w innym pastwie poprzez

tajn dziaalno? C, w kadym kraju jest prawo, ktre odpowiada, e nie. I prawie w kadym
kraju si to robi. Bo mamy moralne prawo prbowa odkry, co si dzieje, i w ten sposb si
broni. Jest to nielegalne, ale mamy do tego prawo.
Sprawdmy, czy dobrze zrozumiaam. Uwaa pan za nielegalne, lecz suszne rwnie
dziaanie za porednictwem tajnych sub innego kraju. Na przykad mojego.
To zaley. Czasami inna Intelligence nam pomaga. To zaley od polityki kraju. Czasami
dwa kraje maj oboplny interes, na przykad znajduj si bardzo blisko swoich sojusznikw i
bardzo martwi je moliwo penetracji. Wtedy razem pracujemy.
Tak jak mwiam. Czy to prawda, e najlepsz operacj CIA z SID-em bya ucieczka
Swietany, crki Stalina, z Moskwy?
Tego nie mog powiedzie. Zwaszcza teraz, w okresie dochodze, nie powinienem
mwi o naszych wsplnikach i o naszych stosunkach z zagranicznymi tajnymi subami. Jeli to
zrobi, jeli ktokolwiek z nas to zrobi, przestan ufa naszej Intelligence. Suby wywiadowcze
nie powinny nic mwi o swoich wsplnikach. Nie wyobraa sobie pani, jak bardzo to, co si
wydarzyo, zaszkodzio CIA. Ogromnie. Na caym wiecie. Niektrzy ludzie mwi nam teraz:
Jak mam sta po waszej stronie? Czy naprawd mog zawierzy wam swoje ycie? Czy te
opowiecie wszystko Kongresowi?. Wielu si od nas odwrcio. Wielu, ktrzy z nami
wsppracowali, powiedziao nam: Nie, do, nie robi tego wicej. Nawet niektre z
zagranicznych tajnych sub powiedziay nam: Nie, do, dawalimy wam wiele tajnych
materiaw, a od tej chwili nie bdziemy wam ju nic dawa. Stracilimy tak mas
wsppracownikw, tak mas agentw
Tylko agentw czy rwnie klientw?
Rwnie klientw. Niektrzy powiedzieli nam: Na mio bosk, nic nam ju nie
dawajcie, bo pniej o tym opowiecie. Nowi i wyprbowani ludzie. Poczuli si zdradzeni. My w
CIA bardzo walczylimy, eby utrzyma ich nazwiska w tajemnicy, i sdz, e wygralimy. Ale
rozgos wok tej sprawy wyrzdzi nam mimo wszystko wielk krzywd. Takie rzeczy nie
przytrafiaj si KGB. We Woszech macie mnstwo agentw KGB. Wielu. Oczywicie rwnie
Wochw. KGB bardzo si stara we Woszech, nie mwic o tym, e moe liczy na Wosk
Parti Komunistyczn. Stara si bardzo energicznie. Jednak nikt nie prosi KGB o ujawnienie
nazwisk jego agentw, jego klientw lub prowadzonej przez nie dziaalnoci. Nikt nie wymaga
od niego postpowania w sposb demokratyczny i liberalny. KGB nie wytyka si przewinie, na

temat KGB nic si nie ujawnia; ani tego, co suszne, ani tego, co niewaciwe. Kto oskara KGB
o wtrcanie si do prywatnych spraw pani kraju?
Myli si pan, panie Colby. wita prawda jest taka, e nie chcemy ani was, ani ich. Mamy
do ich i was.
Dobrze, dobrze. Ale w takim razie dlaczego nie mwicie o pienidzach, ktre woscy
komunici czerpi z handlu z Europ Wschodni? Wszystkie rodki, ktre przechodz tam i z
powrotem poprzez handel ze Zwizkiem Radzieckim i krajami satelickimi, przechodz przez
agencje, ktre oddaj pewien procent woskim komunistom. To dobry system. Skomplikowany,
ale dobry. Udoskonalenie go zajo im trzydzieci lat. Co by pani powiedziaa, gdyby Ameryka
prowadzia z Wochami handel rzdowy i oddawaa pewien odsetek jednej z partii?
Nie zajmuje si tym CIA? Nie zajmuj si tym ambasadorowie, tacy jak Martin? Nie
zajmuj si tym takie firmy, jak Lockheed, Gulf, Esso?
Pani sposb racjonalizowania i poredniego dochodzenia do wniosku, e inni to porzdni
chopcy, dobre, czyste, wspaniae istoty, jest nadzwyczajny. Sowieci daj pewien odsetek swoich
dochodw z handlu z Wochami pewnym osobom, ktre przekazuj go potem Woskiej Partii
Komunistycznej, a pani mwi: to to samo. Tak, to samo, co zrobili w Polsce, eby polska partia
komunistyczna wesza do rzdu, a pniej obja wadz. Zaczyna si zawsze w ten sposb:
wspomaga si parti komunistyczn pienidzmi, partia wchodzi do rzdu, potem dochodzi do
wadzy i przy niej zostaje. Ale biada, jeli nie zostaje tak, jak chce Zwizek Radziecki!
Przyjeda delegacja z Moskwy, siada do stou wraz z centralnym komitetem i tumaczy mu, e
lepiej grzecznie si zachowywa. Chciaaby pani, eby tak si to skoczyo we Woszech?
Zamy nawet, e korupcja we Woszech jest tylko po jednej stronie, zamy, e woscy
komunici to porzdni, uczciwi chopcy. Czy z tego wzgldu dopuciaby ich pani do rzdw?
Czy z tego wzgldu naraziaby si pani na podobne ryzyko? Prosz wymieni jeden kraj, w
ktrym panowa komunizm, a teraz ju nie panuje. Tylko jeden! Jeden, gdzie partia
komunistyczna dosza do wadzy, a pniej si wycofaa, zgodnie z zasadami demokratycznej
gry, oddajc innej partii prawo do rzdw. Prosz wymieni! Jeden! Tylko jeden!
Panie Colby, co zrobilibycie wy, Amerykanie, gdyby komunici wygrali wybory we
Woszech?
Prosz wymieni jeden kraj! Jeden jedyny!
Panie Colby, przeprowadzilibycie zamach stanu, jak w Chile?

Jeden kraj! Tylko jeden! Rumunia? Czechosowacja? Wgry? Polska?

Niech mi pan odpowie, panie Colby: Drugie Chile?
A gdyby pniej nie byo ju drugich wyborw? Gdyby pniej stao si to, co stao si z
Hitlerem i z Mussolinim? Czy nie rozumie pani, e komunici przez te wszystkie lata stosowali
si do demokratycznych regu gry, bo im si to opacao? Nie rozumie pani, e dopki byli w
mniejszoci, ustrj demokratyczny by im potrzebny? Czy naprawd wierzy pani, e gdy bd u
rzdw, nadal bd stosowali si do regu demokracji? To nie s ludzie, ktrym mona
powiedzie: Jako e dobrzy z was chopcy, pozwolimy wam troch porzdzi. Ich centralizm
demokratyczny nie ma nic wsplnego z demokracj. A wasze problemy moecie rozwiza w
lepszy sposb, ni pozwalajc im wygra wybory. Prosz o tym pamita. Albo nigdy wicej nie
wygracie wyborw.
Moe nawet ma pan racj. Ale przypominam panu, e to wanie wy, Amerykanie,
oddajecie kraje w rce komunistw, kupujc, korumpujc, popierajc faszystw na caym
wiecie. Ameryka jest najwiksz wytwrni komunistw na wiecie, panie Colby.
To obelga podyktowana ideologicznymi uprzedzeniami, odrzucam j.
Niech pan odrzuca. Prosz mi jednak powiedzie: Czy na podstawie informacji, ktre
mia pan zawsze jako szef CIA, nie widzi pan adnej rnicy midzy Parti Komunistyczn
Cunhala, a Parti Komunistyczn Carrilla, Marchaisgo, Berlinguera?
Woska Partia Komunistyczna jest taka sama, jak za czasw Gramsciego i Togliattiego, to
znaczy jest parti, ktra prbuje przerzuci most midzy systemem radzieckim a zachodnim,
usiujc funkcjonowa troch w jednym, a troch w drugim krgu. We Woskiej Partii
Komunistycznej istnieje pewna ambiwalencja. A komunici francuscy, tak jak komunici
hiszpascy, tylko to naladuj. Woska Partia Komunistyczna zawsze uwaaa si za bardzo
rewolucyjn, by utrzyma totalitarny krok, a jednoczenie zawsze twierdzia, e jest bardzo
woska, by nadrobi dystans do reszty Woch. W rzeczywistoci chce mnie pani zapyta, czy
wierz pewnym ludziom z Woskiej Partii Komunistycznej, gdy twierdz, e popieraj pluralizm
i tak dalej. Odpowiem: nie znam tych osb, ale kwestia nie polega na tym, czy ywi zaufanie do
konkretnych osb. Problem tkwi w ich imperatywach politycznych. Obecnie, gdy Europa
Zachodnia jest do zwarta i silna oraz chroniona przez amerykaskie interesy, imperatywem
politycznym dla komunistw jest przynaleno do Europy Zachodniej. Jutro, jeli Europa
Zachodnia bdzie miaa problemy ekonomiczne albo jeli w Zwizku Radzieckim zmieni si

siy rzdzce, ich imperatyw polityczny moe si zmieni. A oni mog sta si bardziej
autorytarni i lojalni wobec Sowietw.
Ostatnio Woska Partia Komunistyczna, Hiszpaska Partia Komunistyczna i Francuska
Partia Komunistyczna do otwarcie zaatakoway Zwizek Radziecki.
Och, to proste. Zrobia to rwnie Czechosowacja w 1968 roku. W zamian za to popary
ZSRR przy wielu okazjach i nadal utrzymuj doskonae stosunki z Moskw. Zgodnie z ich
polityk nie powinno by ani NATO, ani Ukadu Warszawskiego. Tymczasem prociej jest
wyeliminowa NATO. Pozby si Ukadu Warszawskiego jest trudno. D do zmniejszenia
udziau Woch w NATO, mwic: C, Ukadem Warszawskim zajmiemy si pniej. Ale w
jakim stopniu wsppracowaliby onierze woscy i onierze amerykascy, rzd woski i rzd
amerykaski w dniu, w ktrym mielibycie premiera komunist? Naprawd sdzi pani, e
istniaaby wsppraca w interesie NATO? Ja sdz, e pojawioby si wiele trudnoci.
Moliwe. Ale powtarzam pytanie, na ktre nie chce pan odpowiedzie: Co zrobiliby
Amerykanie, gdyby we Woszech komunici doszli do wadzy?
Nie wiem. To kwestia polityki Stanw Zjednoczonych. Nie wiem.
Ale wie pan, panie Colby. Drugie Chile?
Niekoniecznie. Nie wiem To hipotetyczne pytanie, nie mog na nie odpowiedzie. To
zaley od zbyt wielu czynnikw. Mogoby nie wydarzy si nic, mogoby si co wydarzy,
mgby przytrafi si jaki bd.
Taki bd, jak w Chile? No dalej, panie Colby. Uwaa pan, e gdyby komunici doszli do
rzdw, interwencja Stanw Zjednoczonych we Woszech przy udziale drugiego Pinocheta byaby
uzasadniona?
Nie sdz, abym mg odpowiedzie na to pytanie. A wasz Pinochet nie jest w Ameryce.
Jest we Woszech.
Wiem, ale jestecie mu potrzebni. Bez was nic nie zrobi. Panie Colby, prbuj skoni
pana do przyznania, e Wochy s niezawisym pastwem, a nie bananow republik, nie wasz
koloni! Nie moecie by zawsze policjantami wiata. Jasne?
Chiaro ma sbagliato. Prosz pozwoli mi wyjani. Po pierwszej wojnie wiatowej
Ameryka przeya zjawisko odrzucenia. Powiedzielimy sobie, e wojna bya bdem, e le
walczono, i mielimy okres niewinnoci. Zredukowalimy nasz armi do mniej wicej stu
pidziesiciu tysicy, chcielimy otwartej dyplomacji, a sekretarz stanu rozwiza Intelligence,

twierdzc, e dentelmeni nie czytaj cudzej poczty. Krtko mwic, przygotowywalimy si do

ycia w wiecie dentelmenw i ogosilimy, e nie chcemy si wicej angaowa w sprawy
zagraniczne. Pojawiy si problemy w Europie i nie interweniowalimy. Nadesza wojna w
Hiszpanii i ogosilimy neutralno. Poddalimy nawet pod gosowanie ustaw o naszej
neutralnoci. Ale to nie zadziaao. I spady na nas problemy gospodarcze, nadeszli autorytarni
przywdcy, ktrzy wierzyli, e mog zapanowa nad swoimi ssiadami, wybucha druga wojna
wiatowa i musielimy do niej przystpi. Po drugiej wojnie wiatowej zaczlimy od pocztku:
w 1945 roku rozwizalimy armi, rozwizalimy OSS i powiedzielimy: pokj. Jednak zacza
si zimna wojna. Od razu stao si jasne, e Stalin nie pjdzie drog, ktr wytyczylimy.
Rosyjski komunizm sta si zagroeniem w Grecji, w Turcji, w Iranie. I tym sposobem
zrozumielimy lekcj. Poczylimy nasze tajne suby, nazwalimy je CIA, powstrzymalimy
autorytarn ekspansj Zwizku Radzieckiego za pomoc NATO, planu Marshalla i CIA.
Wsplnie, liberaowie i konserwatyci; jedni i drudzy przekonani tym razem, e trzeba udzieli
pomocy za granic. Ja byem jednym z liberaw. W modoci byem wrcz radykaem i
A niech to. Jakim cudem tak si pan zmieni?
Clemenceau mawia, e kto nie jest radykaem w modoci, nie ma serca, a kto nie jest
konserwatyst na staro, nie ma rozumu. Ale prosz pozwoli mi skoczy. NATO zadziaao.
Powstrzymanie radzieckiego ekspansjonizmu udao si. Wywrotowy plan partii komunistycznych
zosta zneutralizowany. I nie chodzio o przejcie na stron faszystw, nie chodzio o prawic
przeciw lewicy. Chodzio o poszukiwanie demokratycznego rozwizania. I bya to polityka
amerykaska, do ktrej CIA si przyczya i od tamtej pory j stosowaa, mwic, e bdziemy
walczy o wolno za wszelk cen. To jasne no c, tak, w trakcie tej walki za wszelk cen
zdarzay si i zdarzaj przypadki wsppracy z lokalnymi do autorytarnymi przywdcami. Albo
bardziej autorytarnymi ni yczyliby sobie ludzie.
Od generaa Franco po Caetana, od Diema po Thieu, od Papadopulosa po Pinocheta.
Nie liczc wszystkich faszystowskich dyktatorw Ameryki aciskiej. Na przykad brazylijskich
katw. W ten sposb w imi wolnoci stalicie si obrocami wszystkich tych, ktrzy zabijaj
wolno po drugiej stronie.
Tak jak podczas drugiej wojny wiatowej, gdy przeciw wikszemu zagroeniu, jakim by
Hitler, poparlimy stalinowsk Rosj. Tak, dokadnie w ten sam sposb, w jaki wtedy
wsppracowalimy ze Stalinem, teraz zdarza si nam wsppracowa z Krtko mwic,

czasami musimy wsppracowa z kim innym. Ekspansja komunistyczna, poczwszy od lat

pidziesitych, zaja miejsce zagroenia nazistowskiego, a my No c, popierajc jakiego
autorytarnego przywdc przeciw zagroeniu komunistycznemu, pozostawia si zawsze otwart
moliwo, e kraj tego autorytarnego przywdcy stanie si w przyszoci demokratyczny. W
przypadku komunistw natomiast przyszo nie rokuje nadziei. Dlatego nie widz powodu do
zgorszenia jeli chodzi o pewne nasze sojusze. Do sojuszw dochodzi si zawsze, by stawi
czoo wikszemu zagroeniu. A dla nas, Amerykanw, najwikszym zagroeniem pozostaje
komunizm. Mj rzd uznaje Pinocheta za prawowit wadz Chile, to prawda. Ale ja nie
akceptuj tego, e dwiecie milionw Rosjan yje pod wadz radzieckiego komunizmu. Poza
tym Pinochet nie chce podbija wiata. Kogo obchodzi Pinochet?
Ja panu powiem, panie Colby. Przede wszystkim obchodzi Chilijczykw, ktrzy od ponad
dwch lat s przez niego wizieni, przeladowani, torturowani i zabijani. Obchodzi te tych,
ktrzy w wolno wierz naprawd, a nie tylko w sowach jak pan. Wreszcie obchodzi te kraje,
ktre tak jak mj obawiaj si, e stan si drugim Chile. Dziki wam, Amerykanom.
Naprawd myli si pani, wybierajc jako przykad Chile. Jeli przeczyta pani uwanie
raport senacki na temat Chile, opublikowany mimo moich obiekcji, zobaczy pani, e od 1964
roku ograniczylimy si do wspomagania demokratycznego centrum przeciw Allende, ktry
ogasza si sprzymierzecem Castro i komunistw. CIA nie miaa swojego udziau w obaleniu
Allende w 1973 roku. Komisja senacka nie znalaza dowodu naszej kolaboracji po 1970 roku.
Czyby? A finansowanie strajkw? A interwencje ITT?
C, troch pienidzy zostao przekazane; niewielki wkad. Przekazalimy je przez innych
ludzi, to znaczy pewnej grupie, ktra nastpnie oddaa go innej grupie. Gupstwo. Prosz
przeczyta moje zeznania przed komisj senatora Churcha, gdy mwi: Z wyjtkiem szeciu
tygodni w 1970 roku.
Ja powiedziaabym raczej, e w 1970 roku si zaczo; 11 listopada, gdy Nixon i
Kissinger wezwali Richarda Helmsa, wczesnego szefa CIA, i rozkazali mu obali Allende,
organizujc zamach stanu.
To trwao tylko sze tygodni I nam si nie udao Reszta naszego programu w Chile
polegaa na wsparciu si demokratycznego centrum przeciw zagroeniu ze strony lewicy.
Obalenie Allende w 1973 roku nie wchodzio w zakres naszej polityki. Oczekiwalimy wyborw
w 1976 roku, majc nadziej, e siy demokratyczne wygraj w 1976. Oczywicie nie

pomoglimy Allende, jednak nie jestemy winni zamachu stanu w 1973 roku. Ten zamach stanu
zosta wywoany przez samego Allende, ktry niszczy chilijskie spoeczestwo i gospodark,
ktry zachowywa si w sposb niedemokratyczny, ktry likwidowa opozycyjn pras, ktry
dziaa w sposb niezgodny z konstytucj, jak stwierdzi zarwno parlament, jak i Sd
Najwyszy, ktry
Ale co pan do diaba wymyla, panie Colby?! Jak pan mie faszowa w ten sposb
histori? Przecie opozycyjna prasa drczya Allende do ostatniej chwili!
To, e Allende by demokrat, to pani osobista opinia. On sam gosi, e chce
zlikwidowa opozycj,

buruazj.

Zlikwidowa! Ten

pani Allende by ekstremist,

ciemiycielem. Wiem o tym. Mam dobre informacje.

Jeeli wszystkie paskie informacje s podobne do tej, panie Colby, to rozumiem,
dlaczego CIA tak czsto si omiesza. Ale ja od pana, walczcego w imi demokracji, chc
dowiedzie si nastpujcej rzeczy: Czy zwyciywszy w sposb demokratyczny w wyborach,
Allende mia prawo, by rzdzi swoim krajem?
No wic, c
Niech si pan nie waha, panie Colby. Niech mi pan odpowie.
Czy Mussolini nie zwyciy w wyborach? Czy Hitler nie zosta kanclerzem Niemiec
dziki wyborom?
Nie moe pan by tak nieuczciwy, panie Colby. Nie moe pan porwnywa Allende z
Hitlerem i Mussolinim. To fanatyzm.
Nie jestem fanatykiem. Wierz w liberaln, zachodni demokracj.
W jaki sposb? Mordujc? Niech mi pan opowie o zabjstwie generaa Schneidera, szefa
sztabu gwnego Allende.
My z CIA mielimy bardzo niewiele wsplnego z zabjstwem generaa Schneidera.
Bardzo niewiele Jest to zapisane w raporcie senackim na temat Chile: grupa, ktra prbowaa
go porwa, nie bya t sam, ktra otrzymywaa bro od CIA. Typowa historia w cigu tych
szeciu tygodni. Och, pani sposb postrzegania CIA jest doprawdy paranoiczny. Zachowuje si
pani jak amerykaska prasa, gdy ekscytuje si czarnym pistoletem, tym ze strzakami, o ktrym
mwi senator Church. Bro, ktra nigdy nie bya uywana, nigdy. Ach, to wy z prasy obrzucacie
botem CIA, faszujecie, wypaczacie. Oczywicie, w trakcie naszej dziaalnoci za granic par
osb zgino Oczywicie Nasi agenci, a take ludzie z drugiej strony barykady Ale

adnych morderstw. Znam tych, ktrzy dla mnie pracuj, i mog pani zapewni, e s to dobrzy
Amerykanie, prawdziwi patrioci, ktrzy walcz, by chroni swj kraj w imi prawa do obrony
wolnoci
Dlaczego nie wyegzekwujecie tego prawa od Pinocheta?
Kady nard musi podejmowa wasne decyzje, poza tym s to sprawy, ktre dotycz
mojego rzdu. Pani tego nie rozumie, bo wychodzi pani od postawy ideologicznej. Ja nie jestem
ideologiem, jestem nacjonalist i pragmatykiem. I jak przystao na dobrego pragmatyka, powiem
pani, e do Stanw Zjednoczonych naley decydowanie, gdzie chc udzieli pomocy, a gdzie nie.
Mielimy prawo poprze przeciwnikw Allende, tak jak mamy prawo wspomaga w Europie
tych, ktrzy opieraj si komunistycznej ofensywie. Powtarzam, CIA robi to od trzydziestu lat i
robi to dobrze. A Wochy, powtarzam, s tego najlepszym przykadem.
Prosz mi powiedzie, panie Colby, czy w ramach tego pragmatyzmu zdarzyo si
kiedykolwiek, eby CIA zasugerowaa swemu rzdowi dialog z woskimi i europejskimi
komunistami?
Dialog? Nie widz, jak mogoby doj do dialogu midzy nami a nimi. Poza tym ich
stanowisko jest znane; znamy ich polityk, ich programy. Dobra wola jednostki nas nie
interesuje; jeden czowiek o dobrej woli moe zawsze zosta zastpiony przez innego. Co do ich
obietnic Rwnie Gromyko robi obietnice. Rwnie Mootow. Rwnie Wyszynski.
Uroczyste obietnice.
A wic to CIA polecio, by Segremu i Napolitano nie zostaa przyznana wiza, gdy zostali
zaproszeni przez Council on Foreign Affairs.
Nie wydaje mi si odpowiednie pokazywanie komunistom, e jestemy gotowi na ich
historyczny kompromis. Gorzej jeszcze, na historyczny kompromis midzy Wosk Parti
Komunistyczn a Stanami Zjednoczonymi. Nie, czego takiego nie akceptuj. Nie akceptuj
ludzi, ktrzy gdy tylko doszliby do wadzy, ograniczyliby swoj przyja do Stanw
Zjednoczonych. Nie ywi najmniejszej sympatii do tego typu ludzi.
A podr Almirante do Waszyngtonu?
To pytanie do Departamentu Stanu, nie do mnie. Ja nie znam tego Almirante. Wiem tylko,
e to faszysta nienalecy do centrum demokratycznego. A faszystw nie lubi. CIA nie ma
naprawd nic wsplnego z jego podr do Ameryki. Ja nic o tym nie wiedziaem.

Jak to?! Mimo e macie tylu szpiegw we woskich partiach, brakuje wam takiej
informacji? Bo macie szpiegw, prawda? Rwnie we Woskiej Partii Komunistycznej.
Oczywicie ley w naszym interesie, by zna ich dalsze i sekretne plany. Oczywicie
chcemy wiedzie, w jakim kierunku zdaj i czy s szczerzy, gdy mwi, e chc pozosta w
NATO. KGB te ma swoich agentw do tych celw. Jednak zdobywamy nasze informacje
rwnie na wiele innych sposobw; na przykad czytajc. Wemy t racjonalizacj historycznego
kompromisu. Czytajc j uwanie, mona zrozumie, e za taktycznymi przemowami ukryta jest
strategiczna deklaracja. Tak, e w cigu dwch lat wszystkie te przemwienia mog zosta
zastpione stalinowsk wizj historii. Prosz nie zapomina, e Stalin potrafi zawrze
porozumienie z Hitlerem, a potem je zerwa. Ja wierz w czytanie tego, co ludzie mwi, e
chcieliby zrobi. By moe to zrobi. Gdybymy przeczytali z wiksz uwag Mein Kampf
Hitlera
Panie Colby, przedstawia mi pan CIA jako stowarzyszenie harcerzy, spdzajcych
wikszo czasu w bibliotece. Na pocztek, jestecie szpiegami
Chwileczk. Owszem, w przeszoci Intelligence to byo tylko szpiegostwo. Mata Hari i
tak dalej. Dzisiaj natomiast Intelligence to proces intelektualny, polegajcy gwnie na zbieraniu
informacji, ktre s centralizowane i badane przez specjalistw. Informacji uzyskiwanych z
radia, z prasy, z ksiek, z rozmw. Dlatego nazywaj nas Central Intelligence Agency. Poza tym
jest elektronika, s komputery, jednym sowem, jest technika. I w cigu ostatnich pitnastu lat
technika tak bardzo zmienia Intelligence, e nie jest ju potrzebna Mata Hari, ktra kradaby
tajemnic, by przekaza j generaowi. To znaczy, wczeniej zastanawialimy si, ile pociskw
maj Sowieci. Teraz je liczymy, wiemy, jakiej s wielkoci, jak daleko lec Oczywicie nadal
istnieje potajemna praca, zwaszcza w krajach zamknitych. Ale dawna Intelligence, rozumiana
jako cakowita tajemnica, skoczya si. I sowo szpieg nie oddaje jej znaczenia wanie dlatego,
e Intelligence nie oznacza tylko szpiegostwa. Oznacza analiz, technik. O wiele wiksza, o
wiele bardziej fascynujca sprawa ni praca Maty Hari. I wanie to czyni z CIA najlepsze tajne
suby na wiecie.
Lepsze od KGB?
Och, KGB to co innego. Wiksza cz pracy KGB odbywa si w Zwizku Radzieckim,
gdzie jest ono FBI, CIA, policj pastwow, karabinierami, wszystkim. Oczywicie jest te
reszt. Tu, w Stanach Zjednoczonych, w czasach szpiegw atomowych przeprowadzili kilka

dobrych operacji. Naprawd znakomitych. Tak jak wtedy, gdy zwerbowali pewn dziewczyn z
sekcji kontrwywiadowczej naszego Departamentu Sprawiedliwoci i zdradzia ona wszystko, co
wiedzielimy na temat ich szpiegw. Wspaniaa operacja, wspaniaa. A wtedy, gdy umiecili
nadajnik w obcasie buta jednego z naszych dyplomatw? To rwnie byo znakomite posunicie.
Znakomite. Wie pani, ci ludzie pracuj dla swojego rzdu i fakt, e nie zgadzam si z ich
filozofi, nie oznacza, bym uwaa, e nie potrafi wykona porzdnej roboty. Oczywicie naley
rozrnia ich umiejtnoci i ich cele. Podczas gdy te pierwsze mog by doskonae, te drugie
mog by jak najgorsze. Powiem pani jednak, e obecnie rwnie KGB przejmuje metody CIA.
Take Rosjanie zaczynaj postrzega Intelligence jako proces intelektualny, skomplikowane
badania, analiz.
Panie Colby, CIA to rwnie co gorszego. To tajna sia polityczna, ktra organizuje
spiski i zamachy stanu. To narzdzie karzce kadego, kto sprzeciwi si interesom lub polityce
Stanw Zjednoczonych. To
To, do czego pani nawizuje, dotyczy zaledwie piciu procent naszego budetu. Zaledwie
pi procent jest przeznaczane na nasze dziaania polityczne i paramilitarne. Dziaania tajne, to
oczywiste, i konieczne w wiecie, w ktrym yjemy. Bdmy realistami; niewielka pomoc
udzielona pewnym krajom, pewnym przyjacioom moe zapobiec powanemu kryzysowi i by
moe trzeciej wojnie wiatowej. W latach pidziesitych te dziaania stanowiy trzydzieci
procent naszego budetu. W latach osiemdziesitych, jeli wiat nadal bdzie si rozwija w
kierunku totalitarnym, jak si wydaje, moemy wrci do trzydziestu procent. Lub nawet wicej.
Ale obecnie jest to tylko pi procent. I o to zrobilicie tyle nieuzasadnionego szumu. Tak,
nieuzasadnionego. Czy nie lepiej broni si, finansujc kogo, ni prowadzc wojn?
Tak, ale tu nie chodzi o samo finansowanie. Chodzi na przykad o mordowanie
zagranicznych przywdcw. Mam na myli wasze trucizny i wasze fiolki bakteriologiczne, majce
zabi Castro, Lumumb
W 1973 roku, zanim problem uleg zaognieniu, wydaem wyrane rozkazy przeciw
planom zabjstwa. Odrzuciem liczne propozycje zabjstw przy wielu okazjach w trakcie mojej
kariery, zwaszcza wtedy, gdy zostaem szefem CIA. Zawsze twierdziem, e zabjstwo jest
bdem. Jednak wielu odpowie, e gdyby Hitler zosta zamordowany w 1938 roku, lepiej by si
dzisiaj dziao na wiecie.
Ale jaki Hitler! Castro to nie Hitler.

Castro pozwoli Zwizkowi Radzieckiemu na zainstalowanie na Kubie wyrzutni

nuklearnych, naraajc w ten sposb na zagroenie nuklearne wszystkie miasta amerykaskie na
poudniowy wschd od Missisipi.
I uprawniao to pana do zamordowania Castro?
Zapewniam pani, e w renesansowych Woszech wielu ludzi wewntrz i spoza Kocioa
dyskutowao o wadach i zaletach tyranobjstwa. A raczej dyskusja ta zacza si kilka wiekw
wczeniej, u Grekw i Rzymian. Jak umar Juliusz Cezar? Jak umierali ksita rnych
woskich pastw? Zabjstwo byo broni polityczn i jako bro polityczna nie zostao doprawdy
wynalezione wczoraj rano w Ameryce. Bardzo prosz, niech mnie pani nie umoralnia. I jako
Woszka niech pani nie zrywa si na nogi, by dawa mi lekcje moralnoci na ten temat.
Lekcje moralnoci moe nie. Jakkolwiek osobicie i w 1976 roku mam do tego pene
prawo. Lekcje historii, owszem. Rzeczywicie, przypomn panu, e Cezar zosta zabity przez
Rzymianina, a nie przez Amerykanina. A Perykles wznosi pomniki ku czci Grekw, ktrzy zabili
greckiego tyrana, nie Amerykanw, ktrzy mordowali Kubaczykw.
Jednak Wercyngetoryks zosta zamordowany przez Cezara, Marek Atyliusz Regulus
przez Kartagiczykw, a pewna liczba zagranicznych przywdcw przez Lukrecj Borgi. Ja nie
szukam usprawiedliwie. Ja mwi, e robiono to zawsze i e trudno, by jeden kraj udziela
lekcji moralnoci innemu krajowi.
To wy mwicie, e jestecie bardziej moralni od innych. To wy przedstawiacie siebie
samych jako Archanioa Gabriela. Demokracja, wolno i tym podobne. Teraz chroni si pan
pod spdnic Lukrecji Borgii?
Moe nasza moralno nie jest doskonaa, ale jest lepsza ni innych. Na caym wiecie
amerykaska polityka postrzegana jest jako wiato wolnoci, a wasze oszczerstwa wobec CIA
maj na celu jedynie zniewaenie Ameryki. Pracowaem w CIA dwadziecia osiem lat i jestem w
stanie stwierdzi, e w cigu dwudziestu omiu lat zdarzyo si naprawd niewiele rzeczy,
ktrych nie powinnimy byli robi. Na przykad otwieranie korespondencji. Tak, w latach
pidziesitych by taki czas, kiedy otwieralimy korespondencj wychodzc i przychodzc ze
Zwizku Radzieckiego. By ku temu powd: w Ameryce roio si od radzieckich szpiegw.
Mimo to nie powinnimy byli i
Ale kto mwi o korespondencji! Tutaj mowa o morderstwach, panie Colby!

CIA nigdy nikogo nie zamordowaa. Nawet Diema. Oskaranie nas o morderstwo jest
nieuzasadnione. Zdarzay si przypadki, w ktrych usiowalimy to zrobi, to prawda. Ale nigdy
nam si nie udao. Nigdy nie zrealizowalimy naszych planw.
Nawet gdyby mwi pan prawd, panie Colby, to czy nie wydaje si panu haniebne, e
CIA snua plany zabicia przeciwnikw, tak jak robi to Al Capone?
Ludzie robi to na caym wiecie, niezalenie od tego, czy jest to mdre, czy nie. Plany
zabicia szefw pastw istniej na caym wiecie. Ja o tym wiem. Wiem I powtarzam, e
zawsze byem przeciwny pomysowi mordowania w ten sposb. W 1973 roku zrobiem z tego
zasad. Osobicie zwolniem kilku dyrektorw CIA, poniewa proponowali mi tego rodzaju
rzeczy. Powiedziaem im: Nie zrobi pan tego!. Wyjaniwszy t kwesti, zacytuj pani
maksym Jeffersona: Drzewo wolnoci raz na dwadziecia lat musi by podlane krwi
tyranw.
Krtko mwic, Jak trzeba, to trzeba. Czy jest pan religijny, panie Colby?
Tak, bardzo. Jestem rygorystycznie praktykujcym katolikiem.
Z tych, co chodz na msz w kady niedzielny poranek?
Tak, oczywicie. Dzi rano te byem.
Z tych, co wierz w niebo i pieko?
Tak, oczywicie. Wierz we wszystko, co mwi Koci. Dlaczego pani pyta?
Tak sobie. Prosz mi opowiedzie o mafii. O tym, jak CIA wykorzystuje mafi.
Jeden przypadek! Tylko jeden przypadek! W 1960 roku! W sprawie Castro! Gdy Castro
obj wadz na Kubie, rozwaalimy moliwo wsppracy z osobami, ktre miay jeszcze na
Kubie pewnych przyjaci. Mam na myli osoby z mafii. Przyjaci mafii. Skontaktowalimy si
z nimi i zgodnie z naszym planem mieli sprbowa zabi Castro. Ale to byo bardzo C, nie
zadziaao. Allen Dulles i McCone byli w tym czasie dyrektorami CIA. I McCone stwierdzi, e
nic o tym nie wie.
Jednak Bobby Kennedy o tym wiedzia. Wiedzia wic o tym take John, prezydent. Wie
pan, co o tym myl? Te wyznania dyskredytuj najbardziej nie CIA, lecz prezydentw Stanw
Zjednoczonych.
Te wyznania wiadcz o tym, e CIA nie bya nigdy dzikim soniem, pastwem w
pastwie, rzdem poza rzdem, lecz zawsze funkcjonowaa jako element amerykaskiej polityki.
A teraz, gdy kraj przechodzi proces rewizjonizmu, CIA jest troch kozem ofiarnym tego

rewizjonizmu Dowody na to, e prezydenci chcieli pewnych konkretnych akcji, nie s zbyt
oczywiste, w niektrych wypadkach nie jest nawet jasne, czy prezydent o tym wiedzia, czy nie.
Ale fakty wskazuj po prostu, e CIA dziaaa w ramach polityki, ktra zdawaa si j
upowania do robienia pewnych rzeczy.
Rzeczywicie, od Eisenhowera po Nixona, aden si nie uratuje. A za Johnsona jakie
ajdactwo uknulicie? Ach tak, zamach stanu Papadopulosa.
CIA nie popara, powtarzam, nie popara puczu pukownikw w Grecji. Oczywicie nie
odrzucilimy pukownikw. Ale te ich nie poparlimy. Powiedzmy jednym sowem, e z nimi
pracowalimy. Po przejciu wadzy przez Papadopulosa zawarlimy z nim ukad o wymianie
informacji. Rwnie z Ioannidisem CIA miaa ukad w tym samym celu. Reszta to mity.
Utrzymywanie dobrych stosunkw z jakim autorytarnym przywdc nie oznacza wcale, e si
go popiera. Ach, pani naprawd nie chce zaakceptowa innego obrazu CIA ni ten, ktry
stworzya pani fantazja. Przypomniaa mi pani histori o lepcach i soniu. Wie pani jak?
Nadchodzi so i zblia si do niego czterech lepcw. Jeden dotyka jego trby i mwi: To
wcznia. Jeden dotyka jego nogi i mwi: To drzewo. Jeden dotyka jego ogona i mwi: To
w. Jeden dotyka jego boku i mwi: To mur. I aden z nich nie zauwaa, e cao to so.
Oczywicie, cz winy ley po naszej stronie. Intelligence powinno stanowi cakowit
tajemnic. Kiedy Schlesinger zosta dyrektorem CIA, zapyta: Dlaczego przy autostradzie nie
ma znaku wskazujcego siedzib CIA?. Odpowiedzielimy: By, ale gdy Kennedy zosta
prezydentem, kaza nam go zdj, uznajc za mieszny fakt, e tajne suby s oznaczone przy
autostradzie. Schlesinger odrzek: Postawcie go z powrotem. Tak wic go postawilimy i
Ale czy demokracja nie zaley od tajemnicy? Czy gosowanie nie jest tajne?
A jednak to wanie pan zama tajemnic. Czy kiedykolwiek zdarza si panu aowa, e
wyjawi pan tyle rzeczy komisjom ledczym? Czy mg pan odmwi?
Z pewnoci nie auj, e powiedziaem prawd. Nigdy nie wtpiem ani si nie
wahaem, czy powinienem odpowiedzie prawd na ich pytania. Co do odmwienia zezna, nie
mgbym, nawet gdybym chcia. Prawo nakazywao mi mwi. Nie miaem wyboru. Nie
oczekiwaem wcale, e ujawnione przeze mnie informacje pozostan tajne. Nie sdziem jednak,
e pewne sprawy wywoaj tak sensacj. Faktem jest, e ycie w spoeczestwie tak otwartym
jak amerykaskie nie jest wygodne. Prosz spojrze na przypadek Richarda Welsha, agenta CIA
zamordowanego w Atenach. Wie pani, jak do tego doszo? Rok temu urzdnik John March

napisa tu, w Waszyngtonie, artyku, twierdzc, e wie, jak zidentyfikowa w rnych

ambasadach tych, ktrzy pracuj dla CIA. I zademonstrowa to. Czy moglibymy mu to
uniemoliwi? Nie. Moglibymy uniemoliwi publikacj wielu nazwisk? Nie. Nasze
prawodawstwo jest sabe w tej kwestii. By raport Pikea nie zosta opublikowany, konieczna bya
interwencja Kongresu. A eby Kongres posun si tak daleko, trzeba byo mierci Welsha. To
bya ogromna strata dla nas, CIA. Ogromna. By niezwykle zdolnym agentem.
Czy by rwnie w Chile?
Nie wiem, by w wielu krajach Ameryki aciskiej.
Porozmawiajmy nieco o raporcie Pikea. Rwnie w raporcie Churcha CIA robi bardzo
ze wraenie. Ale u Pikea, powiedzmy sobie szczerze, wychodzi idiotycznie. Nie wiadomo, czy
mia si, czy paka, ot co.
Raport Pikea jest cakowicie stronniczy, peen uprzedze i napisany z zamiarem
zdyskredytowania CIA. Raport Churcha, to znaczy ten o zabjstwach i o Chile, jest do
dokadny. Pikea jest, jest Nie ma tam nawet wszystkiego, co powiedziaem! Twierdzi on, e
szpiegostwo CIA jest tak ze, e gdyby Ameryka zostaa zaatakowana, CIA nie dowiedziaaby si
o tym na czas. To faszywe stwierdzenie. Bezmylne. Nieodpowiedzialne. Wszystko to, co Pike
twierdzi na ten temat, nie pochodzi nawet z jego bada; pochodzi z naszej wasnej autokrytyki.
On nie zrobi nic wicej; zabra nasze dokumenty i skopiowa je. Ale nie papiery mwice o
naszych sukcesach, zabra te mwice o naszych porakach! Wemy jako przykad Bliski
Wschd. Wiosn 1973 roku powiedzielimy naszemu rzdowi, e bez interwencji politycznej
prawdopodobnie dojdzie do wojny na Bliskim Wschodzie. I przytoczylimy wszelkie argumenty
na poparcie tej tezy. Wieczorem 5 padziernika ocenilimy sytuacj inaczej: Pewne znaki
wskazuj, e wojny nie bdzie. Podsumowujc, uwaamy wic, e do wojny nie dojdzie. Zgoda,
ta druga informacja bya bdem. Jednak kilka miesicy wczeniej powiedzielimy, e by moe
dojdzie do wojny, a w CIA nie odczytujemy przecie przyszoci z krysztaowej kuli, prawda?
Nie wiemy wcale w stu procentach o wszystkim, co wydarzy si jutro, prawda?
Panie Colby, jak na Intelligence, ktra szczyci si tym, e jest najlepsza na wiecie, bd
wydaje mi si do znaczny. Prawie tak powany jak ten, ktry popenilicie w Czechosowacji,
gdy na dwa tygodnie zgubilicie radzieckie wojska, i o tym, co si dziao, powiedzia
Johnsonowi radziecki ambasador. Co do Portugalii O Portugalii te nic nie wiedzielicie.

Troch wiedzielimy, cokolwiek mwiby na ten temat pan Pike. Wiedzielimy, e w

wojsku panowaa niezgoda, niezadowolenie. I powiedzielimy o tym naszemu rzdowi. Prosz
posucha, Portugalia Podobnie jak w przypadku wojny midzy Arabami a Izraelem, mona
zna oglny obraz, a nastpnie popeni drobne bdy. Nie ledzilimy szczegowo sytuacji w
Portugalii, poniewa w tamtym okresie nie bya dla nas wana.
Jednak potem ledzilicie j dokadnie. Czy nie?
Ach tak. Oczywicie. Teraz wiemy o wszystkim, co si dzieje, a jake. Dzi nie przykada
si wielkiej wagi do tego, co dzieje si na Antarktydzie. Ale gdyby na Antarktydzie wybucha
wojna, sytuacja by si zmienia.
Mam na myli wszystkie te rozruchy na pnocy Portugalii, gdy katolicy podnieli bunt
przeciwko Cunhalowi. CIA maczaa w tym palce hm?
Ludzie tacy jak pani widz CIA pod kad kanap. Widz j nawet w konkursach na
najadniejszego psa roku. Ale dotyczy to, powtarzam, tylko piciu procent dziaalnoci CIA. Nie
mamy czasu, eby by w kadej wiosce na wiecie. Portugalia co mog pani powiedzie o
Portugalii? To suszny wniosek, e pniej bardzo ciko pracowalimy nad tym, co si dziao.
Nieznaczne wsparcie tu i tam
No comment. Ani na temat Woch, ani Portugalii, ani adnego konkretnego kraju.
No wie pan, panie Colby! Nie wmwi nam pan, e Wochy s jedynym krajem, w ktrym
CIA wydaa miliardy. Czemu nie opowie mi pan na przykad o Niemczech?
Pewne porwnania nie s moliwe. Kady kraj stanowi odrbny przypadek. Martwimy si
i zawsze si martwilimy wszystkimi europejskimi krajami. Europa jest bardzo wana dla Stanw
Zjednoczonych. Caa. I nie powiedziabym wcale, by Wochy byy tym krajem, w ktrym
musielimy najbardziej si napracowa. Co do Niemiec maj wystarczajco duo wasnych
pienidzy. Mog pani powiedzie tylko tyle, e miejscem, gdzie CIA odniosa najwikszy sukces
na wiecie, bya bezsprzecznie Europa Zachodnia. Naprawd udany projekt.
Panie Colby, kto chcia, by opuci pan kierownictwo CIA? Kissinger?
Nie. Kissinger by zawsze wielkim zwolennikiem Intelligence. Midzy mn a nim byy
chwile zgody i niezgody, ale nie jestemy bynajmniej wrogami. O Kissingerze mog powiedzie
same dobre rzeczy; uwaam, e by wybitnym sekretarzem stanu i e zasuguje na Pokojow
Nagrod Nobla. Tak, drug. Za Bliski Wschd. Nie nale do CIA, poniewa prezydent
poinformowa mnie, e zamierza mi zaproponowa inn prac i Prezydent moe mie wiele

powodw, by zmieni szefa CIA. To jego przywilej i Zaproponowa mi inn prac, ale ja
odmwiem. Odpowiedziaem mu, e przysu si lepiej CIA, piszc ksik o tym, czym CIA
jest naprawd i Zreszt, gdy zaczo si senackie dochodzenie, ja jako pierwszy powiedziaem,
e przydaaby si nowa twarz na moje miejsce. Zapewniam pani, e nie ma we mnie wcale
goryczy.
Widz. Nic nie jest w stanie poruszy paskiego chodu, paskiej obojtnoci.
Nie jestem uczuciowy, przyznaj. Jednak niektre rzeczy mnie rani. Tak jak wtedy, gdy
zostaem mianowany szefem CIA i jaka nieznana grupa zapenia Waszyngton plakatami
nazywajcymi mnie morderc. To mnie bardzo zranio. Dokadnie tak jak wtedy, gdy mwi pani,
e CIA to stowarzyszenie mordercw. Moje dzieci musiay y z tymi plakatami przez cae
tygodnie i
Czy zdarza si czasem, e paskie dzieci nazywaj pana podym reakcjonist?
Reakcjonist nie. Jeli ju, to konserwatyst. W rodzinie zdarzaj si dyskusje. Prosz
sobie wyobrazi, e moje dzieci byy przeciwne wojnie w Wietnamie i Nie przecz, e jestem
konserwatyst. Gosowaem na Nixona. I jeszcze dzisiaj uwaam, e w polityce
midzynarodowej wykona on znakomit prac. Prosz pomyle o Chinach, o
o Chile, o Cyprze, o finansowaniu chrzecijaskich demokratw i socjaldemokratw we
Woszech. Panie Colby, jestem wyczerpana. Jedynie podczas wywiadu z Cunhalem cierpiaam
tak bardzo jak z panem.
Niech mi pani powie, niech mi pani powie, jakim czowiekiem jest Cunhal?
Ju panu powiedziaam: w gruncie rzeczy, takim jak pan.
Co?!
Tak, klecha taki jak pan. Och, nigdy pan nie zrozumie, panie Colby, jak bardzo wy dwaj
jestecie do siebie podobni. Gdyby urodzi si pan po drugiej stronie barykady, byby pan
doskonaym stalinist.
Odrzucam z oburzeniem to stwierdzenie. Chocia, moe Nie, nie. I nie jestem
ksidzem. Co najwyej purytaninem. Jeszcze jakie pytania?
Tylko jedno. Mog przeczyta raport CIA na mj temat?
Wedug amerykaskiego prawa moe pani napisa list do CIA i poprosi o moliwo
przeczytania wszystkiego, co mamy na pani temat. Co pani zapaci, opaty za znaczki i tak dalej,

ale wszystko pani poka. O ile nie istniej jakie powody do utajnienia raportu. Andropow, szef
KGB, moe zrobi to samo. Czy to nie mieszne?
Nie, niepokojce. Ale wszystko to, co mi pan powiedzia, byo niepokojce, panie Colby. I
bardzo, bardzo smutne.
Waszyngton, marzec 1976

Otis Pike
Naleao przeczyta w caoci raport kongresmana Pikea, choby ocenzurowany i
znieksztacony przerbkami, z ktrymi do nas dotar, by zrozumie oburzenie wstrzsajce tym
zacnym czowiekiem, ktry przeciwstawi si CIA, Kissingerowi, samemu prezydentowi Stanw
Zjednoczonych, ktrym wwczas by Gerald Ford. Naleao pozna Otisa Pikea i dowiadczy
poruszenia na widok ez, ktre w pewnej chwili zraszay mu rzsy, by zrozumie studni
niegodziwoci, ktrej na imi wadza. Jakakolwiek wadza; zarwno gdy ukazuje si ubrana w
mundury tyranii, jak i w szaty poprawnoci politycznej. Otis Pike pokazuje, e w jednym i w
drugim wypadku walka z ni suy tylko pogoni za marzeniem i zachowaniu czystego sumienia.
Biada temu, kto jak Don Kichot udzi si, e co osignie, grajc bohatera.
Zreszt Otis Pike nie by bohaterem. Gdyby nim by, stawiby do koca czoo
konsekwencjom swojego dochodzenia parlamentarnego. Zaryzykowaby utrat swego mandatu, a
raczej rzuciby go w kt. Opublikowaby raport, nie proszc nikogo o pozwolenie i nie psujc go
cenzur, autocenzur, owijaniem w bawen, aluzjami. Kontynuowaby swoje postpowanie
prawne przeciwko Kissingerowi, by ujrze go skazanym przez sd. Znisby dwukrotnie takie
mczarnie jak te, ktre zgotowa mu w cigu ostatnich miesicy sekretarz stanu, FBI, CIA. Nie
zrobi tego jednak. W kluczowym momencie, wyczerpany, zdegustowany i zawiedziony, podda
si. Odesa z powrotem ca spraw do Kongresu, zaakceptowa veto Forda, pozwoli si
obezwadni arogancji i hipokryzji. Dlatego nie poznalimy nigdy wszystkich nazwisk tych,
ktrzy dali si przekupi we Woszech. I przywoywanie ich, szukanie na nic si nie zdao. Ja
prbowaam, lecz cakowit pewno udao mi si uzyska tylko co do trzech. Jednym z nich by
genera Miceli, drugim bankier Sindona. Trzeciego nie zdradziam, wstrznita z
niedowierzania. Ale teraz to zrobi; by to parlamentarzysta Woskiej Partii Socjalistycznej.
Powiedziano mi, e Miceli bra pienidze od ambasadora Martina, poinstruowanego przez
Kissingera; Sindona w imieniu CIA dostarcza je Chrzecijaskiej Demokracji. Co do
parlamentarzysty z Woskiej Partii Socjalistycznej, nie wiadomo. Te trzy nazwiska byy (i s)
zapisane w oryginalnym raporcie, zarekwirowanym przez Forda. Informacji tej udzielili mi dwaj
adwokaci, asystenci Otisa Pikea, ktrzy zredagowali raport. Widziaam si z nimi oraz z ich
sekretark i przez cay czas naszego spotkania bylimy ledzeni i pilnowani przez agentw FBI.

Jeeli jednak Otis Pike nie by bohaterem, to by kim bardzo zblionym do mczennika.
A w kadym razie osob, przed ktr naleao si pokoni, powiedzie: Zrobi pan to, co mg
pan zrobi, tak jak pan potrafi. Dzikujemy mimo wszystko. Nie mona wymaga od kadego,
by wszed do Koloseum i rzuci si w paszcz lwa. (Pewnego lwa zwanego Henry Kissinger. A
kiedy gryz, nie artowa; rozszarpywa na strzpy. A eby rozszarpa, mia do swej dyspozycji
Biay Dom, Pentagon, CIA, Agencj Bezpieczestwa Narodowego, FBI, Wall Street,
establishment, prawie ca pras. Nie liczc niezwykych przyjaci, takich jak Breniew i Mao
Tse-tung). Nie mona wymaga od kogokolwiek nadludzkiej konsekwencji witych, ktrzy
rezygnuj z bogactw, by przywdzia habit. A Otis Pike sam nalea do establishmentu, nie by
rewolucjonist pragncym odmieni spoeczestwo i ludzkie umysy. Nie by nawet radykaem
gotowym do przeprowadzenia strajku godowego na znak protestu. Z krysztaow uczciwoci
wystrzega si przedstawiania siebie w ten sposb. Przedstawia siebie jako tego, kim by,
porzdnego

amerykaskiego obywatela z porzdnego

amerykaskiego mieszczastwa,

wierzcego w wartoci, w ktrych go wychowano: Boga, ojczyzn, rodzin, dobrze wydawane

dolary, poowiczn demokracj. Jest taki stary film Franka Capry, ktry dobrze oddaje t myl:
Mr Deeds Goes to Town. Tak, ten z Garym Cooperem (a moe z Jamesem Stewartem?), ktry
przez przypadek lub moe przez pomyk zostaje kongresmanem i wyjeda do Waszyngtonu,
swoj atwowiernoci przysparzajc wszystkim kopotw. Nastpnie ponosi klsk. Ot Otis
Pike by kim takim.
Jego historia to potwierdza. Urodzony w Riverhead, maym miasteczku w stanie Nowy
Jork. W czasie drugiej wojny wiatowej pilot w korpusie marines: czternacie miesicy
spdzonych na bombardowaniu Wysp Salomona i osiem miesicy na lataniu samolotami
rozpoznawczymi nad Okinaw i Pekinem. W sumie sto dwadziecia misji bojowych, pi medali
oraz stopie kapitana za heroiczne zasugi. onaty od 1946 roku z t sam kobiet, Doris Orth,
szkoln koleank, i tak do niej przywizany, e w trakcie mojego wywiadu odbiera tylko jej
telefony: Dla Doris jestem zawsze. Ojciec trjki dorosych ju dzieci, wdroonych w system.
Dyplomy z wyrnieniem na uniwersytetach Princeton i Columbia. Z zawodu adwokat.
Przywyky spdza weekendy, owic ryby i pywajc swoj aglwk. Dobrze grajcy na
pianinie i w ping-ponga. piewak ludowych ballad o miym dla ucha gosie. Deputowany z
ramienia Partii Demokratycznej od 1960 roku, wci regularnie wybierany w jednym z
najbardziej biaych i konserwatywnych hrabstw pnocy: hrabstwie Suffolk. Produkt systemu,

wierny systemowi, przez cae lata nie protestowa nawet przeciw wojnie w Wietnamie. Dopiero
w 1973 roku sprzeciwi si Nixonowi, gosujc przeciw bombardowaniom Kambody. Jego
krytyka nie dotyczya Kissingera. By przekonany, e Kissinger to wielki czowiek. Mia
pozosta w tym przekonaniu a do czasu ledztwa.
Jednak to wanie ta naiwno Mr. Deedsa w miecie, ten jego konformizm posusznego
umiarkowanego polityka, czyniy cikimi oskarenia, ktre wysuwa teraz pod adresem wadzy.
I to wanie owo spnione odkrycie rzeczywistoci, ktr niemal dobrowolnie ignorowa,
czynio go godnym szacunku, a nawet sympatycznym. Mnie spodoba si od pierwszej chwili,
gdy spotkaam go w jego biurze poselskim, z otwartym oknem wychodzcym na kopu
Kapitolu. Spodobaa mi si jego pena przekory, dobroduszna twarz, jego gowa o wosach tak
jasnych, e wydaway si biae. Spodobaa mi si jego wysoka, niedbaa sylwetka, jego
niestaranno osoby roztargnionej, ktrej brakuje zawsze kantu u spodni i guzika w marynarce.
Spodoba mi si jego dwiczny, poirytowany gos protestanckiego kaznodziei, ktry mimo
wszystko wierzy w triumf sprawiedliwych. A przede wszystkim spodoba mi si jego niemy,
peen blu, naiwny gniew: Nie rozumiaem, e mnie okamywali, e si ze mnie naigrawali.
Rozmawiaam z nim agodnie, wybaczajc mu wszystkie niedomwienia. Bardzo czsto by
ostrony. Mona byo zrozumie, e mwi znacznie mniej, ni chciaby powiedzie; tajony
strach, do ktrego nigdy by si nie przyzna, drga chwilami na jego ustach, w jego oczach. Bya
to pami o tym, co mu zrobili i co mogliby jeszcze zrobi; o okruciestwie szantau wobec
rodziny. W tym strachu nie pozwala mi nawet cytowa raportu, ktry co jaki czas mu
pokazywaam, kartkujc Village Voice. Jedynie raz chwyci go i przeczyta ponownie dwa
punkty, ktre zaznaczyam czerwon kredk: Szukalimy dowodw. Wrczali nam mocno
wyczyszczone skrawki papieru. Ale wyczyszczony to bardzo oglnikowy eufemizm na
okrelenie biaych kartek z rozrzuconymi tu i wdzie kilkoma sowami, czsto nie do odczytania,
w kadym razie majcymi na celu oszukanie nas, i niedokoczonymi. I dalej: Te trzy
owiadczenia zostay poprawione i uoglnione jeszcze bardziej ni poprzednim razem. Usunito
nazwy krajw, zamiast dolarw uyto jedynie przyblionych sum, zamieszczono niezliczone
oglnikowe opisy. Po przeczytaniu zamilk. By moe myla o stronie, ktr przyjaciele
Kissingera strecili w ten sposb: 3/ND/DOLLVNM / T-0144-6SG / TRANSL-DECRYPT
UNJAC / VN-NR1Y-30 / 300G+FM IJB / TO-CQ-INFO / BBM-STOP / CNNB 30119-5610M /
LO / 22-300.

ORIANA FALLACI. Panie Pike, William Colby twierdzi, e paski raport jest cakowicie
stronniczy, peen uprzedze i e zosta napisany z zamiarem zdyskredytowania CIA. Mwi, e nie
ma tam nawet caoci jego zezna.
OTIS PIKE. Dobry Boe, nie, nie ma. Gdybym mia zapisa wszystko, co mi powiedzia,
byby to jego raport, nie mj. Moje zadanie nie polegao na zredagowaniu czego, co
otrzymaoby aprobat CIA, i jest oczywiste, e panu Colbyemu mj raport si nie podoba.
Stwierdzamy w nim, e CIA wykonaa paskudn robot. Wyjaniamy, e CIA nie wywizaa si
ze swojego podstawowego obowizku, jakim jest zapewnienie Stanom Zjednoczonym dobrej
Intelligence. Opowiadamy w nim o bardzo powanych naduyciach, jakich dopucia si CIA, i o
nieskutecznoci, o marnotrawstwie. mieci. Nie, dobry Boe, na pewno nie spodziewaem si, e
pan Colby mi podzikuje. I nic mnie nie obchodzi, co o mnie mwi. A raczej odpowiem mu tak:
zakoczyem moje dochodzenie, majc wikszy szacunek dla CIA ni dla tych, ktrzy wydawali
CIA rozkazy. Pan Colby zachowa si przed moj komisj uczciwiej od innych. To znaczy
uczciwiej od tych, ktrzy reprezentowali organy naszej wadzy wykonawczej.
Czy to aluzja do Kissingera?
Ech, tak. Nietrudno mi przyzna, e po zakoczeniu dochodzenia doktor Kissinger
podoba mi si znacznie mniej, ni gdy go poznaem. On nie udziela informacji. Wychodzi z
zaoenia, e wszystkie jego rda s bardzo osobiste; nie tylko te zwizane z zagranicznymi
szefami pastw, lecz rwnie te odnoszce si do urzdnikw Departamentu Stanu. Tak wic
parlament nie powinien si w to wtrca. Natomiast pan Colby C, pan Colby jest
utalentowanym czowiekiem i potrafi stosowa gr sw. Czasem szuka ucieczki w semantyce.
Jednak jeli zadaem mu waciwe pytanie, udziela mi szczerej odpowiedzi. On nie jest
nieuczciwy. I jest mniej winny ni ci, ktrzy teraz ka mu paci za wszystkich.
Twierdzi pan, e Colby sta si kozem ofiarnym w tej sprawie?
Jestem o tym przekonany. I jestem te przekonany, e mu si to podoba. Pewnego dnia
mu to powiedziaem: Podoba si panu rola koza ofiarnego, prawda?. Nie odpowiedzia. Nadal
siedzia nieporuszony. Jednak byo jasne, e odgrywanie roli koza ofiarnego sprawiao mu
przyjemno. I nikt nie potrafiby zagra tej roli lepiej, z lepszym rezultatem. Uczciwy wobec
nas, lojalny wobec swoich ludzi Zostawi CIA, tak by wszyscy uwaali go za wielkiego
czowieka, bo ich ocali. Doskonaa strategia, wspaniaa robota. Ech! Zrcznie mn manipulowa
ten Colby. Zwyciy. A ja przegraem.

W jakim sensie pan przegra, panie Pike?

W najbardziej oczywistym: nie pozwolili mi opublikowa raportu, zablokowali go. Kiedy
Izba Reprezentantw orzeka, e nie moe zosta opublikowany bez zgody prezydenta i do
prezydenta naley ustalenie, czy szkodzi on dziaalnoci naszej Intelligence za granic,
zrozumiaem natychmiast, e przegraem. Uyte wyraenie brzmiao dosownie: dziaalno
naszej Intelligence za granic; przez dziaalno mieli na myli zabjstwa, tajne wojny,
opacanie zagranicznych liderw politycznych. A mj raport nie mwi o niczym innym. Nie
przypadkiem poprosiem o gos, by stwierdzi, e w takim razie Ford nigdy nie wyda zezwolenia.
Byo mi przykro. Byo mi tak bardzo przykro, dobry Boe. To by dobry raport. Raport, z ktrego
mona byo by dumnym. I mi go zablokowali. Co za poraka. Poniosem w swoim yciu wiele
poraek, ale ta bya najgorsza. Problem w tym, e C, to proste: zlecili nam wykonanie
pewnego zadania, a my wykonalimy je lepiej, ni si spodziewali. A raczej ni si obawiali.
Ale kto chcia gosowania, ktre przekazywao prawo jakiejkolwiek decyzji prezydentowi?
Biay Dom, Departament Stanu, rzd. I oczywicie doktor Kissinger. Krtko mwic, ci
wszyscy, ktrzy mieli na pieku z nasz komisj. Wszyscy ci, ktrym nie odpowiadao, aby
Kongres sprawowa kontrol nad CIA. A do nich naley zaliczy wielu deputowanych. Znaleli
mnstwo wymwek: niestosowno wszczynania ktni z prezydentem, fakt, e Richard Welsh
zosta zamordowany Pytali mnie: Czy w twoim raporcie s nazwiska agentw CIA?. Ja na
to: Oczywicie. Ale s to nazwiska tych, ktrzy zeznawali. Udawali zmartwionych mimo
wszystko: adnych nazwisk, adnych nazwisk! Inaczej staniemy si odpowiedzialni za
nastpnego Welsha!. Na prno tumaczyem, e ja sam w pierwszej kolejnoci chciaem tego
unikn. Na prno wyznaem, e przed zamkniciem raportu nasz komitet przez tydzie
dyskutowa na temat tego, co naleao opublikowa, a czego nie naleao. Usunlimy nazwiska,
usunlimy inne rzeczy. Spisany raport nie zawiera wszystkiego, co wiedzielimy.
Jednak wina ley rwnie po paskiej stronie, panie Pike. Czy byo konieczne wniesienie
sprawy do parlamentu? Czy byo konieczne uzyskanie zgody prezydenta?
Zgody prezydenta, nie. Nie musielimy baga o adn zgod prezydenta. Wniesienie
sprawy do parlamentu owszem, byo konieczne. Oto co si stao. Dziki przeszkodom, jakie
napotkalimy, na przykad przeszkodzie zwanej Henry Kissinger, spnilimy si, nie mielimy
ju czasu, by ukoczy raport do ustalonej daty. Poprosilimy parlament o przyznanie nam
dwutygodniowego odroczenia i parlament si zgodzi. I wykorzystalimy je w caoci. Raport

zosta sporzdzony przez grono redakcyjne, komisja chciaa sprawdzi go rozdzia za rozdziaem,
a czasem sowo po sowie: opublikowanie go pospiesznie, z ryzykiem przeoczenia niecisoci i
bdw, byoby nieodpowiedzialne. Dwudziestego trzeciego stycznia raport zosta ukoczony i
zaaprobowany przez komisj wikszoci dziewiciu gosw do czterech. Upowaniao nas to do
sporzdzenia prbnych odbitek, ale ci czterej znaleli wykrt. Zgodnie z regulaminem mieli
prawo do piciu dni legislacyjnych, by spisa punkty sporne. Dni legislacyjne rozumiane s jako
te, w ktrych zbiera si parlament. W ten sposb z piciu zrobio si ich osiem. I czterej
opozycjonici dostarczyli swoje dokumenty, gdy komisja miaa ju zosta rozwizana.
Odwoanie si do gosowania w celu opublikowania raportu byo ju wtedy konieczne.
A kim byli ci czterej? Ludmi Kissingera?
Tak sdz. Bo wie pani, dokadnie w tym samym czasie gosowalimy nad zaprzestaniem
udzielania pomocy finansowej Angoli. Tych dziewiciu z komisji, ktrzy chcieli opublikowa
raport, gosowao za zaprzestaniem finansowania w Angoli, tych czterech, ktrzy nie chcieli go
opublikowa, zagosowao za kontynuacj finansowania. Czy to jasne?
Tak, i wydaje mi si to wielk hipokryzj. Skoro zamierzali rzuca panu kody pod nogi, to
po co powierzali panu dochodzenie? eby zamydli oczy Amerykanom i wiatu?
Zgadzam si z pani. Hipokryzja to waciwe sowo.
Mimo to jest co, czego nie rozumiem, panie Pike. Dlaczego te rzeczy nie przydarzyy si
senatorowi Churchowi? Czemu on zdoa opublikowa swj raport? A przecie mwi o Chile, o
prbach zabjstw
Church mia podobne problemy jak ja. I postpowa zgodnie z t sam procedur, z jak
ja postpowaem. Spiera si z CIA o to, co miao zosta uwzgldnione, a co naleao
przemilcze. Usun niektre rzeczy na ich danie, inne z wasnej inicjatywy i jego raport zosta
okaleczony o wiele bardziej od naszego. Brakuje w tym raporcie wielu, wielu elementw.
Jedynym nieszczciem, jakie nie przytrafio si Churchowi, by brak publikacji. Zastanawia si
pani, dlaczego pozwolono mu go opublikowa. To proste: poniewa by to raport ad interim
odnoszcy si do tematu ju nieaktualnego, prb zabjstw. Tematu, ktry dotyczy dziaalnoci
osb niesprawujcych ju urzdu: nieyjcych prezydentw, prezydentw popadych w
zapomnienie. Temat naszego raportu jest aktualny. Dotyczy wydarze, ktre miay miejsce
bardzo niedawno, dotyka osb, ktre nadal sprawuj rzdy
Z Kissingerem wcznie.

Z Kissingerem wcznie. I powiem wicej: ostateczny raport Churcha nie zosta jeszcze
opublikowany. Church ma go dostarczy do marca. A ja obawiam si, e kiedy go dostarczy,
napotka te same trudnoci, jakie napotkaem ja. Rwnie w jego przypadku nie zabraknie
pretekstw. Na przykad znowu uczepi si zabjstwa Welsha i Musi pani zrozumie, e
mier Welsha bardzo poruszya Ameryk. I przysporzya niezmiernej sympatii CIA i jego
agentom.
Spokojnie. Przeczytamy w Village Voice rwnie ostateczn wersj raportu Churcha.
Odmawiam uznania Village Voice za oficjalnego rzecznika Stanw Zjednoczonych. I
gdy mwi pani o moim raporcie, przeczytawszy go w tym dzienniku, jestem zmuszony
odpowiedzie, e nie wiem, o czym pani mwi. Fakt, e jest powszechnie znany, nie czyni go
oficjalnym.
Rozumiem paskie oburzenie, panie Pike. Ten raport zosta panu praktycznie ukradziony.
Jednak niezalenie od tego, czy pan to potwierdza, czy nie, to paski raport, nie jaki wymylony.
I nie tylko Village Voice go mia. Ale tylko oni zdobyli si na odwag, by go opublikowa,
rzucajc wyzwanie klasie rzdzcej. Szkoda, e zosta ocenzurowany. Kto ma oryginaln wersj
bez cenzury?
Ma j prezydent. Ma j Kissinger. Ma j CIA. Zreszt CIA zawsze wszystko miaa,
zawsze. Dostali pierwsz wersj tego samego dnia, w ktrym otrzymali j czonkowie komisji. Ja
tego chciaem, aby pniej mi nie powiedzieli, e zawiera bdy. Poza tym maj go cztery
komisje Kongresu; w sumie okoo setki osb. Powiem wicej, kady senator czy pose moe
przejrze t oryginaln wersj, jeli zobowie si, e nie zdradzi tego, co czyta. Ale niewielu to
robi.
Dlaczego?
Och, wikszo uwaa, e wygodniej jest o nim nie wiedzie. Zawiera zbyt wiele rzeczy
kopotliwych dla Amerykanw, zbyt wiele rzeczy, o ktrych lepiej nie wiedzie. Ten kraj przey
okropny uraz na skutek afery Watergate. Jednak gdy w zwizku z afer Watergate kazano mu
wierzy, e tylko Nixon jest zym czowiekiem, teraz kae mu si uwierzy, e Ameryka okazaa
si niegodziwym narodem. A kto chciaby przyzna, e naley do niegodziwego narodu?
Najbardziej zadziwiajca jest ta pseudoniewinno, panie Pike. W gruncie rzeczy wasze
raporty potwierdzaj jedynie to, co w pozostaej czci wiata ju wiedziano. Albo przynajmniej

podejrzewano. Ale wy w to nie wierzylicie. Na przykad wtedy, gdy Castro twierdzi, e CIA
usiowaa go zabi
Nie wierzylimy. To prawda. To samo przydarzyo si nam z Kambod, z Laosem.
Gazety moe i o tym pisay, ale przecitny obywatel w to nie wierzy. Gorzej, nie wierzy w to
przecitny pose, przecitny senator. Wierzy jedynie w to, co mwi mu rzd. Tak jak ja. Trzeba
byo tej tragedii, abym si przekona, e zawsze mnie okamywali. Chciabym pani co wyzna:
gdy zaczynaem dochodzenie, niezmiernie szanowaem Kissingera. Wierzyem, e jest tak
wierzyem, e jest wielkim czowiekiem. W Ameryce ludzie wierz w to, w co chc wierzy,
suchaj tego, co chc usysze. I ten, kto przynosi dobre nowiny, jest chwalony, promowany.
Ten, kto przynosi ze wieci, jest degradowany i wyrzucany poza system.
Wrmy do tematu hipokryzji, panie Pike. Kto przysporzy panu najwikszych trudnoci?
Prezydent, Kissinger, Colby, FBI, oglnie rzd. Zawsze obiecywali nam wszelk
wspprac, a pniej odmawiali informacji. Rwnie po to, aby zmarnowa nasz czas.
Wiedzieli, e komisja bdzie dziaaa krtko, i dlatego marnowali nasz czas. Zaraz to
wytumacz. Kiedy mwilimy: Potrzebujemy tych dokumentw, wcale nam ich nie
odmawiali. Dawali nam tylko jeden z nich. Tym sposobem trzeba byo znowu o nie prosi i
znowu dawali nam tylko jeden. Ja wierz w dokumenty. Poniewa wiadcz o tym, co ludzie
mwili, a nie, co pniej chcieliby powiedzie. Tak wic cay czas o nie prosiem, a oni
wydzielali mi je w bardzo dugich odstpach. Czasami za nie dawali mi ich wcale. Co zrobi na
przykad pan sekretarz stanu z memorandum Boyatta? Oskary nas o ch drczenia
drugorzdnych postaci z Departamentu Stanu, o uprawianie maccartyzmu. I napisa do nas list,
twierdzc, e jeli chcemy dowiedzie si pewnych rzeczy, musimy zwrci si do wanych
ludzi, ktrzy tworz amerykask polityk. A wani ludzie z przyjemnoci nam pomog. Tak
wic poprosilimy o dokument jego, Kissingera. On oczywicie go mia. Ale nam go nie da.
Gorzej, zakaza wszystkim nam go dawa. Wszyscy odpowiadali nam, e dokument ten
chroniony jest przywilejem egzekutywy. Rwnie prezydent powoa si na przywilej
egzekutywy.
Co to jest dokument Boyatta?
Ju pani wyjaniam. Thomas Boyatt by czowiekiem, ktry kierowa wydziaem Cypru,
Cyprus Desk, w Departamencie Stanu. I z tego co wiedziaem, Thomas Boyatt sprzeciwi si
gwatownie temu, co Amerykanie zrobili na Cyprze. I spisa swj sprzeciw w Memorandum

Boyatta lub Memorandum sprzeciwu. Uwaalimy je za naprawd niezbdne, aby si

dowiedzie, jak si zachowalimy w brzydkiej sprawie Cypru. By to jedyny sposb na dotarcie
do prawdy. Ale Kissinger zachowa si tak, jak powiedziaem, i doszo do pierwszego sporu z
nim. Wysalimy nawet nakaz dostarczenia tego kawaka papieru. Na prno. Oczywicie
wezwalimy pana Boyatta do zoenia zezna. Rwnie na prno. Boyatt chcia przyj.
Kissiger si sprzeciwi.
Gdzie jest teraz pan Boyatt?
Otrzyma awans. A raczej, zdaje mi si, e jest w Chile. Prosz pozwoli mi wykona
jeden telefon Tak, jest w Chile. Jako szef misji dyplomatycznej w naszej ambasadzie.
Jednak Kissinger przyszed zeznawa.
Tylko jednego dnia, rano i wieczorem. I nie bd pani opisywa jego zachowania, raport
mwi sam za siebie. Ale powiem pani, e rozpaczliwie usiowaem skoni go do opowiedzenia
tego, co byo nam potrzebne. Nie udao mi si. Chroni si zawsze za swoim przywilejem
politycznym; za historyjk o swoich bardzo osobistych rdach. Chciaem go oskary o
obraz parlamentu. Poddaem pod gosowanie trzy rezolucje, aby go oskary. Sprawa si na tym
zatrzymaa. Wikszo parlamentu nie chciaa dalszego postpowania. Musieliby wybra midzy
Kissingerem a mn, midzy Kissingerem a komisj i nikt nie by gotw uczyni sobie z niego
wroga.
Ale dlaczego w Ameryce ludzie tak bardzo boj si Kissingera?
Nie wiem. Naprawd nie wiem. Moe dlatego, e stoi za nim zbyt wiele osb. Ten
Kissinger to strasznie przebiegy public relation man. Gdy tylko sprawy przestaj si toczy po
jego myli, zwouje swoich znajomkw z prasy i otrzymuje potne artykuy wstpne, ktre
mwi zupenie co innego ni ten, kto mu si sprzeciwi. Sprzeciwianie mu si jest niewskazane,
zwaszcza w przypadku polityka. Ja jednak sdz, i dowiodem, e si go nie boj.
Dlaczego wic nie poprowadzi pan dalej sam oskarenia o obraz?
Mgbym. Zrezygnowaem, bo byaby to tylko strata czasu. Nasze sdownictwo nie dziaa
szybko, dokadnie tak jak woskie. I komisja zostaaby rozwizana, zanim Kissinger zasiadby na
awie oskaronych. Tak wic postpowaem dalej ze zwizanymi rkami i coraz bardziej
hamowany przez obstrukcjonizm. Nakazywali nawet milczenie mniej znaczcym wiadkom.
Mwili im jasno i wyranie, e nie wolno im mwi o pewnym sprawach. Kissinger posun
si nawet do tego, e poinformowa ich, i nie wolno im pozwoli si przesuchiwa, jeli na sali

nie ma funkcjonariusza Departamentu Stanu. I nikt nie zama tych wytycznych. Ach! Przed
chwil spytaa mnie pani: Dlaczego wic powierzono panu dochodzenie? Ja powiem: Dlaczego
wic je zarzdzili? Hipokryzja to wite, najodpowiedniejsze sowo. Mydlenie oczu to waciwe
wyraenie. Mona zrozumie powcigliwo Colbyego, obstrukcjonizm CIA; CIA bya
sdzona. Ale nie zawsze to CIA wizaa nam rce. Najbardziej wiza je nam Kissinger,
prezydent, Departament Stanu, Agencja Bezpieczestwa Narodowego, samo FBI. Dlatego
twierdz, e pod koniec szanowaem bardziej CIA ni tych, ktrzy wydawali jej polecenia.
Ale do kogo naleao wydawanie polece CIA? Do sekretarza stanu, czyli Kissingera?
Bardziej ni do sekretarza stanu, do specjalnego asystenta prezydenta do spraw Agencji
Bezpieczestwa Narodowego.
To znaczy do Kissingera.
Dokadnie. Poza tym do ministra obrony i do sekretarza stanu.
Ktrym jest Kissinger.
Wanie. Wreszcie do Narodowej Rady Bezpieczestwa.
Do ktrej Kissinger naley i w ktrej znaczy najwicej.
Wanie. CIA nie moe sama podejmowa inicjatyw. Zgadzam si z Colbym, gdy
odpowiada, e CIA nie jest dzikim soniem. Po przeanalizowaniu wszystkiego, co byo do
przeanalizowania, doszedem do wniosku, e CIA podejmowaa inicjatyw jedynie w sprawach
marginalnych i niewywoujcych kontrowersji. W sprawach wanych i odbiegajcych od normy
zachowywaa si zawsze w sposb, w jaki kto kaza jej si zachowywa. A tym kim bardzo
czsto by Kissinger.
Panie Pike, jak wytumaczy pan wadz Kissingera?
Och, jest inteligentny. Co do tego nie ma wtpliwoci. Ma wybitny umys. Poza tym ma
fascynujc atwo sowa. Ponadto by bardzo skutecznym dyplomat. Jest te niezwykle
popularny w rodowisku koktajlowym Waszyngtonu, gdzie nie bywam. Wreszcie, jak ju
wspomniaem, ma ogromne wsparcie ze strony prasy, ktra powica mu artykuy pochwalne i
atakuje jego przeciwnikw. Na przykad wtedy, gdy reszta wiata mwia, e Kissingerowi nie
bya obca tragedia w Chile, my w Ameryce w to nie wierzylimy. Wyszed raport senacki
Churcha, ale amerykaskie dzienniki nie wymieniy nazwiska Kissingera. Rwnie dwa
najwiksze liberalne dzienniki Ameryki, New York Times i Washington Post je pominy.
Nie pamitam, abym przeczyta nazwisko Kissingera w artykule, ktry Washington Post

powici odpowiedzialnoci amerykaskiej w Chile. A New York Times nawiza do tego

jedynie marginalnie.
Niemniej mwi si, e za Forda Kissinger nie cieszy si tak protekcj, jak mia za
Nixona.
Pozwoli pani, ze odpowiem w ten sposb: Sdz, e prezydent Ford ma ogromny respekt
dla Kissingera, i sdz, e prezydent Ford uwaa, i ogromnie go potrzebuje.
Panie Pike, czy wedug pana Kissinger jest demokrat?
Nie. Tym razem nie bd szuka agodniejszych okrele. Odpowied brzmi: nie. Przede
wszystkim myl, e Kissinger ma bardzo niewiele szacunku dla parlamentu. I by moe
zasugujemy sobie na niewiele szacunku, jednak doktor Kissinger ywi niewiele szacunku dla
wszelkich demokratycznych procesw. O, tak. On naprawd nie ma cierpliwoci do demokracji.
W demokracji nie liczy si wcale to, co liczy si w dyplomacji. I jego stanowiska nie moe
zajmowa czowiek, ktry odmawia uznania punktu widzenia wikszoci, twierdzc, e on wie
wszystko lepiej od innych. Nawet jeli jest to czowiek inteligentny. Doktor Kissinger nie
przepada za krytyk. Oskarenia o maccartyzm atwo pyn z jego ust, gdy kto mwi rzeczy,
ktre si mu nie podobaj, a
A jeli jest kto, kogo naleaoby oskary o maccartyzm, to wanie on.
Brawo. Powiedziaa to pani. Jest pani odwaniejsza ode mnie.
Dlaczego? Tak wiele si ryzykuje, mwic, kim jest Kissinger? Czy fakt, e pan to
powiedzia, a raczej przewodniczy komisji ledczej, zaszkodzi moe paskiej karierze
politycznej, panie Pike?
Jeszcze tego nie wiem. Nie dowiem si tego przed wyborami. Oczywicie, gdybym
dzisiaj kandydowa, zamiast by ju deputowanym, sprawa byaby beznadziejna.
Inni pana unikaj?
Na razie nie odnosz takiego wraenia, ale jeli to robi, jest mao prawdopodobne, abym
si zorientowa, poniewa zawsze byem w establishmencie typem wilka samotnika. Mog
powiedzie, e w moim okrgu wyborczym nadal jestem traktowany uprzejmie; moim wyborcom
podoba si czowiek, ktry wstaje i mwi to, co myli. Istnieje jeszcze troch dobra w Ameryce.
To znaczy wrd ludzi.
Panie Pike, czy odnosi pan wraenie, e CIA pana kontroluje lub kontrolowaa pana w
czasie ledztwa?

Tak. A jake. Oczywicie nie mog przedstawi pani dowodu na to, e CIA mnie
szpiegowaa, ale istniej rne poziomy szpiegostwa. Moja opinia jest taka, e CIA pilnowaa, z
kim si spotykam, i wiedziaa o mnie wszystko: co jem, co pij, co lubi, czego nie lubi i inne
osobiste sprawy. Musz mnie ju zna od gry do dou, z lewa na prawo, z przodu i z tyu. Ale
nie potpiam ich za to. Gdy Intelligence, ktra jest przesuchiwana przez jakiego posa, nie
zadaje sobie nawet trudu, by si dowiedzie, kim ten pose jest, nie spenia swojego najbardziej
elementarnego obowizku.
Zgadzam si. A czy nikt nigdy nie prbowa pana zastraszy?
Odpowied brzmi: tak. Ale nie powiem pani, w jaki sposb.
Zapytaam o to, bo wiem, e prbowano to zrobi za zgod Kissingera.
Odpowied brzmi: tak. Ale nie bd o tym opowiada.
Ilu paskich wiadkw prbowano zastraszy?
Nie znam liczby; rzadko mi o tym opowiadali. Jednak istniay sposoby, eby dowiedzie
si o tym mimo wszystko i Opowiem pani przypadek wiadka, ktry pracowa w
Amerykaskiej Kompanii Rejestracyjnej. Po tym, jak zoy zeznanie przed moj komisj, FBI
go odszukao i usiowao zmusi do zmiany zezna. Udao si to tylko czciowo i mimo to
mody czowiek wykaza si odwag: przyszed do nas i wszystko nam opowiedzia. Inni si na
to nie zdobyli. Ale rzd skontaktowa si z wieloma innymi, aby wycofali zeznania. FBI mwio:
To powane sprawy. Trzeba je kontrolowa.
Groono panu rwnie fizycznie, panie Pike?
Tak, ale nigdy nie dowiem si, kto. Poza tym byo to czci ryzyka, ktremu byem
przygotowany stawi czoo, gdy zgodziem si przeprowadzi to dochodzenie. Ryzyka
wszelkiego typu: od narodowego po osobiste. Do tego pierwszego zaliczybym ryzyko
spowodowania wybuchu wojny, naraenia mojego kraju na kopoty i upokorzenia, zaszkodzenia
naszej Intelligence za granic. Wrd tych drugich wymienibym te nieuniknione, ktre spadaj
na tego, kto prowadzi podobne ledztwo: telefon na podsuchu, brak poczucia bezpieczestwa w
domu, FBI plczce si pod nogami. Podsumowujc, nawet jeli uznamy, e wynik dochodzenia
by pozytywny, powiedziabym, e ryzyko znacznie przewyszyo korzyci.
Przypuszczam, e nie odnosi si pan jedynie do wciekoci Kissingera czy wrogoci
Colbyego. Wyciek informacji musia bardzo panu zaszkodzi.

Piekielnie. Popsu wiarygodno komisji, zaszkodzi mi osobicie, zniweczy ide kontroli

parlamentarnej nad CIA. Bezprawna publikacja tego raportu przysuya si jedynie CIA,
Kissingerowi, Biaemu Domowi. To znaczy tym, ktrym nie podobaa si kontrola
parlamentarna, i dlatego z niecierpliwoci czekali na powrt do dawnego systemu tajnoci.
Powiedziawszy to, powiem co jeszcze: majc wybiera midzy polityk zabjstw, a wyciekiem
wiadomoci, wybieram to ostatnie. Majc wybiera midzy tajn wojn, w ktrej uczestniczy
mj kraj, a wyciekiem wiadomoci, ktry kadzie kres tajnej wojnie, wol to ostatnie.
Kto mg doprowadzi do ujawnienia kopii raportu?
Ja nie. I nie wiem kto. Szczerze. Ale cho nie przecz, e mg to by kto z komisji albo
z grupy redakcyjnej, wcale bym si nie zdziwi, gdyby zrobili to CIA, Biay Dom lub
Departament Stanu. Powtarzam, e publikacja raportu w Village Voice leaa w interesie
Kissingera, Biaego Domu i samej CIA. Odpowie mi pani: Ale teraz wiadomo, co zrobili, czy to
im suy? Odpowiem: Teraz wiadomo, co zrobili w przeszoci. A ich przeszo nie interesuje.
Interesuje ich teraniejszo i przyszo.
Colby zaprzecza z oburzeniem jakiejkolwiek odpowiedzialnoci CIA w tej kwestii.
C, po tym, jak zobaczyem, do czego zdolna jest CIA, nie potrafibym twierdzi, e
CIA nie mogaby przemyci raportu do gazet.
Panie Pike, w paskim raporcie jest tylko jeden punkt, ktry napenia mnie
niedowierzaniem. Ten, w ktrym twierdzi pan, e gdyby Ameryka zostaa zaatakowana, CIA nie
dowiedziaaby si o tym na czas.
Jeeli nawizuje pani do ataku z zaskoczenia, jakim by Pearl Harbor, lub do ataku na
jedn z naszych placwek w jakiej czci wiata, nie dowiedzielibymy si o tym na pewno za
porednictwem CIA. Podczas mojego dochodzenia nie znalazem nic, co dawaoby mi tak
nadziej. Moe moglibymy czu si nieco spokojniej w Europie. Pomimo przykadu
Czechosowacji, gdzie CIA zgubia radzieckie wojska na dwa tygodnie, tam wiemy troch
wicej o tym, co si dzieje. W cigu siedmiu lat troch si podszkolilimy. Ale gdzie indziej!
Przypadek wojny arabsko-izraelskiej z 1973 roku jest zniechcajcy. Chocia chodzio o miejsce,
gdzie nie mamy baz ani oddziaw, nasza Intelligence okazaa si okropna. CIA okazaa si
paskudna. Prosz pomyle, e trzy lub cztery godziny po rozpoczciu wojny nadal mwili: Nic
si nie wydarzy!.
A Portugalia?

Dobry Boe! Nie patrzyli nawet we waciwym kierunku. Spodziewali si zamachu stanu
ze strony prawicy. Mamy wiarygodne dowody, e nie przeczytali nawet ksiki Spnoli. Jak si
wydaje, w tym okresie CIA nie dziaaa w Portugalii. Jedyne informacje o Portugalii docieray do
nas za porednictwem pewnego modego oficera marynarki, attach wojskowego z ramienia
Ministerstwa Obrony, ktry przesta bywa na koktajlach, by jedzi po kraju, i tym sposobem
nawiza kontakt z lewicowymi elementami. Wie pani, ci z CIA s tacy sami, jak w kadej innej
biurokracji: im wyej s postawieni, tym wicej czasu marnuj na koktajle.
Colby mwi, e paskie stwierdzenia s nieodpowiedzialne, pene uprzedze i e CIA to
najlepsza Intelligence na wiecie.
Colby prawdopodobnie ma racj, mwic, e CIA to najlepsza Intelligence na wiecie.
Jednak nie jest w stanie przewidzie ataku z zaskoczenia. Colby ma rwnie racj, gdy mwi:
Nie moemy opowiada o sukcesach, poniewa zamieni si one w poraki. Ale czy te sukcesy
naprawd istniej? Jako ich nie dostrzegam. Prosz mi wierzy, nie rozpoczlimy wcale
dochodzenia ze z gry powzitym zaoeniem szukania jedynie poraek. Sprawy potoczyy si w
ten sposb. Po skontrolowaniu budetu CIA, powiedziaem: Przyjrzyjmy si teraz, jak wydali te
pienidze. I poprosiem dwunastu czonkw komisji o zasugerowanie wanych dla Ameryki
sytuacji w dziedzinie polityki midzynarodowej, obrony narodowej, interesw strategicznych.
Oni wybrali na chybi trafi. Tak, w ciemno, nie wiedzc, czy wyniki bd dobre, czy ze.
Wybrali ofensyw Tet w Wietnamie, radzieck inwazj na Czechosowacj, wojn arabskoizraelsk w 1973 roku, wybuch indyjskiej bomby atomowej, zamach stanu w Portugalii, pucz na
Cyprze, inwazj tureck na Cypr. I w adnym z siedmiu przypadkw nie znaleli nic, co
usprawiedliwiaoby podatki, jakie amerykaski obywatel paci na utrzymanie CIA. Wszdzie
CIA dziaaa le.
Nie uwzgldniajc przypadkw, w ktrych zachowaa si w odraajco zbrodniczy
sposb. Mam na myli wymordowanie Kurdw.
Och, dobry Boe! O, tak! Nie mona by a do tego stopnia cynicznym! To najgorsza
sprawa, o jakiej si dowiedziaem w czasie caego ledztwa! Napenia mnie obrzydzeniem.
Jeeli zapyta pani, co napenio mnie najwikszym obrzydzeniem, odpowiem: sprawa, ktr
wanie pani przytoczya. Co za ohyda!
Kolejny kwiatek dla Kissingera. Istotnie, po tym, jak zdradzi ich wsplnie z szachem
Iranu, po tym, jak sprawi, e dziesitki tysicy wraz ze starcami i dziemi zostay wymordowane

przez Irakijczykw, Kissinger otrzyma od niewiadomego i zrozpaczonego Barzaniego pewne

prezenty. Co si stao z naszyjnikiem ze zota i pere, ktry przywdca Kurdw przesa onie
Kissingera? A z dywanami dla Kissingera?
Musz odpowiedzie w ten sposb, zakadajc, e nie wiem, o czym pani mwi: jeli
Kissinger otrzyma jaki prezent, prawo nakazywao, by przekaza go amerykaskiemu rzdowi.
Rozumiem. Nie zatrzyma go dla siebie, przekaza go rzdowi. Ale czy nie mg
przynajmniej odmwi przyjcia tego naszyjnika ze zota i pere i tych dywanw?
Oczywicie. Kady moe odmwi przyjcia prezentu.
Zwaszcza gdy pochodzi od kogo, kogo si zdradzio. Prawda?
To pani to powiedziaa. Nie ja.
Jeli pan chce, mog powiedzie panu gorsze rzeczy. Ale to nie moja kolej, kolej na pana.
Niech mi wic pan wyjani, panie Pike, czy paski raport wyjawia wszystko na tych siedem
tematw?
O, nie! Powtarzam, e nie uzyskalimy na przykad informacji o Cyprze. A jest tam sporo
do odkrycia. Dokadnie tak, jak na temat puczu pukownikw w Grecji, zagadnienia, ktrym si
nie zajlimy. Dokadnie tak, jak na temat puczu Pinocheta w Chile, kolejnego zagadnienia,
ktrego nie poruszylimy, bo zaj si nim Church. Ale powodem najwikszego niezadowolenia
pozostaje dla mnie niedowiedzenie si prawdy o Cyprze.
Dlaczego nie wysucha pan swego byego ambasadora w Atenach, Henryego Taski? Wie
mnstwo rzeczy na temat Grecji i Cypru. Poza tym jest wcieky na Kissingera.
Ech! Ale nie by wystarczajco wcieky, by przyjecha tutaj i zeznawa. Nie, nie okaza
si wcale spragniony rozmowy z nami. Pozosta w Rzymie, gdzie mieszka, i do przesuchania go
musiaem wysa jednego z moich asystentw. Ale wiele z niego nie wycignlimy.
Nie odkrylicie nawet, kto zamordowa na Cyprze ambasadora Daviesa?
Nie wolno mi mwi o tym, czego nie napisalimy lub nie opublikowalimy w raporcie.
No dalej! Wszyscy dziennikarze wiedz, kto zabi ambasadora Daviesa.
Domylam si, e ma pani na myli grup, nie jedn osob.
Dokadnie. Zrobia to grupa Samsona, tego bandyty z EOKA B, ktrego Ioannidis
umieci na stanowisku Makariosa i ktrego CIA popieraa i popiera. Prawda?
Jest pani dobrym reporterem. Nie wszyscy dziennikarze o tym wiedz.

Dzikuj. A teraz prosz mi powiedzie, czy sdzi pan, e historia napisze, i Kissinger
wiedzia o tureckim planie inwazji na Cypr?
Historia rwnie napisze, e o tym nie wiedzia. A ludzie uwierz w to, w co bd chcieli
wierzy. Prawda Prosz posucha, zrobiem, co w mojej mocy, by opowiedzie prawd tak,
jak j widziaem. Ale prawda to nie statystyka. Prawda to osd. I to, co ja uwaam za prawd,
mogoby nie by prawd dla Kissingera z jednej, a dla pani z drugiej strony. Mwimy o tym, co
ma na myli pewien czowiek. Ani ja, ani pani tego nie wiemy i by moe nie wie tego nawet on.
Jako e ludzki umys, rwnie w podobnym wypadku, ma skonno do wierzenia w to, w co jest
mu wygodnie wierzy po fakcie.
I tym sposobem dotarlimy do deseru, panie Pike. To znaczy do Woch. Panie Pike, czy
paski raport mwi wszystko, co byo do powiedzenia na temat Woch?
Z tego, co wiem, tak. Poza nazwiskami, tak.
A czy bdzie nam kiedykolwiek dane pozna te nazwiska?
Nie mam pojcia. W tej kwestii czuj si rozdarty. Bo widzi pani, gdybym to ja by
czonkiem woskiego parlamentu A raczej przedstawmy to tak, jako e nie mog mwi
bezporednio o Woszech: gdybym by czonkiem parlamentu greckiego i gdyby oskarono kilku
czonkw greckiego parlamentu o przyjcie pienidzy od CIA, dabym, aby te nazwiska
zostay opublikowane w celu oczyszczenia mojej wasnej reputacji. Z drugiej strony, gdybym by
czonkiem greckiego parlamentu, ktry przyj od CIA pienidze na kampani wyborcz, i gdyby
te pienidze pomogy mi w tym, e zostaem wybrany, i nie zmniejszyy mojej lojalnoci wobec
Grecji, uwaabym wtedy ujawnienie swojego imienia za wielk niesprawiedliwo. Poniewa
moje ycie znalazoby si w niebezpieczestwie.
Mwi pan jak ci, ktrzy zablokowali paski raport, panie Pike? Przywouje pan Welsha
jako pretekst? Bez przesady, jest spora rnica midzy szpiegiem a chciwcem!
Pani mwi, e jest spora rnica, ale kto zabi pana Welsha. Nie moe pani zawsze
wszystkiego racjonalizowa. Ci, ktrzy zabijaj, nie s racjonalni. W kadym kraju istniej
szalecy i terroryci, i nie jestem pewien, czy ten, kto wzi pienidze od CIA, w pani kraju
czuby si bezpiecznie, gdyby jego nazwisko zostao ujawnione. Nie, nie podejmowabym
bynajmniej podobnego ryzyka.

Panie Pike, musz wic postawi pana przed takim samym dylematem, przed jakim
postawiam Colbyego. Gdybym ja, cudzoziemka, przysza tutaj da panu pienidze, aby skoni
pana do prowadzenia polityki zgodnej z moimi interesami
Nie przyjbym pienidzy od cudzoziemca. Z pani strony byoby nielegalne oferowanie
mi pienidzy, a z mojej strony przyjcie ich. Musiabym wezwa FBI i kaza pani aresztowa.
Dokadnie tak odpowiedzia mi Colby. A ja z kolei odpowiedziaam mu tak: W takim razie,
panie Colby, powinnam wezwa wosk policj i kaza aresztowa pana razem z paskim
ambasadorem Martinem i wszystkimi agentami CIA we Woszech.
Dobry Boe! Powiedziaa mu to pani?!
Tak, zapomniaam o Kissingerze. On te powinien zosta aresztowany, czy nie?
Dobry Boe! Chciabym przy tym by! Niele go pani urzdzia. I jak zareagowa?
Nie zareagowa. Ograniczy si do odrzucenia sowa korupcja.
Powiem pani, e w zwizku z tym sowem rwnie ja mam wiele wtpliwoci. Albo
lepiej, mam sprzeczne odczucia. Gdy chodzi o dopaty wyborcze, linia, ktra dzieli to, co zgodne
z prawem, od tego, co z prawem niezgodne, jest niezwykle cienka. Nigdy nie wiadomo, gdzie
koczy si dopata, a zaczyna si opacanie kogo, kto wcale dopat nie potrzebuje. To, co my
nazywamy pay-off. Jeeli dopata jest wana lub niezbdna, przypuszczam, e mona j nazwa
dopat, a nie pay-off Gdyby tak nie byo, kady z nas, politykw, byby apwkarzem.
Niemniej jednak Ot, w kraju, do ktrego pani nawizuje, sowem, we Woszech, CIA
twierdzia, e pienidze nie s problemem. Money is not the problem.
Co oznacza, e adna dopata nie bya niezbdna lub konieczna. Co oznacza, e nie
chodzio o dopat, lecz o pay-off. Zreszt paski raport mwi o pay-off. A wyraenie pay-off w
kadym sowniku jest tumaczone w ten sposb: zapata dla kogo, kto wywiadcza nam
przysug lub pozostaje na naszych usugach. W kadym razie dzikuj za potwierdzenie. A
komu powinni podzikowa ci woscy politycy, kupieni za pay-off? Kissingerowi?
C, nie. Oddajc sprawiedliwo Kissingerowi, naley przyzna, e metoda pay-off bya
w uyciu znacznie wczeniej, ni on si pojawi.
To prawda. On tylko doda wyraenie bezpieczestwo narodowe, national security.
Przepraszam, ale co ma wsplnego bezpieczestwo narodowe Stanw Zjednoczonych z pay-off
woskich chrzecijaskich demokratw i socjaldemokratw?

Bezpieczestwo narodowe oznacza pokrtce podstawow si narodu. I jako e jestem

Amerykaninem i nie moe pani wymaga, bym o tym zapomnia, mog nawet zrozumie, e
doktor Kissinger widzi zwizek pomidzy bezpieczestwem narodowym Stanw Zjednoczonych,
a pay-off kilku Wochw. Podstawowa obawa w Ameryce, jeeli chodzi o woskich komunistw,
polega na tym, e jeli komunici wygraj jedne wybory, wicej wyborw we Woszech nie
bdzie. Ja sam nie wiedziabym, co myle, gdyby woscy komunici wygrali wybory. To znaczy
nie wierzybym za bardzo w ich przyja wobec Amerykanw na niekorzy Rosjan. Gdy
szczerze mwic, nie przychodzi mi na myl aden kraj lub sytuacja, gdzie komunici
zrezygnowaliby z wadzy, przegrywajc wybory po tym, jak je wygrali.
Zgoda. Ale pozostaje fakt, e my, Wosi, chcielibymy sami zaatwi t spraw. Bo jak
powiedziaam Colbyemu, nie jestemy wasz koloni.
Cakowicie si z pani zgadzam. Cakowicie. Pozostaje nastpujcy problem: Do jakiego
stopnia Zwizek Radziecki finansuje Parti Komunistyczn we Woszech? I jaki rodzaj polityki
uprawiaj wani ludzie, ktrzy prowadz amerykask polityk? Zadaem sobie to pytanie w
zwizku z Angol, odpowiadajc, e naszej polityki w Angoli nie mona byo nazwa polityk.
Wsparlimy tam pewn grup sum pidziesiciu milionw dolarw na raz, a jednoczenie Gulf
Oil Corporation dawaa co trzy miesice sto milionw dolarw MPLA. To znaczy tej samej
organizacji, ktra bya ju finansowana przez komunistw. Nie mielimy adnej polityki!
We Woszech j macie. I wolnym ludziom si ona nie podoba. Panie Pike, dlaczego
wybra pan w swoim dochodzeniu Wochy jako przykad pay-off?
Nie wybralimy Woch. Szlimy tropem pienidzy, prbowalimy zrozumie, gdzie
podziay si pienidze. A trop pienidzy zaprowadzi nas do Woch.
Oczywicie. Zadam wic panu ostatnie pytanie. Co pan poczu, odkrywajc, e cz tych
pienidzy trafia, przez generaa Micelego i SID, do neofaszystw? Ograniczy si pan w tym
momencie do przesuchania winnych czy rozgniewa si pan, przypominajc im, e Ameryka nie
ma prawa tego robi?
To oczywiste, e Ameryka nie ma prawa tego robi! Oczywicie, e to powiedziaem!
Oczywicie, e nie ograniczyem si w tym momencie do przesuchania, ale zganiem ich za
zrobienie czego podobnego. Och, zganiem ich, a jake! Ale ganienie kogo, gdy wina zostaa
popeniona, jest zupenie bezcelowe. Celem pozostaje zapobieganie naduyciom, potwornociom
i uniemoliwienie ich ponownego wystpienia. Naley wic raczej zapyta, czy moje protesty si

na co przydadz. Odpowied brzmi: tak, na co si przydadz. Jako e wiemy teraz, e dopucili

si wykrocze w wielu miejscach i na wiele sposobw, bd si hamowa przez jaki czas. Moja
obawa, biorc pod uwag mier Welsha i przeciek informacji, jest taka, e nie bdzie wicej
kontroli parlamentarnych. Obawiam si, e prawdziwa kontrola bdzie musiaa pochodzi od
organw wykonawczych. A nie jestem pewien, czy organy wykonawcze s skonne same si
kontrolowa. W ten sposb po pewnym czasie kontrola znowu stanie si czysto formalna. I
ponownie rozpoczn si naduycia.
Waszyngton, marzec 1976

Mrio Soares
Podarowana wolno nie przyniosa nic dobrego, jak kada wolno podarowana, a nie
zdobyta dziki walce caego narodu. Dzie po dniu Portugalia uwiadamiaa sobie, e aby y w
wolnoci, nie wystarczy obudzi si pewnego kwietniowego poranka z czogami penymi wojska,
zdeterminowanego, by usun martwego ju dyktatora, zgniy ju reim. Uwiadamiaa sobie, e
aby nauczy si demokracji, nie wystarczy wkadanie czerwonych godzikw w lufy onierskich
karabinw. Z godzikami czy bez, czy bd one czerwone, rowe, biae, te, czy pstrokate,
karabiny pozostan karabinami, onierze pozostan onierzami. Uwiadamiaa sobie wreszcie,
e po pidziesiciu latach gbokiego faszyzmu nie mona w mig nauczy si wzajemnego
szacunku, odpowiedzialnoci, honoru. Po tym, jak wygas pomie piknych obietnic,
szlachetnych postanowie, ludzie okazywali si tacy, jacy s: tchrzliwi, gdy trzeba
zaryzykowa, zuchwali, gdy ryzyko mino. A do wadzy powraca ten, kto najgoniej krzyczy,
kto jest najbardziej arogancki lub przebiegy. Wybory, ktre miesic wczeniej day w Portugalii
nadziej porzdnym ludziom, okazay si kpin.
Czterdziestoma procentami gosw wygraa Portugalska Partia Socjalistyczna, to znaczy
partia, ktra walczya w imi ludzkiego socjalizmu, wolnoci myli, pluralizmu, bez ktrego
popada si w dyktatur. Lecz Partia Socjalistyczna, pomimo zwycistwa, nic nie znaczya. Jako
druga, z dwudziestoma siedmioma procentami gosw, uplasowaa si Ludowa Partia
Demokratyczna, ktrej nie mona byo uzna za naprawd prawicow, ale ktra mimo wszystko
miaa silny gos w kraju. Jednak wszyscy zachowywali si, jakby Ludowa Partia Demokratyczna
nie istniaa. Z dwunastoma i p procent gosw, plus czterema procentami swojego wytworu,
Ruchu Ludowo-Demokratycznego, przegraa Partia Komunistyczna, to znaczy partia, ktra
zdecydowana bya narzuci najbardziej tpy, najbardziej przebrzmiay stalinizm. Jednak to
wanie Partia Komunistyczna wydawaa rozkazy, za porednictwem prasy, radia i telewizji,
gdzie wczorajsi faszystowscy dziennikarze odkryli w sobie nagle skrajnie lewicowych
rewolucjonistw. Rozkazywaa za porednictwem jedynego zwizku zawodowego, ktrego
przywdcy nie zostali wybrani przez robotnikw i robili z Pierwszego Maja swoj prywatn
wasno. Rozkazywaa za porednictwem zbrojnej milicji kontestatorw, ktrzy za Caetana nie
mieli nawet pomyle o najmniejszym gecie odwagi. Rozkazywaa za porednictwem wojska, z
ktrym czy j tajny sojusz. Jeli komunistom nie podobaa si jaka gazeta, wojsko t gazet

zamykao. Jeli komunici nie chcieli zgromadzenia ustawodawczego, wojsko deklarowao, e

jest skonne zgromadzenia ustawodawczego nie otwiera. Jak w zerwanym naszyjniku,
roztrzaskiway si jedna za drug podarowane wolnoci. Pozostaa jedynie wolno sowa, ale
ludzie bali si ju mwi to, co myleli. Krytykowano pgosem, wodzc dookoa podejrzliwym
i niespokojnym wzrokiem. Biada, jeli nie uznali ci za lewicowego albo wystarczajco
lewicowego. Byo to rwnoznaczne z okrzykniciem ci reakcjonist, kontrrewolucjonist,
faszyst. Tego, kto nie by komunist, nazywano faszyst. A na wojskowych zgromadzeniach
ulubionym hasem byo: Z nami lub przeciw nam. Byo to rwnie haso Salazara.
Zrozumie, czego chcieli ci wojskowi, byo trudno, przede wszystkim dlatego, e oni
sami dobrze tego nie wiedzieli. Ekstremici, ultraekstremici, stalinici, maoici, moderaci, ich
zamt ideologiczny by ogromny. Uformowali si na wzr szkoy partyzantw z Mozambiku i
Angoli; moliwe, e nie czytali Marksa i Mao Tse-tunga po portugalsku. Nie mwic o tym, e
portugalski jest jzykiem o bardzo ubogim sownictwie. Ruch Si Zbrojnych nie by, jak
utrzymywano, spjny i jednolity, lecz szarpany przez frakcje i okrutn rywalizacj. Wielu
oficerw, ktrzy uczestniczyli w przewrocie 25 kwietnia, trafio do wizie razem ze zbirami
Caetana. W wizieniu mona byo znale rwnie anarchistw, winnych gryzmolenia na murach
Lizbony zachwycajcych napisw. Soce zawieci dla nas wszystkich, mwiy manifesty
Portugalskiej Partii Komunistycznej. A anarchici dodawali poniej: O ile nie bdzie pada.
Dzi bd nas tysice, jutro bd nas miliony. A anarchici: Bo nie stosujecie piguki. Jeli
nie podoba ci si w Portugalii, wyjed. A anarchici: Ostatni gasi wiato. Podczas dyktatury
winiw politycznych byo trzystu, teraz byy ich dwa tysice. W czasach rewolucji jest to
nieuniknione, to prawda, ale czy miaa miejsce jaka rewolucja? I na czym polegaa? Na tym, e
w niektrych koszarach onierze odmawiali czyszczenia butw oficerom? Na tym, e stolica
oferowaa przedstawienia moskiewskiego cyrku i kubaskiego baletu? Na znacjonalizowaniu
bankw i przedsibiorstw, zanim zadecydowano, kto bdzie nimi zarzdza? Za kadym razem,
gdy wojskowi przejmuj wadz, mwi o rewolucji. Mwi o niej rwnie Papadopulos w
Grecji, mwi rwnie Pinochet w Chile. I na pewno ci portugalscy wojskowi byli szczerzy,
naprawd mieli dobre intencje; jednak demagogia, chaos i samowola stanowiy najbardziej
rzucajcy si w oczy element rzeczywistoci. Podczas gdy prawdziwi faszyci, prawdziwi
reakcjonici szczliwi zacierali rce. Podczas gdy na usta cisny si gorzkie sowa: nie zawsze
rewolucje prowadz ku demokracji, ku postpowi, ku wolnoci i nie zawsze to, co okrela si

mianem rewolucji, jest rewolucj. Czy nawet faszyci nie nazywaj dzi siebie
rewolucjonistami? We Woszech wiemy dobrze, e czerwie niekoniecznie bywa czerwieni, a
czasem jest przykrywk dla czerni, e nierzadko czerwoni albo tak zwani czerwoni mwi tym
samym jzykiem, co czarni, uywaj tych samych gestw, popeniaj te same wystpki. Co miao
si wic sta z Portugali? Kraj balansowa nad przepaci. Istniao ryzyko, e wyjdzie z tej
sytuacji podzielony na p lub przynajmniej poobijany w wyniku wielkiej szamotaniny i by
moe zraniony na zawsze.
Poniej znajduje si pierwszy wywiad, ktry przeprowadziam z Soaresem, przywdc
pokonanych zwycizcw. Odby si on wanie wtedy, gdy rozgrywa si dramat
socjalistycznego dziennika Repblica. I pozostaje niezapomnianym dokumentem. Majc rce i
nogi zwizane paktem z wojskowymi, unieszkodliwiony przez nich i przez ich porozumienie z
Portugalsk Parti Komunistyczn, Soares wiedzia doskonale, e kraj moe wyj z tego
podzielony na p, potuczony w wyniku wielkiej przepychanki lub poraniony na zawsze. Ale nie
mg nic na to poradzi i nie mg powiedzie wicej, ni mwi. Szkoda, e mwi to w sposb
niewystarczajco surowy; podczas gdy jego zdania brzmiay do zdecydowanie, gdy si je
czytao, pozostawiay uczucie niedosytu, gdy si ich suchao. Rzeczywicie, jego sposb
wyraania nie by wojowniczy, a jego gos mia w sobie jak sabo, jakie niezdecydowanie,
ktre wywoywao niezadowolenie, a nawet podejrzliwo. Ale nie rozumiae, dlaczego, i
rwnie z tego powodu ogarniaa ci irytacja. Grzecznie sprbowaam mu to podszepn.
Odpowiedzia, e taki ju jest, e aby zasn, nigdy nie potrzebowa rodkw nasennych. Potem
odszed powolutku, pozwalajc mi ywi nadziej, e powodem bya jego zimna krew.
MRIO SOARES. Przyjechaa pani zobaczy, co si dzieje w Portugalii, i oto co si
dzieje. Wanie otrzymaem wiadomo, e dyrektor i redaktorzy dziennika Repblica zostali
uwizieni przez komunistycznych drukarzy, ktrzy daj ich dymisji, by narzuci wasnego
dyrektora i wasnego redaktora naczelnego, oczywicie komunistw. Repblica bya
dziennikiem socjalistycznym i jedynym niezalenym czasopismem, ktre pozostao w Portugalii,
jedynym, gdzie wiadomoci nie byy kontrolowane, manipulowane i znieksztacane przez
komunistw. Wszystkie organa informacji s w Portugalii w rkach komunistw; od prasy po
telewizj i radio. Organa posuszne, jednobarwne, pozbawione jakiegokolwiek zmysu krytyki.
By dowiedzie si prawdy, czytao si Repblik. Std dzisiejszy zamach. Drukarze stanli
przed dyrektorem, Ralem Rego, i nakazali mu odej, mwic, e go zastpi. Rego odmwi,

poparty przez dziennikarzy. I tak zosta uwiziony wraz z dziennikarzami. Nie mog wyj nawet
po paczk papierosw lub kaw. I nie mog nikogo przyjmowa. To ostatni typowy przykad
ofensywy, ktr portugalscy komunici rozptali przeciwko socjalistom i wolnoci.
ORIANA FALLACI. Sami komunici, czy komunici razem z wojskiem?
(Soares nie odpowiada. Moe dlatego, e zadzwoni telefon i szykuje si do rozmowy z
ministrem informacji Correi Jesuino. Twardy onierz i zdaje si, popierajcy komunistw).
Panie ministrze, przypuszczam, e zosta pan poinformowany o tym, co dzieje si w
Repblice Tak, dokadnie Nie, panie ministrze. Ral Rego nie jest faszyst. Jest starym
antyfaszyst, ktry pozna podziemie, wizienie i wygnanie Nie, panie ministrze. Zna pan
Alvara Guerr. I powinien pan wiedzie, e nie ma wtpliwoci co do antyfaszyzmu Alvara
Guerry Mnie si natomiast wydaje, e powinien pan interweniowa, panie ministrze. Poniewa
jest to bardzo, bardzo powany przypadek, panie ministrze. Chodzi tu o wolno prasy, wolno
przekona, demokracj. Takie zawadnicie jest nielegalne, sprzeczne z ustaw o prasie i obraa
rewolucyjne wartoci, i my, socjalici, nie bdziemy tego tolerowa, panie ministrze. Nie
bdziemy tego tolerowa. Co takiego? Nie, panie ministrze Mam tak nadziej, panie
ministrze.
Sami komunici, czy komunici razem z wojskiem?
(Soares znowu nie odpowiada. Moe nie dosysza. I wygasza nastpujce zdanie, jak
gdyby mwi do siebie).
Drukarze chc drukowa na swj sposb gazet, pisan przez nich To Kuba, Albania,
to nie jest Portugalia. Chc zrobi z Portugalii jak Kub, jak Albani.
Sami komunici, czy komunici razem z wojskiem?
Ofensywa komunistw przeciw socjalistom rozpocza si zaraz po wyborach, z
wyranym zamiarem ich umniejszenia i udowodnienia, e akt wyborczy nic nie znaczy. Zreszt
komunici nie chcieli wyborw, robili wszystko, aby si nie odbyy. Ale si odbyy, w sposb
wolny, i ustanowiy, e nard nie godzi si ju na utrat wolnoci, day komunistom tylko
dwanacie procent i Teraz oni twierdz, e te dwanacie procent nie oddaje woli ludu, a raczej
jest sprzeczne z wol ludu, e ten wynik ich nie dotyczy. Rwnie wczoraj, podczas publicznego
zgromadzenia, przywdca komunistw Cunhal powiedzia, e wynik wyborw jest nie do
pogodzenia z rewolucj; wybory i rewolucja to dwa sprzeczne pojcia, rewolucja ma wasn
dynamik i nie potrzebuje gosowania, gosowanie to bierny gest i tak dalej. Nie traci okazji, by

dowie za pomoc faktw, e najsilniejsz parti nie jest ta, ktra wygraa, czyli Partia
Socjalistyczna, lecz ta, ktra przegraa, czyli Partia Komunistyczna. Odmawia uznania Ludowej
Partii Demokratycznej, ktra uzyskaa dwadziecia siedem procent gosw, za drug parti
Portugalii. Nie czyni tajemnicy z chci zepchnicia jej na margines ycia politycznego kraju. To
typowy sposb komunistw dcych do wadzy autorytarnej. Portugalscy komunici nie s tacy
jak komunici woscy, francuscy, czy hiszpascy. Nie dostosowuj si do zasad demokracji. Nie
uznaj ich.
Sami komunici, czy komunici razem z wojskiem?
W celu negowania wyniku wyborw posuguj si nie tylko pras, radiem, telewizj.
Posuguj si take zwizkami zawodowymi, ktre kontroluj w identyczny sposb. Istnieje
przepis zapewniajcy prawo wyboru zarzdu Intersindicalu, ale nie jest on przestrzegany. Tym
sposobem rwnie Intersindical stanowi orodek wadzy komunistw, a raczej orodek
przekazujcy wol komunistw. Wykorzystuj ponadto lokaln administracj, niedawno
znacjonalizowane przedsibiorstwa, gdzie przewaa Ruch Ludowo-Demokratyczny, maa
lewicowa partia, bdca waciwie przedueniem Portugalskiej Partii Komunistycznej. Stworzyli
orodki wadzy oparte na radach robotniczych przypominajcych rady delegatw z czasw
rosyjskiej rewolucji. Za ich pomoc decyduj o zatrudnieniu, zwolnieniach, jak jaki urzd pracy
albo karny, a kto nie jest komunist, jest faszyst. To znaczy, kto nie jest z nimi, ten jest
przeciwko nim. Tragedia. I to nie tylko dla Portugalii, lecz dla caej Europy, dla caego obszaru
Morza rdziemnego. Tragedia w szczeglnoci dla europejskiej lewicy. Prosz pomyle, jak
szkodz Hiszpaskiej Partii Komunistycznej, samej Woskiej Partii Komunistycznej. Woscy
komunici s mi bliscy, czuj si do nich podobny, poniewa wyznaj demokratyczn koncepcj
ycia politycznego. I przykro mi, e portugalscy komunici szkodz rwnie im. Ale portugalscy
komunici dziaaj jedynie na korzy reakcjonistw, prawicy.
Sami komunici, czy komunici razem z wojskiem? Panie Soares, wiem, e zadaj panu
niewygodne pytanie. Niebezpieczne. Ale zadanie go to obowizek. Kto, jeli nie wojsko, pozwala
komunistom robi to, co chc? Czy to nie wojsko dziery wadz?
To oczywiste, e wadza centralna znajduje si w rkach wojska, siy napdowej i
gwaranta cigoci procesu rewolucyjnego. Partie pojawiy si pniej. Partie poczyy si z
wojskiem za pomoc paktu konstytucyjnego; paktu, ktry w oglnych zarysach wskazuje drog,
jak naley poda. To znaczy pluralistyczny, demokratyczny, wolny socjalizm. Jednak a do

dzisiaj nie mona powiedzie, aby wojskowi zachowywali si w sposb totalitarny. Nie
zapominajmy, e to oni poprosili partie o przyczenie si, to oni chcieli wyborw, i to wbrew
opinii komunistw. Gdyby chcieli zachowywa si jak dyktatorzy, nie obiecywaliby wyborw.
Tymczasem je obiecali i przeprowadzili, po raz pierwszy od pidziesiciu lat. Sprawili, e
odbyy si bez aktw przemocy, po poprawnej kampanii wyborczej, ktra zapewnia propagand
wszystkich partii rwnie w telewizji. Nie uchylili si od zobowizania przeprowadzenia
socjalistycznego procesu w poszanowaniu wolnoci, od zasady bez wyborw nie ma
demokracji.
Ale jaki sens miao przeprowadzenie wyborw, jeli pniej ignoruj ich wyniki albo nie
wykorzystuj swej wadzy, by nakaza ich respektowanie?
Na razie, do dzisiaj, do tej chwili to nie wojsko ignorowao wyniki wyborw. Robili tak
komunici.
Niemniej jednak wojsko pozwolio, by komunici stali si niekwestionowanymi panami
prasy, zwizkw zawodowych, administracji. I stworzyli rzd, gdzie kada partia otrzymaa dwa
ministerstwa, nie biorc pod uwag czterdziestu procent uzyskanych przez socjalistw.
Nie wymagam, aby wybory byy w Portugalii wszystkim. Gdyby wybory byy wszystkim,
rzd wojskowy nie miaby racji bytu. Istniaaby normalna, polityczna demokracja. My nie mamy
normalnej demokracji. Jeli pani woli, nie mamy adnej demokracji. Znajdujemy si w sytuacji,
w ktrej mona najwyej mwi o predemokracji. Rzeczywicie, wadza jest skoncentrowana w
rkach si zbrojnych; wadza uprawomocniona przez rewolucj, a nie przez powszechne wybory.
Powoywanie si jedynie na wybory oznaczaoby, i nie zdajemy sobie sprawy, e dzi w
Portugalii naley czy te dwa rda wadzy. To znaczy rewolucyjn prawomocno si
zbrojnych i demokratyczn prawomocno wyborw powszechnych. Jedynie poprzez
rwnowag midzy tymi dwiema siami mona doj do normalnej, politycznej demokracji.
Czy taka rwnowaga istnieje?
C w sumie Istniaa do wczoraj. W miar.
A dzisiaj?
Jeeli Cunhal nie przebierze si w szaty demokracji, jeli jego komunici nadal bd
monopolizowali gazety, zwizki zawodowe i miejsca pracy, jeeli utrwali si sytuacja, w ktrej
nie bierze si pod uwag wyborw powszechnych, jeli wojsko wszystko to zaakceptuje
Wtedy to koniec. Wpadniemy w puapk dyktatury. To jasne. Pewne.

Druga Albania czy Chile? Stalinowski reim czy Pinochet?

My, socjalici, walczymy o rozwizanie, ktre nie doprowadzioby ani do drugiej Albanii,
ani do Kuby, ani do pojawienia si jakiego Pinocheta. Jednak zagroenie Pinochetem wydaje mi
si drugorzdne. Dobrze wiemy, jak powstaj tacy Pinochetowie. Odbyem podr do Chile i
poznaem Allende, dugo z nim rozmawiaem, poznaem przedstawicieli chilijskiej Partii
Radykalnej; znam dowiadczenia Chile. Moj trosk, od chwili powrotu do Lizbony, byo
nieustannie to, by nie wpa w tak sytuacj, jak Chile. Wiem, e takie ryzyko istnieje. Wiem, e
prawicowe ugrupowania, zwaszcza za granic, spiskuj na rzecz prawicowego zamachu stanu.
Rzekszy to, potwierdzam, e kolejnym zagroeniem, pierwszym zagroeniem, jest stalinowska
dyktatura. Ludowa demokracja, jaka marzy si Cunhalowi. Jego akty przemocy, jego prowokacje
to cige przykrcanie ruby. A Ruch Si Zbrojnych wydaje si niestety by coraz bardziej pod
ich wraeniem.
Tu pana mam. Ale kim s ci wojskowi u wadzy? Co naprawd myl? Jaka jest ich
rewolucja? Jakie maj pogldy? Nowoczesny socjalizm, powierzchowny populizm, komunizm na
mod Cunhala?
Jest wrd nich duo anarchistycznego populizmu, przyznaj. Poza tym w cigu ostatnich
miesicy zalaa kraj straszna fala demagogii. Wszyscy chc by bardziej lewicowi, bardziej
rewolucyjni od innych. Bezustannie powtarzaj, e trzeba zrobi wielk rewolucj, radykaln
rewolucj, i martwi si tylko tym, by nie wyj na umiarkowanych. Jest to moda, ktra
przyczynia si do tego anarchistycznego populizmu. Jest to rwnie moda, ktra prowadzi do
szalonych czynw. Na przykad do zajmowania domw, zakadania szpitali, ktre utrzymuj si
jeden miesic. Znajduje si choby czasowo niezamieszkany dom, zajmuje si go wobec braku
czyjejkolwiek interwencji, zakada si tam szpital, ktrego nikt nie kontroluje, i po miesicu nie
ma ju ani domu, ani szpitala. Jest tylko bagarre, chaos. Jednoczenie zalewa nas fala
nierealnych da za strony robotnikw lub tych, ktrzy twierdz, e stoj po stronie robotnikw.
Domagaj si podwyek pensji sigajcych absurdu, i to nie dla polepszenia poziomu ycia, lecz
po to, by doprowadzi do bankructwa zakady przemysowe. Tym sposobem zakady bankrutuj,
a pracownicy obejmuj ich kierownictwo. Obejmuj je jednak w sposb nieumiejtny, jako e nie
maj adnej wiedzy na temat zarzdzania, i eksperyment koczy si katastrof.

Moe tego wanie chc ci populici, cakowitej katastrofy. Pretekstu, eby powiedzie:
ot to, wy, politycy, na niczym si nie znacie, teraz my, wojsko, wemiemy kraj w swoje rce i
zrobimy porzdek za pomoc kija.
(Soares nie odpowiada i kontynuuje swoje rozwaania).
Nie zostao jeszcze ustalone, do jakiego typu socjalizmu chcemy doj. Socjalizm, ktry
zrwnuje wszystkich w biedzie, jak na Kubie, w Albanii lub w pewnych krajach Europy
Wschodniej? My, socjalici, tego nie chcemy; dla nas zbiorowa bieda to nie socjalizm. Dlatego
mwimy: W porzdku, przeprowadmy wielk nacjonalizacj, ale jak zamierzamy zarzdza
tym, co znacjonalizujemy? Jaka jest rola robotnikw w tym zarzdzaniu? Czy zarzdzanie
przedsibiorstwami przypadnie robotnikom, czy biurokratom mianowanym przez pastwo, przez
jedn z partii? Dobrze, przeprowadmy reform roln, ale kto wprowadzi j w ycie? Rolnicy
czy pastwo? My nie chcemy kapitalistycznego pastwa, nie interesuje nas jedynie zmiana
rzdzcego. To nie wszystko, pozostaje sektor prywatny, czy nie? A jeeli pozostaje, to jaki?
Jakiego bodca moemy uy wobec robotnikw, ktrzy produkuj coraz mniej, a daj coraz
wicej; oferujc im udzia w zyskach, czy nic im nie oferujc? Jak zachcimy wacicieli, ktrzy
nie zostali jeszcze znacjonalizowani; przywracajc im wiar w siebie czy kac im y ze zmor
rychego wywaszczenia? Odpowiedzi jest cisza.
Musz powtrzy panu wczeniejsze pytanie, Soares. Czy to moliwe, e ci wojskowi
ekstremici d do cakowitej kontroli nad krajem i dlatego podsycaj chaos?
Musi pani zrozumie, e w tej chwili wol nie rozmawia o sytuacji wewntrznej w
wojsku. Musi pani zrozumie, e nie chc i nie mog pozwoli sobie na nieuczciwe interpretacje
zachowa tych, ktrzy pniej oskaryliby mnie o dywizjonizm. Kolejne sowo modne dzi w
Portugalii Musz myle o Ruchu Si Zbrojnych jako o jednolitej caoci, ktra wierzy w
wolny socjalizm, to znaczy w program, ktry wojsko podpisao z partiami. Wobec nich musz si
zachowywa, jak gdyby naprawd byli jednoci, a nie mieszanin frakcji. Nie s mi potrzebne
ich podziay. To oczywiste, e rwnie wrd nich wystpuj rne opinie. To oczywiste, e nie
wszyscy mwi czy zachowuj si w taki sam sposb. Jednak wobec nas, partii, postpuj tak,
jak gdyby si ze sob dogadywali i podejmowali zgodne decyzje. I ywi nadziej, e to si
utrzyma, bo jeli Ruch Si Zbrojnych si podzieli, rewolucja w Portugalii nie bdzie duej
moliwa. A ja jestem za rewolucj. Jestem wewntrz rewolucji.

Postawmy spraw tak: Czy jest pan pesymist, jeli chodzi o niebezpieczestwo puczu w
puczu?
Jestem. I nie tyle ze wzgldw politycznych, co przede wszystkim gospodarczych.
Inflacja ronie w zastraszajcym tempie. Wyczerpujemy nasze rezerwy srebra i szykujemy si do
wykorzystania naszych rezerw zota. Midzy tym, co konsumujemy, a tym, co produkujemy,
istnieje rozdwik rzdu pidziesiciu szeciu miliardw escudos rocznie. Wszystkie
konsekwencje wojny kolonialnej i nagej zmiany ci na nas. Portugalski kapitalizm by
rzeczywicie zawsze kapitalizmem wspieranym przez pastwo; pasoytniczy kapitalizm
kolonialnego wyzysku. Gdy pastwo faszystowskie upado, wszyscy kapitalici uciekli za
granic. Wszystko porzucili. Nastpnie kapitalizm monopolistyczny dokona reszty. W Portugalii
istniao dziewi grup ekonomicznych i byy one skupione w bankach. Po znacjonalizowaniu
bankw i pozbawieniu tych dziewiciu grup przywdcw cao gospodarczych kadr
kierowniczych przeniosa si za granic. Mwi o administratorach, zarzdcach, ekonomistach,
inynierach, ktrzy schronili si w Brazylii, we Francji, w Hiszpanii. Ostatecznie nikt nam ju
nie ufa. Kto jest gotw nam zaufa? Kto jest gotw inwestowa w Portugalii? Kraje
socjalistyczne? Zwizek Radziecki?
Zamy, e Zwizek Radziecki. Mogoby mu si to opaca.
Nie sdz. Nie sdz, nawet jeli dojdziemy do demokracji ludowej, totalitarnej. I pytanie,
ktre komunici powinni sobie zada, zanim skubanizuj Portugali, brzmi wanie tak: Kto
pniej uici rachunek? Zwizek Radziecki?. Na miejscu Cunhala bym na to nie liczy. Zwizek
Radziecki nie moe zarzuci sobie na plecy ciaru komunistycznej Portugalii, drugiej Kuby.
Kuba kosztowaa go ju zbyt wiele, zarwno pienidzy, jak i problemw midzynarodowych. I
przyniosa mu niewiele zysku, prawie nic. Czy opaca si im wic powtarza eksperyment z
Portugali? Nawet biorc pod uwag nasz pozycj geograficzno-strategiczn, cena byaby zbyt
wielka. Zamy jednak, e Zwizek Radziecki byby skonny nam pomc, cho nie stalibymy
si demokracj ludow, totalitarn. Wielu z nas chciaoby wiedzie, czego zadaby w zamian.
Nie chcemy zosta skolonizowani przez imperializm amerykaski, ale przez radziecki te nie.
Podsumowujc, niewiele jest drg ratunku. W gruncie rzeczy moemy liczy tylko na pienidze
od pracujcych za granic. Jest ich ponad milion i po ogoszeniu wyniku wyborw ponownie
zaczli przesya nam pienidze ze swoich zarobkw. Powstaje jednak pytanie, czy nadal bd to
robi teraz, gdy widz, jak nike znaczenie ma ten wynik? Nie mwic ju o turystyce. Ten chaos

z pewnoci nie sprzyja turystyce. W Lizbonie hotele maj zaledwie dziesicioprocentowe

oboenie. W miejscowociach letniskowych s puste. Przyjeda, dajmy na to, turysta i zastaje
strajk w hotelu, strajk w restauracji
Jeeli wszystko to uatwia pucz w puczu, to dlaczego jest pan taki wspaniaomylny wobec
wojskowych?
Poniewa w tej chwili nie mona si bez nich oby. Jeeli wrc do koszar, zapanuje
nieodwracalny chaos. Zanim odejd, naley stworzy system polityczny, majcy za podstaw
wol ludu wyraan w wyborach. Nie wszyscy wojskowi stoj po stronie Cunhala, jak si pani
wydaje. To pani opinia, ktra
Panie Soares, czy naprawd wierzy pan w wolno podarowan przez wojsko?
Przede wszystkim trzeba przyzna, e s to bardzo szczeglni wojskowi, poza tym naley
powiedzie, e wolno nie jest podarunkiem. Proces, ktry skoni ich do obalenia Caetano, mia
swoje rdo w masowej walce przeciwko faszyzmowi. W Europie o nas zapomnielicie,
mylelicie, e pimy. Ale nie spalimy, walka trwaa, a wojskowi stanowi konsekwencj tej
walki. Zreszt, czy zaraz po tym, jak pomyleli o wszczciu rewolty, nie skontaktowali si z
opozycyjnymi ruchami? Prosz mi wierzy, wolno, ktr si dzisiaj cieszymy, jest
osigniciem wszystkich. Do tego stopnia, e jeli kto sprbuje nam j ukra, napotka wiele
trudnoci. Teraz wszyscy rozmylaj, dyskutuj, cz si w zgromadzenia. Wczoraj na przykad
MRPP, Reorganizujcy Ruch Partii Proletariatu, aresztowa kilka osb i odda je w rce puku
artylerii. onierze z puku zwoali zgromadzenie i przeprowadzili dyskusj na temat tego, czy
zgodzi si na aresztowanie, czy nie.
No tak, ale jaka bya decyzja tego zgromadzenia?
Zgoda na aresztowanie.
Innymi sowy, z inicjatywy grupy ktokolwiek moe dokona aresztowania. Nie
uprowadzenia, aresztowania.
Tak. C, tak. Panuje pewna anarchia.
Nastpnie wojskowi zwouj zgromadzenie i mog zatwierdzi aresztowanie.
Tak. No tak.
Po czym interweniuje Copcom, to znaczy policja wojskowa, i nadaje moc prawn
aresztowaniu. Tak jak stao si z tymi osobami.
Tak.

Poniewa Copcom jest najwysz wadz, jeli chodzi o aresztowania. Moe

zaaresztowa, kogo chce.
Tak.
Rwnie pana.
Tak.
I to pana nie niepokoi, nie wywouje paskiego oburzenia?
Pani wie, e jestem prawnikiem i e zawsze walczyem o prawa czowieka. Broniem
winiw politycznych, utrzymywaem liczne kontakty z Amnesty International. Zaley mi na
poszanowaniu czowieka, na prawach czowieka. Ale jednoczenie musz przyzna, e
znajdujemy si w sytuacji rewolucyjnej, w okresie przemian. Byoby czym nierealnym udzi
si, e rewolucja moe si odby z formalnym poszanowaniem praw czowieka i ze wszystkimi
rkojmiami nalenymi obywatelowi. Oczywicie istnieje rewolucyjna praworzdno, o ktr
my, socjalici, walczymy, i nie moemy pozwoli, by zapanoway rzdy samowoli, zasada,
wedug ktrej racj ma ten, kto goniej krzyczy. Inaczej powstanie sytuacja, w ktrej kady
bdzie broni si sam i kade ugrupowanie polityczne bdzie miao wasn milicj. Jeli istniej
milicje, jeli ugrupowania mog sobie pozwoli na aresztowanie ludzi wedle wasnego
upodobania
Ale dokadnie to dzieje si w ostatnich dniach, panie Soares.
Tak. Czsto tak.
Czy to prawda, e istniej zbrojne grupy polityczne?
To prawda. To oficjalne.
Czy to prawda, e wojsko ich nie rozbraja?
To prawda.
Czy to prawda, e Partia Komunistyczna ma swoj milicj?
Cunhal utrzymuje, e nie. A ja nie mog twierdzi czego przeciwnego, jeli nie mam na
to dowodw. Mog tylko stwierdzi, e my, socjalici, nie mamy adnej milicji. I by moe
jestemy jedyni.
A gdyby rozptaa si wojna domowa?
Nie mog uwierzy w wojn domow midzy nami, lewic. To byaby kompletna
anarchia. Naley znale porozumienie wrd nas, w lewicy, inaczej wszyscy wypadniemy z gry.
Komunici musz zda sobie spraw, e nie mog kontynuowa swoich atakw na nas,

socjalistw, swoich oszczerstw. Prosz sobie wyobrazi, e powiedzieli nawet, i bylimy

zamieszani w prb zamachu stanu 11 marca. Nie przejli si nawet wynikami dochodzenia,
przeprowadzonego przez komisj ledcz. Tymi, wedug ktrych, gdyby zamach si uda, ja
zostabym rozstrzelany razem z Gomesem i Gonalvesem. Insynuowali wrcz, e jestem
czowiekiem Amerykanw. Dla Caetano i Salazara byem czowiekiem Zwizku Radzieckiego,
dla nich jestem czowiekiem Amerykanw
Taki jest los osb niezalenych.
Ale ja nie jestem niezaleny. Jestem socjalist.
Czy tutaj, w obecnych czasach, nie oznacza to tego samego?
Tak, ale naley pamita, e na wiecie istniej nie tylko faszyci i komunici, istnieje te
trzecia sia, ktra jest si olbrzymi. Nazywa si wolny socjalizm. I sia ta, cho czsto
przegrywaa, powoana jest do zwycistwa, bo jest to sia zoona z milionw, milionw ludzi.
Mona ich znale w Europie, w krajach komunistycznych, w Ameryce, wszdzie na wiecie.
Wielu jest tych, ktrzy wierz w wolny socjalizm. Gdyby tu, w Portugalii, udao nam si wygra,
stalibymy si sztandarem przeciw wszelkim prawicowym i lewicowym dyktaturom.
Wygralicie, Soares. I prosz popatrze, jak si to skoczyo.
Wcale si nie skoczyo.
Odebrali wam nawet gazet.
Jeszcze nam jej nie odebrali.
Miejmy nadziej. I pytam pana: Czy zwaywszy, jak ukadaj si sprawy, nie obawia si
pan, e podczas kolejnych wyborw gosy socjalistw przejd na komunistw? Oczywicie
zakadajc, e w Portugalii nadal bd si odbyway wybory.
Odpowiem pani z cakowit szczeroci. I zakadajc, e w Portugalii nadal bd si
odbyway wybory Jeeli opuszcz nas ci, ktrzy gosowali na socjalistw w nadziei
zaprowadzenia pewnego porzdku w chaosie, gosy te nie przejd na Parti Komunistyczn.
Przejd na prawic. Nie ma co do tego wtpliwoci. W Portugalii Partia Komunistyczna moe
doj do wadzy tylko za pomoc siy. Na przykad zawierajc sojusz z tym, kto ma wadz. I
jeli si to stanie, jeeli przytoczy nas komunistyczna albo wojskowo-komunistyczna dyktatura,
niedugo po niej nastpi prawicowy zamach stanu. A raczej skrajnie prawicowy. I na zawsze
stracimy nadziej na stworzenie w kraju bardziej sprawiedliwego, bardziej wolnego
spoeczestwa. I zaszkodzimy caej Europie, przyczynimy si do kolejnych przewrotw gdzie

indziej. Nie twierdz w ten sposb, e gosy, ktre otrzymalimy, nie byy gosami socjalistw,
gosami lewicy. W ogromnej wikszoci byy. Ale zawieray rwnie pewn cz gosw tych,
ktrzy obawiali si rozwiza totalitarnych i pokadali zaufanie w naszym pluralizmie; w naszej
demokracji.
Jeli

mwimy

pluralizmie,

naley

wspomnie

rwnie

Ludowej

Partii

Demokratycznej; susznie czy nie, otrzymaa dwadziecia siedem procent gosw. Kilka lat temu
mwi pan, e woska centrolewica stanowi fascynujcy, niezwykle wany eksperyment i w tym
kierunku bdzie naleao poda w Portugalii w dniu, w ktrym Portugalia odzyska wolno.
Tak, mwiem w ten sposb, ale w odmiennych okolicznociach. W strukturze
kapitalistycznej moglibymy rzeczywicie wyobrazi sobie tego typu rozwizanie. Dzisiaj nie. Po
rewolucji, ktra zmienia ca struktur gospodarcz kraju, centrolewica to przeytek. Mylenie o
niej byoby jednoznaczne z odrzuceniem procesu rewolucyjnego. Jednak Ludowa Partia
Demokratyczna istnieje, odpowie pani, i jest drug parti w Portugalii; co z ni zrobi? Do niej
naley decyzja, co chce ze sob zrobi, lecz wedug mnie nie pozostaje jej nic innego, jak
wczy si do nowej rzeczywistoci. Nie pozostaje jej nic innego, jak pomc nam w budowie
socjalizmu, szukajc punktw wsplnych. Zreszt, okrela si jako socjaldemokracja. Na pewno
nie moe liczy na odrbny ukad z Parti Socjalistyczn. Nie chcemy odrbnych ukadw z
nikim; ani z nimi, ani z komunistami. Wierzymy jedynie w koalicj wszystkich partii, w
wachlarz, ktry obejmie nas wszystkich.
W takim razie musz pana poprosi o wyjanienie paskiego socjalizmu, Soares. Na
przykad w ten sposb: Czy jest pan marksist?
Marks mnie zainspirowa. Uksztatowaem si politycznie, czytajc klasykw marksizmu.
Gdy byem mody, bez przerwy czytaem Marksa, Lenina, a na uniwersytecie byem czonkiem
komunistycznej modziewki. Poznaem w tym okresie Cunhala, i prawd jest, e wywar
wwczas na mnie pewien wpyw. Suchaem go, szanowaem. Jednak nie on jeden na mnie
wpyn; rwnie ojciec, demokrata i republikanin, uksztatowa moje pogldy. Rwnie
socjalici, ktrych poznaem za jego porednictwem. Na przykad Benito Caraa, profesor
ekonomii. By bardzo lewicowym socjalist, lecz jednoczenie wielkim liberaem i mia
niezmiernie rozleg kultur humanistyczn. I po wysuchaniu go, okoo 1950 roku, zaczem
formuowa bardzo krytyczn interpretacj marksizmu. Doszedem do wniosku, e nie mona
powoywa si na marksizm niczym na katechizm. Dzi marksizm jest dla mnie metod, ktra

pozostaje przydatna w analizie ekonomicznej i spoecznej, jednak musi jeszcze uzna zdobycze
nauk ekonomicznych i techniki. Innymi sowy, marksizm jest dzi dla mnie elementem inspiracji,
bynajmniej nie dogmatem.
A do jakiego wprowadzonego ju w ycie socjalizmu nawizuje pan, gdy mwi o
socjalizmie?
Powiedzmy sobie od razu, e wolny socjalizm nie zosta nigdy nigdzie wprowadzony w
ycie. Z jednej strony mamy dowiadczenie socjalizmu autorytarnego, a z drugiej
socjaldemokracj, funkcjonujc w systemie kapitalistycznym i monopolistycznym. Rozumie si,
e gdybym by Niemcem, gosowabym na Willyego Brandta. Nie ma co do tego wtpliwoci i
nie trzeba przypomina, e caa niemiecka klasa robotnicza popiera Willyego Brandta Gdybym
by Szwedem, gosowabym na Olofa Palmego. Nie ma co do tego wtpliwoci. Gdybym by
Wochem, gosowabym na Nenniego. Nie ma wtpliwoci. Gdybym by Francuzem,
gosowabym na Mitterranda. Nie ma wtpliwoci. Ale aden z tych socjalistw nie pasuje do
portugalskiej rzeczywistoci. I jest to rwnie niewtpliwe. Dowiadczenia Portugalii s zbyt
odmienne od dowiadcze, ktre miay Wochy, Niemcy, Francja, Skandynawia, gdzie
socjaldemokracja przyniosa pozytywne rezultaty. My musimy stworzy dla siebie now drog,
stosowa bardziej radykalne zasady. Naley przeprowadzi wielkie reformy, nacjonalizacj,
naley odda wadz robotnikom. A to trudne zadanie, niesamowicie trudne, gdy chce si
utrzyma pluralizm, swobodn dyskusj i wolno we wszystkich jej aspektach. Codziennie
naley korygowa drog, ktr si poda, rewidowa teorie i zastanawia si nad
zastosowaniami, ktre z nich wynikny, poprawia wybrany ju model. Zmiana nastpia tutaj
tak szybko. ycie polityczne i spoeczne przeobrazio si tak nagle. Nie mielimy czasu na
zastanowienie i czsto dziaalimy bez zastanowienia. Wszyscy jestemy nieco zagubieni, nieco
oszoomieni.
To uczciwe, lecz mroce krew w yach wyznanie.
Wiem. A wina nie ley po naszej stronie. Winny jest faszyzm. Nie mona przezwyciy
pidziesiciu lat faszyzmu w jeden dzie lub rok. I kiedy rzeka wystpi z brzegw, zalewa
wszystko, nie patrzc nikomu w oczy. Samo wojsko, ktre przerwao ostatnie zapory, jest tak
bardzo zmieszane i zagubione. Prbuje odnowi swoj mentalno, a to powoduje sprzecznoci,
konflikty, ktre odbijaj si na wszystkim. Prosz do tego doda emocje, nieuniknione, gdy zbyt
dugo si je tumio. Potrzeba duo zimnej krwi, by stawi czoo podobnej sytuacji. Wielu ludzi

nie postanowio nawet, czy jest za Europ, czy za Trzecim wiatem, a raczej w Europie czy w
Trzecim wiecie.
A pan postanowi?
Ja twierdz, e jestemy krajem europejskim, ale mwi rwnie o Trzecim wiecie. Nie
widz wielkiej sprzecznoci midzy polityk otwarcia wobec Trzeciego wiata a stopniowym
jednoczeniem si z Europ. Poprzez kolonie bylimy zbyt mocno zwizani z Trzecim wiatem,
nie moemy nagle z nim zerwa i zapomnie o wizach z nim. Musimy pozosta jego dobrymi
przyjacimi. Poza tym wstpem co mona jeszcze powiedzie na temat Trzeciego wiata? Cay
nasz handel prowadzony jest z Zachodem. Zboe, miso, podstawowe produkty przyjedaj do
nas z Europy, ze Stanw Zjednoczonych, z Argentyny. Osiemdziesit procent z Europy. Nie
moemy na przykad zrezygnowa ze wsplnego rynku. Wpisuje si w to kwestia NATO i
Nikt w Portugalii nie chce zaj stanowiska w kwestii NATO, nawet komunici. Ale udzenie si,
e moemy wystpi z NATO, wydaje mi si co najmniej nierealne; nasze pooenie
geopolityczne jest takie, jakie jest. Moemy co najwyej prowadzi polityk narodowej
niezalenoci, jak Francuzi i Rumuni, zagra o pewn autonomi. Pozostanie wewntrz
naturalnego bloku, jakim jest NATO, to jednak konieczno. Dlatego
(Soares przerywa. Wszed jaki czowiek o wzburzonym wygldzie i teraz szepcze mu co
na ucho. On sucha, niewzruszony, pniej lekki grymas niezauwaalnie wykrzywia mu usta).
Czy mog wiedzie, co si dzieje, panie Soares?
Komunistyczni drukarze opublikowali Repblik na wasn rk. Tum socjalistw pali
egzemplarze na ulicy. Wojsko otoczyo siedzib dziennika i trzyma j w obleniu. Wydaj si
gotowi na wybr rozwizania dla nas nie do przyjcia zamknicia gazety. Kuba. Nie, to
cakowita anarchia. Tutaj liczy si tylko sia fizyczna, indywidualna przemoc. Trzeba si bdzie
uciec do masowego buntu.
I mwi to pan z takim spokojem? Czy nigdy nie wstrzsa panem oburzenie, pasja,
pragnienie walki?
Potrzeba zimnej krwi. I ja taki ju jestem. Rwnie kiedy byem w wizieniu, lec na
pryczy, spaem spokojnym snem. Nigdy nie potrzebowaem adnej piguki, eby zasn.
Rozumiem, godne podziwu. Ale czasami warto te cierpie na bezsenno. A Francuzi
maj takie powiedzenie: la guerre comme la guerre.
Rzeczywicie jestemy na wojnie. I musz tam i. Musz biec, teraz.

Niech pan idzie. Niech pan biegnie. Prosz nie traci dla mnie czasu. Jeszcze tylko
ostatnie pytanie: A jeli przegra pan t wojn do koca?
Uwaam, e dowiodem, i potrafi walczy o wolno. Jeeli sprawy w Portugalii nadal
bd si ukaday w ten sposb, nie pozostaje mi nic innego, jak wrci do tego, co robiem
zawsze: do walki o odzyskanie wolnoci.
Lizbona, maj 1975

Drugi wywiad z Mrio Soaresem

Wojna domowa staa teraz u bram. Utrzymywaa Portugali w stanie wyjtkowym, ktry
mg trwa zarwno kilka tygodni, jak i kilka miesicy, a w moliwo jej uniknicia nikt ju nie
wierzy. Panowa zupeny chaos. Kompletna anarchia. Bezgraniczne zagubienie. Kadego dnia
miao miejsce jakie zaskoczenie, jaki bezsensowny zwrot. Trwaa bya tylko niemoc,
podsycana przez zarozumialstwo, niepewno, pustk ideologiczn, podczas gdy przeraona
wadza rozpadaa si na kawaki w rkach tego, kto si do niej dorwa. (Zwykle tego, kto by
bardziej despotyczny lub szalony). Oficjalnie naleaa ona nadal do Ruchu Si Zbrojnych, ktry
obali faszystowski reim i ustanowi to, co nazywano rewolucj. Jednak Ruch Si Zbrojnych,
ktry jeszcze wczoraj wydawa si zwarty i jednolity, dzi objawia wszystkie swoje pknicia.
agodnie mwic, mona byo powiedzie, e by podzielony na trzy nurty: komunistyczny
Vasco Gonalvesa, radykalizujcy Otelo Saraivy de Carvalho, umiarkowany Ernesto Melo
Antunesa. Mwic dokadnie, trzeba byo przyzna, e by rozsypany na tyle frakcji, ilu byo
generaw, pukownikw, kapitanw. Jedynym, ktry zabra gos, by ujawni rozkad i wezwa
do odpowiedzialnoci, by Melo Antunes z dokumentem Grupy Dziewiciu. Ale nie wydawao
si, by na wiele si to przydao, jako e nadal obawiano si rozlewu krwi na ulicach.
Armia ju nie istniaa. Nie istniao ju nawet pastwo. Uchodcy zajmowali banki, ksia
organizowali rozruchy, onierze odmawiali suby wojskowej. Wykrzykiwali na przykad, e nie
pojad do Angoli, jeli nie otrzymaj pisemnej, powiadczonej przez notariusza gwarancji, e nie
doznaj tam najmniejszego dranicia. Politycy kadego dnia byli coraz bardziej wykluczani z
gry. eby dziaa (a dziaali), musieli posugiwa si wojskowymi, sprzymierzajc si z nimi
niemal potajemnie. Kady mia swojego. Cunhal mia Gonalvesa. Soares mia Melo Antunesa.
Maoici mieli Otela. Co do innych, nie wiadomo. Ale wiadomo byo, e najcisza walka rozegra
si midzy socjalistami a komunistami. O dziaajcym Zgromadzeniu Ustawodawczym,
powstaym w wyniku wyborw, nikt nawet nie wspomina. Na co by si to przydao? Kto by je
szanowa? Jeeli wemie si pod uwag, e Otelo pozwoli uciec z wizienia pewnym
ekstremistom po tym, jak ich aresztowa, a teraz potajemnie ich odwiedza, by z nimi studiowa
marksizm. To byo co nierealnego. Ponad rok wczeniej wydarzyo si w tym kraju co, co
sprawio, e historia si zagmatwaa i staa si nierealna. A moe wykombinowaa jaki art,
happening? Nagle ci sami wojskowi, ktrzy przez czterdzieci lat stanowili krgosup faszyzmu,

wznieli sztandar antyfaszyzmu i stali si obrocami wolnoci. Jak gdyby rdem wolnoci
moga by raptowna zmiana pogldw. Minimum, czego mona si byo po nich spodziewa, by
kolejny nagy zwrot: zamach stanu w stylu Pinocheta. Imi Pinocheta nie schodzio z ust wielu
ludzi. Wielu rozgldao si wok, pytajc, kto tutaj bdzie Pinochetem? Wraz z wojn domow
u bram sta rwnie faszystowski zamach stanu. Miaa wybuchn przed nim czy po nim?
Spnola znajdowa si niedaleko. Z Brazylii przyby do Parya, gdzie ogosi swj Ruch
Wyzwolenia. A z Parya pojecha do Madrytu; prawicowe, dobrze uzbrojone grupy obozoway
na granicy portugalsko-hiszpaskiej. Czy to nie prawica wykorzystuje zawsze momenty
szalestwa? Sowo nadzieja padao niczym kamie, a sowo katastrofa miao smak
przepowiedni. Jednak Soares wydawa si zadowolony, bo byo jasne, e nowy rzd przyniesie
wicej korzyci jemu ni Cunhalowi. Nie przypomina ju spitego, a nawet niepewnego siebie
przywdcy, ktrego spotkaam trzy miesice wczeniej, gdy wielki stalinowski przeciwnik
zdawa si by najwaniejszym czowiekiem w Portugalii. Jedzc z ywym apetytem (wywiad
odby si w restauracji mojego hotelu), mwi z wiar i optymizmem, wydawa si by
zaskoczony moimi wtpliwociami. Przede wszystkim zdawa si nie rozumie pytania, ktre mu
zadawaam: Czy jego zwycistwo okae si przejciowe, czy definitywne? Mia racj, jako e
zna ju odpowied i na koniec mia zosta premierem. Ale tak jak trzy miesice wczeniej, gdy
przeprowadziam z nim wywiad i oceniam go jako troch niepewnego siebie, moe nieco
sabego, odpowiada mi z przesadn ostronoci lub wrcz robi uniki. Musz przyzna, e
nigdy nie zrozumiaam dobrze Mrio Soaresa i w jego przypadku naprawd do historii bdzie
naleao ustalenie, kim by; czowiekiem, ktry ocali Portugali, czy czowiekiem, ktrego ocali
ut szczcia. Na razie z cakowit pewnoci mog o nim powiedzie tylko to, e zawsze
wydawa mi si bardzo kulturalnym i bardzo cierpliwym czowiekiem. Istotnie, nigdy nie mia mi
za ze, e na pocztku potraktowaam go niezbyt wyrozumiale; Prosz si tym za bardzo nie
przejmowa, nie pani jedna, powiedzia mi, opowiadajc anegdot o rzebie.
Soares jest jedynym bohaterem tej ksiki, ktremu powiciam dwa rozdziay. Zrobiam
tak nie tylko dlatego, e oba wywiady odzwierciedlaj szczeglny dla jego kraju moment, ale
dlatego, e szczerze mwic, nie wiem, ktry z nich lepiej odmalowuje jego wewntrzne oblicze.
ORIANA FALLACI. Panie Soares, czy pamita pan historyjk, ktr opowiedzia mi pan
w Neapolu trzy dni przed wyborami samorzdowymi we Woszech?
MRIO SOARES. Jak historyjk?

T o Angliku i Irlandczyku. Pewien Anglik pije sobie spokojnie w pubie, a Irlandczyk mu

dokucza, szturchajc go, obraajc. Anglik nie reaguje, pije dalej swoje piwo. Sytuacja si
powtarza, dopki Irlandczyk si nie zniechca i nie rezygnuje. A nawet, gotw si pogodzi,
wyjmuje papierosa, zblia twarz do Anglika i mwi: Poprosz zapak. Ale Anglik zrywa si i
buch, wymierza mu cios w brod. Barman si oburza: Jak to? Prowokowa pana godzinami i
pan nie zareagowa. Potem poprosi o zapak i powali go pan na ziemi. Nie mg si pan
zdecydowa wczeniej?. Na to Anglik: Nie, bo nie znajdowa si w odpowiednim pooeniu.
Panie Soares, wymierzy pan ten cios Cunhalowi, czy nie?
Nie do mnie naley odpowied. Pani musi odpowiedzie. Wymierzyem?
O, tak. Chykiem, chykiem, wymierzy go pan, tak. Nie wmwi nam pan, e wydarzenia
ostatnich tygodni zostay podarowane przez Opatrzno. A poraka Cunhala jest wielka. Ale do
kogo naley zwycistwo? Do pana, do wojskowych czy do Amerykanw?
Na pewno nie do Amerykanw. Aby wygra bitw, trzeba t bitw stoczy, a nie sdz,
by Amerykanie zrobili cokolwiek, by obali Gonalvesa. Maj bardziej subtelne i skuteczne
sposoby, by miesza si w cudze sprawy; nie zapominajmy, e setki, jeli nie tysice
portugalskich oficerw na wygnaniu organizuj w Hiszpanii i wszdzie prawicowy przewrt. Nie
tylko Spnola chce wrci do Lizbony. Zwycistwo naley wic do tych, ktrzy go pragnli, to
jest do niekomunistycznych si demokratycznych. Jest to przede wszystkim zwycistwo nasze,
socjalistw. Czy Gonalves nie by czowiekiem Cunhala, czowiekiem, na ktrego liczy, by
wprowadzi komunistyczn dyktatur? Nikt ju w to nie wtpi, a zastanawianie si, czy
Gonalves jest zapisany do Portugalskiej Partii Komunistycznej, jest zbyteczne; jego jzyk i jego
zachowanie s typowe dla komunisty. Nie potrafi poj, jak mogem nie zrozumie tego
wczeniej, ufa jego dobrym zamiarom. W kadym razie fakt, e Gonalves ponis porak jako
premier, a pniej jako szef sztabu gwnego, odrzucony przez nard i wikszo si zbrojnych,
jest bardzo cikim ciosem dla Cunhala.
Ten, kto upadnie, moe wsta. I nie jest powiedziane, e czowiek tak zdecydowany jak
Cunhal pogodzi si z tym, co wydarzyo si w tych dniach. To ostateczne czy przejciowe
zwycistwo?
Wczoraj rozmawiaem z pewnym europejskim przywdc komunistycznym. Nie mog
zdradzi, z kim. Przyby do mnie w odwiedziny i pyta: Ale dlaczego si nie dogadacie, wy,
socjalici i komunici portugalscy? Co mona zrobi?. Odpowiedziaem mu, e bdy Cunhala

s zbyt liczne i zbyt wielkie. Na przykad to jego powtarzanie, e w Portugalii istnieje tylko jedna
alternatywa: komunizm albo faszyzm. Planem Cunhala byo i nadal jest to, co wyzna w
wywiadzie, ktrego udzieli pani w czerwcu tego roku: doj do komunistycznej dyktatury przy
poparciu jednej z frakcji si zbrojnych. A planowi temu sprzeciwi si prawie cay nard, jak
rwnie osiemdziesit procent si zbrojnych, co w efekcie doprowadzio do odizolowania
Portugalskiej Partii Komunistycznej od mas ludowych. Dzi stracia ona presti i wiarygodno
w caym kraju. Nie ma prawa wstpu do adnego regionu na pnoc od Tagu, napotyka
niezliczone trudnoci nawet na poudniu. Zostaa wykluczona z sojuszy ze skrajn lewic, tych
samych sojuszy, ktrych pragna. Przegraa w wyborach w zwizkach zawodowych, i to wanie
w zwizkach, w ktrych stanowia lwi cz, jak zwizek bankowcw i urzdnikw. W kocu
przegra Gonalves, to znaczy czowiek, na ktrego postawia wszystkie karty. Ma ju za sob
jedynie dwa procent kraju. Bardzo, bardzo krytyczna sytuacja.
Tak, jednak powtarzam, e nie jest powiedziane, i si podda.
Jak powiedziaem temu europejskiemu przywdcy komunistycznemu, Cunhal stoi dzi
przed dylematem. Ma dwa rozwizania. Jedno to dalsze antydemokratyczne spiskowanie,
nakanianie wojskowych do nietrwaej przygody z konfliktem zbrojnym. Mwi przygoda i
nietrwaa, poniewa dziki konfliktowi zbrojnemu moe odnie jedynie chwilowy sukces. Nie
ma po swojej stronie wikszoci wojska. Drugie to uznanie, e nie jest ju w stanie zdoby
wadzy w sposb niedemokratyczny, i zaakceptowanie w zwizku z tym demokratycznej gry. Ale
to oznacza cakowit rewizj jego szalonej polityki. Oznacza rozpoczcie od nowa, w okropnych
warunkach, by odzyska to, co straci. Oznacza odbudowywanie jego autorytetu, ktry by tak
wielki w Portugalii i wrd komunistw na caym wiecie. Oznacza poproszenie o wybaczenie
bdw, ktre popeni, a ktre wybaczaj mu ju tylko stronnicy. Mwi o jego zygzakach. Na
przykad jego denie do wyeliminowania socjalistw, a nastpnie prba zblienia si do nich.
Albo ublianie skrajnej lewicy, a pniej sprzymierzanie si z ni. Mwi o nadskakiwaniu
wojskowym, na wszystkie sposoby i przy kadej okazji. Co mu przyszo z biegania na lotnisko za
kadym razem, gdy odlatywa lub wraca jaki genera? Ja, kiedy mnie pytano: Dlaczego
rwnie ty nie nadskakujesz wojskowym, odpowiadaem: Nie ma potrzeby. Gdy wojskowi
zorientuj si, e nie mog rzdzi bez poparcia narodu, odrzuc Cunhala. I wtedy poszukaj
mnie. Poszukaj Portugalskiej Partii Socjalistycznej. Bo ona ma poparcie narodu.

Bdmy szczerzy, panie Soares; do tej poraki Cunhala doszo nie tylko na skutek jego
bdw taktycznych i pewnego braku rozwagi. Doszo do niej rwnie na skutek tego, co
przydarzyo mu si na pnocy. Ataki na siedziby komunistw, poary siedzib komunistw.
Zreszt dobrze zorganizowane.
Czy jest pani pewna, e byy zorganizowane? Jest pani pewna, e nie byy spontaniczne
albo w wikszoci spontaniczne? Te wydarzenia wywary wielkie wraenie w Europie, wiem o
tym. Wszyscy komunici europejscy zerwali si na rwne nogi, krzyczc, e Portugalska Partia
Komunistyczna staa si obiektem przeladowa. Ale prawda jest zupenie inna. Prawda jest taka,
e jeszcze dzi w Portugalii komunici s przeladowcami, a nie przeladowanymi. Nawet na
pnocy. Kto dziery w rku aparat pastwowy, upastwowione przedsibiorstwa, magistraty?
Kto rozdziela miejsca pracy i pienidze? Kto tyranizuje robotnikw niebdcych komunistami
albo sprzeciwiajcych si komunistom? Przemoc wobec komunistw susznie was oburzya, ale
bya i jest reakcj na ich przemoc. Reakcj spontaniczn, podobn do tej, ktra miaa miejsce na
Wgrzech w 1956 roku, a w Czechosowacji w 1968. I dobrze wiem, e pomoga ona
komunistom, czynic z nich ofiary, a wic kogo sympatycznego. Ale to nie oni s ofiarami.
Prosz porozmawia z robotnikami i chopami z pnocy. Prosz ich zapyta, kto zgin w tych
zamieszkach. Odpowiedz: ten, kto protestowa przeciw komunistom. Bo strzelali zawsze
komunici, nie manifestanci.
Miao miejsce polowanie na komunistw, panie Soares; by moe zorganizowane przez
element faszystowski, biskupw reakcjonistw
Jest pani pewna, e to byli faszyci? Co do biskupw reakcjonistw, nie neguj
reakcyjnych pogldw czci tych, ktrzy wzili udzia w zamieszkach. Twierdz jednak, e
naley wzi pod uwag niech wywoan przez komunistw w Kociele i w katolikach. I to
wanie w momencie, gdy Koci mia stan po naszej stronie. Prosz pomyle o zajciu
Renascena, katolickiego radia. Komunici ukradli je dokadnie tak, jak ukradli dziennik
Repblica socjalistom. Co na przykad wydarzyo si w Bradze? Manifestacja popierajca
biskupa, wanie na skutek kradziey radia Renascena. Po zakoczeniu manifestacji
demonstranci udali si w kierunku dworca autobusowego, by wrci do swoich wiosek. Dworzec
znajduje si dokadnie obok siedziby Partii Komunistycznej. Z okien siedziby komunici zaczli
krzycze: Barany, reakcjonici, zaprzedani klechom. Katolicy zareagowali. Zaczli
odpowiada wyzwiskami, rzuca kamieniami w okna. A komunici zaczli strzela w tum.

Musz powiedzie panu co nieprzyjemnego, panie Soares; wiele osb sdzi, e

wydarzenia na pnocy stanowi cz socjalistycznej strategii. Strategii Anglika czekajcego, a
broda Irlandczyka znajdzie si w zasigu jego pici.
Przysigam pani z ca moliw stanowczoci, e my, socjalici, nie mamy nic
wsplnego z t paskudn histori. Przysigam pani z ca moliw stanowczoci, e aden
dziaacz socjalistyczny nie miesza si nigdy do tych atakw i e w wielu sytuacjach dziaacze
socjalistyczni spieszyli z pomoc komunistom. Zreszt publicznie potpilimy te wydarzenia, w
tym samym duchu i w sposb rwnie zdecydowany, w jaki potpilimy dziaania skierowane
przeciwko Chrzecijaskiej Demokracji. Jednak potpiajc je, musimy jednoczenie sprbowa
je zrozumie. Musimy si zastanowi, dlaczego rozptaa si ta powszechna wcieko, dlaczego
nard, ktry by gotw dobrze przyj komunistw, nagle obrci si przeciwko nim. Prosz mi
wierzy; to, co stao si i nadal si dzieje na pnocy, nie jest rezultatem reakcyjnych manewrw;
reakcja nie ma wrd ludu adnego autorytetu. To, co si stao i nadal si dzieje na pnocy, jest
rezultatem arogancji i brutalnoci portugalskich komunistw. Stanowi konsekwencj polityki
Portugalskiej Partii Komunistycznej. A raczej jej kierownictwa, ktre w cigu roku wywoao
wikszy antykomunizm ni ten goszony przez pidziesit lat przez propagand Salazara i
Caetana.
Twierdzi pan, e to osobista wina Cunhala?
Tak. Margines jego osobistej odpowiedzialnoci jest duy, gdy ma on wielki, decydujcy
wpyw na Portugalsk Parti Komunistyczn. Ma niepodwaaln i niezaprzeczaln wadz. Znam
jego komitet centralny, jego sekretariat; wiem, do jakiego stopnia towarzysze Cunhala s przez
niego zdominowani. I dodam: jestem marksist, marksist niedogmatycznym, ale jednak
marksist. Jako taki zawsze uwaaem, e ludzie s narzdziami lub odtwrcami historii, e o
wielkich ruchach historycznych nie decyduj jednostki. Jednak po tym, co zobaczyem w
Portugalii, zaczynam wierzy w przypadek nosa Kleopatry.
Pascal: Gdyby nos Kleopatry by krtszy, caa historia wygldaaby inaczej.
O, tak. Czowiek jest wany, jest wany.
Ze swymi uczuciami, a take urazami. Czasami mam wraenie, e midzy panem a
Cunhalem toczy si prywatna wojna.
Och, nie! Nie. Przeciwnie. Przynajmniej z mojej strony. W modoci ywiem do niego
wielki podziw z powodu jego inteligencji, jego odwagi, jego wiary. Wie pani, e by moim

profesorem w kolegium prowadzonym przez mojego ojca. Tak, profesorem, a nie wonym, jak
opowiedzia pani podczas wywiadu. Moe powiedzia pani, e by wonym, by nada sobie
bardziej proletariacki ton; by ju wwczas magistrem prawa i mj ojciec zatrudnia go na
zastpstwa jako profesora nauk humanistycznych, historii, filozofii. Nie zatrudnia go jako
normalnego profesora, jako e musiaaby wyda na to zezwolenie PIDE, a przez Pide by ju
wczeniej aresztowany i notowany jako komunista. Jak mwiem, podziwiaem go. By tylko
dwanacie lat starszy ode mnie, wwczas szesnastolatka, ale bardzo go podziwiaem. I
podziwiaem go jeszcze bardziej, gdy wytoczono przeciwko niemu proces; zachowa si
wspaniale. Dumny, odwany. Naley zoy mu za to hod. Pamitam jego mow obrocz;
trwaa trzy godziny i nie bya to nawet mowa obrocza, to by atak na Salazara. Wzorcowy atak;
wywar na mnie tak wielkie wraenie. Zreszt, wzorcowe byo rwnie jego zachowanie w
wizieniu; byem poinformowany, bo codziennie widywaem jego ojca, ktry wystpowa jako
jego adwokat na procesie. To nieprawda, e jego ojciec by biedakiem, jak powiedzia pani
podczas wywiadu. Jego ojcem by Evelino Cunhal, wielki adwokat i znamienity profesor historii.
A jego matka bya dam z bogatej buruazji, arliw katoliczk. yli bardzo dostatnio. Wiem o
tym, czsto odwiedzaem ich rodzin.
Ale po co Cunhal miaby mi mwi tyle drobnych kamstw na temat swojego ycia?
Nie wiem. W pewnych sprawach ja rwnie nie rozumiem Cunhala. Na przykad
powiedzia pani, e nigdy nie by na wygnaniu ani w Pradze, ani w Moskwie, i przedstawi rzecz
w ten sposb, by uwierzya pani, e by na wygnaniu w Paryu. To nieprawda. Wiele razy
spotkaem go na wygnaniu i spotkaem go rwnie w Pradze. A pewna osoba powiedziaa mi, e
mieszkaa z nim w Moskwie przez cztery lata. Faktem jest, e Cunhal uwielbia otacza si
tajemnic. Nikt nie wie na przykad, czy jest onaty, czy nie; jego maestwo stanowi tajemnic
pastwow. Mwi si, e ma crk, ale to rwnie naley do tajemnicy. Dlaczego? Ja mam crk
i jestem z niej taki dumny; wszystkim j przedstawiam. Jednak mj adres i numer telefonu
znajduj si w ksice telefonicznej; adres Cunhala jest tajny. Och, tak, Cunhal to czowiek
osobliwy, peen sprzecznoci. Gdy byem ministrem i zbiera si rzd, obserwowaem go i
mylaem: jest niezwykle opanowany, ale czasami jego rwnowaga si zaamuje, istnieje jakby
rozam midzy jego zdolnoci rozumowania a jego wraliwoci. W tym samym stopniu, w
jakim jego rozumowanie jest mdre, jasne, jego wraliwo jest znikoma. Mylaem pniej:
moe zbyt dugo by w wizieniu, na wygnaniu. Ja rwnie byem w wizieniu, ale krtko.

Powiedzmy, e jednorazowo sze miesicy. Ja rwnie byem na wygnaniu, ale krtko:

powiedzmy, e kilka lat. On natomiast spdzi trzynacie lat w wizieniu, czternacie na
wygnaniu, dziesi w ukryciu; przez prawie czterdzieci lat y z dala od portugalskiej
rzeczywistoci. Jak ma j teraz zrozumie?
Myli pan, e skoczy si to tak, e zostanie odsunity na bok za zgod Moskwy?
Sycha wiele szeptw na ten temat. Mwi si duo o Alboimie Inglsie, ktry dopiero co
przyby z Moskwy. Podobno z misj zastpienia Cunhala. Ale szczerze mwic, wtpi w to.
Przede wszystkim dlatego, e jak powiedziaem, jest on bardzo silny w onie Portugalskiej Partii
Komunistycznej i nikt nie moe go kontrolowa. Poza tym dlatego, e struktura partii oparta jest
na wadzy lidera i trzeba by byo trzsienia ziemi, by ruszy lidera. W kocu dlatego, e ma
poparcie Zwizku Radzieckiego, ktry rwnie za porednictwem swoich gazet, w szczeglnoci
Prawdy, powtarza zawsze teorie Cunhala. Co jest oczywiste, jako e Cunhal systematycznie
odnosi si do dowiadcze radzieckich z 1917 roku i odrzuca jakkolwiek inn drog do
socjalizmu. I tutaj prosz mi pozwoli dokoczy odpowied na pani pytanie o rzekom
rywalizacj midzy mn a Cunhalem. Wie pani, dlaczego nie moe istnie rywalizacja midzy
mn a Cunhalem? Poniewa ja jestem do gbi demokrat, nigdy nie rozwaaem moliwoci
narzucania si, nie bdc wybranym, i czubym si zhabiony, dochodzc do wadzy wbrew woli
narodu. Cunhal natomiast jest gboko antydemokratyczny, nie interesuje go bycie wybranym,
chce przeprowadzi swoj osobist rewolucj wbrew woli ogu. I by moe myli, e dziaa dla
dobra Portugalii; ale w gruncie rzeczy rwnie Salazar tak myla. Tak wic jego pogldy s
takie same, jak Salazara. Zmienia si tylko kolor.
Wrmy do ciosu w brod Irlandczyka, panie Soares, i przyjrzyjmy si jego
konsekwencjom. Wybuchnie wojna domowa czy nie?
C! Ryzyko jest wielkie. Mwi tak od szeciu miesicy, a teraz mwi tak nawet
komunistyczna prasa. Wojna domowa Prbujemy wszystkiego, by jej unikn. Sdz, e s
pewne szanse, by jej unikn.
Tylko pewne?
Tak Pewne szanse Il y a des chances Il y a des chances
Nie wydaje si pan zbyt przekonany.
Widzi pani, gdy przeprowadzaa pani poprzedni wywiad ze mn i z Cunhalem w maju i
czerwcu, byem przekonany, e znajdujemy si u progu komunistycznych rzdw w Portugalii.

Albo lepiej, wojskowej dyktatury komunistycznej w Portugalii. Dyktatury sprawowanej przez

Cunhala i Gonalvesa. Zbyt wiele na to wskazywao, midzy innymi kradzie dziennika
Repblica. Wystpiem wic z rzdu razem ze wszystkimi socjalistami i wielu krytykowao
mnie, mwic, e w ten sposb pozostawiem woln drog Cunhalowi. Byo odwrotnie. Kopoty
Cunhala zaczy si wanie wraz z wystpieniem socjalistw z rzdu. Rzeczywicie, eby to
zrwnoway, Cunhal szuka porozumienia z Otelem Saraiv de Carvalho, przewodniczcym
Copconu. Otelo odwrci si do niego plecami, Cunhal pozosta sam z Gonalvesem i sytuacja
pogorszya si w sposb, jaki znamy. Std bunt i dokument Grupy Dziewiciu, pod
przywdztwem Melo Antunesa. Std kryzys w onie si zbrojnych i upadek Gonalvesa.
Uywajc pani przykadu, Irlandczyk ley teraz na ziemi. Jednak ley na ziemi,
skompromitowany na oczach kraju i midzynarodowej opinii publicznej, i musi dokona wyboru:
demokratyczna gra czy przejcie wadzy si? Obawiam si, e Cunhal nie podda si
demokratycznym reguom gry. Jego strategia staaby si niezrozumiaa, gupia, gdyby nie mia
zawsze na celu przejcia wadzy si. A przejcie wadzy si oznacza jedno: zbrojn
konfrontacj, wojn domow. My nie chcemy wojny domowej. I nie chce jej grupa Melo
Antunesa, to znaczy wikszo Rady Si Zbrojnych. Ale jeeli komunici rzuc si na gbok
wod
Z jakim wynikiem? Niedawno mwi pan, e dla komunistw byby to co najwyej
chwilowy sukces.
Gonalves dysponuje komunistycznymi i popierajcymi komunistw generaami, takimi
jak Corvacho, ktry dowodzi jednostkami stacjonujcymi na pnocy, ale nie dysponuje tymi
jednostkami. Rwnie ostatnio oddziay Corvacho odmwiy strzelania i zgodziy si na
wykonywanie manewrw pod jednym warunkiem: e nie bd mie nabojw w lufie. onierze
w ogromnej wikszoci nie s komunistami. onierze reprezentuj lud, s ludem. Wrd
onierzy istniej komrki komunistyczne, a komrki komunistyczne s bardzo zdyscyplinowane,
wiadomo. Ale czy wystarcz, by wpyn na puk, na dywizj? Prawie wszyscy oficerowie stoj
po stronie Melo Antunesa, jak ju powiedziano, rwnie lotnictwo, dziki swojemu dowdcy,
ktrym jest Morais e Silva. Gonalvesowi pozostaje tylko marynarka ze swymi fizylierami.
Fizylierzy marynarki wojennej to elitarna grupa. Jednak jest ich niewielu. Cunhal twierdzi, e ma
uzbrojone oddziay milicji ludowej, zwaszcza w Lizbonie. Przypumy, e s silne i
zdecydowane, i poczmy je z oddziaami Pitej Dywizji, ktra jest komunistyczna; rnica si

nadal pozostaje zbyt wielka. Gonalves moe osign chwilowy sukces w Lizbonie, ale pniej?
Powtarzam wci, Gonalves, a nie Cunhal, poniewa decyzja o rzuceniu si na gbok wod
naley do Gonalvesa. W tym wypadku Cunhal po prostu go wykorzystuje.
Jakim czowiekiem jest ten Gonalves?
Och nie, nie jest antypatyczny. Ani troch. Przeciwnie, jest bardzo sympatyczny, bo to
idealista. Prawdziwy. Naprawd wierzy w to, co robi, cho moe w naiwny sposb. Oczywicie
to czowiek, ktry pozwala sobie na ekscesy, ale w kontaktach midzyludzkich jest niemiay. W
rzdzie, na przykad, nigdy si z nim nie kciem; zawsze by skonny do szukania kompromisu,
porozumienia. Staje si zdecydowany tylko w obliczu tumu, w sytuacjach kryzysowych i majc
Cunhala u boku.
A Melo Antunes jakim jest czowiekiem?
Och, on nie jest wojskowym, to polityk. Co najwyej wojskowy intelektualista. Ma
wspaniay polityczny umys, jest najmdrzejszy ze wszystkich i jest silny rwnie pod wzgldem
moralnym. On nie czeka do 25 kwietnia, by opowiedzie si jako antyfaszysta; w 1969 roku
zgosi swoj kandydatur w wyborach, rzucajc wyzwanie Caetanowi. Znam go od tego czasu,
od tego czasu jestemy przyjacimi. I mimo e nie istnieje aden sojusz midzy Parti
Socjalistyczn a Grup Dziewiciu, midzy mn a Melo Antunesem, musz powiedzie, e nasze
programy w peni si pokrywaj. Melo Antunes wie dobrze, e Partia Socjalistyczna stoi po jego
stronie.
A nowy premier, admira Pinheiro de Azevedo?
To bardzo prostolinijny, bardzo szczery i bardzo emocjonalny czowiek. W Portugalii o
ludziach takich jak on mwi si, e maj serce na ustach. Sowem, a za czsto mwi to, co
myl. On sdzi, e jest bardzo silny, rwnie zbrojnie, i ogasza to. Ale naley sprawdzi, czy
si nie udzi; z pewnoci nie jest osob stworzon do prowadzenia polityki. Rwnie dlatego, e
to wojskowy, ktremu trudno przychodzi suchanie innych. Twierdzi, e ideologicznie stoi
pomidzy socjalistami a komunistami; nie wiem, co przez to rozumie. Dlatego trudno
przewidzie, co z nim dalej bdzie.
A Costa Gomes, prezydent?
Oto wielka zagadka, wielki znak zapytania: Costa Gomes. Jakie jest stanowisko Costy
Gomesa? Kim naprawd jest Costa Gomes? Przede wszystkim nie jest prawdziwym wojskowym;
w wojsku by inynierem ze stopniem pukownika. Mianowano go generaem brygady podczas

rewolucji. Dlatego nie ma swego lobby w strukturach wojskowych, jak Gonalves, Otelo i
Antunes; jednak ma w wojsku autorytet. I ma wielkie ludzkie dowiadczenie wrd wojskowych,
zna wojskowych. Costa Gomes jest magistrem matematyki; jak gr prowadzi? Na pierwszy rzut
oka poczyni wiele ustpstw wobec komunistw i nadal je czyni. Jednak zawsze uywa zupenie
innego jzyka ni komunici, ni Gonalves. Jedyn pewn rzecz na temat Costy Gomesa jest
to, e drczy go myl o zbrojnej konfrontacji i chce jej unikn. Robi wszystko, by jej unikn
i
Ale co robicie, aby jej unikn?
Mona robi tylko jedno praktykowa sztuk perswazji wobec Gonalvesa i Cunhala. Ja
na przykad prbuj odwie Cunhala od tego zamiaru, organizujc spotkanie midzy
europejskimi partiami socjalistycznymi i komunistycznymi. Bo widzi pani, po wydarzeniach na
pnocy kampania solidarnoci z portugalskimi komunistami rozprzestrzenia si, zwaszcza w
Europie. A to za spraw Francuskiej Partii Komunistycznej, ktra j wypromowaa. Solidarno
midzynarodowa to wspaniaa sprawa, ale staje si czym dyskusyjnym, gdy oparta jest na
bdnych informacjach. Trzeba wytumaczy europejskim partiom komunistycznym i
socjalistycznym, na czym polega ta portugalska rewolucja i jak diaboliczna, a raczej nierozwana
jest strategia Portugalskiej Partii Komunistycznej. Ani Woska Partia Komunistyczna, ani
Hiszpaska Partia Komunistyczna, ani Francuska Partia Komunistyczna nie zamierzay nigdy
pogra pastwa, niszczy krajowej gospodarki, wywoywa totalnego chaosu dla
zaprowadzenia komunistycznej dyktatury. Przeciwnie, uwaaj one, a Woska Partia
Komunistyczna jest tego najlepszym przykadem, e tylko w ramach rozwinitego kapitalizmu
mona stworzy demokracj propagujc socjalistyczne spoeczestwo. To znaczy, aby doj do
socjalizmu, nie trzeba niszczy istniejcego demokratycznego pastwa; nie trzeba i nie mona
powica politycznej demokracji i swobd, ktre stanowi decydujce osignicie. Chocia s
to swobody buruazyjne, jak mwi Cunhal. Nie jest to wcale problem czysto teoretyczny i
dotyczy co najmniej czterech krajw w Europie: Woch, Hiszpanii, Francji i Portugalii. Jeli
partie komunistyczne tych czterech krajw zdoaj przekona Cunhala o korzyciach pyncych
ze spotkania, by moe zdoaj go rwnie przekona o koniecznoci uniknicia wojny domowej.
Niech mi pan spojrzy prosto w oczy, Soares. Jak dalece wierzy pan w moliwo
uniknicia wojny domowej?

Portugalczycy rni si bardzo od Hiszpanw. S bardziej ugodowi, bardziej elastyczni.

Nie znajduj upodobania w przelewaniu krwi. Gdyby wszystko to wydarzyo si w Hiszpanii,
wojna domowa ju by wybucha. Jednak nie jestemy rwnie witymi i istniej ju oznaki, e
nasz pacyfizm zaczyna si kruszy. Wszystkie te samochody, wojskowe i nie, ktre znajduje si
pene amunicji. Cay ten brak umiaru. I w miejscu, do ktrego doszlimy w konflikcie z
komunistami, gdzie stoczy si kraj
Nawizuje pan do anarchii, ktra wstrzsa Portugali?
Tak. Opowiem pani o dwch wydarzeniach. Kilka dni temu miaa miejsce manifestacja
przeciwko wysaniu onierzy do Angoli, zorganizowana przez samych onierzy. Wczoraj
wchodz do hotelu i widz piciu lub szeciu modziecw z policji wojskowej, wie pani, tych w
kombinezonach maskujcych. Otaczaj mnie i mwi: Panie Soares, powiedzieli panu, e par
dni temu prbowalimy zabi premiera?. Otworzyem usta ze zdziwienia: Co?! Jak?!. Na to
oni: Tak, tak. Bylimy na manifestacji i pojawi si Gonalves, jadcy swoj limuzyn do Belem
w eskorcie motocyklistw. Rzucilimy si na motocyklistw, a pniej na limuzyn Gonalvesa.
Kopalimy j, prbujc otworzy drzwi, i ju prawie si nam udao, kiedy kierowca wykona
manewr i zdoa uciec. Gdy opowiedziaem to Gomesowi, odrzek: Ach, tak. Syszaem. To
bardzo powana sprawa. Drugie wydarzenie. Przedwczoraj Bank Angoli zosta zajty przez
uchodcw, ktrzy chcieli wymieni swoje angolskie escudos na escudos portugalskie.
Okradziono nas, chcemy zwrotu naszych pienidzy, krzyczeli. Wojsku udao si ich
wyprowadzi i nastpnego dnia rano stalimy przed prezydentem republiki, ktry zadowolony
opowiada nam o wyniku operacji. By w trakcie opowiadania, gdy zadzwoni telefon bank
zosta zajty ponownie. Uchodcy weszli grup po ponownym otwarciu drzwi i teraz twierdz
wrcz, e chc tam spa.
Jednak wojna domowa rozgrywa si przy dwch barykadach, nie trzech. A przeciwko
komunistom Gonalvesa i Cunhala opowiadaj si nie tylko socjalici Soaresa i Melo Antunesa.
S rwnie radykaowie Otela. Jednoczenie Otelo nie stoi wcale po stronie Soaresa i Melo
Antunesa, a wic
Ja uwaam, e Otelo jest demokrat i rewolucjonist. By moe wywiera na niego wpyw
skrajna lewica, ale nikt nim nie manipuluje. Do czsto zmienia zdanie, to prawda, wygasza
do oryginalne deklaracje. Wystarczy przypomnie sobie to, co powiedzia, wracajc z Kuby,
albo oskarenia, jakie skierowa wobec amerykaskiego ambasadora Carlucciego, oskarajc go,

e jest agentem CIA. W tamtym czasie byem ministrem spraw zagranicznych i tylko ja wiem,
jakich problemw przysporzyo mi to zdanie. Nikt nie mgby przypisywa Otelowi talentu
dyplomatycznego. Jednak zdania to tylko zdania i naley mu wybaczy pewne emfatyczne gesty;
moe on odegra w Portugalii bardzo wan rol. A w przypadku zbrojnej konfrontacji nie
stanowiby trzeciej barykady.
A faszyci? Powiedzmy, e wojna domowa wybuchaby midzy socjalistami a
komunistami, z Otelem po stronie socjalistw. Jeeli rwnie faszyci wystpi przeciw
komunistom, znajd si u waszego boku. Co zrobicie?
Dokadnie takie kalkulacje przeprowadza Cunhal, gdy chce pcha nas w rce reakcji. Nie
wpadniemy w t puapk, poniewa jestemy si lewicow. Jestemy lewicow parti i by moe
mamy te pewne powizania ze skrajn lewic. Na przykad z Intersindicalem i maoistami. Nie
niweluje to tego tak bardzo skomplikowanego, a raczej straszliwego zagroenia. Ale rwnie z
tego powodu chcemy zaegna wojn domow. I jeeli prawd jest, e codziennie kr
pogoski, wedug ktrych Spnola miaby by sojusznikiem Soaresa, tak samo jest prawd, e
Soares nie chce tego typu sojuszy. Nie chce ich aden socjalista. To, czego chcemy, to sta si
parti klasy pracujcej i pozyska w caoci klas robotnicz. Jeeli zostaniemy zmuszeni do
wojny domowej przeciw komunistom, stawimy im opr sami, bez pomocy reakcji. Zreszt nie
liczybym wcale na pomoc reakcji; prawica za nami nie przepada. I jeli interweniowaaby
przeciwko komunistom, interweniowaaby rwnie przeciw nam. Ale przez trzeci barykad;
przez zamach stanu. W gruncie rzeczy bardziej ni wojny domowej obawiam si prawicowego
zamachu stanu. W Portugalii istnieje dzi bardzo wielkie zagroenie prawicowym zamachem
stanu. I jeli w maju ubiegego roku dostrzegaem wiksze zagroenie komunizmem, dzi widz
wiksze zagroenie faszyzmem.
Jak mwi przysowie, gdzie dwch si bije, tam trzeci korzysta.
To nie tak, bo pretekstu do takiego zamachu stanu nie dostarcza im spr midzy nami a
komunistami. Dostarczaj go komunici. To oni popchnli i popychaj wielkie masy ludu w
objcia prawicy. W obecnej sytuacji ludzie mwi: Jeli ma panowa ta bagarre, lepiej ju mie
silny prawicowy rzd. Mwi tak na kadym szczeblu; wystarczy posucha takswkarza albo
nadstawi ucha na ulicy. Ludzie s niezadowoleni, czsto zdesperowani i zastraszeni przez
komunistw. Cunhalowi udaje si zastraszy rwnie robotnikw. Prosz doda do tego powrt
Portugalczykw z Angoli. To rozgoryczona, jeli nie reakcyjna sia. To sia, ktr reakcja bez

trudu manipuluje. Poniewa stracili wszystko i chc znale winnego. W takim stanie ducha
wracaj do kraju ogarnitego kryzysem spoecznym i gospodarczym, na wp zniszczonego przez
anarchi. Niektrzy ju si organizuj.
I jest zbyt pno, by temu zaradzi, prawda?
Nigdy nie jest zbyt pno na ratunek, pod warunkiem, e si tego chce. My, socjalici,
nadal walczymy. Oczywicie, jeli przegramy, wydarzy si katastrofa. Jeli nie uda nam si
porozumie w sprawie lewicowego rzdu, rozwiza szybko problemw robotnikw, nawiza
stosunkw z Europ, przywrci funkcjonowanie machiny ekonomicznej, mwi pani, e za dwa
miesice Tak, za dwa miesice niezadowolenie bdzie tak wielkie, e dla prawicy fraszk
stanie si interwencja i przeprowadzenie kontrrewolucji.
Dwa miesice.
Tak, tylko dwa miesice. Setki, jeli nie tysice portugalskich oficerw przygotowuj si
we Francji, na granicy z Hiszpani, a moe rwnie tu, w Portugalii. Na ulicach Lizbony
rozdawano wczoraj ulotki wysawiajce Spnol. Miesic temu byoby to nie do pomylenia,
ludzie by temu przeszkodzili. Dzisiaj natomiast ludzie na to przystaj: chwytaj ulotk i j
czytaj. Opowiedziaem to rwnie Gomesowi. Odpowiedzia, e o tym wie.
Nasuwa si porwnanie z ostatnimi miesicami Chile Allendego.
Rzekbym raczej, e z Republik Weimarsk. Czy nie odpokutowujemy konsekwencji
wojny kolonialnej, poraki? Gdy pojawilimy si my, byo ju zbyt pno; wojsko zostao
pokonane. I znamienne jest to, jak to wojsko, ktre byo wojskiem okupacyjnym, identyfikuje si
teraz z siami wyzwoleczymi. To jaki fenomen psychoanalityczny. onierze portugalscy nie
tylko zapomnieli, e to oni okupowali kolonie i przeprowadzali represje; przedstawiaj wrcz
siebie jako wyzwolicieli. Psychoanaliza okrela to jako przeniesienie tego, kto zosta pokonany,
ale nie uznaje poraki i dlatego identyfikuje si ze zwycizc. W Niemczech po pierwszej
wojnie wiatowej dziao si to samo armia niemiecka odmawiaa uznania klski i spoecznych
konsekwencji klski. Wszyscy, od socjalistw po komunistw i socjaldemokratw, uatwili
ogromnie przejcie wadzy przez nazistw. I uwiadomili to sobie dopiero wtedy, gdy spotkali
si w obozach koncentracyjnych.
A wic tak zwana rewolucja si nie powioda.
Jeszcze nie. A raczej, nie powiedziabym, e si nie powioda, lecz e grozi jej
niepowodzenie. Jest co najmniej skompromitowana. Rwnie, i przede wszystkim, dlatego, e

komunici nie rozumieli, e naley j przeprowadzi z niezmiern ostronoci. Na przykad nie

zapominajc, e chopi z pnocy s wacicielami ziemi lub samodzielnymi hodowcami. Albo
e, owszem, istnieje klasa robotnicza o duym znaczeniu, ale rwnie niezmierzona liczba
niskich urzdnikw i drobnych wacicieli. Albo e Portugalia jest krajem o europejskim
wychowaniu i kulturze, e Portugalczycy czuj si Europejczykami, e w Europie pracuje milion
Portugalczykw, zatrudnianych przez wsplny rynek, e jestemy zaleni od Europy w
osiemdziesiciu procentach naszego handlu. Trzeba byo cierpliwoci. Naleao nacjonalizowa
w sposb ostrony, nie wywoujc wrogoci Europy. Co za zrobiono? Otwarto drog demagogii,
zdenerwowano drobne i rednie mieszczastwo, przepdzono tych, ktrzy oferowali si jako
sprzymierzecy, zepchnito do opozycji Koci, ktry zdawa si przychylnie do nas
usposobiony. I zmarnowano ogromny kapita, doprowadzajc do zagroenia drugim Pinochetem.
Mwi pan o Spnoli?
Nie. Spnola Wie pani, ja nie za bardzo lubi rozmawia o Spnoli. Z rnych
wzgldw. Sdz, e owszem, popeni powane bdy, idiotyczne bdy. I sdz, e by moe
jest on odpowiedzialny za to, co wydarzyo si pniej. Albo przynajmniej za cz kopotw,
jakie pojawiy si pniej. Bo chcia przyspieszy bieg wydarze i ewidentnie przyspieszy go,
nie majc na to siy ani pomysu. Spnola stanowi odstpstwo od rewolucyjnej praworzdnoci.
Prawicowe odstpstwo. Chcia na przykad zahamowa rewolucj i nie zdawa sobie nawet
sprawy, jak bardzo jest to niemoliwe. Jednak zostao te o nim rozgoszonych nieco kamstw,
zwaszcza przez komunistw. Chciaem powiedzie, e jeli istnieje rewolucyjna praworzdno,
a nie ma wtpliwoci, e istnieje, jeli takow rewolucyjn praworzdno reprezentuje Rada Si
Zbrojnych i ucieleniaj to jej oficerowie, nie mona zaprzeczy, e Spnola stanowi jej cz.
Dobrze czy le, na pocztku by take on. Wanie dlatego nie lubi o nim rozmawia. Wanie
dlatego wol powiedzie, e popeni bdy. A to, e je popeni, jest bezsporne; midzy innymi
okrela maoistw jako szczerze demokratycznych demokratw. Wygasza jeszcze
powaniejsze stwierdzenia, bdc w bdzie. Pomyli si w wielu sprawach, niekiedy wywoujc
sensacj. Ale nie jest to czowiek lotnego umysu.
I to nie on bdzie Pinochetem.
Nie sdz.
Dziwne jednak, e przypisuje mu pan tak niewielkie znaczenie.

Bo, powtarzam, nie wierz w Spnol. Nie wierz w gwiazd Spnoli, cho w Portugalii
ma on nadal pewn charyzm. Oczywicie mog si myli. Czy nie pomyliem si na pocztku
w kwestii Gonalvesa? Jednak nie wydaje mi si, by Spnola by czowiekiem, na ktrego stawia
prawica.
Wie pan oczywicie, co mwi si o panu i Spnoli. Mwi si, e utrzymujecie kontakt, cho
nie bezporedni. Mwi si, e spotkacie si w Paryu
Wiem, wiem. Narodowa agencja prasowa, cakowicie zmanipulowana przez komunistw,
rozsiewa codziennie drobne informacje, majce w ten lub inny sposb pokaza, e utrzymuj
kontakty ze Spnol. To gupie kamstwa i denerwuje mnie, e musz powtarza: nie utrzymuj
kontaktw ze Spnol. Nie chc kontaktw ze Spnol. Nikt z mojej partii nie utrzymuje
kontaktw ze Spnol. Nie zgadzam si i nie zgodzimy si na kontakty ze Spnol.
Ale jeli wykluczymy Spnol, to gdzie jest Pinochet wrd tych wojskowych, ktrzy cigle
twierdz, e nale do lewicy?
Mam gotow odpowied. Dwa miesice przed mierci Allende zostaem zaproszony do
Chile. I kiedy Allende mnie przyjmowa, Pinochet znajdowa si w tym samym pokoju. Tak, by
tam. By tam I nikt nie wiedzia, e to Pinochet. Nalea do grupy oficerw Allende, do
gabinetu wojskowego Allende i umiecha si razem z innymi. I nikt nie wiedzia, e to Pinochet,
chocia nazywa si Pinochet. Straszne. Tak, straszne
Niewtpliwie tego, kto przyjeda do Portugalii, ogarnia natychmiast pewne przeczucie:
e ta historia skoczy si tragicznie.
Miejmy nadziej, e nie, bo nie mam adnych skonnoci do tragizmu. Jestem
czowiekiem spokojnym, lubi ycie i nawet nie umiem strzela. Mwi si, e cay kraj jest
uzbrojony, ale ja zapewniam pani, e nie mam nawet straszaka. Ani w domu, ani nigdzie
indziej. Poniewa uwaam, e moj broni jest wieczne piro i poniewa nie umiem strzela i nie
chc si nauczy.
Nie uczestniczyby pan wic w zbrojnej walce, gdyby zasza taka konieczno.
Strzelajc?
Pewnie, strzelajc. Rwnie strzelajc.
Ja?! Och, nie! Nigdy. Jamais! Jamais dans la vie! Mwi pani, e nigdy w trakcie caego
mojego ycia nie dotknem spustu; nigdy nie wziem do rki pistoletu, strzelby. Nigdy nie
byem na polowaniu. Nikt w moim domu nie by, nawet mj ojciec. Nigdy nie odbyem suby

wojskowej! Gdy dostaem wezwanie, byem tak chudy i chory na astm, e mojemu ojcu
nietrudno byo sprawi, by uznano mnie za niezdolnego do suby wojskowej. Zreszt sdz, e
rwnie Cunhal nigdy nie odby suby wojskowej, naprawd nie sdz. Wie pani, wolabym
umrze, ni do kogo strzeli. Nie potrafi sobie nawet wyobrazi, e mgbym kogo zabi albo
zrani. Gdybym zabi czowieka w wypadku samochodowym, byaby to dla mnie katastrofa
psychiczna. Gdy pracowaem jako adwokat i broniem kogo, kto zabi, umylnie czy nie, zawsze
stawiaem sobie to pytanie. Co bym zrobi, gdyby zdarzyo si to mnie? I dochodziem do
wniosku oszalabym.
A zatem, jeli w Portugalii nastaby znowu faszyzm, nie posuyby si pan nawet bombk.
Niech pani pozwoli, e si zastanowi. Ot, podoybym bomb, pod warunkiem e nie
zabiaby i nie zrania nikogo. Mgbym na przykad podoy j w pustym, niezamieszkanym
budynku. Gdybym wiedzia, e kto tamtdy przechodzi, nie podoybym jej. Nigdy. Nawet po
to, by si broni. Gdyby kto chcia mnie zabi, nie bronibym si nigdy, zabijajc go.
Pozwolibym si zabi.
Temat jest aktualny, bo wiem, e stale otrzymuje pan miertelne pogrki.
Kadego dnia. Kilka razy dziennie. Dzwoni telefon, odbieram i jaki gos warczy:
Soares, zostaniesz zabity. Albo: Soares, dzi umrzesz. A ja odpowiadam: W porzdku. Jaki
jest sens si ba, ukrywa, chodzi z broni czy zatrudnia ochroniarza? Kiedy potna
organizacja chce kogo zabi, zawsze jej si to udaje. Nawet jeli jest dobrze chroniony. Prosz
pomyle o dwch Kennedych. Wniosek: wol nadal y swoim yciem, chodzi sam i si nie
zamartwia. Strach jest gupi. Upokarzajcy. Gardz nim. Istotnie, nie potrafi si ba. Nigdy nie
potrafiem. Przed kilkoma dniami zostaem zaatakowany na ulicy przez uchodc z Angoli.
Byem z towarzyszem Zenh. Uchodca rzuci si na mnie, wrzeszczc: Dlaczego sprzedae
Angol czarnym?. Odepchnem go i odpowiedziaem: Jeli zapyta mnie pan uprzejmie,
odpowiem, e niczego nikomu nie sprzedaem. Wtedy on znowu si na mnie rzuci i znowu
musiaem go od siebie odepchn i Wie pani, jestem jednym z niewielu, ktrzy nadal pi we
wasnym domu. W Lizbonie jest ju ogromnie wielu tych, ktrzy zmieniaj adres kadej nocy. Ze
strachu przed zamachem, ze strachu przed aresztowaniem Ja mwi: jeli chc mnie
aresztowa, jestem do dyspozycji. Jeli mnie aresztuj, bd mi pniej musieli wytumaczy,
dlaczego. W kadym razie lepsze to ni ucieczka.
Teraz rozumiem, co to jest.

Co?
Paski irytujcy spokj. To zimna krew. Innymi sowy, odwaga.
Napisaa pani, e jestem saby.
To prawda. Przykro mi z tego powodu.
Nie powinno by pani zbyt przykro, wielu tak sdzi. Z powodu mojej twarzy. Te cikie
powieki, te obwise policzki. Kiedy mj przyjaciel rzebiarz zapragn zrobi moje popiersie.
Zabrao mu to nieskoczon ilo czasu. Robi je i niszczy. Nastpnie powiedzia: Problem jest
nastpujcy. Masz pospolit twarz, w tym sensie, e masz przecitn twarz i mikkie rysy, nie
bdc mikki. Nie chc przez to powiedzie, ze jestem twardzielem. Nie jestem twardzielem,
cho czasem wpadam w zowrog wcieko. Ale nie jestem te osob, ktra si poddaje albo
ktr mona zastraszy. W wizieniu nigdy nie byem zniechcony.
Dzisiaj pan jest?
Jedn spraw jest nigdy si nie zniechca, a inn nie robi sobie zudze. Rwnie
wtedy, gdy czowiek si nie udzi, moe mie nadziej. Oczywicie, eby zachowywa nadziej,
naley walczy.
Tak jak Anglik zadajcy cios Irlandczykowi?
Nie wiem, czy zadaem ten cios.
Lizbona, wrzesie 1975

lvaro Cunhal
Czowiekiem, ktry w czerwcu 1975 roku znaczy najwicej w Portugalii, czowiekiem,
ktry wywiera wpyw na wojskowych u wadzy, sowem, czowiekiem, ktry sprawia wraenie,
e wygra wybory, cho je przegra, by lvaro Cunhal, lider Portugalskiej Partii
Komunistycznej. Nieatwo byo przeprowadzi z nim wywiad. Jeli jednak ci si to udao,
wysuchanie go wystarczyo, by zrozumie, co dziao si w tym kraju, otrzyma peny tego
obraz. Cunhal nie uznawa mglistych cieek dyplomacji. Otwiera usta i mwi to, co myla, z
okrutn szczeroci. A wrd tego, co myla i czego pragn, co czciowo ju osign, byo
cakowite odrzucenie swobd demokratycznych, demokracji rozumianej jako tolerancja i dobre
wychowanie. Istot jego rozwaa bya albo dyktatura proletariatu, albo faszyzm. Trzecia sia si
nie liczya, liberalny socjalizm by gupstwem, a jeli szkodzio to jego europejskim
towarzyszom, tym gorzej. Przyznawa si, nie czynic z tego tajemnicy. Zreszt tajemnic
zachowywa tylko we wasnych sprawach, nie chcc nawet wyjawi, czy ma on i dzieci albo
gdzie by podczas wygnania, ktre nastpio po ucieczce z fortecy Peniche. (Soares potwierdzi
jednak we wrzeniu 1975 roku, e w trakcie wygnania Cunhal przebywa gwnie w Moskwie. A
miesic pniej Carrillo powtrzy mi to samo. Zarwno jeden, jak i drugi twierdzili ponadto, e
Cunhal jest onaty i ma co najmniej jedn crk, nie rozumieli wic jego manii tajemniczoci,
cakowicie zbytecznej teraz, gdy skoczya si dyktatura, a wraz z ni tajno). Trudno
powiedzie, z czego wynikaa ta jego przesadna dyskrecja na swj temat; nie udao mi si
wycisn z niego ani sowa nawet o jego aresztowaniu, procesie, wyroku doywocia, czternastu
latach spdzonych w wizieniu. A wszyscy wiedz, e jego zachowanie w obliczu katw
Salazara byo zawsze nad wyraz szlachetne i odznaczao si wielk odwag. Ja jednak sdz, e
jego upodobanie do tajemnic pochodzio z konspiracyjnej przeszoci i z nieprzystpnoci,
typowej dla niektrych komunistw. Nie przez przypadek, spotykajc si z Berlinguerem w
zwizku z wywiadem, ktry nigdy nie mia si odby, ujrzaam przed sob identyczn barier.
Gadatliwy i otwarty, dopki rozmawiao si o ideach, Berlinguer zamyka si w penym
zaenowania milczeniu, gdy napomykaam o jego yciu prywatnym lub o kwestiach, ktre
dotyczyy go osobicie. Krtko mwic, zdarza si czsto, e mczyni agresywni w polityce
staj si niemiali i peni rezerwy w odniesieniu do siebie samych. Moe dlatego, e brakuje im
pewnoci siebie albo nie s z siebie zadowoleni.

Pomimo tak negatywnych cech Cunhal wyda mi si sympatyczny; by moe by to jeden

z najsympatyczniejszych przywdcw, jakich kiedykolwiek poznaam. I wydaje si to
paradoksalne, ale im bardziej cofaam si przeraona jego zasadami i jego sowami, tym bardziej
ulegaam jego urokowi; musiaam usilnie si stara, by nie zapomnie, e gdyby naprawd mia
wadz i byabym jego wrogiem w tym samym kraju, bez wahania by mnie rozstrzela. Rwnie
powody tej sympatii s trudne do okrelenia. Niektrzy twierdz natomiast, e s proste: Cunhal
podoba si kobietom i nie ma ani jednej, ktra pozostaaby obojtna wobec jego piknej
szczupej twarzy, jego piknych niebieskich oczu, jego piknego umiechu, nienobiaego jak
jego wosy; pomimo podeszego wieku, niskiego wzrostu, niedbaego ubioru, emanuje nieodpart
seksualnoci. Ale mimo e jest w tym sporo prawdy, nie wystarcza to, by wyjani w fenomen.
Istotnie, mczyznom, i mwi o normalnych mczyznach, Cunhal podoba si w tym samym
stopniu, co kobietom; nie znajdzie si ani jeden dziennikarz czy przeciwnik polityczny, ktry
twierdziby inaczej. Opierajc si na swoim dowiadczeniu, powiedziaabym wic, e jego urok
nie ley w rysach twarzy, lecz w jego porywczoci, spontanicznoci, szczeroci. A take
wesooci. Nawet gdy przedstawia mi najbardziej niemoliwe do zaakceptowania pomysy,
wydawa si serdeczny, radosny, zdolny do sprzeczki; jego tpa wiara nie umniejszaa nigdy jego
inteligencji, jego lewicowa ortodoksja nie nadweraa nigdy jego jasnoci umysu. Tak e
chocia go nienawidzie, potpiae, koczyo si na tym, e przebywajc z nim, odczuwae
dziwn przyjemno, a chwilami niemal potrzeb rozgrzeszenia go z wszystkich wypowiadanych
przez niego niedorzecznoci. Poegnalimy si serdecznym uciskiem doni i poklepywaniem po
ramieniu.
Wywiad, opublikowany we Woszech w przeddzie wyborw samorzdowych i
przedrukowywany w caej zachodniej prasie, wywoa niekoczce si kontrowersje. W
momencie gdy eurokomunizm trudzi si, by udowodni sw wiar w demokracj parlamentarn
i poszukiwa wiarygodnoci, wypowiedzi lvaro Cunhala paday oczywicie niczym grad na
zboe. Antykomunici to wykorzystali, woscy, francuscy i hiszpascy komunici si obrazili,
Berlinguer wysa do Lizbony Giancarla Pajett, by ten sprawdzi, czy przypadkiem czego sobie
nie wymyliam. Pajetta spotka si z Cunhalem i po powrocie, gdy zebra si komitet centralny,
owiadczy, otwierajc ramiona w gecie rezygnacji: Przeczytajcie sobie ponownie wywiad
Fallaci. Cunhal powiedzia mu dokadnie to samo, co mnie. Portugalska Partia Komunistyczna
zachowaa si natomiast nieuczciwie. Jeszcze przed przeanalizowaniem tego, co napisaam,

wydaa komunikat, w ktrym owiadczaa, e jestem kamczuch i cakowicie sfaszowaam

odpowiedzi towarzysza Cunhala. Nietrudno przyszo mi jednak przypuci na nich kontratak za
pomoc samej prawdy, i tak jak w przypadku Kissingera odpowiedzie, e na potwierdzenie
tego, co usyszaam i nagraam, mam w rkach tam. O wydarzeniu tym rozmawiano jeszcze
caymi tygodniami, miesicami. I musz powiedzie, e jedynym, ktry wcale nie wyszed na
tym le, by sam Cunhal, bo ani razu nie zniy si do tego, by zaprzeczy swoim stwierdzeniom
lub obraa mnie niedorzecznym dementowaniem. Przeciwnie, powiedziano mi, e zgani
surowo tych z Portugalskiej Partii Komunistycznej, ktrzy to robili.
LVARO CUNHAL. Niech pani mwi, co chce, myli, co chce; my, portugalscy
komunici, potrzebujemy wojska. I stoimy po stronie wojska. Nie potrzebujemy frontu ludowego
z socjalistami, takiego paktu, jak ten, ktry zawarli Nenni i Togliatti w 1948 roku. Podpisalimy
ju pakt z Ruchem Si Zbrojnych. Tutaj front ludowy bez wojska jest niemoliwy. Socjalici
popenili wielki bd, nie rozumiejc tej prostej prawdy, odsuwajc si od wojska, pomimo tylu
otrzymanych gosw. Nawet teraz nie potrafi wbi sobie tego do gowy. Nie chc uzna, e
przeprowadzamy rewolucj z udziaem Si Zbrojnych, rewolucj rozpoczt i realizowan przez
Siy Zbrojne. Socjalici od 25 kwietnia stawiali na zego konia. W decydujcych momentach my,
komunici, zawsze bylimy pierwsi. Na przykad 11 marca, gdy miaa miejsce prba zamachu
stanu, nie czekalimy, by zobaczy, na ktr stron przechyli si szala zwycistwa. Nie tracilimy
czasu na odkrywanie, ktre ugrupowanie ma wiksze szanse na wygran. Natychmiast wzilimy
na siebie odpowiedzialno za ujawnienie kontrrewolucyjnego zagroenia i potpienie Spnoli. I
pozostalimy z Ruchem Si Zbrojnych.
ORIANA FALLACI. Niech pan mwi, co chce, myli, co chce; niegodziwe jest
neutralizowanie i ignorowanie partii, ktra reprezentuje ogromn wikszo narodu i ktra
wygraa wybory. Jeli nie akceptuje si gry wyborczej
Ale my, komunici, nie akceptujemy gry wyborczej! Popenia pani bd, wychodzc z
takiego zaoenia. Nie, nie, nie; wybory nic mnie nie obchodz. Nic! Ach, ach! Jeeli sdzi pani,
e sprawa sprowadza si do procentowej liczby gosw otrzymanych przez t czy inn parti,
grubo si pani myli! Jeeli myli pani, e Partia Socjalistyczna ze swymi czterdziestoma
procentami i Ludowa Partia Demokratyczna ze swoimi dwudziestoma siedmioma procentami
stanowi wikszo, daje si pani omami! Nie maj wikszoci.
artuje pan, panie Cunhal!? Czy te matematyka jest opini?

Twierdz, e wybory maj niewiele albo nie maj nic wsplnego z rewolucyjn
dynamik. Czy to si pani podoba, czy nie, czy to si podoba socjalistom, czy nie. Twierdz, e
proces wyborczy jest jedynie drugorzdnym dopenieniem tej dynamiki. Bo Ruch Si Zbrojnych
stanowi tutaj si polityczn. Si niezalen, z wasn myl polityczn, z polityczn autonomi,
cho nie ukazuje jej wynik wyborw. Tak, wiem, co chce mi pani odpowiedzie: e rwnie
wojsko gosowao. I co z tego? Ich gosy rozproszyy si po rnych partiach politycznych; Ruch
Si Zbrojnych wcale przecie nie kandydowa. I jeli sdzi pani, e Zgromadzenie Ustawodawcze
bdzie dziaao bez udziau Ruchu Si Zbrojnych, popenia pani wielki bd. Jeli sdzi pani, e
Zgromadzenie Ustawodawcze przeksztaci si w parlament, popenia pani mieszny bd. Ach,
nie! Zgromadzenie Ustawodawcze nie stworzy z pewnoci organu ustawodawczego, nie bdzie
z pewnoci Izb Deputowanych. Obiecuj to pani. Bdzie to tylko Zgromadzenie
Ustawodawcze, o ograniczonym znaczeniu. Bdzie dziaao w cile okrelonym kontekcie
politycznym, cile uwarunkowanym przez porozumienia, podpisane z Ruchem Si Zbrojnych,
przez si reprezentowan przez Ruch. Bo to nie Partia Socjalistyczna, ale Ruch Si Zbrojnych
przeprowadzi rewolucj 25 kwietnia.
Czy dobrze zrozumiaam? Naprawd powiedzia pan, e w Portugalii nie bdzie
parlamentu?
Zrozumiaa pani doskonale. Ja pani obiecuj, e w Portugalii nie bdzie parlamentu.
Dlaczego wic przeprowadzalicie wybory? Dlaczego wy, komunici, w nich
uczestniczylicie? Dlaczego powicilicie im tyle wysiku i pienidzy?
Ech! Ech, ech! Moe ma pani racj. Moe lepiej byoby w nich nie uczestniczy. Lecz nie
zawsze mona robi to, na co miaoby si ochot, nie zawsze mona dziaa wedug programu.
Wszystko byo ju zaplanowane, postanowione. Zadziaao wiele przeciwstawnych czynnikw;
choby ten heterogeniczny rzd. Ta szeroka koalicja, obejmujca nawet Ludow Parti
Demokratyczn. My, komunici, powiedzielimy wyranie wojskowym, e tej partii ma nie by,
e nie mona doprowadzi kraju do socjalizmu przez szerok koalicj demokratyczn. Ale oni
chcieli poczy socjalistw, komunistw, socjaldemokratw i rne nurty Ruchu Si
Zbrojnych Ostrzegalimy ich, e wybory stanowi zagroenie, e jest na nie za wczenie, e
jeli nie zastosujemy rodkw zaradczych, to przegramy, e nie mona miesza biernego
gosowania z aktywn walk polityczn. Udao nam si jedynie zapobiec wyborom okrgowym.
Te do Zgromadzenia Ustawodawczego postanowili przeprowadzi.

Panie Cunhal, jedyny termometr, pozwalajcy zbada wol narodu, stanowi wybory.
Jeden z termometrw. Tylko jeden. I mwi tak wycznie po to, by bya pani
zadowolona, albo raczej dlatego, e jeli odpowiedziabym pani to aden termometr,
prowadzilibymy t rozmow w nieskoczono: tak, nie, tak, nie. Ale co chce pani mierzy, jeli
istniej regiony, gdzie ludzie nie potrafi nawet czyta i pisa! Jeli istniej regiony, gdzie
propagand przeprowadza si szeptem: Jeli zagosujesz na sierp i mot, przyjd komunici i
zrobi ci dziur za uchem.
Panie Cunhal, twierdzi pan, e nard jest niedojrzay. Dyktatury uywaj zawsze tego
pretekstu. I dokadnie to samo mwi faszyci.
C nie chodzi o to, e nard jest niedojrzay chodzi o to, e nie istnieje tylko jedna
metoda wyborcza
Prawda jest taka, e nie spodziewa si pan tak sromotnej przegranej, panie Cunhal.
Nie, nie. Wiedziaem, e wygra prawica. Czy nie ostrzegem nawet wojskowych?
Spodziewaem si wikszej liczby gosw w Lizbonie, to prawda. Spodziewaem si wikszej
liczby gosw w wielu regionach, na poudniu Ale nigdy si nie udziem, e uzyskam
wikszo. Byaby to bezpodstawna nadzieja. Antykomunizm by tak silny, e w niektrych
wioskach nie mogem nawet przeprowadzi wiecw wyborczych. Wypisywali na cianach:
Cunhal, jeli przyjedziesz, zginiesz. Elektorat chopski by dla nas bardzo nieprzychylny. Na
wsiach panowaa atmosfera terroru. I wszdzie wrogiem, z ktrym naleao walczy, by nie
faszyzm, lecz Portugalska Partia Komunistyczna. Przeciwko nam byli wszyscy: prawica,
centrum, lewica. Przeciwni nam bylicie rwnie wy, midzynarodowa prasa; cigle mwilicie
o Pradze, o Lizbonie jako Pradze Podczas gdy radio watykaskie wzywao do niegosowania
na lewic, a socjalici straszyli widmem wojny domowej, wojny z Hiszpani, jeli komunici
dojd do wadzy, wojskowego zamachu stanu ze strony komunistw. Zwycistwo prawicy byo
nieuniknione.
Panie Cunhal, nie wygraa prawica. Wygrali socjalici. I nie byo terroru; wypowiada
si pan, gdy chcia. Wybory przebiegy w poprawny sposb. To wy pniej zachowalicie si
niepoprawnie. A raczej bezprawnie.
Ach, ale w tym momencie musz pani wytumaczy, co si dzieje w Portugalii, co ma
tutaj miejsce. Ma miejsce rewolucja, wie pani? Proces rewolucyjny, wie pani? Mimo e
przebiega rwnolegle do cywilnego procesu demokratycznego, ktry czasami pokrywa si z

celami procesu rewolucyjnego, a czasem jest z nimi sprzeczny. Rozwizanie problemw opiera
si na dynamice rewolucyjnej, natomiast cywilny proces demokratyczny chce je powierzy
starym ideom wyborczym, nawoujc do praworzdnoci. Domaga si pewnej sytuacji prawnej i
chce jej strzec za pomoc praw poprzedniego ustroju. Mwi o prawach, ktrych naley
przestrzega. Ale podczas procesu rewolucyjnego praw si nie przestrzega, ale si je ustanawia.
Zrozumiano? Rewolucja nie przestrzega prawa. Ona je tworzy.
To cakowicie suszne. Najprawdziwsze. Dlaczego wic mwi mi pan o demokracji?
Demokracja to pluralizm, to wolno myli. To wybory, ktre naley szanowa. Wybory, w
ktrych uczestnicz wszyscy, nie tylko tolerowane przez pana partie.
To pani opinia. Nie moja.
Rozumiem. Jednak co, u diaba, rozumie pan przez demokracj?
Na pewno nie to, co rozumiecie wy, pluralici. Demokracja oznacza dla mnie likwidacj
kapitalizmu, monopoli. I dodam, e w Portugalii nie ma ju adnych szans na tak demokracj,
jak ta, ktr macie w Europie Zachodniej. I przez ju mam na myli, e jest ju za pno.
Oczywicie, jeli 24 kwietnia powiedziano by nam: Bdziecie mie taki ustrj, jak we Francji,
we Woszech lub w Anglii, wykrzyknlibymy: Jak cudownie, co za ulga!. Jednak sprawy
potoczyy si inaczej, zmiana sytuacji otworzya przed nami nowe perspektywy i nie mona
duej wymaga, by pragnienia narodu zaway si, krystalizoway. Innymi sowy, wasza
zachodnia demokracja ju nam nie wystarcza. Wasze poczenie demokratycznych swobd z
wadz monopoli ju nas nie interesuje. Nie dojdziemy do tego, nawet gdybymy mogli. Bo nie
chcemy do tego doj. Nie chcemy takiej demokracji jak wasza. Nie chcemy nawet socjalizmu, a
raczej snu o socjalizmie, takiego jak wasz. Czy to jasne?
A jake.
Tutaj potrzeba gbokich, radykalnych zmian, na paszczynie spoecznej i ekonomicznej.
Tutaj wyjcia s dwa: albo monopol z silnym rzdem reakcyjnym, albo koniec monopolu z siln
demokracj komunistyczn. W Portugalii kapitalizm przeszed bardzo oryginalny rozwj, oparty
na zacofanym przemyle, prymitywnym rolnictwie, biedzie, ktrej nigdy nie zagodzia technika.
Ponadto zawsze mia poparcie aparatu pastwowego. To faszystowskie pastwo uatwiao
powstawanie monopoli, posugujc si brutalnym systemem represji i utrzymujc robotnikw w
godnych poaowania warunkach. Nasz kapitalizm zawsze by kapitalizmem zacofanym,
zupenie nieporwnywalnym z tym, ktry panowa w innych krajach europejskich. Istniaa

zawsze ogromna rnica midzy pacami naszych robotnikw a pacami innych robotnikw
europejskich, przepa midzy poziomem ycia jednych i drugich. Zaley mi na likwidacji
monopoli, cho na razie robimy to w sposb chaotyczny. To, co widzi pani teraz w Portugalii,
jest jedynie pocztkiem. A raczej sytuacj tymczasow. Prosz nie myle, e przeprowadzone
do tej pory nacjonalizacje byy rezultatem jakiego konkretnego programu. Stanowiy jedynie
rozwizanie biecych problemw. Nawet nie chcc socjalizmu, naleao nacjonalizowa. A pani
mi tu mwi o wynikach wyborw, o swobodach demokratycznych, o wolnoci!
Czy to dlatego, e nie chce pan o nich nawet sysze, zamkn pan socjalistyczny dziennik
Repblica? Czy to dlatego, e nie zaley panu na wolnoci, zmonopolizowa pan wszystkie
rodki informacji, od gazet po radio i telewizj?
Ja niczego nie zmonopolizowaem. Portugalska prasa jest cakowicie wolna, ideologicznie
suwerenna. Postpuje zgodnie z procesem rewolucyjnym i mnie to odpowiada. Oczywicie, jeli
robotnicy uwaaj, e jaki dyrektor albo redakcja s kontrrewolucjonistami, maj pene prawo
uniemoliwi im dalsze zajmowanie stanowiska. Maj wrcz taki obowizek, duchowy i
polityczny. Wszdzie w Portugalii pracownicy gazety mog usun redaktora naczelnego. Albo
przesta drukowa jego gazet. Stao si tak w przypadku Repbliki. Socjalici zachowali si w
sposb histeryczny, zrobili z tego skandal, by przypomnie, e wygrali wybory. W
rzeczywistoci pracownicy zbuntowali si, poniewa Repblica nieustannie publikowaa ataki
na Portugalsk Parti Komunistyczn, oszczerstwa wobec niej, gosy krytyki pod adresem
rewolucji. Zaczli od cenzurowania tekstw, ktre uwaali za niesprawiedliwe, a nastpnie si
zbuntowali. Zrobili bardzo dobrze.
A gdyby socjalistyczni robotnicy zrobili to samo z paskimi gazetami, z panem? Co by im
pan powiedzia, panie Cunhal?
Ech, ech! Powiedziabym im: chopcy
Prosz posucha, panie Cunhal, jest pan nawet sympatyczny, bo jest pan despot, ktry
nie czyni ze swego despotyzmu adnej tajemnicy, tyranem, ktry nie troszczy si o to, by ukry
swoj tyrani. Ale czy nie zdaje pan sobie sprawy z krzywdy, jak pan wyrzdza europejskiej
lewicy, a w szczeglnoci swoim towarzyszom komunistom z innych krajw? Niech pan pomyli o
Hiszpaskiej Partii Komunistycznej
Och, biedna Hiszpaska Partia Komunistyczna. Ach, biedni hiszpascy komunici! Jak
bardzo mnie to wzrusza, jak bardzo cierpi z ich powodu!

Niech pan pomyli o Woskiej Partii Komunistycznej i o przysudze, jak wywiadczy pan
Chrzecijaskiej Demokracji we Woszech
Ach, jaki jestem zmartwiony, udrczony, navr! Je suis navr! Vraiment navr! Ach,
biedni woscy komunici! Je pleure pour les communistes italiens! Pacz, robi sobie wyrzuty,
przeklinam siebie, cierpi za wszystkich europejskich komunistw! Tak, znam ich narzekania.
Powtarzaj mi je, kiedy tu przyjedaj. Dlaczego to robicie, Dlaczego nie zaakceptujecie
pewnych demokratycznych regu gry, Dlaczego uniemoliwiacie Partii ChrzecijaskoDemokratycznej udzia w wyborach, i tak dalej, i tak dalej, amen. Jaka partia chrzecijaskodemokratyczna? Istniaa tylko malutka partyjka, utworzona zaledwie cztery tygodnie wczeniej,
na ktrej czele sta pewien faszysta. Faszysta, ktry od 28 wrzenia powinien znajdowa si w
wizieniu, poniewa zdradzi ju Ruch Si Zbrojnych, popierajc Spnol. Moda, reakcyjna
partia, ktra nie skadaa si nawet z katolikw i ktra usiowaa ju spiskowa
Wszystko to naleaoby udowodni i jakkolwiek by byo, czy rwnie Ruch LudowoDemokratyczny nie by partyjk, ktra dopiero co zostaa utworzona, bo panu to odpowiadao?
Patrzymy przez dwa zupenie inne okna. Pani okno nie jest moim oknem.
To wydaje mi si oczywiste. Wydaje mi si jednak dziwne, e wymiewa si pan tak bardzo
z braci komunistw z innego kraju. Woska Partia Komunistyczna walczya o kompromis
historyczny, a pan
Och, jakie tortury przeywam na myl, e tyle przeze mnie wycierpieli! Och, jak
potwornie mi przykro! Mieli t szans, a ja im j zaprzepaciem! Wie pani, co powiem? Jeli
jakiej partii komunistycznej szkodzi to, co dzieje si w innym kraju, jeli ponosi tego
konsekwencje, oznacza to wwczas, e
jest niewiele warta? Moe i jest niewiele warta, ale Woska Partia Komunistyczna ma
siedem milionw gosw, a pan nie ma nawet siedmiuset tysicy. Czy kiedykolwiek pan o tym
pomyla? Czy nigdy nie rozwaa pan moliwoci dokonania takiego wyboru, jakiego dokona
Togliatti, to znaczy wczenia si w tak zwan buruazyjn demokracj?
Nie, nie, nie, nie, nie, nie i jeszcze raz nie! Osignlimy ju o wiele wicej w ten sposb.
Dzi w Portugalii nie istniej prywatne banki, wszystkie podstawowe sektory s
znacjonalizowane, a reforma rolna zostanie niedugo przeprowadzona, kapitalizm ley w
gruzach, a monopole niebawem zostan zlikwidowane i wszystko to stanowi proces
nieodwracalny. Nieodwracalny! Dlatego komunistom z krajw zachodnich, ich skargom

odpowiadam: my nie czekamy na wyniki wyborw, by zmieni stan rzeczy i zburzy przeszo.
U nas trwa rewolucja, ktra nie ma nic wsplnego z waszymi systemami.
Czy pozna pan kiedy Togliattiego?
Zdaje mi si, e spotkaem go kilka razy. Przelotnie. I nie prbowaem zobaczy si z nim
ponownie czy dogbniej porozmawia. Nie, eby woscy komunici do tej chwili nie byli wobec
nas solidarni Nie zamierzam ich oskara o to, e nie potrafili skorzysta w lot z okazji, albo
e w pewnym sensie dopucili si zdrady na skutek wyboru, jakiego dokona Togliatti
Przypuszczam, e mieli swoje powody, by wybra drog, ktr wybrali. Mwiem ju, e a do
24 kwietnia, w latach czterdziestych, pidziesitych i szedziesitych my rwnie z chci
przyczylibymy si do buruazyjnej demokracji. Ale teraz historia oferuje nam inn szans i nie
zamierzamy jej zmarnowa, i jej nie zmarnujemy, chyba e wkradnie si bd. Na przykad bd,
ktry spowoduje prawicowy przewrt. Jakkolwiek by byo, nie chc osdza woskich
komunistw i bybym im bardzo wdziczny, gdyby nie osdzali mnie.
Nie chce pan ocenia nawet ich kompromisu historycznego?
Ach! To dopiero! Po sowach, ktre dopiero co wypowiedziaem jedynie prywatnie my,
komunici, mwimy sobie rne rzeczy, nawzajem si krytykujemy. I wywiad nie jest
odpowiednim momentem na ocenianie ich kompromisu historycznego. Jednak Co w sumie
znaczy kompromis historyczny?! Co oznacza?! Nie mona tego nawet przetumaczy na
portugalski! Kompromis! Compromiso! Compromis! Wie pani, co pani odpowiem? e my te
mamy kompromis! Kompromis, ktry podpisalimy z klas robotnicz! Kompromis w celu
budowania spoeczestwa bez kapitalistw! Kompromis z ludem! Czy to jasne? U nas te
niektrzy chcieli kompromisu! Chcia go monopol! Monopol, ktry twierdzi, e jest gotw
przestrzega swobd demokratycznych! Jakbymy potrzebowali ich zgody, ich aprobaty!
Dosy, panie Cunhal, prosz si nie denerwowa. Porozmawiajmy o czym innym. Sdzi
pan, e w Portugalii zapanuje komunizm?
Cakowicie w to wierz! To moje denie, jako e jestem komunist. I jest faktem
bezspornym, e Portugalia zmierza ju w stron socjalizmu. Jedynym elementem, ktrego nie
mog dzisiaj przewidzie, jest forma, jak przybierze ten socjalizm. By moe powinienem mc
to przewidzie, zwaywszy, e jestem osob odpowiedzialn za parti, ktra bynajmniej nie
przegraa. Ale szczerze mwic, nie czuj si na siach. Bo tego nie wiem. My, komunici,
pragnlibymy wszystkiego, ale musimy si liczy z bardzo skomplikowan, pen sprzecznoci

rzeczywistoci spoeczn. Nasz projekt komunistycznej Portugalii ulegnie z pewnoci

poprawkom. Podpisalimy picioletnie porozumienie z Ruchem Si Zbrojnych. Myl o
wystpieniu przeciwko Siom Zbrojnym nie przychodzi nam nawet do gowy.
Naprawd uwielbia pan tych wojskowych, nie?
Tak, naprawd ich lubi, poniewa s mi niezbdni. Pani moe sobie pozwoli na luksus
nienawidzenia ich, ja nie. Wedug mnie s mili, sympatyczni, uroczy. Co bym zrobi, co bymy
zrobili bez Ruchu Si Zbrojnych? Gdyby nie on, mielibymy ju kolejn prawicow dyktatur.
Jeli armia nie jest ju dawn armi, i tak samo marynarka, lotnictwo, zawdziczamy to
Ruchowi! Jest on tak silny, e nawet Spnola musia go uzna, ogaszajc si jego przywdc! I
kiedy prbowa usun kapitanw, to znaczy organy walki rewolucyjnej, poama sobie zby.
Kapitanowie odpowiedzieli: Panowie generaowie, wy jestecie generaami, a my tylko
kapitanami. Ale nakazujemy wam odej. Ta struktura rewolucyjna miaa spore trudnoci, by
przetrwa, ale jej si to udao. Dzi ma swj wyraz prawny, konstytucyjny, ma swoj
prawomocno, bdc prawomocnoci rewolucyjn, a kto byby tak szalony, by j odrzuci?
Zreszt nigdy nie widziaem, by jaka rewolucja odbya si bez poparcia wojska lub jakiej siy
wojskowej. Niech pani popatrzy na Kub. Nie majc armii, Castro musia j sobie stworzy. A
my, majc gotow ju armi, mielibymy j ignorowa? Prosz mi wierzy, bez broni niczego si
nie osignie.
A co by byo, gdyby wojsko odkryo, e nie kocha pana tak bardzo, jak pan kocha je, panie
Cunhal? Gdyby zmienio Portugali w drugie Peru?
Nie sdz Nie, nie Peru
Przypumy, e by si to zdarzyo.
C, powiem wic pani tak: Wykluczam, by w Portugalii istniaa sia polityczna, ktra
byaby w stanie przetrwa bez Partii Komunistycznej. Lub lepiej: Bez komunistw rewolucja jest
niemoliwa. Nie mwi tego, by wyrazi opini, mwi to, by ukaza rzeczywisto. Nie mwi
tego nawet po to, by zastosowa szanta, mwi to po to, by pokaza, e jestemy wiadomi
naszej niezastpionoci. Zreszt, wojsko o tym wie i nie wyobraa sobie wcale, by mogo i
dalej bez nas. Ani teraz, ani w przyszoci.
Nawet po to, by ewentualnie przeksztaci Portugali w drugie Peru. To znaczy w
wojskow lewicow dyktatur. Ale czy wasza zbieno pogldw jest zupena?

Nigdy w yciu. Mwiem ju pani, e Ruch Si Zbrojnych jest autonomicznym ruchem z

wasn polityk, wasn etyk, wasnym wychowaniem. To nie s ani komunici, ani socjalici,
to Ruch Si Zbrojnych! To rewolucjonici odmienni od tradycyjnych rewolucjonistw. Istotnie,
jeli chodzi o ideologi, s podzieleni na rne frakcje. Rne polityczne odcienie. Jednak jest
nieuniknione, bymy my, komunici, yli z nimi w zgodzie, bo ich cele s naszymi celami. A
jednym z tych celw jest wadza, skadajca si z elementu ludowego i z elementu wojskowego.
Kto, jeli nie komunistyczni robotnicy, komunistyczne masy, sta u boku wojska od 25 kwietnia?
Siy demokratyczne, socjalici, poparli je dopiero w ostatniej chwili. Zaczli wymachiwa
flagami dopiero po zwycistwie.
Jednake istniej rwnie wojskowi, ktrzy was nie lubi. Mam na myli maoistw, ktrzy
twierdz, e maj do wpywu wywieranego przez Portugalsk Parti Komunistyczn na Rad
Rewolucyjn i Ruch Si Zbrojnych.
Z pewnoci w armii ukrywaj si maoistyczni wojskowi i dobrze wiadomo, e na nas
naciskaj, jako e kieruj nimi reakcyjne siy. To ukierunkowanie grup maoistycznych jest
uniwersalne, jednakowe na caym wiecie. Ich wrogiem nie jest klasa rednia, nie jest kapitalizm;
istotnie, ich czonkowie pochodz z klasy redniej albo wrcz z kapitalizmu. Ich wrogiem jest
Partia Komunistyczna. Portugalscy maoici s tacy jak maoici woscy, francuscy czy niemieccy;
s marionetkami reakcji dziaajcymi przeciwko Partii Komunistycznej. I owszem, przedstawiaj
zagroenie. Nie maj jednak adnej moliwoci przejcia wadzy. Mog jedynie prbowa
dokonywa podziaw, dokonywa prowokacji, tak jak dzi w nocy, gdy zaczli krzycze, e w
obozach dla winiw politycznych znajduj si komunici, ktrzy spiskowali z faszystami.
Obozy winiw?! A niech to! Nie wystarcz wizienia? Ilu winiw politycznych macie
dzi w Portugalii?
Nie wiem. W kadym razie niewielu, niewystarczajco wielu. Zbyt atwo ich uwalniaj.
Aresztuj ich, a dzie pniej ich wypuszczaj. Czasami ci wojskowi s naprawd zbyt mili. A
jednak przeprowadzili rewolucj!
Niech pan posucha, panie Cunhal, tutaj cay czas mwi si o rewolucji. Jaka rewolucja?
Rewolucje maj miejsce, gdy uczestniczy w nich nard. Dwudziestego pitego kwietnia mia
miejsce zamach stanu, nie rewolucja.
Wcale nie! Jeeli patrzy pani na Ruch Si Zbrojnych jako na grup spiskowcw, ktrzy
pewnego piknego dnia zbieraj si, by dokona przewrotu, nie rozumie pani, co wydarzyo si w

Portugalii. To nie by przewrt; my, komunici, natychmiast to owiadczylimy. To by ruch si

demokratycznych wewntrz wojska, z zebraniami, w ktrych czterystu oficerw dyskutowao za
kadym razem o sposobie zmiany ustroju. Nie powinienem nawet mwi zebrania,
powinienem powiedzie zgromadzenia. A jeli spyta mnie pani, gdzie by nard podczas tych
zgromadze, odpowiem, e Ruch Si Zbrojnych nie powstaby, gdyby nard wczeniej nie
rozpocz walki. Postpowi oficerowie nie spadli z nieba, nie pojawili si samorzutnie jak grzyby
po deszczu. Ale eby pani przekona, musz przeprowadzi pewn analiz.
Bardzo prosz, niech pan sobie nie przeszkadza.
aden problem, oto ona. Ostatnie lata faszystowskiego reimu byy trudne rwnie dla
dominujcych grup kapitalistycznych. Wojna kolonialna pochaniaa czterdzieci trzy procent
narodowych zasobw i grupy te uwiadamiay sobie, e nie opaca im si duej jej popiera.
Przede wszystkim izolowaa je od Europy, przeszkadzaa im w ekspansji gospodarczej. Caetano
powinien zrewidowa sw polityk midzynarodow i zliberalizowa ustrj, powtarzali z
niepokojem. Niepokj ten znalaz oddwik u Spnoli i innych generaw. Spnola by
inteligentny, przygotowany i dysponowa wasn frakcj. Wewntrz armii istniaa te jednak
druga frakcja, postpowych oficerw. Przyznajmy, e zasadnicza, nie ideologiczna. Niewiele
byo osb z przygotowaniem, komrki komunistyczne istniay na przykad wrd onierzy, ale
rzadko wrd oficerw. I Ruch rozwin si raczej jako ruch klasowy ni demokratyczny. Potem
oficerowie zaczli si gromadzi, by dyskutowa o swoich problemach dotyczcych kariery,
zakres dyskusji si rozszerzy. Sprawiy one, e dojrzeli. I kiedy dwie frakcje, Spnoli, ktra
chciaa jedynie liberalizacji reimu, i postpowych oficerw, ktrzy chcieli duo wicej, spotkay
si 25 kwietnia
przyszed Cunhal i urobi sobie postpowych oficerw. Porzdnie.
Nie naley tak tego przedstawia. My, komunici, nie mielimy adnych kontaktw przed
25 kwietnia. Mielimy jakie oczekiwania, ale nie zakadalimy niczego konkretnego, bo nie
dysponowalimy adn si wewntrz wojska, nie. Nie mona nawet powiedzie, ebymy mieli
wielu sympatykw. Istotnie, planowanym przywdc by Costa Gomes o umiarkowanych
pogldach. Spnola zaj miejsce Gomesa, bo to Spnola negocjowa z Caetanem i Caetano
owiadczy, e podda si tylko pod warunkiem, e nowym przywdc bdzie Spnola. Jednak nie
to chciaem pani wytumaczy. Chciaem wytumaczy to, e faszystowsk dyktatur obalio
wojsko, lecz tempo rewolucyjnej dynamice nada nard. Istotnie, to nard przypuci atak na

siedziby policji, uwalnia winiw politycznych. Mog to pani udowodni, poniewa istniej
filmy.
Panie Cunhal, kiedy wrci pan do Portugalii?
Nie wiem, nie pamitam.
No dalej, niech si pan postara sobie przypomnie. Niech pan sprbuje.
Moe dwudziestego dziewitego, moe trzydziestego. Z pewnoci w przeddzie 1 Maja.
Jednak potajemnie wracaem wiele razy. Faszystowski rzd nigdy nie zdoa mi tego
uniemoliwi. Nie przebywaem za granic dlatego, e chcia tak Caetano, przebywaem tam, bo
chciaa tego moja partia. I przekraczaem granic, kiedy mi si podobao, jak wielu komunistw.
Od roku 1940 do 1974 my, komunici, nieustannie potajemnie podrowalimy i tylko raz
ponielimy straty. Tak wic mj powrt w wigili 1 Maja powinien by traktowany jako
pierwszy powrt z legalnym paszportem.
A dlaczego na dojazd potrzebowa pan czterech dni? Skd pan wraca?
Z Parya. Ale nie powiem pani, gdzie byem przed Paryem.
Niewane, wiem. By pan w Pradze.
Nie byem w Pradze, ale nie powiem pani, gdzie byem. Ech! Ech! Wy, dziennikarze,
bardzo lubicie tajemnice, ale my, komunici, te. Rnica polega na tym, e wy lubicie je z
upodobania do odkrywania rzeczy, a my lubimy je z upodobania do ich ukrywania. To sposb,
by utrzyma zainteresowanie sob.
Zapewniam pana, e zainteresowanie wami jest spowodowane zupenie czym innym.
W kadym razie nigdy nie mieszkaem w Pradze. Nigdy. Bywaem tam czsto, ale zawsze
byy to krtkie wizyty. Nie mieszkaem tam.
Widocznie mieszka pan w Moskwie.
Stosujc metod eliminacji, trafi pani na Ksiyc, bo ja nadal bd pani powtarza nie,
nie, nie. Co jeszcze pani o mnie wie?
Niezbyt wane rzeczy: e polubi pan krewn Chruszczowa
Ach! Ciekawe. Nie wiedziaem.
Teraz pan wie. e by pan nauczycielem Soaresa, jego profesorem filozofii
Nigdy nie miaem dyplomu z filozofii. Mam tylko dyplom prawa, ktry uzyskaem w
wizieniu, ale nigdy go nie uywaem, bo z zawodu zawsze byem rewolucjonist. Le
rvolutionnaire professionnel. I nigdy nie byem nauczycielem Mrio Soaresa. W przeciwnym

razie bybym bardzo zym nauczycielem Pracowaem w kolegium ojca Soaresa, to prawda, ale
nie jako profesor; jako wony. Dzwoniem dzwonkiem na pocztku i na kocu lekcji,
prowadziem dzieci do stowki i na boisko. Rozmawiaem z nimi, to oczywiste, ale
niekoniecznie o polityce. Powiedzmy, e o moralnoci, o moralnym zachowaniu. Ojciec Soaresa
zachowa si bardzo wspaniaomylnie i bardzo odwanie, proponujc mi to zajcie, cho
wiedzia, e jestem komunist i e z tego powodu byem ju w wizieniu. Wykaza si jeszcze
wiksz odwag, gdy zaproponowa mi przeprowadzenie krtkiego cyklu wykadw z
kosmografii i astronomii dla uczniw sidmej klasy. Byem do dobrze przygotowany z tych
dwch przedmiotw i Co jeszcze pani o mnie wie?
e prdko zostanie panu odebrane stanowisko sekretarza Portugalskiej Partii
Komunistycznej. Dadz panu zaszczytny, lecz pusty tytu przewodniczcego.
Co?! Jak?! Co takiego?! Kto to pani powiedzia? A to dobre! Kto niby miaby odebra mi
kierownictwo, kto miaby oferowa mi stanowisko przewodniczcego? I dlaczego? Dlatego e
jestem za stary?
Nie, nie; dlatego, e jest pan zbyt wielkim despot. Zbyt wielkim stalinist. Bo zamyka pan
socjalistyczne gazety i powoduje mnstwo problemw dla komunistw z innych krajw. Bo w
kocu pokrzyuje pan plany Zwizku Radzieckiego i zniweczy pan porozumienie midzy
Kissingerem a Breniewem w kwestii Portugalii.
artuje sobie pani ze mnie
Nie, mwi powanie. Wszyscy mwi, e pana dni jako przywdcy komunistw s
policzone.
I to Zwizek Radziecki miaby mnie ju nie chcie. Kto to pani powiedzia?
Kissinger we wasnej osobie. A pniej potwierdzi to Breniew.
Ach!
Niele si pan przestraszy, prawda?
Ja? Skde. Moe pani powiedzie samemu Breniewowi, e na razie nie ma o tym
mowy. Wcale! Zbyt wielki stalinista. Co? Naley ustali, co rozumiemy przez pojcie stalinisty.
W komitecie centralnym mam tylko jeden gos, a w mojej partii nikt nie waha si wyraa
swoich opinii. Dlaczego wic nadaje mi si epitet nawizujcy do tego nieszczliwego okresu w
radzieckim komunizmie? Jeeli chodzi o to, e jestem apodyktyczny, odpowiem, e nigdy nie
uwaaem, e dysponuj gotowymi rozwizaniami, nigdy nie miaem podrcznika w kieszeni.

Podrcznik nie przewidywa na przykad ustroju, gdzie lud dzieliby wadz z wojskiem. A
jednak si na to zgadzam. Krtko mwic, jako pierwszy pojmuj, e rzeczywisto jest bardziej
bogata od teorii. Jeli za chodzi o to, e jestem ortodoksyjny, odpowiem: my z Portugalskiej
Partii

Komunistycznej

jestemy

komunistami,

nie

socjaldemokratami.

Jestemy

rewolucjonistami, nie reformistami.

Tak, ale rewolucje przeprowadza si po to, eby ludziom yo si lepiej. A nie wydaje mi
si, eby tak byo w Portugalii.
Zgadzam si z pani. Nawet po nacjonalizacji nasza gospodarka to katastrofa. Ale na
gorzk rzeczywisto reaguj jak przystao na prawdziwego rewolucjonist i mam odwag
sprzeciwi si strajkom, nadmiernym daniom, powtarza, e nie naley oddawa si
demagogii, zawodom, kto wicej obieca. Rwnie dzi rano przeprowadziem dyskusj z
przedstawicielami personelu hotelowego. Zapytaem ich: Mylicie, e dalsze dania podwyek
rozwi wasze problemy? Moe rozwi je w danej chwili. A jutro? Jutro nie bdziecie ju
mieli turystw, ju w tym roku nie przyjedaj i skoczy si na tym, e hotele zostan
zamknite. Trzeba mniej da, a wicej pracowa, wicej produkowa.
Gdyby usyszay pana woskie zwizki zawodowe!
A co mnie obchodz woskie zwizki zawodowe? Prawda to prawda, a demagogia to
demagogia. Jeli nie pomoemy sobie sami, nikt nam nie pomoe.
Soares mwi, e nawet Zwizek Radziecki.
A co mnie obchodzi to, co mwi Soares? On mwi te, e istnieje radziecki imperializm.
To prawda.
Pewnego dnia przeprowadz z pani wywiad o radzieckim imperializmie.
A kto by panu opublikowa w Portugalii taki wywiad?
Ma pani racj. Poza tym wtedy moe naprawd Zwizek Radziecki mianowaby mnie
przewodniczcym Portugalskiej Partii Komunistycznej. Jeszcze jakie pytania?
Tylko dwa. Pierwsze brzmi: Jak zaatwimy spraw NATO?
Kilka dni temu spotkaem ambasadora amerykaskiego, ktry by tutaj przed Carluccim.
By z paroma Anglikami i razem zapytali: Jak to?! Wy, portugalscy komunici, popieracie
NATO, chcecie w nim zosta?. Ja na to: Ale kto wam powiedzia, e je popieramy, e chcemy
w nim zosta? Twierdzimy po prostu, e na razie nie chcemy rozpatrywa tego problemu. Naley
go rozpatrzy w szerszym kontekcie: pokj na wiecie, Ukad Warszawski, wsppraca midzy

narodami o rnych ustrojach politycznych. Kiedy o tym porozmawiamy. Nie spieszy si nam.
W tej chwili przynaleno do NATO nie stanowi dla nas adnego problemu.
Drugie pytanie dotyczy Ukadu Warszawskiego. Czy to prawda, e zaaprobowa pan
interwencj radzieck w Czechosowacji?
Chce pani zakoczy w ten sposb?
Przykro mi, e wydaj si panu brutalna.
Czemu brutalna? To cakowita prawda, e zaaprobowaem i poparem interwencj
radzieck w Czechosowacji, tak zwane czogi w Pradze. To aden wstyd si do tego przyzna.
Co najwyej czasami jest to niestosowne. Jednak taki by mj wybr, nasz wybr, i mielimy
racj. W kadym znaczeniu, politycznym, historycznym, kulturowym. I nie obchodzi mnie, jak
si to interpretuje. I bybym pani wdziczny, gdyby ten punkt zosta dobrze podkrelony w tym
wywiadzie. A take inny. Powtarzam: Portugalia nie bdzie krajem demokratycznych swobd i
monopoli. Nie bdzie towarzyszk podry waszych buruazyjnych demokracji. Bo na to nie
pozwolimy. By moe bdziemy mie ponownie Portugali faszystowsk. To ryzyko, ktre
naley podj, cho w nie nie wierz, poniewa nie wierz w faszystowski zamach stanu; my,
komunici, jestemy w stanie mu zapobiec dziki naszemu porozumieniu z wojskiem. Ale z
pewnoci nie bdzie Portugalii socjaldemokratycznej. Nigdy. Prosz to dobrze wyjani.
Moe pan by spokojny, panie Cunhal. Tak zrobi.
Lizbona, czerwiec 1975

Santiago Carrillo
W powietrzu czu byo zapach krwi. Nie bya to krew Juana Paredesa Manota, zwanego
Txiki, rozstrzelanego w Barcelonie, na cmentarzu, w obecnoci brata Miguela, podczas gdy
piewa Eusko Gudariak, onierze baskijskiej ziemi. Nie bya to krew Angela Otaegui,
rozstrzelanego w Burgos, w niewiadomym miejscu, po ostatniej nocy spdzonej w samotnoci,
gdy na prno oczekiwa poegnania z przyjacielem, z dalekim krewnym, ktrego nikt nie
zawiadomi. Nie bya to krew Ramona Garcii Sanza, Jos Sancheza Brava, Huberta Baeny,
rozstrzelanych w Madrycie na poligonie Hoyo de Manzanares. Rozstrzelanych, a nie uduszonych
garot, z powodu braku kata; w Hiszpanii pozostao tylko dwch katw wykonujcych kar
mierci za pomoc garoty. Nie bya to te krew Salvadora Puiga, Heiza Cheiza, zamordowanych
rok wczeniej. Ani krew Pedro Martineza, zamordowanego trzy lata wczeniej. Ani krew
Francisca Granadosa, Joacquima Esposito, Juliana Grimau, zamordowanych w 1963 roku. Ani
ludzi zmarych na skutek tortur lub zamordowanych w tajemnicy. Ich krew bya ju sucha, nie
wydzielaa ju zapachu.
Krew, ktr czuo si w powietrzu, bya krwi ochotnikw, ktrzy wchodzili w skad
plutonw egzekucyjnych w Burgos, Barcelonie, Madrycie, policjantw, ktrzy rozwizywali
trupa Txikiego, miejc si: Ten ju nigdy nie bdzie strzela, dozorcw wiziennych, ktrzy
odmwili Otaeguiemu pociechy uciskania krewnego, czonka stray obywatelskiej, ktry
bestialsko pobi mam Baeny, bo krzyczaa we zach: Mordercy, mordercy!. Bya to krew tych
wszystkich, ktrzy podtrzymywali reim generaa Franco; urzdnikw, ktrzy podpisywali jego
ustawy i je stosowali. Policjantw, ktrzy aresztowali jego ofiary i je torturowali. Dziennikarzy,
ktrzy wychwalali jego okruciestwo i pisali: Brawo dla rzdu, ktry wymierzy porzdn
nauczk. Ministrw, ktrzy grozili, e opuszcz kraj, a nastpnie nie wyjedali. Bogaczy i
tchrzy, ktrzy krcili gowami, ale pozostawali wierni staremu tyranowi, a ten mia odmwi
nawet swojemu papieowi, ktry zadzwoni, by go baga. Sowem, krew nowej wojny domowej.
Kolejnej po czterdziestu latach. Czowiek, ktrego miaam przed sob, doskonale o tym
wszystkim wiedzia. Od czasu, gdy odkry wstrt do przemocy, gdy zrozumia bezcelowo jej
stosowania, walczy o stworzenie warunkw umoliwiajcych pokojow zmian; cierpliwy,
uparty, przekonany, e to jedyna droga. A teraz zachodzio ryzyko, e tych kilka trupw
zniweczy prac niemal caego jego ycia. By moe budzio to w nim nawet obaw, ktrej nie

chcia ulec: obaw, i tyranw nie usuwa si za pomoc cywilizowanych protestw, dziki
powolnej dziaalnoci politycznej. By moe zastanawia si z niepokojem, czy nie miao racji
tych kilku, czy nie mieli zawsze racji ci, ktrzy uwaaj tak jak tych kilku: cierpliwo to bd,
tolerancja to zniewaga. I, zrozpaczony, odgania t myl. Ale ta myl powracaa, zatruwaa go,
kazaa mu mwi, e jeli okae si to konieczne, jeli bdzie to niezbdne, ujrzymy rwnie
jego z broni w rku. Ju jej uywa; przez trzy lata, a nastpnie przez kolejne dziewi. Lata,
gdy wierzy, e zabijanie czemu suy, e nie mona zmieni wiata bez rozlewu krwi.
Czowiekiem tym by Santiago Carrillo, sawny ju lider Hiszpaskiej Partii
Komunistycznej najbardziej dysydenckiej partii komunistycznej na wiecie. Czowiek
niezwyky, bo dysydent, inteligentny i bardzo dobry. Suchajc go, zastanawiae si, czy nie jest
przypadkiem prawd, e inteligencja i dobro to to samo. Jego nieposuszestwo byo ponadto
tak pene odwagi, tak prawe i nieuginajce si nigdy przed nikim: ani przed Franco, ani przed
Stalinem, ani wobec grb, ani wobec wyzwisk, ani wobec nieporozumie. Nawet gdyby go
ukrzyowano, powtarzaby uparcie, e wolno to najwaniejszy obowizek, najwaniejsze
prawo, socjalizm bez wolnoci to nie socjalizm, pluralistyczna demokracja jest niezbdna,
dyktatura proletariatu to ju niemodne zdanie. Powiedzmy sobie szczerze: by pierwszym
komunist w Europie, ktry to zrozumia. Wszyscy inni mieli nadej po nim; od Berlinguera po
Marchais. Woscy komunici byli jeszcze wierni Jzefowi Stalinowi, gdy Carrillo ciga na
siebie kltwy Moskwy. A na takie kltwy ten cudowny, inny ni wszyscy czowiek reagowa
zawsze, opowiadajc si po stronie takich jak Dubek, a potpiajc takich jak Cunhal. Jeeli
kogo podziwia i pytae go, dlaczego, umiecha si bogo, mwic: By wielkim liberaem.
Zjedzi wiat i dobrze mu si przyjrza. Przebywa na wygnaniu w Moskwie, Nowym Jorku,
Meksyku, na Kubie, w Buenos Aires, Paryu, gdzie obecnie mieszka; otrzymujc nieustannie
miertelne pogrki. Istotnie wielu byo takich, zarwno na lewicy, jak i na prawicy, ktrzy
ucieszyliby si na wie o jego mierci. Musia chroni si przy pomocy ochroniarzy, uywa
tajnych

adresw

narzuca

dwudziestopicioletniemu
dwudziestotrzyletniemu

to

Santiago,
Pepe,

wieo

powicenie
wykadowcy
upieczonemu

rwnie

onie

matematyki
magistrowi

trzem

na
fizyki

synom:

uniwersytecie,
i

matematyki,

dwudziestodwuletniemu Jorge, studentowi nauk ekonomicznych. Nieatwo si byo do niego

zbliy. A kiedy wreszcie ci si to udawao, zastawae go w pokoju, ktrego jedynym
wyposaeniem by owalny st i sze krzese. adnych manifestw, adnych fotografii. Jeli

wydawae si zaskoczony, wyjania: Kogo miabym tam umieci? Breniewa? Nie, dzikuj.
Mao Tse-tunga? Nie, dzikuj. Che Guevar? Te nie. Lenina? Tak, by moe, ale to byoby
banalne. Prosz posucha, naleaoby tu zawiesi fotografie moich towarzyszy, zmarych i
przebywajcych w wizieniu. Ale jest ich zbyt wielu. Nie starczyoby miejsca na cianach. A
gdy to mwi, jego gos by spokojny, ironiczny, agodny. Jego spojrzenie byo natomiast surowe.
Bez trudu poczuam do niego yczliwo i nie sdz, bym kiedykolwiek miaa tego poaowa.
Gdyby wszyscy komunici byli tacy jak Santiago Carrillo, wiat byby mdrzejszy i
szczliwszy.
Sytuacja w Hiszpanii zmienia si od dnia, w ktrym przeprowadziam ten wywiad z
Santiago Carrillo; Franco umar i kraj, cho z trudem i niepewnie, usiuje powrci do
demokracji. Wolnociowe wrzenia stay si bardziej jawne, ruch falangistowski upad,
Hiszpaskiej Partii Komunistycznej udao si wygra dug batali o zalegalizowanie. Jednak
sowa tego zacnego czowieka, ktry jako pierwszy sprzeciwi si Moskwie w imi
nieautorytarnego socjalizmu, nadal s aktualne i dlatego, jak niewiele innych, stanowi cz
Historii. Posuchajmy ich ponownie z szacunkiem. Zbyt dugo zapominalimy o tym kraju, ktry
jako pierwszy walczy z faszyzmem i gin za wolno. My, ktrzy mwilimy: w Hiszpanii i tak
nic si nie wydarzy, nikt si nie podniesie, Hiszpanie si zmienili, stali si potulnymi owcami.
My, ktrzy w najlepszym wypadku zwracalimy uwag na nowe tragedie, na Wietnam, Grecj,
Chile, Palestyn, i w tym zapomnieniu stalimy si winni obrzydliwego wspudziau z reimem
generaa Franco, ohydnej milczcej zgody, a wic dalej, przyjedajmy jako turyci na wybrzee
i do miast, gdzie paella jest taka dobra, morze takie lazurowe, wymiana na pesety taka korzystna,
dalej, ogldajmy wstrtne corridy, poznawajmy gupich toreadorw, ekscytujmy si gupimi
meczami piki nonej i flamenco, moe z dwiema powieciami Hemingwaya w walizce, Soce
te wschodzi i Komu bije dzwon, odrobin Garcii Lorki dla bardziej wybrednych, podczas gdy
wymiana handlowa przynosi miliardowe zyski, ambasadorowie wymieniaj z rzdem
uprzejmoci. Oczywicie wcznie z przedstawicielami Chin i Zwizku Radzieckiego.
ORIANA FALLACI. Tak wic generalissimus ich wymordowa.
SANTIAGO CARRILLO. I wymorduje ich wicej. Rozpocz krwi i krwi chce
zakoczy. Rwnie pozostaych dwudziestu dwch, ktrym ma zosta wytoczony proces,
zostanie skazanych. Bdzie to kolejna klska ludzkiego sumienia, ale te dowd na to, e jego
reim znajduje si w stanie piczki. Te egzekucje to ostatnie drgawki konajcego. To gest

histerii, akt desperacji. A raczej strachu. Su jedynie temu, by zachci lud do buntu i
przyspieszy koniec Francisca Franco. To pocztek koca.
Ale kiedy nadejdzie ten koniec?
Ju prdko. Bardzo prdko. Powiedzmy, e w cigu nastpnych dziesiciu miesicy.
Najpniej w cigu roku. Wszyscy jestemy ju na to gotowi, lewica, centrum, a nawet prawica.
Cay wachlarz hiszpaskich si politycznych jest zgodny co do tego, e trzeba obali reim.
Drog pokojow. A jeeli prawica nam nie pomoe, jeli centrum bdzie si waha, jeli
zaplanowana akcja nie zostanie przeprowadzona we wspomnianym przeze mnie czasie, wtedy
dyktatura upadnie w sposb niepokojowy. Chc powiedzie, e bdziemy zmuszeni obali j za
pomoc siy. Za pomoc powstania ludnoci i czci wojska albo jednego z tych dwch. Mam
tylko nadziej, e to drugie rozwizanie nie bdzie konieczne. Naprawd na to licz. Nadal.
Dlaczego?
Z tych samych powodw, dla ktrych nie wierz w terroryzm i w partyzantk. My,
komunici, prowadzilimy partyzantk. Do 1949 roku. Ale potem zrozumielimy, e niczemu to
nie suy, i zrezygnowalimy. Dlaczego to niczemu nie suyo? Poniewa Hiszpanie nie
zaleczyli jeszcze ran po wojnie domowej i faszystowskich represjach. W cigu tych trzech lat
wojny domowej zginy nas miliony i zostalimy pokonani. Zgino nas trzysta tysicy na skutek
represji, ktre po niej nastpiy, i potrzeba byo tak wiele czasu, bymy doszli do siebie. Nard
nadal ma uraz. ywi co w rodzaju wstrtu do zbrojnej walki, do rozlewu krwi. Jeli nie zmusi go
do tego konieczno, nie chce ponownie przeywa tak wielkiej tragedii. Wojna domowa, gdy si
j wygrywa, podnosi morale bardziej ni cokolwiek innego. Gdy si j przegrywa, obnia je
bardziej ni cokolwiek innego. My, ktrzy w niej walczylimy, musielimy zaczeka, a dorosn
nowe pokolenia, a powstan warunki konieczne do tego, by odzyska wolno.
Nowe pokolenia nie przeyy wojny domowej i nie obawiaj si jej.
To prawda, ale my mimo to musimy sprbowa jej unikn. To zasadniczy problem. Bo
po naszej stronie walczyliby dzi synowie tych, ktrzy wczoraj walczyli przeciwko nam. Nie
chcemy zabija ojcw tych, ktrzy dzisiaj s po naszej stronie. Nie chcemy da od dzisiejszej
modziey, by zabijaa swoich ojcw. Nie chcemy dzieli demokratycznych si za pomoc tak
dramatycznych wyborw. Potrzebujemy wszystkich si, wszystkich, by obali reim. Rozlew
krwi to marnotrawstwo. Reim frankistowski to nie tylko Franco; aby usun Franco, naley
zniszczy reim frankistowski u podstaw. A to mona zrobi za pomoc walki politycznej, nie

aktw zemsty. Wanie tego nie rozumiej Baskowie i partyzanci z FRAP-u. Wanie tutaj
popeniaj bd w swoich zamachach. I pomimy takie zamachy, jak ten na Carrera Blanco, ktry
by niepotrzebny, ale polityczny. Pozostae Czemu suy zabijanie policjanta, ktry obecnie
pracuje jako fryzjer? Komu, jeli nie rzdowi i policji? W niektrych przypadkach zastanawiam
si, czy nie macza w tym palcw rzd, policja. Nie ma przekonujcych dowodw przeciwko
skazanym. Ani jednego, poza zeznaniami wydartymi za pomoc tortur.
Panie Carrillo, czy jest pan pewien, e zamach na Carrera Blanco okaza si bezcelowy?
mier Carrera Blanco wstrzsna nieco reimem, poniewa Carrero Blanco by
czowiekiem, do ktrego obowizkw naleao zapewnienie jego cigoci poprzez nadawanie
uprawnie. Jednak rzeczywisto nie zmienia si z powodu jego mierci. Istotnie, nasta Arias
Navarro, ktry robi to samo, a dodatkowo wydaje ustawy przeciwko terroryzmowi. Nie popieram
zamachw wanie dlatego; dlatego e pniej przychodzi inny, ktry aresztuje i rozstrzeliwuje.
Ale mier Carrera Blanco podniosa morale Hiszpanw, odpowie pani. C, to prawda, nard go
nie opakiwa. W niektrych wypadkach nawet witowa. Dla mnie jednak problem nie polega
na zapewnieniu sobie drobnych powodw do zadowolenia. Polega na tym, by obali dyktatur.
Tak, ale kiedy Baskowie albo FRAP dokonaj zamachu, mylimy, e w Hiszpanii co si
dzieje. Wczeniej mylelimy, e nic si nie dzieje w Hiszpanii. Wysiadalimy w Barcelonie, w
Madrycie i mwiono nam: No pasa nada. Corridy i tyle.
Spowijaa nas zasona milczenia. Nadal nas spowija. I przerywaj j tylko sensacyjne
wydarzenia, takie jak mier Carrera Blanco czy rozstrzelanie tych piciu osb, winnych
antyfaszyzmu. Aby wiat o nas pamita, musielibymy dostarcza mu dwa lub trzy trupy
dziennie. Nikt nie mwi o naszych strajkach, o naszych walkach z policj. Nikt nie pisze o
setkach tysicy robotnikw i intelektualistw, ktrzy walcz za pomoc rodkw mniej
rzucajcych si w oczy ni bomby, ale o wiele skuteczniejszych. Gdy zniknie Franco, bdziecie
si jednak musieli zastanowi, jak to si stao. Bdziecie musieli sobie powiedzie: moe ci
Hiszpanie co zrobili, by odzyska wolno. Bdziecie te musieli przyzna, e dyktatura nie
upada jak zgnie jabko, ale dlatego, e miaa miejsce walka. Za kadym razem, gdy sucham
zarzutw, e poza zamachami Baskw i FRAP-u w Hiszpanii nic si nie dzieje, ogromnie cierpi.
I odpowiadam: troch was rozumiem. Na tej planecie dzieje si tyle rzeczy, e aby uzyska
poparcie prasy, naley dostarczy jej szokujcych historii. Ale czy to moliwe, by nie zauwaano

ruchu oporu, ktry trwa od lat? W innym przypadku czemu wizienia byyby pene? Czemu
tortury byyby tak okrutne?
Wy sami nie mwicie o torturach. Przedstawiano nam dokumenty dotyczce tortur w
Brazylii, w Grecji, w Chile i nigdy albo prawie nigdy na temat tortur w Hiszpanii.
To prawda. Nigdy nie kadziemy nacisku na tortury. Celowo. Byoby to tak, jakbymy
powtarzali, e tylko w Hiszpanii zabija si za pomoc garoty i e garota to redniowieczne
narzdzie, ktrego dziaanie polega na tym, e metalowa obrcz zaciska si wok szyi, podczas
gdy gwd wbija si w kark. Powoli, powoli Zniechcioby to walczcych. Biada tym, ktrzy
przesadzaj w podkrelaniu ofiar, budzc lito. Nie interesuje nas lito, wspczucie. Interesuje
nas dwik wolnoci. A kiedy strajkuje si w kraju, gdzie strajk jest zakazany, budzi si dwik
wolnoci. Gdy wygrywa si wybory do oficjalnych zwizkw zawodowych i zdobywa si prawo
do organizowania zgromadze, gdzie rozmawia si rwnie o polityce, rozbrzmiewa dwik
wolnoci. Gdy przeprowadza si studenckie agitacje i zdobywa si poparcie profesorw,
rozbrzmiewa dwik wolnoci. Gdy zamienia si stowarzyszenia zawodowe w bastiony ruchu
oporu, prawnicze, lekarskie i inynierskie, rozbrzmiewa dwik wolnoci.
A kiedy pi istot ludzkich ginie przed plutonem egzekucyjnym, nie jest to dwik
wolnoci?
Tak, ale chtnie bym z tego zrezygnowa, bo kosztuje on ycie piciu istot i kosztowa
ycie innych i zagraa szansie dojcia do zmian drog pokojow.
Czy to tylko rozsdna kalkulacja, czy opinia podyktowana pask nienawici do rozlewu
krwi?
Jedno i drugie. Niech pani posucha, ja jestem politykiem. Jestem komunist. Jestem
rewolucjonist. I nie obawiam si rewolucji. Dorastaem, marzc o niej, przygotowujc j. Ale
kiedy mwi o rewolucji, nie mwi o bombach i partyzantce; mwi o zlikwidowaniu tego, co
nazywamy wykorzystywaniem czowieka przez czowieka, mwi o ludzkiej wolnoci. I dodam,
e nie potpiam przemocy, nie jestem przeciwny przemocy we wszystkich sytuacjach. Akceptuj
j, gdy jest konieczna. I jeeli rewolucja w Hiszpanii bdzie potrzebowaa przemocy, jak
potrzebowaa jej w innych krajach, bd gotw j zastosowa. Nie mgbym nigdy podoy
bomby pod samochd Carrera Blanco, ale moe by pani pewna, e gdyby jutro konieczne byo
powstanie, ujrzaaby mnie pani z rewolwerem w rku. W historycznych sytuacjach, ktre
wymagaj uycia przemocy, prawdziwy rewolucjonista si nie waha. Jednak stosowanie

przemocy, gdy nie jest ona konieczna, a raczej jest niewskazana, nie oznacza, e akceptuje si
przemoc. Oznacza, e uwielbia si przemoc, czerpie si z niej rado. A to przyprawia mnie o
mdoci. I cigle ywi nadziej, e te nowe egzekucje nie doprowadz do nowej wojny
domowej.
Czy istnieje moe jakie wydarzenie z tamtej wojny, ktre wzbudzio w panu obrzydzenie?
Nie, nie mog sprowadzi wszystkiego do pojedynczego wydarzenia. Musiabym
przytoczy wiele wydarze. Wiele. Widziaem na przykad duo martwych dzieci Zawsze
umiera jakie dziecko, gdy ludzie do siebie strzelaj. Poza tym Widzi pani, ja naprawd braem
udzia w wojnie domowej. Przez cae trzy lata. Strzelajc, zabijajc. Walczyem te w
partyzantce, kiedy wierzyem w partyzantk. Przez dziewi lat. I nie wiem, czy jestem dobrym
strzelcem, ale wiem, e mierzyem uwanie, by zabi. I zabijaem. I nie jestem pewien, czy mi si
to podoba, chocia nie auj, e to zrobiem. I powiem: wojna domowa, wojna rewolucyjna,
moe by ekscytujca, ale jest obrzydliwa. Zawsze znajdzie si tam kto, kto lubi zabija. Kto,
kto uczy si pniej zabija z zimn krwi, przeprowadza represje, by policjantem. Ja nie
mgbym nigdy pracowa jako policjant. Policjanci zawsze w kocu zaczynaj kocha swj
zawd. Jeli kiedykolwiek my, komunici, dojdziemy w Hiszpanii do wadzy, obiecuj pani, e
wcielimy do policji tylko ludzi nielubicych pracy policjanta. I bd wymienia tych ludzi co trzy
miesice, eby si nie przyzwyczaili, nie przywizali do zawodu. I zaka jakichkolwiek represji.
Ale ile osb w Hiszpaskiej Partii Komunistycznej myli w ten sposb?
Mog pani zapewni, e dzi wszyscy ci, ktrzy peni wane funkcje albo maj w partii
pewn zdolno decydowania, myl tak jak ja. Jeli nie kady zapisany, to og partii si ze mn
zgadza. Udao nam si przekona nawet tych towarzyszy, ktrzy najwicej wycierpieli, ktrzy
najbardziej ponli nienawici. I to byo wielkie zwycistwo.
Niech mi pan wic powie: czy gdyby Franco zosta postawiony przed sdem, tak jak w
Grecji zosta postawiony przed sdem Papadopulos, chciaby pan, eby zosta skazany na
mier?
Tak. Franco tak. Powtarzam, e jestem i zawsze bd przeciwny represjom w Hiszpanii,
przeciwny zamiarom przeladowania tych, ktrzy skompromitowali si wspprac z reimem.
Twierdz i bd twierdzi, e powinnimy wszystkich uaskawi. Jednak, podczas gdy jestem
skonny pozostawi przy yciu policjantw generaa Franco, nie jestem skonny pozostawi przy
yciu Franco. On jest zbyt winny. Jest o wiele bardziej winny od katw; nieszczsnych bestii,

ktre zachowuj si jak nieszczsne bestie. Tak, podpisabym kar mierci dla Franco.
Potwierdzam to, chocia to stwierdzenie stawia mnie przed problemem sumienia; jestem
przeciwny karze mierci. Potwierdzam to, cho w gbi serca co mi szepcze, e wolabym, aby
ten stary idiota uciek. Choby na Filipiny, gdzie kupi sobie kryjwk.
A gdyby umar wczeniej? To znaczy ze staroci.
Byoby mi z tego powodu bardzo przykro. Nale do tych Hiszpanw, ktrzy sdz, e
gdyby Franco mia umrze we wasnym ku, byaby to historyczna niesprawiedliwo.
Niewiele krajw w Europie walczyo o wolno tak jak my i nie zasugujemy na to, by umar on
w przekonaniu, e jego tyrania jest niezniszczalna. Musi z otwartymi oczami dowiadczy koca
swojej tyranii.
Jednak wanie tego wszyscy oczekuj; naturalnej mierci starca, ktry ledwo trzyma si
na nogach i nie jest ju nawet w stanie mwi. I pan, panie Carrillo, o tym wie. Czy to nie
upokarzajce dla was, Hiszpanw, e wolno kraju zaley od mierci zgrzybiaego starca?
Ja nigdy nie oczekiwaem, e Franco umrze, i robiem wszystko, by go usun, zanim
umrze. Nadal licz na wygnanie go przed mierci. Jednak musz przyzna, e mwi pani
prawd. Wielu czeka, a wszystko si rozwie wraz ze mierci ponadosiemdziesiciolatka,
ktry sika ju pod siebie. Bo wielu wierzy, e zmiany atwiej bdzie kontrolowa, jeli nastpi
po mierci Franco. Dua cz prawicy, a take centrum obawia si powrotu do demokracji za
ycia Franco; utrzymuj, e rwnaoby si to sztucznemu przyspieszeniu wydarze, oddaniu zbyt
wielkiej wadzy narodowi. Ponadto wielu z tych, ktrzy dzi nale do opozycji, jeszcze wczoraj
byo frankistami i ywi wobec Franco co na ksztat kompleksu. Sowem, nie chc robi nic
przeciwko niemu, poniewa przysigali mu wierno. Mwi przede wszystkim o wysokich
rang oficerach, rozgoryczonych frankizmem, ale nadal zwizanych z Franco. I mwi o tej
czci ludnoci, ktra czterdzieci lat temu zdecydowaa si stan po stronie Franco. S oni
przekonani, e to koniec Franco i frankizmu, i dlatego mona przeksztaci kraj, unikajc szoku,
nie przyspieszajc terminw. Nie rozumiej, e mier Franco nie oznacza koniecznie upadku
frankizmu i e odejcie jednego czowieka nie wystarczy, by obali system.
Jest to jednak system, ktry si z nim identyfikuje. I bdmy uczciwi. Czy nie naley
przyzna, e Franco ma wybitn inteligencj polityczn? Pozosta u wadzy do osiemdziesitego
roku ycia, po tym jak upad Hitler i Mussolini, po tym jak rozpady si o wiele nowsze dyktatury,
to niezy rekord.

Tak, naley uzna wielk przebiego Franco. Jednak kady, kto wygraby wojn i
zniszczy dwa pokolenia, ktre przeciwko niemu walczyy, kady, kto byby popierany przez
midzynarodowy faszyzm tak jak on, daby sobie rad. Nawet bez inteligencji. Nie zapominajmy,
e mia on jeszcze jedno wielkie szczcie: zimn wojn. Nie zapominajmy, e zimna wojna
zapewnia mu poparcie Stanw Zjednoczonych. Krtko mwic, okolicznoci historyczne
okazay si dla niego przychylne. On sam to przyznaje. I to nie wszystko. Wie pani, dlaczego
wielu frankistom nie spieszy si, by ujrze upadek frankizmu, w ktry ju nie wierz? Bo boj si
kar, represji, zemsty. My, komunici, tak doskonale zrozumielimy to od 1956 roku, e od tego
czasu mwimy o narodowym pojednaniu i cierpliwoci.
Nie jest to przypadkiem przesadna cierpliwo? To znaczy, ma pan nadziej, e reim
Franco upadnie przed mierci Franco. Jednoczenie jednak oczekuje pan, i co si wydarzy.
Ale co?
To, o co latami walczylimy, uwieczenie ruchu oporu, ktry wyraa si poprzez gosy
wolnoci. Mapa polityczna Hiszpanii zapenia si demokratycznymi plamami, i to nie tylko
dlatego, e klasa robotnicza jest liczna, nie tylko dlatego, e znaczna wikszo populacji jest
aktywna politycznie, ale dlatego, e istnieje ten szeroki wachlarz si politycznych, o ktrym
wspominaem na pocztku. Wachlarz ten obejmuje wikszo mieszczastwa, kleru, wojska i
ca kultur. Istotnie, tak jak wszystkie faszystowskie dyktatury, frankizm nie zdoa nigdy
przecign na swoj stron kultury. Nawet prasa jest w Hiszpanii mniej lub bardziej otwarcie
antyfrankistowska. Dlatego reim jest otoczony i miota si wrd prnych histerycznych
gestw, takich jak kara mierci. Przyzna pani, e ustawa przeciwko terroryzmowi ma na celu
jedynie zelektryzowanie ostatnich wyznawcw i ukrycie rzeczywistoci; rzd, ktry ma wszelkie
moliwe rodki do zabijania, nie potrzebuje podobnej ustawy. Tym sposobem i zakadajc, e
niecierpliwo Baskw i FRAP-u nie zmusz nas do innych rozwiza, zblia si chwila, w
ktrej zbierzemy plony. Kilka dni temu my z Rady Demokratycznej podpisalimy porozumienie
z Platform Wspdziaania Demokratycznego. Jest to kompromis, ktry czy wszystkie siy
polityczne, by przyspieszy bieg wydarze i zapobiec dalszemu trwaniu reimu dziki rzdom
Juana Carlosa. W jakikolwiek sposb i w kadym wypadku. Rozumie pani, co to oznacza?
Oznacza to, e wedug waszych planw w Hiszpanii wolno nie spadnie z nieba ani nie
zostanie podarowana, jak stao si w Portugalii.

Wanie. To nie niebo i nie wojskowy pucz przywrc nam wolno. Przywrci nam j
walka polityczna, w ktrej wziy udzia miliony Hiszpanw, a ktrej wiat nie zauway.
Hiszpania to nie Portugalia. I fakt, e wielu wojskowych stoi po naszej stronie, nie zmienia tej
prawdy. Tych wojskowych nie zdemokratyzowa nard Angoli i Mozambiku; zrobi to nard
hiszpaski. I nie walczy on w jakiej Angoli czy Mozambiku, walczy w ojczynie. Dlatego w
Hiszpanii to nie wojsko wywiera wpyw na siy polityczne, to siy polityczne wywieraj wpyw
na wojsko. Czy moe powinienem powiedzie: maj przewag nad wojskiem? Celem modych
oficerw nie jest przeprowadzenie zamachu stanu; jest nim popieranie ruchu narodowego i
ledzenie ruchu narodowego, ktry we waciwym momencie sparaliuje kraj i zada wadzy.
Krtko mwic, co na ksztat dnia 0. Ale co spowoduje nastanie tego Dnia 0?
Strajk narodowy, i to nie tylko w sensie geograficznym. To znaczy strajk, ktry nagle
sparaliuje cay kraj, od fabryk po uniwersytety, od handlu po komunikacj. Gigantyczny,
cakowity strajk, ktry zablokuje cay mechanizm pastwowy i przeciwko ktremu reim nie
bdzie mg nic zrobi. Wszystko bdzie si musiao wydarzy w jednej chwili, wszystko.
Tworzymy teraz warunki, by moga nastpi ta chwila. Rzd o tym wie, ale na prno. Bo w
takiej chwili lud wyjdzie na ulice, domagajc si utworzenia nowego rzdu, rzdu
tymczasowego, a wojsko go poprze. Jeli nie cae wojsko, to przynajmniej modzi oficerowie i
Nie mog powiedzie wicej.
Rozumiem. Ale w jaki sposb unikn wymknicia si sytuacji spod kontroli? Jak na
przykad unikn anarchii?
Prosz posucha, nie mog odrzuci moliwoci, e w paru wsiach lub miastach sprawy
potocz si w troch nieuporzdkowany sposb. Nawet poprzez anarchiczne ekscesy czy
odizolowane inicjatywy. Jednak w przypadku akcji tego typu, to znaczy przeprowadzonej przez
wszystkie partie wedug wsplnie ustalonej strategii, pewno, e wszystko wydarzy si bez
udziau anarchii, wynosi niemal sto procent. Naley rwnie liczy na ludzk rado, bo
powszechnie wiadomo, jak emocjonalny jest nard hiszpaski. Dopki trwa rado, nie myli si
o zemcie i anarchii. A zanim przeminie rado, nastanie nowy rzd. Istnieje co najwyej inne
niebezpieczestwo. e nard narobi sobie przesadnych zudze, e powie: hurra!-koniec-zFranco-i-teraz-wszystko-bdzie-dobrze-wszystko-bdzie-atwe. Ale takie jest ryzyko demokracji,
saboci demokracji. Dobrze wiemy, e rzdzenie jest bardzo proste dla dyktatorw, bardzo
trudne w demokracji.

A wszystko to w cigu dziesiciu miesicy, najwyej roku. Panie Carrillo, niedawno

pytaam pana, czy paska cierpliwo nie jest przesadna. Teraz pytam, czy nie jest przesadny
paski optymizm.
Kiedy czowiek znajduje si w mojej sytuacji, chcc nie chcc, musi by optymist. Jeli
bdzie pesymist, do niczego nie dojdzie. Jednak w tej chwili to nie jest nawet optymizm, to
analiza historyczna. Sprawy w Hiszpanii zaszy tak daleko, e mog si potoczy tylko w taki
sposb, jak powiedziaem. Mam na to wyrane dowody. Przede wszystkim w cigu ostatnich
miesicy przewiny si przez ten pokj osoby bardzo zwizane z reimem Franco. Mam na
myli przedstawicieli finansjery i Kocioa, dawniej gwatownie antykomunistycznych. Przykro
mi, e nie mog poda pani nazwisk; otworzyaby pani usta ze zdziwienia. Przyszli do mnie i
usiedli tam, gdzie siedzi teraz pani, i dyskutowali ze mn o tym, co dzieje si w Hiszpanii.
Rwnie o tym, co stanie si niebawem. I okazao si, e s ze mn zgodni, powiem wic: jeli
ludzie nalecy do systemu przychodz do mnie i s ze mn zgodni, oznacza to naprawd, e
system si rozpada. A raczej, e waciwie ju si rozpad.
Jeeli ma pan racj, byby to trzeci przypadek faszyzmu upadajcego bez uycia
przemocy, z wycieczenia. Trzeci przypadek na przestrzeni niecaych dwch lat. Najpierw
Grecja, potem Portugalia, a wreszcie Hiszpania.
Nie, poniewa w Grecji upad on dziki abdykacji wojskowych. Abdykacji
spowodowanej zewntrznym wydarzeniem, to znaczy tragedi Cypru. Nie, poniewa w
Portugalii upad wycznie dziki interwencji wojska. To znaczy dziki przewrotowi, do ktrego
doprowadzio wydarzenie zewntrzne, wojna kolonialna. W Hiszpanii upadnie niezalenie od
wszelkich zewntrznych wydarze i nie dziki wojskowemu przewrotowi lub abdykacji.
Nawizuj do powolnej i cichej walki, prowadzonej latami przez obywatelski ruch oporu. Widzi
pani, cay czas powtarzam to samo. I moe wydaje si pani, e to nacigane rozumowanie; ale
historia przyzna mi racj.
Panie Carrillo, po raz drugi mwimy o Portugalii. Nie zaprzeczy pan chyba, e upadek
faszyzmu w Portugalii wpyn na sytuacj w Hiszpanii?
Nie, nie przecz. Odejcie Caetano ogromnie dodao Hiszpanom odwagi, rwnie dlatego,
e by to przypadek bezkrwawej przemiany, w ktr wczyy si tak rne siy, od Spnoli po
Cunhala. Wszystko, co dzieje si w Portugalii, dotyczy bezporednio nas, Hiszpanw, wywiera
wpyw na nas, Hiszpanw. Na przykad kwestia braku zgody midzy socjalistami i komunistami i

nierespektowania przez komunistw wyniku wyborw wygranych przez socjalistw bardzo nas
dotkna. Bardzo Prawica od razu stwierdzia: to samo zrobi komunici w Hiszpanii. I nie
pomogo nam to, e nastpnie komunici zostali zaatakowani; co najwyej zachcio to tych,
ktrzy zamierzaj ich zaatakowa w odpowiedniej chwili. Gdy w Lizbonie doszo do
kompromisu, odetchnem z ulg. Tak, to, co dzieje si w Portugalii, dotyczy caej Europy, ale
bardziej ni czegokolwiek innego dotyczy Hiszpanii. Powiem wicej, ten wpyw jest obustronny.
Jeli w Hiszpanii zostanie ustanowiony demokratyczny ustrj, pomoe to niezmiernie Portugalii.
Oczywicie zobaczymy, co nastpi wczeniej: demokracja w Hiszpanii czy prawicowy przewrt
w Portugalii.
Pan take wierzy w powrt faszyzmu w Portugalii?
Bdy popenione w Portugalii s powane i nieatwo bdzie je naprawi. Poza tym nie
podoba mi si Spnola. Nie zgadzam si z tymi, ktrzy twierdz: Spnola to nie Pinochet.
Dlaczego Spnola nie mgby by Pinochetem? Czy Pinochet nie by szefem sztabu gwnego
Allende? Czy Allende nie by przekonany, e to wierny czowiek? Pinochet nie by nawet
faszyst, natomiast Spnola nim by. Z tym swoim monoklem. Spnola to nieprzyjemna posta.
Irytuje mnie nawet jego monokl. Dodaje mu charyzmy. Z pewnoci Soares zna lepiej ode mnie
sytuacj swojego kraju, jednak obawiam si, e popenia bd, nie uwaajc Spnoli za asa w
rkawie prawicy.
Wrmy do Hiszpanii. Niektrzy twierdz, e Stany Zjednoczone zrobi wszystko, by
zapobiec obaleniu Franco i przywrceniu demokracji w Hiszpanii.
Powiedzmy sobie szczerze: ja te si tego obawiam. Sdz, e amerykaska klasa
rzdzca nie zaakceptuje atwo zmian w Hiszpanii, i gdy do nich dojdzie, dokona przewrotu, aby
je uniewani. Amerykanie ywi przesadn nieufno wobec europejskiej lewicy. Deklaracje
ambasadora Volpea to potwierdzaj. I na prno usiuj wytumaczy Amerykanom, ktrych
spotykam, e hiszpaska lewica nie zamierza powodowa adnych zmian w obecnej rwnowadze
strategicznej. Dzisiejszy wiat jest ju zanadto niestabilny, by opacao si nam narusza t
rwnowag na korzy jednych czy drugich. Mwi o blokach militarnych, o bazach
wojskowych, o rozbrojeniu. Nam, hiszpaskim komunistom, nie marzy si Hiszpania
antyamerykaska. Wiemy a za dobrze, e Hiszpania bdzie potrzebowaa amerykaskiej
technologii i amerykaskiego kapitau, by si rozwija. Jestemy gotowi na polityk wsppracy
z wami, mwi im, i w pewnej mierze z krajami wschodnimi i ze Zwizkiem Radzieckim. Ale

jeli Stany Zjednoczone nadal bd popieray Franco i bd opniay w ten sposb

przywrcenie demokracji w Hiszpanii, jeli Stany Zjednoczone zamierzaj wrcz uniemoliwi
nam odzyskanie wolnoci, wszystkie hiszpaskie siy polityczne stan si antyamerykaskie.
Wszystkie. Nie tylko my, komunici.
Mimo to Ford wanie przyby do Franco z rewizyt.
Tak, i popeni ogromne gupstwo. Chciabym doprawdy wiedzie, jaki kretyn mu to
doradzi. Zarwno Rada Demokratyczna, jak i Platforma Wsppracy Demokratycznej wyday
przeciwko niemu bardzo surowe deklaracje. Doszo do tego, e zaday zamknicia
amerykaskich baz wojskowych w Hiszpanii. Amerykanie powinni przybra mdrzejsz
postaw, powinni mie wicej zrozumienia i szacunku; inaczej strac nawet poparcie tych, ktrzy
do dzi byli im przychylni. Powinni zrozumie podstawow prawd; czy im si to podoba, czy
nie, demokracja zostanie niebawem przywrcona w Hiszpanii. Co im bardziej odpowiada:
demokracja antyamerykaska czy demokracja gotowa z nimi wsppracowa?
Niektrzy twierdz, e Kissinger liczy na Juana Carlosa.
Och! Co mog pani powiedzie o Juanie Carlosie? To marionetka, ktr Franco steruje
jak chce, nieszcznik niemajcy adnej godnoci ani zmysu politycznego. To gupiec wpltany
w histori, ktra drogo go bdzie kosztowa. Zaraz pani wytumacz, kim jest Juan Carlos. By
na wakacjach na Balearach, gdy zadzwoni do niego Franco: Przyjedaj. Ten pdzi do Galicji
jak posuszne dziecko, a Franco podaje mu kartk. Popatrz, nowa ustawa antyterrorystyczna.
Dobra, nie?. Na to Juan Carlos: Tak, dobra. Na to Franco: Dobrze. Teraz moesz wraca na
Baleary. Wszyscy si zastanawiali: Po co Juan Carlos przyjecha do Galicji?. Po nic,
przyjecha przeczyta ten dekret i powiedzie: Tak, dobry. Tylko dlatego, e tego dnia Franco
mia ochot zawraca gow rwnie jemu. Jakie moliwoci ma Juan Carlos? Co najwyej moe
by krlem przez kilka miesicy. Gdyby na czas zerwa z Franco, mgby uzyska jakie
poparcie. Teraz nie ma nawet tego i wszyscy nim gardz. Wolabym, eby spakowa walizki i
wyjecha razem ze swoim ojcem, mwic: Oddaj monarchi w rce narodu. Jeli tego nie
zrobi, le skoczy. Naprawd le skoczy. Grozi mu nawet mier.
A gdyby referendum, ktre mu pan sugeruje, przynioso zwycistwo monarchii?
Trudno. Jeli nard zdecyduje si na monarchi, bdziemy prowadzili polityk w ramach
monarchii. To tak, jakby mnie pani zapytaa: A jeli wy, komunici, po ustanowieniu demokracji
przegracie wybory? Trudno. Zaczekamy. Powiemy temu, kto wygra: Bon, gouvernez. Ja nigdy

nie sprzeciwiaem si woli ludu. Nie pojmuj nawet, jak mona si sprzeciwi wynikom
wyborw. Nigdy nie zrobibym tego, co zrobi Cunhal. Nigdy! Powiedziaem to i bd to
powtarza, pki starczy mi tchu; my, hiszpascy komunici, nie bdziemy prbowali narzuca
socjalizmu. Socjalizm musi mie swoje rdo w woli ludu, w wikszoci. Nie mona
wprowadza socjalizmu wbrew woli ludzi i kosztem wolnoci. Ja nie boj si wyborw.
Przeciwnie, zabiegam o nie. Rada Demokratyczna przewiduje wybory rok po obaleniu Franco. Ja
natomiast jestem gotw przeprowadzi je natychmiast, gdy tylko zostan przygotowane listy
wyborcze. Wybory otwarte dla wszystkich.
Rwnie dla frankistw?
Oczywicie! Wiem, e prawica jest silna, ale wol, eby faszyci kandydowali jako tacy
ni pod demokratyczn czy liberaln etykietk. Niech pani nie sdzi, e mwic tak, jestem
anioem; przeprowadzam kalkulacje. Biada, jeli zakae si prawicy uywania jej prawdziwej
nazwy. Zreszt Hiszpanie dojrzeli ju do tego, by dobrze gosowa, i nie obawiam si poraki
mojej partii. Parti robotnicz jest w Hiszpanii Partia Komunistyczna. I wikszo katolikw to
nasi sprzymierzecy, nie przeciwnicy. Rwnie socjalici s naszymi sojusznikami, a nie
przeciwnikami. I ostatnio wygralimy wybory samorzdowe. I jeli si myl, to trudno.
Powtarzam pani, e nie jestem Cunhalem.
Tak oto dotarlimy do podstawowej kwestii: komunizm Santiago Carrillo. A raczej,
rowy komunizm Santiago Carrillo, ktry opowiada si po stronie Soaresa przeciw Cunhalowi.
Niech mnie pani dobrze posucha. Jestem komunist, nie socjaldemokrat. Nie jestem
rowy. Nie, nie jestem. Ale analizuj europejskie dowiadczenia, uywajc rozumu, i powiem
tak: W 1917 roku wiele si wydarzyo i komunizm zatriumfowa podczas leninowskiej rewolucji.
Ale postrzeganie nadal rewolucji tak, jak si odbya w 1917 roku, za Lenina, byoby
zachowywaniem si jak ona Lota. Wie pani, ta biblijna posta, ktra si odwraca i zamienia w
sup soli. Nie naley patrze wstecz, nie naley patrze na rosyjsk rewolucj. Naley patrze do
przodu, w kierunku Europy. My, komunici, powinnimy si zastanowi, dlaczego partie
komunistyczne zwyciyy jedynie w krajach, ktrych rozwj spoeczno-ekonomiczny by na
granicy feudalizmu, nie liczc Chin, gdzie panowa wrcz azjatycki feudalizm. I naley si
zastanowi, dlaczego zwaszcza w krajach rozwinitych socjaldemokracja dugo pozostawaa
ulubienic klasy robotniczej. Ech! Zbyt proste byoby stwierdzenie, e socjaldemokracja
wsppracowaa z mieszczastwem do tego stopnia, i staa si parti mieszczask. To wcale nie

tumaczy, dlaczego socjaldemokracja uzyskaa tak wielkie poparcie robotnikw. Czy nie chodzi
raczej o to, e to nas, komunistw, sparaliowa przykad Zwizku Radzieckiego, myl, by zaj
Paac Zimowy tak jak bolszewicy? Czy nie chodzi raczej o to, e socjaldemokracja bya lepiej od
nas przygotowana do przeprowadzenia tych reform, do podniesienia poziomu ycia robotnikw?
Zastanawiam si, co myl inne partie komunistyczne, gdy tego suchaj.
Wie pani, dzi ruch komunistyczny nie jest bynajmniej jednolity; nie istnieje ju
Midzynarodwka. Istniej narodowe partie komunistyczne, rnice si od siebie, kada ze
swoimi tradycjami, swoimi pogldami i swoimi ludmi. Nie wszystkie przyznaj, e
stosowalimy strategi niezgodn z rzeczywistoci. C, w Hiszpanii, we Woszech i by moe
we Francji sprawy potoczyy si inaczej, ale w tych krajach miaa miejsce wojna przeciwko
faszyzmowi, wojna, ktrej partia komunistyczna bya gwn uczestniczk, i to doprowadzio te
trzy partie komunistyczne do stopienia si z masami w sposb demokratyczny. Jednym sowem,
te trzy partie unikny usztywnienia pogldw i zday sobie spraw z tego, jakich prawd broni.
Po pierwsze, komunizm nie zatriumfowa wanie tam, gdzie uwaano, e zatriumfuje z
atwoci. Po drugie, socjalizm nie moe przekreli dokonanych ju historycznych osigni. To
znaczy, demokracji politycznej i wolnoci osobistej. W rzeczywistoci nie s to zdobycze
nalece jedynie do mieszczastwa, jak twierdz komunici, przemienieni w supy soli. Nale
do wszystkich, chocia klasa rzdzca prbuje czsto obrci je na swoj korzy. Innymi sowy,
te ony Lota musz wbi sobie do gowy, e socjalizm nie oznacza obnienia poziomu ycia, ale
jego podniesienie. Musz te zrozumie, e w naszych krajach moe si on rozwin, tylko
wychodzc od istniejcych ju zdobyczy i od rzeczywistoci gospodarczej, ktra te zdobycze
umoliwia.
Ale tak mwi rwnie Willy Brandt i Saragat.
Zacni ludzie. Mam jednak nadziej, e zgodz si ze mn, gdy powiem: tam gdzie
zwyciyli komunici, ucierpiaa wolno. Ucierpiay te pewne prawa czowieka, to prawda.
Jednak tam, gdzie zwyciyli socjaldemokraci, nie zapanowa socjalizm. Pozostaa jedynie
wolno, czasami ograniczona. Bdmy sprawiedliwi, w federalnych Niemczech nie ma zbyt
wielu swobd dla komunistw. Jeli wic zapyta mnie pani o to, o co zapytaa pani Nenniego, to
znaczy czy wol skandynawsk socjaldemokracj, czy radziecki komunizm, odpowiem: ani
jedno, ani drugie. Wydaje mi si, e nie trzeba zaznacza, e ustrj radziecki wcale mi nie
odpowiada. Ale nie odpowiada mi take ustrj skandynawski, bo wedug mnie to nie socjalizm,

to wolno i nic wicej. I jeli prawd jest, e nie potrafi zrezygnowa z wolnoci, tak samo
prawd jest, e nie potrafi si zadowoli sam wolnoci. Marz o ustroju, w ktrym komunici,
socjaldemokraci i oglnie partie postpowe byliby zdolni wsppracowa w celu prawdziwego
przeksztacenia wasnoci prywatnej, a do zniesienia wyzysku czowieka przez czowieka.
Modzi ekstremici, maoici na przykad, odpowiedz panu, e to nie jest komunizm. To
nie rewolucja. To reformizm.
Maoici, lewicowi ekstremici to szczeniaki. Szczeniaki, ktre nagle odkryy szpetot
tego spoeczestwa i znaczenie sw niesprawiedliwo, wyzysk, wadza, ucisk. I tak samo jak
robotnicy byli troch anarchistami, gdy zaczynali si buntowa, dzi te szczeniaki okazuj si
anarchistami. To nic innego, jak powtrzenie pewnego fenomenu historycznego. Albo moe
powinienem powiedzie: rodzinnej przypadoci. Naley ich zrozumie i z nimi rozmawia, nie
uwaa ich za wrogw. W 1956 roku Mao Tse-tung powiedzia mi: Trzeba da mieszczastwu
dziesi tysicy lat ycia. Nie mwi tego maoistom; wydaje mi si, e dziesi tysicy lat ycia
to duo, a raczej za duo, jeli si pomyli, e swojemu mieszczastwu Mao nie da nawet
dziesiciu minut. Jednak pytam ich: Co rozumiecie przez komunizm, przez rewolucj? Przejcie
wadzy? Ja nie. W najlepszym wypadku wadza jest pierwszym etapem rewolucji. Dla mnie
rewolucja oznacza ewolucj. A ewolucja jest powolna. Ogromnie powolna. Wymaga
cierpliwoci. Rozumu i cierpliwoci. Zgoda?
Zgoda.
Wic po co si kci?
Ja si nie kc, zamierzam tylko zwrci panu uwag, e jeszcze wczoraj aden
komunista tak nie mwi. I jako e na razie nie moecie nam zaoferowa adnych dowodw, jako
e wasze wzorce pokazuj co zupenie przeciwnego, pewna nieufno jest uzasadniona.
Ach, jak mam pani przekona, e nowy komunizm rodzi si wanie ze zego przykadu
tych wzorcw? Jak mam pani przekona, e stworzylimy go wanie przez odrzucenie ich
frazesw i doktrynalnej sztywnoci? Odrzucam te wzorce! Wcale nie oddaj marksizmu! Jeli
czyta si Marksa i Engelsa we waciwy sposb
Mnie si wydaje, e marksizm jest jak Biblia, kady znajduje w nim to, co chce.
Ma pani zupen racj. Ale powiedziabym raczej, e kady znajduje w nim to, czego
szuka. I bd tych, ktrzy znajduj w nim tylko katechetyczn formuk, polega na tym, e nie

widz go jako caoci. To ten sam bd, ktry popeniaj ksia studiujcy katechizm. Ja nie
jestem ksidzem. I w marksizmie szukam tego, co jest potrzebne czowiekowi.
A co pozostaje w paskim marksizmie z dyktatury proletariatu? Dwa sowa, ktre
skadaj si na niemodne wyraenie?
Rwnie tutaj ma pani racj; wyraenie dyktatura proletariatu jest ju wyraeniem
niemodnym. Ja rzeczywicie bardzo niewiele mwi o dyktaturze proletariatu i w tych rzadkich
momentach, gdy do niej nawizuj, mam na myli pojcie bynajmniej nieortodoksyjne. Mam na
myli hipotetyczne pastwo z ustawodawstwem chronicym socjalistyczn wasno i
eliminujcym to, co Marks nazywa dyktatur proletariatu. Dyktatura proletariatu, rozumiana
jako wadza mniejszoci, ktra zostaje narzucona si i przemoc, to przebrzmiaa idea.
A kiedy pan odkry, e to przebrzmiaa idea?
Musz powiedzie, e XX Zjazd Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego, podczas
ktrego Chruszczow zadenuncjowa Stalina, stanowi dla mnie pocztek bardzo gbokiej
refleksji. A to, co stao si pniej, na przykad praska wiosna, posuyo mi za potwierdzenie.
Istotnie my, hiszpascy komunici, poparlimy Dubeka i pokadalimy wielkie nadzieje w jego
eksperymencie. Wreszcie z oburzeniem potpilimy interwencj wojsk radzieckich. Jednak u
rde wszystkiego ley dowiadczenie hiszpaskie, to znaczy rzd, jaki mielimy podczas wojny
domowej. By to rzd, na ktrego czele sta socjalista i w ktrego skad wchodzili socjalici,
republikanie, anarchici, katolicy, baskijscy i kataloscy nacjonalici i tylko dwch komunistw.
I pomimo swych ogranicze ten rzd nauczy mnie, e mona odegra niezmiernie wan rol,
rwnie nie stosujc katechetycznych frazesw on Lota. Republika Hiszpaska nie opieraa si
na ustroju kapitalistycznym; bya demokracj ludow w prawdziwym znaczeniu tego sowa.
Przepraszam pana, panie Carrillo, ale jaka jest w takim razie rnica midzy wami a
socjalistami?
adna. Wedug mnie, midzy nami a prawdziwymi partiami socjalistycznymi, nie ma
adnej rnicy.
Dlaczego wic si pan z nimi nie poczy?
Ale wanie tak mam nadziej, tego bym chcia. Moja partia kilka razy proponowaa to,
co nazywamy now formacj polityczn, to znaczy konfederacj skadajc si z wszystkich si
socjalistycznych. Parti, ktra nazywaaby si na przykad Rewolucyjna Partia Pracy. Sowem,
prawdziw parti laburzystowsk. I prosz zwrci uwag, e nie mam na myli sojuszu

wyborczego ani frontu ludowego, mam na myli wanie parti. Tak, w ktrej kady
zachowaby swoje pogldy filozoficzne i swoj osobowo, ale wszyscy byliby zgodni co do
socjalistycznej przemiany kraju.
Jeszcze raz przepraszam, panie Carrillo, ale czy pan nie by stalinist?
Ech! Byem, byem! Ktry komunista nie by stalinist? Prosz poda mi cho jedno
nazwisko. By nim nawet socjalista Nenni. Poznaem Nenniego w Hiszpanii, gdy przyjecha
walczy razem z nami. Poznaem go za porednictwem Fernanda De Rosy, modego socjalisty,
ktry pniej mia zgin za nas w walce. I mog powiedzie, e nawet Nenni mia w owym
czasie dosy stalinowskie pogldy. Ech!
Czy pozna pan Stalina?
Oczywicie. Poznaem go razem z Dolores Ibarruri i musz powiedzie, e nie wydawa
mi si antypatyczny. Potrafi obchodzi si z ludmi, stawa si surowy tylko wtedy, gdy mwi:
Nie, mylicie si. Zwoa nas, bo nie zgadza si z nasz polityk. Przyj nas wraz z Susowem,
Mootowem, Woroszyowem i niemal natychmiast zacz robi nam wyrzuty, e nie chcemy
wsppracowa z faszystowskimi zwizkami zawodowymi. Powiedzia, e w ten sposb
odcinamy si od masowych organizacji i e jest w nas pewne lewactwo, un certain gauchisme.
Nie myli si te w obydwu kwestiach. Stalin widzi pani, nie mog powiedzie, ebym le
wspomina Stalina, bo wwczas nie wiedziaem, e Stalin to Stalin. Moe dlatego, e nie
mwiem po rosyjsku. Nigdy si nie nauczyem. Lub moe dlatego, e ja sam cieszyem si w
Moskwie cakowit wolnoci. Miaem dwadziecia cztery lata i po raz pierwszy od zakoczenia
wojny nie cigaa mnie nagonka i wszystko wydawao mi si pikne. W przeciwiestwie do tego,
czego miaem dowiadczy w Nowym Jorku.
W Nowym Jorku? A kiedy by pan w Nowym Jorku?
Zaraz potem. Wysano mnie tam z misj z Moskwy jako przedstawiciela
midzynarodowej modziewki komunistycznej, abym spotka si z Browderem, sekretarzem
Amerykaskiej Partii Komunistycznej. Pojechaem z faszywym paszportem, przez Japoni i
Kanad, i zostaem tam sze miesicy, tak jak w Moskwie. Mieszkaem na Amsterdam Street i
byem niezmiernie nieszczliwy. Przede wszystkim z powodu wieowcw. Pierwsz rzecz,
ktra sprawia, e poczuem si le, byo wraenie miasta, ktre na mnie spada i miady mnie
swymi wieowcami. Pniej syreny stray poarnej, obsesyjne, oguszajce, jakby miasto
wiecznie si palio. Wreszcie samotno. Nigdzie nie byem tak bardzo samotny, jak w Nowym

Jorku. By moe dlatego, e rwnie tutaj nie znaem jzyka. Moe dlatego, e spotykaem si
jedynie z Browderem i amerykaskimi komunistami. Moe dlatego, e wcale si z Browderem
nie zgadzaem. On te by taki sztywny. Byem tak rozpaczliwie samotny, e polubiem
flamenco. Ja, ktry go nie znosiem. Kupiem radio, eby sucha wiadomoci po hiszpasku,
zawsze transmitowali to flamenco i skoczyo si na tym, e je polubiem.
Wrmy do Moskwy. A raczej do paskich stosunkw z Moskw.
Hmm Czego chciaaby si pani dowiedzie?
Dobrze pan wie, czego chc si dowiedzie: Jakie s dzisiaj pana stosunki z Moskw.
Dyplomatyczne?
Hmm Wydaje mi si, e wyjaniem pani wystarczajco dobrze, e hiszpascy
komunici rni si cakowicie od komunistw radzieckich, e nasze pojmowanie socjalizmu
nie jest takie jak ich. Powiedziaem te pani, e opowiedzielimy si po stronie Czechosowacji
Dubeka i tak, istotnie s to dosy dyplomatyczne stosunki. To jasne. Ale w gruncie rzeczy
nawet niedyplomatyczne, bo z radzieckimi przywdcami rozmawiam zawsze w sposb bardzo
otwarty. Nawet brutalny. C, nie powiem, ebymy drwili z siebie podczas spotka. Jednak
nasze dyskusje s bardzo, bardzo oywione. Mwi zawsze rzeczy, ktre wcale im si nie
podobaj. I mwi je bez obaw, poniewa nie mog zapomnie, e po pidziesiciu latach
problem wolnoci nadal pozostaje w Rosji nierozwizany. A problem wolnoci to dla socjalizmu
problem zasadniczy. I zbyt wiele elementw w Rosji stanowi pozostao caratu, a nie owoc
socjalizmu. Prosz posucha, przedstawmy to tak: Nie przecz, e bez ZSRR nigdy nie
pokonalibymy nazistw w Europie. Nie przecz, e bez radzieckiej broni my, Hiszpanie, nie
moglibymy trzy lata walczy przeciwko Franco. Pomg nam jedynie Zwizek Radziecki,
wysyajc nam dziaa, czogi, karabiny maszynowe. Oprcz niego tylko Meksyk ofiarowa nam
pomocn do, a raczej statek karabinw. Caa reszta pozostaa neutralna lub stana przeciwko
nam, tak jak Wochy Mussoliniego i hitlerowskie Niemcy. Jednak cho nadal jestem wdziczny,
powtarzam, e od nikogo nie przyjmuj rozkazw. Wic rwnie od ZSRR. I z pewnoci ZSRR
nie bdzie mi mwi, co mam robi; ani dzi, ani jutro, ani nigdy.
Musz powtrzy panu wczeniejsze pytanie: Ile osb w Hiszpaskiej Partii
Komunistycznej myli tak jak pan?
Wszyscy. Jaki miaoby to sens, gdybym tylko ja tak myla? To nie ja jestem si
polityczn, jest ni partia. Moja osobista ewolucja przebiegaa rwnolegle z ewolucj partii, to

oczywiste. Na przykad jedyn grup, ktra nie okazaa si zgodna w kwestii Czechosowacji,
bya grupa kataloskich ksiy. Wie pani, w Hiszpaskiej Partii Komunistycznej jest wielu
ksiy i grupa ksiy kataloskich popara interwencj wojsk radzieckich w Czechosowacji.
Ech! Ksia! Biedacy, s tak bardzo przyzwyczajeni do posuszestwa.
Bardzo chciaabym panu wierzy, panie Carrillo. Albo lepiej: jako e wierz panu, bardzo
chciaabym wierzy, e paska partia jest taka jak pan. Ale pozostaj nieufna. Ot przychodzi mi
na myl, e jeli pan zachoruje i przyjdzie Cunhal
Moe by pani pewna, e jeli zachoruj, moja partia nadal bdzie utrzymywaa waciwy
dystans wobec innych partii komunistycznych, a w szczeglnoci wobec Cunhala. Nasz stosunek
do Cunhala jest znany. Inne partie komunistyczne bardzo nas z tego powodu krytykoway.
Jedynie podczas tej antykomunistycznej nagonki okazalimy mu nasz solidarno. Cunhal
widzi pani, poznaem Cunhala w 1944 roku, podczas mojego nielegalnego pobytu w Portugalii. I
wwczas miaem o nim dobr opini, poniewa jego ycie byo bardzo trudne, dokonywa
okropnych

powice.

Heroicznych.

Pniej

spotkaem

go

ponownie

na

kilku

midzynarodowych kongresach i musz powiedzie Tak, jednym sowem, musz powiedzie,

e kiedy przeczytaem pani wywiad z nim, natychmiast rozpoznaem Cunhala. A kiedy on go
zdementowa
To nie Cunhal zdementowa. Cunhal zachowa si wobec mnie uczciwie. Wiedzia, e
powiedzia dokadnie to, co napisaam, i nie zaprzeczy ani jednemu sowu. To Portugalska
Partia Komunistyczna zarzucia mi kamstwo, oszczdziwszy sobie czytania wywiadu. To znaczy
przed przeczytaniem wywiadu. Moe chcieli ukara Cunhala.
Ale ja nie byem zaskoczony jego deklaracjami. Byem zaamany. Tak, zaamany to
waciwe sowo. Jak mona mwi pewne rzeczy, myle o pewnych rzeczach w 1975 roku?!?
Jak mona lekceway innych, drwi sobie z nich? Ja nie lekcewa innych, nie drwi z nich. W
przeciwiestwie do niego, pracuj nad zjednoczeniem si lewicowych i znalezieniem
demokratycznego rozwizania. Ach, gdybym mg ujrze socjalizm z ludzk twarz,
zrealizowany gdziekolwiek, umarbym szczliwy! By moe istnieje jaka nadzieja; we
Woszech albo w Hiszpanii. Polityka woskich komunistw wydaje mi si rozsdna.
Rozsdna czy szczera?
Wedug mnie s szczerzy. Na przykad Amendola. Rwnie Berlinguer. Nie widz zbyt
wielkich rnic midzy Amendol a mn, Berlinguerem a mn. Oczywicie nie jestem tak

gwatowny jak Amendola, a tym bardziej niewzruszony jak Berlinguer, ale s mi bliscy. Poza
tym, gdyby ktry nie by szczery, wie pani, co pani powiem? To bez znaczenia. Wane, by masy
otrzymay demokratyczn edukacj; kiedy kto prbuje zachowywa si jak Machiavelli wobec
zdemokratyzowanych mas, zostaje przez te masy usunity. Wiem, czasami w komunistach jest
pewne sekciarstwo. Ale sekciarstwo jest wszdzie, i czego pani oczekuje od ludzi, ktrzy zawsze
walczyli sami, nie czujc si nigdy popierani przez nikogo? Komunici walczyli zawsze w tak
trudnych warunkach. Komunistom zarzucam co najwyej przesadn dum i triumfalizm. Moe
dlatego, e inni sprawiaj, i czuj si odmienni Maj jeszcze jedn wad: gdy tylko staj si
parti masow, robi si wynioli. Gdy tylko wygraj, zaczynaj zadziera nosa. Ale czy to
choroba komunistw, czy wszystkich ludzi? Wie pani, trzeba by filozofem i dozna wielu
poraek, by polityka nie zawrcia w gowie.
Albo nazywa si Santiago Carrillo. I mie nadziej, e tacy jak Santiago Carrillo
wywieraj wpyw na epok. Historia nosa Kleopatry.
Czyjego nosa?
Nosa Kleopatry, wedug Pascala. Gdyby nos Kleopatry by krtszy, caa historia wiata
wygldaaby inaczej. Soares twierdzi, e to niemarksistowska myl.
Negowanie roli czowieka w historii to zapominanie ogromnej czci marksizmu.
Jednostki, w takiej mierze, w jakiej s zdolne zrozumie moment historyczny, maj ogromne
znaczenie. Kto odway si twierdzi, e na rewolucj rosyjsk nie wywara wpywu osobowo
Lenina albo e sprawy nie potoczyyby si inaczej, gdyby nie Stalin? Nawet Franco i jego cechy
odegray w Hiszpanii olbrzymi rol. Gdyby nie jego upr, brak czowieczestwa, pogarda dla
cudzego ycia i dla opinii innych, gdyby nie jego nieludzkie opanowanie, Hiszpania nie yaby
tak dugo w ciemnociach.
Ale ciemnoci si kocz, prawda? Czy moe pan to potwierdzi? Moe mi pan to
powtrzy?
Potwierdzam to, powtarzam. Bez rozlewu krwi czy z rozlewem krwi, Franco niebawem
upadnie. Zamordowanie tych ludzi to ostatnie drgawki konajcego. I pocztek koca.
Pary, padziernik 1975

Helder Camara
Jego koci by biednym kocioem w miecie Recife, na pnocy Brazylii, gdzie jedyn
pikn rzecz jest morze i zawsze jest gorco, bo niedaleko znajduje si rwnik. Tego roku ani
razu nie padao i susza zabia roliny, dzieci, nadziej. Nie zabia nic wicej, bo niczego wicej w
Recife nie ma, z wyjtkiem kilkudziesiciu barokowych kociow, pokrytych przez czas czarn
patyn brudu, ktrego nikt nie czyci. Jego koci by natomiast czysty, nienobiay, jak jego
dobre sumienie. Jedyn brudn rzecz by napis, wykonany krwistoczerwon farb, ktry pokry
odrobin wapna, jednak farba z widocznym napisem znowu wychodzia na wierzch. Napis gosi:
Morte a o bispo vermelho. mier czerwonemu biskupowi. Pozostawili go tam cakiem
niedawno jego przeladowcy, gdy ostrzelali go kilkoma seriami z karabinu maszynowego i
obrzucili granatami. I od tego czasu placyk przed kocioem by prawie zawsze pusty, wielu ludzi
bao si tamtdy przechodzi. Jeli pytae policjanta: Por favor onde est a Igresjia das
Fronteiras?, przyglda ci si podejrzliwie, a pniej zapisywa numer rejestracyjny twojej
takswki.
Jego dom przylega do kocioa i nie wyglda na siedzib arcybiskupa. Odziani w
mikkie tkaniny, obsypani klejnotami, obsugiwani przez unionych lokajw arcybiskupi yj w
paacach, do ktrych dochodzi si eleganckimi ulicami. Do jego domu dochodzio si natomiast
drog prostopad do placyku, rua das Fronteiras, i by on ogrodzony murkiem, w ktry strzelali.
W murku z trudem dostrzegao si mae pomalowane na zielono drzwiczki, a pniej dzwonek
bez nazwiska. Naciskao si dzwonek, kilka kur trzepotao skrzydami, pia kogut i zmieszany z
tymi odgosami miy gos zawiadamia: Id, id!. Pniej drzwi si uchylay, cho ostronie,
otwieray si na ocie, cho z wahaniem, i we wnce pojawia si may czowieczek w czarnej
sutannie. Na sutannie wyrnia si drewniany krzy, wiszcy na stalowym acuchu.
Czowieczek ten by blady, ysy i mia pomarszczon twarz, wyraziste usta, kartoflowaty nosek,
zmczone oczy osoby, ktra niewiele pi. Mia te nieszkodliwy, skromny wygld ksidza z
prowincji. Ale nie by ksidzem z prowincji i nie by te czowieczkiem. By najwaniejszym
czowiekiem, jakiego mona spotka w Brazylii, a raczej w caej Ameryce aciskiej. I by moe
najbardziej inteligentnym, najodwaniejszym. By to, jest, don Helder Camara, arcybiskup, ktry
stawia czoo rzdom i ujawnia niesprawiedliwoci, naduycia, niegodziwoci, o jakich inni
milcz, ktry ma odwag gosi socjalizm i powiedzie nie wobec przemocy. Pokojowa Nagroda

Nobla powinna mu zosta przyznana wielokrotnie. Wielu nazywa go witym. Jeli sowo wity
co znaczy, ja rwnie mwi, e to wity.
Rzd brazylijski tak nie uwaa. Rzd brazylijski jest by moe najbardziej faszystowskim,
najbardziej mrocznym rzdem, jaki istnieje w Ameryce aciskiej. Dla tego, kto mu si
sprzeciwia, domagajc si wolnoci, jego policja szykuje tortury, ktre przewyszaj nawet
tortury policji greckiej. Szykuje pau de arara, czyli papuzi kij, podobny do tego, na ktrym
koysz si papugi. Jest zrobiony z elaza lub drewna i wkada si go midzy kolana i zagbienie
ramion nagiej ofiary, nastpnie unosi nad ziemi i trzyma w poowie wysokoci midzy podog
a sufitem. Ofiara pozostaje tam zawieszona podczas przesuchania, a jako e jej stopy i kostki
cinite s sznurami, krenie krwi ustaje, ciao puchnie, jak gdyby miao wybuchn, jak gdyby
jego ciar zwiksza si dziesiciokrotnie. Dla tego, kto si przeciwstawia, jest te metoda
hydrauliczna, ktr stanowi gitka rura; rura zostaje wsadzona do nosa ofiary, aby wlewa tam
wod, podczas gdy usta s zatkane. Tym sposobem ofierze wydaje si, e si topi i istotnie jest to
czciowe podtopienie, przerywane na chwil przed nastpieniem mierci. Dla tego, kto si
przeciwstawia, domagajc si wolnoci, s te elektrowstrzsy, do stosowania w uszach,
genitaliach, w odbycie, na jzyku. Wyadowania maj zazwyczaj napicie 110 woltw, ale
sigaj nawet 230 woltw i powoduj ataki padaczki, gwatowne drgawki, poparzenia trzeciego
stopnia, czasami zgon, jak pokazuje wiele przypadkw, wcznie z przypadkiem dziennikarza,
ktremu wyadowali 230 woltw w odbyt. Zmar na miejscu. Takie tortury spotykaj tych
wszystkich, ktrzy trafi do DOPS, Departamentu Porzdku Publicznego i Spoecznego,
brazylijskiej wojskowej policji kryminalnej. Spotykaj liberaw i komunistw, zakonnice i
ksiy, partyzantw i studentw, a nawet obywateli innych krajw. Wizienia w Brazylii s
pene. Wiesz, kiedy do nich wchodzisz, lecz nie wiesz, kiedy z nich wyjdziesz. Jeli wyjdziesz z
nich ywy, w osiemdziesiciu przypadkach na sto wychodzisz kaleki: ze zamanym krgosupem,
sparaliowanymi nogami, zmiadonymi jdrami, oczami i uszami, ktre ju nie dziaaj.
Literatura dotyczca tych niegodziwoci jest niezwykle obszerna. Mona j znale na
przedrukowywanych kartkach organizacji ruchu oporu, w amerykaskich i europejskich
gazetach, w dokumentach ambasad. Chocia wiat czsto o tym zapomina, bo Brazylia jest
daleko, bo Brazylia to wakacje pene morza, muzyki, samby, kawy, bo nie opaca si
przeszkadza w stosunkach handlowych midzy krajami demokratycznymi a dyktaturami, ta
tragedia nie stanowi z pewnoci tajemnicy. Jednak biada, jeli o tym rozmawiasz w Brazylii,

biada, jeli do tego nawizujesz czy to ujawniasz. I wikszo siedzi cicho. Helder Camara jest
jedynym, ktry omiela si podnie gos, wraz z grupk praatw, ktrzy nie zapomnieli
Ewangelii. Ale paci za to, i to jak! Gdy w Paryu opisa tortury zadawane winiom politycznym
w wizieniach So Paulo, Rio de Janeiro, Belo Horizonte, Porto Alegre, Recife, nazwano go
zdrajc, oszczerc, demagogiem. Gdy gosi oskarenia ze swojego maego domku na rua das
Fronteiras, ostrzelali go kilkoma seriami z karabinu i napisali mu na murze mier czerwonemu
biskupowi. Te niegodziwe wadze brazylijskie uwaaj go za publiczne zagroenie, bacznie
ledz kady jego gest, kade spotkanie. Nard natomiast go uwielbia. Zwraca si do niego jak
do taty, ktry nigdy nie odepchnie i przyjmuje o kadej godzinie dnia i nocy. Jeeli nie ma go w
domu, znaczy to, e poszed odwiedzi jakiego ucinionego w jakim wizieniu, w jakiej norze,
w jakiej wiosce, gdzie ludzie umieraj z godu i pragnienia, zanim osign wiek czterdziestu lat,
i gdzie mier jest miosiernym wyzwoleniem. Jeli za nie ma go w Recife, oznacza to, e
podruje po wiecie, wykrzykujc swoje ordzie i swoje oburzenie, raz w Berlinie, raz w Kioto,
raz w Detroit, raz w Watykanie; wychudzone ramiona, uniesione ku niebu, i palce rozpite jak
szpony w poszukiwaniu Boga. To czowiek, ktry cho bez przemocy, wybra walk, niezalenie
od tego, ile miaoby to kosztowa. A atakowanymi przez niego siami s siy haby,
uprzywilejowania, dyktatury. Nie oszczdza nikogo: ani katolikw, ani marksistw, ani wadzy
kapitalistycznej, ani komunistycznej, ale najbardziej ze wszystkich nie oszczdza faszystw,
ktrych biczuje do krwi, rozgniewany niczym Chrystus zdecydowany wygoni faryzeuszy ze
wityni.
Historia don Heldera Camary jest ciekawa. Urodzi si w Fortalezie na pnocnym
wschodzie Brazylii w 1909 roku. Jego ojciec by kupcem, ktry amatorsko zajmowa si krytyk
teatraln i dziennikarstwem, matka bya wychowawczyni w szkole podstawowej. Jednym
sowem, pochodzenie drobnomieszczaskie. Jednak nigdy nie zazna bogactwa; picioro z jego
rodzestwa zmaro w dziecistwie, w przecigu kilku miesicy, z powodu dyzenterii i braku
lekw. Do seminarium poszed bardzo szybko, jako chopiec. Twierdzi, e powoanie pojawio
si w nim nagle, gdy mia osiem lat, tajemnicze i uparte. Od tego czasu nie wyobraa sobie dla
siebie innego zajcia ni bycie ksidzem. Zosta ksidzem w wieku okoo dwudziestu dwch lat,
w tym samym czasie, gdy zosta faszyst. Tak, przez pewien czas by faszyst. W kadym z nas
drzemie faszysta i niekiedy nigdy si nie budzi, we mnie natomiast si obudzi. Opowiada o tym
bez wstydu, dokonujc tym wyznaniem samobiczowania, i usprawiedliwia si jedynie wtedy, gdy

tumaczy, e to jego biskup poprosi go o zostanie faszyst. Jeden z tych biskupw, ktrzy
przywdziewaj mikkie tkaniny, obsypuj si klejnotami, ka sobie usugiwa penym szacunku
lokajom i mieszkaj w paacach, ktrych bramy znajduj si na eleganckich ulicach. Jeden z tych,
ktrych dewiza to Bg Rodzina Ojczyzna. O, tak, don Helder pozna dobrze faszystw.
Pozna ich duo wczeniej, nim wyldowa w tym maym kociku w Recife, w tym maym
domku z kurami grzebicymi w piasku, na pryczy, gdzie odpoczywa tylko cztery godziny na
dob, bo w nocy nieustannie go budz, dzwonic do niego z wyzwiskami, prbujc go
zastraszy: Zaraz przyjdziemy ci sprztn, plugawy komunisto, Pole dusz Bogu, bo nie
doczekasz dnia, wstrtny sukinsynie. Ale on mwi, e to niewane; wystarczaj mu cztery
godziny snu.
Przeprowadziam z nim wywiad na miejscu, w cigu trzech dni. Rozmawiaam z nim po
francusku, ktry to jzyk zna doskonale, i sprawi na mnie raczej wraenie lidera ni ksidza. Z
lidera mia peen pasji gos, lnice oczy, pewno siebie typow dla kogo, kto wie, e mu
wierz. Co jaki czas wstawa, by przygotowa mi kaw. Potem wraca z kaw, herbatnikami i
korzysta z okazji, by zerkn ukradkiem na ulic; sprawdzi, czy nikt nie brudzi mu znowu muru
lub nie rzuca bomby. ledziam go wzrokiem i mylaam o Camilo Torresie, modym ksidzu,
ktry zrzuci sutann, by chwyci w rce karabin, i zmar podczas pierwszej potyczki, z kul w
czole. Mylaam o ojcu Tito de Alancar, modym dominikaninie, ktrego DOPS torturowao w
So Paulo, stosujc katusze godne inkwizycji. Otwrz usta, to damy ci powicon hosti,
zanim ci zabijemy. Nastpnie zamiast powiconej hostii dawali mu 230-woltowy wstrzs w
jzyk. Mylaam o wszystkich duchownych, ktrzy w Ameryce aciskiej zapeniali wizienia i
umierali w cierpieniach, podczas gdy biskupi, przyobleczeni w mikkie szaty i obsypani
klejnotami, obsugiwani przez unionych lokajw, wsppracowali z generaami u wadzy,
chronili rozstrzeliwujcych. W Brazylii, Chile, Urugwaju, Paragwaju, Wenezueli, Gwatemali. I
dochodziam do nastpujcego wniosku: Don Helder, nie dostaniesz Pokojowej Nagrody Nobla.
Nigdy jej nie dostaniesz. Jeste dla wszystkich zbyt niewygodny.
***
Rzeczywicie jej nie dosta. Tamtego roku otrzyma j Willy Brandt, a w roku 1973,
kiedy ponownie zostaa przedstawiona jego kandydatura, otrzyma j Henry Kissinger i Le Duc
Tho. Le Duc Tho na szczcie jej nie przyj. Kissinger natomiast j zachowa.

ORIANA FALLACI. Kr suchy, don Helder, e Pawe VI mwi o ksidzu mj

czerwony arcybiskup. I istotnie musi ksidz by niewygodnym czowiekiem dla Watykanu.
Pewnie wiele osb si tam ksidza boi. Moemy troch o tym porozmawia?
HELDER CAMARA. Prosz posucha, papie doskonale wie, co robi i mwi. Gdy
ujawniam tortury stosowane w Brazylii, papie o tym wie. Kiedy walcz o ubogich i o winiw
politycznych, papie o tym wie. Gdy podruj za granic, by domaga si sprawiedliwoci,
papie o tym wie. Zna moje pogldy od dawna, poniewa od dawna si znamy. A dokadniej od
1950 roku, kiedy by sekretarzem stanu. Niczego przed nim nie ukrywam, nigdy niczego przed
nim nie ukrywaem. I jeli papie uznaby, e le postpuj, robic to, co robi, i kazaby mi
przesta, przestabym. Bo jestem sug Kocioa i znam warto wyrzecze. Ale papie mi tego
nie nakazuje i jeli nazywa mnie swoim czerwonym arcybiskupem, mwi to artobliwie,
serdecznie, z pewnoci nie tak, jak robi to tu, w Brazylii, gdzie kady, kto nie jest reakcjonist,
jest okrelany jako komunista albo kto na usugach komunistw. To oskarenie mnie nie
dotyczy. Gdybym by agitatorem, komunist, nie mgbym wjeda do Stanw Zjednoczonych i
otrzymywa doktoratw honoris causa od amerykaskich uniwersytetw. Po tym wstpie musz
jednak zaznaczy, e w moje pogldy i wypowiedzi nie angauj autorytetu papiea; to, co
mwi i robi, mwi i robi wycznie na wasn odpowiedzialno. Nie czyni to ze mnie
bohatera; nie jestem wcale jedynym, ktry o tym mwi. Na przykad tortury w Brazylii zostay
ujawnione przede wszystkim przez komisj papiesk, ktra reprezentuje wadz papiea. Potpi
je sam papie, a jego potpienie znaczy wicej ni biednego ksidza, ktrego nie boi si nikt w
Watykanie.
Biednego ksidza, ktry jest ksiciem Kocioa, ktry jest jednym z najbardziej
szanowanych i podziwianych ludzi na wiecie. Biednego ksidza, ktremu planuj przyzna
Pokojow Nagrod Nobla. Biednego ksidza, ktry, gdy mwi o torturach, potrafi zapeni cay
Paac Sportu w Paryu i obudzi sumienie milionw osb w kadym kraju. Porozmawiamy o tym,
don Helder?
C, to byo tak. Pojechaem do Parya i poproszono mnie o opowiedzenie prawdy.
Odpowiedziaem: oczywicie, obowizkiem duchownego jest rwnie udzielanie informacji,
zwaszcza na temat kraju takiego jak Brazylia, gdzie prasa jest kontrolowana i podporzdkowana
rzdowi. Zaczem od przypomnienia, e bd mwi o zbrodni dobrze znanej Francuzom, ktrzy
dopucili si jej podczas wojny w Algierii o torturach. Dodaem, e niegodziwoci te miay

miejsce rwnie z powodu saboci nas, chrzecijan, zbyt przyzwyczajonych do kaniania si

wadzy i instytucjom lub do milczenia. Wyjaniem, e nie opowiem niczego nowego, bo nie jest
ju tajemnic, e winiom politycznym w Brazylii zadawane s nieludzkie cierpienia, niczym w
redniowieczu; niepodwaalne dowody byy ju publikowane wszdzie. Nastpnie opisaem
metody tortur: od wstrzsw elektrycznych po pau de arara. I opowiedziaem historie, ktre sam
sprawdziem. Na przykad przypadek studenta, ktremu zrobiono tak potworne rzeczy, e rzuci
si z okna siedziby policji. Jego nazwisko to Luis De Ledeiros. A historia wyglda pokrtce tak.
Gdy tylko zostaem poinformowany, e Luis De Ledeiros znajduje si w szpitalu, pospieszyem
do niego wraz z jednym z moich doradcw. I udao mi si go zobaczy. Pomijajc prb
samobjstwa, by w straszliwym stanie; midzy innymi wyrwali mu cztery paznokcie i
zmiadyli jdra. Wyrywanie paznokci i miadenie jder to dwie zwyke tortury. Lekarz, ktry
si nim zajmowa, potwierdzi mi to i powiedzia: prosz i do gubernatora, ktry jest lekarzem,
prosz poprosi go o przyjcie tutaj i obejrzenie cia torturowanych. To byo to, czego szukaem
mie wreszcie w rku bezporednie wiadectwo. Natychmiast udaem si z moim biskupem
pomocniczym do paacu gubernatora i zoyem doniesienie. Nastpnie przesaem to doniesienie
do wszystkich parafii, wszystkich biskupw i do rady biskupw.
Niektrzy biskupi w to nie wierz, don Helder, i opowiadaj si po stronie tych, ktrzy
zaprzeczaj torturom. Jak ksidz ich ocenia?
Jak miabym ich ocenia! Mam nadziej, e Bg ich owieci, e uczyni ich bardziej
godnymi spoczywajcej na nich odpowiedzialnoci. Ja zawsze opowiadaem si za pluralizmem
w Kociele, ale wobec tych, ktrzy reprezentuj zepsut cz Kocioa, mam ochot powiedzie
to, co mwi papie Jan: Drogi ojcze, wie ojciec, e jest kompletnie zgniy? Boe tchnienie do
ojca nie dotaro. A niech to, wtpienie w tortury na pocztku byo zrozumiae albo prawie
zrozumiae. Nie byo dowodw. Ale wtpienie w nie dzi jest groteskowe; zostay one nawet
opisane w raporcie wiatowego Stowarzyszenia Prawnikw; z imionami, nazwiskami, datami.
Poza tym, ilu ksiy mamy w wizieniach? Nie stanowi wikszoci, jako e wygodniej jest
aresztowa osob wieck ni ksidza, atwiej torturowa osob wieck ni ksidza, ale jest ich
wielu i s cennymi wiadkami, jeli uda ci si do nich dotrze. Mwi jeli, poniewa dzisiaj w
Brazylii, gdy trafi si do wizienia, staje si niemoliwe poinformowanie o tym, czy
skontaktowanie si z czonkiem rodziny lub adwokatem. Ale nawet nie to jest najgorsze;
najgorsze jest milczenie prasy i obywateli. Ani jedni, ani drudzy nie odwaaj si o tym mwi i

w ten sposb wydaje si, e nard zgadza si z reimem, e ofiary opowiadaj nieprawd albo
przesadzaj. Mam jedynie nadziej, e skandal, ktry wybuch w zagranicznej prasie, i
interwencja wiatowego Kocioa przyczyni si do poprawy sytuacji.
Don Helder, co stao si ksidzu po owiadczeniach wygoszonych w Paryu?
Ujawnianie tortur stosowanych w Brazylii jest uznawane przez rzd za zbrodni
przeciwko ojczynie. I rwnie w tym punkcie istnieje pewna rozbieno pogldw midzy mn
a rzdem. Ja bowiem uwaam za zbrodni przeciwko ojczynie ich nieujawnianie. Dlatego
opuszczaem Pary, mylc: zobaczymy, don Helder, co si z tob stanie, gdy wrcisz do
Brazylii. Nic si nie stao. Przeszedem spokojnie przez policj, urzd celny i pojechaem do
domu. Pojawiy si ataki w prasie, to prawda. Ale tymi si nie przejmuj, bo rzadko czytam
gazety, by unikn rozgorycze. Zreszt zastraszanie mnie niczemu nie suy, w moim sercu nie
ma wtpliwoci, a to, co jest w moim sercu, cinie si bezporednio na moje usta; do moich
wiernych, w czasie moich wizyt duszpasterskich, w kazaniach mwi dokadnie to samo, co
mwi pani; nie mog mnie uciszy, jako e sprawujc swj urzd, nie uznaj innej wadzy ni
papieska. Oczywicie nie wolno mi si wypowiada w radiu, w telewizji i jako e nie jestem
naiwny, zdaj sobie spraw, e wczeniej czy pniej mog mnie pozbawi praw obywatelskich.
W tym zakresie, w jakim obowizuj, bo w Brazylii nie przeprowadza si wcale gosowania, nie
ma wcale wyborw. Ale oglnie rzecz biorc, ciesz si pewn swobod, mcz mnie tylko
grobami.
Jakimi grobami?
Grobami mierci, nie? Serie z karabinw, bomby, telefony i oszczerstwa kierowane do
Watykanu. Musi pani wiedzie, e tutaj, w Brazylii, istnieje skrajnie prawicowy ruch zwany
Rodzina i Bezpieczestwo. Ci zaczli mnie mczy ju dawno temu. Podchodzili do ludzi, ktrzy
udawali si do kocioa, i pytali: Jeste za komunizmem czy przeciw?. Ludzie oczywicie
odpowiadali, e s przeciw, w ten sposb oni zbierali podpisy, a nastpnie wysyali je do papiea,
by zada od niego wygnania tego komunisty don Heldera. Papie nigdy nie przykada do
tego wagi, ja rwnie. Jednak pniej powstao tajne ugrupowanie, rodzaj brazylijskiego KuKlux-Klanu, zwanego Komando Polowania na Komunistw, czyli KPK. To KPK zajmuje si w
szczeglnoci domami, w ktrych mieszkaj osoby podejrzane o komunizm, i strzela w nie z
karabinu lub rzuca granatami, wypisuje na murach wyzwiska. Oddali mi w ten sposb
uszanowanie kilka razy, dwa razy tu, w domu, gdzie zniszczyli murek strzaami z karabinu i

gdzie wybrudzili cian kocioa, raz w paacu arcybiskupim, raz w instytucie katolickim, raz w
innym kociele, gdzie mam zwyczaj chodzi. Za kadym razem zostawiajc podpis KPK. Jednak
nigdy mnie nie zranili. Natomiast pewnemu studentowi, ktrego znam, strzelili z karabinu w
plecy i teraz jest trwale sparaliowany. Mojego dwudziestosiedmioletniego wsppracownika
Henrique Pereir Neto, profesora socjologii uniwersytetu w Recife, ktry gosi Ewangeli w
dzielnicach ndzy, znalelimy powieszonego na drzewie, z ciaem podziurawionym kulami jak
sito. Te rzeczy ju w Recife nie dziwi.
Ju nie dziwi?!
Nie, tak jak telefoniczne groby. Ja ju si do nich przyzwyczaiem. Dzwoni do mnie w
nocy, z godzinnymi lub pgodzinnymi przerwami, i mwi: Jeste agitatorem, komunist,
przygotuj si na mier, zaraz przyjedziemy i pokaemy ci pieko. Co za gupcy. Nawet im nie
odpowiadam. Umiecham si i odkadam suchawk. Ale po co j ksidz podnosi, zapyta pani.
Bo odbieranie telefonw jest moim obowizkiem. Mgby to by kto, kto jest chory, kto mnie
potrzebuje, kto prosi o pomoc. Jestem ksidzem czy nie? Podczas wiatowych mistrzostw piki
nonej troch si uspokoili. W tamtych dniach nie myleli o niczym poza pik. Pniej znowu
zaczli i dzi w nocy take nie pozwolili mi spa ani si modli. Co p godziny dry, dry!
Halo, przyjdziemy ci zabi. Gupcy! Nie zrozumieli jeszcze, e zabicie mnie na nic si nie
przyda, ksiy takich jak ja jest wielu.
Niestety nie, don Helder, przeciwnie, jest ich bardzo niewielu. Ale wrmy do przydomku
czerwony arcybiskup. Jakie s dzi ksidza wybory polityczne? Czy, tak jak si mwi, jest
ksidz socjalist?
Oczywicie, e jestem! Bg stworzy czowieka na swj obraz i podobiestwo, aby by
jego wspstwrc, a nie niewolnikiem. Jak mona zaakceptowa to, e wikszo ludzi jest
wykorzystywana i yje jak niewolnicy? Nie widz adnego rozwizania w kapitalizmie. Nie
widz go jednak rwnie w proponowanych nam dzi modelach socjalizmu, bo opieraj si one
na dyktaturach, a nie dochodzi si do socjalizmu drog dyktatury; dyktatur ju mamy, oto moja
obsesja. Owszem, dowiadczenie marksistowskie jest zadziwiajce; przyznaj, e Zwizek
Radziecki odnis wielki sukces, zmieniajc swoje struktury, przyznaj, e czerwone Chiny
dokonay jeszcze szybszego postpu. Ale gdy czytam o tym, co dzieje si w Zwizku
Radzieckim, w czerwonych Chinach, o czystkach, donosach, aresztowaniach, strachu, widz w
tym tak wielkie podobiestwo do prawicowych dyktatur i faszyzmu! Gdy widz wyrachowanie, z

jakim Zwizek Radziecki zachowuje si wobec krajw sabo rozwinitych, na przykad Ameryki
aciskiej, uwiadamiam sobie, e jest on zupenie identyczny z wyrachowaniem Stanw
Zjednoczonych! By moe mgbym si dopatrzy jakich przykadw mojego socjalizmu w
niektrych krajach poza rosyjsk czy chisk stref wpyww, moe w Tanzanii, w
Czechosowacji, zanim zostaa zaatakowana. Ale nawet tam nie do koca. Mj socjalizm jest
szczeglny, to socjalizm, ktry szanuje osob ludzk i odnosi si do Ewangelii. Mj socjalizm to
sprawiedliwo.
Don Helder, nie ma bardziej naduywanego sowa ni sprawiedliwo. Nie ma wikszej
utopii ni sprawiedliwo. Co rozumie ksidz przez sprawiedliwo?
Sprawiedliwo nie oznacza narzucenia wszystkim jednakowej iloci dbr w jednakowy
sposb. To byoby okropne. Byoby to tak, jak gdyby wszyscy mieli tak sam twarz, takie samo
ciao, ten sam gos i taki sam rozum. Ja wierz w prawo do posiadania odmiennych twarzy,
odmiennych cia, odmiennych gosw i odmiennego rozumu; Bg moe sobie pozwoli na
ryzyko bycia ocenionym jako niesprawiedliwy. Ale Bg nie jest niesprawiedliwy i chce, aby nie
byo uprzywilejowanych i ucinionych, chce, eby kady otrzyma to, co jest mu niezbdne do
ycia, pozostajc odmiennym. Co wic rozumiem przez sprawiedliwo? Mam na myli lepszy
podzia dbr, zarwno w skali krajowej, jak i midzynarodowej. Istnieje kolonializm wewntrzny
i kolonializm zewntrzny. Aby ukaza ten ostatni, wystarczy przypomnie, e osiemdziesit
procent zasobw naszej planety znajduje si w rkach dwudziestu procent pastw, to znaczy w
rkach supermocarstw lub narodw podporzdkowanych supermocarstwom. By poda cho dwa
niewielkie przykady, wystarczy powiedzie, e w cigu ostatnich pitnastu lat Stany
Zjednoczone zarobiy kosztem Ameryki aciskiej a jedenacie miliardw dolarw, kwot t
podao biuro statystyczne Uniwersytetu w Detroit; albo wystarczy powiedzie, e za jeden
kanadyjski traktor Jamajka musi zapaci rwnowarto 3200 ton cukru By ukaza natomiast
kolonializm wewntrzny, wystarczy zaj si Brazyli. Na pnocy Brazylii istniej obszary,
ktre przesad byoby okreli jako zacofane. Inne rejony przypominaj prehistori; ludzie yj
tam jak w czasach jaskiniowcw i s szczliwi, mogc zje to, co znajd na mietniku. Co
opowiem tym ludziom? e musz cierpie, eby pj do nieba? Wieczno zaczyna si tu, na
ziemi, nie w niebie.
Don Helder, czy czyta ksidz Marksa?

Oczywicie. I nie zgadzam si z jego wnioskami, ale zgadzam si z jego analiz

spoeczestwa kapitalistycznego. Co nie upowania nikogo do przyklejania mi etykietki
honorowego marksisty. Prawda jest taka, e naley interpretowa Marksa w wietle zmieniajcej
si, zmienionej rzeczywistoci. Zawsze mwi modym, e bdem jest branie Marksa dosownie,
Marksa naley wykorzystywa, biorc pod uwag, e jego analiza zostaa przeprowadzona w
ubiegym wieku. Dzi Marks nie powiedziaby na przykad, e religia jest si alienujc i
wyalienowan; religia zasuya sobie na t opini, ale opinia ta nie jest ju aktualna, prosz
popatrze, co dzieje si z ksimi w Ameryce aciskiej. Wszdzie. Zreszt wielu komunistw o
tym wie. Wiedz o tym tacy jak Francuz Garaudy, i niewane, e tacy jak Garaudy s odrzucani
przez parti komunistyczn; oni istniej i myl, oni ucieleniaj to, co powiedziaby Marks w
naszych czasach. Co mog pani powiedzie? Ludzie lewicy to czsto ci najinteligentniejsi,
najbardziej szlachetni, jednak yj w bdzie, na ktry skada si naiwno albo lepota. Nie chc
wbi sobie do gowy, e na wiecie jest pi olbrzymw: dwa olbrzymy kapitalistyczne, dwa
olbrzymy komunistyczne i pity olbrzym na glinianych nogach, to znaczy kraje sabo rozwinite.
Nie ma potrzeby zaznacza, e pierwszy kapitalistyczny olbrzym to Stany Zjednoczone. Drugi to
europejski Wsplny Rynek i rwnie on postpuje wedug wszelkich regu imperializmu.
Pierwszy komunistyczny olbrzym to Zwizek Radziecki, drugi to czerwone Chiny; i tylko idioci
udz si, e ideologie dziel te dwa imperia kapitalistyczne od dwch imperiw
komunistycznych. W Jacie podzielili wiat midzy siebie i nadal go dziel, marzc o drugiej
konferencji w Jacie. A zatem gdzie ley nadzieja dla nas, dla pitego olbrzyma na glinianych
nogach? Nie widz jej ani u amerykaskich i europejskich kapitalistw, ani u rosyjskich i
chiskich komunistw.
Don Helder, musz zada ksidzu kopotliwe i obowizkowe pytanie. W ksidza yciu by
okres, kiedy wstpi ksidz na drog faszyzmu. Jak to moliwe? I w jaki sposb doszed ksidz
pniej do tak odmiennych wyborw? Prosz mi wybaczy przywoanie niemiych wspomnie.
Ma pani pene prawo przywoa to niemie wspomnienie, a ja odpowiem pani bez wstydu.
W kadym z nas drzemie faszysta i czasami nigdy si on nie budzi, czasami natomiast si budzi.
We mnie obudzi si, gdy byem mody. Miaem dwadziecia dwa lata, rwnie wtedy marzyem
o tym, by zmieni wiat, i widziaem wiat podzielony na prawic i lewic, to znaczy midzy
faszyzm i komunizm. Jako przeciwnik komunizmu wybraem faszyzm. W Brazylii nosi on
nazw Akcji Integralistycznej. Integralici nosili zielone koszule, zamiast czarnych, takich jak

Wosi za rzdw Mussoliniego. A ich dewiza brzmiaa: Bg Rodzina Ojczyzna, dewiza, ktra
cakowicie mi odpowiadaa. Jak to tumacz? Moj modziecz naiwnoci, moj
atwowiernoci, brakiem informacji; nie byo zbyt wielu ksiek do czytania ani zbyt wielu
mdrych ludzi, ktrych mona by byo posucha. A take tym, e mj przeoony, biskup Ceary,
by temu przychylny i poprosi mnie, bym wsppracowa z integralistami. Wsppracowaem z
nimi do dwudziestego szstego roku ycia, wie pani? Zaczem podejrzewa, e nie jest to
waciwa droga, dopiero wtedy, gdy przybyem do Rio de Janeiro, gdzie kardyna Leme, ktry
myla inaczej ni kardyna Ceary, nakaza mi porzuci ten ruch. Opowiadam to pani bez
zaenowania, bo kade dowiadczenie, kady bd wzbogaca i uczy; przynajmniej uczy
rozumienia innych. Wiem, co mwi, mwic dzisiejszym faszystom: nie istnieje jedynie
faszyzm i komunizm, rzeczywisto jest znacznie bardziej zoona. Ale pani chce wiedzie, jak
dotarem do dzisiejszego wyboru. Odpowied jest prosta: kiedy czowiek styka si w pracy z
cierpieniem, zawsze w kocu zostaje zapodniony cierpieniem. Wielu jest reakcjonistami, bo nie
zna ndzy, upokorzenia. Kiedy zostaem zapodniony? Kt to wie. Mog tylko powiedzie, e
moja cia istniaa ju w 1952 roku, gdy mianowano mnie biskupem. W 1955, roku
Midzynarodowego Kongresu Eucharystycznego, bya to ju zaawansowana cia. Moje nowe
pogldy narodziy si pewnego dnia 1960 roku, w kociele Candelarii, w dzie w. Wincentego
Paulo. Wszedem na ambon i zaczem mwi o miosierdziu rozumianym jako sprawiedliwo,
a nie jako dobroczynno.
Don Helder, niektrzy zamierzaj osign t sprawiedliwo przemoc. Co ksidz sdzi
o przemocy jako narzdziu walki?
Szanuj j. Jednak naley przeprowadzi tutaj pewne rozumowanie. Mwic o przemocy,
nie naley zapomina, e przemoc numer jeden, przemoc bdca rdem wszelkiej przemocy
rodzi si z niesprawiedliwoci. Ma na imi niesprawiedliwo. W ten sposb modzi ludzie,
ktrzy prbuj wspomaga ucinionych, reaguj na przemoc numer jeden przemoc numer dwa,
a ta wywouje przemoc numer trzy, to znaczy przemoc faszystowsk. To spirala. Ja jako
duchowny nie mog i nie powinienem godzi si na aden z tych trzech rodzajw przemocy,
jednak potrafi zrozumie przemoc numer dwa; wanie dlatego, e wiem, e dochodzi do niej
poprzez prowokacj. Nie znosz tych, ktrzy pozostaj bierni, ktrzy milcz, i kocham tylko
tych, ktrzy walcz, ktrzy s odwani. Modzi ludzie, ktrzy w Brazylii reaguj na przemoc
przemoc, to idealici, ktrych podziwiam. Niestety przemoc do niczego nie prowadzi i dlatego

musz doda: jeli zaczniecie bawi si broni, ciemiyciele was zniszcz. Myl, by stawi im
czoo na ich polu, jest czystym szalestwem.
Innymi sowy, don Helder, mwi mi ksidz, e w Ameryce aciskiej zbrojne powstanie
jest niemoliwe.
Suszne i niemoliwe. Suszne, bo prowokowane, niemoliwe, bo zostanie stumione.
Pogld, e partyzantka jest dla Ameryki aciskiej jedynym rozwizaniem, rozwin si po
zwycistwie Fidela Castro. Ale Fidel Castro na pocztku nie mia przeciwko sobie Stanw
Zjednoczonych! Stany Zjednoczone day si zaskoczy Kubie i po Kubie przygotoway si do
zwalczania partyzantki we wszystkich krajach Ameryki aciskiej, aby zapobiec kolejnej Kubie.
Tak, e Pentagon pomaga dzi wszystkim wojskowym sprawujcym wadz w Ameryce
aciskiej zmiady kadego, kto usiuje wywoa rewolucj. Nie tylko istniej wysze szkoy
wojskowe, gdzie szkoli si onierzy w najciszych warunkach, w dungli, wrd mij, ale gdzie
uczy si rwnie propagandy politycznej. To znaczy, podczas gdy ich ciao uczy si zabija, ich
umys nabiera przekonania, e wiat jest podzielony na dwie czci: z jednej strony kapitalizm ze
swymi wartociami, z drugiej komunizm ze swymi antywartociami. Krtko mwic, te siy
specjalne s tak dobrze przygotowane, e ktokolwiek prbuje stawi im czoo, ponosi
nieuchronn klsk.
Jak Che Guevara? Don Helder, jaka jest ksidza opinia na temat Che Guevary?
Che Guevara by na Kubie geniuszem partyzantki. Dowid tego na Kubie, bo to nie Fidel
Castro, ale on odnis to nadzwyczajne zwycistwo. Mwi nadzwyczajne, bo wcale nie
zapomniaem, czym bya Kuba za czasw Batisty! Inni tak, ja nie. Jednak z politycznego punktu
widzenia by o wiele mniej genialny i jego mier wiadczy o tym, e moje rozumowanie jest
suszne. Potem wybra Boliwi, to znaczy kraj z bardzo niewielk liczb ludzi
uprzywilejowanych i wikszoci yjc poniej granicy ubstwa, pozbawion nadziei i
samowiadomoci, by si zbuntowa. I to by bd, poniewa nie mogli mu pomc ci, za ktrych
walczy; ten, kto nie ma po co y, nie ma rwnie za co umiera. Zosta sam i specjalici od
zwalczania partyzantki go zniszczyli. Nie, Kuba nie moe si powtrzy i nie sdz, by Ameryka
aciska potrzebowaa wielu Wietnamw, jak twierdzi Che Guevara. Gdy myl o
Wietnamie, myl o bohaterskim narodzie, ktry walczy z supermocarstwem, gdy wcale nie
sdz, by Stany Zjednoczone znajdoway si tam, by broni wolnego wiata. Ale nie sdz

rwnie, by komunistyczne Chiny obchodzi cokolwiek Wietnam, i pytam: Czy naprawd

udzicie si, e gdy zakoczy si ta wojna, nard wietnamski okae si zwycizc?.
A Camilo Torres?
To samo. Camilo by szczerym ksidzem, ale w pewnym momencie, pozostajc ksidzem
i chrzecijaninem, straci wszelkie zudzenia, e Koci potrafi i chce realizowa swoje pikne
pisma. I pomyla, e partia komunistyczna jako jedyna jest w stanie co zrobi. Komunici
wysali go wic natychmiast do walki, tam gdzie byo najbardziej niebezpiecznie. Mieli w gowie
pewien plan: Camilo zostanie zabity i Kolumbia zaponie. Camilo zosta zabity, ale Kolumbia nie
zapona. Ani modzie, ani robotnicy si nie zbuntowali. I wracamy do tego, co mwiem
wczeniej.
Don Helder, czy zastosowaby ksidz t opini rwnie do modziey, ktra dzi w Brazylii
uprawia partyzantk miejsk?
Oczywicie. Och! Ogromnie szanuj brazylijsk modzie, o ktrej pani mwi. Kocham
ich, bo s odwani, dojrzali, bo nigdy nie dziaaj pod wpywem nienawici i myl jedynie o
wyswobodzeniu kraju. Kosztem swojego ycia. Nie maj czasu, by przygotowa masy, s
niecierpliwi i pac za to yciem. Nie chciabym zniechca tej modziey, ale musz. Czy warto
powica ycie za nic? Lub prawie za nic? Prosz wzi przede wszystkim pod uwag napady
przeprowadzane przez nich na banki, by zdoby pienidze konieczne do kupienia broni. Ceny
broni s zawrotne, wprowadzenie jej do miasta jest szalestwem. Czy to ryzyko, to powicenie
nie jest wic zbyt due? Prosz teraz przyjrze si porwaniom dyplomatw, przeprowadzanym w
celu uwolnienia towarzyszy przebywajcych w wizieniach. Za kadym razem, gdy jaki
ambasador zostaje uwolniony w zamian za uwizionych towarzyszy, policja przeprowadza
apank i opustoszae cele znowu si zapeniaj. Tak samo pokoje tortur. Sowem, z jednej strony
wychodz, z drugiej wchodz. Jaki to ma sens? Sens polegajcy na zastpieniu si nawzajem,
dodaniu kalek do kalek, zmarych do zmarych? Na poszerzeniu spirali przemocy, na uatwieniu
zadania faszystowskiej dyktaturze? Jak pani widzi, mj sprzeciw nie opiera si na powodach
religijnych, lecz na powodach taktycznych. Nie wywodzi si z adnego idealizmu, wywodzi si z
wybitnie politycznego realizmu. Realizmu, ktry mona zastosowa do kadego innego kraju:
Stanw Zjednoczonych, Woch, Francji, Hiszpanii, Rosji. Jeli w ktrymkolwiek z tych krajw
modzie wyszaby tumnie na ulice, prbujc przeprowadzi rewolucj, zostaaby zgadzona w

mgnieniu oka. W Stanach Zjednoczonych na przykad Pentagon przejby cakowicie wadz.

Nie naley si niecierpliwi!
Rwnie Jezus Chrystus by niecierpliwy, don Helder. I nie przeprowadza zbyt wielu
taktycznych rozwaa, gdy stawia czoo oficjalnym wadzom. W dziejach wiata zwyciali
zawsze ci, ktrzy porywali si na to, co nieosigalne. A modzie
Gdyby pani wiedziaa, jak rozumiem modzie! Ja take byem za modu niecierpliwy; w
seminarium byem takim kontestatorem, e nie potrafiem zosta synem Maryi. Gadaem w
godzinach ciszy, pisaem wiersze, cho byo to zakazane, polemizowaem z moimi przeoonymi.
I dzisiejsze nowe pokolenia napeniaj mnie podziwem, bo s sto razy bardziej nieposuszne ode
mnie, sto razy ode mnie odwaniejsze. W Stanach Zjednoczonych, w Europie, wszdzie. Nie
wiem nic na temat modziey rosyjskiej, ale jestem pewien, e ona rwnie usiuje co zrobi.
Tak, wiem, e dzisiejszej modziey wszystko przychodzi atwiej, bo ma wicej informacji,
wicej wiadomoci, ma drog, ktr wytyczyo dla niej moje pokolenie. Ale oni tak dobrze
wykorzystuj t drog! Jest w nich takie pragnienie sprawiedliwoci, buntu, takie poczucie
odpowiedzialnoci. S wymagajcy wobec swoich rodzicw, swoich profesorw, swoich
duszpasterzy, siebie samych. Odwracaj si od religii, bo zdali sobie spraw, e religia zawioda.
I s szczerzy, gdy napotkaj szczero, wraliwo. Jaki czas temu przyszo do mnie kilku
modych marksistw i z pewn doz arogancji owiadczyo, e postanowili mnie zaakceptowa.
Hola, hola, odpowiedziaem, zamy w takim razie, e ja was nie zaakceptuj. Wynika z tego
ywa, a raczej ostra dyskusja, ale zakoczya si wzajemnymi uciskami. Nie tylko kocham
dzisiejsz modzie, zazdroszcz jej, jako e ma szczcie przeywa swoj modo razem z
modoci wiata. Ale nie moe mi pani zabroni bycia starym, a wic mdrym, nie
niecierpliwym.
Zgoda. W takim razie, don Helder, zapytam: Jakie sposoby znalaza ksidza mdro na
usunicie niesprawiedliwoci?
Ktokolwiek miaby gotowe rozwizania w kieszeni, byby zarozumiaym gupcem. Ja nie
mam rozwiza. Mam tylko opinie, wskazwki, ktre mona streci w dwch sowach:
pokojowa przemoc. To znaczy nie przemoc wybierana przez modzie z broni w rku, lecz, jeli
pani woli, przemoc goszona ju przez Gandhiego i przez Martina Luthera Kinga. Przemoc
Chrystusa. Nazywam j przemoc, bo nie zadowala si maymi reformami, rewizjonizmem, lecz
da cakowitej zmiany obecnych struktur; utworzenia na nowo spoeczestwa. Na

socjalistycznych fundamentach i bez rozlewu krwi. Nie wystarczy walczy za biednych, umiera
za biednych; naley uwiadomi biednym ich prawa i ich ndz. Masy musz poczu
konieczno oswobodzenia si, a nie bycia oswobodzonym przez garstk idealistw, ktrzy
stawiaj czoo torturom, jak chrzecijanie stawiali czoo lwom w Koloseum. Da si zje lwom
na niewiele si przyda, jeli masy bd nadal siedzie, ogldajc widowisko. Ale w jaki sposb
moemy sprawi, by zerway si na nogi, zapyta pani, to bdne koo! C, moe jestem
marzycielem, kim naiwnym, ale powiem: mona uwiadomi masy i by moe mona
rozpocz dialog z ciemizcami. Nie istniej ludzie cakowicie li, nawet w najbardziej
niegodziwej istocie mona znale pozytywne cechy. A gdybymy zdoali w jaki sposb
porozmawia z najmdrzejszymi wrd wojskowych? Gdybymy zdoali ich wrcz nakoni do
zrewidowania ich filozofii politycznej? Jako e byem integralist, faszyst, znam mechanizm ich
rozumowania; by moe udaoby si nam ich przekona, e mechanizm ten jest bdny, e
torturujc i mordujc, nie zabije si idei, e porzdku nie mona utrzyma za pomoc terroru, e
postp osiga si jedynie poprzez godno, e nie broni si zacofanych krajw,
podporzdkowujc je kapitalistycznym mocarstwom, e kapitalistyczne mocarstwa yj w
zgodzie z mocarstwami komunistycznymi. Trzeba sprbowa.
Czy ksidz prbowa?
Bd prbowa. Prbuj ju teraz, mwic to pani w tym wywiadzie. Bd przecie
musieli zrozumie, e wiat posuwa si naprzd, e podmuch buntu ogarnia nie tylko Brazyli i
Ameryk acisk, ale ca planet. A niech to! Ogarn nawet Koci katolicki! Koci dotar
ju do pewnych wnioskw w kwestii sprawiedliwoci. I wnioski te znajduj si na papierze,
podpisane. Bo prawd jest, e wielu ksiy dyskutuje na temat celibatu, ale jeszcze czciej na
temat godu i wolnoci. Ponadto naley zastanowi si nad konsekwencjami dyskusji o celibacie;
istnieje pewna zaleno midzy rnymi rodzajami buntu, nie mona wymaga zmiany
zewntrznych struktur, jeli nie ma si odwagi na zmian struktur wewntrznych. Wielkie
ludzkie problemy nie stanowi monopolu ksiy yjcych w Ameryce aciskiej, don Heldera.
Stawiaj im czoo ksia w Europie, w Stanach Zjednoczonych, w Kanadzie, wszdzie.
To odosobnione grupy, don Helder. Na szczycie piramidy stoj ci, ktrzy broni starych
struktur i ustanowionej wadzy.
Nie mog odmwi pani racji. Istnieje ogromna rnica midzy wnioskami na pimie a
yw rzeczywistoci. Koci by zawsze zbyt zajty problemem utrzymania porzdku,

uniknicia chaosu, i to nie pozwolio mu si zorientowa, e jego porzdek by raczej

nieporzdkiem. Czsto si zastanawiam, nie usprawiedliwiajc Kocioa, jak to moliwe, e
powane i cnotliwe osoby godziy si i godz na tyle niesprawiedliwoci. Przez trzy stulecia
Koci w Brazylii uwaa za normalne, e Murzyni s niewolnikami! Prawda jest taka, e
Koci katolicki naley do mechanizmw wadzy. Koci ma pienidze, a wic inwestuje swoje
pienidze, grznie po uszy w przedsiwziciach handlowych i wie si z tymi, ktrzy posiadaj
dobra. Sdzi, e w ten sposb broni swojego prestiu, ale jeli chcemy speni rol, ktr sobie
przypisalimy, nie powinnimy duej myle w kategoriach prestiu. Nie powinnimy te
umywa rk, jak Poncjusz Piat, powinnimy oczyci si z grzechu zaniedbania i spaci dug. I
odzyska szacunek modziey, jeli nie jej sympati, a moe mio. Precz z pienidzmi, koniec
goszenia religii pod hasem cierpliwoci, posuszestwa, ostronoci, cierpienia, jamuny.
Dosy dobroczynnoci, kanapek i ciasteczek. Godnoci ludzi nie broni si, ofiarujc im ciastka i
kanapki, lecz uczc ich mwi: naley mi si szynka! To my, ksia, jestemy winni fatalizmu, z
jakim ubodzy godzili si zawsze z tym, e s ubodzy, zacofane narody z tym, e s zacofane. I
postpujc tak nadal, przyznajemy racj marksistom, wedug ktrych religie s si alienujc i
wyalienowan, czyli opium dla mas!
A niech to, don Helder! Czy Pawe VI wie, e mwi ksidz rwnie takie rzeczy?
Wie, wie. I tego nie potpia. Tyle tylko, e on nie moe mwi tego, co ja. Ma wok
siebie pewne osoby, biedaczysko!
Don Helder, ale czy naprawd wierzy ksidz, e obecnie Koci moe speni jak rol
w poszukiwaniu i wprowadzaniu w ycie sprawiedliwoci?
Och, nie. Wybijmy sobie z gowy, by po spowodowaniu tylu nieszcz Koci mg
sobie pozwoli na przyjcie tego typu roli. Owszem, mamy obowizek wypeni to zadanie, lecz
bez chepienia si. Nie zapominajc, e najcisze winy spoczywaj na nas, chrzecijanach. W
zeszym roku w Berlinie uczestniczyem przez tydzie w okrgym stole chrzecijan, buddystw,
hinduistw, marksistw. Dyskutowalimy tam o wanych problemach wiata, analizowalimy to,
co zrobilimy, i doszlimy do wniosku, e religie maj wielki dug wobec wiata, jednak
najwikszy dug maj chrzecijanie, a raczej katolicy. Jak mona wytumaczy, e ta garstka
krajw, dzierca w rkach osiemdziesit procent wiatowych zasobw, to kraje chrzecijaskie,
a czsto katolickie? Podsumowuj wic: jeli istnieje jaka nadzieja, ley ona w wysiku
wszystkich religii poczonych razem. Nie samego Kocioa katolickiego czy samych religii

chrzecijaskich. Nie istnieje ju ani jedna religia, ktra miaaby wielkie moliwoci. Pokj
mona osign jedynie dziki tym, ktrych papie Jan nazywa ludmi dobrej woli.
Ktrzy stanowi pozbawion wadzy mniejszo, don Helder.
Licz si wanie mniejszoci. To mniejszoci zmieniay zawsze wiat, buntujc si,
walczc, a nastpnie poruszajc masy. Tu jaki ksidz, tam jaki partyzant, tu jaki biskup, tam
jaki dziennikarz. Nie, ebym prbowa pani schlebia, ale musz powiedzie, e jestem jednym
z niewielu, ktrzy lubi dziennikarzy. Kto, jeli nie dziennikarze, ujawnia niesprawiedliwoci i
informuje miliony osb? Prosz nie usuwa z wywiadu tej uwagi; fenomen dziennikarzy jest
wany we wspczesnym wiecie. Dawniej przyjedalicie do Brazylii tylko po to, by mwi o
naszych motylach, naszych papugach, naszym karnawale, sowem, o folklorze. Teraz za
przyjedacie i przedstawiacie problem naszej ndzy, naszych tortur. Zgoda, nie wszyscy;
istniej te ludzie beztroscy, ktrych nie obchodzi, e umieramy z godu czy wskutek
elektrowstrzsw. Zgoda, nie zawsze odnosicie sukces; wasze pragnienie prawdy zatrzymuje si
tam, gdzie zaczyna si interes firmy, ktrej suycie. Ale Bg jest dobry i czasami pozwala, by
wasi

chlebodawcy

okazywali

si

niezbyt

inteligentni.

ten

sposb,

Boym

bogosawiestwem, wiadomoci zawsze si przedostaj i gdy tylko zostan wydrukowane,

rozchodz si z prdkoci rakiety wystrzelonej na Ksiyc, a nastpnie rozlewaj si jak rzeka
przerywajca way. Odbiorcy nie s gupi, cho milcz. Maj oczy i uszy, cho nie maj ust. I
zawsze przychodzi dzie, w ktrym wracaj myl do tego, co przeczytali. Czekam tylko na to,
by przeczytali t ostateczn prawd: nie naley mwi, e bogacze s bogaci, bo ciej pracowali
albo s bardziej inteligentni. Nie naley mwi, e biedni s biedni z powodu gupoty i lenistwa.
Gdy brakuje nadziei i dziedziczy si tylko bied, na nic nie zda si praca czy inteligencja.
Don Helder, gdyby nie by ksidz ksidzem
Moe sobie pani zaoszczdzi pytania; nie potrafi sobie nawet wyobrazi, bym mg by
kimkolwiek innym ni ksidzem. Prosz pomyle: uwaam brak wyobrani za zbrodni, a
jednak brakuje mi wyobrani, by ujrze siebie jako nieksidza. Bycie ksidzem jest dla mnie nie
tylko wyborem, jest sposobem na ycie. Jest tym, czym woda dla ryby, niebo dla ptaka. Ja
naprawd wierz w Chrystusa, Chrystus nie jest dla mnie abstrakcyjnym pojciem, jest
osobistym przyjacielem. Bycie ksidzem nigdy mnie nie rozczarowao ani nie byo powodem do
alu. Celibat, czysto, brak rodziny, rozumianej tak jak rozumiecie j wy, ludzie wieccy, to
wszystko nigdy nie stanowio dla mnie ciaru. Jeli zabrako mi pewnych radoci, otrzymaem i

otrzymuj inne, o wiele bardziej podniose. Gdyby pani wiedziaa, co czuj, gdy odprawiam
msz, jak bardzo si z tym utosamiam! Msza naprawd jest dla mnie Golgot i
Zmartwychwstaniem, jest szalon radoci! Jeden rodzi si, by piewa, inny, by pisa, inny, by
gra w pik, a kto inny rodzi si, by zosta ksidzem. Ja urodziem si po to, by zosta
ksidzem; zaczem tak twierdzi w wieku omiu lat, i to z pewnoci nie dlatego, e rodzice
wbili mi to do gowy. Mj ojciec by masonem, a moja matka chodzia do kocioa raz na rok.
Pamitam nawet, e pewnego dnia mj ojciec si wystraszy i rzek: Synu, mwisz zawsze, e
chcesz zosta ksidzem. Ale czy wiesz, co to znaczy? Ksidz to kto, kto nie naley do siebie
samego, bo naley do Boga i ludzi, kto, kto musi rozdziela tylko mio, wiar i
miosierdzie. A ja mu odpowiedziaem: Wiem. Dlatego wanie chc zosta ksidzem.
Ale nie zakonnikiem. Ksidza telefon dzwoni zbyt czsto, a ten murek, ostrzeliwany
seriami z karabinu maszynowego, nie nadaje si na klasztor.
Och, myli si pani! Nosz klasztor w swoim wntrzu. Moe jest we mnie niewiele
mistycyzmu i w moich bezporednich spotkaniach z Chrystusem te jestem impertynencki, jak
chcia Chrystus. Zawsze przychodzi jednak chwila, gdy izoluj si niczym mnich. Co noc budz
si o drugiej, wstaj, ubieram si i skadam czci, ktre porozsypywaem za dnia: tu rka, tam
noga, gowa nie wiadomo gdzie. W samotnoci sklejam siebie, rozmylam, pisz albo si modl i
przygotowuj do mszy. Za dnia jestem czowiekiem umiarkowanym. Niewiele jem, nie lubi
piercieni i drogocennych krzyy; jak pani widzi, ciesz si oglnie dostpnymi darami: socem,
wod, ludmi, yciem. Pikne jest to ycie i czsto si zastanawiam, dlaczego, aby je
podtrzyma, trzeba zabija inne ycie; choby to byo jajko albo pomidor. Tak, wiem, e
przeuwajc pomidora, sprawiam, e staje si on don Helderem, i w ten sposb go idealizuj,
czyni go niemiertelnym. Pozostaje jednak faktem, e niszcz pomidora. Dlaczego? To
tajemnica, ktrej nie potrafi zgbi i ktr odsuwam od siebie, mwic: trudno, czowiek jest
waniejszy od pomidora.
A kiedy nie myli ksidz o pomidorach, czy nie zdarza si ksidzu by troch mniej
zakonnikiem i troch mniej ksidzem? Sowem, denerwowa si na ludzi, e s mniej warci od
pomidora, i marzy co najmniej o tym, by troch im przyoy?
Gdyby mi si to zdarzao, bybym ksidzem z karabinem na ramieniu. I bardzo szanuj
ksiy z karabinem na ramieniu, nigdy nie mwiem, by uywanie broni przeciwko ciemizcom
byo niemoralne czy niechrzecijaskie. Ale to nie mj wybr, nie moja droga, nie mj sposb

wprowadzania w ycie Ewangelii. Dlatego, gdy si denerwuj i zauwaam to po tym, e nie

potrafi wydusi sowa, hamuj si i mwi: Spokojnie, don Helder!. Tak, rozumiem, nie
potrafi pani pogodzi tego, co wanie pani powiedziaem z tym, co mwiem wczeniej; z jednej
strony klasztor, z drugiej polityka. Ale to, co pani nazywa polityk, dla mnie jest religi. Chrystus
nie sta po stronie ciemiycieli, nie ugina si przed tymi, ktrzy mwili: jeli bronisz modych
ludzi porywajcych ambasadorw, jeli bronisz modych ludzi napadajcych na banki, by kupi
bro, popeniasz zbrodni przeciwko ojczynie i pastwu. Koci chce, abym zajmowa si
wyzwoleniem duszy, lecz jak mog wyzwoli dusz, jeli nie wyzwol ciaa, w ktrym ta dusza
si znajduje? Chc zaprowadzi do nieba ludzi, nie posuszne szczeniaki. A tym bardziej nie
szczeniaki z pustym odkiem i zmiadonymi genitaliami.
Dzikuj, don Helder. Wydaje mi si, e zostao powiedziane prawie wszystko. Ale co si
teraz z ksidzem stanie?
C! Nie chowam si, nie broni i nie trzeba zbyt wiele odwagi, eby mnie sprztn.
Jestem jednak przekonany, e nie mog mnie zabi, jeli nie zechce tego Bg. Jeli za Bg tak
zechce, bo uwaa, e tak bdzie waciwie, przyjm to jako ask; kto wie, moe moja mier si
na co przyda. Straciem prawie wszystkie wosy, tych kilka, ktre mi zostao, jest biaych i nie
pozostaje mi wiele lat ycia. Ich groby nie budz wic we mnie strachu. Sowem, raczej trudno
im bdzie zmusi mnie za ich pomoc do zamknicia gby. Jedynym sdzi, ktrego uznaj, jest
Bg.
Recife, sierpie 1970

Arcybiskup Makarios
W pewnym momencie powiedziaam Makariosowi: Wasza Wielebno przywodzi mi na
myl pewn rad Jane Austen. Jak rad Jane Austen?, umiechn si Makarios. Kobieta
inteligentna nigdy nie powinna pokazywa, jak bardzo jest inteligentna. Ale ja nie jestem
kobiet, umiechn si Makarios. Nie, ale jest ksidz inteligentny. Tak bardzo inteligentny, e
robi ksidz wszystko, bym tego nie zauwaya, podsumowaam. Wtedy jego spojrzenie stao si
surowe, co si w nim najeyo jak grzbiet kota szykujcego si do walki. Ja te si najeyam,
oczekujc drapnicia, szykujc si, by je odda. Drapnicie nie nastpio. Z t sam szybkoci, z
jak si zirytowa, sta si na powrt spokojny i kontynuowa opowiadanie. Jak ju pani
tumaczyem, mam szczcie. Wiem ju, co napisz w gazetach, gdy odejd do lepszego wiata.
W lipcu ubiegego roku czytaem takie mie nekrologii na swj temat. Uwaali mnie za zmarego,
pamita pani? Mie byy rwnie telegramy do moich ambasadorw. Najmilszy przyszed od
lorda Caredona, ostatniego gubernatora Cypru, mojego wielkiego wroga. W Londynie spotkaem
lorda Caredona. Zaczlimy rozmawia o czasach, gdy kcilimy si o bazy brytyjskie na
Cyprze. Powiedziaem mu, e bazy te przyday si tylko do jednej rzeczy: uchroniy mnie przed
niebezpieczestwem po zamachu stanu i pomogy mi opuci wysp. By to jeden z powodw,
dla ktrych Makarios mnie oczarowa i wszed do wskiego grona tych, ktrzy mimo e dzier
wadz, ciesz si moj sympati.
Wczeniej go nie lubiam. Pewnego razu prbowaam nawet mu to okaza, z takim
skutkiem, e uzyskaam jego bogosawiestwo. Byo to w Atenach, w okresie zalubin Juana
Carlosa z Sofi. Mieszka w hotelu Gran Bretagna. Ja rwnie tam mieszkaam. Pewnego
wieczoru zszed do holu i gdy tylko si pojawi, wystrojony jak ikona, lnicy od zota i
klejnotw, dzierc w rku patriarchalny kij, hol zamieni si w kaplic. Jedni kaniali si tak, e
dotykali nosem ppka, drudzy klkali na pododze, inni prbowali ucaowa jego rk lub
przynajmniej szaty. Jedyna uniesiona gowa naleaa do mnie i bya ponadto doskonale
widoczna, poniewa siedziaam sobie na wysokim fotelu. Fotel znajdowa si midzy wind a
wyjciem i on natychmiast mnie zauway. Jego oczy przeszyy moje igami oburzenia,
zdziwienia, blu. Kim byam? Jak miaam? Potem nadal uroczycie postpowa naprzd, a kiedy
przechodzi koo mnie, zatrzyma si. Rzuci mi wcieke spojrzenie i udzieli mi
bogosawiestwa. Nie trzeba dodawa, e chtnie bym si bez tego obya i e jeszcze dzisiaj

wspomnienie tego wydarzenia sprawia, e czuj si nieswojo. W wiadomoci laika Makarios

jest co najmniej irytujcy, gdy reprezentuje najtrwalsze poczenie wadzy wieckiej z wadz
religijn; jest jak papie, ktry zamiast w Watykanie, zasiadaby w Kwirynale. Zwierzchnik
kocioa prawosawnego, a jednoczenie prezydent Cypru; nigdy nie wiadomo, czy zwraca si
do niego jak do przywdcy religijnego, czy jak do przywdcy politycznego, czy mwi do niego
Wasza Wielebno, czy panie prezydencie, ksie arcybiskupie, czy panie Makarios. Nawet fakt,
e zosta demokratycznie wybrany, nie pozwala zapomnie gorzkiej prawdy: zdobywa te gosy
dziki swoim zwizkom z rajem, dla cypryjskich wieniakw gosowanie na niego to niemal
sakrament. Mwi si, e oddajc kart z jego nazwiskiem, nawet komunici robi znak krzya.
Niemniej, niemniej jednak jest on jednym z niewielu szefw pastw, przed ktrymi warto
wsta, jeli nie uklkn. Bo jest jednym z niewielu, ktrym nie brakuje rozumu. A wraz z
rozumem odwagi. Razem z odwag poczucia humoru, niezalenoci opinii, godnoci. Godnoci,
ktra przypomina krlewsk, i Bg jeden wie, skd mu si ona bierze. Bdc synem pasterza
analfabety, do dwunastego roku ycia pilnowa owiec.
Wielu za nim nie przepada. Oskaraj go na przykad, e za duo czasu powica lub
powici kobietom, e nie jest w adnym sensie ascet. Wierz. Oskaraj go, e rzdzi,
posugujc si kamstwem, intrygami, przypadkiem. W to nie wierz, chyba e przez kamstwo
rozumie si wyrafinowanie, przez intrygi elastyczno, przez przypadek fantazj. Postaci tej nie
mona ocenia wedug kryteriw, ktre stosujemy na Zachodzie. Makarios nie naley do
Zachodu. Naley do czego, co nie jest ju Zachodem, jeszcze nie jest Wschodem, zanurza
korzenie w kulturze, ktra jest jednoczenie wytworna i archaiczna, jest mistrzyni w sztuce
przetrwania. Ma on zdolno przetrwania, zdobyt i odzyskiwan przez podstawianie ng,
wykrty, spryt, jasno umysu, cynizm. Cztery razy prbowano go zabi. Cztery razy da sobie
rad. Dwa razy zosta wygnany z kraju. Dwa razy wraca. I tylko raz wydawao si, e przegra
na zawsze, gdy faszystowska junta w Atenach za pomoc zamachu stanu obalia jego rzd i
prbowaa go zamordowa. Ale rwnie w tym przypadku Makarios mia szczcie, bo udao mu
si uciec i schroni w brytyjskiej bazie wojskowej, a pniej w Londynie. Tym, kto zapaci za to
do koca, wrd ez i krwi, by cypryjski lud. Istotnie, pucz pukownikw doprowadzi do
inwazji tureckiej, do wojny, rzezi i w praktyce do podziau wyspy. Tragedii tej nie miao
zaagodzi nawet porozumienie narzucone przez mocarstwa i ONZ. Od tego czasu Cypr jest w
rejonie Morza rdziemnego poncym lontem.

Wywiad z Makariosem odby si w Nowym Jorku, kilka miesicy pniej. Byy to dni,
kiedy ONZ dyskutowao na temat mao prawdopodobnego wycofania wojsk tureckich z
zajmowanych terenw i posiedzenia byy bardzo burzliwe. Aby je ledzi i mie na oku
zachowanie Kissingera, z ktrym pragn si rwnie spotka, Makarios przerwa swe londyskie
wygnanie i ulokowa si w jednym z apartamentw hotelu Plaza, gdzie osaniany przez
niezliczonych ochroniarzy, przygotowywa swj powrt. Tutaj si z nim spotkaam i dwukrotnie
z nim rozmawiaam, okoo szeciu godzin. Nie by ju wystrojony w zoto i klejnoty, przyj
mnie ubrany w niezwykle surowy, granatowy habit i wyglda na znacznie wicej ni na swoje
wczesne szedziesit jeden lat; tak jakby przeyty dramat nagle go postarzy. Lody zostay
przeamane niemal natychmiast, to znaczy wtedy, gdy niepomna tego, e przykazano mi, by nie
pali, gdy Jego Wielebno nie znosi zapachu tytoniu, zapytaam go, czy mog zapali
papierosa. Z westchnieniem ulgi odrzek: A czy ja mog? Strasznie tego potrzebuj. Nastpnie
pokaza mi palce te od nikotyny. Bardziej ni przeamanie lodw byo to jednak
porozumienie, paradoksalne i niespodziewane. Czowiek, ktry wiele lat wczeniej wydawa mi
si obmierzym wrogiem, teraz jawi mi si jako urocza istota, inteligentna i byskotliwa. O
czymkolwiek bymy rozmawiali, udawao mu si mnie zainteresowa, a nawet rozbawi w
kalejdoskopie dowcipw, anegdot, przenikliwych uwag. Wystarczyo rzuci jakie nazwisko, na
przykad Tito lub Mao Tse-tung, lub Naser, lub Czou En-laj, eby wysza z tego historia albo
portret, ktremu trudno si byo oprze. Nie wspominajc o wdzicznoci, jak odczuwaam,
suchajc, jak on kocha wolno i niepodlego. Jak pikn ksik mona by napisa o
Makariosie! Oczywicie w takim wypadku nie chciaabym si znale na miejscu Kissingera. By
on osob, ktrej najbardziej nienawidzi. Po wyczeniu magnetofonu powiedzia mi bez
ogrdek, e sekretarz stanu i CIA wiedzieli o zamachu stanu na Cyprze duo wczeniej, ni mia
miejsce. To Kissinger da zielone wiato. I gdy wymawia te sowa, jego gos straci
charakterystyczny agodny ton.
Rozstalimy si jako przyjaciele. W drzwiach szepn do mnie: Ta rada Jane Austen
odnosi si take do pani. Szkoda, e jest pani kobiet. A ja odrzekam: Szkoda, e pan jest
ksidzem. Nastpnie uzgodnilimy, e zobaczymy si na Cyprze, gdzie z caym
prawdopodobiestwem mia rycho powrci. Rzeczywicie, wanie tam zobaczyam go
ponownie,

wraz

Aleksandrosem

Panagulisem,

osiem

miesicy

pniej,

podczas

grzecznociowej wizyty. (W 1968 roku, gdy pukownicy poszukiwali go po caej wyspie,

Panagulis unikn pojmania dziki Makariosowi, ktry poleci swemu ministrowi spraw
wewntrznych Gheorgazisowi wyda mu faszywy paszport). Przyj nas w swoim jake
skromnym gabinecie w paacu rzdowym. Poczstowa kaw i groc palcem wskazujcym,
narzeka: Ach! Jakie rzeczy kazaa mi pani powiedzie w tym wywiadzie! Postpiem doprawdy
nieostronie. Jednoczenie jego oczy si miay. Ale twarz mia jeszcze bardziej zmczon, a
plecy jeszcze bardziej zgarbione. Sta si wcieleniem wadzy, ktra boli niczym krwawica rana.
Sowem, jedynej wadzy moliwej do zaakceptowania.
ORIANA FALLACI. Wasza Wielebno, niegrzeczne pytanie: Czy wrci ksidz na Cypr?
ARCYBISKUP MAKARIOS. Oczywicie, e wrc. Na pewno! Wrc tam w
listopadzie. Najpniej do koca grudnia. Termin zaley wycznie ode mnie. Nie wracaem do
dzi tylko dlatego, e czekaem, a grecki rzd usunie i zastpi oficerw odpowiedzialnych za
skierowany przeciwko mnie zamach stanu. A take dlatego, e chciaem z bliska ledzi debat
ONZ na temat Cypru. Nie rozumiem, dlaczego miayby istnie wtpliwoci co do mojego
powrotu; nie zoyem bynajmniej dymisji. Nikt i nic nie sprzeciwia si mojemu powrotowi, z
wyjtkiem tych, ktrzy obawiaj si, e zostan postawieni przed sdem i ukarani. Czego nie
mam zamiaru robi, bo zaszkodzioby to jednoci kraju. Oczywicie nie oznacza to, e
zamierzam przekaza historii faszyw wersj wydarze. Przeciwnie, chc, eby wiat dowiedzia
si dokadnie, co si stao. Jednak chc, by odbyo si to bez jakichkolwiek kar, bez zemsty.
Udziel powszechnej amnestii i wszyscy ci, ktrzy dr przed moim powrotem, mog si
uspokoi. Zreszt jest tych osb niewiele. Nard popiera mnie dzi bardziej ni przed zamachem
stanu. Niecierpliwi si, by mnie zobaczy, w dziewidziesiciu dziewiciu procentach stoi po
mojej stronie.
Dziewidziesit dziewi procent ludnoci obejmuje te cypryjskich Turkw. Nie sdz,
by idea zobaczenia ponownie Waszej Wielebnoci napeniaa ich entuzjazmem.
Zgoda. Ja rwnie nie uwaam, by popieraa mnie wikszo Turkw. Przeciwnie, myl,
e panu Denktaowi, tureckiemu wiceprezydentowi, bardzo nie podoba si myl o moim
powrocie. Ale to mnie nie martwi, a w kadym razie nie do mnie bd naleay negocjacje z
panem Denktaem i tureck spoecznoci. Nadal bdzie si tym zajmowa Clerides, ktry jest
doskonaym negocjatorem i zna Denktaa lepiej ode mnie. Och, oczywicie pozostaje w domyle,
e Clerides nie podejmie adnej decyzji bez mojego przyzwolenia. Pozostaje w domyle, e
mwic o powrocie na Cypr, mwi o powrocie w roli prezydenta. Jestem prezydentem, pojad

tam jako prezydent, nigdy nie zgodzibym si pojecha tam w innej roli ni jako prezydent. A to,
czy pozostan prezydentem na dugo, czy nie, zaley tylko ode mnie. To znaczy od decyzji, jak
podejm na Cyprze. Mwi pani, e nie wykluczam moliwoci rezygnacji po pewnym czasie z
prezydenckiego mandatu. Bd musia podj decyzj na podstawie sytuacji. Jeli na przykad
dojdzie do niekorzystnego porozumienia, nie bd chcia pozosta prezydentem. Ale to,
powtarzam, okae si pniej.
Co ksidz rozumie przez niekorzystne porozumienie?
Turcja bdzie si domagaa federacji geograficznej, a ja nie zgodz si nigdy na federacj
na bazie geograficznej. Doprowadziaby ona do podziau wyspy i podwjnej enosis; poowa
Cypru zostaaby oddana Grecji, a poowa Turcji. Oznaczaoby to koniec Cypru jako niezalenego
pastwa. Jestem nad wyraz gotowy do rozmw na temat federacji, owszem, ale na bazie
administracyjnej. Nie geograficznej. Czym innym jest mie obszary zarzdzane przez Turkw i
obszary zarzdzane przez Grekw, a czym innym podzieli kraj na dwie czci. Czym innym jest
poczy przykadowo dwie lub trzy tureckie wioski i powierzy je administracji tureckiego
rzdu, a czym innym przemieci z jednego kraca wyspy na drugi ponad dwiecie tysicy osb.
Cypryjscy Turcy rozproszeni s po caym Cyprze. Jak mona im powiedzie: Zwijajcie manatki,
opuszczajcie wasze domy, wasz ziemi, przenocie si gdzie indziej, bo robimy federacj?! To
co najmniej nieludzkie.
I wanie to niepokoi Wasz Wielebno? To znaczy, dramat cypryjskich Turkw? Nie
wydaje mi si, aby jeszcze wczoraj cieszyli si oni zbyt duymi wzgldami. Byli traktowani jak
obywatele drugiej kategorii i
Nieprawda! Nieprawda! Cho stanowili mniejszo, mieli wiele przywilejw i
zachowywali si tak, jakby stanowili wikszo. To nie my le ich traktowalimy, robili to ich
tureccy przywdcy, zmuszajc ich do mieszkania w oddzielnych wioskach, szantaujc ich,
zakazujc im wsppracowa z nami rwnie gospodarczo i posuwa si naprzd. Nie pozwalali
im nawet z nami handlowa, rozwija z nami turystyki. Nie byli naszymi ofiarami, byli ich
ofiarami. Nikt nie moe zaprzeczy, e na Cyprze istniaa prawdziwa demokracja, dobra
demokracja. W swoich gazetach Turcy mogli si nade mn znca i obraa mnie, ile tylko
chcieli. Mogli zapyta o mnie w arcybiskupstwie i spotka si ze mn, gdy tylko chcieli. Problem
w tym, e byli zmuszeni szuka mnie potajemnie, w ukryciu przed swoimi przywdcami. W

mieszanych wioskach ylimy razem bez adnych problemw. W przeszoci, a nawet w czasie
wojny grecko-tureckiej byo tak samo. Nie jest prawd to, co pani mwi.
A czy prawd jest, e Wasza Wielebno pozbawi ich wielu przywilejw konstytucyjnych?
Niczego ich nie pozbawiem. Narzekaem po prostu na te przywileje, bo spowalniay
jedynie funkcjonowanie pastwa. Konstytucja przewiduje, by mieli oni trzydzieci procent
miejsc w rzdzie. A bardzo czsto cypryjskim Turkom brakowao ludzi zdolnych zaj te
trzydzieci procent. Istniao na przykad stanowisko, ktre mgby obj mdry Grek, a trzeba
byo je odda Turkowi analfabecie. Tylko dlatego, e by Turkiem. Kiedy zagosowali
przeciwko podatkom. Prbowaem im wytumaczy, e pastwo nie przetrwa, jeli obywatele nie
bd pacili podatkw; dali mi odmown odpowied. Zmusiem ich wic do zapacenia mimo
wszystko. Czy byo to naduycie? Innym razem, gdy wyjedaem do Belgradu na konferencj
krajw niezaangaowanych, pan Denkta prbowa mnie zatrzyma, stosujc prawo weta.
Odpowiedziaem: Niech pan stosuje, co chce. Ja i tak pojad. Czy byo to naduycie?
Wasza Wielebno, czy ma ksidz racj, czy nie, dzi rzeczywisto jest inna. Turcy
zajmuj czterdzieci procent powierzchni wyspy i
I ja tego nie akceptuj. Poniewa nie mog uzna faktw dokonanych, nie mog
zalegalizowa swoim podpisem sytuacji stworzonej przy uyciu siy. Tak zwani realici radz mi,
bym negocjowa z Turkami federacj geograficzn, twierdz, e nie powinienem by taki
nieugity. Zamiast utrzyma zajmowane czterdzieci procent wyspy, by moe zadowol si
trzydziestoma procentami, prosz by elastycznym. Nie chc by elastyczny.
Sowo elastyczny jest drogie Henryemu Kissingerowi. Czy to on tak ksidzu radzi?
Kissinger nie powiedzia mi nigdy otwarcie, e opowiada si za federacj geograficzn.
Nigdy nie powiedzia mi otwarcie, co robi. Mwi mi zawsze o rozwizaniu moliwym do
zaakceptowania dla obu stron i zawsze mi powtarza: Nie zamierzamy wyjawia tego, co
robimy, by przekona Turcj. Dlatego nie mog stwierdzi, e przygotowuje wanie
porozumienie, ktre odrzuc, ale mog stwierdzi, e w wielu kwestiach nadal si nie zgadzamy.
W wielu. Stany Zjednoczone, gdyby tylko chciay, mogyby odegra bardziej decydujc i
konkretn rol w tej sprawie. Czy to nie one dostarczaj Turcji pomocy ekonomicznej i broni?
Czy to nie one, jako jedyne, mogyby skoni czy wrcz zmusi Turcj do rozsdku?
Wasza Wielebno, czy sdzi ksidz, e to, co stao si na Cyprze, byoby moliwe bez
cichego przyzwolenia Kissingera, innymi sowy bez przyzwolenia Amerykanw?

Ach! Uwaam, e Stany Zjednoczone i inne kraje wiedziay z wyprzedzeniem, e Turcy

przygotowywali inwazj na Cypr. I by moe zostali oszukani przez Turkw, moe wpadli w
zasadzk, gdy powiedzieli im oni, e bdzie to operacja o ograniczonym zasigu, operacja
policyjna, majca na celu przywrcenie porzdku konstytucyjnego w cigu dwch dni. Moe
dopiero pniej zrozumieli, jakie byy prawdziwe plany Turcji. Jednak mimo wszystko mogliby
zapobiec temu, co si stao. Mogliby zatrzyma ten cigy napyw tureckich oddziaw.
Przeprowadziem na ten temat dug dyskusj z Kissingerem. I wyraziem mu cay ogrom
mojego rozczarowania, powiedziaem mu bez ogrdek, jak bardzo jestem niezadowolony z
postawy jego kraju.
Co on na to?
Powiedzia, e si ze mn nie zgadza, e prbowa przekona Turcj, e dziaa za
kulisami. I rwnie tym razem nie chcia jasno wytumaczy, co dokadnie zrobi.
Wasza Wielebno, wielu osobom wydaje si, e odpowiedzialno Kissingera i Stanw
Zjednoczonych wykracza znacznie poza inwazj tureck na Cypr. Nie zapominajmy, e inwazja
miaa miejsce w nastpstwie skierowanego przeciwko ksidzu zamachu stanu, przeprowadzonego
przez junt w Atenach, i
Oczywicie! Pierwszy rozdzia tragedii zosta napisany przez greck junt wojskow.
Cypr zosta zniszczony przede wszystkim na skutek interwencji Grecji. Turcja przysza pniej,
jako drugie nieszczcie. Przykro mi to mwi. Przykro mi, bo obecny rzd grecki zachowuje si
dobrze w stosunku do mnie, lojalnie i uczciwie. Nie spotkaem nigdy Karamanlisa ani Averoffa,
ale poznaem Mavrosa. I Mavros mi si podoba. To porzdny czowiek. Jest szczery i otwarty:
cechy jak najbardziej dla mnie wystarczajce. Jednak pozostaje faktem, e Grecja nie
odzyskaaby wolnoci, gdyby Cypr jej nie straci. Pozostaje faktem, e Turcja nigdy nie
odwayaby si interweniowa, gdyby poprzedni rzd, junta, nie dostarczy jej pretekstu. Turcy
od dawna grozili, e nas zaatakuj, jednak nigdy tego nie robili. Nigdy nie znajdowali
usprawiedliwienia
Tak, ale czy nie sdzi ksidz, e Stany Zjednoczone albo CIA miay co wsplnego z tym
zamachem stanu? Chodz suchy, e CIA nie ma nawet nic przeciwko zamachom na ksidza
ycie
Co do zamachw, nie sdz. W rzeczywistoci przed ostatnim z nich to wanie ludzie z
ambasady amerykaskiej w Nairobi poinformowali mnie, podczas mojej podry do Afryki, e

moje ycie znajduje si w niebezpieczestwie. Przyszli do mnie i powiedzieli: Wiemy, e po

powrocie kto bdzie prbowa ksidza zabi. Prosz uwaa. Kilka dni pniej, na Cyprze,
potwierdzili mi t wiadomo i dodali, e zamach nastpi w cigu pitnastu dni. I rzeczywicie
tak si stao. Jeli za chodzi o zamach stanu nie wiem. Kissinger owiadczy mi: Ten zamach
stanu skierowany przeciwko ksidzu nie lea w naszym interesie. Przypuszczam, e mog mu
wierzy, ale czy powinienem? Liczne znaki wskazuj na co zupenie przeciwnego ni to, co
mwi Kissinger, jednak nie mam niczego konkretnego. Prosiem o informacje w Atenach,
prbowaem dowiedzie si czego wicej. Na prno. Jestem zmuszony y ze swoj obsesj,
nie majc dowodw, e jest to suszna opinia. Kissinger doda: Oczywicie ledzilimy sytuacj
i wiedzielimy, e nie podoba si ksidz Ioannidisowi ani reszcie Rady. Ale nie mielimy
konkretnych informacji na temat dnia, kiedy wymierzony w ksidza zamach stanu ma nastpi.
By moe przyczyni si do niego list, ktry napisa ksidz w lipcu do Ghizikisa.
Powiedzmy, e ten list go przyspieszy. Gdybym go nie napisa, zamach stanu i tak by
nastpi; miesic lub dwa pniej. Jak przyznaje Kissinger, by bardziej ni pewny; pozostawao
jedynie ustalenie dnia. Stanowiem zbyt wielk przeszkod na drodze do enosis, a im za bardzo
na enosis zaleao. Za kadym razem, gdy znajdowalimy si o krok od osignicia porozumienia
midzy Cypryjczykami Grekami, a Cypryjczykami Turkami, interweniowali atescy urzdnicy,
nawoujc do enosis. Nic nas nie obchodz wasze lokalne porozumienia, naszym celem jest
enosis. Pamitam, jak jeden z tych urzdnikw przyszed do mnie i powiedzia: Powinien
ksidz ogosi enosis. I tak potrzeba bdzie trzech lub czterech lat, zanim Turcy bd mogli
wysa oddziay na Cypr. W tym czasie bd interweniowa Stany Zjednoczone i przeszkodz im
w ataku na wysp. W przecigu tygodnia enosis stanie si faktem dokonanym. Moe naprawd
wierzyli, e istnieje moliwo przyczenia do Grecji. Jednak dali, abym przyjmowa rozkazy
z Aten, abym by im posuszny, jak marionetka, a to przy moim charakterze jest stanowczo
niemoliwe. Sucham tylko samego siebie.
Tak wic rwnie ksidz spodziewa si przewrotu.
Nigdy nie sdziem, e s na tyle gupi, by uknu przeciwko mnie przewrt. Wydawao
mi si istotnie niemoliwe, by nie brali pod uwag konsekwencji. Sowem, interwencji tureckiej.
Sdziem co najwyej, e zrobi co podobnego w porozumieniu z Turcj, to znaczy po to, by
da Turcji powd do interwencji, a Grecji do rewanu. Wynikby z tego podzia i podwjna
enosis. Sdziem tak nadal jeszcze po przewrocie, gdy dotarem do Londynu. Potrzeba mi byo

czasu, by si przekona, e dziaanie Ioannidisa spowodowane byo jedynie brakiem inteligencji.

A przecie go znaem. W roku 1963 i 1964 przebywa na Cyprze jako oficer gwardii narodowej i
pewnego dnia przyszed do mnie, w towarzystwie Samsona, by przedstawi w tajemnicy plan,
ktry wszystko rozwie. Skoni si, pocaowa mnie w rk, peen szacunku, i mwi: Wasza
Wielebno, oto plan. Zaatakowa z zaskoczenia, w kadej czci wyspy, cypryjskich Turkw.
Wyeliminowa ich od pierwszego do ostatniego. Koniec. Osupiaem. Odpowiedziaem mu, e
si z nim nie zgadzam i nie mieci mi si w gowie, by pozabija tyle niewinnych osb. Znowu
pocaowa mnie w rk i odszed, przepeniony zoci. Mwi pani, to kryminalista.
Czy sdzi ksidz, e Papadopulos by lepszy?
Powiedziabym, e tak. Majc wybiera midzy Papadopulosem a Ioannidisem,
wybrabym Papadopulosa. Jest przynajmniej bardziej inteligentny albo, jeli pani woli, mniej
gupi. Spotkaem go po raz pierwszy, gdy przyby na Cypr natychmiast po swoim zamachu, jako
obroca prezydentury, i nikt nie moe powiedzie, abym okaza mu wwczas szczeglne
uznanie. Jednak spotkaem si z nim kilka razy ponownie w Atenach, gdy udaem si tam, by
przedyskutowa kwesti Cypru, i musz powiedzie, e przy tej okazji wyda mi si bardziej
bystry. W kadym razie obdarzony zmysem praktycznym. C, Papadopulos cierpia na
megalomani, ponadto nie wiem, jakie naprawd byy jego pogldy w kwestii Cypru. Natomiast
potrafi kontrolowa kilka sytuacji jednoczenie i przewysza swoich wsppracownikw. Nie
wydaje mi si nawet, aby od pocztku mnie nienawidzi. Zacz mnie nienawidzi pniej, w
cigu ostatnich dwch lat. A moe dopiero w cigu ostatniego roku.
A Wasza Wielebno jest zdolny do nienawici?
C, powiedzmy, e uczucie zwane nienawici stanowi cz ludzkiej natury; nie mona
nikomu zakaza odczuwania go od czasu do czasu. I, cho przykro mi to przyzna, bo
powinienem gosi mio, s chwile, w ktrych C, powiedzmy, e nie lubi niektrych
ludzi. Czemu si pani umiecha?
Bo przypomina mi ksidz pewnych papiey, ktrzy dowodzili armi w czasie wojny, i nie
potrafi zrozumie, do jakiego stopnia jest ksidz ksidzem. I dochodz do wniosku, e by moe
wcale nie jest ksidz ksidzem, lecz wybitnym politykiem, przebranym za ksidza.
Myli si pani. Jestem najpierw ksidzem, a dopiero pniej politykiem. Albo raczej wcale
nie jestem politykiem. Jestem ksidzem, przede wszystkim ksidzem, nade wszystko ksidzem.

Ksidzem, ktrego poproszono, by sprawowa funkcj szefa pastwa, a w konsekwencji polityka.

Ale mona by powiedzie, e pani si to nie podoba.
Nie, i mnie niepokoi. W moim wiecie laicy walcz wanie o to, by nie pozwoli na
czenie wadzy duchownej ze wieck i o to, by nie pozwoli przywdcom religijnym sta si
przywdcami politycznymi.
W moim wiecie jest to natomiast dosy normalne. A jeszcze bardziej na Cyprze, gdzie
arcybiskup, jak rwnie biskupi s wybierani bezporednio przez lud w powszechnym
gosowaniu. Innymi sowy, na Cyprze arcybiskup jest nie tylko przedstawicielem i
administratorem Kocioa, jest rwnie postaci narodow. Etnarch. Poza tym, moim zdaniem,
Koci interesuje si wszystkimi aspektami ycia; religia chrzecijaska nie ogranicza si do
zajmowania si rozwojem moralnym czowieka, zajmuje si rwnie jego dobrobytem
spoecznym. Nie widz sprzecznoci midzy moj funkcj ksidza a moj funkcj prezydenta.
Nie widz skandalu w sprawowaniu przeze mnie wadzy doczesnej i religijnej. Zreszt nie
opieram si na adnej partii, nie jestem przywdc partii politycznej, ktry chodzi po ludziach,
proszc, by go wybrali. Ograniczam si do suenia ludowi na dwch stanowiskach, ktre
ofiarowywa mi uparcie podczas niemal jednogonego gosowania. Jak tumaczyem kilka lat
temu innemu laikowi, premierowi Jeorjosowi Papandreu, jestem silny z powodu mojej saboci.
Poniewa nie stoi za mn adna partia ani wojsko, ani policja. I dlatego, e nawet nie znam zasad
polityki. Bo stosuj si do pewnych zasad, ktre s zasadami chrzecijaskimi, nie gierkami,
sztuczkami, politycznymi manewrami.
A to dopiero! Niech Wasza Wielebno da spokj! Wanie ksidz, bdcy mistrzem
najbardziej zawiej gry i kompromisu. Wanie ksidz, uwaany za najwspanialszego specjalist
od intryg i kalkulacji
Nie! Nie, ja nie stosuj tych metod! Skaniam si do kompromisw, oczywicie, ale nigdy
do czego, co nie byoby jasne i uczciwe. Nie jestem witym. Ale jestem czowiekiem
uczciwym i nie wierz, by polityka musiaa by nieuczciwa. Nie wierz, e aby osign sukces,
naley ucieka si do oszustwa. Wie pani, dlaczego mj lud mnie kocha? Wie pani, dlaczego
wybacza wszystkie popeniane przeze mnie bdy? Bo rozumie, e s one spowodowane z
ocen sytuacji, nie zymi intencjami. Nie powinna mnie pani myli z dawnymi papieami i
rzeczywicie, jeli zapyta mnie pani o opini na ich temat, bdzie ona negatywna. Naprawd
staram si wprowadza nauczanie chrzecijaskie w meandry stanowiska, ktre zostao mi

powierzone i ktre przyjem. Dam pani przykad. Na Cyprze istnieje kara mierci i do mnie,
jako do szefa pastwa, naley podpisywanie wyrokw mierci. Ale egzekucje odbywaj si na
Cyprze niezwykle rzadko, bo za kadym razem, gdy skazany wniesie do mnie apelacj, ja go
uaskawiam. Wszyscy na Cyprze wiedz, e kara mierci jest nominalna; e zawsze zawieszam
egzekucj. Tamci papiee chodzili na wojn, lecz ja nie uznaj wojny, uwaam j za szalestwo,
ktre musi si skoczy i ktre bdzie wspominane z niedowierzaniem. Nie uznaj rozlewu krwi.
Prosz wybaczy, ale to wanie Wasza Wielebno na pocztku walki o niepodlego
Cypru mwi: Bdzie musiao zosta przelane wiele krwi.
Nie mogem tak powiedzie. By moe powiedziaem: Droga do wolnoci naznaczona
jest krwi, co w tym rodzaju. Moe powiedziaem: Bdziemy musieli umiera, nie
Bdziemy musieli zabija. To prawda, popieraem akty sabotau, ale pod warunkiem, e nie
kosztoway krwi niewinnych. Cae to zabijanie miao miejsce podczas mojego wygnania, gdy nie
mogem zrobi nic, by zaprotestowa. Och, nie jestem t straszn osob, za jak mnie pani
uwaa!
Zaraz si przekonamy. Bo teraz zostawimy Cypr i zajmiemy si wycznie ksidzem.
Zacznijmy od tego: Dlaczego Wasza Wielebno zosta ksidzem?
Zawsze chciaem by ksidzem. Od dziecka. Wstpiem do zakonu w wieku zaledwie
trzynastu lat. Dlaczego trudno mi powiedzie. Moe dlatego, e wywary na mnie due
wraenie wizyty w klasztorach wok mojej wioski. Bardzo podobay mi si klasztory. ycie
tam, wewntrz, byo tak odmienne od ycia w wiosce i czasami zastanawiam si, czy klasztor nie
by dla mnie sposobem ucieczki od owiec, od biedy. Mj ojciec by pasterzem. I zawsze chcia,
abym mu pomaga pilnowa owiec, a ja nie lubiem pilnowa owiec. Istotnie, narzeka, mwic:
Od swojego starszego syna nie mog niczego oczekiwa! Jeli w staroci bd potrzebowa
pomocy, bd musia si zwrci do modszego syna!. Powtarza mi to tak czsto, e w
ostatnich latach jego ycia, gdy byem ju arcybiskupem, lubiem mu dogryza: Pamitasz, jak
zrzdzie, e nie moesz po mnie niczego oczekiwa?. By bardzo religijny, jak wszyscy w
rodzinie, ale nie rozumia, dlaczego w niedzielny poranek opuszczam owce, by biec do klasztoru
i pomaga ksidzu, suc do mszy. Kiedy wyznaem mu, e chc pj t drog, miaem
dwanacie lat, rozzoci si. Ale ja si nie przestraszyem, i tak byem pewien, e nic nie bdzie
mogo mnie powstrzyma.
A ksidza matka?

Nie pamitam dobrze mojej matki. Zmara, gdy byem may, nie mam nawet jej zdjcia.
W tamtych czasach ludzie ubodzy nie robili sobie zdj, zwaszcza w cypryjskich grach.
Pamitam jedynie dzie, gdy moja matka zachorowaa. W caym dystrykcie by tylko jeden
lekarz i mj ojciec wyruszy pieszo na poszukiwanie tego lekarza. Nie wiedzia, w ktrej wiosce
bdzie mg go znale, bdzi godzinami i wreszcie wrci, cignc go za sob jak barana.
Lekarz uywa na wszystkie choroby tej samej piguki. Przypuszczam, e aspiryny. Da mamie t
piguk i zaraz potem mama umara. Pamitam pogrzeb. Pamitam noce, gdy spaem z moim
ojcem, bo przy nim mniej pakaem. I pamitam noc, kiedy on take zacz paka i
powiedziaem mu: Jeli przestaniesz paka, ja te przestan. Pamitam te, jak babcia zabraa
mnie do siebie i krewni mwili mojemu ojcu: Jeste mody, musisz oeni si ponownie.
Rwnie ze wzgldu na dzieci. Oprcz mnie by jeszcze mj braciszek i moja dopiero co
narodzona siostrzyczka. I pewnego dnia zaprowadzili mnie do nowej mamy; tata oeni si
ponownie. Nowa mama staa na rodku pokoju i szeptaa: Wejd, wejd!. Nie chciaem
wchodzi, bo jej nie znaem. Ale pniej wszedem i prdko j pokochaem. Bya dobra. yje
jeszcze, nadal jest dobra i nadal j kocham. Bardzo. Och, tak trudno, a zarazem tak atwo
wytumaczy, skd pochodz. Mj ojciec nie umia czyta ani pisa. Ani moja matka, ani moja
babcia, ani moja macocha. Sdz, e mj ojciec pogodzi si z myl, e pozwoli mi i do
klasztoru, bo tam naucz si czyta i pisa. Odprowadzajc mnie, przykazywa: Bd posuszny,
ucz si.
Czy rwnie wtedy by ksidz nieposuszny? Dopiero co ksidz powiedzia, e sucha tylko
siebie samego
Byem niemiay. Byem tak bardzo niemiay, e w szkole nie miaem nigdy odwagi, by
wsta i pokaza, e si nauczyem. Gdy nauczyciel mnie wywoywa, robiem si czerwony i
drtwia mi jzyk. Jednak nawet wtedy nie potrafiem by posuszny. Na przykad historia z
brod. Gdy miaem dwadziecia lat, przeor klasztoru nakaza mi zapuci brod. A nowicjusz nie
ma obowizku zapuszcza brody. Odmwiem, rozgniewa si. Albo bdziesz posuszny, albo
odchodzisz. Zgoda, odchodz. Natychmiast potem spakowaem walizki, i tak wiedziaem, co
si stanie. Nie odchod! Zosta!. Dobrze, zostan. Ale zapucisz brod. Nie, adnej
brody. Bo ci zbij. Zbij mnie. Zacz mnie bi, krzyczc: Zapucisz j?. Nie. Wreszcie
opad wyczerpany na krzeso: Prosz, zapu j troch. Tylko troch, ebym nie straci twarzy.
Nie. Minimalnie, eby mona byo si zastanawia, czy masz brod, czy nie. Umiechnem

si. Minimalnie?. Tak. I ani milimetra wicej?. Ani milimetra wicej. Dobrze. I
kompromis zosta osignity, a ja nie musiaem si zmusza do posuszestwa.
Znamienne, powiedziaabym.
To moja strategia. Zawsze taka bya. Chciaem powiedzie: zawsze lubiem dochodzi do
brzegu przepaci, a pniej si zatrzymywa, by nie spa. Czy to jasne? To nie jest tak, e
zatrzymuj si w ostatniej chwili, bo dopiero zdaj sobie spraw, e dalej jest przepa; obliczam
co do milimetra, e mog si posun do tego miejsca, a nie dalej. Inni rzecz jasna sdz, e
zaraz spadn, zabij si. Ja za id spokojnie, wiedzc, e wyhamuj. Tak byo z przeorem. Nie
miaem najmniejszego zamiaru opuszcza zakonu; za bardzo mi si tam podobao. Jednak
wiedziaem, e jeli dam mu do zrozumienia co odwrotnego i przyjm jego razy, ustpi,
zgadzajc si na kompromis, ktry by dla mnie zwycistwem.
I nie byo przypadku, w ktrym ksidza obliczenia by si nie sprawdziy, w ktrym
przeznaczenie zdecydowaoby za ksidza?
Nie wierz w przeznaczenie. Kady jest kowalem wasnego losu. Istniej co najwyej
nieprzewidziane okolicznoci, ktre jednak naley wykorzystywa. Ja na przykad nie
przewidziaem, e zostan biskupem w wieku trzydziestu piciu lat i arcybiskupem w wieku
trzydziestu siedmiu Ale to historia, ktr warto opowiedzie. Po siedmiu latach w klasztorze, z
ktrych trzy spdziem, uczc si w szkole wyszej w Nikozji, zostaem wysany do Aten, by
uzyska dyplom prawa i teologii. Tutaj zaskoczya mnie wojna woska, a pniej niemiecka
okupacja, okres zarwno trudny, jak i peen przygd. Po wyzwoleniu otrzymaem jednak
stypendium na wyjazd do Stanw Zjednoczonych i dotarem do Bostonu. Ameryka mi si
spodobaa; powierzono mi midzy innymi probostwo maej grecko-prawosawnej spoecznoci.
Postanowiem zosta tam pi lat, zamiast trzech ustalonych, i uzyska tytu wykadowcy
teologii. I tutaj plan si nie powid. Miny zaledwie dwa lata, kiedy otrzymaem z Cypru
telegram, w ktrym informowano mnie, e w pewnym dystrykcie zamierzano wybra mnie na
biskupa. Zaniepokoiem si. Nie chciaem straci Ameryki, nie chciaem wraca na Cypr. Cypr
nie znaczy dla mnie nic, poza oglnikow wiedz geograficzn. I rwnie ta bya niewielka, jako
e ograniczaa si do gr, w ktrych si urodziem, do klasztoru, w ktrym dorastaem, do szkoy
w Nikozji, gdzie si uczyem. Czy wie pani, e po raz pierwszy zobaczyem morze w wieku
osiemnastu lat? Natychmiast odpowiedziaem: Stokrotne dziki, ale nie chc zosta biskupem
stop.

Twierdzi ksidz, e nie by ambitny?!

Oczywicie, e byem! aden ksidz nie jest zadowolony, nie osigajc sukcesu w
karierze kocielnej. Ale ja miaem inne ambicje. Problem w tym, e zaledwie wysaem
odpowied, dotar kolejny telegram: Wybory przeprowadzone. Lud wybra ksidza
jednomylnie. By to 1948 rok, przeddzie walki o niepodlego. Wsiadem smtny na pokad
samolotu, ktrym dotarem do Aten, i pamitam, e pytaem tam wszystkich: Czy na lotnisku w
Nikozji znajd takswk?. Nastpnie w Atenach wsiadem do samolotu do Nikozji i
Powiedziaem ju pani, e na Cyprze wybory biskupa s czym niezwykle demokratycznym; lud
uczestniczy w nich dobrowolnie, entuzjastycznie i bez oszustw. Nie powiedziaem pani jednak,
e wywouj one szalony fanatyzm. A ja nie znosz fanatyzmu. adnej formy fanatyzmu. Prosz
wic sobie wyobrazi, jak si poczuem, gdy wychodzc, by poszuka takswki, ujrzaem ten
niesychany tum, wykrzykujcy fanatycznie moje imi. Wrciem do siebie tylko po to, by
wypowiedzie zdanie, ktre miao by moj pierwsz polityczn deklaracj: Chcielicie mnie.
Powic si wic Kocioowi i Cyprowi. I zrobi wszystko, by Cypr zdoby wolno, zrywajc
acuchy kolonializmu. Pniej poczuem, jak mnie unosz i prowadz do Larnaki, dystryktu,
gdzie zostaem wybrany. I od tego momentu Cypr sta si moim yciem.
Piknym yciem, Wasza Wielebno. Szczliwym yciem, trzeba przyzna.
Cikim yciem, trudnym, naznaczonym zamachami, niebezpieczestwami, niepokojem,
wygnaniem. Uczestniczyem w ruchu oporu przeciwko Anglikom. To prawda, e dwa lata
pniej, gdy zmar arcybiskup, zostaem triumfalnie wybrany na jego miejsce, stajc si
najmodszym przywdc Kocioa na wiecie. To prawda, e mi si to spodobao. Jednak
podwoio moje zaangaowanie polityczne i kosztowao mnie wygnanie. By si mnie pozby,
Anglicy wysali mnie na Seszele i Zgoda, z dzisiejszego puntu widzenia nie wydaje mi si to
bynajmniej tragedi. W gruncie rzeczy nie byo to wygnanie, byy to wakacje. Miaem do
dyspozycji will, gdzie byem obsugiwany i szanowany, krajobraz by wspaniay. Tak
wspaniay, e zapragnem ujrze go ponownie i wrciem tam jako turysta, kupiem nawet
niewielk dziak niedaleko willi, ktrej waciciel niestety nie chcia mi sprzeda. Anglicy
traktowali mnie dobrze i trzymali mnie tam krtko, zaledwie jedenacie miesicy. Ale wwczas
tego nie wiedziaem i sdziem, e bd mnie tam trzymali przynajmniej dziesi lat albo zawsze,
i nie wiedziaem nic na temat tego, co dziao si na Cyprze, nie miaem radia, nie miaem gazet,
nie mogem z nikim rozmawia. I

I?
A niech tam, powiem pani: nie jestem stworzony do ycia kontemplacyjnego. Przez
tydzie mog siedzie zamknity w tym apartamencie w Plaza, ale smego dnia musz wyj,
widzie ludzi, czym si zaj, y. Zaoponuje pani, mwic: Czy zakon niczego ksidza nie
nauczy? C, nasze zakony nie s zbyt surowe; ten, kto pozostaje w nich zamknity, robi to z
wyboru, nie z przymusu. I nie jest powiedziane, e wrcibym do zakonu. Wol robi to, co robi
i Dlaczego miabym wraca do zakonu?!?
Miaam wic racj, przyrwnujc ksidza do tych papiey. Zreszt nigdy nie wierzyam w
to, jak niektrzy ludzie ksidza przedstawiaj: asceta, wegetarianin
Nie jestem wegetarianinem! Lubi warzywa, ale jem rwnie miso. Jedno z moich
najbardziej przykrych wspomnie wie si z pewnym oficjalnym obiadem, ktry przygotowano
dla mnie w Indiach. Podszed kelner i zapyta mnie: Are you vegetarian?. Sdziem, e pyta,
czy lubi warzywa i odpowiedziaem: Tak. Wwczas on pooy koo talerza kwiat i przez ca
kolacj nie podawa mi nic poza warzywami. Zjadaa mnie zazdro, gdy patrzyem, jak inni
poeraj kurczaka, ryby, befsztyki. Istotnie, gdy tylko daj mi do rki kwiat, staj si nieufny.
Ale ja robiam aluzj do innych kwiatw, Wasza Wielebno. Zdaje si, e by ksidz
kiedy na przyjciu, podczas ktrego pewna tancerka zaprezentowaa rozpasany taniec brzucha,
a ksidz skomentowa: Kobiece pikno jest darem Boga.
Nie znam tej historii. To prawda, kocham bardzo ludowe tace, lubi folklor
Nie, nie, nie miaam na myli folkloru. Miaam na myli taniec brzucha. Prbowaam si
upewni, czy Wasza Wielebno nie jest jednym z tych ksiy, ktrzy modl si od rana do
wieczora, a
Zazwyczaj jestem bardzo skromnym czowiekiem. Rwnoczenie jednak jakby to
powiedzie kiedy trzeba, godz si na pewne poprawki. Lubi na przykad spacerowa,
biega, wspina si po grach, wiczy. Rwnie dlatego, e jestem mionikiem sportu i nie
cierpi grubych osb. Dlatego, gdy tylko mog, wybieram si na wycieczki, wspinam si po
grach. Jak pani widzi, pod sutann nosz spodnie. Jeli rwnie w domu ubieram si w ten
sposb, w sutann, to dlatego, e moi ludzie przyzwyczaili si widzie mnie w sutannie i nie
mog ich zawie. Jednak koktajle mnie nudz i tak samo ycie wiatowe

Nadal si nie rozumiemy, Wasza Ekscelencjo. Moe lepiej nazwa rzeczy po imieniu.
Robiam aluzj do kobiet, do plotek, wedug ktrych bardzo podobaj si ksidzu kobiety. Mwi
si wrcz, e na Cyprze ma ksidz dwie, hmm, dwie ony.
A to dopiero! W kociele prawosawnym biskupi i arcybiskupi nie mog si eni. Mog
to robi tylko ksia. Ale wtedy nie zostaj biskupami.
Wiem. Powiedziaam ony, by zabrzmiao to grzeczniej.

Czy nie jest prawd, e bardzo podobaj si ksidzu kobiety?

C, zmiemy temat. Mwi si te, e nie jest ksidz osob szczer, e z ksidza ust nie
pada ani dbo prawdy. Czy sdzi ksidz, e szef pastwa jest upowaniony do kamstwa?
Nie, to co, czego nie akceptuj. Jestem tak niezdolny do kamstwa, jakiegokolwiek
kamstwa, e kiedy nie mog powiedzie prawdy, wol milcze. Milczenie jest zawsze lepsze od
kamstwa. Prosz posucha, podczas walk powstaczych Anglicy aresztowali mnie kilka razy.
Po aresztowaniu nastpowao przesuchanie i oczywicie nie mogem wyprze si tego, co
robiem. Poza tym wszyscy wiedzieli, e utrzymuj kontakty z Grivasem. Dlatego, by nie
skama, odpowiadaem: Nie mog nic powiedzie. Nie chc nic powiedzie. Odmawiam
odpowiedzi. I milczaem.
Dokadnie tak, jak zrobi ksidz ze mn, gdy zapytaam ksidza o kobiety.
Co powiedziaem?
Nic.
Doskonaa odpowied.
Wasza Ekscelencja zaczyna mi si podoba. Do tego stopnia, e przykro mi naciska w
sprawie zych rzeczy, ktre o ksidzu mwi. Na przykad, e rzdzi ksidz za pomoc przysug,
e jest ksidz bardzo bogaty i e
Ja niczego nie posiadam. Absolutnie niczego, poza tym kawaeczkiem ziemi na
Seszelach. Nie mam ani grosza w adnym banku na wiecie. Mam jedynie co w rodzaju pensji,
ktr mog wykorzystywa wedug swojego upodobania, ale to niewielka kwota. Zarzdzam
dobrami Kocioa grecko-prawosawnego na Cyprze, to prawda, i jako arcybiskup dysponuj tym
wszystkim, co naley do arcybiskupstwa, ale nie jestem upowaniony do wydania choby
jednego centa na siebie. Teoretycznie rwnie moja bielizna naley do arcybiskupstwa. Co do

przysug, to pomagam wielu ludziom, to prawda. Jednak najmniej ze wszystkich swoim

przyjacioom. A jeszcze mniej swoim krewnym. Mj brat jest moim kierowc. Nie wydaje mi
si, by bya to wielka kariera, rwnie biorc pod uwag zamachy, ktrych jestem celem. To
prawda, gdy podruj, mieszkam w dobrych hotelach. Ale wie pani, dlaczego? Poniewa mam
przyjaci na caym wiecie i pragn oni za mnie paci. Na przykad w Londynie, po zamachu
stanu, zatrzymaem si w Grosvenor House, gdzie zawsze jed. Nastpnego dnia zjawia si
Charles Forte, ktrego znaem z Cypru, gdzie chcia otworzy hotel, i mwi mi: Czy wie ksidz,
e jestem wacicielem Grosvenor House?. Nie wiedziaem. Dobrze. Bdzie dla mnie
zaszczytem mc goci ksidza przez cay czas, jaki bdzie ksidz chcia spdzi w Londynie. I
w ten sposb nie paciem. Co wicej, on chcia, bym w Nowym Jorku by jego gociem w Pierre,
innym hotelu, ktry do niego naley. Nie przyjem propozycji wanie dlatego, by nie
naduywa jego gocinnoci.
Tak, ale dlaczego nazywaj ksidza czerwonym arcybiskupem?
Nigdy nie rozumiaem, skd pochodzi to okrelenie. By moe z faktu, e nigdy nie
prowadziem antykomunistycznej propagandy. Albo z faktu, e prowadz polityk neutralnoci.
Wikszo krajw niezaangaowanych jest oskarana o lewicow orientacj albo wrcz o
patrzenie w kierunku Zwizku Radzieckiego.
Czy Wasza Wielebno jest socjalist?
Jeeli nawizuje pani do socjalizmu szwedzkiego, nie do socjalizmu radzieckiego,
odpowiem: nie mam doprawdy nic przeciw socjalizmowi. Wrd wszystkich ustrojw
spoecznych jest on najbliszy chrzecijastwa, pewnego rodzaju chrzecijastwa lub
przynajmniej tego, czym powinna by nauka chrzecijaska. Chrzecijastwo nie faworyzuje
adnego ustroju spoecznego; uznaje, e kady ustrj, od kapitalistycznego po komunistyczny,
moe zawiera co dobrego. Jednak majc wybra najlepszy ustrj albo ustrj najbardziej
chrzecijaski, wybieram socjalizm. Powiedziaem socjalizm, nie komunizm. I dodam: moim
zdaniem przyszo naley do socjalizmu. Zdobdzie on przewag na skutek czego w rodzaju
osmozy, w krajach komunistycznych i kapitalistycznych. Ju si to dzieje w sensie duchowym.
Duch socjalizmu, to znaczy duch egalitarny, przenika wszystkie stosunki midzyludzkie.
Poczucie rwnoci jest dzi niemal spontaniczne.
Wasza Wielebno jest optymist.

Zawsze nim byem. I nigdy bezmylnie. W cigu ostatnich trzydziestu lat na wiecie
dokonay si wielkie zmiany. Kto by pomyla trzydzieci lat temu, e kolonializm si skoczy i
e wojna przestanie by akceptowana jako sposb ujarzmiania krajw? Kto by pomyla, e
hierarchie spoeczne przestan by akceptowane z takim przekonaniem, e sowo socjalizm
przestanie budzi strach
Ale jeli wierzy ksidz w socjalizm, jak moe ksidz kierowa Kocioem, ktry naley do
najbogatszych na wiecie?
Nie tak bogatym, jak Koci katolicki. W kadym razie Koci nie jest reakcyjn si,
nie reprezentuje kapitalistycznego wiata. Jeli czsto skania si w stron prawicy, win ponosz
jego przedstawiciele. A przedstawiciele Kocioa to nie Koci, przedstawiciele religii to nie
religia. Prosz pomyle, e nawet ksia, biskupi, arcybiskupi, teolodzy nie zdoali wykorzeni
religii z ludzkiego serca! Moe jestem przesadnym optymist, ale nawet Koci katolicki skania
mnie do pozytywnej refleksji. Tak bardzo zmieni si w ostatnich latach dziki papieowi Janowi.
W roku 1961, gdy zostaem zaproszony do Rzymu na pastwow wizyt, zaprosi mnie papie i
oczywicie miaem wielk ochot tam pj, jednak zastanawiaem si, czy powinienem. Nasze
nieporozumienia sigay tak daleko. Nie spotkaem si nigdy wczeniej, nie powiem, z
katolickim biskupem, ale nawet z katolickim ksidzem! Mwiem sobie: inni przywdcy kocioa
prawosawnego si o to obra. Tymczasem zaraz potem patriarcha Konstantynopola Atenagora
spotka si z Pawem VI w Jerozolimie.
Czu si ksidz swobodnie w towarzystwie papiea?
To byo interesujce. Szkoda, e istnieje caa ta etykieta.
A w towarzystwie jakich przywdcw czu si ksidz swobodnie?
Powiedzmy, e niektrzy przywdcy, nieliczni, wywarli na mnie wraenie, inni
pozostawili mnie obojtnym. Uwaano ich za wielkich ludzi, ale byli tylko ludmi stojcymi na
czele wielkich pastw. Wrd tych, ktrzy zrobili na mnie wraenie, wymienibym Jacka
Kennedyego. Ta jego dziecinna twarz bya naprawd sympatyczna; mia swoj godno. Poza
tym Kennedy by skromny, ludzki. Razem z Kennedym wymienibym Tito. Ale ja i Tito jestemy
przyjacimi, lubi myle, e ywi on do mnie taki sam sentyment, jak ja do niego To taki
energiczny czowiek, tak peen jasnych pomysw. Poza tym hojny: Czegokolwiek by ksidz
potrzebowa, prosz tylko powiedzie, powtarza. Lubiem te Nasera. Pamitam, jak go
poznaem na pierwszej konferencji krajw niezaangaowanych w Bandungu w Indonezji. Po raz

pierwszy wyjeda z Egiptu, po raz pierwszy lecia niewojskowym samolotem i by taki

podekscytowany. Wydao mi si to wzruszajce. Co do Castro nie wiem. Ma pewne cechy
niezbdne dla lidera. Wobec mnie zachowa si, c, zachowa si jak zachowuje si Castro.
Golda Meir jest bardzo siln, interesujc kobiet, ale nie zgadzamy si w zbyt wielu kwestiach.
Widzielimy si dwa razy i nie rzucilimy si sobie w ramiona. Sukarno nie zrobi na mnie
wraenia. Nixon tym bardziej. Przecitny czowiek, bardzo przecitny. Poza tym, co mgbym
pani powiedzie? Lubi Konstantyna. Nie dlatego, e jestem monarchist; widziaem, jak si
urodzi, jak dorasta, czuj do niego sympati. Ale nie mog tego mwi, bo nie byoby w
porzdku, gdybym robi mu propagand wyborcz.
A Mao Tse-tung?
Nie powiedziabym, abym mia z nim wiele wsplnego. I nie potrafi okreli, jakie
wywar na mnie wraenie. Stan jego zdrowia, gdy spotkalimy si w maju ubiegego roku,
naprawd nie by dobry i Przedstawmy to tak: w Chinach jest on kim w rodzaju boga. Jego
linie papilarne znajduj si wszdzie, natarczywe, a ja tumaczyem ju pani, e nie znosz
fanatyzmu. Czuj si lepiej w towarzystwie Czou En-laja. Zreszt, znam go od dziewitnastu lat,
od konferencji w Bandungu. Czou En-laj jest taki inteligentny, sympatyczny; mona z nim nawet
poartowa. Zgotowa mi baniowe przyjcie: setki tysicy ludzi na ulicach Pekinu, milion w
Szanghaju. Powtarzaem mu: Pan chce sprawi, bym poczu si kim!. Ubawilimy si
rwnie, kiedy zacz mwi o naszych dwch krajach, o roli, jak odegraj w historii. Cay czas
powtarza: Nasze dwa kraje. Wreszcie mu przerwaem, wykrzykujc: Czy mgby mi pan
wywiadczy przysug? Moe pan przesta mwi o naszych dwch krajach, o ich roli
historycznej? Czuj si miesznie. Jak mona porwnywa wysepk z piciuset tysicami
mieszkacw z Chinami, majcymi osiemset milionw mieszkacw?!? Jak moemy mie
wspln rol historyczn? Ja jestem komarem postawionym obok sonia!. By tam te Mao Tsetung. Prbowa to naprawi, mwic, e komary mog czasem bardzo dokucza, sonie natomiast
s nieszkodliwe. Ale si na to nie nabraem. I pozosta mi kompleks niszoci.
Czy czsto odczuwa ksidz w kompleks niszoci?
Och, tak. Jeeli nie jest to niszo, to dyskomfort. Na przykad podczas mojej wizyty w
Zwizku Radzieckim mieszkaem na Kremlu. Kadego ranka mwiem sobie: Boe!
Arcybiskup na Kremlu!. Podgorny by miy, uprzejmy, nieustannie si do mnie umiecha,
jednak nie zdoa sprawi, bym zapomnia o tym paradoksie. Aby sobie poradzi, poczyem

wizyt pastwow z wizyt w rosyjskim Kociele prawosawnym. Byo jeszcze gorzej. W tych
dniach przypada uroczysto koronacji nowego patriarchy Moskwy i tum by tak liczny jak w
Pekinie, jak w Szanghaju. Z trudem zachowywaem si, jakbym naprawd czu si wany. Wie
pani, tylko raz pozbyem si tego kompleksu niszoci.
Kiedy?
Gdy odwiedziem Malt.
My moemy zaoferowa ksidzu San Marino.
Nigdy mnie nie zaprosili. Jednak czuem si dobrze rwnie w Afryce. Och, ogromna jest
liczba dzieci i ulic, ktrym nadano w Afryce moje imi! W Tanzanii cay czas spotykaem
maych czarnych Makariosw i tak samo w Zanzibarze, cho Zanzibar jest muzumaski. W
Mombasie istnieje aleja, ktra nazywa si Makarios Avenue. A w Nairobi Ach, w Nairobi byo
najwspanialej, bo w cigu tygodnia ochrzciem pi tysicy osb. Zostaem zaproszony przez
Kenyatt, kolejnego przywdc, ktry wywar na mnie wielkie wraenie, i nagle nasza mnie
pewna myl. Zapytaem: Ile osb mgbym ochrzci, gdybym zosta tu tydzie?. Na to oni: Ile
ksidz chce. Nawet pidziesit tysicy?. Nawet pidziesit tysicy. C, pidziesit
tysicy to byo zbyt wiele. Powiedziaem: Niech bdzie pi tysicy. Pierwsza grupa dotara w
cigu dwch dni, wdrujc pieszo z niezmiernie odlegych wiosek. Naturalnie bybym zmuszony
chrzci w rzece. Ale nie chciaem ryzykowa. Woda bya skaona, a ja jestem mionikiem
higieny. Dlatego wrzuciem ich wszystkich do basenu, dorosych, dzieci i Przez tydzie nie
robiem nic innego, tylko napeniaem ten basen. Byo to zabawne, bo jest tam misja katolicka,
niezbyt lubiana ze wzgldu na dawne powizania z kolonializmem, i aby ochrzci cho jedn
osob, ci biedni misjonarze musz si niele namczy. Pomc kobiecie podczas porodu, karmi
dzieci, bo ja wiem. Dla mnie natomiast byo to niezwykle proste, nie musiaem robi adnej z
tych okropnych rzeczy i wynik jest taki, e dysponuj w Afryce najwikszym skupiskiem
czarnoskrych prawosawnych. Oczywicie nie rozumiej wcale, co oznacza przynaleno do
Kocioa grecko-prawosawnego. Spotykasz czowieka na ulicy i pytasz: Do jakiej religii
naleysz?. A on odpowiada: Do religii Makariosa!. Ale to i tak dobrze i Prosz posucha,
ja zawsze bd mieszka na Cyprze. Mwiem pani, e Cypr jest ju moim yciem. Ale jeli nie
mgbym mieszka na Cyprze, zamieszkabym w Afryce.
I tym sposobem zaczynam troch rozumie Wasz Wielebno. egnam si, dzikuj
Waszej Wielebnoci i mwi: do zobaczenia na Cyprze.

Do zobaczenia na Cyprze. Prosz przyjeda, kiedy pani zechce. Powitam pani jako
prezydent.
Nowy Jork, listopad 1974

Aleksandros Panagulis
Tego dnia mia twarz dziesiciokrotnie ukrzyowanego Chrystusa i wyglda znacznie
starzej ni na swoje trzydzieci cztery lata. Na bladych policzkach widniao ju nieco
zmarszczek, wrd czarnych wosw odznaczay si ju biae kosmyki, a jego oczy byy jak dwie
studnie melancholii. A moe gniewu? Nawet gdy si mia, trudno byo uwierzy w jego miech.
Zreszt by to wymuszony miech, ktry trwa krtko, jak huk wystrzau. Jego usta zaciskay si
natychmiast w penym goryczy grymasie i w grymasie tym szukao si na prno ladu zdrowia i
modoci. Zdrowie, wraz z modoci, straci w chwili, gdy po raz pierwszy zosta przywizany
do stou tortur i powiedziano mu: Teraz bdziesz cierpia tak bardzo, e poaujesz, e si
urodzie. Ale natychmiast mona byo zrozumie, e nie aowa, i si urodzi; nigdy tego nie
aowa i nigdy nie mia aowa. Natychmiast mona byo zrozumie, e by jednym z tych
ludzi, dla ktrych nawet mier staje si sposobem na ycie, tak dobrze to ycie wykorzystuj.
Ani najokrutniejsze tortury, ani wyrok mierci, ani trzy noce spdzone w oczekiwaniu na
rozstrzelanie, ani najstraszliwsze wizienie, pi lat w cementowej celi ptora metra na trzy, nie
sprawiy, by si ugi. Dwa dni wczeniej, wychodzc z Boiati dziki uaskawieniu, ktrego
Papadopulos udzieli mu razem z amnesti dla trzystu winiw politycznych, nie wypowiedzia
ani sowa, ktre sprawioby, e zostawiono by go w spokoju. Przeciwnie, owiadczy z pogard:
Ja nie prosiem o ask. To oni mi j narzucili. Ja jestem gotw wrci do wizienia choby
zaraz. A ci, ktrzy go kochali, dreli o jego nietykalno tak jak wczeniej, a nawet bardziej.
Poza wizieniem by zbyt niewygodny dla pukownikw. Tygrysy na wolnoci zawsze s
niewygodne. Do tygrysw na wolnoci si strzela. Albo zastawia si na nie puapk, by zamkn
je w klatce. Jak dugo mia zosta na wolnoci? Taka bya moja pierwsza myl w ten czwartek 23
sierpnia 1973 roku, gdy zobaczyam Aleksandrosa Panagulisa.
Aleksandros Panagulis. Dla przyjaci i dla policji Alekos. Urodzony w 1939 roku w
Atenach, z Ateny i Basilia Panagulisa, pukownika, wielokrotnie odznaczonego w wojnie
bakaskiej, w pierwszej wojnie wiatowej, w wojnie przeciw Turkom w Azji Mniejszej, w
wojnie domowej w 1950 roku. Drugi z trzech niezwykych braci, demokratw, antyfaszystw.
Zaoyciel i przywdca Greckiego Ruchu Oporu, ruchu, ktrego pukownikom nigdy nie udao
si zniszczy. Autor zamachu, ktry 13 sierpnia 1967 roku niemal kosztowa ycie Papadopulosa
i znaczy koniec junty. Dlatego by aresztowany, torturowany, skazany na mier kar, o ktr

sam zabiega w mowie obroczej, ktra na dwie godziny zapara sdziom dech w piersiach.
Jestecie przedstawicielami tyranii i wiem, e wylecie mnie przed pluton egzekucyjny. Ale
wiem rwnie, e abdzim piewem kadego prawdziwego bojownika jest ostatni szloch przed
plutonem egzekucyjnym. Ten niezapomniany proces. Nigdy nie widziano, by oskarony
przemieni si w ten sposb w oskaryciela. Pojawia si na sali sdowej z rkami skutymi na
plecach, policjanci zdejmowali mu kajdanki i zamykali go w czym w rodzaju dybw, chwytajc
go za barki, ramiona, w talii, jednak on i tak zrywa si na nogi z wycignitym palcem
wskazujcym, by wykrzycze swoje oburzenie. Nie stracili go, by nie zrobi z niego bohatera. I
rozumie si samo przez si, e sta si nim mimo wszystko, bo czasem atwiej umrze ni y tak
jak y on. Przewozili go z jednego wizienia do drugiego, mwic: Czeka na ciebie pluton
egzekucyjny. Wchodzili do celi i dotkliwie go bili. I przez jedenacie miesicy trzymali go w
kajdankach, dniem i noc, mimo e zaczy mu gni nadgarstki. Poza tym okresowo zakazywali
mu palenia, czytania, posiadania kartki i owka, by mg pisa swoje wiersze. A on pisa je
mimo wszystko, na malekich kartkach papieru welinowego, uywajc wasnej krwi jako
atramentu. Zapaka zamiast pira / krew ktra spyna na ziemi zamiast atramentu / zwitek
zapomnianej gazy zamiast kartki / Ale co mam napisa? / Moe starczy mi czasu tylko na mj
adres / Dziwne, atrament zakrzep/ Pisz do was z wizienia/ w Grecji. Udawao mu si nawet
wysya na zewntrz wizienia te pikne wiersze pisane krwi. Jego pierwsza ksika otrzymaa
nagrod literack Premio Viareggio i by ju uznanym poet, tumaczonym na niejeden jzyk; na
jego temat pisano eseje, napuszone analizy rodem z historii literatury. Ale bardziej ni poet by
symbolem. Symbolem odwagi, godnoci, umiowania wolnoci. I wszystko to wprawiao mnie w
zakopotanie teraz, gdy sta przede mn. Jak przywita si z czowiekiem, ktry dopiero co
wyszed z grobu? Jak rozmawia z symbolem? I zdenerwowana, obgryzaam paznokcie,
doskonale pamitam. Pamitam to, bo z tego czwartku 23 sierpnia pamitam wszystko.
Ldowanie w Atenach. Obaw, e go nie zastan, cho uprzedziam go o moim przyjedzie.
Poszukiwania ulicy Aristofanosa w dzielnicy Glifada, gdzie mieci si jego dom; takswkarza,
ktry wreszcie dostrzeg will i zacz krzycze, robic znak krzya. Parne popoudnie, moje
ubranie lepice si do ciaa. Tum goci, ktrzy zapeniali ogrd, taras, wszystkie zakamarki
willi. Innych dziennikarzy, gosy, popychanie. I jego, siedzcego pord tego chaosu z obliczem
Chrystusa.

Wyglda na zmczonego, a raczej wyczerpanego. Jednak gdy tylko mnie zobaczy,

zerwa si kocim skokiem i podbieg mnie uciska, jak gdyby zna mnie od zawsze. Zreszt,
jeli nawet nie zna mnie od zawsze, to ju si znalimy. W chwilach, gdy pozwalali mu czyta
jakie gazety, mia mi pniej opowiedzie, towarzyszyy mu moje artykuy. A on dodawa mi
odwagi samym faktem, e istnia i by tym, kim by. Tym sposobem znikn niepokj, e bd
musiaa stan naprzeciwko symbolu, a nie czowieka. Odwzajemniam ucisk, mwic Cze,
on odpowiedzia Cze i nie byo innych sw powitania czy gratulacji. Dodaam po prostu:
Mam dwadziecia cztery godziny na pobyt w Atenach i przygotowanie wywiadu. Zaraz potem
musz lecie do Bonn. Jest jaki kt, gdzie mona by spokojnie popracowa?. Skin gow w
milczeniu, a nastpnie, rozgarniajc tum goci, zaprowadzi mnie do pokoju, gdzie znajdowao
si wiele egzemplarzy jednej z moich ksiek po grecku. Oprcz nich by tam bukiet czerwonych
r, ktre wysa mi na lotnisko, a ktre wrciy, poniewa przyjaciel, ktry mia mnie przywita,
nie znalaz mnie. Wzruszona, oschle podzikowaam. Lecz on zrozumia ten oschy ton, bo
melancholia znikna na chwil z jego oczu i w jego renicach pojawi si bysk rozbawienia,
ktry znowu wywoa mj niepokj. By to bysk, ktry pozwala ci wyczu gstwin kccych
si ze sob czuoci i furii, niespokojn dusz. Czy uda mi si zrozumie tego mczyzn?
Rozpoczlimy wywiad. I natychmiast uderzy mnie jego gos, niezwykle czarujcy, o
gbokim, niemal gardowym tembrze. Gos stworzony do przekonywania ludzi. Jego ton budzi
zaufanie, by spokojny; by to ton kogo, kto jest bardzo pewny siebie i nie przyjmuje zastrzee
wobec tego, co mwi, jako e nie ma co do tego wtpliwoci. Mwi jak przywdca. Mwic,
pali fajk, ktrej waciwie nie odrywa nigdy od ust. Dlatego zdawao si, e jego uwaga bya
skupiona na tej fajce, nie na tobie, i przydawao mu to pewnej surowoci, ktra oniemielaa, bo
nie bya to surowo niedawna, to znaczy powstaa na skutek cierpie fizycznych i moralnych.
Jednoczenie by troskliwy, uprzejmy i czue si zagubiony, gdy na skutek nagego zwrotu,
wiesz, zwrotu motorwki, ktra pynie prosto i nagle zawraca, caa ta surowo ustpowaa
miejsca sodyczy, wzruszajcej jak umiech dziecka. Na przykad sposb, w jaki nalewa ci piwo.
Sposb, w jaki dotyka twojej rki, by podzikowa za spostrzeenie. Zmieniao mu to rysy
twarzy, ktra z bolesnej stawaa si bezbronna. Jego twarz nie bya pikna: te mae, dziwne oczy,
te due i jeszcze dziwniejsze usta, ten krtki podbrdek, wreszcie te blizny, ktre ca j szpeciy.
Na ustach, na policzkach. A jednak bardzo szybko zaczyna ci si wydawa niemal pikny,
piknem absurdalnym, paradoksalnym i niezalenym od pikna jego duszy. Nie, moe nigdy nie

miaam go zrozumie. Ju podczas tego pierwszego spotkania ustaliam, e ten mczyzna jest
studni sprzecznoci, niespodzianek, egoizmu, szlachetnoci, nielogicznoci, ktre na zawsze
miay skrywa jak tajemnic. Ale rwnie jest to nieskoczone rdo moliwoci i posta,
ktrej znaczenie wykracza poza znaczenie postaci politycznej. Moliwe, e polityka stanowia
jedynie jeden z elementw jego ycia, jedynie jeden z jego talentw. Moe, gdyby nie zosta
niebawem zamordowany, gdyby nie zamknli go ponownie w klatce, pewnego dnia kto wie, co
jeszcze bymy o nim usyszeli.
Ile godzin spdzilimy w pokoju z ksikami i kwiatami, rozmawiajc? To jedyny
szczeg, ktrego nie pamitam. Nie zauwaae mijajcego czasu, gdy suchae tego, co
opowiada. Przede wszystkim histori tortur, pochodzenie blizn. Powiedzia mi, e ma je
wszdzie. Pokaza mi te na rkach, na nadgarstkach, na ramionach, na stopach, na klatce
piersiowej. Tutaj znajdoway si one dokadnie tam, gdzie rany Chrystusa: na wysokoci serca.
Zadano mu je w obecnoci Konstantinosa Papadopulosa, brata tego Papadopulosa, za pomoc
poamanego noa do papieru. Jednak pokazywa mi je obojtnie, bez adnego ualania si nad
sob; czynia go twardym wyjtkowa, niemal okrutna samokontrola. Tym bardziej okrutna, gdy
zdawae sobie spraw, e jego nerwy nie wyszy nietknite z piciu lat pieka. Mwiy to jego
zby, gdy gryzy fajk, mwiy to jego oczy, gdy zachodziy mg w przebyskach nienawici lub
niemej pogardy. Wymwiwszy imiona swoich katw, zapada w nieprzeniknione przerwy
milczenia i nie odpowiada nawet swojej matce, ktra wchodzia, pytajc, czy nie chce jeszcze
piwa albo kawy. Jego matka czsto wchodzia. Bya stara, ubrana na czarno, jak wdowy, ktre w
Grecji nie porzucaj czerni, a jej twarz pokrywaa pajczyna zmarszczek gbokich jak jej
cierpienia. M zmar ze zgryzoty, gdy Alekos by w wizieniu. Najstarszy syn zagin. Trzeci
syn w wizieniu. Zreszt, ona te bya w wizieniu przez cztery i p miesica. Ale nawet jej nie
udao si im ujarzmi. Ani grobami, ani szantaem. W licie do pewnej londyskiej gazety
napisaa kiedy o synach: Drzewa umieraj, stojc. Jedno z drzew umaro niemal sze lat
wczeniej, Georgios.
Od niemal szeciu lat nikt nic nie sysza o Georgiosie, starszym bracie, ktry poszed w
lady ojca, uzyskujc stopie kapitana. W sierpniu 1967 roku Georgios odmwi dalszego
pozostawania w greckiej armii i, tak jak Alekos, zdezerterowa. Przekroczy rzek Ewros, zbieg
do Turcji, gdzie dotar do Stambuu, by stara si o azyl w ambasadzie woskiej. Ku naszej
habie ambasada woska odmwia mu azylu, wykrcajc si koniecznoci powiadomienia

rzdu tureckiego, potem rzdu woskiego, potem nie wiadomo kogo. Georgios ponownie uciek,
tym razem do Syrii, i w Damaszku znowu zwrci si do ambasady woskiej, ktra zachowaa si
w ten sam sposb. Jednak bardziej godna ambasada, jedna z ambasad skandynawskich,
ofiarowaa mu gocin i pozosta tam przez miesic, do dnia, w ktrym wyszed na ulic i
syryjska policja odkrya, e nie ma paszportu. Umknwszy rwnie syryjskiej policji, dotar do
Libanu. Z Libanu chcia popyn statkiem do Woch, lecz tego nie zrobi, bo kraje arabskie
uznaway Grecj pukownikw. Wola przedosta si na terytorium Izraela, kraju, ktry z Grecj
pukownikw nie utrzymywa stosunkw dyplomatycznych, by uda si do Woch, wsiadajc na
statek w Hajfie. Tymczasem w Hajfie Izraelczycy go aresztowali. Georgios im zaufa,
powiedzia, kim jest, a oni go aresztowali, by przekaza greckiemu rzdowi. Nie zrobili mu
nawet procesu. Po prostu zaadowali go na grecki statek kursujcy midzy Egir a Pireusem. Ale
gdy statek zbliy si do portu, kabina bya pusta. Uciek, wyskakujc przez iluminator? Jego
ciao nigdy nie miao zosta odnalezione. Co jaki czas morze wyrzucao jakiego trupa, wadze
wzyway Aten, by sprawdzi, czy go rozpoznaje, a Atena odpowiadaa: Nie, to nie jest mj syn
Georgios.
O pewnej godzinie w nocy przerwalimy wywiad. Rozproszy si tum odwiedzajcych i
Atena zaproponowaa mi nocleg. Przygotowaa te kolacj na najlepszym obrusie. Alekos
wydawa si mniej spity, mniej uroczysty i niebawem uchyli drzwi jednej ze swych
niezliczonych niespodzianek, pozwalajc sobie na artobliw rozmow. Nazywa na przykad
swoj cel moj will Boiati i opisywa j jako niezwykle luksusow will, z krytymi i
odkrytymi basenami, polami golfowymi, prywatnymi kinami, lnicymi salonami, szefem kuchni
kupujcym wiey kawior w Iranie, odaliskami, ktre taczyy i poleroway kajdanki. W takim
raju ogosi pewnego razu strajk godowy, bo kawior by niewiey i nie mia szarej barwy.
Potem tym samym tonem komentowa swoj powszechnie znan przyja z Onassisem,
Niarchosem, Rockefellerem, Henrym Kissingerem, albo opisywa swoje prywatne odrzutowce,
jacht, ktry poprzedniego dnia poyczy Annie angielskiej. A ja nie wierzyam wasnym
oczom, wasnym uszom. Czy to moliwe, by w cementowym grobie udao mu si zachowa
poczucie humoru, zdolno do miechu? Moliwe, a raczej niepodlegajce dyskusji. Jednak, gdy
po kolacji ponownie zaczlimy wywiad, Alekos znowu spowania i zacz nerwowo gry
fajk. Tym razem rozmawialimy do trzeciej, a o wp do czwartej padam wyczerpana na ko,
ktre przygotowano dla mnie w salonie. Nad kiem wisiao zdjcie Basilia, w jego mundurze

pukownika, a ramka uginaa si od zotych, srebrnych i brzowych medali, bdcych

wiadectwem rnych kampanii, w ktrych walczy do 1950 roku. Obok ka staa natomiast
fotografia Alekosa z czasw, gdy by studentem inynierii na politechnice i czonkiem komitetu
centralnego modzieowego zwizku partii Unia Centrum. Bystra, niezwykle inteligentna twarz,
wwczas bez wsw, ktra nie pozwalaa mi przenikn jego tajemnicy. Wtedy przypomniaam
sobie, e w pokoju obok widziaam zdjcia dwch braci w dziecistwie. Wstaam i przyjrzaam
si im. Zdjcie Georgiosa przedstawiao eleganckie i pene skromnoci dziecko, grzecznie
siedzce na czerwonym aksamicie. Zdjcie Alekosa ukazywao natomiast tygryska z gniewn
min, ktry stojc wyprostowany na czerwonym aksamicie, jako zapowied anarchistycznej
niezalenoci, zdawa si mwi: Nie i jeszcze raz nie! Ja na tym czym nie usid!.
Trykotowe ubranko zwisao w strzpach, pokazujc, e wygld zewntrzny wcale go nie
obchodzi, wic na prno mama go upominaa, prosia, on i tak robi to, co chcia. I niemal na
dowd cakowitego odrzucenia cudzych rad, rozkazw, interwencji, prawa rczka opieraa si
dumnie i prowokacyjnie na boku; lewa przytrzymywaa spodenki w miejscu, w ktrym odpad
jeden z guzikw. Jak dugo przygldaam si tym zdjciom? Tego naprawd nie pamitam.
Pamitam jednak, e w pewnej chwili moj uwag przycigno co innego: prostoktny
przedmiot pokryty kurzem. Wziam go do rki z uczuciem, e zgbiam jaki sekret, i odkryam,
e jest to siedemnastowieczna Biblia z dokumentem, ktry przypisywa jej wasno Alekosowi
Panagulisowi. Ale by to dokument sprzed trzystu lat i w Alekos by pradziadkiem, ktry
walczy jako partyzant przeciwko Turkom. Miaam si pniej dowiedzie, e od 1600 do 1825
roku rodzina Panagulisw wydawaa samych bohaterw. Niektrzy mieli na imi Jorgos, czyli
Jerzy, jak mody Jorgos, ktry poleg w bitwie pod Faliero w 1823 roku. Ale wikszo z nich
miaa na imi Alekos.
Nazajutrz wyruszyam do Bonn. I rozumie si samo przez si, e nie by to ostateczny
wyjazd. Odwoc mnie na lotnisko, Alekos kaza mi obieca, e wrc, i kilka dni pniej, gdy
trafi do szpitala, wrciam, odkrywajc rzeczy, ktre pomogy mi nieco rozproszy tajemnic
jego nieuchwytnej osobowoci. Przede wszystkim dugi wiersz, ktry mia mi zadedykowa. By
zatytuowany Podr i mwi o statku, ktry wyruszy w nieprzerwan podr, statku, ktry
nigdy nie uleg pokusie czy potrzebie przybicia do portu, zblienia si do brzegu, sowem,
zarzucenia kotwicy. Zaoga si tego domagaa, czasem bagaa, lecz kapitan opiera si jej,
niczym sztormowi, wci podajc za wiatem. Statkiem by on, Alekos. I rwnie kapitanem

by on, i zaog. Podr byo jego ycie. Podr, ktra miaa zakoczy si dopiero mierci,
bo nigdy nie mia zarzuci kotwicy. Ani kotwicy uczu, ani kotwicy pragnie, ani kotwicy
zasuonego odpoczynku. I adne rozumowanie, adna pokusa, adna groba nie mogaby
skoni go do czego przeciwnego. Dlatego, jeli wierzye w ten statek, jeli ci na tym statku
zaleao, nie powiniene prbowa go zatrzyma, hamowa go miraem zielonych brzegw, raju
na ziemi. Powiniene pozwoli mu odpyn w szalon podr, ktr wybra i ktra w gszczu
jego wewntrznych sprzecznoci bya staym punktem bezwzgldnej konsekwencji. Nawet
Ulisses w kocu odpoczywa. Dociera do Itaki i odpoczywa, zauwayam po przeczytaniu
wiersza. A on odpowiedzia: Biedny Ulisses. Pniej poda mi drugi poemat, ktry zaczyna si
tak: Gdy dopyne do Itaki / jak bardzo musiae by nieszczliwy, Ulissesie / Jeli miae
jeszcze przed sob ycie / po co dopywa tak prdko?. Myl, e tego dnia staam si naprawd
jego przyjacik, suchajc go w szpitalu. Udawaam si do Aten jeszcze kilkakrotnie i trudno,
jeli za kadym razem greckie wadze byy coraz mniej zadowolone. Stra graniczna, cho nie
odwaya si odmwi mi prawa wjazdu, wypeniaa dla mnie kartki, ktrych nie wypeniaa
nigdy dla nikogo, i podczas mojego pobytu w Atenach pilnie zajmowano si moj osob. Rzecz
nietrudna, jako e mieszkaam w domu przy ulicy Aristofanosa, gdzie telefon by na podsuchu, a
czterech policjantw w mundurach i kto wie ilu tajniakw pilnowao kadych drzwi, kadego
okna, samej ulicy, dwadziecia cztery godziny na dob.
Z psychologicznego punktu widzenia wygldao to tak, jakby Alekos nadal by w
wizieniu, a ja weszabym tam razem z nim. Kiedy polecia ze mn na Kret na pi dni. I przez
pi dni bylimy nieustannie ledzeni, szpiegowani, prowokowani. W Iraklionie, gdzie
pojechalimy, by zwiedzi Knossos, samochody policyjne jechay p metra za nami.
Wchodzilimy co zje do restauracji, a oni na nas czekali. Wchodzilimy do muzeum, a oni na
nas czekali. Ponadto czsto widzielimy, jak podjedaj do nas z naprzeciwka, bo byli
zaopatrzeni w radio i si zmieniali. Koszmar. Na lotnisku w Chanii obrazi mnie jaki tajniak. W
samolocie, ktrym wracalimy do Aten, zostalimy przesadzeni na dwa ostatnie fotele i
pilnowano nas przez ca podr. Po powrocie do Aten nie moglimy pozwoli sobie na
przyjemno zjedzenia kolacji w Pireusie, by nie przyczy si do nas niebawem policjant,
depczc nam po pitach. Przeladowali nas nawet na pogrzebie pewnego popierajcego
demokracj ministra, zmarego na zawa, i nie trzeba mwi, e Papadopulos nigdy nie udzieli
mi wywiadu, do ktrego wedug ambasady greckiej w Rzymie wydawa si skonny. Szkoda.

Zabawnie byoby spyta pana Papadopulosa, co rozumie przez demokracj. A take przez
amnesti. Jeszcze zabawniej byoby mu opowiedzie, e Alekos, gdziekolwiek si udawa, by
przyjmowany jako bohater narodowy. Ludzie zatrzymywali go na ulicy, ciskali go, a nawet
prbowali caowa go w rk. Takswkarze pozwalali mu wsiada nawet w miejscach zakazu.
Kierowcy tamowali ruch, by go pozdrowi. I nierzadko w barach nie chciano, by paci rachunek.
Sowem, wszyscy byli za nim i z nim, tylko ci, ktrzy pozostawali na subie pukownikw, byli
przeciwko niemu. A ja obserwowaam to niezwyke zjawisko, zaczynajc wreszcie nieco
rozumie t skomplikowan istot, ktrej ono dotyczyo. Wyczuwajc na przykad lepiej jej
niechci i niedole, pragnienie spokoju, ktre miao nigdy nie zosta zaspokojone, a ktre
objawiao si poprzez rozpaczliwe wybuchy gniewu albo niepotrzebne zuchwaoci, albo
wcieke telefony do wanego czowieka reimu, Ioannidisa, by go sprowokowa i da si znowu
aresztowa. Lub ledzc jego fortele godne Ulissesa, jego nage przeczucia, przywodzce na myl
Ulissesa, do ktrego pod kadym wzgldem coraz bardziej si upodabnia. I zy, napywajce mu
do oczu, gdy spoglda na Akropol, bdcy dla niego symbolem wszystkiego, w co wierzy. I
jego ponure milczenie. I porywy radoci, ktre przenosiy go caego w modo, odzyskan na
kilka godzin, na kilka minut. I nage wybuchy chopicego miechu, niespodziewane arty,
natychmiast przekrelane przez te jego nage zmiany humoru. I przesadna, a nawet purytaska
wstydliwo, ktr okazywa kobietom, gdy oferoway mu si za pomoc miosnych licikw,
otwartych propozycji, lisich forteli. Zreszt nigdy nie zwierza si nikomu ani ze swoich dawnych
przygd, ani z obecnych uczu: Powany mczyzna tego nie robi. Niemiay, uparty, dumny,
by tysicem osb w jednej osobie, ktrej nie dao si nie rozgrzeszy. Z jak radoci suchao
si go, gdy mwi o swoim zamachu: Nie chciaem zabi czowieka. Nie jestem w stanie zabi
czowieka. Chciaem zabi tyrana.
W tym czasie poprosi o paszport. Ale nie przyszo mu atwo nawet uzyskanie
dokumentw niezbdnych do zoenia podania. W kadym biurze, do ktrego si zwraca,
napotyka ciche, kafkowskie przeszkody. W urzdzie gminy w Glifadzie okazywao si na
przykad, e si nie urodzi. Nagle zabrako jego imienia w ksigach urodze. Byo imi Ateny, a
jego nie. mia si z tego ze le ukrywan gorycz: Widzisz, nie urodziem si. Nigdy si nie
urodziem. Pewnego ranka wrci, skaczc z radoci: Urodziem si! Urodziem si!. Kto wie,
dlaczego zmienili zdanie. Siedem dni pniej, w poniedziaek, wydano mu paszport, wany na
jedn podr powrotn. I trzy godziny pniej wyruszylimy samolotem Alitalii do Rzymu. Ale

nawet wylot nie by cywilizowany. Po przejciu przez odpraw celn, policj graniczn, rewizj,
weszlimy do poczekalni i natychmiast otoczya nas prowokatorska chmara policjantw w
cywilu. Pniej zapowiedziano lot i dotarlimy do bramki numer dwa. Podalimy nasze karty
pokadowe. Odepchnito nas do tyu. Dlaczego?, zapyta Alekos. Milczenie. Mamy wane
paszporty i wane karty pokadowe. I dopenilimy wszelkich formalnoci. Milczenie. Wszyscy
inni pasaerowie przeszli, wsiedli do autobusu, wysiedli z autobusu, weszli na pokad samolotu.
Samolot czeka tylko na nas. A my nie moglimy nawet zbliy si do schodkw. Co gorsza, nie
podawano nam adnego wyjanienia, nie dawano go rwnie pracownikom Alitalii, ktrzy
eskortowali nas, jak VIP-w. Dziesi minut, pitnacie, dwadziecia, dwadziecia pi,
trzydzieci Nie rozumiaam, dlaczego po trzydziestu minutach pozwolono nam wej na
pokad. Moe kto zadzwoni do szefa Urzdu Bezpieczestwa Publicznego. Moe ten
powiadomi Papadopulosa i Papadopulos zdecydowa, e nie warto byo, rwnie na arenie
midzynarodowej, popenia bdu, zakazujc mu w ostatniej chwili lotu. Ale nie zrozumiaam
te czego innego: nie zrozumiaam, czemu po zamkniciu drzwi samolot sta nieruchomo na
pasie startowym przez kolejne czterdzieci minut. Tego dnia nie byo problemw z wie
kontroln. Byo tylko wielkie zakopotanie na pokadzie. Zakopotanie, ktre jednak znikno,
gdy znalelimy si w powietrzu. Pod najbardziej bkitnym niebem na wiecie.
***
To, co wydarzyo si pniej, to ju inna ksika, bo Alekos zosta towarzyszem mojego
ycia i wielka mio zczya nas do dnia jego mierci, ktra nastpia w nocy pierwszego maja
1976 roku, gdy zosta zamordowany za pomoc zainscenizowanego wypadku samochodowego,
rycho przedstawionego przez wadze jako banalny nieszczliwy wypadek. Jednak by mc lepiej
zrozumie poniszy wywiad, na ktrym bardzo mu zaleao, warto pozna gwne wydarzenia,
ktre stanowiy o jego egzystencji od chwili, gdy samolot dotar do Rzymu, do chwili, gdy
zosta zamordowany. Oto one.
Po opuszczeniu wraz ze mn Grecji Alekos wybra Wochy na polityczn i geograficzn
baz swojej walki. Tu mielimy dom, ktry utrzymywalimy latami, std wyjeda w swoje
podre do Francji, do Niemiec, do Szwecji, a take do ojczyzny, gdzie podczas wygnania
powraca potajemnie wiele razy, nigdy niewykryty przez policj Ioannidisa. W listopadzie 1973
roku bunt na politechnice i rze studentw spowodoway przewrt wewntrz przewrotu;
Ioannidis zdyskredytowa Papadopulosa, osadzajc go w areszcie i ogaszajc si samowolnie

bezspornym wadc Grecji. Gwnym wrogiem Alekosa sta si wic Ioannidis, ktrego teraz
prowokowa z samobjcz zuchwaoci, gdy tylko wysiada w Atenach z podrobionym
paszportem. Ioannidis o tym wiedzia i za kadym razem poszukiwa Alekosa, ale na prno. Jak
w czapce niewidce Alekosowi udawao si zawsze przenikn ogniwa policyjnych sieci i przed
opuszczeniem kraju zabawia si nawet, wysyajc Ioannidisowi pocztwk z drwicymi
pozdrowieniami. Zreszt w Atenach pozostawa krtko: od dwudziestu czterech do czterdziestu
omiu godzin, na czas, ktry wystarcza, by zorganizowa towarzyszy czy podoy
demonstracyjnie jak bomb. Przywrci do ycia Grecki Ruch Oporu, przypisujc szczeglne
znaczenie grupie zwanej Laos, Lud. Wraz z t grup przeprowadza najbardziej niebezpieczne
akcje, uwaajc jednak, by nie przelewa krwi niewinnych; adna bomba nie przysporzya nigdy
ofiar. W Europie dziaa za za porednictwem emigrantw, partii demokratycznych, prasy, radia,
telewizji i kontaktw z partiami socjalistycznymi, z ktrymi by oczywicie zwizany. Trwao to
do lata 1974 roku, gdy junta upada, przytoczona wasnymi bdami i nieudolnoci.
Papadopulos by przebiegym dyktatorem, niepozbawionym zmysu politycznego, Ioannidis by
nieokrzesanym onierzem, ktry niewiele zna si na polityce. udzc si, e zaanektuje Cypr,
obali Makariosa, ktry jedynie cudem unikn mierci, a to doprowadzio do tureckiej inwazji na
wysp. Pniej, gdy Grecja znajdowaa si na krawdzi wojny z Turcj, skoni junt do
abdykacji i na skutek rozpaczliwej, a zarazem absurdalnej decyzji, powierzy rzdy tym samym
przeciwnikom, ktrych w 1967 roku obali Papadopulos. Karamanlis wrci do Aten, by
utworzy rzd tymczasowy, demokracja zostaa oficjalnie przywrcona.
Podczas tych jedenastu miesicy z Alekosem zastanawiaam si cigle, jak on zareaguje,
jeli dyktatura upadnie, zakadajc, e wczeniej go nie zabij. Istotnie, wedug mnie polityka
stanowia jedynie jeden z aspektw jego wyjtkowego talentu i jego porywajcej osobowoci.
Istniay w nim znamiona mwcy i przywdcy, to prawda, i z trudem by z nich zrezygnowa;
jednak moim zdaniem jego znaczenie rodzio si z powoania literackiego, jego prawdziwym
talentem by talent poetycki. Nie przez przypadek powtarza: Polityka to obowizek, poezja to
potrzeba. Krtko mwic, mylaam, e zdolnoci trybuna i przywdcy przejawiay si u niego
lepiej w sytuacjach kryzysowych, gorzej w demokratycznej codziennoci. I podobne wtpliwoci
musiay ogarn rwnie jego, gdy ku mojemu zdumieniu po powrocie Karamanlisa nie
pojecha natychmiast do Grecji. Postanowi to zrobi dopiero 13 sierpnia, w rocznic swego
zamachu na Papadopulosa. Powrt odda go w rce jego przeznaczenia bojownika i odsun go

od literatury. W Atenach przygotowywano wybory parlamentarne. Partia Unia Centrum

natychmiast zaoferowaa mu kandydowanie. Zgodzi si i na skutek magicznego zbiegu dat,
ktry zawsze towarzyszy poszczeglnym etapom jego ycia, wcznie z dat jego mierci, zosta
wybrany dokadnie 17 listopada, w rocznic wyroku skazujcego go na rozstrzelanie, ktrego
wykonania unikn w roku 1968. Rozumie si samo przez si, e zwycistwo wzbudzio w nim
niewiele entuzjazmu; tydzie pniej by ju we Woszech, do ktrych mia wraca z uporczyw
czstoci, wiernie, i ktre zawsze uwaa za sw drug ojczyzn. Bardzo poprawnie mwi po
wosku. Pisa niemal bezbdnie. Ubiera si i jad jak Woch. Swoje ateskie mieszkanie
wyposay we woskie meble, czynic z niego dokadn kopi naszego domu we Florencji.
W sejmie Alekos okaza si niebawem najbardziej walecznym posem. Nie dawa spokoju
nikomu, a najmniej ministrowi obrony Evangelosowi Averoff-Tositsasowi, czowiekowi, ktry
mia niejasne kontakty z poprzednim reimem. Potga Averoffa przewyszaa potg
Karamanlisa, poniewa opieraa si na wojsku, a ze strony wojska istniao niebezpieczestwo
nowego zamachu stanu. Alekos uwaa go za zagroenie dla kraju i zawsze gdy prosi o gos,
robi to po to, by go o to oskary. Wiedzia rzeczywicie o istnieniu dokumentw, ktre
dowodziy byej kolaboracji Averoffa, i powodw, dla ktrych nie rozliczy nigdy generaw,
pukownikw, kapitanw dowodzcych w czasie tyranii. Dokumenty te byy przechowywane w
archiwach EAT-ESA, wojskowej policji, i w tajemniczy sposb zaginy wraz z obaleniem Rady.
Przez cay 1975 rok, podczas gdy nikt o tym nie wiedzia, gwne zajcie Alekosa stanowio
poszukiwanie tych archiww. A procesy przeciwko Papadopulosowi, Makarezosowi,
Pattakosowi, Ioannidisowi, innym przedstawicielom junty, pniej przeciwko katom, takim jak
Theofiloyannakos i Hazizikis, pomogy mu w pewnym sensie w zachowaniu tajemnicy, bo
rozproszyy uwag ogu. O Alekosie mwiono w cigu tych miesicy tylko ze wzgldu na jego
szlachetn postaw wobec oskaronych. Walczy rzeczywicie o to, by Papadopulos i inni nie
zostali skazani na mier: W czasach dyktatury tyranobjstwo jest obowizkiem, w czasach
demokracji przebaczenie jest koniecznoci. Nie osignie si sprawiedliwoci, kopic groby.
Okaza si bardzo wspaniaomylny, skadajc zeznania przeciwko Theofiloyannakosowi, ktry
torturowa go z takim okruciestwem; jego zeznanie trwao zaledwie czterdzieci minut i
nawiza tylko do najpowaniejszych zaj, przedstawiajc je chodno i z dystansem. Owiadczy
wrcz, e jego wrogami nie s ju dawni kaci zakuci w acuchy, lecz podejrzani przedstawiciele
nowej wadzy.

W pierwszych miesicach 1976 roku Alekos wszed w posiadanie archiww ESA, a w

szczeglnoci dokumentw, ktrych szuka. Znalaz rwnie takie, ktre wiadczyy przeciwko
posowi z jego partii Demetriowi Tzatzosowi. Przyczynio si to do jego decyzji o opuszczeniu
Unii Centrum i pozostaniu w parlamencie jako niezaleny pose lewicy. Jednak dumna
samotno, w ktrej zamkn si od tej chwili, zwikszya stokrotnie niebezpieczestwo, jakie
zawsze mu zagraao. Sta si najbardziej niewygodnym czowiekiem w Grecji. Zbyt wiele
wiedzia o przywdcach faszywej i chwiejnej demokracji. I zwykle by zbyt odwany, by da si
zastraszy. Trzeba go byo zlikwidowa. Zlikwidowano go w przeddzie dostarczenia archiww
do parlamentu. Podburzona przez Averoffa prokuratura zakazaa ich publikacji. Alekosowi nie
pozostawao dlatego nic innego, jak wrczy je w parlamencie Karamanlisowi gestem, ktry
wywoaby skandal. Miao to nastpi rano w poniedziaek 3 maja. W nocy z pitku na sobot 1
maja, gdy jecha na noc do domu swej matki w Glifadzie, zaczy go ciga dwa samochody. Na
ulicy Vouliagmeni jeden z nich jecha z wielk prdkoci obok niego i za pomoc zrcznego
manewru przd-ty, wyrzuci go z drogi. Alekos zmar niemal na miejscu. W jego pogrzebie
wzio udzia ptora miliona ludzi.
Ale to, powtarzam, inna ksika. Tutaj naleao jedynie wyjani najwaniejsze etapy
jego ycia po wywiadzie. Wywiadzie, ktry wykracza daleko poza portret mczyzny, ktrego
kochaam, ktry mnie kocha, ktrego kocham. Z odlegoci czterech lat nie mog nie uzna go
za rodzaj duchowego testamentu, wyjanienia tego, czego Alekos zawsze na prno poszukiwa.
Poniewa to, czego poszukiwa, czego powinna poszukiwa kada ludzka istota godna tego, by
si narodzi, nie istnieje. Jest to sen zwany wolnoci, zwany sprawiedliwoci. I paczc,
przeklinajc, cierpic, moemy jedynie za nim poda, mwic sobie samemu, e jeli co nie
istnieje, naley to wymyli. Czy nie zrobilimy tak samo z Bogiem? Czy ludzkie przeznaczenie
nie polega wanie na wymylaniu tego, co nie istnieje, i walce o jaki sen?
ORIANA FALLACI. Nie wygldasz na szczliwego, Alekos. Jak to? Nareszcie wyszede
z pieka i nie jeste szczliwy?
ALEKSANDROS PANAGULIS. Nie, nie jestem. Wiem, e mi nie uwierzysz, e wyda ci
si to niemoliwe, absurdalne, ale czuj si raczej poirytowany ni szczliwy, raczej smutny ni
szczliwy. Czuj si tak, jak w ubieg niedziel, gdy usyszaem te wiwatujce okrzyki
rozlegajce si z cel innych winiw; nie znaem przyczyny tych okrzykw i pomylaem:
Pewnie chodzi o jak amnesti. Papadopulos przygotowuje swoj odezw, dlatego robi

przedstawienie z amnesti, zdolne zrobi wraenie na naiwnych. Moe ju sobie pozwoli na ten
luksus, by mniej si ba. A raczej, by udawa, e mniej si boi. Zreszt, co go kosztuje
wypuszczenie kilku z nas. Pomylaem kilku z nas, bo nie mylaem, e uwolni rwnie mnie.
I kiedy dowiedziaem si o tym w poniedziaek rano, nie odczuem adnej radoci. adnej.
Powiedziaem sobie: jeli zdecydowa, e opaca mu si uwolni rwnie mnie, oznacza to, e
jego plan jest bardziej ambitny; oznacza to, e zamierza zalegalizowa junt w ramach
konstytucji i szuka uznania dawnych przeciwnikw. Komendant wizienia ogosi mi ask,
wchodzc do celi: Panagulis, otrzymae uaskawienie. Odpowiedziaem: Jakie uaskawienie?
Nie prosiem nikogo o adne uaskawienie. Pniej dodaem: Prdko si przekonacie, e atwo
mnie wsadzi, ale trudno wycign na zewntrz. Zanim dotr do Erytrei, znowu mnie
zamkniecie. Erytrea to przedmiecie Aten.
Tak mu powiedziae?
Jasne. Co innego mogem mu powiedzie? Miaem moe powiedzie: dzikuj, to bardzo
mie z pana strony, prosz pozdrowi ode mnie pana Papadopulosa? Zreszt we wtorek byo
gorzej. Wiesz, istnieje specjalna procedura odczytywania skazanemu dekretu uaskawiajcego,
rodzaj ceremonii z plutonem prezentujcym bro, reszt stojc na baczno. Tak wic okoo
poudnia przyjeda na ceremoni prokurator Nicolodimus i wyprowadzaj mnie z celi, by
zaprowadzi mnie przed kwater komendanta, gdzie wszyscy stoj i tak dalej. Ja zauwaam
krzeso i natychmiast siadam. Oszoomienie, zaskoczenie i rozkaz Nicolodimusa: Panagulis!
Wstawaj!. Dlaczego? pytam. Bo masz przeczyta kartk, ktr nazywasz prezydenckim
dekretem, a ktra dla mnie jest tylko kartk jakiego pukownika? Nie, nie wstan. Nie!. I
nadal siedz. Inni na stojco, na baczno i tak dalej, a ja siedz. Nie opucibym tego krzesa,
nawet jeli mieliby mnie pokroi na kawaki. Byli zmuszeni przeprowadzi ceremoni, podczas
gdy siedziaem tak sobie z nog zaoon na nog. Nigdy nie przestaem ich prowokowa. Kiedy
okoo drugiej po poudniu przyszed po mnie podpukownik, sprowokowaem rwnie jego.
Panagulis, jeste wolny. Zbieraj swoje rzeczy. Ja niczego nie bd zbiera. Sam je zbieraj. Ja
nie prosiem o wyjcie.
Co on na to?
Och, powtrzy to samo zdanie, co inni: Gdy tylko znajdziesz si na zewntrz,
przestaniesz tak mwi. Odkryjesz sodkie ycie i zmienisz zdanie. Pniej zabrali moje torby i
zanieli je a do bramy, jak tragarze. Byo to zabawne, bo w jednej z toreb, ktre nieli mi jak

tragarze, ukryem ostatnie napisane przeze mnie wiersze i pilniki, ktrych uywaem do
przecinania krat. Popatrz, to malutkie pilniczki. Ale dziaaj. Znajdowali mi te pilniki
siedemnacie razy, a jednak zawsze udawao mi si zdoby je ponownie i wychodzc z Boiati,
miaem ich okoo dziesiciu. Trzymaem je tutaj, widzisz? A nastpnym razem Cay czas
czekam, a znowu mnie zabior i tam umieszcz. A ty chcesz, bym by szczliwy!
A jednak to musiao by pikne, gdy wyszede na zewntrz, gdy ujrzae soce i swoj
matk.
Nie byo nawet pikne. To byo niczym olepienie. Od tylu lat nie wychodziem z tego
cementowego grobu, od tylu lat nie widziaem soca i przestrzeni. Zapomniaem, jak wyglda
soce, a soce na zewntrz wiecio bardzo mocno. Gdy poczuem je na sobie, musiaem
zamkn oczy. Pniej troszeczk je otworzyem, ale tylko troszeczk i z na wp przymknitymi
oczami poszedem dalej. I idc dalej, odkryem przestrze. Moja cela miaa wymiary ptora
metra na trzy, chodzc, mogem zrobi jedynie dwa i p kroku. Co najwyej trzy. Ponowne
odkrycie przestrzeni przyprawio mnie o zawroty gowy. Poczuem, e krci si dookoa mnie jak
karuzela, zachwiaem si i omal nie upadem. Zreszt nawet teraz, gdy przejd wicej ni sto
metrw, staj si zmczony i zdezorientowany. Nie, to nie byo pikne. I niewane, jeli mi nie
wierzysz. Albo wane, ale trudno. Podejmowaem straszliwy wysiek, by i dalej w caym tym
socu, caej tej przestrzeni. Potem w caym tym socu, caej tej przestrzeni zobaczyem nagle
jak plam. Ta plama bya grupk osb. I od tej grupki osb odczya si czarna posta. Wysza
mi naprzeciw i stopniowo stawaa si moj matk. A za moj matk odczya si inna posta. I
rwnie ona do mnie podesza. I stopniowo stawaa si pani Mandilaras, wdow po Nikoforosie
Mandilarasie zamordowanym przez pukownikw. I uciskaem moj matk, uciskaem pani
Mandilaras, a potem
Potem si rozpakae.
Nie, nie pakaem! Nawet moja matka nie pakaa! My jestemy ludmi, ktrzy nie pacz.
Jeeli przypadkiem si pacze, nigdy nie pacze si w obecnoci innych. Podczas tych lat
pakaem tylko dwa razy: gdy zamordowano Georgadjisa i gdy powiedziano mi, e zmar mj
ojciec. Ale nikt nie widzia, jak pacz; byem w mojej celi. Pniej pniej nic takiego.
Poszedem do domu z matk, z pani Mandilaras i adwokatem. A w domu zastaem mnstwo
przyjaci. Siedziaem z przyjacimi do szstej rano, po czym poszedem do ka, do mojego
ka, i nie pytaj, czy wzruszyem si, pic we wasnym ku. Bo si nie wzruszyem. Och,

wiesz, nie jestem niewraliwy! Nie jestem! Ale staem si twardy. Bardzo twardy, i czego innego
mona si spodziewa po czowieku, ktry przez pi lat by pogrzebany ywcem w
cementowym grobie, nie majc adnego kontaktu ze wiatem poza tymi, ktrzy go bili,
zniewaali, torturowali, a nawet prbowali zabi? To prawda, nie stracili mnie po ogoszeniu
tego wyroku mierci. Jednak pogrzebali mnie mimo wszystko, ywego, zamiast martwego. I
dlatego nimi gardz. Mieli prawo mnie straci, bo dokonaem zamachu, a jake. Ale nie mieli
prawa pogrzeba mnie za ycia, zamiast po mierci. Oto dlaczego odczuwam jedynie gniew
wobec tych baznw, ktrzy teraz pozwalaj mi spa we wasnym ku.
Alekos, nie mw takich rzeczy. Chcesz wrci do wizienia?
Jeli mielibymy popatrze na to w sposb logiczny, naprawd powinienem by tam
wrci przed dotarciem do Erytrei. Jestem gotw wrci do wizienia w kadej chwili. Od teraz.
Od wczoraj, od przedwczoraj, od chwili, gdy olepio mnie soce. Powiem wicej, jeli mj
powrt do wizienia na co si przyda, z radoci wrc do wizienia. Bo z jakiego powodu
mieliby mnie znowu wtrci do wizienia? Z powodu tego, co mwi tobie i innym? Ale czy
mwienie tego, co myl, nie jest moim prawem w demokratycznym ustroju i czy Papadopulos
nie twierdzi, e w Grecji panuje demokracja? Ley cakowicie w interesie Papadopulosa, by
pozostawi mnie na wolnoci i udowodni wiatu, e nic go nie obchodzi to, co mwi. I jeli
chce mnie skrzywdzi w inteligentny sposb, musi zastawi na mnie jak puapk. Ale tego ju
prbowa. Dzie po moim zwolnieniu z wizienia przyszed tu jaki chopak, ktry twierdzi, e
jest studentem, cho rwnie po fryzurze wida byo od razu, e naley do policji wojskowej.
Opowiedzia mi, e jaki czas temu zabi Amerykanina wzitego jako zakadnika, by uwolni
Panagulisa, a pniej poprosi mnie o par karabinw. Wygoniem go z krzykiem i natychmiast
zadzwoniem do policji wojskowej. Zapytaem o dowdc, jednego z tych, ktrzy mnie
torturowali. Nie byo go, dlatego powiedziaem telefonicie: Wytumacz mu, e jeli wyle do
mnie jeszcze jednego ze swoich agentw prowokatorw, pobij go do nieprzytomnoci. A niech
to! Nie zdoali mnie ugi w wizieniu; mylisz, e uda im si to teraz?
Alekos, nie boisz si, e ci zamorduj?
C! Jako e chc wydawa si liberalni, demokratyczni, nie opacaoby im si nawet
teraz mnie mordowa. Pniej mog o tym pomyle. W marcu 1970 roku, zaraz po
zamordowaniu Polycarposa Georgadjisa, bohatera wojny o niepodlego Cypru i ministra
arcybiskupa Makariosa, usiowali to zrobi. Byo okoo sidmej wieczorem, a ja pity dzie

przeprowadzaem nowy strajk godowy. Nagle usyszaem syk i zapali si siennik. Rzuciem si
na ziemi, krzyczaem: Mordercy, bkarty, bestie, otwrzcie mi drzwi. Godzina, podczas ktrej
siennik pon i pon Nic ju nie widziaem, przestaem oddycha. Gdy przyszed lekarz
wizienny, mody podporucznik, byem nieprzytomny. Jak miaem dowiedzie si pniej,
poprosi on o natychmiastowe umieszczenie mnie w szpitalu, lecz mu na to nie pozwolono i
przez dwa dni pozostawaem w swojej celi, na granicy ycia i mierci. Lekarz czyni rozpaczliwe
wysiki, by mnie uratowa i przenie do szpitala. Ludzie z junty byli zupenie obojtni. Bardzo
czsto mdlaem i nie mogem mwi, poniewa bolaa mnie klatka piersiowa i nawet oddychanie
sprawiao mi bl. Po czterdziestu omiu godzinach udao si sprawi, by zbadali mnie starsi
lekarze oficerowie i gdy zobaczyli, w jakim jestem stanie, ogarn ich gniew. Szef lekarzy
oficerw powiedzia, e trzymanie mnie w celi to zbrodnia, i zadzwoni do swoich przeoonych,
by zaprotestowa. Jeli prawd jest to, czego dowiedziaem si pniej, zadzwoni rwnie do
dowdcy si zbrojnych, ktry teraz jest wiceprezydentem pseudodemokracji, Odisseo Angelisa.
Powiedzia mu, e odmawianie przez nich przeniesienia mnie do szpitala to czyn zbrodniczy i e
ich zadenuncjuje. I to dziki niemu wreszcie trafiem do szpitala. W szpitalu odkryto w mojej
krwi dziewidziesiciodwuprocentowe stenie dwutlenku wgla i powiedziano, e nie przeyj
wicej ni dwie godziny; a nawet gdybym przey dwie godziny, i tak miaem nie przey. I
Ale czy wiesz, dlaczego uwolnili Teodorakisa?
Teodorakisa? Nie.
Bo ja umieraem. W Atenach znajdowa si w Francuz. Ten Servan-Schreiber. I zdaje
si, e przyjecha, by mnie zabra. Naturalnie nie oddaliby mnie Servan-Schreiberowi, nawet
gdybym by zdrowy. A na dodatek znajdowaem si w stanie piczki na skutek ich prby
zamordowania mnie. Dlatego, rwnie przewidujc skandal, jaki mia wybuchn po mojej
mierci, podarowali mu Teodorakisa. Zabawne, co? Nie chc przez to powiedzie, e nie
cieszyem si z uwolnienia Teodorakisa. On tyle wycierpia w wizieniu. Jednak historia mimo
wszystko jest zabawna.
Interesujce. Ale skd masz dowody na to, e prbowali ci zamordowa?
Kilka dni przed tym wydarzeniem zabrali siennik, by go wytrzepa. Zdarzao si to
bardzo rzadko, co trzy lub cztery miesice. A kiedy odnieli go do celi, przyszed do mnie
stranik. Stranik by przyjacielem. Zapyta mnie: Alekos, ukrye co w sienniku?. Nie, nic.
Dlaczego?, odpowiedziaem. Bo widziaem, jak kapral Karakaxas manewrowa przy nim,

jakby czego szuka. Wwczas nie przykadaem wagi do tego zdarzenia, jednak pierwsz
rzecz, o jakiej pomylaem, byo to, e napchali tam fosforu, plastiku, nie wiem czego. I
pierwszym nazwiskiem, jakie przyszo mi do gowy, byo nazwisko Karakaxasa. Oczywicie
oskaryli mnie o podpalenie. Ale kiedy im przypomniaem, e przed szecioma dniami zabrali mi
nawet papierosy i zapaki, zrozumieli, e maj kopoty. Przyszed do mnie major Kutras z policji
wojskowej i rzek: Jeli nie opowiesz nikomu o tym, co si stao, masz moje sowo honoru, e
pozwolimy ci wyjecha za granic. Jako e odmwiem nawet rozpatrzenia podobnej oferty, po
dziesiciu dniach wrzucili mnie ponownie do celi i od tej chwili zabroniono wizyt nawet mojej
matce. Co do mojego adwokata, w cigu piciu lat nigdy go nie widziaem. Nigdy nie dostaem
jego listw, on nigdy nie otrzyma moich. To te wiadczy o ich bezprawnym i zbrodniczym
zachowaniu wobec mnie. Bali si widocznie, e ujawni usiowanie zabjstwa i dlatego caa
moja poczta trafiaa na st dyrektora wizienia. Nawet listy, ktre wysyaem do Papadopulosa.
Pisaem do Papadopulosa jako do moralnego przywdcy junty, by wyrazi mu cae moje
obrzydzenie i pogard. Powinni mie odwag opublikowa te listy albo przynajmniej je
upubliczni. Wysaem mu ich wiele, na wszystkie adresy. Pisaem te do przewodniczcego
Arios Pagos, Trybunau Konstytucyjnego. Wysyaem do niego telegramy, by ujawni to, co mi
robili, i powiedzie mu, e jestem chory. Ale on rwnie nigdy nie otrzyma moich telegramw
i
A jak si czujesz teraz, Alekos?
Gorzej ni si wydaje. Moje zdrowie szwankuje. Cigle czuj si saby, wyczerpany.
Czasami miewam zapaci. Jedna dopada mnie wczoraj, inna zaraz po wyjciu z wizienia. Nie
mog chodzi; po trzech krokach siadam. Oprcz tego szwankuje wiele rzeczy: wtroba, puca,
nerki. Zawieziono mnie do kliniki i pierwsze badania nie wypady pocieszajco; w poniedziaek
bd musia pj do szpitala, by zrobi kolejne. Osabiy mnie na przykad te wszystkie strajki
godowe. Pewnie powiesz: Ale po co bra na siebie jeszcze te strajki godowe? Bo podczas
przesucha strajk godowy jest sposobem na to, by stawi im czoo. Pokazujesz im mianowicie,
e nie mog odebra ci wszystkiego, bo masz odwag ze wszystkiego zrezygnowa. Wytumacz
to lepiej. Jeli odmawiasz jedzenia i ich atakujesz, denerwuj si i nie pozwala im to na
zastosowanie systematycznej formy przesucha. Na przykad podczas tortur, jeli torturowany
przybiera prowokacyjn i agresywn postaw, systematyczne przesuchanie zamienia si w
osobist walk torturowanego. Czy to jasne? Chciaem powiedzie, e dziki strajkowi

godowemu ciao sabnie, a to uniemoliwia kontynuacj przesuchania, gdy nie ma sensu

przesuchiwa czy torturowa kogo, kto straci przytomno. Do takiego stanu dochodzisz po
trzech lub czterech dniach bez wody i jedzenia, zwaszcza jeli krwawisz z ran odniesionych
podczas tortur. Wtedy s zmuszeni przenie ci do szpitala i Och, rwnie moje szpitalne
wspomnienia s bolesne. Prbowali mnie karmi za pomoc plastikowej rury, ktr wsadzali mi
do nosa. Bardzo cierpiaem, cho miaem wraenie, e zyskuj na czasie. Pniej
Pniej?
Pniej ze szpitala zabierali mnie z powrotem do pokoju tortur i ponownie zaczynali mnie
torturowa. Wtedy ja znowu przeprowadzaem strajk godowy i znowu ich prowokowaem,
znowu zachowywaem si pogardliwie, agresywnie. W ten sposb ich system znowu zawodzi. I
znowu byli zmuszeni zawie mnie do szpitala, gdzie znowu usiowali mnie karmi sond
woon do nosa. Och, rwnie niektrzy lekarze zachowywali si obrzydliwie. W szpitalu moi
kaci kontynuowali przesuchanie, jednak mniej spjnie, poniewa nie mogli tam stosowa swoich
metod. Powtarzam, zyskiwaem na czasie, i to byo dla mnie wane. Sowem, nie mgbym
zrezygnowa ze strajkw godowych. Bya to zbyt nieodzowna bro.
Rozumiem, e w czasie przesucha Ale potem, Alekos, w wizieniu?
Rwnie w wizieniu nie byo skuteczniejszego sposobu na wyraenie swojego
obrzydzenia, swojej pogardy i na udowodnienie im, e nie mog mnie ujarzmi. Nawet jeli
byem ju winiem. Protestujc poprzez strajk godowy, miaem wraenie, i nie jestem sam, i
mylaem, e ofiarowuj co sprawie Grecji. Mylaem, e jeli zachowam zdecydowan,
odwan postaw, onierze, stranicy i sami oficerowie zrozumiej, e reprezentuj nard
zdeterminowany, by wygra. Zreszt, wiele ze strajkw godowych, ktre przeprowadzaem w
wizieniu, byo spowodowanych sposobem, w jaki si wobec mnie zachowywali. Odmawiali mi
nawet gazety, ksiki, owka, papierosa. I aby zdoby gazet, ksik, owek, by zapali
papierosa, odmawiaem jedzenia. Przez wiele dni. Przeprowadziem jeden strajk trwajcy
czterdzieci siedem dni, jeden trwajcy czterdzieci cztery, jeden czterdzieci, jeden trzydzieci
siedem, dwa trzydzieci dwa, jeden trzydzieci, pi od dwudziestu do trzydziestu
Przeprowadziem ich wiele. I mimo to oni nigdy nie przestali mnie bi. Nigdy. Otrzymaem w tej
celi tyle ciosw. ebra, ktre mi poamali, bijc mnie elaznymi prtami, dopiero si zrosy.
Kiedy pobili ci po raz ostatni?

Jeli mwisz o powanym pobiciu, to 25 padziernika 1972 roku; w trzydziestym drugim

dniu strajku godowego. Przyszed Nicholas Zakarakis, naczelnik wizienia Boiati, a ja leaem
na sienniku. Nie miaem si, nie mogem ju niemal oddycha. On, mimo wszystko, zacz mnie
wyzywa i w pewnej chwili powiedzia, e zapacono mi za mj zamach na Papadopulosa i e
zdeponowaem pienidze w Szwajcarii. Wtedy nie zdoaem usiedzie cicho. Zebraem resztk si
i krzyknem do niego: Malakas. Plugawy malakas!. Malakas to brzydkie sowo po grecku.
Zakarakis zareagowa takim gradem ciosw, e nadal przykro mi o tym myle. Z reguy si
broniem. Tego dnia nie mogem za ruszy palcem i Pobili mnie rwnie 18 marca.
Przywizali mnie do pryczy i bili mnie przez ptorej godziny. Gdy doktor Zografos unis
przecierado i zobaczy moje ciao, zamkn oczy z przeraenia. Byo to ciao czarne jak
atrament, jeden wielki siniec od stp do gw. Bili mnie przede wszystkim po pucach i nerkach,
tak wic przez dwa tygodnie pluem i sikaem krwi. Jak miabym czu si teraz dobrze?! Zreszt
kwestia krwawego moczu jest rwnie spowodowana czym innym, co zrobili mi podczas
przesuchania.
Nie bd ci o to pyta, Alekos.
Dlaczego? I tak opowiedziaem o tym podczas procesu i poinformowaem o tym
Midzynarodowy Czerwony Krzy. Robi mi to Babalis, jeden z moich katw. Podczas gdy
leaem nago, przywizany do tego elaznego ka, wsadza mi do cewki moczowej elazny
drut. Co w rodzaju igy. Nastpnie, podczas gdy inni wrzeszczeli spronoci, rozgrzewa
zapalniczk do czerwonoci cz pozostajc na zewntrz. Co potwornego. Zapytasz: A nie
zrobili ci elektrowstrzsw?. Nie, mnie ich nie zrobili. Jednak zrobili mi to i mwic o
torturach, jak mona ustali, ktra z nich jest najgorsza? Pozostawa dziesi miesicy w
kajdankach, powtarzam, dziesi miesicy, dzie i noc, nie jest moe tortur? Dziesi miesicy,
dzie i noc. Dopiero od dziewitego miesica uwalniali mi nadgarstki na kilka godzin. Dwie albo
trzy godziny rano, na skutek nalega wiziennego lekarza. Moje rce byy napuchnite,
nadgarstki krwawiy i w kilku miejscach ukazyway ropiejce rany Udao mi si zawiadomi
moj matk, ktra zoya w prokuraturze generalnej oficjaln skarg na pimie. I to oskarenie
stanowi dowd, bo jeli moja matka napisaaby nieprawd, oskaryliby j, tak czy nie? Czy nie
oskaryli pani Manganis, gdy ujawnia, e jej m, profesor Jorgos Manganis, by torturowany?
Zamknli t wielk pani w wizieniu, cho powiedziaa prawd. Mogli sobie na to pozwoli, bo
w jej przypadku trudno byo udowodni oskarenia. Jednak nie w moim przypadku. Nie mogli

uwizi mojej matki; istniay dowody. I to oczywiste. Byy nimi rany i blizny, ktre nosiem na
caym ciele. Gdybym mia sporzdzi list tortur Popatrz na te trzy blizny po stronie serca.
Zrobili mi je tego dnia, gdy zamali mi lew stop za pomoc falangi. Oczywicie zawsze robili
mi falang, ktra polega na obijaniu ci prtem stp, a bl przeniknie do mzgu i zemdlejesz. Ja
znosiem to nawet dosy dobrze. Ale tego dnia Babalis bardzo si postara i zama mi lew
stop. Pi minut pniej przyby Konstantinos Papadopulos. Wiesz, brat Papadopulosa.
Przyoy mi do skroni rewolwer i krzykn: Teraz ci zabij, zabij ci! i mnie okada.
Podczas gdy mnie okada, Theofiloyannakos zadawa mi rany w serce elaznym noem do
listw o wyszczerbionym kocu. Wbij ci go w serce, wbij ci go w serce!. Std te trzy blizny.
A te blizny na nadgarstkach?
Och, te zrobili mi, gdy udawali, e podcinaj mi yy. Nic powanego. Cili mnie tylko
powierzchownie. Zreszt wiesz, e mam blizny na caym ciele. Czasami jak odkrywam i si
zastanawiam: a t kiedy mi zrobili? W trzecim tygodniu tortur nie zwracaem ju na to uwagi.
Czuem, jak tu cieknie mi krew, tam otwiera si ciao, i mylaem tylko: Znowu si zaczyna.
Rozpoczynali zwyczajne tortury, biczujc mnie metalow lin. To Theofiloyannakos mnie
biczowa. Albo wieszali mnie pod sufitem za przeguby i zostawiali tak godzinami. To trudne do
zniesienia, bo po jakim czasie grna cz ciaa staje si jakby sparaliowana. To znaczy, nie
czujesz ju rk i ramion. Nie moesz oddycha, nie moesz krzycze, nie moesz w aden sposb
zaprotestowa i Naturalnie wiedzieli o tym wszystkim i gdy dochodziem to tego stanu,
okadali mnie kijem po nerkach. Wiesz, do czego nigdy si nie przyzwyczaiem? Do duszenia. To
te robi mi Theofiloyannakos, zatykajc mi obiema rkami nos i usta; och, to byo najgorsze ze
wszystkiego. Ze wszystkiego! Zatyka mi nos i usta na minut, patrzc na zegarek i pozwala mi
zaczerpn oddech dopiero wtedy, gdy stawaem si siny. Przesta robi to rkami, gdy udao mi
si mu je pogry. Jednym ugryzieniem oderwaem mu niemal palec. Ale wtedy przerzuci si na
koc i Inn rzecz, ktr le znosiem, byy wyzwiska. Nie torturowali mnie nigdy w milczeniu.
Nigdy. Wrzeszczeli, wrzeszczeli Gosem, ktry nie by ju gosem, lecz hukiem Poza tym
gaszenie papierosw na jdrach. Suchaj, ale dlaczego chcesz si dowiadywa tych rzeczy tylko
ode mnie? To nawet nie jest sprawiedliwe. Nie robili tego tylko mnie. Jeli ci si uda, id do
szpitala wojskowego 401 i zapytaj, czy moesz si zobaczy z majorem Mustaklisem. Jemu
podczas przesuchania zrobili aloni. Wiesz, co to jest aloni? Oprawcy ustawiaj si w okrg,
nastpnie wrzucaj ci do rodka okrgu i uderzaj w ciebie wszyscy naraz. Jego bili w krgosup

i kark. Zosta cakowicie sparaliowany. Ley w ku jak rolina i lekarze okrelaj jego stan
jako mier kliniczn.
Chciaabym ci o co zapyta, Alekos. Czy zanim to si wydarzyo, dobrze znosie bl
fizyczny?
Och, nie! Nie. Najbardziej niewinny bl zbw dokucza mi ponad miar i nie znosiem
widoku krwi. Cierpiaem ju od samego patrzenia, jak cierpi ludzie, podziwiaem z
niedowierzaniem osoby zdolne znosi fizyczny bl. Czowiek jest doprawdy niezwykym
stworzeniem, morzem niespodzianek. To niewiarygodne, jak czowiek moe si zmieni, i
cudowne, e czowiek moe okaza si zdolny znie to, co nie do zniesienia. To pompatyczne
powiedzenie Stal hartuje si w ogniu jest zupenie prawdziwe. Im duej mnie drczyli, tym
stawaem si twardszy. Im duej mnie torturowali, tym wikszy stawiaem opr. Niektrzy
mwi, e podczas tortur baga si o mier jak o wyzwolenie. To nieprawda. Przynajmniej w
moim wypadku. Skamabym, mwic, e nigdy si nie baem, ale skamabym rwnie, mwic,
e chciaem umrze. mier bya ostatni rzecz, ktra przychodzia mi do gowy. Mylaem
tylko o tym, by si nie podda, by nie zacz mwi, by si buntowa. Gdyby wiedziaa, ile razy
ja rwnie ich pobiem! Gdy nie byem przywizany do elaznego stou, kopaem ich, gryzem,
deptaem. Byo to bardzo przydatne, gdy w ten sposb bardziej si denerwowali, bili mnie
jeszcze mocniej i mdlaem. Zawsze chciaem zemdle, bo omdlenie jest jak odpoczynek. Pniej
znowu zaczynali, ale
Wybacz, Alekos. Interesuje mnie jedna rzecz. Czy wiedziae, e cay wiat zajmowa si
tob i protestowa w twoim imieniu?
Nie. Zrozumiaem to dopiero w dniu, gdy weszli do mojej celi, wymachujc gazetami i
krzyczc: Rosyjskie czogi wjechay do Czechosowacji! Teraz nikt nie bdzie mia czasu i
ochoty, eby si tob zajmowa!. Poza tym zrozumiaem to wtedy, gdy pokazano mnie
dziennikarzom po pierwszej prbie ucieczki. Byo ich wielu, z rnych krajw, i powiedziaem
sobie: A wic wiedz!. I poczuem co w rodzaju pieszczoty na sercu. I wydao mi si, e
jestem mniej samotny. Bo wiesz, najokropniejsz rzecz nie jest cierpienie. Jest ni cierpienie w
samotnoci.
Wrmy do twojego opowiadania, Alekos.
No wic mwiem, e gdy oni mnie wyzywali: Zbrodniarz, sukinsyn, zdrajca, ciota i
inne wulgaryzmy nie do powtrzenia, ja wyzywaem ich. Wrzeszczaem do nich straszne rzeczy.

Na przykad: Wypieprz ci crk!. Ale bez emocji, nie tracc gowy. Czy to jasne? Ja, ktry
jestem tak uczuciowy, w gniewie staj si opanowany. Pewnego dnia przysali do mnie oficera
zajmujcego si przesuchaniem psychologicznym. Wiesz, jednego z tych, ktrzy mwi: Mj
drogi, byoby lepiej, gdyby mwi. Jako e by taki uprzejmy, poprosiem go o szklank wody.
Troskliwie kaza mi j przynie. Ale gdy tylko dostaem szklank do rki, zamiast z niej pi,
potukem j. Nastpnie z rozbit szklank rzuciem si na tych drani. Zraniem dwch albo
trzech, zanim nie rzucili si na mnie i nie powalili mnie na ziemi, na odamki szka, gdzie jeden
z odamkw przeci mi prawie na p may palec prawej rki. Widzisz, przeci mi rwnie
cigno. Nie ruszam ju tym palcem. Jest martwy. Wiesz, co zrobi pniej ten potwr Babalis?
Zawoa lekarza i nie uwalniajc mi przegubw, zwizanych na plecach, kaza zszy mi palec.
Tak po prostu, bez znieczulenia. Co za bl! Tego dnia krzyczaem. Krzyczaem jak szalony.
Suchaj, Alekos, czy nigdy nie ogarna ci pokusa, eby zacz mwi?
Nigdy! Nigdy! Nigdy! Nigdy niczego nie powiedziaem. Nigdy. Nigdy nikogo w to nie
wpltaem. Nigdy. Jako e wziem na siebie ca odpowiedzialno za zamach, chcieli wiedzie,
kto mia wzi na siebie ca odpowiedzialno za rzdy, gdyby zamach si uda. Jednak z moich
ust nie pado nigdy ani jedno sowo. Pewnego dnia, gdy leaem na elaznym ku i naprawd
nie dawaem ju rady, przyprowadzili do mnie pewnego Greka o imieniu Brindisi. Wygada si i
paka. kajc, rzek: Dosy, Alekos. Mw, Alekos. Lecz ja odpowiedziaem: Kim jest ten
Brindisi? Ja znam tylko woski port o nazwie Brindisi. Tego samego dnia przyprowadzili do
mnie Avramisa. Avramis by czonkiem Greckiego Ruchu Oporu i oficerem policji, odwanym,
uczciwym czowiekiem. Zaprzeczyem, jakobym go zna i jakoby nalea do Ruchu Oporu.
Theofiloyannakos wrzeszcza: Jak widzisz, on ci zna. I ju si przyzna. Potwierd to i na
zawsze skoczymy z t spraw. Odpowiedziaem: Posuchaj, Theofiloyannakos. Gdybym mia
ci w swoich rkach zaledwie przez godzin, sprawibym, e przyznaby si do wszystkiego.
Nawet do tego, e zgwacie swoj matk. Nie znam tego czowieka. Poddalicie go torturom i
teraz mwi to, co chcecie. Na to Theofiloyannakos: I tak, czy co powiesz, czy nie, my
powiemy, e mwie. Suchaj, nawet w trakcie najokrutniejszych tortur nigdy nikogo nie
zdradziem. Nikogo. Jest to co, co szanuj nawet te bestie. Kierowanie moimi torturami zostao
powierzone naczelnikowi policji, wczesnemu podpukownikowi, a dzi generaowi brygady,
Ioannidisowi. Pewnej nocy, widzc, jak pluj krwi, potrzsn gow i rzek: Nie mona nic na
to poradzi. Nie ma sensu naciska. Raz na sto tysicy zdarza si, e kto nie mwi. Ale to

wanie ten przypadek. Ten Panagulis jest zbyt twardy. Nic nie powie. Ioannidis mwi zawsze:
Jedyna grupa, co do ktrej nie jestemy pewni, czy udao nam si j zdziesitkowa, to grupa
Panagulisa. Ten tygrys rozrywa kajdanki. C, moe to nieadnie, e ci to opowiadam. Moe
pomylisz, e jestem zarozumiay, i napiszesz, e jest we mnie samozachwyt albo co
podobnego. Ale ja i tak musz ci to powiedzie, bo to dua satysfakcja. Czy nie mam racji?
Tak. Masz. A teraz, Alekos, chciaabym si od ciebie dowiedzie innej rzeczy.
Nastpujcej: Czy po tylu cierpieniach jeste jeszcze w stanie kocha ludzi?
Jeszcze ich kocha?! Chcesz chyba powiedzie, kocha ich jeszcze bardziej! A niech to,
jak moesz zadawa podobne pytanie? Nie sdzisz chyba, e utosamiam ludzko z potworami
z greckiej policji wojskowej? Przecie to garstka ludzi! Czy nic nie mwi ci to, e przez
wszystkie te lata byli to zawsze ci sami? Zawsze ci sami. Suchaj, ludzie li stanowi mniejszo.
I na jednego zego przypada tysic, dziesi tysicy dobrych, to znaczy jego ofiar. Tych, za
ktrych naley walczy. Nie moesz, nie powinna widzie tego w tak czarnych barwach!
Spotkaem tak wielu dobrych ludzi w cigu tych piciu lat! Nawet wrd policjantw. Tak, tak!
Pomyl tylko o tych modych onierzach, ktrzy naraali si, by wynie z wizienia moje listy,
moje wiersze! Pomyl o tych wszystkich, ktrzy pomagali mi w prbach ucieczki! Pomyl o
lekarzach, ktrzy przenosili mnie do szpitala, a gdy tam byem, rozkazywali stranikom nie
przywizywa mnie do ka za kostki. Nie mog, odpowiadali stranicy. Na to lekarze: To
nie wizienieee! To szpitaaal!. A sam Panayotidis, ktry bra udzia w torturach i zawsze na
mnie plu? Pewnego dnia podszed do mnie okropnie zmieszany i mwi: Alekos, przepraszam.
Robiem to, co mi kazali. Zrobibym to, nawet gdyby kazali mi to zrobi wasnemu ojcu. Nie
mam odwagi si sprzeciwi. Wybacz mi, Alekos. Och, czowiek
Chcesz powiedzie, e czowiek jest z zasady dobry, e czowiek rodzi si dobry?
Nie. Chc powiedzie, e czowiek rodzi si, by by dobrym, i e czciej jest dobry ni
zy. Posuchaj, by zaakceptowa ludzi, wystarczy to, co przytrafio mi si, gdy byem w szpitalu
po tym, jak usiowali mnie zamordowa za pomoc poncego siennika. Bya w tej sali stara
posugaczka. Wiesz, jedna z tych staruszek, ktre myj podogi i sprztaj ubikacje. Pewnego
dnia podchodzi do mnie, gaszcze mnie po czole i mwi: Biedny Alekos! Cigle jeste sam!
Nigdy z nikim nie rozmawiasz! Dzisiaj wieczorem przyjd tu, usid koo ciebie i wszystko mi
opowiesz. Pniej posza w kierunku drzwi, a tam pochwyciy j strae, ktre j zabray. Nie

przysza tego wieczoru. Czekaem na ni, ale nie przysza. Wicej jej nie zobaczyem. Nigdy si
nie dowiedziaem, co jej zrobili i
Paczesz, Alekos? Ty?!
Nie pacz. Ja nie pacz. Ja si wzruszam. Wzrusza mnie uprzejmo. Wzrusza mnie
dobro. I wtedy jestem wzruszony. Jasne?
Jasne. Jeste wierzcy, Alekos?
Ja? Ja nie. To znaczy, nie wierz w Boga. Jeli pytasz mnie o Boga, odpowiem ci
odpowiedzi Einsteina: wierz w Boga Spinozy. Nazywaj to panteizmem, nazywaj to, jak chcesz.
A jeli zapytasz mnie o Jezusa Chrystusa, odpowiem, e mi odpowiada, bo nie uwaam go za
Syna Boego, ale za ludzkiego syna. Sam fakt, e jego ycie byo zainspirowane pragnieniem
zagodzenia ludzkiego blu, sam fakt, e cierpia i umar za ludzi, a nie dla Boej chway,
wystarcza mi, by uzna go za wielkiego. Najwikszego ze wszystkich bogw, wymylonych
przez czowieka. Widzisz, czowiek nie moe oby si bez idei mioci, gdy nie moe y bez
mioci. Ja w swoim yciu doznaem wiele nienawici, ale te wiele mioci. Na przykad jako
dziecko. Byem szczliwym dzieckiem, bo wychowaem si w rodzinie, w ktrej bardzo si
nawzajem kochano. Ale to nie tylko kwestia rodziny. To bya kwestia jak to uj? Odkry. Na
przykad podczas woskiej okupacji schronilimy si na wyspie Lefkas, gdzie byo wielu
woskich onierzy. Cigle mnie woali: May, may, may!, a pniej dawali mi prezenty.
Czekolad, suchara. Mj ojciec, oficer, nie chcia, abym je przyjmowa, i domaga si, ebym
wyrzuca te prezenty. Moja matka za nie: We i podzikuj. Moja matka wiedziaa, e nie robi
tego, eby mnie obrazi, ale przez uprzejmo. Wiedziaa, e nie s zymi onierzami, tylko
dobrymi ludmi. Byem mniej szczliwy pniej, dorastajc. Trudno czu si cakowicie
szczliwym, gdy czowiek zdaje sobie spraw, e dla innych nie zawsze wane s te rzeczy,
ktre s wane dla ciebie. I kiedy widziaem wrd moich rwienikw obojtno wobec
yciowych problemw, ja nie potrafiem by duej szczliwy. Tak jak dzisiaj.
To ciekawe, Alekos; mwisz, jak czowiek, ktremu nie przyszoby nawet na myl, by
zorganizowa zamach, by kogo zabi.
Przed 21 kwietnia, to znaczy przed objciem wadzy przez pukownikw, nie mogem
nawet poj, jak mona kogo zabi. Nie potrafibym zrobi krzywdy swojemu najgorszemu
wrogowi. Zreszt jeszcze dzi myl o zabiciu kogo budzi we mnie odraz. Nie jestem
fanatykiem. Chciabym, aby wszystko zmienio si w Grecji bez ani jednej kropli krwi. Nie

wierz w sprawiedliwo wymierzan osobicie. Jeszcze mniej w sowo zemsta. Ja nawet w

stosunku do tych, ktrzy mnie torturowali, nie pojmuj sowa zemsta. Uywam sowa kara i
marz jedynie o procesie. Wystarczyoby mi, by skazano ich jedynie na dzie wizienia w celi, w
ktrej przebywaem pi lat. Za bardzo zaley mi na przepisach, na prawach, na obowizkach.
Istotnie, nigdy nie kwestionowaem tego, e Papadopulos mia prawo mnie osdzi i skaza.
Protestowaem zawsze przeciwko temu, w jaki sposb wykonywali swoj kar, przeciwko biciu
mnie,

przeciwko

okruciestwom,

jakich

si

wobec

mnie

dopuszczali,

przeciwko

przetrzymywaniu mnie w cementowym grobie, w ktrym zakazywano mi nawet czyta i pisa.

Ale jeli kto dokona tego, czego dokonaem ja, to znaczy zamachu, nie postpuje niezgodnie z
prawem. Poniewa dziaa w kraju bezprawia. A na bezprawie odpowiada si bezprawiem. Czy to
jasne? Suchaj, jeli idziesz ulic, nikomu nie przeszkadzajc, a ja ci spoliczkuj i nie moesz
nawet zgosi tego na policj, bo prawo ci nie chroni, co sobie mylisz? Co zrobisz? Zwr
uwag, e mwi tylko o spoliczkowaniu, niczym wicej. Spoliczkowanie nawet nie boli, to
tylko zniewaga. Jednak musi przecie istnie prawo, ktre zabrania ci policzkowa! Prawo,
ktre zabraniaoby mi ci nawet pocaowa, jeli tego nie chcesz! A jeli to prawo nie istnieje, co
zrobisz? Czy nie masz moe prawa zareagowa, a moe nawet mnie zabi, bym wicej ci nie
przeszkadza? Wymierzenie sprawiedliwoci samemu staje si koniecznoci! A raczej
obowizkiem! Tak czy nie?
Tak.
Nie boj si tego powiedzie: znam rwnie nienawi. Bardzo kocham mio, ale jestem
peen nienawici dla tych, ktrzy zabijaj wolno, na przykad dla tych, ktrzy zabili j w
Grecji. A niech to, trudno mwi te rzeczy, nie wydajc si napuszonym, ale Jest takie zdanie,
ktre czsto si powtarza w greckiej literaturze. Szczliwy, bdc wolnym, i wolny, by by
szczliwym. Dlatego gdy jaki tyran umiera mierci naturaln we wasnym ku, ja C
poradzi? Czuj, e ogarnia mnie gniew. Ponosi mnie nienawi. Wedug mnie to zaszczyt dla
Wochw, e Mussolini skoczy tak, a nie inaczej, a wstyd dla Portugalczykw, e Salazar
umar we wasnym ku. Tak samo jak bdzie wstydem dla Hiszpanw, jeli Franco umrze ze
staroci. Do diaba! Nie mona pozwoli, by cay nard zamieni si w stado. Posuchaj, ja nie
marz o utopii. Dobrze wiem, e absolutna sprawiedliwo nie istnieje, nigdy nie bdzie istnie.
Wiem jednak, e istniej kraje, gdzie dziaa proces sprawiedliwoci. Tak wic marz o kraju,
gdzie ten, kto zostanie zaatakowany, zniewaony, pozbawiony swoich praw, moe domaga si

sprawiedliwoci w sdzie. Czy to zbyt wiele? C! Mnie si wydaje, e to minimum, jakiego

moe domaga si czowiek. Oto dlaczego tak bardzo denerwuj si na tchrzw, ktrzy nie
oponuj, gdy naruszane s ich podstawowe prawa. Na cianach swojej celi napisaem:
Nienawidz tyranw, a tchrze budz we mnie wstrt.
Alekos to trudne pytanie. Co czue, gdy skazali ci na mier?
W pierwszej chwili nic. Spodziewaem si tego, byem na to przygotowany, nie poczuem
wic nic poza wiadomoci, e umierajc, wnios wkad w walk, ktra bdzie kontynuowana
przez innych.
I bye pewien, e ci rozstrzelaj?
Tak. Cakowicie pewien.
Alekos, to pytanie jest jeszcze trudniejsze. I nie wiem, czy zechcesz mi odpowiedzie. Co
myli czowiek, ktry ma zosta rozstrzelany?
Te si nad tym zastanawiaem. Wiele razy. I prbowaem na to odpowiedzie w wierszu,
ktry napisaem w myli tego ranka, gdy przyszli mnie zapyta, czy prosz o ask, ale
odpowiedziaem przeczco To wiersz dobrze oddajcy to, o czym mylaem w owej chwili.
Oto on. Jak / gazie drzew suchaj / pierwszych uderze siekiery / tak / tego ranka / komendy /
docieray do moich uszu / Jednoczenie / dawne wspomnienia / ktre miaem za umare /
zaleway myli / niczym pacz / rozdzierajcy pacz przeszoci / za przyszoci ktra nie
nadejdzie / Wola / tego ranka / bya tylko yczeniem / Nadzieja? / j te traciem / lecz ani przez
chwil nie aowaem / e czeka na mnie pluton. I suchaj, z tego, co wiem, istnieje trzech
pisarzy, ktrzy przedstawili to w sposb podobny do tego, co czuem ja. Jeden to Dostojewski w
Idiocie. Drugi to Camus w Obcym. Trzeci to Kazantzakis w ksice opowiadajcej o mierci
Chrystusa. Wiedziaem, co mwi Dostojewski, czytaem Idiot. Jednak Obcego nie czytaem i
kiedy go przeczytaem, duo pniej, w Boiati, poruszyo mnie odkrycie, e mylaem o tym
samym, gdy oczekiwaem na moment egzekucji. Mam na myli wszystko to, co czowiek
chciaby zrobi, gdyby nie mieli zaraz uci mu gowy. Na przykad napisa wiersz albo list.
Przeczyta ksik, stworzy sobie mae ycie w tej maej celi. ycie cudowne mimo wszystko,
bo byoby yciem Ale przede wszystkim poruszya mnie wersja mierci Chrystusa, podana
przez Kazantzakisa. Jest w tej ksice chwila, gdy Chrystus zamyka oczy na krzyu i pi. I ni
sen, ktry jest snem o yciu. ni, e Ale nie chc o tym mwi. Nieadnie o tym mwi.

Nie szkodzi, i tak zrozumiaam, e nie, i kochasz si z kobiet. W ksice Kazantzakisa

Chrystus ni, e kocha si z Mart i Mari, siostrami azarza. Tak dziesi minut snu, by ni
o yciu Tak powinno by, to pikne. Ale jak spdzie reszt tej nocy?
Cela bya pusta, brakowao nawet pryczy. Pooyli mi na ziemi koc i tyle. Miaem
kajdanki. Cay czas kajdanki. Tak wic przez jaki czas leaem w kajdankach, a nastpnie
wstaem i zaczem rozmawia ze stranikami. Stranikami byli trzej podoficerowie. Modzi, w
wieku okoo dwudziestu jeden lat. Wygldali na porzdnych chopcw i nie zachowywali si
wrogo, przeciwnie, zdawali si by smutni z mojego powodu, bardzo przygnbieni myl, e
niebawem mnie rozstrzelaj. Aby doda im odwagi, zaczem dyskutowa o polityce. Zwracaem
si do nich tak, jak zwracabym si do studentw podczas manifestacji. Tumaczyem im, e nie
powinni pozostawa bierni, e powinni walczy o wolno. A oni suchali mnie z szacunkiem.
Wyrecytowaem im rwnie wiersz, ktry napisaem: Pierwsi polegli. Wiesz, ten, na ktrego
podstawie Teodorakis napisa piosenk. Gdy recytowaem, pisali wersy na opakowaniach od
papierosw. Pniej tych trzech zastpio trzech innych, rwnie poborowych, i wrd nich by
jeden, ktry piewa w kocielnym chrze. Pozwoliem sobie na okrutny art. Poprosiem, by
zapiewa mi to, co piewaj podczas mszy aobnej. Zapiewa mi to. A ja, cigle artujc,
powiedziaem: Nie podobaj mi si niektre sowa. I kiedy bdziesz piewa dla mnie, na mszy
aobnej, masz nie wymawia pewnych sw. Na przykad masz nie nazywa mnie sug boym.
aden czowiek nie jest niczyim sug. aden czowiek nie powinien by niczyim sug. Nawet
Boga. A on obieca, e dla mnie nie zapiewa tych sw, nie nazwie mnie sug boym.
Zaprzestalimy wic tej okrutnej zabawy i przeszlimy do innych piosenek Teodorakisa.
Alekos co czuje czowiek, kiedy mwi mu, e jednak nie zostanie rozstrzelany?
Nigdy mi nie powiedziano, e kara mierci zostaa zawieszona. W cigu trzech lat nigdy
mi tego nie powiedziano. A w Grecji kara mierci zachowuje wano przez trzy lata. W kadej
chwili podczas tych trzech dugich lat mogliby otworzy drzwi mojej celi i powiedzie:
Idziemy, Panagulis. Pluton egzekucyjny czeka. Pierwszego dnia rano spodziewaem si, e
zostan rozstrzelany o pitej, pitej trzydzieci. Nawet grb by gotowy. Gdy zobaczyem, e
mina pita trzydzieci, szsta, szsta trzydzieci, sidma, zaczem podejrzewa, e co si
zmienio. Ale nie mylaem, e rozstrzelanie zostao zawieszone; mylaem, i przesuno si o
kilka godzin. Moe helikopter mia opnienie, moe prokurator napotka jak biurokratyczn
przeszkod Pniej, okoo smej, do drzwi mojej celi podszed pluton. Powiedziaem sobie:

Zaczyna si, lecz kto wyda rozkaz i pluton si oddali. Zaraz potem powiedziano mi, e tego
dnia nie zostan rozstrzelany, bo jest to wito Ofiarowania Najwitszej Maryi Panny, wic nie
odbywaj si egzekucje. Mieli mnie rozstrzela nastpnego dnia, 22 listopada. Rozpoczo si
oczekiwanie na wit, druga noc bya taka sama jak poprzednia i o wicie znowu byem gotowy.
Przyszed oficer i powiedzia: Podpisz prob o uaskawienie, a nie zostaniesz rozstrzelany.
Odmwiem i w tej samej chwili usyszaem innego oficera, ktry wydawa ostry rozkaz:
Wymarsz! I pomylaem: Ju si zaczyna. Teraz naprawd si zaczyna. Tymczasem nic si nie
wydarzyo, a po poudniu zabrali mnie z wizienia w Eginie. Zawieli mnie do portu
wojskowego, a tam statkiem zwiadowczym P21 zawieli mnie do biura policji wojskowej. Tego,
w ktrym odbyway si przesuchania. By tam jaki oficer, ktry mi powiedzia: Panagulis,
gazety ogosiy ju twoje rozstrzelanie. Teraz bdziemy mogli przesuchiwa ci tak, jak nam si
podoba. Sprawimy, e powiesz nam wszystko, czego chcemy, i umrzesz na torturach. I nikt si o
tym nie dowie, bo wszyscy sdz, e zostae ju rozstrzelany. Bya to jednak tylko zoliwa
pogrka; tego dnia mnie nie torturowali. O wicie 23 listopada kazali mi wsi do samochodu i
powiedzieli: Panagulis, arty si skoczyy. Zabieramy ci na egzekucj. Tymczasem zabrali
mnie do Boiati.
Alekos, zastanawiam si, jak udao ci si zachowa jasny umys po tym, jak przez pi lat
bye sam, pogrzebany w cementowej puszce, niewiele szerszej od ka? Jak ci si to udao?
Po prostu odrzucajc myl, e zostaem pokonany. Zreszt nigdy nie czuem si
pokonany. Dlatego nigdy nie przestaem walczy. Kady dzie by now bitw. Bo chciaem, by
kady dzie by now bitw. Nigdy nie pozwoliem sobie popa w inercj. Mylaem o moim
ucinionym narodzie i mj gniew przeradza si w energi. Wanie ta energia pomagaa mi
wymyla coraz to nowe sposoby ucieczki. Nie pragnem uciec tylko po to, by uciec, sowem,
by nie przebywa duej w wizieniu. Pragnem uciec, by kontynuowa walk, by znowu by ze
swoimi towarzyszami. Przystpiem do walki zdeterminowany, by da z siebie wszystko, i moja
rozpacz wynikaa z pewnoci, e daem z siebie zbyt mao, e zbyt mao zrobiem. Kiedy Grecj
zawadna dyktatura, powiedziaem swoim przyjacioom: Moj jedyn ambicj jest odda
ycie, by pooy kres tej dyktaturze, moim jedynym pragnieniem jest umrze w tej walce jako
ostatni. Nie po to, by y duej od innych, lecz by wicej ni inni ofiarowa. I dzi cakowicie
szczerze mog powiedzie moim przyjacioom to samo i nie obchodzi mnie, e nasi wrogowie si
o tym dowiedz. Przeciwnie. Nie udz si wcale, e bd ywy w dniu, gdy bdziemy witowa

zwycistwo, lecz wierz caym sercem, e ten dzie nadejdzie. Aby tak si stao, powinienem
jednak nadal walczy. I ta myl, wraz z myl o ucieczce, pomoga mi nie oszale w cigu tych
piciu lat.
Ale jak chciae uciec z tego grobowca?
Najbardziej niewiarygodnymi sposobami. Przede wszystkim mylaem o sposobie
wysania wiadomoci do moich towarzyszy Cho wiedziaem, e szanse na powodzenie
ucieczki s bardzo niewielkie, ta myl nigdy mnie nie opuszczaa. Nigdy. Kierowaem si tak
sam zasad jak dzi: lepiej ponie porak, ni pozostawa biernym. Opowiem ci zaraz o
dwch prbach, ktre si nie uday, lecz mnie wydaj si zabawne. Pewnego wieczora stranicy
o tej samej godzinie, co zwykle, otwieraj drzwi mojej celi i nie zastaj mnie w rodku. Jak
przewidziaem, te wiry wpadaj w panik i zaczynaj krzycze, sapa, oskara si nawzajem,
szuka mnie na cianach, na suficie i nie przychodzi im na myl, by spojrze w jedyne miejsce,
gdzie mgbym si schowa, to znaczy pod ko. Byem pod kiem i wymienicie si
bawiem, suchajc ich: To ty wchodzie do celi dzi rano!. Na to inny: To ty miae klucze!.
Koniec ktni! Sprbujmy raczej go znale!. I dalej, z celi, eby ogosi alarm; zostawiajc
otwarte drzwi. Tak wic rzuciem si do drzwi i biegem w ciemnoci okoo pidziesiciu
metrw. Zatrzymaem si, przywierajc do drzewa. Od tego drzewa dobiegem do innego,
pniej do cienia rzucanego przez kuchni, pniej do muru granicznego. Na podwrzu panowa
jeden wielki wrzask: Alarm, alarm!. Ja rwnie krzyczaem, tyle e mwic: Alarm
odwoany! Odwoany!. Miaem nadziej, e kto to usyszy i uwierzy. Musiaem ju tylko
przeskoczy przez mur. Przygotowywaem si do skoku, gdy dostrzeg mnie jaki onierz i
zapa.
Jak si poczue, gdy zostae zapany?
Z pewnoci nie byem z tego powodu szczliwy. Ale si nie denerwowaem, mylc:
niewane. Nastpnym razem pjdzie lepiej. Nastpnym razem uyem mydlanego rewolweru.
Zrobiem go sam, wykorzystujc mikisz chleba i mydo, a nastpnie pomalowaem go na czarno
czubkami spalonych zapaek. Wiesz, jedn zapak na raz, jakby to by pdzel. Luf zrobiem z
folii cynowej od papierosw i wygldaa naprawd jak metalowa lufa. Pewnego wieczoru weszli
jak zwykle do celi, by przynie mi jedzenie i wycelowaem do nich z mojego pistoletu. Byo
ich trzech. Tak bardzo si wystraszyli, e ten, ktry nis tac, upuci j. Za pozostali dwaj
wydawali si sparaliowani. Caa ta sytuacja bya tak komiczna, e nie udao mi si

kontynuowa; za bardzo chciao mi si mia. Nie uwierzysz, ale jeli bym nie uleg chci
miechu, by moe udaoby mi si uciec. Pozostaa mi jednak ta pociecha, e na chwil si
rozerwaem. A to niemao.
Ale ile razy prbowae uciec, Alekos?
Wiele razy. Raz na przykad, drc cian swojej celi yk. By padziernik 1969 roku i
udao mi si sprawi, e zamontowano mi w celi ubikacj. Nastpnie, dziki strajkowi
godowemu, udao mi si rwnie sprawi, e przed ubikacj zawieszono zasonk. Wybraem to
miejsce na zrobienie dziury; zasonka suya za parawan. Pracowaem nad tym co najmniej
pitnacie dni i 18 padziernika otwr by gotowy. Wsunem si wic do rodka, lecz nie udao
mi si przej od razu na drug stron, gdy miaem na sobie zbyt duo ubra. Musiaem je zdj,
wyrzuci na zewntrz, a potem znowu wsun si w otwr. To mnie zgubio. Przechodzi
stranik, zobaczy ubrania i wszcz alarm. Natychmiast si na mnie rzucili. Od razu zaczo si
przesuchanie. Nie chcieli uwierzy, e wydryem mur jedynie za pomoc yki. Poddali mnie
torturom, by dowiedzie si, jak to zrobiem. Och, nie jeste w stanie sobie wyobrazi, jak mnie
torturowali! Po torturach odprowadzili mnie do celi i zabrali mi nawet prycz. Znowu spaem na
ziemi, jedynie na kocu, i w kajdankach. Dwa dni pniej pojawi si ponownie
Theofiloyannakos: Jak to zrobie?. yk, wiesz o tym. To niemoliwe, nieprawda!. A
co mnie obchodzi, czy w to wierzysz, czy nie, Theofiloyannakos?. Stao si to pocztkiem
nowych ciosw, nowych kopniakw. Potem, pitnacie dni pniej, przyszed te genera Fedon
Ghizikis. Bardzo grzeczny, uprzejmy. Alekos, nie moesz narzeka, jeli trzymaj ci w
kajdankach. W kocu zrobie dziur w murze za pomoc yki!. A ja na to: Chyba nie
wierzysz tym idiotom? Nie wzie chyba na serio tej historii o yce? Co? Czy mur to crmecaramel?. le to przyj. W konsekwencji tej zoliwoci musiaem si uciec do kolejnego
strajku godowego. Nie chcieli odda mi pryczy ani zdj kajdankw. Zdjli mi je wreszcie i
oddali prycz po czterdziestu siedmiu dniach, ktre spdziem, ywic si wycznie paroma
kroplami kawy. Napisaem nawet o tym poezj.
Jak?
T zatytuowan Chc. Chc si modli / tak samo mocno jak chc bluni / Chc kara /
tak samo mocno jak chc wybacza / Chc dawa / tak samo mocno jak chciaem na pocztku /
Chc wygra / jako e nie mog zosta pokonany. Ale teraz opowiem ci o innej prbie. O tej,
ktr podjem pod koniec lutego 1970 roku. W styczniu zostaem przeniesiony do Centrum

Szkoleniowego Policji Wojskowej w Gud i wrd stranikw by pewien przyjaciel.

Natychmiast zaplanowaem kolejn ucieczk. Moja cela bya zamykana na dwie kdki.
Poprosiem przyjaciela, by kupi na bazarze tyle kdek podobnych do tych, ile tylko zdoa.
Razem z kdkami klucze. Przynis mi ich okoo stu. Wyprbowywalimy je kolejno i jeden by
tym, ktrego szukalimy. Ale oczywicie otwiera tylko jedn kdk. Naleao wic znale
rwnie drugi. Kazaem mu wrci na bazar i kupi wicej kdek. Tak zrobi i dwa dni pniej,
16 lutego, on mnie pilnowa; od smej do jedenastej rano, od dziesitej do pnocy wieczorem.
Wykorzystalimy poranek na wyprbowanie nowych kdek i w ten sposb znalelimy klucz
otwierajcy drug kdk. Oszalaem z radoci; miaem uciec tej nocy. A raczej mielimy uciec.
Z pewnoci nie mg tam zosta po mojej ucieczce. Wszystko byo gotowe. Niepowodzenie
wydawao si niemoliwe. Tymczasem Tymczasem dwie godziny pniej, okoo jedenastej
rano, przyszli po mnie i zabrali mnie znowu do Boiati. Gdzie wybudowali dla mnie specjaln
cel. Z elbetonu. Wtedy zrozumiaem, e przeniesienie do Gud byo jedynie po to, by
zbudowa dla mnie now cel. Bezpieczn cel, z elbetonu.
Cel, w ktrej przebywae do przedwczoraj?
Tak. I w niej mnie zamknli. Z tej nowej celi po raz pierwszy prbowaem uciec 2
czerwca 1971 roku. Wwczas znowu przeniesiono mnie do Centrum Policji Wojskowej, ale tu
rwnie prbowaem ucieczki, 30 sierpnia. Ta ucieczka zyskaa wicej rozgosu, bo bya w ni
zamieszana lady Fleming i wynikn z niej proces. Widzisz, sekret polega na tym, by si nie
poddawa, nie czu si nigdy ofiar, nie zachowywa si nigdy jak ofiara. Ja nigdy nie graem
ofiary; nawet wtedy, gdy zadrczaem si strajkami godowymi. Wymylaem nieustannie nowe
sposoby ucieczki i zawsze udawaem, e jestem w dobrym humorze albo agresywny. Cho
zdychaem ze smutku. Smutek Samotno Opowiedziaem o niej rwnie w tomiku wierszy,
ktry otrzyma Premio Viareggio. Posuchaj, samotno pokonuje si wyobrani. Ile biografii
stworzyem w myli, usiujc pokona samotno. I jak intensywnie przeyem kade ycie
dziki wyobrani.
Jednak raz udao ci si uciec, Alekos.
Tak, z Georgiosem Morakisem, ktry z mojej winy zosta skazany na szesnacie lat
wizienia i nie korzysta nawet z tej amnestii, bo jest uwaany za dezertera. Georgios Morakis by
modym podoficerem i dobrowolnie zaoferowa swoj pomoc. Och, moja ucieczka z Georgiosem
Morakisem bya taka zabawna. Byem przebrany za kaprala i trzymaem w rku pk kluczy do

wszystkich cel. Gdy dotarlimy do ostatnich drzwi, rzuciem klucze modemu onierzowi
penicemu wart i mwi: Otwieraj drzwi, kuchciku. onierz mnie nie rozpozna. Wypry
si na baczno, otworzy nam drzwi, a ja nakazaem nawet, by nie robi haasu, krzyczc kto
tam, gdybymy wracali. Rozumiesz, cay czas istniaa moliwo, e nam si nie uda i e
bdziemy musieli wrci po cichu do wizienia, jeli nie zdoamy przeskoczy muru. Ostatnie
drzwi prowadziy na waciwy plac wojskowy; eby si stamtd wydosta, wystarczyo
przeskoczy mur. Chocia mur by bardzo wysoki i zwieczony drutem kolczastym. Pochyliem
si, Morakis wszed mi na ramiona i przeskoczy przez mur. Potem ja chwyciem si
wycignitych rk Morakisa i w drog. Na spacer po Atenach. Szkoda, e cztery dni pniej nas
zapali. Aresztowali mnie w domu zdrajcy, Takisa Patitsasa. Ten Patitsas by zwizany z
Greckim Ruchem Oporu od 1967 roku. Pracowa w biurze podry i dostarczy nam pewn
liczb kradzionych paszportw. Podczas przesucha torturowali mnie rwnie po to, by
dowiedzie si czego o nim i oczywicie nic nie powiedziaem. Rzeczywicie, Patitsas nigdy nie
zosta aresztowany. Po ucieczce poszedem do jego domu peen zaufania. Planowaem, e
zostan tam tylko kilka dni. Na czas, jaki bdzie konieczny, by zdoby informacje i odzyska
kontakt z towarzyszami z mojej grupy Greckiego Ruchu Oporu. Przyj mnie, caujc i ciskajc,
ale dzie pniej opuci dom, w ktrym mnie goci i pojawi si ponownie dopiero po
czterdziestu omiu godzinach. Porozmawialimy, zjedlimy co razem, a nastpnego ranka
wyszed, mwic, e idzie do pracy. Tymczasem nie poszed do pracy. Poszed na andarmeri i
przekaza im klucze. Tak nas zapali: otwierajc drzwi kluczami Patitsasa. W zamian za to
otrzyma nagrod w wysokoci piciuset tysicy drachm. Okoo dziesiciu milionw lirw.
Porozmawiajmy prosz o czym innym.
Tak, porozmawiajmy o czym innym. Porozmawiajmy o Papadopulosie.
Suchaj, ja nie potrafi bra tego Papadopulosa na powanie. To posta, ktr mona
zrozumie tylko wtedy, gdy przeanalizuje si jej histori. Histori, ktra od razu ukazuje, jak
bardzo jest nikczemny, chory na umyle, faszywy. Przez sze lat mwi wycznie kamstwa i
ile razy mu to napisaem, by wyrzuci z siebie niesmak! Wiesz, w tych listach, ktre
przekazywaem naczelnikowi wizienia. W kadym z nich nazywaem go pajacem, baznem,
bufonem, zbrodniarzem i umysowo chorym. Nie myl, e przesadzam albo ponosi mnie gniew.
Wszystko to wynika jasno z jego yciorysu. To on by tym kapitanem, ktry w 1951 roku wzi
udzia w zamachu stanu, zreszt nieudanym, dowodzc brygami Cristeas i Tabularis. To on,

jako podpukownik, by sekretarzem komisji, ktra przygotowaa synny plan Peryklesa, majcy
na celu sfaszowanie wynikw wyborw w 1961 roku. Kiedy demokratyczny rzd zarzdzi
ledztwo na temat planu Peryklesa, ten kretyn odrzek, e nie zna greckiej skadni, wic nie moe
ponosi za to odpowiedzialnoci. Moesz znale t informacj w oficjalnych dokumentach,
opublikowanych zreszt we wszystkich greckich gazetach z tego okresu. To on na pocztku 1965
roku dokona sabotau w swoim oddziale, a potem osobicie torturowa kilku swoich onierzy,
by wyznali, e by to sabota komunistyczny. Sta na czele Biura Propagandy i Wojny
Psychologicznej i wszyscy wiedz, e nakaza zamordowanie Policarposa Gheogatzisa. Wszyscy
wiedz, e to on chcia tego epizodu, za pomoc ktrego usiowano mnie zamordowa w
wizieniu. Zreszt to, e jest czowiekiem miesznym, mona wywnioskowa rwnie z faktu, e
obj amnesti take katw. Czy to nie jest potwierdzenie, e tortury istniay? I czy nie jest to
jednoznaczne z zacht do dalszych tortur?
Tak, ale nie uniemoliwia mu to pozostania przy wadzy.
Suchaj, skoro odpowiadasz mi, e to wszystko nie wyklucza jego zdolnoci pozostania
przy wadzy, odpowiem pewn refleksj. Przebywajc w Rzymie, widziaem film z Mussolinim
przemawiajcym do tumu z Palazzo Venezia. I oszoomiony zastanawiaem si, jak Wosi przez
tyle lat mogli wierzy tak miesznemu czowiekowi, ktry przemawia w tak mieszny sposb. A
jednak Mussolini by potnym i na swj sposb zdolnym dyktatorem. Czy kradzie i
sprawowanie wadzy powoduje moe, e nie mona by miesznym? Rnica midzy
Papadopulosem a Mussolinim jest taka, e jakkolwiek by byo, Mussolini mia poparcie ludu.
Papadopulos nie ma za nawet tego. Jego wadza opiera si jedynie na juncie, czyli na dziesiciu
oficerach sprawujcych kontrol nad ca armi. Jest drobnym przywdc drobnej szajki.
Ponadto dziaa w zej wierze. Nie przedstawia siebie tak jak Franco, ktry mwi: Ja jestem
szefem. Koniec i kropka. Przedstawia siebie, mwic o rewolucji czy wrcz o demokracji.
Demokracja! Ale co to za demokracja, gdzie jeden czowiek sam staje do wyborw, nie majc
nawet tyle wstydu, by wymyli sobie przeciwnika i opozycj? Powiecie: ale przecie jeste
wolny dziki amnestii Papadopulosa. Czy nie rozumiecie, e to oszustwo, kpina? Czy nie
rozumiecie, e za tym jego zarzdzeniem ukryty jest podstp, pozwalajcy na przeduenie
tyranii?
Co sdzisz o Konstantynie, Alekos?

Naturalnie zawsze byem republikaninem i to nie ja z pewnoci ubolewam nad

Konstantynem. Poza tym Konstantyn stworzy warunki do wypdzenia go z kraju, gdy zmusi
Papandreu do dymisji w lipcu 1965 roku. Nie interesuje mnie podkrelanie, czy lubi
Konstantyna, czy nie. Interesuje mnie, czy Konstantyn moe by przydatny w walce z junt.
Moliwe, e tak. Poniewa moliwe jest, e Konstantyn ma jeszcze wpywy w niektrych
sekcjach wojska, zwaszcza wrd oficerw. By moe na razie nie powinnimy go ignorowa. I
obecnie nie moemy czyni mu problemw. Jest ju wrogiem junty. I nie ma ju innego wyboru
ni pozosta wrogiem junty.
Alekos, czy sdzisz, e Papadopulos uwolni was, by go obali?
Doprawdy, nie. Ale on sdzi, e nie mona go obali. Na tym polega jego bd, bo ruch
oporu jest w Grecji rzeczywistoci. Ludzie w nim uczestnicz, cho na razie w sposb bierny.
Uczestnicz w nim na przykad, odrzucajc jednogonie dyktatur. Zobowizanie, jakiego podj
si cay grecki wiat polityczny, polega na posuszestwu wobec woli ludu. I zobowizanie to
przejawia si w nieudzielaniu Papadopulosowi pomocy w legalizacji jego reimu. Jestem pewien,
e aden odpowiedzialny grecki polityk nie wemie udziau w maskaradzie, jak s wybory.
Powinna zrozumie, e moemy go obali. Papadopulos nie wyoni si z wojny domowej jak
Franco; wyoni si z zamachu stanu. Gdy Franco doszed do wadzy, jego przeciwnicy byli
zdziesitkowani. Pokonani. Ostatni zwolennicy demokracji opucili Hiszpani, tak jak El
Campesino. Tutaj sytuacja jest inna. Tu nikt nie zosta pokonany. Nikogo nie zdziesitkowano. I
by pooy kres dyktaturze, wystarczy, eby nard grecki nie zasn tak, jak zasn nard woski.
Nard ma zawsze tendencj do spania, poddawania si, godzenia si na wszystko. Jednak
wystarczy niewiele, by go obudzi. C! Moe brakuje mi realizmu, informacji i logiki. Ale jeli
mwimy o logice, odpowiem: Od kiedy to logika tworzy histori? Gdyby logika tworzya
histori, Wosi nie pozwoliliby si omami Mussoliniemu, nie istniaby Hitler, a Papadopulos
nigdy nie doszedby do wadzy. Dowodzi jedynie paroma jednostkami w caej Attyce i paroma
jednostkami w Macedonii. A jeli mwimy o polityce
Ale jaka jest twoja ideologia polityczna, Alekos?
Nie jestem komunist, jeli o to ci chodzi. Nigdy nie mgbym nim by, jako e odrzucam
dogmaty. Tam gdzie s dogmaty, nie ma wolnoci, wic dogmaty mi nie odpowiadaj. Zarwno
dogmaty religijne, jak i spoeczno-polityczne. Wyjaniwszy to, trudno mi zaoy identyfikator i
powiedzie, e nale do tej czy innej ideologii. Mog jedynie powiedzie, e jestem socjalist;

w naszych czasach bycie socjalist jest normalne, rzekbym, nieuniknione. Jednak mwic o
socjalizmie, mam na myli socjalizm wprowadzony w cakowicie wolnym ustroju. Nie moe
istnie sprawiedliwo spoeczna, jeli nie istnieje wolno. Te dwa pojcia s dla mnie
powizane. I tak polityk chciabym prowadzi, gdybymy mieli w Grecji demokracj. Taka
polityka zawsze mnie pocigaa. Och, gdybym pochodzi z demokratycznego kraju, sdz
doprawdy, e powicibym si polityce. Bo to, czym zajmuj si teraz i czym zajmowaem si
dotychczas, to nie polityka; to tylko flirt z polityk. A ja owszem, lubi flirtowa, ale o wiele
bardziej podoba mi si mio. W demokracji prowadzenie polityki staje si tak pikne, jak
kochanie si z mioci. I na tym polega mj problem. Widzisz, istniej ludzie zdolni do
prowadzenia polityki tylko w czasie wojny, to znaczy w dramatycznych okolicznociach, i
istniej ludzie zdolni do uprawiania polityki tylko w czasie pokoju, to znaczy w normalnych
okolicznociach. Paradoksalnie, nale do tych drugich. Koniec kocw, z Garibaldiego i
Cavoura wol Cavoura. Musisz jednak zrozumie, e od chwili, gdy Rada przeja wadz, ani ja,
ani moi towarzysze nie uprawialimy polityki. I nie bdziemy jej uprawia do chwili, a Rada
zostanie obalona. Nie powinnimy uprawia polityki, nie moemy uprawia polityki, jeli nie
mamy skutecznej siy. A t skuteczn si jest opr, to znaczy walka.
Alekos, twierdzisz, e paradoksalnie, naleysz do zwolennikw Cavoura. To doprawdy
paradoks, zwaywszy, e jako posta polityczna, wsawie si do garibaldiaskim zamachem.
Alekos, czy zdarza ci si kiedykolwiek przeklina dzie, w ktrym dokonae tego zamachu?
Nigdy. Z tych samych powodw, dla ktrych nigdy nie auj. Posuchaj, wystarczyoby,
abym powiedzia na procesie, e auj, a nie skazano by mnie na mier. Tymczasem tego nie
powiedziaem, tak jak nie mwi tego teraz, poniewa nie zmieniem zdania. I myl, e nie
zmieni go rwnie w przyszoci. Papadopulos winny jest zdrady stanu i wielu innych
przestpstw, za ktre w moim kraju karze si mierci. Nie postpiem jak szalony fanatyk i nie
jestem szalonym fanatykiem. Zarwno ja, jak i moi towarzysze dziaalimy jako narzdzia
sprawiedliwoci. Gdy jakiemu narodowi zostaje narzucona tyrania, obowizkiem kadego
obywatela staje si zabicie tyrana. Nie naley aowa i nasza walka bdzie trwaa, dopki w
Grecji nie zostanie przywrcona sprawiedliwo i wolno. Wstpiem, a raczej wstpilimy na
drog, z ktrej nie ma odwrotu.
Wiem. Opowiedz mi o zamachu, Alekos.

To by dobrze przygotowany zamach, do najdrobniejszych szczegw. Przewidziaem

wszystko. Miaem zdetonowa dwie miny z odlegoci okoo dwustu metrw. Miny byy dobrze
umieszczone. Sam je zrobiem. To byy dwie porzdne miny. Kada z nich zawieraa pi
kilogramw trotylu i ptora kilograma innego rodka wybuchowego, C3. Zakopaem je na
gbokoci metra po obu stronach maego mostu, przez ktry mia przejeda samochd
Papadopulosa, podajc drog cignc si wzdu morza od Sunio do Aten. Wybuch mia mie
zasig czterdziestu piciu stopni i stworzy kolist wyrw mniej wicej dwumetrowej rednicy.
Wystarczyby jeden wybuch, wybuch jednej tylko miny, by ugodzi w cel, pod warunkiem, e
samochd przejechaby we waciwym momencie. Lecz na skutek bdu towarzysza, ktry
wkada lont do baganika samochodu, okaza si popltany i pogmatwany do tego stopnia, e
udao mi si z niego odzyska tylko okoo czterdziestu metrw. Problem w tym, e z tej
odlegoci niemoliwe byo odpalenia zapalnika, poniewa nie miabym adnego miejsca, aby si
schowa. Jedyne miejsce, gdzie mogem si schowa, znajdowao si w odlegoci omiu do
dziesiciu metrw od mostu. Musiaem sprbowa mimo wszystko. Natychmiast zdaem sobie
spraw z wad i zagroe takiej pozycji. Najpowaniejsze byo to, e nie widziaem dobrze drogi.
Przed zamachem przeprowadziem wiele prb i wybraem stanowisko oddalone o dwiecie
metrw, poniewa zauwayem, e gdy samochd znajduje si midzy mn a mostem, jest na
wp zasonity przez znak drogowy. W tej chwili powinienem podpali lont. Na nowym
stanowisku nie miaem za dobrego widoku drogi, nie mogem wic dostrzec samochodu w
chwili, gdy miaem zapali lont. Inn wad tego stanowiska byo to, e ucieczka stamtd bya
niemal niemoliwa. Wzdu drogi co pidziesit albo sto metrw sta andarm. A dalej wiele
policyjnych samochodw. Jeden z nich w odlegoci nie wicej ni dziesiciu metrw.
Wic musiaby skoczy stamtd do morza?
Dokadnie. A szybka motorwka czekaa na mnie ukryta w odlegoci dobrych trzystu
metrw. Zrozumiaem natychmiast, e ucieczka nie bya prawie niemoliwa, lecz niemoliwa.
Postanowiem dziaa mimo wszystko. Podpaliem lont i od razu wskoczyem do wody.
Przepynem pod wod dwadziecia lub trzydzieci metrw. Pniej wypynem na
powierzchni, by zaczerpn tchu. Zdaem sobie natychmiast spraw, e nie widzieli, jak
skakaem do morza. Policjanci biegli ze wszystkich stron w kierunku miejsca wybuchu.
Przepynem jeszcze kawaek, a nastpnie wyszedem z wody, by dotrze do motorwki przez
skay, a wic szybciej. Biegem pochylony, z opuszczon gow. I w pewnej chwili ujrzaem

oddalajc si motorwk. Plan przewidywa, e bdzie na mnie czekaa pi minut, nie duej.
Nie ulegem jednak rozpaczy. Plan mia pewien wariant: gdyby motorwka nie moga przypyn
lub musiaaby odpyn, zanim mnie zabierze, miaem pozosta ukryty wrd ska do pna w
nocy. Wiele samochodw miao na mnie czeka w rnych miejscach i po wyjciu z mojej
kryjwki w ciemnoci dotarbym do jednego z nich. Oczywicie byoby to niewygodne, bo
miabym na sobie jedynie kpielwki, ale nie stanowio to zbyt wielkiego problemu. Schowaem
si wic wewntrz maej jaskini i pozostaem tam przez dwie godziny. Dwie godziny, podczas
ktrych policja przybrzena i wojskowa szukay mnie bez przerwy. I w cigu tych dwch godzin
nabraem optymizmu; nie znaleli mnie do tej pory, wic ju mnie nie znajd. Pniej wydarzyo
si co, co powinienem okreli mianem fatum. Dokadnie nad jaskini, gdzie byem ukryty, sta
oficer andarmerii. Usyszaem, jak mwi: Tu go nie ma, rzumy okiem za tymi krzakami, a
potem poszukajmy go gdzie indziej. Ale kiedy kierowa si gdzie indziej, przewrci do tyu i
upad dokadnie przede mn. Natychmiast mnie zobaczy. W uamku sekundy wszyscy znaleli
si nade mn. Bili mnie, pytali: Kim jeste? Gdzie s pozostali? Kto uciek motorwk? Mw,
mw!. I dalej ciosy ciosy Udaem, e jestem niemy, i nie odpowiedziaem na adne z
pyta. Wtedy zabrali mnie na gr i wepchnli mnie do samochodu i
Nie opowiadaj dalej, jeli nie chcesz. Tyle wystarczy.
Dlaczego?

Miaem

powiedzie,

samochodzie

znajdowali

si

minister

bezpieczestwa publicznego genera Zevelekos i pukownik Ladas. Pewien policjant, ktry zna
mnie od dawna, wykrzykn: To Panagulis!. W ten sposb oficerowie pomyleli, e to mj
brat, Georgios. Kapitan Georgios Panagulis, ktrego szukali od sierpnia 1967 roku. Zaczli
krzycze: Zapalimy ci, kapitanie! Teraz obedrzemy ci ze skry!. Potrzebowali dalszych
trzydziestu godzin, by zrozumie nieporozumienie. W cigu tych trzydziestu godzin stosowali
wszystkie najbardziej brutalne, najpodlejsze metody przesuchania. Mwili mi: W Salonikach
aresztowalimy Aleksandrosa! I Aleksandros cierpi w tej chwili jeszcze bardziej ni ty!.
Wypytywali mnie te o oficerw, ktrych oczywicie nie znaem. Pytali mnie na przykad o
generaa Angelisa, ktry by wwczas dowdc naczelnym si zbrojnych. Chcieli si dowiedzie,
czy by zamieszany w zamach, i torturowali mnie, eby si tego dowiedzie. Byli ogarnici
panik i robili mi okropne rzeczy, ale przesuchiwali mnie w sposb bynajmniej
niesystematyczny; histerycznie. Gdy wreszcie zrozumieli, e nie jestem Georgiosem, tylko
Aleksandrosem, rozwcieczyli si do tego stopnia, e podwoili tortury.

Nie myl ju o tym, Alekos. Moe to okrutne, co powiem, ale wydarzyo si to, co miao si
wydarzy. Bo dzisiaj stanowisz symbol, na ktry nawet wrogowie spogldaj z podziwem i
szacunkiem.
Wydajesz si jedn z tych, ktrzy mwi: Alekos, jeste bohaterem!. Nie jestem
bohaterem i nie czuj si jak bohater. Nie stanowi symbolu i nie czuj si jak symbol. Nie
jestem liderem i nie chc by liderem. A ta popularno mnie peszy. Przeszkadza mi. Mwiem
ci ju, e nie jestem jedynym Grekiem, ktry cierpia w wizieniu. Przysigam ci, e jestem w
stanie znosi t popularno tylko wtedy, gdy pomyl, e moe czemu posuy, tak jak
posuyaby moja mier. A wtedy podchodz do niej z takim samym dystansem, z jakim
przyjem swj wyrok mierci. Jednak nawet rozpatrywana w ten sposb jest to bardzo
niewygodna popularno. I niemia. Kiedy mnie pytacie: Co zrobisz, Alekos, robi mi si sabo.
Co mam zrobi, eby was nie zawie? Tak bardzo si boj, e zawiod was, ktrzy tyle we mnie
widzicie! Och, gdybycie zdoali nie patrze na mnie jak na bohatera! Gdybycie zdoali ujrze
we mnie tylko czowieka!
Alekos, co oznacza bycie czowiekiem?
Oznacza mie odwag, mie godno. Oznacza wierzy w ludzko. Oznacza kocha, nie
pozwalajc, by mio staa si kotwic. Oznacza walczy. I zwycia. Wiesz, mniej wicej to,
co mwi Kipling w wierszu zatytuowanym Jeli. A czym dla ciebie jest czowiek?
Myl, e czowiek to ty, Alekos.
Ateny, wrzesie 1973

SUPLEMENT

Nota od wydawcy
Rizzoli opublikowao Wywiad z histori w 1974 roku, w wersji w twardej oprawie i z
obwolut. Jak pisze Oriana Fallaci w przedmowie z 1974 roku, ksika powstaa w przecigu
dwch lat, podczas ktrych przeprowadziam osiemnacie wywiadw dla mojego dziennika
LEuropeo. Pierwsze wydanie zawiera wywiady z Henrym Kissingerem (listopad 1972),
Nguyenem Van Thieu (stycze 1973), generaem Giapem (luty 1969), Norodomem Sihanoukiem
(czerwiec 1973), Gold Meir (listopad 1972), Jasirem Arafatem (marzec 1972), Georgeem
Habbaszem (marzec 1972), krlem Jordanii Husajnem (kwiecie 1972), Indir Gandhi (luty
1972), Alim Bhutto (kwiecie 1972), Sirimavo Bandaranaike (sierpie 1972), Pietro Nennim
(kwiecie 1971), Giovannim Leone (kwiecie 1973), Willy Brandtem (wrzesie 1973), Hajle
Syllasje (czerwiec 1972), Mohammadem Rez Pahlawim (padziernik 1973), Helderem Camar
(sierpie 1970), Aleksandrosem Panagulisem (wrzesie 1973).
Ksika zdobya natychmiastowe powodzenie wrd czytelnikw, zostaa przetumaczona
w jedenastu krajach, a w 1977 roku wydawnictwo BUR opublikowao j ponownie w wersji
kieszonkowej, poszerzonej o dziesi nowych wywiadw: z Giuliem Andreottim (marzec 1974),
Giorgiem Amendol (stycze 1974), Ahmedem Zakim Yamanim (sierpie 1975), Williamem
Colbym (marzec 1976), Otisem Pikeem (marzec 1976), Mrio Soaresem (dwa wywiady, maj i
wrzesie 1975), lvaro Cunhalem (czerwiec 1975), Santiago Carrillem (padziernik 1975) i z
arcybiskupem Makariosem (listopad 1974). Z tego nowego wydania zosta wyczony wywiad z
Giovannim Leone. W roku 1994 ukazaa si edycja Superbur, a w roku 2001 edycja BUR Oro.
Wywiady nie zostay uoone w porzdku chronologicznym, lecz zebrane przez autork w
sekwencj, ktra odpowiada jej wizji historii najnowszej i jej powstawania. Kade spotkanie
poprzedza tekst, w ktrym Fallaci przedstawia posta czytelnikowi, opowiadajc czciowo jej
ycie i dodajc nieco komentarzy na temat wywiadu, tego, co ewentualnie dziao si za kulisami,
i pniejszego przyjcia po opublikowaniu przez LEuropeo ze strony bezporednio
zainteresowanego i jego zwolennikw. Teksty te, tak samo jak przedmowa, zostay przejrzane i
uaktualnione przez autork do wydania BUR z 1977 roku i w tej formie powtrzone w
wydaniach z 1994 i 2001 roku.
Obecne wydanie zawiera pene dwadziecia osiem wywiadw. W dalszej czci znajduj
si noty biograficzne postaci, z ktrymi przeprowadzono wywiady, autorstwa redakcji BUR;

zostaa zachowana oryginalna pisownia nazwisk, wybrana przez Autork (w tym wydaniu
zastosowano pisowni przyjt w Polsce).

Noty biograficzne
Henry Kissinger, waciwie Heinz Alfred Kissinger, urodzi si w Frth w Niemczech 27
maja 1923 roku; w 1938 roku, na skutek nazistowskich przeladowa antysemickich, wraz z
rodzin opuci kraj i osiad w Nowym Jorku. W roku 1943 uzyska amerykaskie obywatelstwo.
Studiowa na Harvardzie, wyrnia si w badaniach stosunkw midzynarodowych, udziela
konsultacji wielu organom rzdu federalnego, wczy si do polityki jako republikanin o
tendencjach liberalnych. Zrobi byskawiczn karier. Oriana Fallaci przeprowadzia z nim
wywiad w listopadzie 1972 roku, gdy by sekretarzem stanu podczas prezydentury Nixona. Nie
bdc zamieszany w afer Watergate, pozosta na tym stanowisku rwnie za prezydentury
Forda, odgrywajc dominujc rol w amerykaskiej polityce zagranicznej do 1977 roku. Nadal
dziaa w dyplomacji na scenie amerykaskiej i midzynarodowej. W wywiadzie udzielonym 25
listopada 2006 roku Gianniemu Riotcie dla stacji TG1 powiedzia na temat Oriany Fallaci: Bya
wielk Woszk. Esencja [moich odpowiedzi podczas wywiadu] bya prawdziwa.
Nguyen Van Thieu urodzi si 5 kwietnia 1923 roku w rodkowym Wietnamie w wiosce
na wybrzeu. Zosta prezydentem Wietnamu Poudniowego w 1967 roku, po swoim udziale w
zmachu w 1963 roku majcym na celu obalenie wczesnego prezydenta. Radykalny
antykomunista,

sprzeciwia

si

jakimkolwiek

prbom

porozumienia

przywdcami

komunistycznej partyzantki podejmowanym przez amerykaskiego sojusznika. W 1975 roku, na

krtko przed zwycistwem Wietnamu Pnocnego, poda si do dymisji i wyjecha si na Tajwan.
W 1979 roku uda si do Anglii, przebywa w Surrey, a nastpnie w Londynie. W roku 1990
przeprowadzi si do Bostonu, skd apelowa do wietnamskich uchodcw, by wracali do
ojczyzny uzbrojeni i obalili komunistyczny reim. W tym samym roku wietnamski rzd zniszczy
w zarodku tajn sie komrek wojskowych. W 1992 roku, w wywiadzie udzielonym Boston
Globe, Van Thieu wyrazi przekonanie, i mgby sta si dla wczesnego prezydenta Clintona
porednikiem w stosunkach z komunistycznym Wietnamem. Zmar we wrzeniu 2001 roku w
szpitalu Beth Israel w Bostonie.
Vo Nguyen Giap urodzi si 25 sierpnia 1911 roku w An Ka w Wietnamie. Doskonay
taktyk i strateg wojskowy, dowodzi siami, ktre uwolniy Wietnam spod francuskiej dominacji
kolonialnej i pokonay siy amerykaskie i poudniowowietnamskie w wojnie wietnamskiej. Po
mierci Ho Chi Minha we wrzeniu 1969 roku, mimo i by kandydatem na prezydenta, zachowa

stanowisko ministra obrony. Odegra decydujc rol w zdjciu z urzdu przywdcy Kambody
Pol Pota. By kluczow postaci Wietnamskiej Partii Komunistycznej; cho w 1982 roku wycofa
si z ycia publicznego, nadal pozostawa wan osobistoci w kraju. W maju 2004 roku,
podczas obchodw pidziesitej rocznicy klski Francuzw pod Dien Bien Phu, legendarny
genera pojawi si publicznie.
Norodom Sihanouk urodzi si 31 padziernika 1922 roku, odby studia w Phnom Penh i
w Sajgonie, zosta mianowany krlem Kambody we wrzeniu 1941 roku po mierci dziadka ze
strony matki. W 1953 roku przebywa na wygnaniu w Tajlandii, w tym czasie Kamboda
uwolnia si spod panowania Francji. W 1955 roku abdykowa na rzecz ojca, mianowa si
premierem, a nastpnie, w 1963 roku, doywotni gow pastwa, czc w swym rku ca
wadz. Podczas wojny w Wietnamie jego stanowisko pocztkowo byo neutralne, pniej
przychylne wobec Wietnamu Pnocnego i otwarte na handel z Chinami. Zosta obalony na
skutek zamachu stanu w 1970 roku i osiad w Pekinie, skd wspiera Czerwonych Khmerw Pol
Pota. To oni w 1975 roku pozwolili mu wrci do kraju, odbierajc mu jednak cz wadzy. Od
1979 roku, w nastpstwie inwazji wietnamskiej na Kambod, przebywa ponownie na wygnaniu
przez dwanacie lat. Wrci w roku 1992, a w nastpnym roku zosta znowu koronowany na
krla; by nim a do abdykacji 7 padziernika 2004 roku. Od tej chwili znany jest jako krl
ojciec (Preahmhaviraksat) i nadal sprawuje niektre funkcje reprezentacyjne. Synie z
ekstrawaganckiego i nietypowego stylu ycia, stworzy wasn stron internetow bdc
zarwno rdem informacji na temat dziaalnoci rzdu, jak i wiadomoci o jego pasji
piosenkarza i reysera.
Golda Meir urodzia si jako Golda Mabowicz w Kijowie w 1898 roku. W roku 1906
opucia Zwizek Radziecki, by przenie si do Stanw Zjednoczonych, do Milwaukee w stanie
Wisconsin. Dziaaczka ruchu syjonistycznego, w 1921 roku wraz z mem Morrisem
Meyersonem przeniosa si do Palestyny z zamiarem stworzenia ydom ojczyzny. W 1948 roku
naleaa do sygnatariuszy Deklaracji Niepodlegoci Pastwa Izraelskiego. W tym samym roku
mianowano j ambasadorem w Zwizku Radzieckim. Po powrocie do Izraela zostaa wybrana do
parlamentu i mianowana ministrem pracy. W 1956 roku zmienia nazwisko na hebrajskie Meir.
Bya ministrem spraw zagranicznych od 1956 do 1965 roku i w tych latach zdobya saw i
zyskaa midzynarodowy autorytet. Sekretarz generalna Partii Pracy od 1966 do 1968 roku,
zostaa wybrana na premiera w 1969. Po wojnie Jom Kipur w 1974 postanowia odej z czynnej

polityki, reprezentujc nadal wany gos w Partii Pracy. Zmara w Jerozolimie 8 grudnia 1978
roku.
Jasir Arafat, znany rwnie pod pseudonimem Abu Ammar, urodzi si w Kairze 4 lub
24 sierpnia 1929 roku. Tam odby studia i uzyska tytu magistra inynierii ldowej. Przystpi do
Bractwa Muzumaskiego i do Zwizku Studentw Palestyskich, ktremu przewodniczy od
1952 do 1956 roku. W roku 1956 odby sub w egipskim wojsku podczas kryzysu wok
Kanau Sueskiego. W Kuwejcie, gdzie pracowa jako inynier, bra udzia w powstaniu Al-Fatah,
organizacji majcej na celu utworzenie niepodlegego pastwa palestyskiego. W 1969 roku
stan na czele Organizacji Wyzwolenia Palestyny, ktra w 1974 zostaa uznana przez pastwa
arabskie za jedynego prawomocnego przedstawiciela wszystkich Palestyczykw. Jako posta
wyrniajca si na tle wiatowej panoramy politycznej, Arafat sta si symbolem sprawy
palestyskiej. W 1994 roku otrzyma Pokojow Nagrod Nobla wraz z izraelskimi przywdcami
Szimonem Peresem i Icchakiem Rabinem. W 1996 roku zosta wybrany na prezydenta
Autonomii Palestyskiej. Zmar 11 listopada 2004 roku, po przewiezieniu ze swej kwatery
gwnej w Ramallah w poudniowej Jordanii do szpitala w Paryu.
George Habbasz urodzi si 2 sierpnia 1926 roku w Lod (15 kilometrw na poudniowy
wschd od Tel Awiwu) w rodzinie o korzeniach grecko-prawosawnych. W 1948 roku, w celu
zapewnienia kontroli strategicznej drogi czcej Tel Awiw z Jerozolim, wojsko izraelskie
usuno z tego terenu ludno arabsk. Habbasz wraz z rodzin znalaz schronienie w Bejrucie,
tam kontynuowa studia na amerykaskim uniwersytecie medycznym, gdzie w 1951 roku uzyska
stopie lekarza pediatry. Nalea do zaoycieli Arabskiego Ruchu Nacjonalistycznego jego
sekcja palestyska w 1967 roku przeksztacia si w Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny,
ktrego Habbasz zosta sekretarzem generalnym. Odmwi uznania pastwa izraelskiego,
popiera zbrojn walk w wojnie z Izraelem i sta si z czasem autorytetem dla wszystkich
radykalnych grup opozycyjnych Organizacji Wyzwolenia Palestyny, postaci cieszc si estym
wrd ludnoci palestyskiej oraz arabskiej. Odgrywa aktywn rol podczas libaskiej wojny
domowej w latach 19751976. W 1992 roku w Tunisie dozna udaru mzgu i zosta
przewieziony na leczenie do Parya; w padzierniku tego roku ogosi wycofanie si z
dziaalnoci politycznej z powodw zdrowotnych. Zmar w Ammanie w Jordanii 26 stycznia
2008 roku.

Husajn, krl Jordanii urodzi si 14 listopada 1935 roku. Zosta ogoszony krlem w roku
1953, po abdykacji ojca. Jego polityka zagraniczna uwaana jest przez midzynarodowych
obserwatorw za kontrowersyjn; krl popiera otwarcie swego kraju na Zachd, ale by
wewntrz kraju stawi czoo partyzantom palestyskim, musia pozostawi woln rk wojsku.
W 1973 roku, po zakoczeniu wojny Jom Kipur, zrezygnowa z wszelkich pretensji
terytorialnych do poudniowej Jordanii. W roku 1980, po wybuchu wojny midzy Iranem a
Irakiem, zaj stanowisko przychylne wobec Iraku (dziki korzystnym umowom na uzyskanie
ropy) i zosta zmuszony postawi swoje wojsko przeciwko wojsku syryjskiemu wzdu granicy
dwch krajw, jako e Syria sprzymierzya si z Iranem. W kolejnych latach zerwa wszelkie
stosunki z Organizacj Wyzwolenia Palestyny i znis w kraju prawo wojenne, pozwalajc na
tworzenie partii politycznych. W 1994 roku, dziki mediacji Billa Clintona, podpisa z premierem
Izraela Icchakiem Rabinem traktat pokojowy midzy Izraelem a Jordani. Chory na biaaczk
krl Husajn umar w Ammanie 7 lutego 1999 roku, wprowadziwszy uprzednio poprawki do
konstytucji i pozbawiwszy wadzy brata Hasana, dziedzica tronu, by umoliwi sukcesj swemu
pierworodnemu synowi Abdullahowi II.
Indira Gandhi urodzia si 19 listopada 1917 roku w Allahabadzie, jako jedyna crka
Kamli i Jawaharlala Nehru, premiera Indii. W styczniu 1966 roku ona sama zostaa wybrana na
premiera i pozostawaa u wadzy do 1975 roku, gdy sd uzna j winn oszustw wyborczych i
zakaza jej piastowania urzdw przez sze lat. W tym samym roku krajem wstrzsay dziaania
secesjonistyczne, ktre skoniy Indir Gandhi do ogoszenia stanu wyjtkowego i do podjcia
surowych rodkw przeciwko opozycji. W wyborach w roku 1977 jej partia przegraa, a Indira
rok pniej zostaa uwiziona na kilka dni. Dokonaa jednak reorganizacji i w cigu kilku
miesicy zaoya now parti, Indyjski Kongres Narodowy, ktra wygraa wybory w 1980 roku,
co pozwolio jej wrci na stanowisko szefa rzdu. Trzydziestego pierwszego padziernika 1984
roku Indira udaa si z wizyt do amerykaskiego aktora Petera Ustinova do New Delhi i zostaa
tam zamordowana strzaami z pistoletu przez dwch ze swych ochroniarzy z plemienia Sikhw.
Linia rodzinna w rzdzie indyjskim nie ulega przerwaniu: Rajiv Gandhi zastpi matk w roli
premiera. W kolejnych dniach Sikhowie padli ofiar rzezi, zgino ich ponad trzy tysice. W roku
1991 Rajiv zginl w zamachu podczas zjazdu wyborczego. Na krtko przed mierci Indira
Gandhi miaa publicznie owiadczy: Gdybym dzisiaj umara, kada kropla mojej krwi
umocniaby nard.

Ali Bhutto urodzi si w Larkanie w Pakistanie 5 stycznia 1928 roku w zamonej

rodzinie. Wkroczy do polityki i peni funkcje prezydenta Pakistanu w latach 19711973,
premiera w latach 19731977. Prbowa skierowa swj kraj ku modernizacji kulturalnej i
ekonomicznej, promujc laicyzm i emancypacj kobiet. Udao mu si opanowa konflikty z
Chinami i Indiami, uzna niezaleno Bangladeszu, przeprowadzi drastyczn, lecz bezkrwaw
czystk urzdnikw cywilnych i wojskowych uznanych za winnych korupcji, przeprowadzi
nacjonalizacj gwnych fabryk. Zamach stanu generaa Muhammada Zia-ul-Haqa odsun go od
rzdw. Zosta uwiziony, a nastpnie skazany na kar mierci przez sd wojskowy, na
podstawie nigdy niepotwierdzonego oskarenia o zezwolenie na zabjstwo przeciwnika
politycznego. Wyrok przez powieszenie wykonano w Rawalpindi 4 kwietnia 1979 roku. Jego
dziedzictwo polityczne przeja crka Benazir, ktra stana na czele Pakistaskiej Partii
Ludowej, sprawujc dwukrotnie funkcj premiera. Zgina w zamachu w Rawalpindi 27
listopada 2007 roku.
Sirimavo Bandaranaike urodzia si 17 kwietnia 1916 roku w Ratnapurze w Sri Lance.
bya on Solomona Bandaranaike, twrcy niepodlegoci kraju i premiera od 1956 roku; po jego
zamordowaniu w 1959 zaja jego miejsce na czele zaoonej przez niego Partii Wolnoci Sri
Lanki. Po zwycistwie w wyborach w 1960 roku Sirimavo obja wadz w kraju i rzdzia,
podajc lini polityczn zainspirowan socjalizmem. Zmuszona do dymisji w 1965 roku,
zostaa wybrana ponownie w 1970, stajc na czele koalicji skadajcej si z Partii
Komunistycznej i Partii Trockistowskiej. Trudnoci gospodarcze, napicia etniczne midzy
Syngalezami i Tamilami oraz oskarenia o nepotyzm doprowadziy do odsunicia jej od wadzy
w 1977 roku. Po wyborze swojej crki Chandriki Kumaratungi na prezydenta kraju, w listopadzie
1994 roku ponownie obja stanowisko premiera, jednak jej wadza zostaa mocno ograniczona.
Opucia stanowisko w sierpniu 2000 roku, na kilka tygodni przed mierci. Zmara 10
padziernika w Colombo, dokadnie w dniu nowych wyborw.
Pietro Nenni urodzi w Faenzy 9 lutego 1891 roku. Po wywiadzie z Orian Fallaci nadal
ledzi wydarzenia wewntrz Woskiej Partii Socjalistycznej, ktrej by honorowym
przewodniczcym, i uczestniczy w dziaalnoci senatu w 1970 roku zosta mianowany
doywotnim senatorem przez Giuseppe Saragata. Znamienne byo jego poparcie zwolennikw
rozwodw w referendum w 1974 roku. Zmar w Rzymie 1 stycznia 1980 roku.

Giovanni Leone urodzi si 3 listopada 1908 w Pomigliano dArco, w prowincji Neapol.

Po wywiadzie z Orian Fallaci, w kwietniu 1973 roku, sprawowa nadal urzd prezydenta do
roku 1978, kiedy to poda si do dymisji na sze miesicy przed zakoczeniem kadencji, na
skutek wybuchu afery Lockheeda, zwizanej z bezprawnym zakupem przez pastwo woskie
amerykaskich samolotw. aden z wysunitych przeciwko niemu zarzutw nie zosta nigdy
udowodniony. Po dymisji wrci do senatu zosta mianowany doywotnim senatorem przez
Giuseppe Saragata wstpujc do grupy mieszanej. Z okazji jego dziewidziesitych urodzin w
senacie zorganizowano kongres na jego cze. Tego samego dnia dzienniki opublikoway
komunikat, w ktrym Marco Pannella i Emma Bonino przyznali, e nie mieli racji, atakujc
Leone dwadziecia lat wczeniej. Zmar w Rzymie 9 listopada 2001 roku.
Giulio Andreotti urodzi si w Rzymie 14 stycznia 1919 roku. Po wywiadzie z Orian
Fallaci, w marcu 1974, znalaz si w centrum woskiego ycia politycznego, sprawujc kilka razy
urzd premiera i ministra. W 1991 roku zosta mianowany przez Francesco Cossig doywotnim
senatorem. Uczestniczy w licznych sprawach sdowych, z ktrych wyszed uniewinniony po
dugich procesach, ktre dzieliy opini publiczn. Obok kariery politycznej prowadzi
dziaalno dziennikarsk i pisarsk, publikowa ksiki o tematyce historycznej i pamitniki.
Giorgio Amendola urodzi si w Rzymie 21 listopada 1917 roku. Po wywiadzie z Orian
Fallaci, w styczniu 1974 roku, nadal sprawowa funkcje we Woskiej Partii Komunistycznej, lecz
oddawa si rwnie pasji pisarskiej, wydajc wane dziea. Zmar w Rzymie 5 czerwca 1980
roku. Kilka godzin po jego zgonie umara zamana blem jego ona, Germaine Lecocq,
Francuzka, poznana w Paryu w latach wygnania.
Willy Brandt, pseudonim Herberta Ernsta Karla Frahma, urodzonego w Lubece 18
grudnia 1913 roku. By burmistrzem Berlina od 1957 do 1966 roku, ministrem spraw
zagranicznych i wicekanclerzem od 1966 do 1969 roku i kanclerzem Republiki Federalnej
Niemiec od roku 1969 do 1974. Czoowy przedstawiciel i pose Socjaldemokratycznej Partii
Niemiec, ktrej by przewodniczcym od roku 1964 a do 1987, zyska saw na arenie
midzynarodowej dziki tak zwanej Ostpolitik, zorientowanej na poszerzenie stosunkw z
krajami wschodnimi. W 1971 roku otrzyma Pokojow Nagrod Nobla. W latach 19761992 by
przewodniczcym Midzynarodwki Socjalistycznej i czonkiem Parlamentu Europejskiego od
1979 do 1983 roku. W roku 1990 otworzy pierwsze po zjednoczeniu wsplne obrady

poczonego Bundestagu. Spenio si marzenie jego ycia. Zmar w Unkel 8 padziernika 1992
roku.
Hajle Syllasje urodzi si 23 lipca 1892 roku. Cesarz Etiopii w latach 19301936 i 1941
1974. W roku 1931 utworzy pierwszy senat notabli, a nastpnie zaoy uniwersytet w Addis
Abebie. W 1936 roku musia opuci kraj na skutek inwazji woskiej, wrci do ojczyzny w roku
1941 i kontynuowa dzieo modernizacji, likwidujc wadz arystokracji ziemskiej, reorganizujc
wojsko i ogaszajc w roku 1955 pierwsz konstytucj. Zapewni Etiopii przewodnictwo
Organizacji Jednoci Afrykaskiej. W roku 1974 wybuch powany bunt wojska, ktry zmusi
Syllasje do poczynienia licznych ustpstw na rzecz si zbrojnych. Zdetronizowany w
padzierniku 1974 roku przez Tymczasow Rad Wojskow zmar 27 sierpnia 1975 roku w
niewyjanionych okolicznociach. Od jego imienia Ras Tafari wzi nazw ruch religijny
rastafarian, ktry powsta na Jamajce.
Mohammad Reza Pahlawi urodzi sie w Teheranie 26 padziernika 1919 roku. Jego
ojciec, szach Persji od roku 1925, utrzymywa przyjazne stosunki z nazistowskimi Niemcami. W
1941 roku alianci zmusili go do opuszczenia kraju i nakonili Mohammada Rez, aby zosta
szachem. Z czasem przej peni wadzy, prowadzi polityk przychyln Stanom Zjednoczonym,
pozwalajc midzynarodowym korporacjom na eksploatacj krajowych zasobw i wywoujc
silne niezadowolenie ludnoci, ktra le znosia jego wadz absolutn i represje tajnej policji.
Pod koniec 1978 roku wrci do kraju wygnany na skutek spisku w roku 1963 opozycyjny wobec
szacha ajatollah Chomeini i wojsko przeszo na jego stron. W roku 1979 szach zosta zmuszony
do opuszczenia kraju i schronienia si w Stanach Zjednoczonych, gdzie Jimmy Carter udzieli mu
azylu politycznego. W celu rozwizania sytuacji Amerykanw, przetrzymywanych jako
zakadnicy w ambasadzie w Teheranie przez islamskich studentw, bdcych zwolennikami
Chomeiniego, Mohammad Reza Pahlawi przyj zaproszenie egipskiego prezydenta Sadata.
Zmar w Kairze 27 lipca 1980 roku.
Ahmed Zaki Yamani urodzi sie w Mekce 30 czerwca 1930 roku. Po studiach
uniwersyteckich w Stanach Zjednoczonych w 1958 roku zosta doradc rzdu saudyjskiego, a w
1962 otrzyma stanowisko ministra do spraw ropy naftowej i surowcw mineralnych. Funkcj t
sprawowa do roku 1986, czc j ze stanowiskiem ministra OPEC przez 25 lat. Podczas
kryzysu naftowego w 1973 roku zdoby midzynarodow saw dziki swoim zdolnociom
dyplomatycznym. W grudniu 1975 roku, uwiziony w Wiedniu jako zakadnik wraz z innymi

przedstawicielami OPEC przez terroryst Carlosa, zamierzajcego go zabi, zdoa si uratowa

po wielogodzinnych pertraktacjach. W roku 1986 krl Fahd pozbawi go stanowiska ministra,
kadc kres jego niekwestionowanej wadzy w przemyle i gospodarce naftowej. W 1990 roku
Yamani zaoy w Londynie Centrum Globalnych Bada nad Energi.
William Egan Colby urodzi si 4 kwietnia 1920 roku w St. Paul w Minnesocie.
Zacign si do wojska jako ochotnik i podczas drugiej wojny wiatowej dziaa w Biurze Sub
Strategicznych (wywiadzie USA). Dwa razy skaka jako spadochroniarz za lini wroga, we
Francji i w Norwegii. Po zakoczeniu wojny i ukoczeniu studiw w Columbia Law School, po
dugim okresie spdzonym w kancelarii prawnej w Nowym Jorku, przeprowadzi si do
Waszyngtonu i wstpi do CIA. W latach pidziesitych przebywa w Rzymie, gdzie kierowa
dziaalnoci antykomunistyczn. W 1959 roku by w Sajgonie, pozosta tam do 1962 roku i
wrci w roku 1968, by ledzi projekt Phoenix. By szefem CIA od 1973 do 1975 roku i objo
go dochodzenie na temat dziaalnoci agencji w czasie ostatnich 25 lat. Jego gotowo do
wsppracy z Kongresem skonia prezydenta Forda, by za rad Kissingera zastpi go w 1975
Georgeem H.W. Bushem. Colby powici si doradztwu i pisa pamitniki. Zmar 27 kwietnia
1996 roku w wyniku wypadku niedaleko wasnego domu w Rock Point w stanie Maryland,
prawdopodobnie wpadajc do wody podczas wycieczki kajakiem. Wiele osb sdzi jednak, e
nie by to wypadek.
Otis Pike urodzi si 31 sierpnia 1921 roku w Riverhead w stanie Nowy Jork. Od roku
1942 do 1946 suy w korpusie marines; podczas drugiej wojny wiatowej piciokrotnie go
odznaczono. W 1946 roku uzyska dyplom Princeton, w 1948 Columbia Law School, pracowa
jako prawnik i sprawowa funkcj sdziego pokoju od 1954 do 1960 roku, kiedy to zosta
wybrany do Kongresu. W nastpstwie artykuu opublikowanego przez Seymoura Hersha w
grudniu 1974 roku w New York Times, w ktrym zostao ujawnione wewntrzne szpiegostwo
CIA, Kongres postanowi rozpocz dochodzenie na temat caej dziaalnoci wywiadu i powoa
Komisj Specjaln, ktrej przewodnictwo powierzy w 1975 roku Otisowi Pikeowi. Ujawnienie
raportu Komisji zostao zablokowane, jednak tekst ukaza si w The Village Voice, wywoujc
sensacj i protesty. W 1978 roku Pike zrezygnowa ze stanowiska w Kongresie. Powici si
dziennikarstwu i swojemu hobby, wdkarstwu. W wieku 80 lat wyprowadzi si do Vero Beach
na Florydzie.

Mrio Soares urodzi sie w Lizbonie 7 grudnia 1924 roku. Adwokat, bohater licznych
procesw politycznych, w trakcie ktrych otwarcie okazywa niech wobec dyktatury Salazara,
by kilkakrotnie aresztowany, deportowany na wysp So Tom, a wreszcie zmuszony do
wyjazdu do Francji. Wrci do kraju w roku 1974, w nastpstwie rewolucji godzikw, ktra
pooya kres dyktaturze, i obj stanowisko ministra spraw zagranicznych rzdu tymczasowego,
ktry mia przeprowadzi proces przejcia do demokracji. W tej roli Soares sterowa procesem
wyzwalania kolonii, ktry prowadzi do odzyskania niepodlegoci przez posiadoci portugalskie
w Afryce. Socjalista, sta si pierwszoplanow postaci w yciu politycznym kraju, poczwszy
od 1975 roku, gdy jego partia uzyskaa wzgldn wikszo gosw. Zosta wybrany na
prezydenta w 1986 i w 1991 roku. Po zakoczeniu w 1996 roku drugiej kadencji, w 1999 zosta
wybrany do Parlamentu Europejskiego gdzie dziaa do 2004 roku.
lvaro Cunhal urodzi si 10 listopada 1913 roku w Coimbrze. W roku 1934 zosta
sekretarzem studenckiej organizacji modych komunistw portugalskich, jawnie wrogiej wobec
reimu Salazara, i by dwukrotnie aresztowany: pierwszy raz w roku 1940, nastpnie w 1949.
Zosta skazany na trzydzieci lat wizienia, ale w 1960 roku udao mu si uciec i schroni si w
Moskwie, nastpnie osiad w Paryu. W roku 1961 przez aklamacj zosta wybrany w ojczynie
na sekretarza Portugalskiej Partii Komunistycznej. Wrci do Portugalii w 1974 roku po
rewolucji godzikw i wszed w skad rzdu tymczasowego. Niebawem z niego wystpi, by
stan na czele skrajnie lewicowych ugrupowa. W 1992 roku wycofa si z polityki i pisa eseje
i artykuy pod pseudonimem Manuela Tiago. Zmar w Lizbonie 12 czerwca 2005 roku.
Santiago Carrillo, urodzi si 18 stycznia 1915 roku w Gijn w Asturii. Ju w wieku
trzynastu lat zapisa si do organizacji modzieowej Hiszpaskiej Robotniczej Partii
Socjalistycznej i w 1934 roku zosta jej sekretarzem generalnym. Podczas wojny domowej
przeszed do Partii Komunistycznej. Po zakoczeniu konfliktu, na skutek zwycistwa Francisca
Franco, opuci Hiszpani i przebywa w rnych krajach, przede wszystkim we Francji i w
Zwizku Radzieckim, spdzajc niemal czterdzieci lat na wygnaniu. Powrci do ojczyzny po
mierci Franco w roku 1975, w 1977 przyczy si do eurokomunizmu, razem z Enrico
Berlinguerem i Georgesem Marchaisem, odrzucajc stalinizm. Rok pniej otwarcie potpi
wkroczenie wojsk Ukadu Warszawskiego do Pragi. Zrezygnowa ze stanowiska sekretarza w
1982 roku na skutek powanej poraki wyborczej, a w 1985 roku zosta usunity z partii z
powodu swego umiarkowania, ktre uwaano za nadmierne. W tym samym roku zaoy Parti

Pracownicz, ktra nastpnie poczya si z Hiszpask Robotnicz Parti Socjalistyczn. Do

wstpienia do niej zaprasza go Zapatero, ale Carrillo odmwi.
Helder Camara urodzi sie 7 lutego 1909 roku w Fortalezie w Brazylii, w bardzo ubogiej
rodzinie. Zosta wywicony na ksidza w 1931 roku, a na biskupa w 1952; w roku 1964 zosta
mianowany arcybiskupem Olindy i Recife. Przez cae ycie zajmowa si ludmi opuszczonymi,
yjcymi w obozowiskach wok wielkich brazylijskich miast, i z tego powodu nazywano go
biskupem od faveli. Jest uwaany za jednego z czoowych przedstawicieli tak zwanej teologii
wyzwolenia, ktra podkrela wartoci emancypacji spoecznej i politycznej, obecne w nauczaniu
chrzecijaskim. Podczas prac Soboru Watykaskiego II, wraz z innymi biskupami
pochodzcymi z Poudnia, by jednym z najbardziej szanowanych zwolennikw nurtu, ktry
zosta pniej nazwany opcj wspierania ubogich. W cigu caego ycia otrzymywa niezliczone
groby, jednak wielka sawa midzynarodowa ochronia go przed konkretnymi dziaaniami
przeciwko jego osobie. W roku 1985 opuci diecezj ze wzgldu na wiek, ale nadal mieszka w
prostym domku w Recife, do ktrego przeprowadzi si na pocztku swej posugi biskupiej. Tam
te zmar 27 sierpnia 1999 roku.
Makarios, waciwie Michail Christodhulos Muskos, urodzi si w Ano Panaghia koo
Pafo na Cyprze 13 sierpnia 1913 roku. Uczy si w Atenach, gdzie zosta kapanem, kontynuowa
studia w Stanach Zjednoczonych, a po powrocie do ojczyzny zosta przywdc Cypryjskich
Grekw, stanowicych okoo 80 procent ludnoci. W roku 1950 zosta obrany arcybiskupem
cypryjskiego Kocioa prawosawnego i przyj imi Makariosa III. Opowiada si za enosis,
czyli przyczeniem do Grecji wyspy bdcej wwczas brytyjsk koloni, jednak pniej
opowiada si za niezalenoci. W 1956 roku zosta resztowany przez Anglikw, a rok pniej
uwolniony na skutek zamieszek odbywajcych si w caej Grecji, w 1960 roku uzyska
niezaleno Cypru, ogoszonego republik, i zosta wybrany na stanowisko prezydenta, ktrym
by a do dnia mierci. Zmar 3 sierpnia 1977 roku w Nikozji.
Aleksandros Panagulis urodzi si w Glyfadzie 2 lipca 1939 roku. Studiowa na
politechnice ateskiej i od wczesnej modoci powici si dziaalnoci politycznej. Po zamachu
stanu z 21 kwietnia 1967 roku sprzeciwi si reimowi wojskowemu Papadopulosa i zaoy
organizacj Grecki Ruch Oporu. Po nieudanym zamachu na ycie Papadopulosa 13 sierpnia 1968
roku zosta aresztowany i skazany na mier; na skutek presji wiatowej opinii publicznej zamiast
tego przeniesiono go do wizienia Boiati. Tam dugo poddawano go okrutnym torturom

fizycznym i psychicznym. Zosta zwolniony dziki amnestii w sierpniu 1973 roku. Junta
wojskowa upada rok pniej i w pierwszych demokratycznych wyborach Panagulis zosta
wybrany do parlamentu z ramienia Unii Centrum. Walczy o odsunicie od wadzy politykw,
ktrzy wsppracowali z pukownikami, a nadal zajmowali stanowiska rzdowe, lecz by w tym
odosobniony i otrzymywa miertelne pogrki. Pierwszego maja 1976 roku zgin w
tajemniczym wypadku samochodowym. By symbolem wolnoci; w jego pogrzebie w Atenach
uczestniczyo ponad milion ludzi.