Metody numeryczne

materiay do wykadu
dla studentw

3. Metody iteracyjne rozwizywania ukadw rwna liniowych

3.1.
3.2.
3.3.

Metoda iteracji prostej

Metoda iteracji Seidela
Zbieno metod iteracyjnych i warunek stopu

Materiay przygotowane w ramach projektu Uruchomienie

unikatowego kierunku studiw Informatyka Stosowana odpowiedzi na
zapotrzebowanie rynku pracy ze rodkw Programu Operacyjnego
Kapita Ludzki wspfinansowanego ze rodkw Europejskiego
Funduszu Spoecznego nr umowy UDA POKL.04.01.01-00-011/0900

Metody numeryczne 3. Metody iteracyjne rozwizywania ukadw rwna liniowych

Metody iteracyjne s szczeglnymi przypadkami metody kolejnych przyblie.

3.1. Metoda iteracji prostej

Ukad rwna liniowych

+
++
= ,
+
++
= ,
(3.1)

+
++
= ,

przeksztacamy do postaci dogodnej do stosowania metody iteracji prostej (zakadamy

wstpnie, e wszystkie elementy
0dla = 1,2, , ) dzielc -te rwnanie ukadu przez
czynnik :

gdzie

= +
+
+ +
,
= +
+
+ +
,
(3.2)

= +
+
+ + ,
,
=

, = 1,2, ,

, , = 1,2, , ,
0

Oznaczajc:

= ! # , $ = !

zapisujemy ukad rwna (3.2) w postaci macierzowej:

%=

(3.3)

#

0

,

+ $% (3.4)

Posta ta jest podstaw utworzenia cigu kolejnych przyblie rozwizania:

% ('( ) = + $% (') (3.5)

% ()) dowolne

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

36

Metody numeryczne 3. Metody iteracyjne rozwizywania ukadw rwna liniowych

Najczciej za przyblienie zerowe % ()) przyjmuje si wektor .

Zaleno (3.5) mona zapisa w postaci:

4
2
3
2
1

('( )

(')

(')

+ +

= +
+
++

)
(')
(')
= +
+
+ + ,

('( )

('(

(')

(')

(')

(')

, (3.6)

(')

Twierdzenie 3.1.

Jeeli cig 7% (') 8 jest zbieny, to jego granica jest rozwizaniem ukadu rwna (3.2)
(rwnowanie rozwizaniem ukadu (3.1)).
Przykad 3.1.
2 +
+
10
3
6
2 +3 +6
5

=5
= 10
= 12

Metod iteracji prostej znale pierwsze dwa przyblienia rozwizania ukadu rwna:

Przeksztacamy podany ukad rwna do postaci dogodnej do stosowania metody iteracji:

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

37

Metody numeryczne 3. Metody iteracyjne rozwizywania ukadw rwna liniowych

3.2. Metoda iteracji Seidela

Metoda ta jest pewn modyfikacj metody iteracji prostej. W metodzie iteracji prostej
przy obliczaniu ( + 1)-go przyblienia niewiadomych % , % , , % korzystamy jedynie z tego przyblienia niewiadomych % , % , , % . W metodzie Seidela wykorzystujemy
natomiast najwiesz informacj, bowiem przy obliczaniu ( + 1)-ego przyblienia
niewiadomej % ( > 1) korzystamy z uprzednio obliczonych ( + 1)-szych przyblie
niewiadomych % , , % .
Sprowadzamy ukad rwna do postaci dogodnej do stosowania metody iteracji (3.2)
i wwczas:
('( )

('( )
('( )

('( )
('( )

(')

+
+

('( )

(')

(')

('( )

('( )

(')

(3.7)

('( )

('( )

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

(')

38

Metody numeryczne 3. Metody iteracyjne rozwizywania ukadw rwna liniowych

Jako przyblienie % ()) przyjmujemy wektor .

Zapisujc powysze wzory w postaci macierzowej mamy:
przy czym $ = = + >, gdzie:

% ('(

= =% ('( ) + >% (') + , (3.8)

0 0 0 0

0
B
B
0 0 0 E
0 0
A
D
A
= = A 0 0 D , > = A 0 0 0
A
A D
0C
@ 0 0 0
@

D
D.
D
0 C

Uwaga 3.1. Ze wzgldu na zapamitywanie tylko ostatnich oblicze metoda Seidela

charakteryzuje si mniejszym zuyciem pamici ni metoda iteracji prostej i z tego powodu
jest bardziej uyteczna dla zagadnie z macierzami duego wymiaru. Z drugiej jednak strony,
metoda iteracji jest stabilniejsza, tzn. jest zbiena w pewnych przypadkach, w ktrych metoda
Seidela jest rozbiena.

Przykad 3.2.
5

2 +
6 + 10 3
2 +3 +6

=5
= 10
= 12

Metod Seidela znale pierwsze i drugie przyblienie rozwizania ukadu rwna:

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

39

Metody numeryczne 3. Metody iteracyjne rozwizywania ukadw rwna liniowych

3.3. Zbieno metod iteracyjnych i warunek stopu

W twierdzeniu 3.1. znalezienie rozwizania ukadu rwna liniowych metod iteracyjn

uzalenione jest od zbienoci cigu iteracyjnego. Podamy teraz kryteria, ktre zapewniaj
zbieno procedury iteracyjnej.

Twierdzenie 3.2.

Cig kolejnych przyblie (3.5) dla ukadu rwna (3.1) jest zbieny, jeli zachodzi jeden
z warunkw:
a) macierz T jest przektniowo dominujca, tzn.:
{1, , }: KL
;
M

lub rwnowanie:

L<|

{1, , }: KL
;
M

|,

L < 1;

b) macierz T jest sabo przektniowo dominujca, tzn.:

{1, , }: KL
;
M

L|

| {1, , }: KL

c) macierz T jest symetryczna i dodatnio okrelona.

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

;
M

L<|

|;

40

Metody numeryczne 3. Metody iteracyjne rozwizywania ukadw rwna liniowych

Uwaga 3.2. Twierdzenie 3.2. dotyczce warunkw zbienoci metody iteracji jest suszne
take dla metody Seidela. Metoda Seidela zapewnia na og szybsz zbieno ni metoda
iteracji prostej.
Uwaga 3.3. Dla macierzy o dominujcej przektnej mona sformuowa wniosek, e
zazwyczaj im wiksza dominacja przektnej nad pozostaymi elementami, tym metody iteracji
prostej i Seidla s szybciej zbiene. Nie jest to jednake prawda w oglnym przypadku, znane
s bowiem kontrprzykady.

Uwaga 3.4. Teza twierdzenia 3.2 pozostaje w mocy, jeli to macierz TU bdzie przektniowo
dominujca. Oznacza to, e element przektnej moe dominowa w kolumnach, a nie
w wierszach.

Uwaga 3.5. Twierdzenie 3.2 nie wyczerpuje warunkw wystarczajcych na zbieno metody
Seidela. Zdarza si, e algorytm jest zbieny w sytuacjach nieopisanych powyszymi
kryteriami. Tak jest np. w przypadku macierzy Googlea z poprzedniego rozdziau, do
ktrych rozwizania stosuje si wanie metody iteracyjne.

Przykad 3.3. (cd. Przykadu 3.1.)

5

2 +
+
10
3
6
2 +3 +6

Rozwamy ponownie ukad z przykadu 3.1:

=5
= 10
= 12

Warunki zbienoci z podpunktu a) twierdzenia 3.2. s tu spenione, bo:

Kolejnym zagadnieniem jest odpowied na pytanie, w ktrym momencie naley

przerwa procedur iteracyjn, aby uzyska przyblienie rozwizania z dan dokadnoci.
Sformuowanie warunku stopu wymaga wprowadzenia pojcia normy macierzy
(w szczeglnoci te same definicje pracuj dla wektorw).

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

41

Metody numeryczne 3. Metody iteracyjne rozwizywania ukadw rwna liniowych

Definicja 3.1. (Norma macierzy)

Niech T bdzie macierz kwadratow stopnia `. Norm macierzy T wyznacza kade

z podanych wyrae:
a) norma kolumnowa

b) norma wierszowa

c) norma euklidesowa

'

T = max KL

T[ = max KL

Z Z'

Z Z'

'

'

'

T\ = ]K K
;

Zamy, e metoda iteracji dla ukadu rwna (3.2) jest zbiena, za wektor %c jest jego
rozwizaniem dokadnym. Wtedy:
Twierdzenie 3.3.

: b%c % ( ) b

$ (
b% ()) b.
1 $

Wniosek 3.4.

Jeli e > 0 jest zadan dokadnoci rozwizania iteracyjnego oraz

ktrej:
to wektor % (

$ (
b% ()) b < e,
1 $

jest liczb, dla

przyblia rozwizanie dokadne %c z dokadnoci e.

Uwaga 3.6. Nie ma znaczenia, jakiego rodzaju normy uyjemy w twierdzeniu 3.3. Istotne jest
jedynie, aby stosowa konsekwentnie ten sam rodzaj normy w caym wzorze.

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

42

Metody numeryczne 3. Metody iteracyjne rozwizywania ukadw rwna liniowych

Przykad 3.4. (cd. Przykadu 3.1)

5

2 +
+
10
3
6
2 +3 +6

Zapytamy teraz, ktra iteracja dla ukadu

przybliy rozwizanie z dokadnoci e = 0,00001.

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

=5
= 10
= 12

43