Od Starozytnosci Do Neohellenizmu

Antroponimy w jzyku, kulturze i komunikacji spoecznej
Od staroytnoci
do neohellenizmu
Studia i szkice
Stefan Zabocki
NR 2593
Stefan Zabocki
Od staroytnoci
do neohellenizmu
Studia i szkice
Pod redakcj
Piotra Urbaskiego i Tomasza Sapoty
Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego
Katowice 2008
Stefan Zabocki
Redaktor serii: Filologia Klasyczna
Tadeusz Aleksandrowicz
Recenzent
Andrzej Borowski
Redaktor
Agnieszka Plutecka
Projektant okadki
Paulina Tomaszewska-Ciepy
Redaktor techniczny
Magorzata Pleniar
Korektor
Lidia Szumigaa
Copyright 2008 by
Wszelkie prawa zastrzeone
ISSN 0208-6336
ISBN 978-83-226-1691-8
Wydawca
ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl
e-mail: wydawus@us.edu.pl
Wydanie I. Nakad: 200 + 50 egz. Ark. druk. 13,25.
Ark. wyd. 15,5. Przekazano do amania w styczniu 2008 r.
Podpisano do druku w sierpniu 2008 r. Papier offset.
kl. III, 90 g
Cena 25 z
amanie: Pracownia Skadu Komputerowego
Wydawnictwa Uniwersytetu lskiego
Druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiski, J. Dbek, Spka Jawna
ul. Brzeska 4, 87-800 Wocawek
Spis treci
Od redaktorw (Piotr Urbaski i Tomasz Sapota) .
2. Humanizm renesansowy jako kolejne odrodzenie antyku .
25
3. Literatura nowoaciska a nowoytne literatury europejskie .
42
4. Wybrane problemy edycji autorw polsko-aciskich .
55
5. Miejsce filologii w ksztaceniu humanisty i edytora .
73
6. Retoryka klasyczna a retoryka manieryzmu
85
7. Spory o retoryk w XVI wieku a twrczo Mikoaja Reja
96
1. Owidiusz jako ostatni poeta epoki augustowskiej
8. O dwch przykadach figury sumacji poetyckiej u Wacawa Potockiego .
119
9. redniowieczne tradycje aciny naukowej renesansu
128
10. redniowieczne traktaty wersyfikacyjne i nauczanie jezuitw w Polsce XVIII wieku (prze. Piotr Urbaski).
144
11. O bukolikach Grzegorza z Sambora .
157
12. Poetyka renesansowego epicedium .
163
13. Uwagi o recepcji b. Wincentego Kadubka w Polsce w XVIII wieku

14. Mickiewicz w krgu neohellenizmu .
Nota bibliograficzna
Argumentum
Summary
.
.
.
.
.
.
174
188
209
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
211
212
Od redaktorw
rzedwczenie zmary Profesor Stefan Zabocki (19322001), ucze

Jerzego Krkowskiego, nalea do pokolenia, ktre po drugiej wojnie
wiatowej budowao polsk neolatynistyk, wyznaczao standardy nowoczesnego mylenia o nowoytnym pimiennictwie aciskim,
wczajc si jednoczenie w ycie naukowe zagranicy. Profesor by
w nim obecny jako jeden z pierwszych Polakw dziki referatom
wygaszanym na kongresach International Association of Neo-Latin Studies, a take licznym niemieckojzycznym publikacjom oraz wykadom
na uniwersytetach niemieckich, austriackich i szwedzkich. Podkrela
w nich jedno pimiennictwa nowoaciskiego, ukazywa je jako literatur uniwersaln, przekraczajc granice narodowe. W ten sposb pokazywa teksty powstae w Polsce (autorstwa zarwno obywateli wielonarodowej Rzeczypospolitej, jak i przybyszw) jako integraln cz
wielkiego procesu historycznoliterackiego, ktry zosta przerwany
przez kryzys romantyczny. Zabocki myla o literaturze nowoaciskiej
jako o czynniku kulturowo jednoczcym Europ, bez ktrego poznania
nie sposb poj kultury europejskiej rozumianej jako jednolita, organiczna niejako cao. Rozpatrywana jedynie w aspekcie poszczeglnych literatur narodowych, jawi si ona bowiem niepena i znieksztacona jak posta w rozbitym zwierciadle*.
Zabocki zwizany by z kilkoma uniwersytetami. Studiowa we
Wrocawiu, tu rwnie uzyska doktorat i habilitacj, a take pracowa
do poowy lat siedemdziesitych. Nastpnie wykada na Uniwersytecie
Gdaskim, gdzie budowa od podstaw i germanistyk, i filologi klasyczn. W dziesi lat pniej rozpocz trwajce kilkanacie lat naucza* S. Z a b o c k i: Literatura nowoaciska. redniowiecze renesans barok.
W: Dzieje literatur europejskich. T. 1. Red. W. F l o r y a n. Warszawa 1977, s. 380.
Od redaktorw
nie na Uniwersytecie Szczeciskim oraz Uniwersytecie lskim w Katowicach, gdzie by zaoycielem i pierwszym kierownikiem Katedry
Filologii Klasycznej. Do jego uczniw nale m.in. profesorowie Zofia
Gombiowska (Gdask), Jzef Budzyski (Katowice), Piotr Urbaski
(Szczecin).
Najwaniejsze prace Stefana Zabockiego ukazay si w latach szedziesitych i siedemdziesitych. S to rozprawy: De Gregorio Samboritano bucolicorum carminum auctore quaestiones (1962); Antyczne
epicedium i elegia aobna: geneza i rozwj (1965); Polsko-aciskie
epicedium renesansowe na tle europejskim (1968); Poezja polsko-aciska wczesnego renesansu. Wybrane zagadnienia. W: Problemy literatury staropolskiej. Seria II. Red. J. Pelc (1972); Od prerenesansu do
owiecenia. Z dziejw inspiracji klasycznych w literaturze polskiej
(1976); Literatura nowoaciska. redniowiecze renesans barok.
W: Dzieje literatur europejskich. T. 1. Red. W. Floryan (1977). Prace te
s nieustannie obecne w dydaktyce uniwersyteckiej. Ostatnia za stanowi jeden z pierwszych zarysw literatury nowoaciskiej i jest niezastpionym podrcznikiem. Zbir rozproszonych i niepublikowanych
studiw Zabockiego powstaych w jzyku niemieckim zostanie niebawem wydany pt. Studien zur neulateinischen Literatur und zur Rezeption der antiken Dichtung in europischen Schrifttum (w opracowaniu Piotra Urbaskiego).
Prezentowana ksika stanowi zbir wydanych oraz niewydanych
studiw Zabockiego, powstaych w cigu trzydziestu lat od poowy
lat szedziesitych do poowy lat dziewidziesitych XX wieku
uwzgldniajcych bibliografi aktualn w momencie pracy nad nimi.
Studia niedrukowane pisane byy czsto jako konferencyjne referaty
bd wykady. Tytu tomu nawizuje do pierwotnego tytuu pracy wydanej w roku 1976 Od prerenesansu do neohellenizmu.
Redaktorzy ksiki pragn podzikowa onie Profesora, Pani Janinie Wieczerskiej-Zabockiej, oraz Jego dzieciom, Agnieszce Zabockiej-Kos i Piotrowi Zabockiemu, za zgod na publikacj. S rwnie
wdziczni Profesorowi Andrzejowi Borowskiemu za cenne uwagi sformuowane w recenzji wydawniczej.
Piotr Urbaski i Tomasz Sapota
Owidiusz jako ostatni poeta epoki augustowskiej
1
Owidiusz jako ostatni poeta
epoki augustowskiej
ielcy klasycy epoki pryncypatu Augusta Wergiliusz i Horacy

ju za ycia uznani za wybitnych poetw, wnet po mierci stali si jakby
uosobieniem poezji swego czasu. Wergiliusz oceniony zosta przez potomnych jeszcze pochlebniej. Kwintylian krelc w sawnej X ksidze
swego dziea Institutio oratoria opis poezji rzymskiej, zaczyna jej dzieje
wanie od niego, a nie od Enniusza, jak bymy mogli oczekiwa, porwnujc Wergiliusza z Homerem, po ktrym zajmuje on drugie miejsce jako twrca Eneidy. Co bardziej charakterystyczne, ma on by najbliszy Homerowi nie tylko spord acinnikw, lecz take spord
poetw greckich: Itaque ut apud illos Homerus, sic apud nos Vergilius
auspicatissimum dedit exordium, omnium eius generis poetarum Graecorum nostrorumque haud dubie ei proximus (X 1, 85). Po Wergiliuszu otwiera si, wedug Kwintyliana, duga luka; nie ma on waciwie
nastpcy wrd poetw aciskich: ceteri omnes longe sequentur
(X 1, 86). Kolejno wymienia nastpnie szereg epikw istotnie pomniejszonego lotu: Macera i Warrona Atacinusa, dodajc dwu przez nas uznanych za poetw wybitych, u Kwintyliana obdarzonych raczej niechtnymi epitetami. Lukrecjusz okrelony jest krtko jako difficilis trudny,
zapewne dla ucznia, a Enniusz jako godny czytania bardziej ze wzgldu
na sw staro, ni z powodu wartoci samej poezji.
Na ktrym miejscu umieszczony zosta najmodszy spord wielkich
epikw omwionych przez Kwintyliana, a jednoczenie poeta najpodniejszy i najbardziej wszechstronny spord wielkich twrcw epoki
augustowskiej, Owidiusz? Kwintylian, z pewnoci jeden z najbardziej
przenikliwych krytykw epoki, twrczo Owidiusza oceni z duym
krytycyzmem. Jako epika umieci go dopiero na szstym miejscu po
Warronie Atacinusie i Enniuszu, z wyranym te zarzutem scharakteryzowa go jako poet rozwizego: Lascivus in herois (X 1, 88), i od
10
Stefan Zabocki
tego czasu epitet rozwizoci przylgnie do poety na wieki, tym bardziej i zarzut swj powtrzy Kwintylian po raz drugi w rozdziale o elegiach, okrelajc go jako twrc bardziej jeszcze rozpustnego ni jego
wielcy poprzednicy Tibullus i Propercjusz: Ovidius utroque lascivior
(X 1, 93).
Oceniajc epick twrczo Owidiusza, doda jeszcze Kwintylian, i
poeta z Sulmony zbyt jest w sobie zadufany, zbyt kocha wasny talent:
nimium amator ingenii sui (X 1, 88), i zarzut ten wzmocni jeszcze
w innym miejscu, piszc o nieznanym nam dzi dramacie poety pt. Medea (z ktrego zachoway si jedynie dwa fragmenty), i moe on stanowi dowd talentu poety, ktry wiele mgby dokona, gdyby umia
go okiezna i nie pobaa mu zbytnio: si ingenio suo imperare quam
indulgere maluisset (X 1, 98). e sdy Kwintyliana nie byy odosobnione, wiadczy opinia Seneki, ktry w Naturales quaestiones przyzna
Owidiuszowi wybitny talent, z tym samym jednak jak Kwintylian zastrzeeniem braku wewntrznej dyscypliny: ille poetarum ingeniosissimus [...] nisi tantum impetum ingenii et materiae ad pueriles ineptias
reduxisset (III 27, 13). Zastrzee wobec niemoralnoci Owidiusza
expressis verbis Seneka nie wyrazi; czy jednak nie jest wymowny fakt,
i w Epistulae morales, penych cytatw z najrozmaitszych poetw
rzymskich, przede wszystkim z Wergiliusza, z ktrego dzie tutaj przywoanych uoy by mona ca antologi, Owidiusza cytuje rzadko,
gdy tylko sze razy i to wycznie wiersze z Metamorfoz? Jest w tym
chyba jaki niesformuowany zarzut niestosownoci Owidiaskiej poezji, nie bardzo nadajcej si do cytowania w budujcych i moralistycznych listach.
W zarzutach Kwintyliana, tworzcego zestaw poetw szkolnych oraz
w milczcej krytyce Seneki, walczcego o nowe oblicze moralnoci swego wieku, nietrudno doszuka si chci usunicia poezji Owidiaskiej
z powstajcego wanie kanonu twrczoci epoki augustowskiej. Niepodobna byo nie przyzna mu talentu; uznanie to jest jednak obwarowane tyloma zastrzeeniami, i uniemoliwiaj one zaliczenie Owidiusza
do wielkiej trjcy poezji augustowskiej. Do szkoy na trwae przejd
wycznie Wergiliusz i Horacy, czytani i komentowani chtnie i ywo,
poeta z Sulmony komentatorw swych dzie i lektury szkolnej doczeka
si znacznie pniej i w cakiem innej epoce: dopiero w wieku XII,
w epoce francuskiego prerenesansu wejdzie do kanonu lektur i stanie
si wyrazicielem ducha rzymskiego i poezji rzymskiej. Do redniowiecza wejdzie jednak bez scholiw staroytnych krytykw, dla ktrych
poezja jego nigdy nie bya wyrazem rzymskiego klasycyzmu.
Jak szybko znikn Owidiusz z kanonu poetw augustowskich, widzimy, porwnujc wiadectwa dwu pisarzy oddzielonych od siebie
11
przestrzeni bez maa poowy wieku: Wellejusza Paterkulusa i Pliniusza

Modszego. Wellejusz omawiajc najwybitniejsze osignicia epoki cyceroskiej i augustowskiej w kulturze i literaturze, przywouje (Historiae romanae II 36) twrczo Warrona i Lukrecjusza (zestawiajc ich
w par, podobnie jak Kwintylian) oraz Katullusa, nikomu nie ustpujcemu w tego rodzaju twrczoci, jak uprawia (in suscepto carminis sui opere). Z poetw augustowskich na pierwszym miejscu znalaz si oczywicie princeps carminum Vergilius oraz Rabiriusz,
wspczesny Owidiuszowi poeta epicki, wspomniany rwnie przez
Kwintyliana, ale umieszczony dopiero po Owidiuszu. Odnotowani z kolei przez Wellejusza Paterkulusa Tibullus i Owidiusz obdarzeni zostali
pochlebnym epitetem perfectissimi in forma operis sui. I co ciekawsze, Wellejusz pomin zupenie Horacego, ktry mimo oficjalnego
uznania dugo, jak wiemy z wasnych wyzna poety, walczy musia
o prawdziw popularno wrd szerokich krgw czytelniczych.
Wrd kanonu poetw augustowskich nie znalaz si Propercjusz,
moe te zbyt wyrafinowany, by zdoby prawdziwe uznanie. yjcy na
przeomie I i II wieku Pliniusz Modszy zachowuje ten kanon w zasadzie bez zmian. Korespondencja jego, noszca wyranie literacki i uczony charakter, pozwala go bez trudu odtworzy. Na pierwszym miejscu
z poetw rzymskich najchtniej i z wyrazami najwikszego uznania wymieniany jest oczywicie Wergiliusz. Chtnie cytuje Katullusa (trzy
razy), pojawia si te Horacy, wymieniony w bardzo pochlebnym kontekcie: oto poeta Passenus Paulus tak wybi si jako liryk, i zdaje si
ju dociga samego Horacego (Epist. IX 22). Jest wic dla wyrafinowanego Pliniusza Horacy synonimem wielkiej poezji, podobnie jak dla
Kwintyliana, inaczej ni w opinii do prostackiego Wellejusza. Podobnie nie dziwi kult twrczoci Propercjusza, wyraony w listach Pliniusza wyranie i z naciskiem: elegie Passenusa napisane s z takim wdzikiem, i dzieo to jest plane in Properti domo scriptum (ibidem).
Nie tylko przecie tych poetw wspomina Pliniusz Modszy.
Z wczeniejszych czytamy o Enniuszu i Akcjuszu, z pniejszych wspomina Sylwiusza Italikusa, ktremu powici cay sawny sidmy list
z III ksigi. Na tym tle wyranego zainteresowania literatur, a szczeglnie poezj, uderza brak jakiejkolwiek wzmianki o twrczoci Owidiusza, ktrego Pliniusz wiadomie chyba pomin, nietrudno bowiem zauway, i lubujcy si w cytatach z klasykw pisarz w twrczoci
Owidiusza z atwoci znale by mg du liczb odpowiednich sentencji, ktrymi tak lubi podpiera swe wywody. Jeli za elegie swego
przyjaciela Passenusa okrela jako opus tersum, molle, iucundum (ibidem), o ile atwiej by je przyszo porwna z Amores Owidiusza ni
z twrczoci Propercjusza, do ktrej w istocie rzeczy do trudno byo
12
Stefan Zabocki
zastosowa takie wanie epitety, majce w intencji Pliniusza charakteryzowa poezj zarwno Passenusa, jak i Propercjusza.
Usunicie twrczoci Owidiusza z olimpu chwalonych i cytowanych
w dziele Pliniusza poetw odpowiada tendencji widocznej u Kwintyliana i Seneki. Warto twrczoci Owidiusza, tak jeszcze wysoka u Wellejusza Paterkulusa, pomniejszona zostaa przez Senek i Kwintyliana
w sposb oczywisty. Poeta, ktrego Korynna niedawno jeszcze znana
bya caemu Rzymowi, totam cantata per urbem (Tristia IV 10, 59),
usunity zosta z kanonu poetw doskonaych, a co za tym idzie i ze
szkoy.
Antologia Latina, odzwierciedlajca wyranie zainteresowania szkoy okresu cesarstwa rzymskiego, jest tego istotnym dowodem. Owidiusz
wypisany tu zosta tylko dwa razy, przypisuje si mu streszczenie
Eneidy i ju samo to stanowi moe wymowne wiadectwo opinii
o jego twrczoci. W przeciwiestwie do, Wergiliusz naley do najchtniej cytowanych i podrabianych autorw Antologii. Napisana przez
wspczesnego Tertulianowi Hozydiusza Get na Owidiaski temat tragedia Medea stanowi rodzaj centonu z wierszy Wergiliusza; Owidiusz
zostawi tu ledwo nike lady, cho przecie nie Wergiliusz, a on
wanie temat ten, tak bardzo odpowiadajcy jego poetyckiemu temperamentowi, opracowa najpierw w swej tragedii, potem za szczegowo w stu pidziesiciu wierszach VII ksigi Metamorfoz, e pominiemy dwunast Heroid.
Krytycznie oceniona przez erudytw okresu cesarstwa i niedopuszczona do szkoy poezja Owidiaska ya jednak nadal in ore populi.
Dziea jego nale do najczciej cytowanych w inskrypcjach utworw;
powiedzie mona miao, i centony Owidiaskie, niespotykane w rkopisach antologii aciskiej, odczytujemy dzi na kamiennych inskrypcjach poezji popularnej epoki cesarstwa. W poezji popularnej zaj te
Owidiusz drugie miejsce po Wergiliuszu jako autor niezwykle czsto
naladowany i parafrazowany. Co ciekawsze, przytaczano wiersze, poszczeglne zwroty i sowa nie tylko z poematw takich jak Metamorfozy lub z powanych Tristiw czy Epistlae ex Ponto, ale take z Amores,
a nawet z Ars amatoria. Podobnie czsto aluzje do poezji Owidiaskiej
odczytujemy z napisw pompejaskich. Gdy w jednym z nich czytamy
pocztek brzmicy militat omnes, reszta za jest nieczytelna (CIL
3149), uzupeniamy j bez trudu, przypominajc sobie pocztkowy
wiersz dziewitej elegii z I ksigi Amores: amans et habet sua castra
Cupido.
Autorzy inskrypcji wykazuj wyran skonno do cytowania
przede wszystkim poezji klasycznej epoki augustowskiej, co zrozumiae,
jeli zwaymy na jej doskona prostot, bogactwo tematw i si poe-
13
tyck. Manierystyczna poezja wiekw pniejszych znalaza tu znacznie

mniejszy oddwik. Fakt, i Owidiusz jest drugim najczciej cytowanym w inskrypcjach i w poezji sepulkralnej poet, wykazuje wyranie,
i w wiadomoci ogu pozosta on klasykiem nadal, mimo zej opinii,
jak mia w szkole i u krytykw literackich.
Nie tylko za ycia, lecz i dugo jeszcze po mierci by on najpopularniejszym po Wergiliuszu poet rzymskim, by ostatnim wielkim poet
minionej doby, ktra przechodzia ju do legendy. Popularny by oczywicie najbardziej in ore populi, wrd czytelnikw mniej wyksztaconych, ktrzy nade wszystko cenili klasyczn poezj augustowsk,
atwiejsz do zrozumienia, ni modni w pniejszym okresie cesarstwa
archaizujcy poeci, dostarczajc te atwo przyswajalnej moralistyki.
Owidiusz znalaz si wrd nich na czoowym miejscu, pominwszy bowiem swawolniejsze wiersze, ktre na murach wypisywali zakochani,
cytuje si w poezji funeralnej na og utwory zawierajce jaki poyteczny mora czy wznios refleksj.
Wyrazem tej popularnoci Owidiusza wrd szerokich rzesz czytelnikw jest te i fakt, e wyrane lady jego lektury znajdujemy w epigramach przypisywanych Petroniuszowi, tak krytycznie nastawionemu
do programu wspczesnej szkoy, jaki za nieznany nam poeta popularny nazwany zosta w zachowanej dzi czciowo inskrypcji Ovidianus poeta hic quiescit (Dessau 2945). Najbardziej za zbliony do poezji popularnej twrca, poeta proletariacki, jak go nazwa Edward
Kennard Rand (Ovid and His Influence. Boston, Mass. 1925), Marcjalis
o Owidiuszu wyraa si zawsze z wielkim podziwem, zestawiajc go
chtnie z Wergiliuszem. I jedynie wanie Marcjalis, w epigramie
wysawiajcym twrczo Licinianusa Bilbilitanusa (I 61) wymieniajc
poetw, ktrzy wsawili swj kraj ojczysty, wylicza Katullusa, Wergiliusza, Waleriusza Flakkusa, Owidiusza i Lukana, przywracajc naszemu
poecie nalene miejsce wrd wybitnych poetw rzymskich i zestawiajc go z Wergiliuszem jako rwnym. Czynili tak poeci popularni,
dzielcy si na poetae ovidiani i poetae virgiliani, co wiemy z zachowanych dwu inskrypcji nagrobnych owych dzi ju cakowicie zapomnianych twrcw, po ktrych zostao jedynie imi wyryte na nagrobkach (nil nisi nomen). I to zestawienie powtrzy si jeszcze raz
u Marcjalisa, gdy o wspczesnych mu poetach mwi bdzie jako
o Wergiliuszach i Owidiuszach odzianych w wytarte paszczyki: omnes
gelidis quicumque lacernis / Sunt ibi, Nasones Vergiliosque vides (III
38, 910). A jak Marcjalis czy poezj Wergiliusza i Owidiusza, wymieniajc obu autorw jednym tchem, tak te i pniejsi czyli z sob
Owidiusza i Marcjalisa: Lucjusz Werus, niezbyt wyrafinowany w swych
literackich zainteresowaniach wspcesarz wszechstronnie oczytanego
14
Stefan Zabocki
Marka Aureliusza, lubi czytywa na dobranoc Amores Owidiusza i Marcjalisa, ktrego zwyk nazywa swym Wergiliuszem, czynic aluzj do
tego ostatniego zapewne z wpojonego przez szko szacunku: idem
Ovidii libros Amorum [] in lecto semper habuisse, idem Martialem
epigrammaticum poetam, Vergilium suum dixisse, pisze jego biograf
Aelius Spartianus (V 9).
Jako klasyk epoki augustowskiej uznany wic zosta Owidiusz bardziej przez vox populi ni przez krytyk oficjaln. Jeszcze Seneka Starszy chtnie cytuje Owidiusza i przytacza anegdoty z jego ycia; retor Alfiusz Flawiusz znany by jako mionik poezji Owidiusza, co mu zreszt
wyrzucano (Cont. III 7). Wkrtce jednak wycofano, jak wiadomo, dziea
Owidiusza z bibliotek publicznych, co powiadcza sam poeta w Tristiach III 1, opisujc, jak ksika Owidiaska skary si, e nikt ju
w Rzymie nie chce jej przyj pod swj dach i odtrcona zostaje nawet
od progw wityni bogini Libertas: statio mihi pubica clausa est
stwierdza poeta, wstrznity dekretem cesarskim. Od tego czasu gos
poezji Owidiaskiej rozbrzmiewa jedynie na murach miast rzymskich,
w szkole nie ma miejsca dla niej, mimo e doskonale by si do jej potrzeb nadawaa, pena retoryki i deklamacji. Nie spotykamy te jej
w pismach retorykw; jeszcze wielki Kwintylian mg sobie pozwoli
na wspomnienie o niej, retorzy pomniejsi i gramatycy unikaj jej starannie. Gramatycy wspominaj j jeszcze z rzadka, gwnie Metamorfozy, z tej racji, i stanowiy one jednak niezastpione rdo wiedzy mitologicznej. Podobno nawet istnia w staroytnoci jaki komentarz
mitograficzny do dziea, nie by jednak zbyt uywany, podobnie jak i komentowane dzieo, i zgin bez ladu tak, i mona si jedynie jego istnienia domyla jak przez ironi losu ze scholiw do Wergiliusza.
W caym za ogromnym zbiorze Rhetores Latini minores nie znajdziemy w ogle wzmianki o Owidiuszu, podczas gdy rozmaite dziea
Wergiliusza wspomniane s bd cytowane ponad dwiecie pidziesit razy. Jake wymowny jest fakt, i po raz pierwszy cytaty z Owidiusza w podrczniku retoryki pojawiaj si dopiero w Origines Izydora
z Sewilli i odtd zadomowi si ju na stae w redniowiecznych
podrcznikach retoryki i poetyki. Nie wspominaj natomiast o Owidiuszu ani Boecjusz, ani Marcjanus Kapella, ostatni wielcy filozofowie i retorzy antyczni. Dowodem za szczeglnej niechci uczonych do twrczoci poety z Sulmony moe by to, i pomin go gbokim
milczeniem nawet tak wszechstronny erudyta jak Makrobiusz, w ktrego Saturnaliach i w komentarzu do Somnium Scipionis wspomniani s
co wybitniejsi pisarze rzymscy i dodatkowo wielu mniej wybitnych.
Wiadomo, i dzieo Makrobiusza stanowi niemal antologi fragmentw
Enniusza, Lucyliusza, Warrona i innych mniej ju znanych autorw, nie
15
mwic o cytatach z Wergiliusza, ktrego kultowi powicone s

wszak Saturnalia.
Ustalenia nasze nasuwaj na myl dwa pytania. Czym tumaczy niech intelektualistw do twrczoci poety z Sulmony? Jak te wyjani
przyczyny rzucajcego si w oczy zamiowania do jego twrczoci czytelnikw mniej wyksztaconych czy mniej wyrafinowanych? Kwintylian
podsuwa nam wyjanienie proste. Owidiusza nie mona zaaprobowa,
gdy twrczo jego jest zbyt niemoralna, poeta za nie jest artyst wybitnym i wyrafinowanym jest jedynie nimium amator ingenii sui
(Inst. X 1, 88). Wyjanienie to jest zbyt proste, by byo prawdziwe. Owidiusza ceniono take i za jego Amores, w duej mierze jednak, jak staralimy si podkreli powyej, wanie dziea z okresu dojrzaego stanowiy podstaw jego sawy pomiertnej. W Carmina epigrafica
najczciej cytowano i parafrazowano wiersze z Metamorfoz, Tristiw
i Fasti; kadziono wic nacisk na powan cz twrczoci Owidiusza.
Staroytnych czytelnikw poezji Owidiaskiej nie zawsze wic pocigaa w niej sama li tylko swawolna tre czy mistrzostwo formalne,
polegajce na penej ironii swobodzie, z jak poeta przerabia potrafi
tematy znane z poezji epoki augustowskiej. Ju samo to skania do zastanowienia si nad przejtym od staroytnych krytykw sdem, i
Owidiuszowa poezja stanowi jedynie lusus poeticus, pozbawiony gbszej myli, jak znale moemy u jego wielkich poprzednikw, Horacego czy Wergiliusza. Dokadniejsze przyjrzenie si jego twrczoci
wtpliwoci te bezsprzecznie potwierdza.
Pierwszym znanym nam dzieem poety s Heroidy. Na og na
pierwszym miejscu wrd jego poematw wydawcy umieszczaj dzi
Amores, nie jest to jednak, cile biorc, cakiem poprawne postpowanie, dzisiejszy bowiem tekst zbiorku znany jest w drugiej, znacznie
skrconej i przerobionej redakcji (miast pierwotnych piciu, w drugiej
redakcji umieci poeta tylko trzy ksigi). Starsi wydawcy, chcc zachowa kolejno chronologiczn, a nie kolejno przekazan w rkopisach, umieszczali jako pierwszy utwr Owidiusza Heroides (np. Piotr
Burmannus, autor pierwszej nowoczesnej edycji pism poety z 1727 r.)
nie bez racji, gdy w nich wanie widzimy najwczeniej u Owidiusza
zarysowan koncepcj poezji nie za Amores, gdzie trudno ustali,
jaki utwr stanowi pniejsz przerbk wczeniejszych motyww, jaki
za zosta dodany w ostatecznej redakcji drugiego wydania. Heroidy
z ca pewnoci nie zostay napisane wycznie jako art poetycki.
Pierwotnym pomysem Owidiusza bya zapewne ch kontynuowania
ostatniej fazy elegijnej twrczoci Propercjusza, fikcyjne bowiem listy
mitologicznych heroin do swych ukochanych bardzo wyranie czerpi
inspiracj z Propercjuszowego listu Aretuzy do Likotasa, onierza
16
Stefan Zabocki
rzymskiego walczcego na Wschodzie, w ktrym wyraa ona swj niepokj z powodu przeduajcej si nieobecnoci i yczenie rychego
powrotu maonka (el. IV 3). W poezji Propercjusza motyw listu do
ukochanego maonka czy si z now faz twrczoci poety, ktry
w ostatniej ksidze elegii przeszed od wyraania wasnej tragedii
miosnej do opiewania chway Rzymu i cnt starorzymskich. Ten ostatni motyw powtarza si tu wielokrotnie, najwyraniej da mu wyraz poeta w ostatniej elegii IV ksigi, zwanej regina elegiarum, wyraajcej pochwa cnt starorzymskiej matrony Kornelii, na cze ktrej elegia
zostaa napisana. Inspiracja twrczoci Propercjusza bya wyrana
u Owidiusza: Heroidy, zawierajce czternacie listw mitycznych bohaterek do ukochanych, przedstawiaj jeden motyw ujty w najrozmaitszy sposb temat mioci kochajcej kobiety do nieobecnego kochanka, tsknoty miosnej, podobnie jak w elegiach Propercjusza, ktry
tematem swych utworw uczyni tragiczn i nie do opanowania
tsknot do nieuchwytnej i perfidnej Cyntii.
Zainspirowanie twrczoci Propercjusza atwo zrozumie. Owidiusz uczszcza w modych latach do koa literackiego Messali Korwinusa, gdzie przyjani si z jego synem Markiem Aureliuszem Kott
i pozna osobicie Propercjusza, ktrego twrczo wywara na nim
niezatarte wraenie. Jeszcze na wygnaniu pisa bdzie o nim jako
o blandique Propertius oris (Tristia V 1, w. 17), o poezjach jego za
jako o ignes ogniach, ktre zwyk poeta recytowa swym przyjacioom. To jednak, co dla Propercjusza stanowio osobist i nigdy nieprzezwycion tragedi, Owidiusz przenis w czasy legendarne,
w uczucia tsknoty i rozpaczy miosnej wyposaajc mityczne heroiny
znane dobrze z podrcznikw mitologii, z lektury szkolnej dzie Homera oraz z teatru rzymskiego, chtnie podejmujcego greck tematyk mitologiczn. Poezja taka pozbawiona musiaa by pitna prawdziwej tragedii, wyranie odczuwalnej u Propercjusza. Przedstawiaa
jakby popularn wersj tematyki Propercjaskiej, dodatkowo uatrakcyjnionej przez to, i Owidiusz mimo mitologicznej tematyki Heroid
do starannie unika drobiazgowej mitologicznej stylizacji, tak charakterystycznej dla Propercjusza. Aluzji mitologicznych jest w Heroidach
mao, Owidiusz ogranicza si do motyww oglnie znanych nawet
mniej wyksztaconemu czytelnikowi tak, i Heroidy dostpne byy
naprawd dla szerokiego grona suchaczy, inaczej ni poezja Propercjaska, ktrej zrozumienie wymagao niemal aleksandryjskiej uczonoci.
Postaci heroin Owidiuszowych znane s oglnie nawet dzi: sawna
Penelopa piszca do Odyseusza, Bryzejda do Achillesa, Fedra do Hipolita, Hypsipile do Jazona, Dejanira do Herkulesa, Ariadna do Tezeusza,
17
Medea do Jazona, Laodamia do Protesilaosa to to wulgata mitologiczna, ktrej znajomo nie wymagaa z pewnoci adnego gbszego
wyksztacenia. Dodatkow atrakcj stanowio wczenie przez poet do
Heroid listu Dydony do Eneasza, bdcego wyran aluzj do popularnej i ju uznanej za arcydzieo rzymskiego geniuszu Eneidy.
Nic dziwnego, i zbiorek cieszy si ogromn poczytnoci, dostarczajc popularnej wersji aleksandryjskiej poezji opartej na mitologicznej erudycji oraz tematyki elegijnej ujtej w sposb przystpny,
z umiarkowanym tragizmem, bez dramatyzmu poezji Propercjaskiej
niechtnie widzianego przez popularnego czytelnika. Zachcony powodzeniem poeta uzupeni swj zbiorek w pniejszym czasie, ale na
pewno jeszcze przed wygnaniem, o dalsze heroidy, tym razem zawierajce nie tylko listy kochanek do swych wybranych, lecz take i odpowiedzi. Zasada wyboru bohaterw bya taka sama s to postaci znane
z wulgaty mitologicznej a wic czytamy tu listy Parysa do Heleny
i jej odpowied, korespondencj Hero i Leandra, Akontiosa i Kydippe,
razem sze listw i odpowiedzi; do tego doszed jeszcze w rkopisach
list Safony do Faona, czsto odmawiany Owidiuszowi; jakkolwiek by
byo, list ten, jeli go nawet Owidiusz nie napisa, potwierdza wyranie
niezwyk popularno zbiorku.
Takie ujcie tematyki mitologicznej i elegijnej musiao oczywicie
budzi protesty krytykw z okresu cesarstwa, kiedy to poezja znw zaczynaa nawizywa do twrczoci epoki aleksandryjskiej, trudnej, szukajcej eksperymentu i oryginalnoci. Ewidentna w poezji Owidiaskiej dno do zjednywania przychylnoci szerokich krgw
czytelniczych i to za pomoc sposobw wyranie niezgodnych z poetyk epoki, lubujcej si w wyrafinowaniu i aluzji literackiej budzi
musiaa sprzeciw wyraajcy si w tak czsto powtarzanym zarzucie
powiedzielibymy, uywajc okrelenia wspczesnego atwizny. Nietrudno przewidzie, i taka poezja podoba si bardziej Wellejuszowi Paterkulusowi ni uczonemu Pliniuszowi, e atwiej trafia na mury pompejaskie ni do sali szkolnej.
To samo jeszcze wyraniej objawiao si w Amores. Mio, bdca
u jego poprzednikw najczciej tragicznym i subiektywnym przeyciem, zostaa tu zobiektywizowana w postaci opowieci o fikcyjnym
romansie z Korynn, przedstawion w sposb niejednokrotnie groteskowy jako wcielenie wiecznej kobiecoci, wpltujcej mczyzn
w trudne do rozwikania dylematy miosne, znane dobrze czytelnikowi
zbiorku z komedii rzymskiej, z ktr Amores, podobnie jak zreszt
wszystkie rzymskie elegie miosne, miay wiele punktw stycznych. Zachowana do dzi druga edycja Amores wydana zostaa rwnoczenie
z pierwszymi dwoma ksigami Ars amatoria, z ktrymi zbiorek nasz
2 Od staroytnoci...
18
Stefan Zabocki
czy wiele podobiestw. Znany jest ogromny sukces opowieci o mioci do Korynny; sam poeta opowiada pniej, i piewano o niej
w caym miecie. Tradycyjny temat elegii miosnej ujty tu zosta atrakcyjnie i przystpnie, co midzy innymi spowodowane zostao usuniciem z opowieci wszelkich momentw prawdziwego tragizmu i gbszej refleksji. Mitologia ograniczaa si do aluzji do najbardziej znanych
postaci, Owidiusz starannie unika wzmianek i aluzji mogcych przekracza erudycj przecitnego czytelnika.
Powiedzielimy, i Amores stanowi rodzaj opowieci o romansie
z Korynn. Nie znaczy to jednak, i znajdujemy tu jakiekolwiek lady
subiektywnych przey, e Amores odczyta mona jako rodzaj autobiograficznej spowiedzi poety. Wrcz przeciwnie, postpi on tu zupenie odmiennie ni jego poprzednicy: Propercjusz, Tibullus czy
Korneliusz Gallus, ktrych elegie nosz atwo rozpoznawalny autobiograficzny charakter. Korynna nie jest pseudonimem adnej konkretnej
osoby; zdradza to nie tylko sam poeta, ale take Apulejusz, ktry w Apologii (rozdz. 10) odkry nam prawdziwe imiona bohaterek elegii Propercjusza i Tibullusa, a posta Korynny pomija wymownym milczeniem.
Odebrawszy elegiom charakter subiektywny, odebra im zarazem
Owidiusz tak charakterystyczny dla elegii Gallusa i Propercjusza nastrj
nacechowany tragizmem refleksji moralistycznej i filozoficznej. Miast
niej gosi nasz poeta pochwa nowego porzdku, ustalonego ostatecznie wskutek rzymskich podbojw. Porzdku, ktry umoliwia swobodne korzystanie, po ustaniu niebezpieczestw wewntrznych i zewntrznych, z dbr caego wiata napywajcych do Rzymu, ktre uatwiaj
mio, oraz z radoci, jakich dostarcza ycie. Z Amores bije duma
z osigni rzymskiego imperium; poeta utosamia wadztwo Rzymu
z postpem cywilizacji i kultury w ogle: jeliby Rzym nie wyruszy
z ca sw potg przeciw siom caego wiata, nie byby miastem murowanym, lecz domy jego do dzi pokryte by byy somianymi strzechami, pisze Owidiusz (Am. II 9, w. 1516: Roma, nisi inmensum vires
promosset in orbem, / Stramineis esset, nunc quoque tecta casis).
Duma z osigni Rzymu, widoczna ju w IV ksidze elegii Propercjusza, ktrej gwny motyw pochway Rzymu kontynuuje Owidiusz
w Amores, poczya si tutaj z epikurejskim przekonaniem o koniecznoci postpu kultury i cywilizacji, ktry w oczach Owidiusza czy si
ze wzrostem potgi Wiecznego Miasta i koniecznoci odejcia od dawnych, prymitywnych, dzi przestarzaych wyobrae o mioci, penych
starorzymskiej surowoci. Std pochwaa mioci uczonej, odpowiadajcej w jego mniemaniu nowemu, wyszemu poziomowi, jaki
osign Rzym pod panowaniem Augusta.
19
Taka filozofia znale musiaa ywy oddwik w Rzymie epoki stabilizacji i wzrastajcego bogactwa, zwaszcza u czytelnikw podatnych na
wpywy filozofii epikurejskiej, wci ywej i popularnej, jak to dobrze
wiemy z inskrypcji nagrobnych. Tym bardziej jednak nie moga ona znale uznania wrd intelektualistw epoki wczesnego cesarstwa, coraz
wyraniej otwartych na wpywy stoicyzmu. Opinie goszone przez Owidiusza wydawa si musiay sprzeczne z wyznawan przez stoikw filozofi dystansu wobec wiata. Jeszcze elegie, np. Propercjusza, mona
byo zaaprobowa, choby jako odstraszajcy przykad tego, do czego
prowadzi uleganie namitnoci, w taki jednak sposb elegie Owidiusza
nie day si interpretowa. Pochwaa Rzymu wydawa si za musiaa co
najmniej problematyczna intelektualistom epoki cesarstwa, krytykujcym z reguy bezlitonie stosunki spoeczne i moralno wadzy
wspczesnego im Rzymu, pochway za cywilizacji wielkiego miasta
kojarzyy si im raczej z niewybrednymi panegirykami Marcjalisa czy Stacjusza, ktrzy laudatio Koloseum czy Forum Romanum czyli z wysawianiem znienawidzonego tyrana Domicjana. Najpikniejsz laudatio Romae okresu cesarstwa napisa, jak wiadomo, Grek Eliusz Arystydes
(Eis Romen), intelektualici rzymscy skonni byli raczej do druzgoccej,
jak Tacyt, lub ukrytej, jak Swetoniusz, krytyki swego pastwa i systemu
politycznego. Tak yczliwie przyjmowane przez mniej wyksztaconych
czytelnikw Owidiaskie pochway wspczesnoci brzmie musiay
w uszach wysuchujcych Juwenalisa krytykw z II wieku co najmniej
niestosownie. I chocia biografia Owidiusza mogaby zjedna mu uznanie republikasko nastrojonej opozycji intelektualnej, jak stao si
w przypadku Lukana, przecie jednak wymowa Owidiaskich dzie bya
oczywicie dla sprzyjajcych opozycji intelektualistw nie do przyjcia.
Tak wic w dezaprobacie twrczoci Owidiaskiej mniejsz rol
odegraa rzekoma rozpusta jego poezji, przeciw ktrej poeta nie bez racji broni si jeszcze za ycia, dowodzc w Tristiach, i nie stanowi on
adnego wyjtku wrd pisarzy mu wspczesnych, co sama koncepcja
filozoficzna dziea, w uyciu upatrujca najwysze osignicie postpu
cywilizacyjnego, goszca epikureizm i aprobat dla zastanej rzeczywistoci pax Romana umoliwiajcej swobodne korzystanie z ycia. Ta
sama racja skaniaa jednak wanie popularnego czytelnika do zajcia
si t poezj, w bezproblemowy, a wysoce kunsztowny sposb przekazujc gwnie motywy elegii augustowskiej. Mia on wraenie korzystania z dorobku literatury, nie bdc zarazem zmuszonym do mudnych studiw i refleksji, jakich wymagaa poezja Propercjusza czy
szczeglnie Horacego.
To samo ujawnio si jeszcze wyraniej w Ars amatoria, poprzedzajcej krtkim poematem Medicamina faciei femineae, w ktrym
2*
20
Stefan Zabocki
poeta wzywa kobiety do porzucenia starorzymskiej niedbaoci o wygld zewntrzny, stwierdzajc, i ju sama troska stanowi du przyjemno: est etiam placuisse sibi quaecumque voluptas (w. 31). Pierwsze
dwie ksigi Ars amatoria ukazay si najpierw, trzecia nieco pniej.
Cho Owidiusz dzieo swe nazwa iocosa Musa, przecie u podstaw
jego leay cakiem powane zamiary; poemat stanowi bowiem rozwinicie motyww widocznych ju we wczeniejszych dzieach poety.
Epoka augustowska jest w Ars amatoria przedstawiona jako szczyt
dotychczasowych osigni ludzkoci: Simplicitas rudis ante fuit, nunc
aurea Roma est stwierdza poeta (III 113). Jednym za z motyww
postpu, ktry sprawia, e czowiek przestaje by istot prymitywn
walczc jedynie o byt, lecz powici si moe sztukom i stworzy cywilizacj, jest wanie mio, ktrej sztukom i zasadom, owej militia
amoris powica Owidiusz swj poemat. Goszc pochwa mioci
jako czynnika tworzcego cywilizacj, co tak wyranie podkrela w De
rerum natura ju Lukrecjusz, nawizuje Owidiusz do tradycji rzymskiego poematu filozoficznego, podejmujc za temat cywilizacji, ktra
agodzi obyczaje i pozwala wydoby wszystkie moliwoci tkwice
w czowieku, kontynuuje idee tkwice w Georgikach Wergiliusza.
Okrelenie tenerorum lusor amorum, ktre nada sobie poeta w synnej autobiograficznej elegii w Tristiach i powtarza je jeszcze parokrotnie gdzie indziej, podkreli miao, i istot jego twrczoci stanowi
wanie w temat miosny. Nie stanowio ono jednak jedynie zachty
do uycia, jakby si mogo wydawa pniejszym interpretatorom jego
poezji, lecz podstawowy punkt szerszej koncepcji tu wyoonej
i szczegowo uzasadnianej rozwoju kultury poprzez rozwj urbanitas, ktrej fundamentem jest waciwie rozumiana ars amandi.
Tak przedstawiana teoria kultury, ujta lekko i z waciwym Owidiuszowi wdzikiem, uderza musiaa trafnoci spoeczestwo dokonujce powolnego, ale staego odwrotu od programu Augusta goszcego haso renowacji starych cnt rzymskich, owych wysawianych
mores maiorum, nie dziwi wic reminiscencje Ars amatoria w twrczoci popularnej. Epos dydaktyczny gosi filozofi postpu poczon
z filozofi uycia i w atrakcyjny sposb nawizywa do Propercjaskiej
pochway wspczesnoci i wielkiego miasta.
Ars amatoria stanowia swoiste zamknicie rozwoju augustowskiego poematu filozoficznego i dydaktycznego; czy w niej Owidiusz
dowiadczenia Wergiliusza i Lukrecjusza z miosn elegi epoki augustowskiej, jeszcze bardziej obiektywizujc jej tematyk. Element dydaktyczny, widoczny w elegiach Tibullusa czy Propercjusza, zawsze jednak
wczony w waciwe elegii opowiadanie, wyodrbni si tu w samodzieln cao, nieraz o charakterze artobliwo-ironicznym. art jednak
21
i ironia nie mog nam przesoni powanych treci widocznych w podstawowej dla zrozumienia poematu koncepcji mioci jako czynnika
powiedzielibymy dzisiaj kulturotwrczego, ksztatujcego wci rozwijajce si spoeczestwo, ktre dziki uformowanej przez urbanitas
i ars amatoria mioci dochodzi wreszcie do najdoskonalszej fazy swego rozwoju, wyraajcej si w powstaniu Rzymu augustowskiego.
Ta sama albo raczej podobna myl rzdzia i najwikszym poematem
Owidiusza, Metamorfozami, ktrych poeta nie zdoa ju dokoczy,
wygnany edyktem Augusta z Rzymu. Jeszcze w 8 r. skazany na relegatio
poeta znalaz si w Tomis, zostawiajc w Rzymie dwiecie pidziesit
metamorfoz obejmujcych dzieje wiata od epoki mitycznej do czasw
poecie wspczesnych.
Tak jak Ars amatoria stanowia pod wielu wzgldami rozszerzenie
i uzupenienie szeregu motyww wystpujcych w Amores, tak Metamorfozy nawizyway wyranie do osigni Ars amatoria. Historia
wiata przedstawiona od epoki chaosu, kiedy to miast wiata cywilizowanego istniaa jedynie rudis indigestaque moles (I, w. 7), kulminowaa w Rzymie augustowskim, stanowicym logiczne i doskonae
zamknicie rozwoju dziejw ludzkoci, ktrej historia dzielia si
w poemacie na dwie fazy: mityczn (ks. IXI) i waciw, historyczn
(ks. XIIXV). Jak Wergiliusz w epoce augustowskiej zobaczy logiczne
ukoronowanie dziejw Rzymu, tak Owidiusz wiata kultury grecko-rzymskiej. Pomysy widoczne w Ars amatoria zyskay tu wic szczegowo opracowane filozoficzne uzasadnienie tak, i poemat Owidiaski nie tylko stawa obok eposu Wergiliusza, w przeszoci szukajcego
uzasadnie dla pryncypatu Augusta, lecz take obok Lukrecjusza, ju
nie tyle ze wzgldu na epikureizm, lecz z racji ambicji poety, ktry dla
swego utworu w synnej mowie Pitagorasa w XV ksidze szuka szerszych, filozoficznych, wyranie nawizujcych do kosmogonii pitagorejsko-stoickich uzasadnie. Idea poematu ma by odbiciem podstawowego prawa wszechwiata, ktry nigdy nie zostanie nieruchomy, wiecznie
si zmienia, przybiera coraz to nowe formy: cuncta fluunt, omnisque
vagans formatur imago (XV, w. 178) mwi poeta i dodaje dalej: corpora vertuntur, nec quod fuimusve sumusve, / Cras erimus (XV,
w. 215216). W ten sposb epicki poemat o dziejach pastwa, jakim
bya Eneida, znalaz sw kontynuacj w Owidiuszowym opowiadaniu
o dziejach wszechwiata i jego prawach.
Daleko jednak byo temu opowiadaniu do powagi Wergiliusza i do
gbi myli Lukrecjusza. Ostatni wielki poemat epicki epoki augustowskiej czerpa wprawdzie wyranie z dorobku obu wielkich eposw,
autor jednak nie chcia i nie potrafi utrzyma wysokiej, powanej konwencji stylistycznej swych poprzednikw. Metamorfozy myl o wiecz-
22
Stefan Zabocki
nej przemianie wszechwiata tworzcego coraz to nowe, doskonalsze

formy przedstawiay w formie dramatycznych, ale nie bardzo z sob
spojonych opowiada, niesychanie frapujcych wyobrani czytelnikw, lecz zasugujcych na nagan estetw jako niepowane obrazki,
pene sownych zabaw i retorycznych pomysw. Piszc o Metamorfozach, powie Seneka, i autor sprowadzi tu znakomite pomysy do dziecinnych igraszek: Impetum ingenii et materiae ad pueriles ineptias reduxisset (Quest. nat. III 27, 13). W bardzo podobnych sowach osdza
Metamorfozy Kwintylian, piszc o frigida et puerilis [...] adfectatio
(Inst. orat. IV 1, 77).
Myl gwna Metamorfoz w epoce pniejszej wydawaa si rwnie
mao przekonujca jak tezy wczeniejszych poematw. W okresie cesarstwa Rzym nie mg si ju wydawa ukoronowaniem ewolucji wszechwiata, rodki artystyczne za, ktrymi posuy si poeta do udowodnienia swej tezy, byy zbyt proste, eby nie powiedzie prostackie.
Heroiczny temat, przedstawiony w tak nieheroiczny sposb za pomoc
szeregu romansw i przygd, zdawa si mg cakowicie chybiony
w epoce, ktra wydaa tragiczne, pene politycznych aluzji Farsalia
Lukana, a pniej patetyczn Tebaid Stacjusza czy napisane w penym
liryzmu stylu Argonautyki Waleriusza Flakkusa, stanowice pod wielu
wzgldami przeciwiestwo poetyckiej konwencji Metamorfoz. Odstrczajce wyda si mogo przede wszystkim to, i Owidiusz wielkie tematy eposu heroicznego i filozoficznego ujmowa w sposb niezwykle
atrakcyjny, przycigajc uwag czytelnika niewyrafinowanego, i cho
czyni to z ogromnym wdzikiem, wpraw i pewnoci siebie, przecie
taka poezja nie moga by zaadresowana do koneserw, raczej apelowaa do rzesz bezimiennych suchaczy i czytelnikw, ktrzy pniej wypisywa bd co celniejsze zdania z Metamorfoz na cianach swych
miast, pki Rzymu starczy.
Stanowiy wic Metamorfozy jakby logiczne zamknicie jakiej czci krtkich co prawda dziejw rzymskiej poezji filozoficznej i duszych nieco rzymskiego eposu heroicznego. Donioso jednak Owidiuszowego ujcia tematw znanych z epoki augustowskiej oraz
z Lukrecjaskiej dydaktyki polegaa na tym, i spopularyzowawszy je
i przedstawiwszy w niezwykle atrakcyjnej, a przy tym niebanalnej formie, pooy on waciwie kres ich istnieniu. Po Owidiuszu pisa ju
trzeba byo zupenie inaczej, jeli nie chciao si popada w owidiask
manier, czego oczywicie nie chcia czyni aden powanie traktujcy
sw twrczo poeta, cho niemal kady autor pniejszy bdzie mniej
lub bardziej zawisy od Owidiusza. Pomniejsi za to autorzy, owi poetae
Ovidiani, niesychanie chtnie i a do zabawnej przesady naladowali
potoczysty styl i melodyjn metryk poezji Owidiaskiej, czego wy-
23
mownym wiadectwem s staroytne pseudoowidiana zawarte w Corpus Ovidianum. Pokazuj one dowodnie, jakie niebezpieczestwa
niosa z sob owidiaska maniera, umoliwiajca tworzenie dowolnych
poematw na zamwienie, bez ogranicze, wedug z gry znanego
wzoru i standardowej filozofii. I wanie te utwory pozwalaj nam zrozumie ow ira et indignatio, z jak krytycy okresu cesarstwa potpiali
twrczo poety z Sulmony. Pozwalaj te one na zrozumienie, i obskuryzm poezji tyberiaskiej, dziwactwa i przesadna retoryka poezji
pniejszej stanowi take jakby prb wyjcia z impasu, w ktry poezja Owidiaska zapdzia literatur rzymsk. Wyjcie przecie byo
o tyle trudne, i Owidiusza nie mona byo tak atwo potpi: wartoci
jego poezji byy zbyt oczywiste, damnatio memoriae bya po prostu
niemoliwa.
Po Metamorfozach nie napisa ju Owidiusz dziea dorwnujcego
temu, co zostao ju przeze uprzednio opracowane. Metamorfozy zostay niewykoczone, Fasti za w poowie porzucone. I to dzieo jednak
pozwala podtrzyma wyraone tu przekonanie o Owidiuszu jako o tym,
ktry poezj augustowsk nie tylko uczyni dostpn dla wszystkich,
lecz take podstawowe motywy tej poezji uj w sposb genialnie
uproszczony. To, co w IV ksidze Propercjusza wydawa si mogo zbyt
cikie, zbyt zalene od tradycji Kallimachowej, zbyt erudycyjne, w Fasti otrzymao najdoskonalszy, jaki mona byo sobie zamarzy, wyraz
poetycki. Erudycj zaczerpnit z Antiquitates Warrona i z uczonych
dzie Werriusza Flakkusa przetworzy on w opowiadania tchnce i yciem, i dramatyzmem, przytrzymujce uwag najbardziej niechtnego
czytelnika. Mylowo jednak nie przynosz one ju wiele nowego, Owidiusz powtarza znane nam motywy wielkoci Rzymu i podziwu dla zurbanizowanej cywilizacji czasw nowoytnych.
Nowy ton wniosy za to utwory pisane na wygnaniu, Tristia i Epistulae ex Ponto. Flebile carmen (Tr. V 1, w. 5), jak nazwa poeta swe
utwory pisane z wygnania, stanowi zerwanie z obiektywn narracj,
charakterystyczn dla poezji Owidiusza, tony subiektywne brzmi tu
niezwykle przejmujco. Nic wic dziwnego, i wiersze te zawsze znajdoway ywy oddwik u romantykw, odczuwajcych dobrze ich zasadniczy, bez przerwy odmieniany temat: osamotnienie czowieka odrzuconego przez spoeczestwa.
Wraca tu wic Owidiusz do motyww tradycyjnej elegii rzymskiej
Propercjusza i Gallusa, tyle e u nich przyczyn wyobcowania bya nieszczliwa mio, od ktrej nie mona si byo uwolni. Pozbawiona
elementu erotycznego stracia jednak elegia si wyrazu poetyckiego
i susznie podkrela si na og, i pne elegie Owidiusza stanowi dowd znacznego spadku siy twrczej poety. Nie nawiza w nich Owi-
24
Stefan Zabocki
diusz do adnego z wikszych tematw poezji augustowskiej i trudno

te mwi o nich jako o utworach koczcych jak faz rozwoju tej
poezji. Pod koniec staroytnoci motywy schykowej poezji Owidiusza
usiowa (z miernym co prawda rezultatem) poczy z motywami erotycznymi elegik Maksymianus, przyjaciel Boecjusza, dowodzcy midzy
innymi, i talent Owidiusza wyraa si przede wszystkim w tych utworach, w ktrych poeta zwizany by z tradycj poezji augustowskiej. Ale
ten tak silnie od niej zaleny poeta wyprowadzi z tej poezji ostateczne
konsekwencje artystyczne, popularyzujc z jednej strony jej trudny
i w peni dostpny waciwie dla nielicznych dorobek, z drugiej strony
jednak w niemaej mierze przyczyniajc si do jej ostatecznego zaniku.
Humanizm renesansowy jako kolejne odrodzenie antyku
25
2
Humanizm renesansowy
jako kolejne odrodzenie antyku
poki poprzedzajce wspczesn cywilizacj europejsk, ktra

rozpoczyna si od pojawienia si humanizmu renesansowego najpierw
we Woszech, potem za w pnocnej Europie, w podrcznikach szkolnych okrela si zazwyczaj jako okresy przeciwstawiajce si sobie i niewiele z sob majce wsplnego1. Antyk jest czasem, w ktrym rozum,
logos, osign apogeum swego rozwoju, umoliwiajc ludzkoci przejcie z fazy mylenia mitologicznego do nowej, do dzi trwajcej epoki
mylenia rozumnego, kauzatywnego, co literatur i sztuk wyzwolio od
mylenia magicznego i umoliwio stworzenie nowoytnej estetyki2.
1 Pocztkw wspczesnoci szuka mona w czasach renesansu humanistycznego
we Woszech, take jednak w epoce owiecenia, a nawet pniej jeszcze, w romantyzmie. Literatura i sztuka pozostaj przecie do dzi pod ogromnym wpywem tej epoki,
a kultura wspczesna moe by zrozumiana dopiero po uwzgldnieniu romantycznego wiatopogldu. W renesansie humanistycznym pocztek nowej epoki upatrywali
sami humanici, z przesad podkrelajcy sw bezporedni zaleno od kultury antycznej i skonni do przekrelania dorobku redniowiecza. Zob. S. Z a b o c k i: Od
prerenesansu do owiecenia. Z dziejw inspiracji klasycznych w literaturze polskiej.
Warszawa 1976. [Pierwodruk: S. Z a b o c k i: Geneza i rozwj poj redniowiecza
i renesansu jako przeciwstawnych sobie epok. Eos 1972, R. LX, z. 1, s. 149 n. (gdzie
te bibliografia przedmiotu)]. Od humanistw renesansowych idea renesansu jako pocztku nowej epoki w dziejach myli europejskich przesza do owiecenia i pozytywizmu, std za do podrcznikw szkolnych i akademickich jako niekwestionowane
ustalenie.
2 Logos (od gr. legein mwi) odzwierciedla dla Grekw prawidowo czc
mikrokosmos z makrokosmosem. Heraklit z Efezu uczy, e wyraone w sowie prawidowoci mylenia (std logika) odzwierciedlaj prawidowoci i logik rzdzc
wszechwiatem, dlatego mwi o boskim logosie, ktry wyraa si w naszym myleniu,
a winien take warunkowa nasze dziaanie. Od Heraklita teori o rzdzcym wszechwiatem logosie zaczerpn Parmenides z Elei, ode za stoicy, ktrzy z kolei wywarli
wpyw na wczesnych chrzecijan (w. Pawe i synny pocztek Ewangelii w. Jana). Dla
tych ostatnich jest logos wyrazem dziaajcej w kosmosie siy boskiej i podstaw obja-
26
Stefan Zabocki
redniowiecze natomiast jest z reguy rozpatrywane jako odejcie od

antycznego racjonalizmu i przyczynowoci, powrt do mylenia kategoriami mitu3.
Klasycznej staroytnoci, stanowicej czas niezwykego rozwoju kultury ludw rdziemnomorskich, przeciwstawia si redniowiecze jako
tysiclecie upadku klasycznej tradycji, odejcie od logosu, zerwanie
z myleniem przyczynowo-skutkowym, zerwanie z tradycj antycznej literatury i antycznej estetyki4.
Idea ta znalaza szczeglny wyraz w dzieach historykw literatury
i kultury tworzcych u schyku XIX w. w Niemczech, ale take i we
Woszech5. W myl koncepcji znakomitego badacza renesansu woskiego Jacoba Burckhardta, ktry w swojej klasycznej ju ksice Die Kultur der Renaissance in Italien, wydanej w 1860 r., drobiazgowo uzasadnia tez o woskim renesansie jako bezporednim nawizaniu do
antycznej tradycji, redniowiecze stanowi miao zerwanie z antycznym
racjonalizmem, miao by powrotem do mylenia sprzed rozwoju myli
sofistycznej. Jeliby za przyj terminologi uyt przez Wilhelma
Nestlego, ujmujcego drog rozwoju cywilizacji antycznej jako drog
od mitu do logosu redniowiecze byo powrotem do mythos, do mylenia w kategoriach przedlogicznych.
Std atwo ju byo pniej przedstawia myl renesansow jako
swoisty przeom, powrt do antycznej inspiracji logicznej, ktra wyrawienia, porednikiem jakby midzy Bogiem a czowiekiem. Por. A. A a l l: Der Logos.
Geschichte seiner Enzwicklung in der griechischen Philosophie. Stuttgart 1896, T. 12.
Dzieje logosu w myli greckiej i znaczenie tego pojcia dla antyku szczegowo omwi Wilhelm N e s t l e w pracy Vom Mythos zum Logos. Die Selbstentfalung des griechischen Denkens von Homer bis auf die Sophistik und Sokrates (Stuttgart 1940) oraz
w Griechische Geistesgeschichte (Stuttgart 1944). Myl grecka jako podstawa mylenia
europejskiego przedstawiona zostaa w fundamentalnej ksice Bruno S n e l l a Die
Entdeckung des Geistes. Studien zur Entstehung des europischen Denkens bei den
Griechen (Hamburg 1955).
3 W micie porzdek i sens wiata wyjaniaj demony poprzez sw dziaalno, nie
zawsze dajc si poj rozumowaniem logicznym i mao przewidywaln na podstawie
logicznego wnioskowania. W religii greckiej rol pierwotnych demonw odgrywa
bd w duej mierze bogowie, z upywem czasu ujmowani coraz bardziej alegorycznie
i filozoficznie. Zob. W. N e s t l e: Euripides der Dichter der griechischen Aufklrung.
Stuttgart 1901. redniowiecze uwaa si nawet w podrcznikach akademickich za
powrt do mitycznego mylenia, a kultur tej epoki utosamia z powrotem do magii
i zabobonw, z zupenym pominiciem szkolnej tradycji redniowiecza (por. poniej).
4 Pogld o tysicletniej przerwie w rozwoju kultury europejskiej pierwszy chyba
sformuowa Sicco Polenton, pierwszy nowoytny historyk literatury, wybitny humanista woski, ktrego pogldy wywary istotny wpyw na ca humanistyczn historiografi. Zob. S. Z a b o c k i: Od prerenesansu do owiecenia..., gdzie na s. 14 cytat z dziea
Polentona.
5 Inni badacze wymienieni zostali w: ibidem, s. 11.
27
zia si w myli sofistycznej. Czas humanizmu renesansowego koczy

ma w opracowaniach dziewitnastowiecznych epok zerwania ze
staroytnoci trwajcych niemal tysic lat mrokw redniowiecza.
Tak zreszt uwaali sami humanici. Bardziej dla celw propagandowych, ni kierowani poczuciem prawdy, podkrelaj wielokrotnie, e
upione przez tysic lat muzy zaczynaj teraz [tj. w czasach humanizmu] otwiera oczy. To by przecie sugerowao, i przez cay dugi
okres tysiclecia redniowiecznego spa rozum antyczny i martwa bya
myl i literatura staroytna.
W walce z czternasto- i pitnastowiecznymi uniwersytetami, w ktrych wykadano wiedz przede wszystkim scholastyczn6, by to argument tyle perswazyjny, co niesuszny. Humanici bowiem popenili
odmawiajc redniowieczu prawa do logosu bd nie tylko niedocenienia tradycji racjonalizmu redniowiecznego, ale take i przede
wszystkim bd wynikajcy z braku wiedzy z zakresy historii kultury,
jak bymy dzisiaj powiedzieli.
Symptomatyczna dla wczesnych humanistw bya pomyka, jak
popenili, nazywajc pismo rkopisw z epoki karoliskiej antykw,
czyli pismem staroytnych. Uczynili to w przekonaniu, i odkrywaj autentyczne rkopisy z epoki staroytnej; zawieray one przecie nieznane lub mao znane teksty klasykw rzymskich, tak bardzo przez nich
cenionych7. Zabrako im jednak wiedzy o tym, e pergamin jako materia pimienny uywany by w staroytnoci rzadko, papirus za
w epoce renesansu dawno ju by si rozlecia, jeli pochodziby z czasw staroytnych. Humanici wic dysponowa mogli wycznie tekstami przekazanymi przez redniowiecze. Obraz redniowiecza jako czasu
zerwania z tradycj antyczn by wic jednym z licznych mitw humanistycznych publicystw, majcym na celu podniesienie ich prestiu
w walce z pnoredniowiecznymi filologami.
Z konsekwencji tego zdano sobie spraw relatywnie pno. Dopiero w latach po I wojnie wiatowej zakwestionowano pogld o redniowieczu jako epoce przeciwstawiajcej si zarwno antykowi, jak
6
Chyba najbardziej zacieky bj z tradycj redniowiecza stoczono w Niemczech.

Epistulae obscurorum virorum z lat 15151517 cakowicie omieszaj uniwersyteck
wiedz i jej przedstawicieli. W Polsce pojawiaj si jedynie sabe echa tych sporw,
humanici polscy rzadko polemizuj z nauk uniwersyteck. Jedn z przyczyn tej powcigliwoci moe by to, i pocztki naszego renesansu cz si wyranie z dziaalnoci Kocioa i z tradycj humanizmu redniowiecznego. Zob. S. Z a b o c k i: Od
prerenesansu do owiecenia..., indeks zagadnie s.v. prerenesans oraz wywody poniej.
7 Najpeniejsze omwienie odkry humanistycznych zawiera klasyczna ju dzi
praca Roberto S a b b a d i n i e g o: Le scoperte dei codici latini e greci nesecoli XIV
e XV. T. 1. Firenze 1905, oraz Nuove ricerche. T. 2. Firenze 1914. Bardziej szczegowo
por. S. Z a b o c k i: Od prerenesansu do owiecenia..., s. 32 n.
28
Stefan Zabocki
i odmiennej od humanizmu renesansowego. Przede wszystkim uwiadomiono sobie oczywisty fakt, i humanici renesansowi dysponowali
wycznie tymi tekstami antycznymi, jakie doszy do naszych czasw
poprzez przekaz redniowieczny. Dopiero pod koniec XIX wieku odkryto papirusy egipskie, wzbogacajc tym zasb tradycyjnie znanych
tekstw antycznej literatury. W przypadku wielu wybitnych autorw
staroytnych zarwno redniowiecze, jak i renesans dysponoway identycznym zasobem tekstw zazwyczaj nader ograniczonym: mao kto
uprzytamnia sobie dzi, e twrczo na przykad Safony znana bya
z dwu tekstw, na podstawie ktrych trudno by byo udowodni geniusz najwikszej poetki greckiej8. Dzi moemy o wiele wicej powiedzie o dziele twrczyni z Lesbos na podstawie licznych odkry papirusowych w Egipcie, dokonanych ju w naszym wieku9.
Dziki studiom uczonych, takich jak Charles H. Haskins, F.J.E. Raby,
Erwin Panofsky spord uczonych angielskich10, tienne Gilson,
Grard Par, Pierre Tremblay, Adrien Brunet11 spord francuskich,
i Paul Renucci12 spord uczonych woskich, zmieni si w nowszych
8 W caoci znamy tylko jeden utwr Safony (Poetarum Lesbiorum fragmenta. Ed.
E. L o b e l, D. P a g e. Oxford 1955, nr 1 Hymn do Afrodyty), w epoce renesansu znano te pie miosn (fragm. 31, niedokadnie przetumaczon przez Katullusa, nr 51)
opisujc symptomy mioci. Reszt wiadomoci o Safonie czerpano z epigramw
z Antologii greckiej oraz ze synnego listu Owidiusza (Heroides 15). Jak bardzo wt
dawao to podstaw do formuowania ocen o twrczoci Safony, wiadczy moe
synne porwnanie Orszulki do Safony, jakie czytamy w Trenach Kochanowskiego.
9 I tak jednak dyskusyjn do dzi spraw jest, czy aleksandryjskie wydanie jej wierszy, stanowice podstaw wszystkich znalezisk papirusowych, zawierao osiem czy dziewi ksig. Zob. D. P a g e: Sappho and Alcaeus. Oxford 1955, s. 112 n.; T. S i n k o
(Literatura grecka. T. 1. Cz. 2. Krakw 1932) wyraa nie bez racji obawy, czy nie bylibymy rozczarowani monotoni tematyki utworw Safony, gdyby szczliwy przypadek
da nam do rki nieuszkodzony zwj z caoci twrczoci poetki.
10 C.H. H a s k i n s: The Renaissance of the Twelfth Century. Cambridge 1927. Jest
to praca dzi ju klasyczna i oczywicie mocno przestarzaa, w szczegach uzupeniona przez ksik F.J.E. R a b ye g o: A History of Secular Latin Poetry in the Middle
Ages. T. 12. Oxford 1957. Zasadnicze jednak tezy Haskinsa o znaczeniu humanizmu
dwunastowiecznego dla kultury europejskiej weszy ju na trwae do dorobku humanistyki europejskiej. Szkoda, e u nas mao si t ksik cytuje, ju bardziej znane s
wrd historykw sztuki prace Panofskyego (std brak tu odwoa bibliograficznych).
11 G. P a r , A. B r u n e t, P. T r e m b l a y: La Renaissance du 12e sicle. Les coles
et lenseignement. Paris 1933. W ksice tej przekonujco przedstawiono znaczenie tradycji antycznej dla szkoy redniowiecznej.
12 P. R e n u c c i: LAventure de lhumanisme europen au moyen-ge IVXIV
sicle. Paris 1953. Autor, z pochodzenia Woch, dziaa jednak we Francji i tu wywoa
te sporo niepokoju sw nowatorsk ksik, podsumowujc niejako wyniki bada
rzeszy uczonych. Renucci przyczyni si w duej mierze do zmiany tradycyjnego, pozytywistycznego pogldu na istot renesansu.
29
czasach pogld na istot tradycji redniowiecznej, to za zmienia

i pogld na istot humanizmu renesansowego w Europie.
Dopiero bowiem w XX wieku w peni uwiadomiono sobie, e tradycja antycznej literatury, a najoglniej biorc tradycja antycznego sposobu mylenia, antycznego logosu, dotara ywa i niemal niezmieniona
do renesansu woskiego wanie poprzez redniowiecze, a cilej
mwic poprzez tradycje redniowiecznej szkoy13. Przekazaa ona
nie tylko wszystkie niemal teksty antyczne, szczeglnie za teksty rzymskie, przepisujc je z przekazw pergaminowych, nauczya take komentowa je i prawidowo odczytywa. Byo to moliwe, poniewa
szkoa redniowieczna klasztorna, przede wszystkim za przykatedralna stanowia bezporedni kontynuacj szkoy pnego antyku14.
By zrozumie znaczenie tego twierdzenia, uwiadomi sobie musimy, i redniowiecze przekazao epoce renesansu tylko cz dorobku
kultury antycznej, jak uznawaa i propagowaa szkoa pnego cesarstwa rzymskiego. Z ponadtysicletniego skarbca kultury, literatury
i sztuki greckiej i rzymskiej zaaprobowane zostao w szkole grecko-rzymskiej okresu schykowego cesarstwa jako dorobek trway i nie
budzcy wtpliwoci tylko niewiele. Dzi uwiadamiamy sobie, e ju
w IV czy V wieku naszej ery ogromna cz pisarzy starogreckich po
prostu przepada. Nieprzepisywany przez trzysta lat papirus rozpad si
i przechowywanie tekstu nie miao dalszego sensu. Poniewa biblioteki
staroytne odnawia si musiay co trzystaczterysta lat, autorzy, ktry13 Rol redniowiecznej szkoy w przekazaniu spucizny antycznej czasom nowoytnym doceniano ju wczeniej, dopiero jednak w naszym wieku uwiadomiono sobie w peni, jak wielki by wpyw tradycji antycznej w szkole wiekw rednich.
W zakresie poetyki swoistym przeomem bya publikacja Edmonda F a r a l a Les arts
potiques du XIIe et XIIIe sicle (Paris 1934), za retoryki studium Charlesa S. B a l d w i n a Medieval Rhetoric and Poetic to 1400 (New York 1928). Ernst Robert Curtius
wycign ju tylko wnioski i podbudowa szczegami wywody swych poprzednikw.
Zob. Europische Literatur un lateinisches Mittelalter. Bern 1948. [Por. polski przekad:
Literatura europejska i aciskie redniowiecze. Tumaczenie i opracowanie A. B o r o w s k i. Krakw 1997, 2005].
14 Szczegowo historia przekazania tekstw antycznych w redniowieczu opracowana zostaa w fundamentalnym dziele Roberto S a b b a d i n i e g o Le scoperte dei
codici latini e greci... (zob. przyp. 7). Syntetyczne spojrzenie z uwzgldnieniem najnowszych bada znale mona w Geschichte der Textberlieferung der antiken und
mittelalterlichen Literatur (Zrich 1961). Rola przekazu redniowiecznego dla pniejszej recepcji antyku podkrelona zostaa w: S. Z a b o c k i: Od prerenesansu do
owiecenia..., s.v. recepcja antyku. W obecnym studium staram si podkreli wag
szkoy redniowiecznej i jej zwizek z pnym antykiem. Jest to istotne dla polskiej tradycji recepcji literatury i kultury antycznej, ktra wanie ze szkoy czerpaa przede
wszystkim swe inspiracje. Zwizki z antykiem i jego redniowieczn interpretacj
szkoln widoczne s u nas przede wszystkim w historiografii, ktra wywara wany,
a nawet decydujcy wpyw na ksztatowanie si wiadomoci narodowej.
30
Stefan Zabocki
mi si dugo nie interesowano, w kocu znikali z horyzontu literatury

pozostaway tylko czcigodne imiona15.
Spucizna najwybitniejszego liryka Grecji archaicznej, Mimnermosa
prawdopodobnie moga ju nie istnie w caoci w adnej bibliotece
w Rzymie w okresie augustowskim, kiedy to Propercjusz zapewnia
pewnie znajc go tylko we fragmentach i cytatach e jest on wybitniejszy od Homera: Plus in amore valet Mimnermi versus Homero16.
Do dzi obowizujcy kanon doskonaych autorw staroytnych z jeli chodzi o literatur rzymsk Horacym i Wergiliuszem w poezji,
a Cyceronem i Liwiuszem w prozie ustalono wanie w okresie
schyku antyku dla potrzeb szkoy17.
Szkoa redniowieczna powiela ten schemat przez cay okres swego
istnienia i przekazuje go w niezmienionej postaci epoce renesansu18;
z naboestwem przepisuje si wtedy take podstawowe autorytety dydaktyki schykowego cesarstwa rzymskiego: gramatykw epoki cesarstwa, spord ktrych Pryscjan sta si kanonicznym autorem szkoy
redniowiecznej i renesansowej na poziomie wyszym i oba opracowania gramatyki Donata, Donat wikszy i Donat mniejszy, autorytatywne
15 U. von W i l a m o w i t z - M o e l l e n d o r f f (Sappho und Simonides. Berlin
1913, s. 288, przyp. 2) podkrela, i w epoce pniejszego cesarstwa nie znano ju
ogromnej iloci klasykw greckich, czego dowodzi lektura dziea Atenajosa i Simplikiosa (ostatniego pogaskiego autora greckiego, ktry jeszcze w pocztku VI w. krytykowa chrzecijastwo).
16 Prop. I, 9, 12. U. von W i l a m o w i t z - M o e l l e n d o r f f: Sappho und Simonides..., s. 288) podkrela: Auch wenn Properz den Erotiker Mimnermos dem Epiker
entgegenstellt, beweist das noch keine Kenntnis der Gedichte i dodaje, e to samo odnosi si moe i do Horacego, ktry w synnym licie do Numiciusa (Ep. I 6, 65) pisa,
e skoro Mimnermos sdzi, e ycie nie ma wartoci bez mioci i aru, y naley
zgodnie z t regu: Si, Mimnermus uti censet, sine amore iocisque / Nil est iucundum, vivas in amore iocisque. Na pewno wszake Mimnermosa nie mia ju w rku
ani Euzebiusz z Cezarei, ani Hieronim, tumacz jego Chronikoi kanones, skoro nie
wspominaj nawet imienia Mimnermosa (IV w. n.e.). Zob. U. von W i l a m o w i t z - M o e l l e n d o r f f: Sappho und Simonides...
17 Podstaw do ustalenia tego kanonu, znanego z licznych pism autorw wczesnoredniowiecznych (np. z Origines Izydora z Sewilli), byo z pewnoci dzieo Kwintyliana, pilnie czytywane w szkole okresu cesarstwa, zwaszcza synna X ksiga
przedstawiajca dzieje literatury rzymskiej; por. S. Z a b o c k i: Od prerenesansu do
owiecenia..., passim. Ostatnio dzieje retoryki przedstawili H. C i c h o c k a i J.Z. L i c h a s k i: Zarys historii retoryki. Od pocztku do upadku cesarstwa bizantyjskiego.
Warszawa 1993 (wraz z przekadem polskim Wprowadzenia do retoryki R. Volkmanna).
18 Piszc o pochodzcym z pnego antyku podrczniku Juliusza Wiktora, podkrela Lichaski, e wanie tym kompilacjom z okresu pnego cesarstwa przypadnie
najwaniejsza rola; one stan si, na kilka stuleci [...] podstaw dla ksztatowania szkoy
retorycznej redniowiecza aciskiego (H. C i c h o c k a, J.Z. L i c h a s k i: Zarys historii retoryki..., s. 43).
31
podrczniki do nauki aciny a do XVIII wieku19. Do zestawu podstawowych lektur wcielono wtedy zarwno Saturnalia Makrobiusza, jak
i komentarze do koniecznych w szkole pnego antyku autorw, Horacego i Wergiliusza, ktre wyszy spod pira Serwiusza (komentarz do
Wergilego) i Porfyriona (komentarz do Horacego). W ten sposb a do
XII wieku ustalono podstawowe autorytety poetyckie staroytnoci,
czyli Wergiliusza i Horacego, do ktrych dopiero w drugiej poowie
redniowiecza dodano wiersze Owidiusza, ktry nie by uznawany
przez szko schyku antyku za autora kanonicznego20. Renesans wrci
waciwie do upodoba wczesnego redniowiecza: za kanonicznych
autorw uznano obu klasykw epoki augustowskiej i dopiero w epoce
baroku nalene uznanie zdoby Owidiusz21.
Recepcj antyku ksztatowaa wic zarwno w epoce redniowiecza,
jak i renesansu (naladujcego pod tym wzgldem dokadnie czas rzekomych ciemnych wiekw) przede wszystkim szkoa. Rozwija ona te
elementy antyku, ktre ustaliy si jako wzorzec u schyku cesarstwa
rzymskiego: mylenie kategoriami racjonalizmu antycznego, przewag
rozumowania kauzatywnego, porzdkujcego przyczyny i skutki
w przewidywalne cigi, propagujce racjonalistyczn estetyk i poetyk w zakresie literatury. Szkoa redniowieczna nie stanowi w adnej
mierze odejcia od tradycji antycznego racjonalizmu, wrcz odwrotnie,
przechowuje ten racjonalizm w krystalicznie klarownym jzyku, w klasycyzujcej acinie, nauczanej z wielkim wysikiem i niemaym trudem
z podrcznikw pieczoowicie przepisywanych gramatykw aciskich
i na podstawie tekstw wybranych autorw pogaskich22.
Nie znaczy to oczywicie, e poza szko nie rozwijay si inne, tak
charakterystyczne i czsto identyfikowane z redniowieczem instytucje
klasztory. Zwaszcza w drugiej poowie epoki staj si one orodkami
myli mistycznej i religijnej. Czsto bior gr nad tradycj szkoln,
19 O popularnoci gramatykw rzymskich w XII w. zob. S. Z a b o c k i: Od prerenesansu do owiecenia..., s. 44 n.
20 L. Traube nazwa XI w. wiekiem Owidiusza w jeszcze wikszej mierze odnosi
si to do wieku nastpnego. Zob. Der kleine Pauly. Bd. 4. Mnchen 1979, szp. 387 oraz
niej przyp. 32.
21 Recepcja Owidiusza szczegowo omwiona w: G. H i g h e t: The Classical Tradition. Greek and Latin Influences on Western Literature. New YorkLondon 1958,
oraz R.H. B o l g a r: The Classical Heritage and its Beneficiaries. Cambridge 1958.
22 Ten klasycyzm wyrazi si zwaszcza, poczwszy od XII w., w przekonaniu, e
wspczesno opiera si na antycznej tradycji (pogaskiej i biblijnej), stojc jakoby na
ramionach giganta staroytnoci. Zob. . J e a u n e a u: Nains et gants. In: Entretiens
sur la renaissance du 12e sicle. Rd. M. de G a n d i l l a c et . J e a u n e a u. Paris
1968, s. 21 n. O studium gramatykw staroytnych w redniowieczu zob. S. Z a b o c k i: Od prerenesansu do owiecenia..., s. 88 n. (tu podana dalsza literatura przedmiotu).
32
Stefan Zabocki
myl pogaska rozkwita w nich dziki tekstom klasykw pieczoowicie

przepisywanym w skryptoriach przy szkoach benedyktynw, a pniej
cystersw23.
Prace dwudziestowiecznych badaczy renesansu i redniowiecza
umoliwiaj dokadniejsze okrelenie genezy humanizmu renesansowego jako kolejnego etapu zapocztkowanej w redniowieczu recepcji antyku. Wydaje si wic, e oparta na antyku tradycja szkolna parokrotnie
w redniowieczu rozkwitaa w szkole rozbudowanej na uytek administracji bd pastwowej, bd miejskiej i e geneza renesansu w czasach nowoytnych wie si z tymi redniowiecznymi nawizaniami do
tradycji antycznej myli i antycznego wiatopogldu.
Przyjrzyjmy si bliej rozwojowi humanistycznych prdw klasycyzmu szkolnego, poczwszy od upadku imperium rzymskiego. Pierwsz,
bez wtpienia najwaniejsz w swych konsekwencjach faz odrodzenia
kultury, jzyka i literatury antycznej bya epoka odrodzenia w czasach
restauracji cesarstwa rzymskiego pod berem Karola Wielkiego. Zamiar
odrodzenia ducha staroytnego i odbudowy szkoy staroytnej widoczny by w epoce karoliskiej wyranie, motywacja za polityczna ch
wskrzeszenia uniwersalnego mocarstwa rdziemnomorskiego
cakiem jasna. Odrodzenie szkoy, opartej na lekturze klasykw rzymskich, wyrazio si w fundamentalnym przedsiwziciu epoki, w przepisaniu do kodeksw pergaminowych zasadniczego kanonu pimiennictwa antycznego, powielanego parokrotnie w czasie redniowiecza
i renesansu. Co wtedy przepisano w wyborze, to znamy do dzi take
w wyborze. Co za zagino, tego do dzi nie posiadamy w naszych bibliotekach. Te wanie kodeksy z czasw karoliskich humanici woscy
XIV i XV wieku uwaa bd za autentyczne kodeksy autorw antycznych24.
Tym wic, kto staroytny logos przenis do nowoytnej Europy, by
Karol Wielki, sam niepimienny, lecz w peni zdajcy sobie spraw ze
znaczenia antycznej, przede wszystkim rzymskiej literatury. Przy jej pomocy chcia na chrzecijaskich podstawach restaurowa imperium
23 Tradycja kontemplacyjna i mistyczna szczeglnie rozwijaa si u schyku redniowiecza i w istotny sposb wpyna na jego oblicze. Charakterystyczne, e mistycyzm
redniowieczny mia jednak u nas mniejszy, jak si zdaje, wpyw, ni tradycja szkolna,
prerenesansowa. To chyba miao w przyszoci uwarunkowa pniejszy rozwj humanizmu polskiego; zob. S. Z a b o c k i: Od prerenesansu do owiecenia..., s. 103.
24 Rol epoki karoliskiej w uksztatowaniu pimiennictwa nowoaciskiego redniowiecznej Europy, a co za tym idzie i pniejszych epok rozwoju aciskiej kultury
europejskiej na szczegowych przykadach omwiono w: S. Z a b o c k i: Literatura
nowoaciska: redniowiecze renesans barok. W: Dzieje literatur europejskich.
Red. W. F l o r y a n. T. 1. Warszawa 1977, s. 314 n.
33
rzymskie i od niego poczwszy, zamiar renovatio imperii przywieca

bdzie politykom i wadcom Europy a do dzi.
Osignicia imperium karoliskiego s wszake waniejsze w dziedzinie kultury ni w polityce. Jego przecie zasug jest stworzenie
opartych na klasycznej wiedzy, klasycznym racjonalizmie i klasycznym
logosie szk, ktre w zmienionej moe w szczegach postaci przecie
do dzi stanowi podstaw edukacji europejskiej25. Politycznie prba
odtworzenia Imperium Romanum na podstawach chrzecijaskich
szybko jednak zakoczya si klsk, moe przede wszystkim dlatego,
e nie potrafi Karol Wielki zjednoczonej przez siebie Europie zachodniej zapewni tego, co Imperium Romanum zapewniao swym obywatelom przez bez maa trzysta lat: niezwykego, najduej w dotychczasowych dziejach ludzkoci trwajcego dobrobytu i pokoju26. Zapewne nie
byo to moliwe bez wprowadzenia systemu niewolniczego, czego
oczywicie nie mona byo zrealizowa bez pogwacenia doktryny
chrzecijaskiej; chyba take upadek gospodarczy wczesnej Europy
i zagroenie arabskie uniemoliwiy urzeczywistnienie tego zamysu.
Niezrealizowany przez ludy pastwa rzymskiego projekt odrodzenia
imperium, jaki przywieca Karolowi Wielkiemu, podchwycony zosta
w X wieku przez Niemcw, ktrzy tym razem pod przywdztwem Ottonw prbowali w dawnej Germanii odtworzy cesarstwo pomylane
jako chrzecijaskie (a wic wite), rzymskie (bo majce odtworzy
Rzym staroytny na podstawach chrzecijaskich), narodu niemieckiego bo tym razem ju nie ludy romaskie miay jednoczy Europ,
lecz ludy germaskie, wanie Niemcy. Sen o cesarstwie niemieckim te
z bardzo wielu przyczyn nie speni si, zaowocowa jednak niezwykym rozkwitem kultury i literatury klasycznej, stanowi majcej
podstaw rozwoju szkoy przeznaczonej dla potrzeb ksztacenia admini25 Znaczenie renesansu epoki karoliskiej dla ksztatowania si aciskiego redniowiecza podkrela Paul L e h m a n n (Erforschung des Mittelalters. T. 2. Stuttgart
1959), susznie zaznaczajc, i wpyw tej epoki na kultur redniowiecza by wyraniejszy ni dziaanie polityczne.
26 Stworzywszy jednolity obszar gospodarczy na terenie caego obszaru Morza
rdziemnego (ale i dalej, od Anglii a po Chiny), umoliwili Rzymianie niezwyky rozkwit gospodarczy wczesnej ojkumeny, porwnywalny jedynie z rozkwitem dzisiejszych krajw zachodnich. Dobrobyt i pokj, trwajca dziesitki lat pax Romana,
sprawiy, i epoka ta staa si mitem zotego wieku ludzkoci, co tumaczy bezustannie
pniej powracajce prby renovatio imperii, odrodzenia pastwa rzymskiego. Romanizacja ludw Imperium bya cakiem spontaniczna, identyfikacja z kultur rzymsk jak
najbardziej podana. Dopiero wielki kryzys gospodarczy III i IV w. zacz powoli, ale
skutecznie podwaa gospodarcze i kulturowe podstawy Imperium i przyczyni si
mia, w poczeniu z zagroeniem z zewntrz (najazdy ludw germaskich), do erozji
idei Imperium. Zob. M. R o s t o v t z e f f: Gesellschaft und Wirtschaft im rmischen
Kaiserreich. Oxford 1930.
3 Od staroytnoci...
34
Stefan Zabocki
stracji cesarstwa. Okres humanizmu Ottonw drugiego ju humanizmu epoki redniowiecza zaowocowa przepisaniem (po raz drugi)
wikszoci rkopisw antycznych, ktre dziki temu ocalay od zagady, umoliwiajc pniejsze odkrycia humanistw, ktrzy wanie
w Niemczech wieku XV odzyskiwali zapomniane wtedy, nieznane
w Italii teksty ukryte w klasztornych zakamarkach pnocnych Niemiec27.
Nie od rzeczy bdzie w tym miejscu uwaga, i zaledwie w cztery
lata od ogoszenia si przez Ottona I Wielkiego w Rzymie spadkobierc
cesarzy rzymskich, wadca Polan Mieszko I przyjmuje chrzest od Czechw w tym samym roku 966, w ktrym syn Ottona I Otto II przyjmuje
jeszcze za ycia ojca koron cesarsk w Rzymie. Politycznie oznacza
to uniezalenienie si od wpywu cesarstwa niemieckiego, przejcie
jednak zarazem humanizmu epoki Ottonw, opartego na literackim klasycyzmie i aprobacie antycznego logosu. Miao to wywrze istotny
wpyw na ksztatowanie si polskiego chrzecijastwa, w ktrym podziw dla inspiracji antycznej czy si z odczuciem religijnym. Humanizm epoki Ottonw najwikszy wpyw na Polsk wywar za panowania Ottona III, jedynego yczliwie nastawionego do Polakw cesarza
z tej dynastii, przyjaciela humanisty Gerberta, pniejszego papiea Sylwestra II, podobnego do wielkich papiey epoki renesansu w XVI wieku. Humanizm i klasycyzm rzymski tej epoki okreli polsk umysowo na cae wieki28.
Humanizm karoliski i ottoski ograniczy si do relatywnie
wskich sfer intelektualistw, pisarzy i uczonych. Trzeci, bezporednio
ksztatujcy ju humanizm renesansowy prd redniowiecza, odrodze27 Por. wspomnian ksik R. S a b b a d i n i e g o Le scoperte dei codici latini
e greci... Pojcie renesans Ottonw (ottonische Renaissance) stao si pojciem obiegowym w historiografii ju w pocztku XX w., przede wszystkim w nauce niemieckiej,
std moe nieco mylce wraenie, e rozwija si on przede wszystkim w Niemczech.
Tymczasem pojcie renesansu (czy humanizmu) czasw Ottonw odnie naley
rwnie i do Woch, gdzie przey on rozkwit zainicjowany dziaalnoci naukow
i pniej polityczn mnicha Gerberta (papiea Sylwestra II). R.W. S o u t h e r n
(Ksztatowanie redniowiecza. Prze. H. P r c z k o w s k a. Warszawa 1970, s. 215;
tytu oryginau: The Making of the Middle Ages. London 1953) podkrela, opierajc si
na rdach wspczesnych Gerbertowi, e ten, wedle relacji Richera [ucznia, wybitnego historyka francuskiego XI w.] odciga swoich uczniw od logiki ku retoryce, od
traktatw Boecjusza ku dzieom Wergiliusza, Stacjusza, Terencjusza, Juwenalisa, Persjusza, Horacego i Lukana. To wanie Gerbert odegra niema rol w utrwalaniu si idei
o renovatio imperii: Przejty by bolesn wizj minionej chway Cesarstwa Rzymskiego oraz wystpkw i saboci epoki wasnej (ibidem, s. 216 n.).
28 Znaczenie humanizmu czasw Ottonw w ksztatowaniu si szkoy redniowiecznej i jego wpyw na pniejsze epoki omwi szczegowo Paul R e n u c c i (LAventure
de lhumanisme europeen...; tu take wyczerpujca bibliografia).
35
nie klasycyzmu z epoki wypraw krzyowych, zwany jest niekiedy nie

bez pewnej przesady prerenesansem francuskim wiekw XII i XIII29.
Zwizany z epok krucjat przynis ten prd niebywae rozpowszechnienie znajomoci literatury i kultury antycznej, wychodzcej teraz
z wskiego krgu szkoy przykatedralnej i przyklasztornej dziki powstaniu pierwszej, majcej charakter wiecki, instytucji pedagogicznej
dziki uniwersytetom30.
Pomylane przede wszystkim jako szkoy prawa rzymskiego31, najstarsze uniwersytety szybko zaczynaj ksztatowa w duchu generalnego powrotu do antyku wiadomo europejsk. Wprowadzenie studium Arystotelesa w filozofii, a Owidiusza w filologii stanowi tej
tendencji moe najbardziej spektakularny wyraz32. W dziewitnastowiecznej historiografii podkrelano nazbyt czsto scholastyczny charakter uczelni schyku redniowiecza, zapoznajc rol uniwersytetw jako
propagatorw ducha antyku rzymskiego w pierwszej fazie ich istnienia
w epoce prerenesansu francuskiego w XII i XIII wieku. Europa, ktra
po upadku Ottonw przeya faz schyku i rozprzenia w czasie najazdu Normanw, wraca znw do studium klasykw33.
Wyrazem tego zwrotu staa si czsto w owym czasie powtarzana
paralela midzy staroytnoci a nowoytnoci: widzimy jednak lepiej,
poniewa stoimy na barkach antycznego giganta, ktrego mocarnymi
nogami s dwie tradycje: biblijna i antyczna, pogaska34. Trzecia faza
powrotu kultury europejskiej do korzeni antycznych nie wyraaa ju
tak bardzo ambicji politycznego odnowienia imperium rzymskiego, jak
dwie poprzednie. Wyrane ju chyba si stao, e ani ludy romaskie,
29
Zob. S. Z a b o c k i: Od prerenesansu do owiecenia..., s. 32 n. oraz s.v.

Literatura przedmiotu jest ogromna, zwrci tu chciabym jedynie uwag na interesujce uwagi o genezie uniwersytetw w: R.W. S o u t h e r n: Ksztatowanie redniowiecza..., s. 248 n.; por. te bibliografi na s. 322. Prawdziw rewolucj wywoao
udostpnienie w XII w. nowych tekstw Arystotelesa i jego arabskich komentatorw;
zob. ibidem, s. 248 oraz cytowane dzieo Renucciego.
31 Niezwyk rol, jak w ksztatowaniu si programw wczesnych uniwersytetw
odegray Dekrety Gracjana (Concordia discordantium canonum), susznie podkrela
R.W. S o u t h e r n (Ksztatowanie redniowiecza..., s. 249). Dzieo Gracjana zapocztkowao niezwyke zainteresowanie prawem rzymskim: zaczo si ono jeszcze w epoce
humanizmu czasw Ottonw, kiedy to Codex Justinianus uwaany by za wyraz prawa
cesarskiego: Als Kaiserrecht galt soweit es berhaupt je praktiziert wird schon den
spten Ottonen das rmische Recht des Codex Justiniani. R. K l a u s e r, O. M e y e r:
Clavis Mediaevalis. Wiesbaden 1962, s. 205.
32 Zob. F. M u n a r i: Ovid im Mittelalter. Zrich und Stuttgart 1960, s. 10 n.
33 Dzi rola studium prawa w powstaniu uniwersytetw i odrodzeniu zainteresowa antykiem nie jest ju kwestionowana. Zob. Ch. B r o o k e: The Twelfth Century
Renaissance. London 1969, s. 75 n.
34 Por. przypis 22 i podana tam literatura.
30
3*
36
Stefan Zabocki
ani ludy germaskie nie s w stanie tego dokona35. Miejsce ambicji politycznych zajy ambicje kulturowe: na nowych, chrzecijaskich podstawach naley odtworzy antyczn kultur, literatur i sztuk. W Polsce wyrazicielem tych tradycji by kronikarz Wincenty Kadubek, ktry
udowadnia w swej kronice, e Polacy s jakby Rzymianami Wschodu,
a ich pastwo jest wznowion rzeczpospolit rzymsk (cesarstwem by
nie mogo, gdy byo to z ide chrzecijastwa nie do pogodzenia)36.
Idea odrodzenia kultury antycznej zacza zmierzcha wraz z klsk wypraw krzyowych i rozdrobnieniem pastwowoci i kultury
u schyku redniowiecza. Europa pograa si w spekulacjach mistykw wieku XIV i XV, rozwijajcych si paralelnie z klskami, jakie przyniosa na pnocy wojna stuletnia. W jej trakcie muzy antyczne, przywrcone do ycia w szkole i w uniwersytecie epoki prerenesansu
umilky na dobre. W odniesieniu do Europy pnocnej schyku redniowiecza dokadnie stosowao si wic powiedzenie humanistw
woskich wieku XIV o muzach, ktre zasny mocnym snem, zapominajc o antycznej tradycji.
Nie byo to jednak suszne w odniesieniu do Woch wieku XIV. Wyswobodzone byy one od bezporedniej kontroli wadz duchownych rezydujcych w Awinionie, a wic we Francji, gdzie tradycje prerenesansu cakiem jeszcze nie wymary i z ktrymi podrujcy do stolicy
papiestwa stykali si niejednokrotnie, e wspomnimy przykad Petrarki.
Studium klasykw rozwin si tu mogo najszybciej i najowocniej,
nawizujc od razu do ywej poprzez cae redniowiecze tradycji szkoy
pnoantycznej.
Rozwijajc inspiracje klasycystw prerenesansu, pierwsi humanici
postulowali uywanie czystej aciny, wzorowanej na kanonie pisarzy
epoki augustowskiej, uczonej jeszcze w klasycyzujcej szkole redniowiecza poprzez dugie studium gramatykw i stylistw (discite Donatum pueri puerilibus annis, Joannes Glandorpius) oraz opartej na na35 Myl polityczna Europy zmienia si w XII w. Po rozczarowaniu koncepcj politycznej renovatio imperii pojawia si idea kulturowego zjednoczenia Europy i przyznania politycznej autonomii stanowi rycerskiemu. Ju nie autokratyczny cesarz okrela
ma losy zjednoczonej Europy, lecz rzdzi maj krlowie, ograniczeni narzuconymi na
siebie samych zobowizaniami Karty Wolnoci. Idea Rzymu cesarskiego zmienia si
w ide Rzymu republikaskiego. Zob. R. F o r e v i l l e: Naissance dune conscience
politique dans lAngleterre du 12e sicle. In: Entretiens sur la renaissance du 12e
sicle..., s. 179 n. Teoretycznie podstawy takich pogldw sformuowa twrca prerenesansu Johannes z Salisbury w dziele Policraticus sive nugis curialium et vestigiis philosophorum, traktujcym o potrzebie etycznych wartoci przy kierowaniu pastwem
i spoeczestwem.
36 Szerzej o roli Kadubka jako gosiciela idei prerenesansu francuskiego w Polsce
zob. S. Z a b o c k i: Od prerenesansu do owiecenia..., s. 92 n.
37
ladownictwie (imitatio) autorytetw staroytnych. Nie byo to wic

specjalnie oryginalne wobec praktyki humanistw redniowiecznych,
ktrzy take swj szkolny program naladowania klasykw opierali na
przepisywanych przez tysic lat gramatykach i stylistykach, zreszt
w do podobnym zestawie z Wergiliuszem, Horacym i Cyceronem na
czele37.
Humanici jednak coraz bardziej dopasowywali nauk szkoln do
abstrakcyjnego ideau stylistycznego, goszc w kocu XV wieku, e zachowywa naley zasady ortodoksyjnego wergilianizmu i cyceronianizmu. Poza normy stylistyczne i gramatyczne wypracowane przez tych
autorw wyj nie mona, a ideaem humanizmu winno by odrodzenie kultury antycznej epoki augustowskiej wraz z jej poganizmem i jzykiem. Tak powsta neopoganizm Michaela Marullusa, cyceronianizm
rzymski schyku XV wieku, tak rozwin si wreszcie prd odrodzenia
neoplatonizmu we Florencji koca XV wieku38. Antyczna noga staroytnego giganta z czasw prerenesansu francuskiego stawaa si u humanistw epoki renesansu coraz grubsza, biblijna za przeciwnie niemal niezauwaalna39.
Jednoczenie poszerzy si zasig wpyww kultury klasycznej na
cae spoeczestwo. Obejmoway one ju nie tylko uniwersytety, jak
w czasach prerenesansu, lecz waciwie wszystkich. Uwidaczniay si
w sztuce, gdzie neopogaskim natchnieniom wyraz dawa florentyczyk Sandro Botticelli, a take w czytelnictwie, w literaturze popularnej. Antyczni autorzy, dawniej dostpni tylko wybranej grupie uczonych lub bogatych wacicieli rkopisw, stali si wasnoci
powszechn dziki wynalazkom druku i papieru i popularyzacji taniej
ksiki, dostpnej dla szerokich rzesz czytelnikw, ktrzy teraz nie potrzebowali ju nawet znajomoci aciny, by pozna klasykw, coraz bardziej rozpowszechnianych poprzez tumaczenia lub (kiepskie najcz-
37 Bez wtpienia jednak humanici czternastowieczni pisali lepiej po acinie ni ich

poprzednicy z czasw prerenesansu. Jeszcze Petrarka potrafi podejmowa tematyk
redniowieczn w pisanych stylem tej epoki traktatach: De contemptu mundi, De otio
religiosorum czy De vita solitaria. Zob. S. Z a b o c k i: Literatura nowoaciska...,
s. 360. Trudno te byoby go okreli jako cyceronianist, epos Africa za, pisany ku
czci Scypiona Starszego, bardziej przypomina epopeje dwunasto- i trzynastowiecznych
autorw prerenesansu ni pniejszych humanistw. Zob. S. Z a b o c k i: Od prerenesansu do owiecenia..., s. 69 n.
38 Omwienie twrczoci Marullusa zob. S. Z a b o c k i: Od prerenesansu do
owiecenia..., s. 176 n.
39 Cigle wane s ustalenia T. Z i e l i s k i e g o: Cicero im Wandel der Jahrhunderte. Leipzig 1912. Nowsza literatura: S. Z a b o c k i: Od prerenesansu do owiecenia..., s. 238, przyp. 8.
38
Stefan Zabocki
ciej) parafrazy, e wspomnimy z naszej literatury chociaby Mikoaja

Reja40.
Dziki tym zmianom w zasigu kultury antycznej znalazo si w XVI
wieku o wiele wicej ludzi ni w epokach poprzednich, w redniowieczu i w czasach wczesnego renesansu w XIV i XV wieku. Humanizm renesansowy, rozwijajc idee szkoy redniowiecznej, okaza si prdem
o najszerszym spoecznym zasigu, obejmujcym niemal wszystkie warstwy spoeczne i wszystkie ludy wczesnej Europy. W swym zasadniczym jednak programie stanowi najbardziej spektakularne zwycistwo
werbalizmu i klasycyzmu antycznej szkoy schyku cesarstwa rzymskiego, z jej kanonami gramatycznymi i stylistycznymi oraz z jej ideaem wyksztacenia czowieka na podstawie kultury greckiej, przerobionej
i przetworzonej w czasach augustowskich przez klasykw rzymskich na
podstawie retoryki. Jeliby mona powiedzie, e logos antycznej literatury, ostatecznie ustalony u schyku antyku przez Rzymian, przeniosy
do renesansu przez tysic lat kolejne odrodzenia antyku w redniowieczu, to w tej epoce spadek staroytny uzyska najwikszy spoeczny
wpyw i znaczenie ksztatujce nowoytn Europ i jej ideay a do dzi.
Od skromnych, niewiele jeszcze si rnicych od szkolnej tradycji
redniowiecznego studiowania klasykw, pocztkw w XIV wieku, po
neopoganizm wieku nastpnego kulminujcy w przyswojeniu spucizny greckiej, przede wszystkim Platona we Florencji drugiej poowy
wieku XV, dojrza wreszcie renesans w wieku XVI do triumfalnego pochodu przez ca Europ41, od Niemiec poprzez kraje sowiaskie a po
Szwecj, gdzie dociera w drugiej poowie wieku. Kultura antyku,
utrwalona u schyku cesarstwa, przekazana przez szko redniowieczn i skryptoria klasztorne, triumfuje daleko poza pierwotnymi
granicami Imperium Romanum. Marzenie redniowiecznych wadcw
o renovatio imperii, niespenione politycznie, realizuje si jako marzenie intelektualistw renesansowych, jako republika uczonych piszcych
40
Jak szybko rozpowszechniay si w XVI w. tumaczenia z literatury aciskiej

i greckiej unaocznia Appendix II w ksice R.R. B o l g a r a The Classical Heritage
(Cambridge 1958, s. 508 n.), ktry zestawi szesnastowieczne przekady klasykw na jzyki angielski, francuski, niemiecki, woski i hiszpaski. Pod koniec XVI wieku waciwie cay korpus autorw antycznych dostpny by w przekadzie na jeden bd drugi
jzyk zachodnioeuropejski. Rej akurat nie przekada autorw klasycznych, parafrazowa jednak prawie natychmiast po ukazaniu si modne, powiedzielibymy, bestsellery
literatury nowoaciskiej na jzyk polski (por. ywot Jzefa czy Kupiec).
41 Syntezy dziejw humanizmu dostarczy G. T o f f a n i n (Storia delUmanesimo:
dal XIII al XVI secolo. Bologna 1952). Dzieje humanizmu w pnocnej Europie, stanowice osobny rozdzia w historii humanizmu ze wzgldu na odrbno humanizmu
pnocnego, przedstawi ostatnio w pionierskim studium Andrzej B o r o w s k i (Pojcie i problem renesansu pnocnego. Krakw 1987). Por. I d e m: Renesans. Warszawa 1999. [Wyd. 2. Krakw 2002].
39
aciskie wiersze klasyczn acin Wergiliusza i retoryczne traktaty

w antycznym duchu, skomponowane cycerosk lub erazmiask
proz przez uczonych wielbicieli staroytnoci42.
By wic humanizm renesansow now prb wskrzeszenia staroytnoci antycznej tym razem w dziedzinie ducha. I moe dlatego
prba ta okazaa si bardziej trafna ni marzenia politykw o wskrzeszeniu staroytnego imperium. Nie zakadaa bowiem ani odnowienia
staroytnego spoeczestwa, ani staroytnej pax Romana, ani staroytnego dobrobytu. Nie popada te przynajmniej od XVI wieku
w konflikt z chrzecijastwem. Poczwszy od przyswojenia i uznania za
swj dorobku humanistw renesansowych przez Koci i kuri
rzymsk w drugiej poowie wieku XV, popiera mg Koci ich twrczo waciwie bez zastrzee. Wydao to wielki prd odrodzenia
sztuk piknych, ktremu patronowali wielcy papiee humanici, a ktry wnet rozszerzy si z Woch na ca Europ.
W Polsce identyfikacj naszej szlacheckiej kultury z Rzymem przeprowadzi jeszcze Kadubek w czasach prerenesansu. Nie tylko utosamia on pastwo z republik rzymsk, ale chcia take wbrew faktom
historycznym by wadca nazywa si princepsem, a buntownicy niewolnikami43. W swoich czasach nie znalaz naladowcw, gdy humanistyczna kultura i humanistyczna szkoa w Polsce epoki rozbicia dzielnicowego nie istniaa. Inspiracje prerenesansu polskiego przeja jednak
42
W renesansowym erazmianizmie wyrazi si moe najlepiej szkolny i erudycyjny

charakter wielkich humanizmw redniowiecznych. Humanizm, rozpatrywany przez historyka pimiennictwa nowoaciskiego a aciskie jest cae niemal znaczce pimiennictwo humanistyczne sensu largo, tzn. od upadku staroytnoci po wiek XVII jest
w wikszym stopniu problemem stylistycznym ni ideowym. Humanizm i odejcia ode
s bowiem przede wszystkim powrotami do klasycznej aciny bd polemikami z ni. To
samo odnosi si do sporw wewntrz humanizmu renesansowego midzy cyceronianizmem i erazmianizmem. Takie postawienie sprawy wywouje zazwyczaj do gwatowne sprzeciwy badaczy, podkrelajcych wag sporw ideowych i filozoficznych; ci
jednak z reguy opieraj si na przekadach i nie znaj bd nie s w stanie oceni od
strony stylistycznej oryginaw aciskich i jzyka, w jakim polemiki te byy prowadzone, std skonno do niedoceniania rozstrzygajcej moim zdaniem strony jzykowej tych tekstw. Odpowiedzie im mona: amicus Plato, sed magis amica veritas.
43 Posta i twrczo Kadubka, autora niezwykle wanego dla ksztatowania si
podstaw naszej kultury umysowej, przycigna uwag badaczy, przede wszystkim Mariana Plezi oraz Brygidy Krbis. Brak jednak cigle penej monografii tego najciekawszego historyka polskiego, ktrego dzieo odegrao wan, a chyba niedocenion rol
w naszej literaturze. Cigle cenna jest moim zdaniem zwiza charakterystyka, jak
znajdujemy w ksice Jana D b r o w s k i e g o Dawne dziejopisarstwo polskie. Do
roku 1480 (Wrocaw 1964, s. 76 n.). O zwizkach Kadubka z prerenesansem XII w.
pisaa wyczerpujco B. K r b i s w n a (Motywy makrobiaskie w Kronice mistrza Wincentego a szkoa w Chartres. Studia rdoznawcze 1972, T. 17, s. 67 n.).
Zob. te S. Z a b o c k i: Od prerenesansu do owiecenia..., s.v.
40
Stefan Zabocki
nauka i filozofia XV wieku, szczeglnie humanistyka Akademii Krakowskiej, odnowionej jako uczelnia uniwersytecka z inicjatywy krlowej
Jadwigi. Kadubek sta si lektur studentw Akademii, tych samych,
ktrzy niebawem stanowi mieli trzon intelektualistw szlacheckich
epoki humanizmu renesansowego. Faszywa identyfikacja kultury polskiej z kultur rzymsk odpowiadaa te politycznym zamysom zarwno kardynaa Olenickiego, jak i jego adwersarza politycznego, krla
Kazimierza Jagielloczyka, gdy pozwalaa unika problemw, jakie by
nastrczao przejmowanie wspczesnego neopoganizmu woskiego.
Dlatego zwizek humanizmu redniowiecznego z humanizmem renesansowym jest w polskiej kulturze szczeglnie widoczny i ma dla
niej wyrane i daleko idce konsekwencje. Kardyna Olenicki, przyjaciel znakomitego humanisty Eneasza Sylwiusza Piccolominiego, ktrego
popar w staraniach o tron papieski, zwizany by z nim dalej, gdy ten
panowa jako papie Pius II. Propagujc humanizm rzymski, nie za florencki, ustali kardyna Olenicki dugo trwajc tradycj chrzecijaskiego humanizmu w Polsce, bardziej pozostajcego pod wpywem
chrzecijastwa ni humanizm renesansowy w innych krajach i przez
to bardzo zbliajcego si do wyobrae humanistw redniowiecznych44. T blisko z klasycyzmem redniowiecznym zachowa nasz humanizm do koca swego istnienia w XVII wieku. Wtedy bowiem
nastpi kolejny kryzys wywodzcej si z antyku myli europejskiej. Nie
by on ju jednak tak silny, jak kryzysy redniowieczne, take sytuacja
polityczna i gospodarcza wczesnej Europy bya zdecydowanie lepsza
ni w redniowieczu. Zagroenie tureckie bez porwnania mniej
osabiao Europ ni zagroenie arabskie czy strach przed Normanami.
Gospodarczo te wiodo si lepiej mimo rozlicznych wojen i horroru
najgroniejszej z nich, wojny trzydziestoletniej.
Przede wszystkim jednak tradycja antycznego logosu i antycznej
szkoy bya ju nieporwnanie silniejsza, dziki humanizmowi renesansowemu zakorzeniona wrd wszystkich ludw europejskich i wszystkich warstw spoecznych. Wzrs bowiem oglny poziom wyksztacenia, w tym wanie wyksztacenia klasycznego. Mylenie przyczynowo-skutkowe, dialektyka sofistyczna i zasady estetyki klasycznej na trwae
wpojone ju byy w nauczanie szkolne i myl europejska nie miaa ju
dla nich innego odpowiednika. Niebyway za rozwj mylenia schola44 Caoksztat stosunkw polsko-woskich w syntetycznym skrcie omwi Tadeusz
U l e w i c z: Zwizki kulturalno-literackie Polski z Wochami w wiekach rednich
i w renesansie. W: Literatura staropolska w kontekcie europejskim. Zwizki i analogie. Red. T. M i c h a o w s k a i J. l a s k i. Wrocaw 1977 [zob. take: T. U l e w i c z:
Iter romano-italicum polonorum, czyli o zwizkach umysowo-kulturalnych Polski
z Wochami w wiekach rednich i renesansie. Krakw 1999].
41
stycznego u koca redniowiecza sprawi, e rozumowanie logiczne

stao si trwa zdobycz szybko rozwijajcych si wszystkich dziedzin
nauk cisych45.
Dlatego kolejny zwrot do antycznego dorobku by atwy do przewidzenia i niebawem te nastpi. Triumfalny powrt antyku w sztuce, literaturze i kulturze znamionowa wejcie do ostatniej ju fazy kultury
europejskiej. Owiecenie przynioso nie tylko wskrzeszenie antycznej
sztuki i architektury, wzorowanej na antyku mody i sposobu spdzania
czasu, dostarczao te niezliczonych impulsw literackich i estetycznych.
Byo prawdziwym renesansem myli antycznej, ostatnim w takim rozmiarze i takim nateniu. Zakoczyo si za wielkim kryzysem romantycznym, trwajcym z mniejszymi i wikszymi przerwami do dzi46.
Rozpatrywana wic od strony recepcji antyku, jest kultura europejska fascynujc przygod recepcji ducha i myli staroytnej. Humanizm
renesansowy, ktry okreli wygld Europy na cae wieki, by tylko jednym cho niezwykle istotnym epizodem tej przygody. Rozpatrywany w kontekcie humanizmw redniowiecznych oraz owieceniowego
renesansu antyku, jest kontynuacj starych inspiracji i pocztkiem nowego powrotu.
Nie wolno jednak zapomina, e by humanizm renesansowy najwyraniejszym moe i najbardziej zdecydowanym powrotem do antyku
moe lepiej powiedzie: do antyku takiego, jakim go widziaa szkoa
epoki pnego cesarstwa rzymskiego. I ta tradycja szkolna, by wrcz nie
powiedzie: szkolarska, staa zawsze u pocztkw myli humanistycznej47. Tradycja szkoy uwarunkowaa cay pniejszy rozwj cywilizacji
europejskiej, ktra w swym technicznym objawieniu i kulcie myli
cisej z tej szkoy bez wtpienia wywodzi sw istot. Cywilizacja europejska ma wic charakter zwerbalizowany, retoryczny i klasycystyczny48.
45 O wpywie humanizmu redniowiecznego na wczesny humanizm renesansowy
w Polsce zob. S. Z a b o c k i: Od prerenesansu do owiecenia..., s.v. prerenesans redniowieczny i renesans polski.
46 acina naukowa uksztatowaa si w redniowieczu w jzyku scholastyki. Rola myli scholastycznej dla rozwoju nauk cisych zaczyna by coraz bardziej doceniana. Zob.
S. Z a b o c k i: acina jako jzyk nauki w XVI i XVII w. W: Materiay sesji kopernikowskiej 18 stycze 1973 r. Wrocaw 1974, s. 79 n. [przedruk w niniejszym tomie].
47 Por. przypis 1. Schyek owiecenia stanie si pocztkiem nowej epoki w kulturze, podobnie jak rewolucja francuska w polityce.
48 Humanizm wic zarwno redniowieczny, jak i renesansowy czy si z tradycj szkoln nauczania epoki pnego antyku. Ta tradycja uwarunkowaa w duej mierze
rozwj cywilizacji zachodnioeuropejskiej, szczeglnie za polskiej, gdzie kontemplacja
metafizyczna i ruchy ascetyczne redniowiecza znalazy stosunkowo ograniczony rezonans. Takie wnioski nasuwaj si badaczowi pimiennictwa nowoaciskiego, gdzie tradycja retorycznego nauczania dcego do wycignicia najwicej z werbalizowania
odczu i myli bya najsilniejsza.
42
Stefan Zabocki
3
Literatura nowoaciska
a nowoytne literatury europejskie
adania nad aciskim pimiennictwem powstaym i rozwijajcym

si po upadku staroytnoci maj stosunkowo niedug tradycj. W wieku XIX badacze historii literatury powicali uwag przede wszystkim
pimiennictwu we wasnym, rodzimym jzyku, co byo zgodne z teori
romantycznych teoretykw literatury i kultury, podkrelajcych zasadnicz, podstawow rol pimiennictwa narodowego w tworzeniu si
i rozwoju kultury oglnoeuropejskiej. Przypomnijmy, e to wanie Johann Gottfried von Herder uwaa, e poszuka naley oryginalnego
czyli ludowego elementu rodzimej literatury i bada jego wpyw na
pimiennictwo powszechne. Zgodnie wic z Herderowsk teori ludowoci polski historyk literatury Micha Wiszniewski sdzi bdzie
w p wieku po Herderze, e istot pimiennictwa polskiego tym, co
w nim najwaniejsze i najcenniejsze nie tylko dla kultury polskiej, ale
i powszechnej jest rodzima twrczo ludowa, nie za pimiennictwo
aciskiego redniowiecza. Podobnie sdzono te o pimiennictwie renesansowym. Twrczo aciska uznana zostaa przez romantykw
i przez ich uczniw za twrczo nienarodow, obc duchowi narodowemu, jak pisano, ergo niewart trudu badacza.
Jeszcze typowa dla romantyzmu fascynacja redniowieczem sprawia, e zajmujc si pimiennictwem tej epoki, badano te powstae
wtedy aciskie utwory z koniecznoci, poniewa, zwaszcza we
wczesnym redniowieczu, takie wanie rda rzucay si w oczy badaczowi. Zajmujc si pniejszym redniowieczem, gwny nacisk
kadziono ju na pimiennictwo w jzykach rodzimych, narodowych.
Studiujc epok schyku redniowiecza, wczesnego renesansu i dojrzaego renesansu, zapominano z reguy o twrcach piszcych po acinie, ca uwag skupiajc na autorach wasnojzycznych. Hierarchi
wartoci literatury renesansowej oparto wic na romantycznym kryte-
Literatura nowoaciska a nowoytne literatury europejskie
43
rium geniuszu, a dzieje literatury powszechnej tej epoki przedstawiono

w duchu romantycznej historiografii jako dzieje genialnych pisarzy
rnych narodowoci, tworzcych w rnych, swych wasnych jzykach narodowych.
Tak wic, o ile literaturoznawstwo dziewitnastowieczne skonne
byo jeszcze uzna rol pimiennictwa aciskiego w redniowieczu
moe w sposb nader ograniczony, przecie jednak przyznajc mu
pewne miejsce w rozwoju kultury epoki, tak cenionej przez romantyczn historiografi to badacze renesansu na og trud zajmowania
si twrczoci acisk tej epoki zostawiali bibliografom. Ciekawe
przy tym, e nawet ci, ktrzy studiowali pimiennictwo aciskie redniowiecza, przewanie ograniczali si do omawiania jego osigni jedynie jako czci poszczeglnych literatur narodowych. Na syntez
aciskiego pimiennictwa w redniowieczu czeka jednak waciwie
trzeba byo a do schyku stulecia i do pocztku wieku XX. Chodzi tu
przy tym o tak syntez, ktra wyodrbniaby pimiennictwo aciskie
jako samodzieln cz pimiennictwa powszechnego, nie za jako organicznie i bez reszty zwizane z poszczeglnymi literaturami narodowymi i tylko ze wzgldu na jzyk wyodrbnione caostki.
Dopiero w naszym ju, XX wieku wyranie wyodrbnia si zacza
redniowieczna filologia aciska jako osobna i samodzielna dyscyplina
naukowa. Trudno oczywicie wymienia tu wszystkie nazwiska, wspomnie jednak trzeba przynajmniej dwie podstawowe syntezy, dziki
ktrym z rozproszonego po rnych dziaach rozmaitych narodowych
historii literatur aciskiego pimiennictwa redniowiecznego wyodrbniono samodzieln, kierujc si sw wasn dynamik literatur
acisk tej epoki. Pierwszym, ktry taki syntetyczny rzut oka na aciskie redniowiecze umoliwi, by badacz Gustav Grber, ktry w wydanym w 1902 r. drugim tomie Podstaw filologii romaskiej (Grundriss
der romanischen Philologie) opublikowa do dzi fundamentalne dzieo bersicht ber die lateinische Litteratur von der Mitte des sechsten
Jahrhunderts bis zur Mitte des vierzehnten Jahrhunderts. Dzieo porzdkowao w przegldzie chronologicznym i gatunkowym cao pimiennictwa a do poowy XIV wieku, a powstanie jego umoliwia bez
wtpienia praca licznych bibliografw i edytorw dziewitnastowiecznych, ktrzy usystematyzowali i ocenili cao dorobku aciskiego redniowiecza. Przede wszystkim wspomnie naley o pracy wydawcy monumentalnej edycji caoci tekstw aciskiego redniowiecza, Jacquesa
Paula Mignea (Patrologiae cursus completus) oraz niemieckich edytorw Monumenta Germaniae historica wydawanych od 1826 r., a wic
jeszcze na dwadziecia par lat przed wydaniem tekstw Mignea. Na
drug poow XIX wieku przypad pocztek rwnie monumentalnej
44
Stefan Zabocki
edycji liryki aciskiego redniowiecza Guido M. Drevesa Analecta

Hymnica Medii Aevi (55 tomw, od 1886 do 1926 r.).
Ksika Grbera umoliwia zdanie sobie sprawy z bogactwa pimiennictwa aciskiego redniowiecznego, zaledwie przeczuwanego
w XIX wieku. Jednak czterysta pidziesit stron drobnego druku nie
mogo oczywicie umoliwi dokadnego omwienia dorobku aciskiego redniowiecza i dopiero wydrukowany w dziewi lat po ukazaniu si dziea pierwszy tom Geschichte der lateinischen Literatur des
Mittelalters Maxa Manitiusa umoliwi uwiadomienie sobie ju nie tylko bogactwa tego pimiennictwa, lecz rwnie zasigu jego wpywu na
literatury narodowe epoki. wiadomo ta wzrastaa w miar wydawania kolejnych tomw monumentalnej historii dziejw aciskiego pimiennictwa redniowiecznej Europy w latach 19111931. Manitius, niestety, nie dokoczy swego dziea, trzeci tom urywa si na kocu XII
wieku, a trudnoci, jakie sprawio autorowi to ogromne przedsiwzicie naukowe, najlepiej powiadcza fakt, i do dzi nie znalaz on nastpcy i kontynuatora, ktry odwayby si uzupeni dzieje aciskiego redniowiecza w XIII, XIV i XV wieku, czyli w okresie zetknicia si
z woskim humanizmem renesansowym.
Niemniej zasug Manitiusa pozostaje wykazanie na ogromnym materiale, i spucizn staroytnoci klasycznej przekazaa potomnoci
przede wszystkim literatura redniowiecza aciskiego. Poszukiwania filologw klasycznych badajcych wpyw staroytnoci klasycznej na wieki rednie o tyle byy w XIX wieku chybione, o ile przede wszystkim
zwracano uwag na zalenoci tych motyww, wystpujcych w literaturach w jzykach narodowych, wywodzc je bezporednio z lektury
dzie mistrzw staroytnych. Zapoznano przy tym fakt, i przejcie staroytnej spucizny dokonao si niejako w dwu fazach: najpierw motywy i idee klasyczne przyswoia oraz w swoisty sposb przetworzya literatura aciska redniowiecza, w nastpnej fazie bardzo czsto
wanie naladujc twrczo autorw piszcych acin redniowieczn
pisarze tworzcy w jzykach rodzimych, ktrzy przyswajali dorobek
klasyczny literaturom i kulturom rnych narodw.
Ustalenia te w znaczny sposb poszerzyy perspektywy komparatystycznych bada nad literatur redniowiecza, niedugo te trzeba byo
czeka na odkrycie caego wyranie zrnicowanego i bardzo specyficznego prdu w literaturze i kulturze redniowiecznej, odznaczajcego si na tyle specyficznym stosunkiem do tradycji antycznej,
a rozwijajcego si w XII wieku, i nazwano go prerenesansem dwunastowiecznym lub humanizmem redniowiecznym.
A jak przedstawia si rozwj bada nad aciskim renesansem? Tu
sytuacja bya chyba znaczniej skomplikowana ni w badaniach nad
45
acin redniowieczn. Synteza aciskiej twrczoci autorw redniowiecza powstaa w oparciu o opracowane w XIX wieku corpus tekstw
autorw redniowiecznych; badacze renesansowej aciny zbiorami takimi nie dysponowali i nie dysponuj do dzi. Podstaw badawcz stanowi bd to niezwykle trudne do osignicia edycje oryginalne, dostpne czsto w rnych odlegych od siebie bibliotekach europejskich,
bd te stare antologie, przede wszystkim poetyckie, tekstw autorw
nowoaciskich.
Antologie te jak Giovanniego Gaetana Bottariego Carmina illustrium poetarum Italorum (17191726) czy Janusa Gruterusa (Ranutius Gherus) Delitiae poetarum Belgorum (1614), Delitiae centum poetarum Gallorum (1609) lub Delitiae poetarum Scotorum Arthura
Johnstona (1637) wydane zostay w XVII lub nawet na pocztku
XVIII wieku i odzwierciedlaj najczciej gusty literackie epoki lub nawet jednego autora, przede wszystkim niezmordowanego Janusa Gruterusa, edytora wyboru poezji woskiej (1608), belgijskiej, francuskiej
i niemieckiej (1612). Szczeglnie silna w XVII wieku cenzura obyczajowa wycisna te wyrane pitno na tych edycjach prezentujcych niepeny wybr twrczoci (w niejednym wypadku fragmentarycznie ujtej) autorw poezji aciskiej renesansu i baroku.
Dodatkow okoliczno stanowi fakt, i brak jest zupeny tekstw
prozaikw aciskich XVI i XVII wieku. A przecie proza aciska tej
epoki wywara decydujcy wpyw na tworzenie si myli renesansowej,
by wspomnie tylko Erazma z Rotterdamu, Guillaumea Bud czy choby z pisarzy polskich Kromera, Modrzewskiego lub Orzechowskiego,
bez ktrych literatura polskiego renesansu jest nie do pomylenia. Mae
za, kilkusetstronicowe antologie bd dziewitnastowieczne, bd ju
dwudziestowieczne problemu prezentacji tych tekstw nie rozwizuj.
Nic wic dziwnego, e badania nad literatur nowoacisk okresu
renesansu i baroku znajduj si, w porwnaniu z do zaawansowanymi badaniami nad pimiennictwem aciskim w redniowieczu, dopiero u pocztkw. Jednak wiadomo odrbnoci pimiennictwa aciskiego XVI i XVII wieku wobec innych literatur narodowych utorowaa
sobie drog stosunkowo wczenie. Ju uczony jezuita Alexander Baumgartner, autor obszernego zbioru Geschichte der Weltliteratur (siedem
tomw, Freiburg 18871911) osobny rozdzia powici nie tylko aciskiemu pimiennictwu redniowiecza (do czego w peni upowaniay
go w pocztku naszego wieku postpy mediewistyki aciskiej), lecz
take omwi w wyodrbnionym z caoci rozdziale dorobek aciskiego pimiennictwa renesansu i baroku oraz czasw pniejszych. Wobec
jednak niemoliwoci oparcia si na pracach szczegowych studium
Baumgartnera, pionierskie przecie, a nawet poniekd przeomowe,
46
Stefan Zabocki
ograniczy si musiao do pracy podstawowej: rejestracji autorw

i omwienia zawartoci ich dzie, pomin musia natomiast autor obszerny i zawiy problem wpywu autorw aciskich renesansu i baroku na literatury w jzykach narodowych i kwesti relacji literatury
nowoaciskiej do tradycji klasycznej, nie mg zatem uwzgldni dwu
podstawowych dla badacza komparatysty problemw.
Do rejestracji autorw i omwienia zawartoci ich dzie ograniczao
si te pionierskie pod wielu wzgldami dzieo Frederica Wrighta
i Thomasa Sinclaira A History of Later Latin Literature from the Middle
of the Fourth to the End of the Seventeenth Century, wydane w Londynie w 1931 r., czyli prawie rwnoczenie z ostatnim tomem syntezy Manitiusa. Utorowao ono jednak drog wszystkim pniejszym badaczom
literatury nowoaciskiej, ustalajc hierarchi wanoci poszczeglnych
autorw, podkrelajc ich znaczenie w rozwoju pimiennictwa nowoaciskiego oraz znaczenie autorw piszcych po acinie dla rozwoju literatur europejskich. Bardzo wiele jednak miejsca zaja w ksice literatura redniowiecza aciskiego, znana ju i opracowana dokadniej
w ksikach badaczy niemieckich. Dlatego jako klasyczny podrcznik
obejmujcy caoksztat pimiennictwa aciskiego czasw nowoytnych
uwaane jest dopiero opracowanie znanego komparatysty Paula Van
Tieghema La Littrature latine de la Renaissance. tude dhistoire littraire Europenne wydane w Paryu w 1943 r. Autor zaj si dziejami
zarwno prozy, jak i poezji, ksika stanowi wic monograficzne opracowanie caoksztatu pimiennictwa nowoaciskiego renesansu i baroku (z dodatkiem uwag o pniejszych reliktach tej twrczoci w wieku
XIX), a wic okresu stosunkowo najmniej uwzgldnianego w dotychczasowych opracowaniach dziejw nieklasycznej literatury aciskiej.
Opracowanie Van Tieghema jest wynikiem paradoksalnej poniekd,
z metodologicznego punktu widzenia, sytuacji. O ile powstanie syntezy
pimiennictwa aciskiego w redniowieczu uzasadnione byo, jak mwilimy, stanem bada nad tym pimiennictwem i dojrza baz edytorsk, o tyle dzieje literatury nowoaciskiej wyprzedziy poniekd
rozwj tej bazy i cigle stanowi wynik niepenej znajomoci bazy
rdowej tego pimiennictwa. Cigle bowiem wicej wiemy o tym, co
naley w tej dziedzinie nauki zrobi, ni jak naprawd wyglda rozwj
gwnych tendencji tego prawie dzi cakowicie zapomnianego pimiennictwa. Jeli za powstaa synteza, z pewnoci cigle niedoskonaa, jest to wynikiem nie tyle tego, e badania szczegowe umoliwiay powstanie takiej syntezy, raczej powstaa ona dlatego, i badacze
najrnorodniejszych specjalnoci od dawna odczuwali potrzeb pobienej przynajmniej orientacji w gwnych kierunkach rozwojowych
nowoytnej literatury aciskiej, w coraz wikszym stopniu rozumianej
47
jako wany czynnik rozwoju pimiennictwa powszechnego w Europie.

Ujawnio si to wyranie w bardzo pobienym opracowaniu dziejw
literatury powszechnej w znanej Encyklopedii Plejady (Edmond P o g n o n: Littrature latine de la Renaissance: LAntiquit retrouve. Paris 1956), gdzie niedostatek podanych faktw zaczerpnitych wycznie chyba z wspomnianej ksiki Van Tieghema czy si
z podkrelan wielokrotnie z naciskiem potrzeb poznania pimiennictwa aciskiego czasw nowoytnych, traktowanego jako warunek sine
qua non znajomoci recepcji antyku w epoce renesansu. Synteza Van
Tieghema nie byaby zreszt moliwa bez znakomitej ksiki Georga Ellingera o poezji nowoaciskiej w Niemczech i Woszech epoki renesansu, niestety niedokoczonej, lecz otwierajcej przed badaniami nad
literatur nowoacisk cakiem nowe perspektywy (Geschichte der
neulateinischen Literatur Deutschlands im 16 Jh., 19291933).
W sumie powiedzie wic mona, i synteza aciskiej literatury redniowiecza tworzy zacza si tu przed pierwsz wojn wiatow, powstaa za w okresie dwudziestolecia, natomiast dzieje literatury aciskiej epoki nowoytnej, tj. renesansu i baroku, tworzy si zaczy
w dwudziestoleciu midzywojennym, synteza za powstaa ju po wojnie, cho w postaci niedoskonaej i cakowicie jeszcze pozbawionej wystarczajcej bazy rdowej. Ju jednak teraz wydaje si, e pimiennictwo nowoaciskie w coraz wikszym stopniu bdzie wpywa na
komparatystyczne badania nad dziejami pimiennictwa europejskiego
w epoce renesansu i baroku, co wida zreszt w pracach szczegowych, o ktrych kilka sw za chwil.
Zjazdy i midzynarodowe sympozja powicone redniowiecznej literaturze aciskiej nale do dobrej tradycji naukowej ju od czasw
dwudziestolecia, badacze natomiast literatury aciskiej epoki nowoytnej systematyczne spotkania zapocztkowali dopiero w latach siedemdziesitych XX w., czyli wrcz na naszych oczach, i lata te przyniosy
te, oprcz nowej prby syntetycznego ujcia caoksztatu dziejw nieklasycznej literatury aciskiej mojego autorstwa (Literatura nowoaciska. redniowiecze renesans barok. W: Dzieje literatur europejskich. T. 1. Red. W. F l o r y a n. Warszawa 1977), podstawowe ju
w chwili powstania dzieo Josefa Ijsewijna Companion to Neo-Latin
Studies, ktre ukazao si w 1977 r. [drugie wydanie, znacznie poszerzone: Leuven 1990, T. 1; 1998, T. 2 (z D. Sacr)].
Ksika ta nie przedstawia dziejw pimiennictwa nowoaciskiego
w syntetycznym ujciu, stanowi jednak bardzo systematycznie opracowany wstp bibliograficzny do studium tego pimiennictwa, omawiajcy caoksztat problemw zwizanych z jego badaniem oraz ocen
wszystkich waniejszych zwizanych z rozwojem neolatynistyki ksiek
48
Stefan Zabocki
oraz artykuw. Jest to wic opracowanie o charakterze typowego

wstpu, systematyzujce dotychczasow wiedz o dziejach pimiennictwa nowoaciskiego, pojmowanego tu zreszt tylko i wycznie jako
pimiennictwo aciskie epoki nowoytnej, ze szczeglnym uwzgldnieniem komparatystycznego aspektu bada. Pamita przecie trzeba,
i w ogle synteza dziejw literatury aciskiej czasw nowoytnych
wysza przecie spod pira klasycznego komparatysty, jakim by Van
Tieghem, i do dzi badania nad tym pimiennictwem przesiknite s
wrcz duchem komparatystyki.
Liczne s tego przyczyny, w najwikszym za chyba stopniu komparatystyczne nastawienie badaczy literatury aciskiej nieklasycznej
wynika chyba z samej natury przedmiotu ich zainteresowa, czyli
z charakteru literatury nowoaciskiej w ogle. Bya ona bowiem pimiennictwem midzynarodowym ju od swego powstania w czasach
karoliskich. Stworzona przez erudytw w sztucznym jzyku, uczonym
w szkole, powszechnie jednak uywanym, od pocztku nabraa charakteru ponadnarodowego jako rodek przekazywania treci uniwersalnych, ponadlokalnych, mogcych zainteresowa kadego wyksztaconego czytelnika.
Jednoczenie za wszyscy niemal autorzy piszcy po acinie w epoce
poklasycznej uwaali si, w mniejszym czy wikszym stopniu, za kontynuatorw kultury pogaskiego Rzymu w chrzecijaskim najczciej
ujciu. Std literatura ta przekazywaa nie tylko uniwersalne treci, dostpne, zrozumiae i cenione przez kadego wyksztaconego czowieka
w Europie poklasycznej, ale suya te i to przede wszystkim przekazaniu pokoleniom nastpnym spucizny staroytnych. Roli, jak odegrao pimiennictwo aciskie w Europie nowoytnej, nie zrozumie si
wic, jeli nie pojmie si tego, e najbliszym i najbardziej bezporednim kontynuatorem spucizny klasycznej byo wanie pimiennictwo
aciskie zarwno redniowiecza, jak i nowoaciskie czasw nowoytnych, e ono wanie nioso przesanie kultury klasycznej lecej z kolei
u podstaw uczonej Europy.
Podstawowe dla rozwoju nowoytnej literatury prdy literackie renesansu i baroku narodziy si wanie w literaturze nowoaciskiej
usiujcej przyswoi sobie dorobek staroytnych. W XV wieku w kancelarii papiea Mikoaja V i Piusa II powsta prd zwany cyceronianizmem, ktry okreli na dugie lata rozwj i charakter prozy renesansu.
Odtd ideaem dobrego prozaika byo nie tylko naladownictwo Cycerona pod wzgldem treci, lecz take i formy. Z pocztku oczywicie
najatwiej byo przyj t zasad piszcym po acinie, wkrtce jednak
i w jzykach narodowych, ktre w tym wzgldzie wyranie naladuj
proz acisk.
49
Podobnie podstawowy impuls dla powstania renesansowej poezji

wyszed z wergilianizmu, charakterystycznego dla schyku XV wieku,
kiedy to poezja nowoaciska naladowa zacza twrczo mistrza
z Mantui jako wzorzec poezji doskonaej nie tylko w zakresie epiki, bukoliki i poematu dydaktycznego jak to uwaano poprzednio lecz
przede wszystkim jako skarbiec jzyka i stylu aciskiego, z ktrego rozwina si pniej klasycystyczna poezja w jzykach narodowych:
woskim, francuskim i poniekd, cho w mniejszym stopniu, polskim.
Jeli zasadnicze impulsy dla rozwoju stylu i sposobu wyraania si
epoki renesansu da cyceronianizm i wergilianizm, to u podstaw nowej
stylistyki baroku lega take wytworzona w praktyce literackiej
pimiennictwa nowoaciskiego nowa koncepcja antyku. Jak przekonujco wykaza Karl Otto Conrady w pracy Lateinische Dichtungstradition und Deutsche Lyrik des 17. Jahrhunderts (Bonn 1962), jeszcze
w pocztkach XVI wieku poeci nowoaciscy we Woszech i w Niemczech dy zaczli do wzbogacania zbyt ju zuytych rodkw ekspresji literackiej, znanych im z tradycji poezji klasycznej, stosujc przesadn i nadmiern kumulacj tradycyjnych rodkw stylistycznych.
Miao to stwarza i stwarzao wraenie bogactwa inwencji poetyckiej autora; zabiegi te trudno jeszcze nazwa poetyk barokow, gdy
treci poetyckie nie odbiegaj od standardu renesansowego, sposb
jednak wyrazu stylistycznego, bogactwo retorycznych chwytw,
dno do oryginalnoci za wszelk cen, przewaga formalnych rodkw wyrazu nad treci zmieniaj take i sens samych utworw, ktre
uzna mona za napisane w poetyce manieryzmu.
Zmieniaj si take wzory antyczne prozy oraz poezji okresu przejciowego: miejsce Wergiliusza zajmuje Horacy, pod ktrego patronatem
rozkwita poezja manieryzmu, a pniej baroku, wszyscy za neolatynici w drugiej poowie wieku XVI, a zwaszcza w nastpnym stuleciu,
parafrazuj z zapaem wzr twrczoci mistrza z Wenuzji. Twrczo
w jzykach narodowych pjdzie wkrtce ich wzorem: inspiracje Horacjaskie zastpi wergilianizm epoki poprzedniej.
W prozie manierystyczne skonnoci schyku renesansu wyra si
odwrotem nie tylko od problematyki Cycerona, lecz take od jego
penego, doskonale zrwnowaonego okresu retorycznego. Od poowy
wieku XVI bierze gr paradoksalny, aforystyczny styl Seneki, bardziej
odpowiadajcy tendencji do wzbogacenia ekspresji, tak charakterystycznej dla przejciowego midzy renesansem a barokiem okresu manieryzmu literackiego. Krtkie, urwane zdania, obfitujce w gr sw,
zaskakujce pointy i wyszukane figury retoryczne odpowiadaj teraz
gustowi epoki, paradoxon jest za najchtniej stosowan figur retoryczn stylistw nowoaciskich. W wieku XVII tradycja ta ulegnie
4 Od staroytnoci...
50
Stefan Zabocki
pogbieniu, stanie si jeszcze wyraniejsza, ulubionym za prozaikiem

staroytnym, najchtniej naladowanym przez twrcw nowoaciskiej
prozy tej epoki stanie si Tacyt.
Tak wic, jak mwimy o petrarkizmie czasw nowoytnych, tak
moemy mwi te nie tylko o cyceronianizmie czy wergilianizmie,
lecz take senecjanizmie czy tacytyzmie lub horacjanizmie i prdy te
uksztatoway oblicze literatury powszechnej tej epoki bez wtpienia
w niemniejszym stopniu ni wspomniany petrarkizm. Autorzy nowoaciscy byli bowiem czytywani i naladowani we wszystkich krajach wczesnej Europy, gdy nie istniaa najmniejsza przeszkoda jzykowa utrudniajca zapoznawanie si z ich dzieami. lady lektur autorw
nowoaciskich spotykamy w niewiele lat po ukazaniu si tekstu
w caej Europie, nierzadko za staj si oficjalnie interpretowan lektur uniwersyteck, jak u nas sielanki Giovanniego Battisty Mantuanusa, dzi doszcztnie zapomnianego bukolika nowoaciskiego. W jzyku
aciskim najatwiej te byo naladowa i parafrazowa uznawanych za
niedocignione wzory klasykw aciskich po prostu dlatego, e acina
bya jzykiem nie tylko kultury, lecz take i przede wszystkim
szkoy.
Dlatego komparatysta badajcy zwizki literatur narodowych z reguy ma do czynienia z wpywami jednego autora, naladowanego
w specyficznym krgu literackim i rzadko spotyka tak uniwersaln osobowo poetyck jak Petrarka, ktry czytywany by dugo w najrnorodniejszych krgach literackich Europy. Przynajmniej za badacz pimiennictwa XVI i XVII wieku zwykle mwi moe o ograniczonym i co
najwyej powoli ksztatujcym si wpywie wybitnej osobowoci literackiej na pimiennictwo rnych narodw.
Studiujcy pimiennictwo nowoaciskie spotyka si z problemem
wrcz przeciwnym. Najczciej bowiem chodzi w literaturze
nowoaciskiej o tendencj globaln, obejmujc prd literacki, jak
wspomniany tu wergilianizm i horacjanizm, interesujcy nie tyle dziki
osigniciom poszczeglnych twrcw (cho i tacy bywaj, jak horacjanici siedemnastowieczni Maciej Kazimierz Sarbiewski i Jacob Balde,
bdcy pierwszorzdnymi osobowociami twrczymi epoki baroku),
ile przede wszystkim dziki swemu wpywowi by tak rzec uniwersalnemu na rnorodnych twrcw najrnorodniejszych narodw.
Nie tyle wybitne osobowoci twrcze, ile zasig i trwao inspiracji cechuj bowiem literatur nowoacisk.
Docza si do tego lansowana przez to pimiennictwo recepcja klasykw staroytnych, coraz to odmiennych w rozmaitych epokach rozwoju literatury. Nie tylko s to autorzy aciscy, lecz take greccy
w przekadach na acin. Przeomow rol w kulturze renesansu ode-
51
gra na przykad przekad na acin pism Plutarcha, umoliwiajc recepcj dzie tego autora w okresie pniejszego renesansu i otwierajc
epok przekadw i parafraz jego dzie na jzyki narodowe, bez czego
jak wiemy nie byby do pomylenia rozwj pimiennictwa francuskiego w drugiej poowie XVI wieku, a take nie powstaoby wiele
utworw literatury angielskiej i niemieckiej czasw pniejszych.
To samo dotyczy, moe w jeszcze wikszym stopniu, dziejw romansu europejskiego. Do redniowiecznych jeszcze tradycji romansu trojaskiego (wywodzcego si z aciskich relacji pseudohistorycznych
Daresa i Diktysa) oraz romansu o Aleksandrze (take proweniencji staroytnej i acisko-redniowiecznej) doszy nowe inspiracje pynce
z lektury ywo czytywanych pod koniec XV i na pocztku XVI wieku
w aciskich przekadach popularnych nowel Lukiana z Samosat, stanowicych jedne z najczciej wznawianych ksiek przeomu wieku. Edycja zbiorowa przekadu caoci dzie Lukiana ogromny wolumen zawierajcy ok. 350 stron drobnego druku ukazaa si ju w 1538 r.
i wznowiona bya w pi lat pniej oraz znw w 1546 r., edycje za poszczeglnych pism id w dziesitki. Pod jego wpywem Thomas Morus
stworzy sw Utopi, w ktrej z podobn do Erazma z Rotterdamu Lukianowsk icie ironi krytykowa wspczesne mu spoeczestwo angielskie. W jego lady poszed Tommaso Campanella, a pniej Francis
Bacon, ktrzy w literaturze nowoaciskiej ugruntowali powie utopijn.
Z drugiej jednak strony pojawiajce si pod koniec wieku XVI
przekady aciskie spopularyzoway przygodow powie greck, dodatkowo za zainteresowanie umocnione zostao odkryciem na pocztku XVII wieku Satyrikonu Petroniusza. W krgu tych aciskich
klasycznych powieci, przekadw z greki na acin oraz nowoaciskich ich naladowcw (jak pniejsza Argenida Johna Barclaya) powstawa zaczy w XVII wieku w jzykach narodowych liczne powieci
podejmujce tematyk utopijn lub przygodow powieci nowoaciskiej, przodujcej zreszt nie tylko w tak zacnej tematyce, ale take
i w bardziej swawolnej, erotycznej. aciskie powieci miosne, by nie
rzec pornograficzne, czytywane byy ju od wieku XVI i cieszyy si
ogromn popularnoci w caej Europie, wywoujc liczne naladownictwa w rnych jzykach narodowych.
Tak wic pimiennictwo nowoaciskie patronuje powstaniu ju nie
tylko poszczeglnych prdw literackich, jak horacjanizm czy senecjanizm, lecz take w krgu jego inspiracji rozwijaj si poszczeglne gatunki literackie okresu renesansu i baroku, tak jak rozwijay si w redniowieczu, kiedy to bajka tworzona w redniowiecznej acinie (liczne
przerbki bajkopisarzy antycznych oraz Ecbasis captivi z XI wieku) to4*
52
Stefan Zabocki
rowaa drog bajkopisarstwu w jzykach narodowych, a aciska epopeja o Walthariusie, jeden z najchtniej czytywanych utworw epoki,
powstaa prawdopodobnie w wieku X, zapocztkowaa rozwj wielkiej
epiki redniowiecza. Zredagowany na podstawie wzorw antycznych
(oparty na wzorze epiki wergiliaskiej, podobnie jak Ecbasis captivi
napisane jest jzykiem i stylem Horacego), ten jeden z najobszerniejszych i najstarszych zabytkw epiki starogermaskiej szczliwie poczy tematyk ustnej opowieci starogermaskiej z form zaczerpnit z tradycji literatury antycznej, zapocztkowujc rozwj, tak
pniej bujny, redniowiecznej epopei.
Czsto wic pimiennictwo nowoaciskie peni funkcj jakby zaponu, primum movens rozwoju literackiego, a tradycja ta, jak atwo
wykaza, istnieje ju od redniowiecza. Uwarunkowane to byo tym, e
autorzy tworzcy po acinie zawsze naleeli do pisarzy najchtniej czytywanych. Dziea Erazma z Rotterdamu, by wrci do epoki renesansu,
naleay do, by tak rzec, wczesnych bestsellerw; wydania mnoyy si
jedno po drugim, nie by za Erazm wyjtkiem w tym czasie. Mao dzi
ju znany dramaturg Thomas Naogeorgus (Kirchmayer) drukowa sztuki stanowice nawet do dzi rekord wydawniczy, zwaywszy, e niektre edycje osigay pitnacie wyda, a dramat Acolastus znanego
i w Polsce Wilhelma Gnaphaeusa (holenderskiego humanisty zwizanego z Pomorzem) osign nawet swoisty rekord: na przestrzeni dwudziestu lat co roku ukazywaa si nowa edycja sztuki. Wraz ze sztukami
Georgiusa Macropediusa i Corneliusa Crocusa byaby ona jednym z najpopularniejszych dzie epoki.
Tu wspomnie musimy inny wany czynnik sprzyjajcy powikszeniu wpywu literatury nowoaciskiej. Oto cho twrcy jej byli (z koniecznoci) erudytami, przez co nosi ona wyrany charakter erudycyjny, z gry wykluczajcy wszelk spontaniczno docieraa ona nie
tylko do erudytw. Dlatego nie mona nazwa pimiennictwa
nowoaciskiego pimiennictwem wskiego krgu spoecznego, elitarnym i o maych wpywach, jak si to bardzo czsto czyni w literaturze
naukowej. Taka ocena jego zasigu spoecznego dowodzi tylko, i autor
jej niewiadomie przenosi pojcia naszej epoki na czasy minione. Dzi
czowiek czytajcy swobodnie po acinie naley do wyjtkw, a w kadym razie do ludzi tzw. starszego pokolenia i lektury jego z gry okreli mona jako nietypowe. Dawniej byo jednak inaczej. Cho przecitny czytelnik nie potrafi biegle uywa panujcej maniery stylistycznej,
jak np. cyceronianizmu czy senecjanizmu, bo ta biego zastrzeona
bya gwnie dla erudytw, wszyscy przecie swobodnie rozumieli czytany tekst aciski, co wicej, bez powaniejszych przeszkd mogli go
sucha ze sceny, czego w wyrany sposb dowodzi niezwyka popular-
53
no dramaturgii aciskiej w XVI i XVII wieku ju nie tylko na dworach krlewskich czy ksicych, lecz take wrd mieszczan. Tego samego dowodzi niezwyka popularno drukw aciskich w XVI
wieku, przewyszajca niepomiernie popularno dzie twrcw piszcych w jzykach rodzimych. Spucizna antyczna docieraa do ogu
nie tyle poprzez autorw szkolnych, ktrych porzuca si po skoczeniu studiw, lecz poprzez lektur dzie autorw nowoaciskich, popularnych, lubianych i naladowanych, piszcych acin blisz czytelnikowi wspczesnemu ni klasycy, zawsze przecie wymagajcy uczonego
komentarza, czasem jzykowego, z reguy za objanienia realiw,
mniej znanych zwaszcza popularnemu czytelnikowi, dla ktrego wydawano w wiekach XVII i XVIII owe synne edycje szkolne ad usum Delphini. Bya wic literatura nowoaciska nie tylko midzynarodowym
i ponadnarodowym rodkiem przekazywania okrelonej interpretacji
tradycji klasycznej, lecz take rodkiem o oddziaywaniu niezwykle
spoecznie zrnicowanym, trafiajcym do czytelnika erudyty i do widza spektaklw teatralnych, czytelnika budujcych ywotw znakomitych mw i amatora muzy lirycznej, czytelnika traktatw naukowych
i mionika prozy erotycznej. Nic dziwnego, e cieszya si tak popularnoci i e echa jej znajdujemy w najrozmaitszych utworach, poetyckich i prozaicznych, w jzykach narodowych. Pamita za naley, e
znajdujemy si dopiero u pocztku poszukiwa komparatystycznych
majcych wykaza zakres jej oddziaywania na literatury europejskie.
Literatura nowoaciska miaa te wasny nie zawsze zaleny od
innych literatur w jzykach narodowych rytm rozwoju, ktry, nie waham si powiedzie, w niejednym wypadku powanie wpyn na rozwj literatur narodowych. Oglny rytm rozwoju literatur europejskich
zalea, przypuszcza mona nie bez podstaw, w duej mierze od dynamiki literatury nowoaciskiej, od wzorw antycznych lansowanych
przez kultur nowoacisk, od proponowanych przez ni rozwiza
formalnych i stylistycznych. Pimiennictwo to oddziaywao nie tylko
dziki sile niezwykych indywidualnoci twrczych, jak wikszo literatur nowoytnych, lecz dziki staej, nieprzerwanej pracy dziesitkw
twrcw, z niezwykym uporem propagujcych w swej twrczoci pewne wzory literackie, a nawet kulturowe.
Ta przecitno, brak zdecydowanych geniuszw, rni z jednej
strony literatur nowoacisk od twrczoci w jzykach rodzimych,
stanowi take jednak i o jej sile oddziaywania. Omin wzory propagowane przez autorw nowoaciskich byo nie sposb, zwaywszy, e
wikszo drukw wydanych w Europie w XVI, a nawet w XVII wieku
napisana zostaa po acinie, poczwszy od dzie naukowych do drukw
ulotnych, okolicznociowych. Miernota jej twrcw sprzyjaa jej idei
54
Stefan Zabocki
nie byli oni kontrowersyjni i nie mogli by kontrowersyjni; sprzyjaa

jednak i temu, e niemal wszystkie przewroty w poezji i prozie
nowoaciskiej staway si niebawem take zmianami w poszczeglnych literaturach narodowych, przejmujcych to mierne, ale przecie
jednak zawsze nowatorstwo tumu pisarzy tworzcych niezliczone
wiersze i traktaty prozaiczne po acinie. Ich naladowcy piszcy w jzykach narodowych tworzyli podstawy pimiennictwa poszczeglnych
grup narodowociowych, jak u nas chociaby Rej, ktry w swych
dzieach parafrazowa i nie do poznania przerabia modnych wtedy
nowoacinnikw.
Dziki temu bya literatura nowoaciska pimiennictwem uniwersalnym, prawdziwie europejskim, dostpnym dla wszystkich yjcych
w krgu kultury chrzecijaskiej i tworzcym podstaw literack tej
kultury. Rozwijaa si ona swym wasnym rytmem, pozostajc zwizana
z tradycj klasyczn, ktr przeksztacaa w rozmaity, odpowiadajcy ludziom i epoce, sposb. Cho pozbawiona geniuszu wyrastajcych z niej
kultur i literatur narodowych, dawaa jednak, dziki swemu kolektywnemu duchowi, istotne impulsy dla ich rozwoju.
To jednak owa swoista przecitno i konserwatywne uwielbienie
tradycji staroytnej sprawiy, e historycy literatury epoki romantycznej
odwrcili si od tego pimiennictwa zdecydowanie, cakiem zapominajc o jego roli w kulturze europejskiej. Uniwersalizm, kosmopolityzm, klasycyzm i konserwatyzm tego pimiennictwa by im obcy
ideowo i politycznie, nienawistna za przecitno i ewidentny brak
geniuszu.
Badacze kultury i literaturoznawcy zapacili jednak kar za to,
skdind zreszt zrozumiae, zaniedbanie ich romantycznych poprzednikw. Historia literatur europejskich rozdzielia si w ich badaniach na
niezwizane z sob caostki poszczeglnych literatur narodowych, ktre komparatyci z trudem poczy usiowali w jedno, jak rozbite czci
jednego zwierciada. Dopiero w XX wieku i to stosunkowo niedawno, i na pewno nie w peni zdalimy sobie spraw z tego, e to zwierciado istniao kiedy naprawd niepodzielone i nierozbite, i kultura
europejska bya kiedy w czasach renesansu, ale i wczeniej, w redniowieczu jednoci, ktrej poczucie tracilimy coraz wyraniej
poczwszy od wieku XVIII. Przywrcenie wiadomoci tej jednoci kultury europejskiej, zgodnie z faktami dawno zamarej rzeczywistoci, stanowi zadanie historyka literatury nowoaciskiej.
Wybrane problemy edycji autorw polsko-aciskich
55
4
Wybrane problemy edycji
autorw polsko-aciskich
eolatynistyka jest bez wtpienia crk filologii klasycznej, szczeglnie za trafne zdaje si to okrelenie, gdy mwimy o edycjach tekstw autorw nowoaciskich. W tej dziedzinie przejto wszystkie
chyba tradycyjne, od wielu wiekw ustalone metody edycji tekstu klasycznego. Z biegiem jednak czasu pojawiy si te w neolatynistyce
waciwe przede wszystkim dla niej metody opracowywania tekstu. Pominicie ich czy zlekcewaenie prowadzi moe do istotnych pomyek
przy opracowywaniu tekstu autora nowoaciskiego. Celem niniejszych
uwag jest wskazanie na par specyficznych waciwoci rnicych sposb opracowania tekstu, aparatu krytycznego i similiw autorw aciskich nowoytnych od edycji klasycznej, tzn. od edycji autorw staroytnych. Chodzi za tu przede wszystkim o edycj zbiorw
poetyckich przewanie skadajcych si z rnych gatunkw poezji (np.
Dantyszek, Krzycki itp.).
Ju na pierwszy rzut oka wyrni mona rnic midzy edytorem
tekstu klasycznego a nowoaciskiego. Ten pierwszy ma z reguy do
czynienia z szeregiem rkopisw pochodzcych z rnych epok, zadanie za jego polega przede wszystkim na recensio klasyfikacji tych rkopisw tak ze wzgldu na ich warto, tzn. wierno wobec odtwarzanego przez edytora wzorca staroytnego, jak i ze wzgldu na
chronologi rkopisw, przy czym nie zawsze najstarszy rkopis najbliszy jest edycji staroytnej. Edytor tekstu nowoaciskiego spotyka
si tak z rkopisem, jak te przewanie z tekstami drukowanymi,
czasem za z pniejszym rkopimiennym przekazem odmiennych
wersji utworu. Spraw dodatkowo komplikuje ten wanie fakt, gdy
prcz drukowanych tekstw autorw nowoaciskich niejednokrotnie
spotykamy si take w praktyce edytorskiej z rkopimiennymi odpisami tych tekstw przez najrozmaitszych kopistw.
56
Stefan Zabocki
W zwizku z tym, pierwszym problemem nasuwajcym si edytorowi tekstu nowoaciskiego jest ocena wartoci tekstu drukowanego
i odpisw. Filolog klasyczny ma skonno do przeceniania wartoci rkopisu tekstu nowoaciskiego, co moe si wydawa zrozumiae, jeli
uwzgldnimy, i przy edycji tekstu staroytnego z reguy rkopisy stanowi podstaw edycji, teksty drukowane za rzadziej, w wypadkach
sporadycznych, najczciej wtedy, gdy ich humanistyczny przewanie
wydawca opar si na niezachowanych dzi a wartociowych rkopisach (uczeni renesansowi niejednokrotnie wydawali editiones principes autorw staroytnych jedynie na podstawie paru, a nawet jednego
rkopisu, ktry przypadkiem dosta si do rk wydawcy). S to przewanie inkunabuy pitnastowieczne, oparte na niezachowanych dzi
rkopisach.
Tymczasem w wypadku autora nowoytnego stosunek midzy tekstem drukowanym a tekstem rkopimiennym bywa zgoa inny ni
w przypadku autora staroytnego. Odpisy rkopimienne s czsto jedynie znieksztacon wersj edycji drukowanej, niekiedy za znajduj
si w zbiorach rkopimiennych odpisw take i niedrukowane utwory
wydawanego poety. Wemy pod uwag przykad poezji Andrzeja Krzyckiego. Za ycia wydawa on drukiem przede wszystkim utwory o charakterze okolicznociowym, takie jak epitalamia z okazji lubw Zygmunta Starego z Barbar Zapolya lub Bon Sforza (w roku 1512 i 1518),
epicedium na mier krlowej Barbary z 1515 r., enkomion na zwycistwo Zygmunta Starego nad Tatarami (1512) i nad Moskw (1515). Drukiem ukazay si te parenetyczne satyry, takie jak Religionis et Reipublicae querimonia (1522) lub Threnodia Valachiae (1531). Duej
liczby dzie poetyckich nigdy wic Krzycki nie opublikowa, zachoway
si one natomiast w rkopisach zawierajcych cao jego spucizny poetyckiej.
Co waniejsze jednak, dzi nawet te opublikowane druki trudne s
do odszukania, niektre za stanowi prawdziw zagadk bibliograficzn. Przyczyna zaginicia niegdy istniejcych drukw uczonego biskupa nie zawsze jest jasna, w kadym razie mona stwierdzi, e dua
popularno jego wierszy oraz niskie nakady sprawiy, i niektre edycje zostay kompletnie zaczytane. Co ciekawe, dotyczy to zarwno
utworw poetyckich, jak i prozaicznych, spord ktrych pierwodruki
mowy do Tomickiego z 1524 r. czy niektrych rozprawek teologicznych
s ju dzi trudne do odnalezienia.
Pierwszy i jak dotd jedyny wydawca poezji Krzyckiego, Kazimierz Morawski, nie przeprowadza szczegowej kwerendy zaginionych drukw, niektre jednak udao mu si znale. Tak wic synny i tak wany dla rozwoju staropolskiej skargi druczek Religionis et
57
Reipublicae querimonia w XIX wieku nalea raczej do legendy bibliograficznej. Janocki twierdzi, i ukaza si on w 1522 r. w Krakowie,
opar si przy tym na godnych wedug niego zaufania bibliografiach
dawniejszych, sam bowiem dziea nie mia w rku. Za Janockim poszo
wielu pniejszych bibliografw (Feliks Bentkowski, Micha Juszyski),
jednak nikt nie mg dotrze do oryginau dzieka, powtpiewano wic
w ogle w jego istnienie. Tymczasem druczek ten znajdowa si poza
granicami kraju, nieznany nawet tak dowiadczonemu bibliografowi
jak Estreicher, ktry kwestionowa nawet istnienie legendarnej edycji
z 1522 r. Tekst utworu znany by wic z pniejszych edycji oraz z odpisu w Acta Tomiciana. Nieobojtne jednak dla uksztatowania ostatecznego tekstu jest to, do ktrej wersji sigamy przy edycji utworu;
najbardziej wartociowa okazuje si tu wersja pierwodruku, ktry chyba oparty by na autografie autora; nastpne edycje byy przedrukiem
pierwodruku.
Tak wic tradycyjne zaufanie do rkopisu poczone z nieufnoci
do drukowanej formy zwie moe wydawc na manowce, gdy zbyt ufa
metodom postpowania wyprbowanym w odniesieniu do edycji tekstw staroytnych. Zasuony wydawca Krzyckiego, Morawski, w wielu
wypadkach nie odszuka jednak tekstu pierwodrukw, mimo e istniay
uzasadnione podejrzenia, i pierwodruk moe znajdowa si w ktrej
z wielkich bibliotek zagranicznych. Tak np. enkomion Zygmunta
Starego z okazji zwycistwa nad Turkami z 1512 r. zachowany by
w Niewieu w Bibliotece Radziwiw i jak przypuszcza Morawski
w czasie, gdy przygotowywa edycje druk znajdowa si mg w Petersburgu. Jednak Morawski ustala tekst na podstawie pniejszego
wydania z 1524 r. oraz na podstawie rkopisw1.
Podobnie nieznane byy Morawskiemu pierwodruki epicedium na
mier krlowej Barbary czy te epitalamium na lub Zygmunta Starego
z krlow Bon z 1518 r. Znany ten i chyba jeden z najciekawszych
utworw Krzyckiego, zadziwiajcy biegoci w acinie i kunsztem poetyckim, wyda Morawski na podstawie odpisw, mimo i przypuszcza,
e pierwodruk znajduje si w ktrej duej bibliotece zagranicznej.
Pisa bowiem: opusculum admodum rarum; non exstat in notis Poloniae bibliothecis2. W warunkach wczesnych nieatwo byo wydawcy
przeszukiwa obce biblioteki w poszukiwaniu pierwodruku, zauway
jednak trzeba, i rkopisy, na ktrych si opar przy ustalaniu tekstu, s
odpisami tekstu drukowanego wczeniej, stanowi wic rdo drugorzdne wobec pierwodruku.
1
2
Zob. A. Cricii Carmina. Ed. C. M o r a w s k i. Cracoviae 1888, s. XXII.

Ibidem, s. XXV.
58
Stefan Zabocki
Przykad Krzyckiego pokazuje, e wydawca tekstu nowoaciskiego

bardziej niekiedy ufa moe przekazom drukowanym ni rkopimiennym; kwerenda biblioteczna jest tu rwnie istotna jak odczytywanie rkopisw, niekiedy za nawet waniejsza. Wydajc z czterech rkopimiennych przekazw carmina sacra Krzyckiego, nie ustali wydawca,
czy istnieje gdzie tomik, ktry podobno mia wyda w 1535 r. u Unglera Krzycki, a ktry mia zawiera utwory treci religijnej, jak wynika
z tytuu: Cantica sacra. O istnieniu jego zapewnia Janocki, charakteryzujc ponadto jego zawarto (carmine sapphico)3. Sd Janockiego nie
jest moe bezzasadny, skoro w wypadku wspomnianego wyej druku
Querimonia Reipublicae opinia jego okazaa si jednak suszna, tzn.
Morawskiemu udao si odnale wspomniany przez Janockiego druczek. Fakt, e Janocki poda tu nawet wydawc (Unglera) budzi przypuszczenie, i tekst ten istnia naprawd, tym bardziej i wrd przypisywanych Krzyckiemu przez kodeksy utworw religijnych istotnie dwa
(Cantilena in natali Christi oraz Cantilena de Sancto Spiritu) napisane
s w metrum safickim.
Oparcie si przede wszystkim na rkopimiennych przekazach poezji Krzyckiego miao jednak niekorzystne skutki nie tylko dla ustalenia
poprawnego tekstu. Waniejsze i bardziej niekorzystne konsekwencje
miao dla ustalenia autentycznoci utworw caego zbioru. Sprawa ta
ze wzgldw metodycznych zdaje si bardzo interesujca, dlatego warto j troch szerzej omwi. Morawski za podstaw swej edycji uzna
pi zbiorw rkopimiennych. Zawieraj one, obok innych utworw,
take teksty poezji uczonego biskupa. Za najwaniejszy uzna zbir
z Krnika, obejmujcy najwicej przypisywanych Krzyckiemu utworw.
Od daty mierci Krzyckiego (1537) do daty uoenia przez skryb corpus Cricianum upyno co najmniej trzynacie lat (terminus a quo napisania kodeksu: rok 1550). Sdzi mona jednak, e okres ten by nawet duszy. Rwnie inne zbiory poezji Krzyckiego pochodz z drugiej
poowy wieku: kodeks Biblioteki Krasiskich z roku 1551, pierwszy kodeks ossoliski a z XVII wieku, podobnie jak kodeks Stanisawa
Pudowskiego z Krakowa i kodeks ossoliski II.
Morawski sdzi, e kodeks z Krnika stanowi odpis zbioru poezji
Krzyckiego sporzdzonego przez Stanisawa Grskiego, sekretarza Piotra Tomickiego, autora synnych Acta Tomiciana. Tak moe by, ale
udowodni tego nie sposb. Gdyby jednak istotnie wanie Grski
ukada ten zbir, ktrego odpisem ma by kodeks z Krnika, podejrzewa bymy go musieli albo o ignorancj (bo jest w nim sporo ewidentnych pseudocricianw, o czym niej), albo o z wol co zreszt nie
3
J.D. J a n o c k i: Janociana sive clarorum atque illustrium Poloniae auctorum

maecenatumque memoriae miscellae. T. 2. Lipsiae 1779, s. 27.
59
jest cakiem wykluczone. W obu jednak wypadkach przyjcie zbioru

z Krnika (a porednio rzekomego jego wzoru, czyli zbioru Grskiego)
za podstaw edycji wydaje si decyzj wymagajc dzi ponownego
przemylenia.
Utwory Krzyckiego zapisane s w kodeksie krnickim bez okrelonego porzdku i adu. Kodeks stanowi wic przykad zbioru podobnego do silva rerum przepisujcy umieszcza pod imieniem Krzyckiego
utwory, ktre mu si po prostu podobay, na pewno nie zwracajc uwagi na autentyczno wierszy. Dlatego te zbir jest najobszerniejszym
ze wszystkich znanych Morawskiemu. I to jednak wiadczy przeciw
uznaniu go za podstaw edycji.
Ale to samo powiedzie mona i o pozostaych kodeksach, na ktrych opar si Morawski. Sdzi on bowiem, i wszystkie kodeksy uyte
przeze jako podstawa edycji Krzyckiego w mniejszym lub wikszym
stopniu opieraj si na legendarnym zbiorze Grskiego. Jako dobremu
historykowi i niezemu filologowi zaufa mu wic mona zdaniem
Morawskiego gdy powiadcza autentyczno zbioru poezji Krzyckiego. Ju jednak sam Morawski zauway, i midzy utworami corpus Cricianum znajduj si liczne wiersze Dantyszka, Hozjusza, Patrycego,
Kromera, Zotkowskiego, czytamy tu nawet wiersze Janicjusza. Z autorw antycznych do corpus Cricianum dostay si utwory Marcjalisa
oraz wiersze z Anthologia Latina. Do tych pseudocricianw zaliczy
te trzeba poezje licznych humanistw woskich i innych, czciowo
odkryte wrd utworw Krzyckiego przez Ryszarda Gansica4, czciowo za zauwaone ju przez Morawskiego.
Jak wic wida, kodeksy poezji Krzyckiego nie dostarczaj jakiejkolwiek gwarancji autentycznoci wierszy. Bezspornie wasnoci poety s
tylko teksty wydane drukiem, inne zachowane w rkopisach wymagaj
starannej analizy zmierzajcej do ustalenia ich autentycznoci. Kopista
kodeksu zawierajcego silva rerum (a taki charakter nosz znane kodeksy poezji Krzyckiego) bardzo dowolnie ustala autorstwo przepisywanego utworu. Dodatkow trudno moe sprawi wydawcy korzystajcemu z silva rerum fakt, i kopici tych kodeksw czsto
przepisuj z jakiego utworu jedynie wybrane wersy, niejednokrotnie
ze rodka wiersza poety antycznego lub nowoytnego. Ustalenie zatem
autentycznoci zachowanych w kodeksach rkopimiennych utworw
jest dla wydawcy, jak poucza przykad Morawskiego, spraw istotn,
istotniejsz moe ni sama recensio rkopisw, ktrej Morawski powici tyle uwagi. A fakt, e kodeksy sporzdzono parnacie lat po
4 Problemowi temu powici Ryszard G a n s i n i e c uwag w rozprawach zawartych w cyklu Polonolatina IXI, drukowanym w Pamitniku Literackim w latach
19241928.
60
Stefan Zabocki
mierci autora wierszy, take podwaa zaufanie do opinii o autentycznoci zawartych tu utworw.
Spraw jednak chyba jeszcze istotniejsz jest kolejno wierszy, jak
naley przyj w edycji zbioru poezji nowoaciskiej. Wydawcy utworw poetw antycznych nie maj dzi w zasadzie z t kwesti wikszych kopotw: przyjmuje si ukad zachowany w rkopisach, odzwierciedlajcy zasady uywane przez edytorw staroytnych. Ci chtnie
stosowali do formalne kryteria porzdkowania kolejnoci wystpowania utworw w zbiorze poetyckim, przykadem moe by corpus Horatianum, w ktrym utwory zestawione zostay wedug gatunkw z pominiciem zasady chronologicznej (carmina, epody, satyry, listy), albo
jak to mamy w wypadku np. edycji dzie Owidiusza (Amores, Ars
amatoria, Metamorfozy, Fasti, Tristia, Epistulae ex Ponto) wanie
wedug kolejnoci powstania.
Humanici w zbiorowych wydaniach swych utworw chtnie nawizywali do zasady porzdkowania poematw wedug gatunkw, unikali za raczej uwzgldniania chronologii utworw. Jeszcze rkopis krnicki poezji Krzyckiego wyodrbnia po prostu jakie bloki tematyczne,
np. utwory odnoszce si do obu on Zygmunta Starego, Barbary i Bony,
w zasadzie jednak panuje tu dziwne pomieszanie materii: carmina sacra mieszaj si z epigramami erotycznymi itp. Inne kodeksy natomiast
staraj si wprowadzi jaki porzdek, wyodrbniajc pewne zasady gatunkowe, nie zawsze jednak konsekwentnie. Natomiast kodeksy siedemnastowieczne trzymaj si ju cisego podziau na gatunki i tematy. Wywara na to bez wtpienia wpyw epoka lubujca si w porzdkowaniu,
podziaach i wyczulona na podziay gatunkowe poezji.
Tak wic kodeks Pudowskiego dzieli utwory Krzyckiego na zespoy
tematyczne: carmina regalia, epigrammata de semmatibus, carmina
amatoria, mordacia czyli satyry, carmina sacra, sepulcralia itp. Podobnie kodeks ossoliski II. Ten jednak w dziale Inscriptiones, epitaphia, elogia Romae et Italiae collecta do utworw Krzyckiego cakiem
jawnie miesza inskrypcje zebrane przez Stanisawa z Rzeczycy w pierwszej poowie XVI wieku. Wrd tych pseudocricianw znalazy si take
znane epitafia Enniusza i Newiusza.
Zasada wyodrbniania utworw poetyckich wedug grup wprost zachcaa do takiego postpowania. Jeli bowiem przepisujcemu brako
do wypeniania kolekcji epigramatw Krzyckiego, bez skrupuw uzupenia j z innego rda. Kto wie, czy w ten sposb nie doszo do
ostatecznego uksztatowania si zbiorw niezwykle kontrowersyjnych
obscenw Krzyckiego.
Przyszy wydawca nie bdzie mia w tej sytuacji innego wyjcia ni
przyjcie cakiem innej, odmiennej od przekazw rkopimiennych za-
61
sady porzdkowania zbioru poezji Krzyckiego. Najsuszniejsza bowiem

wydaje si tu kolejno chronologiczna utworw. Pozwoli to na wyodrbnienie tekstw bezspornie autentycznych wedug kolejnoci ich powstawania oraz na zgrupowanie innych jako dubia w osobnym miejscu
zbioru. Tak zasad chronologicznego nastpstwa utworw poetyckich
przyj w swym wydaniu poezji Janickiego Jerzy Krkowski, odstpujc
od tradycji podziau na grupy tematyczne zastosowanego przez Ludwika wikliskiego5.
Przyjcie takiej zasady pozwala unaoczni rozwj Janickiego jako
twrcy, jest to wic zasada dynamiczna, w przeciwiestwie do statycznego ujcia twrczoci poety, z ktrym mamy do czynienia, gdy
porzdkujemy jego spucizn bd to wedug grup tematycznych, bd
te wedug gatunkw poetyckich. Podobn zasad zastosowa te
Krkowski przy edycji poezji Trzecieskiego, co nie tylko unaocznio
jego rozwj jako twrcy, ale take umoliwio wyrane wydzielenie
utworw o wtpliwym autorstwie. Odnosi si to take do edycji innych
poetw polsko-aciskich. atwo wyobrazi sobie mona, jak wiele zyskaaby edycja poezji Roizjusza, gdyby Kruczkiewicz zerwa z klasycyzujc zasad podziau wedug gatunkw6. Niewtpliwie ustalenie chronologii wielu utworw Roizjusza sprawia by mogo wydawcy nieco
kopotw, byoby jednak w wietle powyszych wywodw bardziej
uzasadnione ni tradycyjny podzia materiau wedug gatunkw lub
grup tematycznych.
To samo powiedzie mona o wspomnianej edycji poezji Krzyckiego. Morawski bowiem przyj z niewielkimi tylko zmianami zasad
porzdkowania corpus Cricianum widoczn w rkopisach siedemnastowiecznych z wyran niekorzyci dla caoci edycji. Podzieli wic
cao na carmina sacra (nie rozstrzygnwszy wprzdy, jak to ju zaznaczono, sprawy istnienia osobnego zbiorku religijnych utworw
Krzyckiego), potem zgrupowa w osobnej ksidze utwory powicone
krlowi i dworowi (Carmina de rege Sigismundo, eius familia et
aula), dalej utwory polityczne, satyryczne, epitafia, erotyki oraz Reliquorum epigrammatum farrago. Przyjcie podziau poezji Krzyckiego
widocznego w rkopisach siedemnastowiecznych uatwio przedostanie si do zbioru Morawskiego licznych pseudocricianw. Oparcie si
przede wszystkim na rdach drukowanych i uwzgldnienie chrono5 K. J a n i c k i: Carmina. Dziea wszystkie. Wyd. J. K r k o w s k i. Wrocaw
1966. Poprzednie wydanie (w: Corpus Antiquissimorum Poetarum Poloniae Latinorum usque ad Ioannem Cochanovium, T. 6): C. Janicii poetae laureati Carmina. Ed.
L. w i k l i s k i. Cracoviae 1930.
6 P. Royzii Maurei Alcagnicensis Carmina. T. 12. Ed. B. K r u c z k i e w i c z.
Cracoviae 1900.
62
Stefan Zabocki
logii utworw uatwi wyodrbnienie autentycznego corpus Cricianum,

dubiw oraz utworw bezspornie przez Krzyckiego nienapisanych.
Dominujca jeszcze w wydanym przez PAU Corpus Antiquissimorum Poetarum Poloniae Latinorum7 zasada porzdkowania zbiorw
poezji autorw polsko-aciskich opierajca si na wyodrbnianiu grup
tematycznych i gatunkowych winna wic ustpi i ustpuje u najnowszych edytorw zasadzie chronologicznego uporzdkowania twrczoci
wydawanego poety. Ta ostatnia za jest prost konsekwencj uznania
przekazu drukowanego jako pierwszorzdnego, przekazu za rkopimiennego, jeli powsta pniej ni pierwodruk, jedynie jako rda pomocniczego.
Widzimy wic, i wydawca zbioru wierszy nowoaciskich, majc
mniej kopotw z examinatio i emendatio tekstu, ktry w wyjtkowych przypadkach przedstawia trudnoci porwnywalne z kopotami,
jakie sprawia tekst autora klasycznego8, staje przed trudnociami innego rodzaju. Musi mianowicie ustali wzajemne zalenoci utworw
i przedstawi cao wydawanego corpus w przekonujcym i logicznym zwizku. Mechaniczne przeniesienie dowiadcze nabytych przy
edycji tekstw klasycznych nie zawsze bywa dla, jak wiadcz przytoczone przykady, pomoc.
Wydawca tekstw nowoaciskich spotka si jednak moe z dodatkow komplikacj swej pracy, mao znan edytorowi filologowi klasycznemu, za to czciej przytrafiajc si wydawcy tekstw z nowszej
literatury. Chodzi mianowicie o sytuacj, kiedy to istniej dwie, w istotny sposb rnice si wersje utworw, dokonane przez samego autora. A w tym pooeniu znalazby si filolog klasyczny, gdyby szczliwy
los pozwoli np. na odkrycie pierwotnej wersji Amores Owidiusza,
gdy, jak wiadomo, wydane one zostay po raz pierwszy w piciu ksigach, ktre autor skrci pniej w drugim wydaniu do trzech. Zmiany
w stosunku do wersji rkopimiennej utworu nowoaciskiego s niekiedy bardzo istotne i wydawca decydowa si musi, czy pierwotny
tekst umieszcza w aparacie krytycznym, uwzgldniajc tylko wersje
odmienne od przyjtego tekstu, czy te cao wydawa osobno, w istocie bowiem rzeczy moemy tu mie do czynienia z dwoma wariantami
tej samej caoci.
7
W latach 18871930 wydano pi tomw (od 2 do 6) obejmujcych dziea Pawa

z Krosna, Jana z Wilicy, Krzyckiego, Hussowskiego, Roizjusza i Janickiego. Bardzo wany tom pierwszy majcy obj poezj acisk polskiego redniowiecza przygotowuje
do druku profesor M. Plezia wraz z zespoem. [Tom ten nigdy si nie ukaza].
8 Zwile omwi je ostatnio (podajc te dalsz bibliografi) Martin L. W e s t
(Textual Criticisam and Editorial Technique. Stuttgart 1973). Por. te obszerne, podstawowe dla tej problematyki studium, ktre opracowa G. P a s q u a l i: Storia della tradizione e critica del testo. Firenze 1962.
63
Ten problem dobrze znany jest wydawcom publikujcym teksty redniowieczne. W epoce tej mamy bowiem czstokro do czynienia
z licznymi, bardzo rnicymi si od siebie wersjami jakiego popularnego tekstu (np. dialogu czowieka ze mierci). Rne wersje tak dalece odmienne s od siebie, i wydawcy nie pozostaje inne wyjcie, jak
oddzielna publikacja rozszerzonej lub skrconej wersji. W epoce humanizmu renesansowego wypadki takie s rzadsze, niemniej jednak zdarzaj si. W literaturze polsko-aciskiej dwie wersje, rkopimienn
i drukowan, posiada zbir aciskich elegii naszego najwybitniejszego
poety epoki, Jana Kochanowskiego. Edytor elegii staje przed trudnym
problemem: czy wyda oddzielnie oba teksty, czy te pierwsz wersj
rkopimienn umieci w objanieniach do tekstu gwnego? Wydaje
si, i znw ze wzgldw metodycznych warto si i tej sprawie przyjrze.
Zasadnicze corpus elegii Kochanowskiego ukazao si dopiero
w ostatnim roku ycia autora (1584), kiedy to opublikowano w jednym
woluminie szereg aciskich dzie poety. Publikacja ta stanowia pewnego rodzaju manifest dwujzycznoci, jakby celowo podkrelano tu znaczenie aciskiej twrczoci poety, szczeglnie rozkwitej za czasw Batorego. Na pierwszym miejscu umieci jednak poeta nie utwory pisane
w okresie batoriaskim (te ukazay si wczeniej osobno w zbiorze lirykw z 1580 r.), ale elegie pisane jeszcze w okresie studiw w Padwie.
W wydaniu z 1584 r. znalazy si wic cztery ksigi elegii, pisane w rnych okresach ycia poety. Znamy jednak i wczeniejsze wersje wielu
elegii zbiorku, poniewa zachowa si odpis najwczeniejszej wersji elegii Kochanowskiego bdcy wasnoci Jana Osmlskiego, wspczesnego Kochanowskiemu przyjaciela Reja i Trzecieskiego9.
Rkopis Osmlskiego jest typow sylw zawierajc rne poetyckie
i prozaiczne utwory, wrd ktrych poczesne miejsce zajmuje zbiorek
elegii Kochanowskiego. Wpisane one zostay do rkopisu w latach
15601562, a wic niedugo po powrocie poety do Polski i po podjciu
przeze suby dworskiej. Elegie sprawiaj wraenie tekstu przygotowawczego do wydania i sdzi mona, i mody poeta wanie takim
zbiorkiem aciskich elegii zadebiutowa chcia jako pisarz nowoaciski idcy w lady wybitnych autorw pierwszej poowy wieku. Wydanie nie doszo do skutku. Kochanowski wrci jednak do tekstu elegii
po ponad dwudziestu latach, wydajc je drukiem, tym razem jednak
9
Rkopis Osmlskiego przygotowaa do druku Zofia G o m b i o w s k a (La premire version des lgies de J. Kochanowski. Humanistica Lovaniensia 1978, vol.
XXVII), dyskutujc problem zalenoci midzy rkopisem a edycj drukowan w osobnej rozprawie. Zob. E a d e m: Elegie aciskie Jana Kochanowskiego. Dwie wersje.
Warszawa 1981.
64
Stefan Zabocki
w wersji znacznie rozszerzonej, gdy z pierwotnych dwu ksig znanych

nam z rkopisu Osmlskiego, w wersji drukowanej ukazay si cztery
ksigi. Elegie Kochanowskiego obrazuj nam wic przykad nie skrcenia zbioru elegijnego, jak Amores Owidiusza, lecz rozszerzenia. Warto
przy tym doda, e pierwsze dwie ksigi wydania drukowanego skadaj si w duej mierze z elegii znanych nam w wersji rkopimiennej.
Problem edytorski powstaje, gdy porwnamy tekst elegii z rkopisu
Osmlskiego z tekstem drukowanym. Okazuje si mianowicie, e niemal ani jeden utwr nie przeszed do edycji drukowanej bez poprawek.
Tekst drukowany przedstawia wic poprawniejsz, chyba autoryzowan wersj utworu modzieczego i nie ulega wtpliwoci, i tekst
drukowany, jako ostateczny, stanowi winien podstaw dla edytora. Co
jednak zrobi z wczeniejsz wersj elegii? Odpowiedzi mog by rne w zalenoci od charakteru i liczby zmian w tekcie.
Ot rzadko zdarzaj si poprawki ograniczone tylko do zmiany
mniej odpowiedniego wyrazu na inny, bardziej trafny, czy te zmierzajce do usunicia pomyek merytorycznych, zauwaonych dopiero
przez dojrzaego poet, starajcego si prozodi swych elegii dostosowa do prawide metrycznych uywanych w epoce augustowskiej.
Wikszo nosi charakter zmian stylistycznych, przy czym poeta do
czsto zmienia tekst pierwotny w sposb do zasadniczy. Proste dystychy wzbogaca w nowej wersji o kunsztowne przenonie i porwnania, starajc si, by tekst by bardziej ekspresyjny i ozdobny. Wzbogaca
te erudycj mitologiczn caoci, wprowadzajc szereg nieznanych
w pierwszej wersji egzemplw mitologicznych. Interpretacja wydawcy zmierza te do zatarcia ladw po realiach widocznych jeszcze
w pierwszej wersji utworu, poza tym wyrana jest ch udoskonalenia
tekstu pod wzgldem kompozycyjnym, co skonio autora do wprowadzenia licznych skrele i dodatkw do tekstu pierwotnego.
Gdyby tych zmian tekstu pierwotnego byo niewiele, edytor miaby
zadanie do atwe: musiaby po prostu odpowiednie warianty tekstu
umieci w aparacie krytycznym, jak si to zazwyczaj robi w podobnych wypadkach. W ten jednak sposb nie mona wyda elegii Kochanowskiego, poniewa obie wersje nazbyt si od siebie rni. Mamy tu
bowiem do czynienia z dwoma rnymi opracowaniami tego samego
tekstu, podobnie jak w przypadku wspomnianych tekstw redniowiecznych. Edytor sign wic musi do metod uywanych przez mediewistw: przedstawi dwie, odrbne od siebie wersje, w osobnym
za studium porwna ze sob obie wersje i ustali zasady, w myl ktrych autor dokonywa poprawek10. W wypadku tekstw autorw re10
Uwagi te oparem na wspomnianej pracy Zofii Gombiowskiej.
65
dniowiecznych zasada ta okazuje si niejednokrotnie pomocna przy

ostatecznym uksztatowaniu tekstu, poniewa czsto nie wiadomo, ktry tekst uzna za podstawowy wobec trudnoci w ustalaniu wyraniejszej zalenoci rkopisw od siebie, co utrudnia recensio tekstu.
Tekst autora renesansowego nasuwa wic edytorowi trudnoci nieprzewidziane w tradycyjnym sposobie postpowania z rkopisem. Nie
mamy dwu wersji poezji Owidiusza czy Wergiliusza, mediewista jednak, jak wyej zaznaczono, ma czsto do czynienia z rnymi wersjami
tego samego tekstu. Edytor zajmujcy si tekstem nowoaciskim bdzie wic musia przywoa dowiadczenia mediewisty, stosujcego odmienne ni filolog klasyczny zasady edycji. Tak wic, o ile przykad poezji Krzyckiego ukaza nam, i przy ksztatowaniu nowoaciskiego
tekstu odstpi trzeba niekiedy od wyprbowanej metody opierania si
na rkopisach i ustalania klasycznej recensio rkopisw, uprzywilejowa pierwodruk, a nieufnie odnosi si do rkopisu, przykad drugi
unaocznia nam fakt, i rkopis autora nowoaciskiego przedstawia
moe osobn cakiem i wzgldem pierwodruku odmienn cao.
I w tym wypadku moemy mu nie przyzna jak wida pierwszestwa przed wersj drukowan, ale traktujemy go waciwie jako osobne
dzieo, spokrewnione z wydawanym pierwodrukiem, lecz w zasadniczy
sposb ode odmienne.
Bliskie temu problemowi, cho nie identyczne z nim, jest zagadnienie wariantw tekstu. Nieczsto wystpi ono przy tekstach autorw
klasycznych, gdzie niewiele mona wynotowa wypadkw, gdy dysponujemy wyranie rnicymi si wariantami wydawanego tekstu. Gdy
jednak przypatrzymy si poezji choby Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, zaraz zauwaymy problem, wymagajcy jednoznacznych rozstrzygni edytorskich. Nie posiadamy w tym wypadku ani autografu, ani ciekawszych, mogcych interesowa edytora odpisw rkopimiennych.
By jednak Sarbiewski autorem wydawanym czsto w wieku XVII
w rnych oficynach wydawniczych, tote wydawca zobowizany jest
do przegldnicia jeli nie wszystkich, to w kadym razie najwaniejszych wyda. Okazuje si wtedy, i teksty utworw Sarbiewskiego rni si midzy sob w do istotny sposb. Warianty nie ograniczaj si
do poszczeglnych sw. Examinatio utrudniona jest przez to, i chodzi tu niekiedy o cakiem inne uksztatowanie strofki, co utrudnia, jeli
nie uniemoliwia, emendacje11. Odnosi si przy tym wraenie, i wypadek Sarbiewskiego nie jest cakiem odosobniony.
11 Cz wariantw odnotowa Tomasz Wall w edycji M.C. S a r b i e w s k i: Poemata, editio omnium, quae adhuc prodierunt longe amplissima. Straviesiae 1902,
s. 541572. Cigle brak naprawd krytycznej edycji poezji Sarbiewskiego.
5 Od staroytnoci...
66
Stefan Zabocki
Z rnymi wariantami tekstu wydawanego jeszcze za ycia autora

spotykamy si bowiem zwaszcza wtedy, gdy autor ten nalea do pisarzy popularnych i czsto wydawanych. Za ycia autorzy ci czstokro
sami poprawiali wasne teksty, ulegajc gosom krytyki czy namowom
przyjaci, po mierci za robili to za nich wydawcy. Liryki Sarbiewskiego ukazyway si, jak wiadomo, wielokrotnie tak za ycia, jak po mierci autora, przy czym jedne edycje stanowi powtrzenie poprzednich
(jak wydanie drugie z 1625 r., ktre jest przedrukiem pierwszego
z tego samego roku), inne znw, jak wileskie z 1628 r., przedstawiaj
poszerzon i uzupenion wersj pierwszego wydania. Wydawca
wszystkich dzie poetyckich Sarbiewskiego, Tomasz Wall nie uwzgldni
wszystkich poprawek i wariantw. Tym wicej kopotu przysparza bdzie edytorowi ostateczne uksztatowanie tekstu. Obawia si przy tym
naley, i aparat krytyczny moe si bardzo rozrasta w miar gromadzenia rnych wariantw.
Ostatni uwag zakoczy mona waciwie kwesti recenzji tekstu
poezji nowoaciskich i jej specyfiki wobec metod uywanych tradycyjnie, tym bardziej e nastpny temat niejako si sam przez to nasuwa.
Jest to sprawa aparatu krytycznego stosowanego w edycjach autorw
nowoaciskich. Ju pobieny rzut oka przekonuje, e bywa on niekiedy do osobliwy, poniewa mamy tu czasem do czynienia albo z do
odmiennymi od gwnego tekstu wariantami czy wersjami, ktre
waciwie wydawa mona jako osobne dziea, jak to bywa w wypadku
edycji autorw redniowiecznych, albo z drugiej strony z do niewanymi raczej odmiankami wynotowanymi przez edytora. Jeli tekst
jest znany wycznie z przekazu drukowanego i z jednego wydania,
edytorowi praktycznie nie pozostaje nic innego, jak wynotowa omyki
druku. Tymczasem wydaje si, i omyki drukarskie sprostowa mona
we wstpie charakteryzujcym liczb i jako tych omyek. Odnotowanie ich, jak si to niekiedy spotyka w edycjach autorw nowoaciskich, osobno w aparacie krytycznym jest chyba tylko zbdnym naladownictwem pracy wydawcw ustalajcych tekst na podstawie
znieksztaconych wersji rkopimiennych, jak to si dzieje w przypadku
edycji tekstu klasycznego (emendatio). Morawski w swej edycji poezji
Krzyckiego zrezygnowa zupenie z aparatu krytycznego, motywujc to
ma liczb lekcji: wiersze rni si midzy sob przede wszystkim ortografi lub pomykami w pisowni. Aparat krytyczny pisze Morawski
quisquilias aut manifesta menda contineret12.
Stanowisko Morawskiego wydaje si suszne, aparat krytyczny edycji
autora nowoaciskiego przewanie (cho nie zawsze) nie moe do12
K. M o r a w s k i we wstpie do A. Cricii Carmina..., s. XVII.
67
rwnywa nawet obszernym wykazom lekcji znanych z edycji autorw

antycznych. Nie wydaje si moe suszna cakowita rezygnacja ze
najpraktyczniej zastosowa tu, jak si zdaje, metod od dawna uywan
przez historykw mediewistw, ktrzy istotne odmiany wydawanego
tekstu oznaczaj kolejnymi cyframi lub literami, uatwiajc w ten sposb odnalezienie poszukiwanego sowa. Zwyczaj ten zreszt stosowany
by najpierw przez klasycznych filologw szesnasto- i siedemnastowiecznych, pniej wobec duej liczby odmiennych lekcji utworzono
aparat krytyczny w postaci znanej dzisiaj.
A teraz sowo w sprawie ortografii. Oczywicie, przy edycji autorw
renesansowych lub pniejszych sprawy ortografii nie odgrywaj tak
wanej roli jak przy edycji tekstw redniowiecznych. Sdz, e naleaoby wprowadzi zasad, i teksty autorw renesansowych wydaje si
zgodnie z przepisami ortografii stosowanymi przy edycji tekstw klasycznych. W Polsce zasad t stosuje si, do konsekwentnie, od dawna: Corpus Antiquissimorum Poetarum Poloniae Latinorum prezentowa teksty w klasycznej szacie ortograficznej. Inne wydania tekstw
nowoaciskich nie zawsze cile trzymaj si tej zasady. Tymczasem po
XV wieku zapis ortograficzny nie odgrywa ju wikszej roli, std co najwyej mona we wstpie tylko krtko scharakteryzowa ortografi wydawanego druku czy rkopisu.
To samo chciaoby si powiedzie w odniesieniu do interpunkcji.
Interpunkcja renesansowa i pniejsza miaa uatwia recytacj utworu
i dlatego wspczesny wydawca musi j zarzuci, gdy charakteryzuje
si ona du liczb znakw uywanych odmiennie ni dzi, np. rednik
uywany by czstokro w tekstach aciskich w XVII wieku jako rodzaj
przecinka. Popadanie jednak w drug skrajno, tzn. dno do maksymalnego ograniczenia znakw interpunkcyjnych (jak czyni si to w stosunku do tekstw klasycznych np. w serii Bibliotheka Teubneriana) wydaje si w wypadku tekstu nowoaciskiego niezupenie suszne.
Interpunkcja winna uatwi czytelnikowi zrozumienie tekstu, przyczyniajc si do uwypuklenia budowy zdania, wyodrbniajc jego czci
i przynalene do nich okrelenia. Jak si zdaje, unika naley praktyki
niektrych edytorw z XIX wieku, ale take i pniejszych, ktrzy tekst
pierwodruku po prostu przedrukowywali z zachowaniem ortografii
i interpunkcji oryginau, tak jak mediewici, ktrzy czsto w niejednym przypadku susznie zachowuj pisowni rkopisu. Warto zaznaczy, e interpunkcja stosowana w edycjach autorw nowoaciskich
czsto rni si w poszczeglnych wydaniach. Zasada maksymalnego
uatwiania lektury winna jednak otrzyma pierwszestwo przed
wszystkimi innymi, zbyt skpa za interpunkcja z pewnoci lektury nie
uatwia.
5*
68
Stefan Zabocki
Podane przykady maj zilustrowa specyfik pracy edytora tekstu

nowoaciskiego zbioru poetyckiego, zarwno jeli chodzi o uksztatowanie tekstu, jak i wygld lekcji i uporzdkowanie zbiorku. Warto jednak jeszcze wrci do sprawy aparatu krytycznego, tym razem jednak
nie mwic o emendatio, lecz o problemie similiw. Edytor tekstu klasycznego przede wszystkim interesuje si emendacj tekstu, tu bowiem
ma okazj wykazania si pomysowymi koniekturami czy te kunsztownym wyjanieniem przyjtej lekcji, gdy przyjmie zasad, i impossibilis
lectio verae proprior. Takie okazje filologowi nowoaciskiemu co
prawda te mog si zdarzy, jednak rzadziej ni filologowi klasycznemu, dla ktrego s, by tak powiedzie, chlebem powszednim. Natomiast
similia traktowane s przez filologa klasycznego jako interesujce co
prawda, ale jednak uzupenienie i uzasadnienie emendacji oraz przyjtych lekcji wydawanego tekstu. W zasadzie winno si tu nawet unika
zbytniego nagromadzenia similiw. Wiadomo wszake, i tekst klasyczny dostarcza ich wiele (np. similia z Wergiliusza u autorw pniejszych), niektre s zreszt mao przydatne dla ukonstytuowania tekstu.
Tymczasem zestawienie similiw do tekstu nowoaciskiego poety
jest chyba znacznie bardziej wymowne. Dlatego zasuguje na dokadniejsze opracowanie, odzwierciedla si w nim bowiem zarwno geneza
nowoaciskiego utworu poetyckiego, jak i jego wpyw na potomno.
Warto wic temu problemowi powici par sw, zwaszcza e jak
si wydaje nie jest on przez edytorw w peni doceniany, poniewa
id tu oni najczciej ladami wydawcw utworw staroytnych.
Geneza i wzory stylistyczne poezji nowoaciskiej widoczne s
w zestawie similiw z poezji klasycznej. Ju pierwszy rzut oka na dobry
indeks pozwala stwierdzi, jakiego poet klasycznego naladuje twrca
nowoaciski, jakie s w tekcie odstpstwa od tekstu klasycznego, czasem mona nawet wyjani, dlaczego. Widoczne jest to pod warunkiem, e zestaw similiw nie zosta opracowany mechanicznie, przytacza bowiem naley tylko wiersze tych autorw, ktrzy rzeczywicie
byli wzorem dla twrcy nowoaciskiego. e za wzorem z reguy by
jaki autor klasyczny, wynika z powszechnie stosowanej wtedy zasady
imitatio antiquorum, zalecajcej nowoaciskiemu pisarzowi wzorowa sownictwo, styl, a nawet skadni na modnym i uznanym autorze
aciskim. Tylko u gorszych poetw nowoaciskich zdarza si, i utwr
jest zlepkiem cytatw z autorw klasycznych, jednak zasad imitatio zachowuj celowo nawet najlepsi i ona wanie jest wyrazem ich
biegoci poetyckiej. Dlatego zbir similiw pozwala nie tylko objani
jzyk i styl wydawanego autora, lecz wskaza take na krg literacki, do
ktrego nalea. W rnych bowiem czasach rni autorzy klasyczni
suyli pisarzom nowoaciskim za wzr.
69
To take ma mie na uwadze edytor tekstu nowoaciskiego i to

wanie rni go wyranie od edytora tekstu klasycznego. Nie zawsze
bowiem wszyscy autorzy klasyczni byli naladowani. Ponadto edytor pamita te winien, kiedy autor klasyczny, na ktrym wzoruje si nasz
pisarz, zosta odnaleziony i zinterpretowany. Szczeglnie wane jest to
w odniesieniu do tekstu autorw pitnastowiecznych, ktrzy z niektrych wzorw klasycznych korzysta nie mogli, poniewa nie byy one
jeszcze znane, wzgldnie nie zostay jeszcze przyswojone czytajcemu
ogowi przez krytyk. Wida to wyranie w przypadku poezji okolicznociowej: istnieje pewny moment, od ktrego datowa moemy znajomo Sylw Stacjusza; wczeniej rkopis tego autora by nieznany, do
dugo za pozostawa mao znany szerszemu ogowi humanistw, poniewa tekst Sylw nie by jeszcze naleycie objaniony i zinterpretowany.
Podobnie Katullus znany i naladowany w poezji nowoaciskiej
bdzie dopiero od twrczoci popularyzatora jego stylu, Marullusa.
Wczeniej similia jedynie rzadko wyka prawdziw znajomo jego
poezji. U nas podobnie, najpierw pisa si bdzie jedynie o jego twrczoci (Pawe z Krosna), dopiero nieco pniej Krzycki da przekonujce dowody znajomoci poezji wielkiego Weroczyka. Przytaczanie
similiw z twrczoci Katullusa w wierszu poety polskiego z XV wieku
wydaje si wic zbdne, podobiestwa bd czsto przypadkowe lub
te bd wynika z porednictwa jakiego innego rda staroytnego,
lub co prawdopodobniejsze renesansowego.
Ten ostatni punkt zasugiwa si zdaje na osobn uwag. W aparacie
similiw rzadko spotyka si w edycjach autorw polsko-aciskich
przykady zaczerpnite z poezji nowoaciskiej. Oczywicie, znacznie
atwiej wynotowa prawdziwe czy rzekome podobiestwa z autorami
staroytnymi, korzystajc z licznych sownikw aciny klasycznej z Thesaurusem Forcinellego na czele, ni wyszukiwa analogie i zapoyczenia z tekstw autorw nowoaciskich, najczciej bez sownika czy
porzdnego indeksu. Niemniej dopiero ukazanie wiersza nowoaciskiego na tle wspczesnej mu poezji pozwala waciwie zrozumie
utwr i oceni jego wpyw na potomno. Similia zaczerpnite z autorw nowoaciskich podzieli bowiem mona na dwie niejako grupy:
autorw, na ktrych wzoruje si opracowywany poeta, oraz autorw
ode z kolei zalenych.
Signijmy do wspomnianego przykadu twrczoci Krzyckiego. Wiadomo, e na twrczo jego ogromny wpyw wywarli woscy humanici, ktrzy suyli mu wzorem tak w kompozycji utworw, jak te
dostarczali mu przykady ywej, bezporedniej, powiedzielibymy mwionej aciny.
70
Stefan Zabocki
Paralele z autorami takimi jak Urceus Codrus, od ktrego zaczerpn

Krzycki nie tylko zasady kompozycyjne wielu wierszy, lecz take zwroty, zdania i styl licznych poematw, czy te przyjaciel Codrusa Angelo
Poliziano, wyka dokadnie jego zaleno od szkoy woskich humanistw i rol kontynuatora ich poetyki w Polsce. A przecie do similiw z Codrusa i Poliziana doda jeszcze mona poetw niszego lotu,
ich wpywy tematyczne i mylowe, by ukaza twrczo Krzyckiego
jako poezj inspirowan w o wiele wikszym stopniu przez wspczesnych mu humanistw, ni przez tradycj staroytn. Naley bowiem
Krzycki do tych autorw nierzadkich w okresie humanizmu, ktrzy do
tradycji antycznej sigaj przede wszystkim poprzez dowiadczenia
poezji humanistycznej. Pominicie jej w zestawie similiw mogoby
wic znieksztaci obraz jego twrczoci w istotny sposb. Podobne
uwagi odnie mona i do twrczoci innych naszych humanistw, take do wspomnianych ju elegii Kochanowskiego. Krg literacki, w ktrym powstay te utwory, ujawnia si dopiero po zestawieniu podobiestw z autorami wspczesnymi, nie tylko antycznymi, z ktrych
nasz poeta czerpa natchnienie.
Osobny problem przedstawiaj similia u autorw pniejszych od
wydawanego zbiorku, ktrych utwory powstay pod jego wpywem. Jak
ju wynikao z poprzednich uwag, humanici nawzajem czytywali swe
utwory i naladowali je; wan wic spraw jest nie tylko krg literacki,
z ktrego si nasz autor wywodzi, ale take jego naladowcy, oczywicie, jeli tacy istniej. Similia Krzyckiego obj by mogy do du grup autorw polsko-aciskich, e wspomnimy tylko Janickiego czy
Pudowskiego. Dopiero taki zestaw unaoczniby wpyw i znaczenie wydawanego autora.
Tak wic rola similiw, zestawionych i dobranych, zdaje si nie ulega wtpliwoci. Jak wida za z przytoczonych przykadw, edytor
utworw nowoaciskich z zasady moe wykracza poza krg literatury
klasycznej i siga do pimiennictwa nowoaciskiego. Oczywicie, zapyta by trzeba, czy mona z gry ograniczy zestaw similiw tylko do
pimiennictwa w jzyku aciskim. Wydaje si, e chyba nie. Znaczenie
jakiego autora nowoaciskiego przejawia si m.in. wanie we
wpywie, jaki wywiera on na pimiennictwo w jzykach narodowych
i w jzyku rodzimym. Pisarze polsko-aciscy takimi zestawami similiw w poezji polskiej nie dysponuj, cho by raz jeszcze przytoczy
Krzyckiego wpyw jego utworw politycznych na twrczo Kochanowskiego dostrzec mona wanie przewanie w polskiej poezji Jana
z Czarnolasu.
Niektre zagraniczne edycje poetw nowoaciskich przytaczaj paralelne miejsca z poezji w jzykach narodowych. W edycji w Collec-
71
tion Garnier cyklu poematw Basia Jana Secundusa przytoczy wydawca nie tylko atwe do odszukania i zacytowania paralelne miejsca
i utwory z poezji klasycznej (Katullus czy Propercjusz), ale take naladownictwa Secundusa u poetw nowoaciskich oraz francuskich
i hiszpaskich. Ogromny wpyw erotykw Secundusa na poezj renesansow i barokow unaocznia si dopiero w tym zestawieniu similiw
z twrczoci rnych narodw i rnych epok. I moe nawet bardziej
ciekawe i wymowne s paralele zaczerpnite z poetw tworzcych
w jzykach narodowych, ni z poetw nowoaciskich, poniewa dostarczaj one dowodw na wpyw nowej aciny na jzyk i styl poezji
nowoytnej.
Celem tych zestawie jest ju oczywicie bardziej wskazanie na rol
twrczoci poety nowoaciskiego ni rekonstrukcja waciwego wygldu lekcji, co i tak w wydaniu drukowanym nie przedstawia na
og, jak mwilimy wikszych trudnoci dla edytora. Chocia bowiem similia zaczerpnite z poetw nowoaciskich pomc mog
w rozstrzygniciu niektrych trudnoci, gwnie jednak jak si zdaje
su one lepszemu rozumieniu tekstu, jego wpywu na potomnych
i jego miejsca w dziejach literatury. Miejsce docieka nad rzeczywistym
wygldem tekstu skaonego przez wiele bdnych przekazw zajmuje
refleksja nad zwizkiem tego tekstu z tradycj antyczn i wspczesn.
Wynikn std moe wniosek, e edytor tekstu nowoaciskiego rzadziej ni edytor utworu klasycznego posuguje si umiejtnociami paleograficznymi i czciej wystpuje jako krytyk tekstu. W wikszym za
to stopniu dysponowa musi znajomoci ksigoznawstwa, bibliografii
i komparatystyki, by poprawnie wyda i objani swj tekst. Gdyby Morawski zda sobie spraw z maej wartoci rkopisu humanistycznego,
wydaby wiersze Krzyckiego w sposb bardziej krytyczny. Gdyby za
wiedzia, e humanici czsto umieszczali swe wiersze jako przedmowy
do dzie innych autorw, odnalazby pikn pochwa Erazma z Rotterdamu pochodzc spod pira Krzyckiego, a ukryt w edycji krakowskiej De duplici copia verborum. Dzi edytorzy poezji nowoaciskiej
rzadko ju pamitaj o specyfice swego warsztatu, a jednak zdarza si,
e aparat krytyczny odnotowuje niewane lekcje polegajce na omykach drukarskich, brak natomiast zestawu similiw, przede wszystkim
nowoaciskich. Doda jeszcze warto, e szczeglnej wagi nabiera take przy edycji autora nowoaciskiego, poza samym tekstem i similiami,
indeks na og przez edytorw niedoceniany. Zestaw najwaniejszych
osobliwoci sownictwa i gramatyki wydawanego autora w istotny sposb uzupeni moe lektur tekstu, zwaszcza warto tu zwraca uwag
na nieklasyczne, zaczerpnite ze redniowiecza formy i zwroty. Jak wydawca klasycznego tekstu Propercjusza podkrela bdzie w indeksie
72
Stefan Zabocki
rerum notabilium et locutionum zwroty z jzyka potocznego, komedii i wulgaryzmy poety, tak edytor poezji nowoaciskiej uwag zwrci
na zwizki wydawanego autora z tradycj nieklasyczn, nieraz bardzo
wyrane, jak w wypadku Krzyckiego, piszcego swobodn, mwion
acin z silnymi naleciaociami nieklasycznej tradycji, ktrych humanistyczne wyksztacenie uczonego poety nie zdoao zatrze.
Rozwaania nasze miay unaocznia, i edytorstwo tekstu nowoaciskiego wymaga moe opanowania dodatkowych, edytorowi tekstu klasycznego rzadziej przydatnych umiejtnoci. Pozostajc edytorstwem tekstu aciskiego, wymaga znajomoci tradycyjnych metod
examinatio, recensio i emendatio, jednak z reguy akcenty pracy edytorskiej rozoone s nieco inaczej ni u edytora tekstu klasycznego.
Wydawca zbioru poezji renesansowej opracowa musi koncepcj edycji, ustala tekst czsto na podstawie innych rde ni filolog klasyczny,
uywa wreszcie innych dziedzin wiedzy jako specjalnoci pomocniczych. Z reguy nie dociera, jak filolog klasyczny, do znieksztaconej poprzez ze odpisy pierwotnej formy tekstu, lecz konfrontuje tekst wydawanego autora z tradycj staroytn i wspczesn. Gdyby wic wrci
do porwnania wyraonego na pocztku, i edytorstwo tekstw nowoaciskich jest crk klasycznej filologii, doda by trzeba, i jest ono
crk wcale ju doros i usamodzielnion.
Miejsce filologii w ksztaceniu humanisty i edytora
73
5
Miejsce filologii
w ksztaceniu humanisty i edytora
zybki rozwj humanistyki w pierwszej poowie XX wieku widoczny jest w rosncej liczbie poprawnych naukowo edycji autorw starszych, dzi opracowywanych przewanie zgodnie z wymogami zasad
edytorskich, i to zarwno edycji tekstw historycznych, jak i literackich. Porwnujc stare zbiory tekstw zainicjowane jeszcze w XIX wieku takie jak Monumenta Poloniae Historica czy Biblioteka Pisarzw Polskich z ich odpowiednikami wydanymi w okresie
powojennym, stwierdzamy bez trudu ogromn rnic lec u podstaw metody przygotowywania edycji wspczesnych. Nie s one obecnie jedynie przedrukami tekstw starszych czy pierwodrukw, pozbawionymi obszerniejszego opracowania czy komentarza, jak to bywao
w edycjach wczeniejszych, jeszcze dziewitnastowiecznych.
Rnice te atwo unaocznia porwnanie wydanych przez Augusta
Bielowskiego tomw Pomnikw Dziejowych Polski z tekstami opracowanymi w okresie powojennym. Takie jednak zestawienie byoby
moim zdaniem nieco krzywdzce dla ogromu pracy woonej w naukowe edytorstwo przez uczonych dwudziestolecia midzywojennego.
Biblioteka Pisarzw Polskich stanowi moe tutaj ilustracj tezy
o stopniowym udoskonalaniu warsztatu edytorskiego w Polsce w okresie po uzyskaniu niepodlegoci.
Pocztkowo, jeszcze u schyku XIX wieku, teksty Biblioteki Pisarzw Polskich byy waciwie przedrukami, zreszt nie najbardziej starannymi, drukw starszych, zaopatrzonymi w krtk przedmow. Taki
charakter nosi np. edycja Zygmunta Celichowskiego Historii, ktra si
staa w landzie (1891) czy Jzefa Korzeniowskiego Rymw duchownych Sebastiana Grabowieckiego (1893). Edycje te zaopatrywano najczciej w krtki sowniczek wyrazw przestarzaych lub mao uywanych oraz opis starego druku, sucego za podstaw wydania: tekstu
74
Stefan Zabocki
nie ustalono krytycznie, nawet jeli wydawca dysponowa dwiema rnymi edycjami. Taki sposb wydawania niewiele w istocie rni si od
edycji z pierwszej poowy wieku lub nieco pniejszych, wielce zreszt
zasuonych inicjatyw wydawniczych Tadeusza Mostowskiego, ktry
jako jeden z pierwszych udostpni szerokim koom czytajcej publicznoci polskiej szereg bezcennych tekstw staropolskich.
Dzi atwo byoby krytykowa sposb opracowania tekstw publikowanych przez edytorw dziewitnastowiecznych, jednak naonczas kryteria wydawania starych tekstw byy odmienne. Nie wolno te zapomina, i w rozdzielonej trzema zaborami Polsce praca naukowa
wymagaa ze strony uczonego znacznego osobistego powicenia; porwnanie za tekstw znajdujcych si w bibliotekach rnych pastw
zaborczych sprawia mogo sporo trudnoci bd to politycznych (zaborca przecie nie zawsze yczy sobie obecnoci polskiego uczonego
na swoim terytorium), bd te po prostu finansowych, w czasach kiedy nauka Polska nie istniaa w sensie instytucjonalnym i wydawca podrowa na swj koszt i ryzyko. Dlatego te edytorom dziewitnastowiecznym bardziej zaleao na przekazaniu samego tekstu ni na jego
poprawnym, krytycznym uksztatowaniu.
Postawa ta okazaa si zreszt prawidowa, jeli zwaymy, i treuga
dei schyku XIX wieku skoczya si w ogniu dzia pierwszej wojny
wiatowej, przynoszcej nieodwracalne straty w materiaach, szczeglnie jeli chodzi o rkopisy. Do dzi nie moemy odaowa, i nie wydano, choby niepoprawnie, szeregu tekstw, ktre obecnie nale ju do
legendy. Tego bdu nie popeni w dwudziestoleciu midzywojennym
Karol Badecki, ocalajc dla naszej kultury druki dzi ju stracone edycje jego stanowi dla polonistyki, i nie tylko dla niej, warto podstawow, mimo i z punktu widzenia cisoci naukowej niejedno mona
im zarzuci.
Bywao i tak, e przedruki dziewitnastowieczne wprowadzay do
historii literatury dzieo skdind nie mogce liczy na szersz znajomo, gdy ukryte w jedynym zachowanym egzemplarzu nigdy bez
tego przedruku nie staoby si wasnoci powszechn i nie dotaroby
do wiadomoci czytelniczej szerszego grona zainteresowanych badaczy. Przykadw dostarczy mona wiele, trudno jednak o lepszy ni
wspomniana ju edycja Rymw duchownych Grabowieckiego, wydana
w 1893 r. przez Jzefa Korzeniowskiego; w tym przypadku obie wojny
wprawdzie oszczdziy unikatowy egzemplarz Biblioteki Czartoryskich,
jednak wydanie poety, mimo i bardzo niestaranne, wprowadzio tekst
Rymw... do wiadomoci polonistycznej tym samym wic spenio
i spenia do dzi sw podstawow funkcj, chocia bardziej wymagajcy
czytelnik siga dzi musi do pierwodruku.
75
Trudno wic wobec wymogw chwili biecej podwaa celowo

najstarszej metody naszych edytorw, przedrukowujcych teksty
w celu upowszechnienia i uchylajcych si w zasadzie od ich krytycznego opracowywania, jakkolwiek sprzeciwiaoby si temu serce filologa. Przykady wydawcw zagranicznych wyranie zreszt wiadcz
o wielkiej i wyranej fali powrotu do przedrukw, a nawet fotomechanicznych odbitek tekstw dawnych autorw. Podobnie jak nasi wydawcy z koca XIX wieku postpuj wszake liczni edytorzy tekstw
nowoaciskich w Niemczech Zachodnich czy w Holandii; ograniczaj
si oni jedynie do odnotowania na kocu ksiki niewtpliwych
bdw druku, niekiedy za rezygnuj nawet i z takiej, najprymitywniejszej interwencji edytorskiej w podawanym do przedruku czy fotografii tekcie. Zalety takiej, uomnej skdind metody upowszechniania starego tekstu s oczywiste, szczeglnie z uwagi na jej
przydatno dla celw naukowych. Badacze mog dziki niej dysponowa tekstami unikatowymi, trudno dostpnymi i niechtnie wypoyczanymi z bibliotek. Fototypiczne wydania szeregu autorw szesnastowiecznych, przedsiwzicie np. znanej oficyny wydawniczej
Fink-Verlag z Monachium, dobrze przysuyy si nauce wiatowej.
aowa naley, i w zakresie upowszechniania fotomechanicznych
czy kserograficznych odbitek starych dzie jestemy tak bardzo opnieni wobec czowki wiatowej, zwaszcza e sama procedura nie
wydaje si specjalnie kosztowna. Powrmy jednak do problemw
edytorstwa waciwego, sensu stricto.
W dwudziestoleciu midzywojennym wydawcy odeszli od prymitywnych, widocznych w wydaniach sprzed pierwszej wojny wiatowej
form upowszechniania tekstu staropolskiego. Wiele tekstw wydanych
w tym czasie w Bibliotece Pisarzw Polskich stanowi prawdziwe wydania krytyczne; przede wszystkim prezentuj je edycje popularnej literatury ludowej publikowane przez Juliana Krzyanowskiego. Inne opatrzone zostay do nawet rozbudowanym aparatem porwnawczym,
zestawiajcym podobne wtki i miejsca paralelne z literatury, jak np.
nieco wczeniejsza edycja Rejowego Zwierzyca.
Uwzgldniwszy stay postp w opracowywaniu edycji, widoczny
w okresie dwudziestolecia, mwi wic mona o ewolucyjnym rozwoju
Biblioteki Pisarzw Polskich, polegajcym na stopniowym wprowadzaniu nowych metod badawczych do kolejnych opracowa serii. Ju
pierwsze edycje powojenne wprowadziy tak wiele zmian w naukowym
wyposaeniu serii, i nie bez racji nadaj one niemal cakiem nowy charakter, wysuwajc polskie edytorstwo naukowe do czowki wiatowej.
Ostateczna koncepcja tomu Biblioteki Pisarzw Polskich uksztatowaa si zreszt nie od razu.
76
Stefan Zabocki
Niewtpliwie ostatnie rozwizania, widoczne w tomach wydawanych w latach szedziesitych, stanowi rezultat metod powoli wypracowanych przez wybitnych edytorw polskich zarwno tych, ktrzy
sami dziaali tu jako wydawcy i redaktorzy tekstw, jak i wsptworzcych organizacyjnie seri (spord wielu zasuonych wspomnie
trzeba, exempli gratia, Mari Renat Mayenow, Wadysawa Floryana,
Konrada Grskiego, Juliana Krzyanowskiego, Jerzego Woronczaka).
Doda przy tym trzeba, e widoczna ostatnio tendencja wydawania
dzie starszych w ich pierwotnej formie, w postaci dokadnych odbitek
pierwodrukw, stanowi z edytorskiego punktu widzenia proceder odmienny od rozpowszechnionego na Zachodzie, wspomnianego wyej
powielania w formie odbitek fotograficznych czy kserograficznych, edycje bowiem Biblioteki Pisarzw Polskich zaopatrzone s w cay aparat
naukowy, tak i tekst podstawowy stanowi tylko punkt wyjcia dla
waciwej edycji. Dyskusyjn spraw przy tym postpowaniu, niezwykle pracochonnym, wydawa si moe dobr autorw i tekstw przeznaczonych do publikowania odpowiadajcego wymaganiom najbardziej surowej krytyki naukowej. Dyskusyjne te moe by pytanie, czy
w przyszoci wszystkie publikowane w tej serii teksty ma si tak
wanie udostpnia, czy te nie lepiej byoby wyodrbni jak szczegln grup utworw przeznaczon do wydania z penym pietyzmem
tu przykadem mog by teksty wspomnianego ju Grabowieckiego,
stanowice swoisty unikat.
Postp widoczny w wypracowywaniu zasad edytorstwa naukowego
w okresie powojennym pozwala mwi o wyranej zmianie jakociowej, poniewa metody wprowadzone w ycie w Bibliotece Pisarzw
Polskich miay wpyw i na inne inicjatywy wydawnicze, z mniejszym
czy wikszym powodzeniem przyczyniajc si do wzbogacenia dorobku
naszego edytorstwa (e wymienimy Bibliotek Pisarzw lskich,
w ktrej serii A [starolskiej] ukazaa si cenna edycja Rodzieskiego).
O znaczeniu inicjatyw wydawniczych czcych si z seri Biblioteki Pisarzw Polskich mwi mona take i z innych wzgldw. Zmieni
si bowiem w niemaym stopniu charakter serii, gdy zrezygnowawszy
z osobnego wydawania zbioru poetw polsko-aciskich, zainicjowanego jeszcze przez Akademi Umiejtnoci w Krakowie u schyku poprzedniego wieku (Corpus Antiquissimorum Poetarum Poloniae Latinorum), wczono zaplanowane tam utwory do Biblioteki Pisarzw
Polskich. Tak wic wanie w Bibliotece Pisarzw Polskich ukazao
si wydanie Andrzeja Trzecieskiego, przygotowane pierwotnie dla zbioru poetw polsko-aciskich; podobnie osobn wersj, przeznaczon
specjalnie dla serii polonistycznej, otrzymay rwnie pisma Klemensa
Janickiego.
77
Edycje te sygnalizuj powstanie nowej problematyki, domagajcej

si przewartociowania wielu dotychczasowych poj w zakresie edytorstwa polonistycznego. Zwizki wzajemne tradycji klasycznej i polsko-aciskiej z pimiennictwem w jzyku rodzimym, zyskujc coraz
wicej uwagi w oczach historykw literatury, nie zawsze ciesz si podobnym uznaniem u edytorw stanowi to ju moe istotny problem.
O ile bowiem posiadamy szereg opracowa wpywu tradycji klasycznej
na poszczeglnych pisarzy polskich (Tadeusz Sinko, Kazimierz Kumaniecki, Maria Cytowska, Lidia Winniczuk, Janina Czerniatowicz i in.),
tradycj za pimiennictwa polsko-aciskiego w coraz wikszym stopniu uwzgldniaj badania polonistyczne, zrywajce obecnie z wyranym jeszcze w pracach badaczy z pocztku XX wieku rozdziaem midzy obu literaturami, o tyle w edytorstwie naukowym tradycje te
uwzgldniane s w stopniu nie zawsze odpowiadajcym ich rzeczywistej roli.
Widoczne to jest najczciej w braku fragmentw paralelnych z tekstw pisarzy antycznych, w nieuwzgldnianiu sownictwa staroytnego,
jeli chodzi o stron merytoryczn edycji, od strony za metodycznej
aparat krytyczny ustala si niejednokrotnie bez uwzgldniania dowiadcze filologw klasycznych; co wicej, istniej dwie szkoy opracowywania aparatu krytycznego odmienna u historykw, odmienna u filologw. Te same teksty wydane przez historyka i przez filologa
otrzymuj inny aparat krytyczny, co niewtpliwie stanowi moe utrudnienie dla mniej przygotowanego czytelnika.
Komplikacje te ukazao wczenie do edytorstwa polonistycznego
take autorw piszcych po acinie, podczas gdy poprzednio, kiedy polonistyczne edytorstwo ograniczao si do autorw tworzcych w jzyku rodzimym, sprawy te nie ujawniay si moe tak wyranie. Widoczne to jest nie tylko w czoowej serii polonistycznego edytorstwa
naukowego Bibliotece Pisarzw Polskich. Take w instrukcji dla wydawcw tekstw staropolskich opracowanej przez Ossolineum, a stanowicej pod wieloma wzgldami podsumowanie idei, ktrymi kierowao
si powojenne naukowe edytorstwo starszych tekstw, nie znajdziemy
prby ustosunkowania si do specyficznych zagadnie edytorstwa tekstu polsko-aciskiego. Jest to o tyle zrozumiae, i do niedawna nie
wchodzio ono jeszcze w zakres polonistyki, literatura bowiem polsko-aciska stanowia domen filologw klasycznych. Bd si oni
zreszt zajmowa ni take i w przyszoci, nie bdzie ju jednak moliwe traktowanie wiedzy o literaturze polsko-aciskiej jako dziedziny samoistnej, niezwizanej z polonistyk; w tym sensie edytorstwo tekstw
polsko-aciskich nalee bdzie jednak do polonistyki specyficznie pojtej i w ogromnej mierze z filologi klasyczn zwizanej.
78
Stefan Zabocki
Rozwj wiedzy oglnej, historycznoliterackiej oraz stopniowo postpujca integracja rozdzielonych dotd dziedzin naukowych sprawiaj
jednak, i przed edytorstwem tekstw starszych pojawiaj si trudnoci
dotd nieprzewidywane. Przejawiaj si one nie tylko w polonistyce,
widoczne s w wielu filologiach nowoytnych (np. w germanistyce czy
romanistyce), wynikaj za ze stopniowego odchodzenia od tradycji romantycznej historiografii i filologii, widzcych jedynie w twrczoci
w jzykach narodowych godny zainteresowania przedmiot badawczy,
opracowywany przede wszystkim pod ktem jego oryginalnoci i niezalenoci od antycznych wzorw.
Jednak wymogi, jakie nowoczesne edytorstwo stawia przed wydawc, rosn szybciej ni moliwoci przygotowania odpowiednich
kadr. Na poprawn edycj tekstu, opracowanego w myl obecnie uznawanych rygorw, trzeba wic czeka latami. Std coraz powszechniejsze powielanie starych tekstw z pominiciem waciwego ich opracowania.
Przyczyn tego stanu jest wiele, take midzy innymi zbyt pne
uwiadomienie sobie przydatnoci filologii klasycznej i metod przez
ni wypracowanych w badaniach nad pimiennictwem nowoytnym.
W pracach historycznoliterackich badacze, wyroli w tradycji szkoy
klasycznej, umieli bez trudu sprosta wymogom stojcym przed nauk;
tote niedawno opublikowane syntezy pimiennictwa starszego
w peni uwzgldniaj dorobek pimiennictwa nie tylko w jzyku rodzimym, ale take i polsko-aciskiego (np. cenna ksika Juliusza Nowaka-Duewskiego o okolicznociowej poezji politycznej w Polsce).
Z edytorstwem tekstw jest jednak nieco gorzej; tu bardziej odczuwa
si ju brak filologicznych umiejtnoci, szczeglnie w edytorstwie pimiennictwa staropolskiego. Odogiem le edycje historykw staropolskich, gdy istniejca kadra z trudem sprosta moe zadaniom najpilniejszym zwizanym z edycj autorw redniowiecznych, nie starcza
za ju badaczy, by podj si krytycznego wydania takich autorw renesansowych, jak Kromer czy Orzechowski.
Odbija si to w pierwszym rzdzie na edytorstwie, jest ono bowiem
dziedzin, w ktrej od razu i najwyraniej ujawniaj si braki w opanowaniu jzykw klasycznych. W pracy typu historycznego wystarcza najczciej powierzchowna znajomo jzyka do tu na og zrozumie
tekst, stosunkowo atwo te ukry niewaciwe zrozumienie czy niesuszn interpretacj cytowanego fragmentu. Coraz czciej zreszt
w pracach historycznych i historycznoliterackich spotykamy si z korzystaniem z przekadw, co czasem prowadzi do zabawnych nieporozumie, gdy autor w przypadku pominicia oryginaw aciskich (czy
greckich) nie orientuje si, e korzysta z niewaciwego lub niedokad-
79
nego tumaczenia. Edycji czy komentarza edytorskiego bez dokadnej

znajomoci jzyka opracowa si jednak nie da.
Przy obecnym niedostatku kwalifikowanych filologw sytuacj pogarsza jeszcze fakt, i wyranie, wskutek wspomnianego ju odejcia od
romantycznego punktu widzenia w ocenie dzie literatury dawniejszej,
zwikszyo si w filologii nowoytnej zapotrzebowanie na pracownikw dysponujcych szerokim i gruntownym wyksztaceniem klasycznym. O to za coraz trudniej. Race zaniedbania szkolnictwa, ktrych
szczytowy punkt przypada na lata szedziesite, zaczn niebawem
w nauce fatalnie owocowa; niski poziom wyksztacenia klasycznego
kandydatw na studia jest rzecz dostatecznie ju znan i wielokrotnie
omawian.
Nie tu miejsce na przytaczanie wielokro powtarzanych argumentw o szkodliwoci bezwzgldnego usunicia ze szkoy redniej nauczania jzykw i kultury klasycznej. Wspomnie jednak naley, e na proces nauczania humanistyki uniwersyteckiej rzutuje ono zgoa
zowrbnie. Jeli skarymy si dzi, nie bez racji, na aosny stan przygotowania kandydatw na wysze studia humanistyczne i na kopoty
z nimi w czasie studiw, to stwierdzi trzeba, i niema win ponosi tu
wanie drastyczne zredukowanie nauczania aciny i kultury klasycznej.
Stanowi one podstaw nie tylko studiw nad staropolszczyzn, lecz
take i wszystkich inny dziedzin kultury wspczesnej, zaczynajc od
gramatyki opisowej (ktrej znajomo w szkole zmniejszya si wydatnie wraz ze zmierzchem aciny), na kulturze wspczesnej koczc
zrozumienie jej jest, wbrew pozorom, niezwykle utrudnione bez dobrej
znajomoci antyku (by przytoczy klasyczny przykad Ulissesa Joycea).
Oczywicie najgroniej odbija si to na studium wszelkiej kultury starszej, ma jednak bez wtpienia wyrane reperkusje i dla caoksztatu dydaktyki uniwersyteckiej.
Coraz trudniej znale na humanistyce uniwersyteckiej studentw,
ktrzy z penym zrozumieniem uczestniczy mog w seminariach i zajciach z literatury czy kultury starszej; dotyczy to zarwno seminariw
historii literatury, jak i seminariw historycznych. Trudno si dziwi:
nie posiadajc adnego prawie przygotowania w zakresie znajomoci
jzykw antycznych przede wszystkim aciny, o grece bowiem ju od
dawna nawet si nie wspomina nie mog oni upora si z elementarnymi, wydawaoby si, kwestiami interpretacji, niemal wszyscy grzesz
te nieznajomoci kultury antycznej w ogle. Na rezultaty nie trzeba
dugo czeka: seminaria staropolskie wiec pustkami. Mao kto umie
sobie bowiem poradzi z trudnociami wynikajcymi z niemonoci rozumienia podstawowych tekstw literackich, z obfitymi w tym pimiennictwie aluzjami do kultury antycznej i do mitologii, z cytatami
80
Stefan Zabocki
z aciny, trudnociami, ktre dla studentw koczcych studia jeszcze

w pocztkach lat pidziesitych, a wic wychowanych w gimnazjum
starego typu, nie przedstawiay specjalnych problemw. Miar trudnoci moe by fakt, i wydany w 1927 r. przez Stanisawa Kota i Ignacego Chrzanowskiego podrcznik do wicze uniwersyteckich pt. Humanizm i reformacja w Polsce dzi nie nadaje si cakowicie do
uytku, poniewa nikt ze studentw nie potrafiby si nim posugiwa,
przypuszcza za naley, i co modsi pracownicy i wykadowcy take.
Stan ten napawa moe niepokojem nie tylko specjalist od pimiennictwa staropolskiego, lecz take i szersze krgi osb odpowiedzialnych za nauczanie uniwersyteckie i rozwj ycia naukowego. Braki
bowiem w kadrze specjalistycznej, ju teraz widoczne, rzutowa bd
niebawem i na plany edytorskie. Mona przewidzie, i coraz trudniej
bdzie o wydanie tekstu starszego w taki sposb, jak to postuluje
wspczesna nauka, a niewtpliwy postp w edytorstwie naukowym, jakiego bylimy wiadkami w latach powojennych, zahamowany moe zosta a nadto szybko i nieodwracalnie, jeli w por nie zdobdziemy si
na rodki zaradcze.
W szerszym aspekcie odwrt od kultury antycznej, tak widoczny
dzi w programach szkolnych, zaowocuje nieoczekiwanie w dziedzinie
wszystkim bliskiej; doprowadzi bowiem moe do zerwania wizi
z ogromnymi poaciami kultury narodowej. Jest to tym bardziej niepokojce, i wanie obecnie, dziki pracom takich uczonych jak Henryk
Barycz, Wadysaw Czapliski, Jarema Maciszewski, Janusz Tazbir i Andrzej Wyczaski, w coraz wikszym stopniu skonni jestemy kultur
staropolsk, w niedawnym okresie potpian jako obc kulturze ludowej czy kosmopolityczn, uznawa za swoj. Nie zamykajc oczu na
wady umysowoci, kultury i literatury staropolskiej, jestemy dzi wiadomi, e bez poznania tej wanie kultury nie moemy w peni zrozumie dorobku naszej obecnej rzeczywistoci i e take obecnie moe
ona by rdem wartoci humanistycznych, moralnych i ideowych.
Szczeglnie to wane w odniesieniu do modego pokolenia, dla ktrego
kultura romantyczna traci sw si atrakcyjn, coraz sabiej przemawia
do serc i wyobrani.
Kultura staropolska, szczeglnie kultura renesansowa, niezwykle
oryginalna i twrcza, nie moe sta si kultur martw. Wzrost obojtnoci wobec epok dawnych, brak zrozumienia dla wasnej przeszoci
szczeglnie grony musi si wydawa w epoce, ktrej osigniciem jest
zatarcie rnic spoecznych i uczynienie oglnonarodowym tego, co
dotychczas byo wasnoci jedynie wskich, wysoko wyksztaconych
krgw spoecznych. Odsunicie od dorobku dawnej polskiej kultury
polonistw modego pokolenia, w przewanej wikszoci rekrutu-
81
jcych si z warstw przez stulecia pozbawionych monoci korzystania

z dobrodziejstw kultury uprzywilejowanej elity, byoby zjawiskiem godnym poaowania, a bdy popenione w tym wzgldzie okaza by si
mogy trudne do naprawienia. Niepokj jest tu na miejscu, gdy zwaymy na ogromne osignicia polonistyki staropolskiej zwaszcza w ostatnim dwudziestopicioleciu, kiedy to nie tylko rozwin si kunszt edycji tekstw starszych, lecz w parze z nim szo oywienie bada
historycznoliterackich. I chocia w zakresie podstawowych kulturowych i literackich zjawisk staropolszczyzny do dzi notujemy wielkie
zaniedbania (by wspomnie choby tylko brak monografii Kochanowskiego, odpowiadajcej stanowi wiedzy wiatowej o epoce renesansu
[zob. J. P e l c: Jan Kochanowski: szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa 1980, 1987, wyd. popr. 2001], oraz fakt, e ksika
Aleksandra Brcknera sprzed ponad p wieku nadal stanowi podstawowe rdo informacji o twrczoci Reja), to przecie w latach ostatnich odkryto cae poacie pimiennictwa staropolskiego, uzupeniono
luki w badaniach poprzednikw, stworzono szerokie podstawy do syntezy epoki.
Tendencja oglna tych rozwaa jest jednoznaczna: studium kultury staroytnej, filologii klasycznej sensu stricto stanowi niezbdny warunek przy opracowywaniu wszelkiej kultury starszej i umoliwia jej
prawidowy odbir. Bez filologii nie do pomylenia jest wyksztacenie
edytora, bez pracy za edytora, bez odpowiednio przygotowanej i opracowanej tradycji historycznej i literackiej nie do pomylenia jest edukacja humanisty. Wysiek woony w naukowe przygotowanie tekstw
pimiennictwa dawnego sprzga si wic musi z wysikiem woonym w przygotowanie odpowiedniej liczby odbiorcw tych tekstw
studentw, pracownikw naukowych, publicystw i popularyzatorw, co dokonywa si winno w szkole redniej i w nauczaniu uniwersyteckim.
Waga wyoonych wyej spraw wzrasta wobec zmiany koncepcji wydawania tekstw; dzi przy ich opracowywaniu naley uwzgldnia zasadnicz odmienno postulatw kierowanych do wydawcy przez naukowego czytelnika w XIX i XX wieku. Problem ten wie si wyranie
z rol filologa w rozwoju naukowej kultury wspczesnej, oglniej za
mwic, z zadaniami, jakie przed nim stawia konieczno zachowania
wielusetletniej kultury staropolskiej i obowizek przekazania jej, objanionej i zinterpretowanej zgodnie z prawd historyczn, pokoleniom
nastpnym.
Jeszcze wydawcy serii Corpus Antiquissimorum Poetarum Poloniae
Latinorum uwaali, i dodawanie do tekstu aciskiego polskiego
przekadu stanowi zabieg cakowicie zbdny; w warunkach wczesnych
6 Od staroytnoci...
82
Stefan Zabocki
podraao to niezmiernie koszty imprezy wydawniczej. Dzi jednak zdajemy sobie w peni spraw z faktu, e tumaczenie jest ju rodzajem interpretacji rwnie niekiedy wanej jak uwagi objaniajce tekst. Tote
wydawcy wspczeni coraz czciej przychylaj si do pogldu, i tekstowi powinien towarzyszy przekad, posiadajcy jednak tylko znaczenie pomocnicze. Nie musi on wic mie walorw odpowiadajcych
wartociom artystycznym oryginau, aby przez zawioci rozwiza formalnych nie utrudnia rozumienia tekstu oryginau. Pogld ten prcz
racji czysto naukowej wzmacnia take racja bardzo prozaiczna, cho zasmucajca: oto spora liczba czytelnikw tekstw klasykw literatury
polsko-aciskiej nie potrafi poradzi sobie z oryginaem, tumaczenie
stanowi wic, obok interpretacji, take i rodzaj pomocy dla mniej
wprawnego w acinie czytelnika.
Wszystko to sprawia, i od tumacze nie stroni nawet wydawcy
znakomitej serii Bibliotheca Latina Medii et Recentioris Aevi, cho
bywa tu rnie jedne tomy opatrzone zostay w przekad polski, inne
prezentuj jedynie tekst aciski. Dwadziecia woluminw oddanych do
dyspozycji czytelnikw udostpnio materiay literackie o pierwszorzdnym nieraz znaczeniu, a komplet stanowi w antykwariatach europejskich wysoko ceniony rarytas. Jedynie u nas, na skutek wyjtkowej
indolencji Domu Ksiki, cao jest ju nie do dostania, cho nie sposb ustali, czy nakad poszczeglnych tomw naprawd zosta wyczerpany (dochodz suchy, i rozdawano je bezpatnie, co stanowi moe
przykad niestety czsto spotykanego barbarzystwa w handlu ksik
naukow, zwaywszy, e teksty te przez lata maj suy studiujcym literatur staropolsk).
W serii tej ukazay si teksty wag sw i znaczeniem odpowiadajce
edycjom Biblioteki Pisarzw Polskich, z t jednak rnic, i pozbawione zostay tumaczenia polskiego e wymienimy paraleln do Janickiego czy Trzecieskiego edycj wierszy Pawa z Krosna. Wydaje si,
i opatrzenie tekstu w przekad jest koniecznoci, jeli chcemy zachowa go w polonistycznej wiadomoci; dlatego zasada przyjta w Bibliotece Pisarzw Polskich wydaje si suszniejsza, cho niewtpliwie
nastrcza sporo trudnoci praktycznych i finansowych. Mona je
zmniejszy do minimum, postulujc, by wydrukowane petitem tumaczenie znajdowao si na kocu, co podkrelaoby jego pomocniczy
charakter. Tak te postpiono w niektrych tomikach z serii Bibliotheca Latina Medii et Recentioris Aevi, niesusznie zarzucajc pniej t
myl.
Taka koncepcja wydawania podstawowych dzie autorw polsko-aciskich wymaga wyksztaconej kadry filologw. Stanowi to spraw
dugofalowego planowania, ktrym zainteresowane powinny by nie
83
tylko instytuty badawcze w rodzaju Instytutu Bada Literackich czy Instytutu Historii PAN, lecz take, i przede wszystkim, uniwersytety. One
bowiem stanowi, by uy terminu produkcyjnego, wskie gardo
nauki polskiej: wszelkie bdy w planowaniu i nieporozumienia w dydaktyce odbijaj si ju po niewielu latach w dynamice pracy placwek
naukowych. Wydaje si wic, i powysze uwagi upowaniaj do postulowania rozszerzenia studium kultury antycznej w cisym powizaniu
ze staropolszczyzn. Jest to conditio sine qua non przekazania, w szerszej ni dotychczas czyniono mierze, dorobku starej kultury polskiej
szkole i spoeczestwu.
W praktyce sprowadzi si to musi do czenia z sob studiw polonistycznych i filologicznych w specjalizacji przede wszystkim aciskiej.
Od lat dyskutuje si zagadnienie czenia studiw, co wobec postpujcej integracji szeregu dawniej oddzielonych nauk stanowi postulat
cakowicie zgodny z kierunkiem rozwoju nauki. Konieczno takich
studiw uwidacznia take szybki rozwj bada interdyscyplinarnych takich jak neolatynistyka (szybko powstaj katedry literatury nowoaciskiej w uniwersytetach europejskich), rozwijajca si midzy tradycyjnymi dyscyplinami klasycznymi a neofilologicznymi.
Najlepsi spord wyksztaconych polonistycznie filologw klasycznych stanowi bd kadry dla realizacji szeroko zakrojonego planu edycji pisarzy polsko-aciskich. Plan ten naley przygotowa ju teraz. Wydaje si zreszt, i dyskusja nad nim usprawiedliwiona jest wielu
wzgldami. Po pierwsze, pozwala na kierowanie wyksztaceniem kadry
naukowej w zaplanowanym ju, cile okrelonym kierunku (np. osoba
przewidziana do edycji okrelonych autorw opracuje prac monograficzn czy doktorsk na temat czcy si z przysz prac edytorsk).
Po drugie, pozwala ustali hierarchi potrzeb, uwarunkowan wzgldami oglniejszymi (np. rocznica Kopernikowska, Rejowska, Kochanowskiego itp.) oraz potrzebami praktycznymi (ewentualna dostpno lub
co bardziej czste niedostpno poszczeglnych, poszukiwanych
w dydaktyce tekstw). Po trzecie wreszcie, pozwala unikn przypadkowoci w doborze wydawanych tekstw, dyktowanym jedynie zainteresowaniami badawczymi poszczeglnych uczonych. Oczywicie
zawsze istnie musi margines dla indywidualnych zainteresowa badawczych, nie moe on jednak wypenia caoci czy wikszej czci
planu wydawniczego. Jednoczenie przedyskutowanie dalekosinego planu edytorskiego i utrwalenie dyskusji w formie druku stworzy
co w rodzaju zbiorowej odpowiedzialnoci pokolenia, ocenianego
w przyszoci tak na podstawie postulatw, jak i dokona naukowych.
Nie mona zapomnie, i np. pokoleniu organizujcemu w XIX wieku
pierwszy Zjazd im. Jana Kochanowskiego w trzechsetlecie zgonu poety
6*
84
Stefan Zabocki
zawdziczamy plany pniejszego rozwoju polskiej humanistyki. Tu

rzucono pomys wydawania zbioru poetw polsko-aciskich, tu te
zrodziy si pierwsze pomysy serii obejmujcej dziea autorw mao
znanych i trudno dostpnych, majce w przyszoci owocowa Bibliotek Pisarzw Polskich.
Uczeni wczeni w peni wiadomie zakadali, i projekty ich wykonalne by mog jedynie w ogromnej perspektywie czasowej. Nikt nie
mg wwczas przewidzie rozwoju nauki polskiej po obu wojnach
wiatowych, nikt nie domyla si take, jak wielkie straty poniesie niebawem kultura narodowa u samych swych podstaw.
Wydaje si, e dzi, dysponujc nierwnie wikszymi moliwociami, moemy, mimo wysoce niekorzystnej sytuacji kadrowej i oglnych
trudnoci zwizanych z dydaktyk uniwersyteck, rzuci posiew na
przyszo nie gorszy od posiewu pokolenia sprzed wieku. Musimy jednak planowa moliwie dalekosinie, tak by szerokie pomysy nie
skoczyy si na odosobnionych akcjach i by nie zmarnowa ogromnych moliwoci rozwojowych otwierajcych si przed humanistyk
polsk.
Retoryka klasyczna a retoryka manieryzmu
85
6
Retoryka klasyczna
a retoryka manieryzmu
prawdzie retoryka od pocztku swego istnienia w przedklasycznej jeszcze Grecji identyfikowana bya przede wszystkim ze sztuk wymowy sdowej co piknie odzwierciedla si w aciskim tumaczeniu
greckiego terminu techne rhetorike jako ars oratoria czy po prostu
jako eloquentia przecie nie zawsze i nie u wszystkich teoretykw
pojcie retoryki identyczne byo z wymow, c za dopiero z wymow
sdow. Ju bowiem przez sofistw, a nawet wczeniej, w epoce starohelleskiej, kiedy tacy poeci jak Homer, Hezjod, Solon, Kallinos czy
pniej tragicy Ajschylos czy Sofokles uywali techniki retorycznej nieskodyfikowanej jeszcze w podrcznikach szkolnych i nieujtej od strony teoretycznej, retoryka pojmowana bya przede wszystkim jako sztuka perswazji, zdolno przekonywania; jak mwi mistrz sofistw,
Gorgiasz: peithus demiurgos mistrzyni przychylnoci. Orator byby
wic czowiekiem, ktry dziki umiejtnoci biegego zastosowania szeregu chwytw technicznych zdolny jest wzbudzi zainteresowanie dla
swych pogldw oraz zjedna dla swego punktu widzenia suchacza
czy czytelnika, w tym take oczywicie sdziw w procesie sdowym. Retoryka nie bya jednak pomylana od pocztku jako sztuka zjednywania sdziw i wygrywania procesw, tylko przeciwnie sukcesy
sdowe uwaane byy za jeden z licznych skutkw biegego wadania
sztuk retoryczn. Wbrew wic potocznemu mniemaniu, techne rhetorike nie tumaczy si jako ars oratoria, pojcie to bowiem posiada nieporwnanie wikszy zakres ni starorzymska eloquentia.
Mino sporo czasu, nim dokadnie sprecyzowano pojcie retoryki,
w czasach przedklasycznych uywane raczej intuicyjnie. Retor w znaczeniu mistrza czy sztukmistrza biegle wadajcego rodkami stylistycznego wyrazu pojawia si przecie po raz pierwszy i to w zgoa pejoratywnym znaczeniu u konserwatysty Arystofanesa, sam za termin
86
Stefan Zabocki
retoryka dopiero u Platona, i to te w niezbyt pochlebnym kontekcie. Platon przecie, najbardziej zdecydowany wrg sofistw pord
wszystkich antycznych i nieantycznych mylicieli, rozpocz zasadnicz
dyskusj z retoryk pojt jako sztuka uczenia formalnych chwytw
stylistycznych i jzykowych, sucych celowi przekonywania suchacza
do swoich racji. Ju wtedy jednak retoryka bya pojciem znacznie szerszym ni wymowa sdowa. Rozumiano j jako sztuk trafnego formuowania myli, co Rzymianie w sposb waciwy acinie, operujcej
konkretnymi pojciami, formuowali jako bene dicendi scientia, co jednak tumaczy by naleao nie dosownie (jako sztuka waciwego mwienia), lecz jako wiedza o piknym sposobie wyraania si. Jest wic
retoryka klasyczna sztuk piknego wyraania si, formuowania myli,
piknego mylenia. Do tego piknego mylenia przygotowuje szkoa,
wyrobieniu piknego mylenia suy paidea sztuka waciwego wychowania nie tylko w latach dziecicych i modzieczych, lecz take
dorosych, kiedy wolny od szkoy obywatel sztuk piknego formuowania myli i eleganckiej ich ekspresji chonie na agorze i w teatrze,
bo paidea obejmuje przecie cae ycie czowieka.
Platon, a jeszcze wczeniej chyba Sokrates, postawi przed tak
wanie pomylan retoryk pytanie zasadnicze, mianowicie pytanie
o ethos sztuki perswadowania, sztuki piknego wyraania si i mylenia. Jeli bowiem uczy si mamy wiedzy o piknym myleniu, powstaje pytanie, czy wiedza ta obejmuje take mylenie waciwe, to znaczy
zgodne z natur czowieka, wyraajce istotne cechy jego natury.
W przeciwiestwie wic do retoryki przedklasycznej sofistw, ktra
nie chciaa zbytnio wgbia si w dociekania o istot waciwego sposobu mylenia, skoncentrowa si Platon na pytaniu, czy wszystko moe
by przedmiotem perswazji, oglniej za mwic czy wszystko moe
by przedmiotem zastanawiania si i ekspresji artystycznej. Myl platosk wyraali pniejsi Rzymianie sowami Kwintyliana, zadajc pytanie, czy kady temat posiada si perswazyjn, a wic czy moe sta si
materiaem dla dziea artystycznego: quid in quaque re possit esse persuasibile (Inst. orat. II 15, 16). Arystoteles ujmowa to bardziej teoretycznie, piszc w swej retoryce, e orator winien opanowa sztuk unaoczniania w dziele artystycznym tego, co mona uczyni wiarygodnym.
Jak sdz teoretycy retoryki klasycznej, wywodzcej si z myli Platona i kontynuujcej dostrzeony a dyskutowany przeze problem ethosu
retoryki, s dwie rzeczy, ktre nie mog by wiarygodne, ktre z samej
swej natury nie mog by przedmiotem artystycznej ekspresji. Jeli bowiem stan si nim, bd tkwicy niejako w samej ich istocie sprawi, e
nie bd si one mogy sta persuasibiles nie zjednaj sobie ani yczliwoci, ani zainteresowania czytelnika czy suchacza, ktry mimo wy-
87
sokiego kunsztu autora wietnie wadajcego stylistycznymi rodkami

ekspresji, nie potrafi identyfikowa si z myl i nastrojem utworu
wszystko jedno, czy bdzie to mowa sdowa, czy te utwr poetycki,
okolicznociowy lub refleksyjny.
Na pytanie, dlaczego tak si dzieje, klasyczna retoryka, a wic Platon
i w jeszcze wikszym stopniu wycznie i osobno piszcy o podtekstach retoryki Arystoteles, dawaa mniej wicej podobn odpowied.
Dzieje si tak, jeli utworowi brak waciwego ethosu. Utwr bowiem
pikny moe by tylko wtedy, jeli suchacz czy czytelnik uwaa za
prawdopodobn tematyk dziea: w wypadku, gdy kci si ona w jaskrawy sposb z systemem wartoci suchacza, mimo doskonaoci tropw i figur retorycznych dzieo nie bdzie przekonujce, utraci wic
tym samym si perswazyjn, a ta przecie jest podstawowym celem retoryki: non potest esse persuasibilis, powiedzielibymy jzykiem Kwintyliana.
Platon, po nim za Arystoteles, podnieli wic kwesti zasadnicz
dla caej pniejszej retoryki: by pisa lub deklamowa w doskonay
sposb, autor tak prozaik, jak i poeta (gdy retoryka, jako oglna teoria wyrazu artystycznego, odnosi si zarwno do poezji, jak i do prozy)
we wasnym, dobrze pojtym interesie, powinien wiedzie, co jest
zgodne lub niezgodne z potocznie przyjtym systemem wartoci,
wypywajcym zarwno z natury ludzkiej, jak i z kulturowego wyboru
tego spoeczestwa. Nie znajc bowiem powszechnego, naturalnego
ethosu, nie zdajc sobie te sprawy ze spoecznie aprobowanego ethosu zbiorowoci, w ktrej si yje, atwo narazi si moe na posdzenia
o brak autentycznoci. Autor nieautentyczny zostanie oceniony przez
swych suchaczy negatywnie, jako pisarz bez talentu, gdy mimo wielkiego kunsztu, jakim dysponuje, nie zdoa przekona suchaczy do
susznoci swych wywodw, wzgldnie jeli jest poet nie zdoa ich
poruszy i nie doprowadzi do zidentyfikowania si ich uczuciowych
nastawie z nastrojami opisanymi w utworze, na czym z kolei polega
perswazyjna sia poezji.
Tak wic orator, by osign zamierzone przez siebie cele, wedug
teoretykw klasycznej retoryki studiowa ma nie tylko tropy i figury,
nie tylko stara si musi o nienaganny delectus verborum, wybr sw
i nienagann dyspozycj dziea, w ktrym wszystkie czci winny by
zrwnowaone w sposb harmonijny. Pierwszym i kto wie, czy nie
najwaniejszym zadaniem winno by dla zdobycie wyksztacenia filozoficznego, poniewa bez niego nie bdzie on zdolny do odrniania
wartoci. Tylko filozofia nauka o poznawaniu prawdy, jak j rozumieli staroytni umoliwia mwcy zdobycie wiedzy o tym, czym jest
ethos. W przeciwiestwie do pathos, ktry Kwintylian (Inst. orat.
88
Stefan Zabocki
V 1, 8) nazywa afektem (Graeci pathos vocant, quod nos vertentes recte ac proprie adfectum dicimus), ethos sprawia teoretykowi klasycznej
retoryki nieco wicej kopotu, gdy sowo to ethos nie ma dokadnego
odpowiednika w acinie: ethos cuius nomine [] caret sermo Romanus (ibidem). Filozof decyduje si jednak na moim zdaniem bardzo
szczliwy odpowiednik aciski, oddajc greckie ethos przy pomocy
terminu mores obyczaje, zasady, waciwe postpowanie, lece
u podstaw wanie moralnoci. Wszystko to wylicza Kwintylian, piszc:
[ethos] mores apellantur, atque inde pars quoque illa philosophiae
ethike moralis est dicta (ibidem VI 8, 1). I dodaje, e wany dla retora
jest moe nie tyle sam obyczaj czy zasady, ile przede wszystkim nastawienie moralne, ktrego znajomo stanowi ma podstaw wyksztacenia retorycznego: Sed ipsam rei naturam spectanti mihi non tam mores significari videntur quam morum quaedam proprietas: nam ipsis
quidem omnis habitus mentis continetur (ibidem VI 1, 9).
Ethos jest wic znw wedug sw Kwintyliana takim rodzajem
nastawienia moralnego, ktre musi pozna retor (pomylany jako artysta, mwca, prozaik czy poeta), by uczyni swe dzieo w peni autentycznym, a wic perswazyjnym. Poniewa za filozofia uczy, e postpowanie zgodne z natur, a zatem etyczne, jest przede wszystkim
postpowaniem rozumnym, ethos polega wic na uczuciach rozumnych i dobrych, bo wedug staroytnych a zwaszcza wedug stoikw,
tak czsto naladowanych przez rzymskich filozofw dobro jest
wszak nieodczn cech rozumu. Poezja wic musi uczy (bo sztuka
jest wszake wielk paidei spoeczestwa), e pathos, uczucia spontaniczne, nierozumne, prowadz do tragedii (Medea!), ethos za przedstawia drog wyjcia: nam quae pathos concitavit, ethos solet mittigare
co poruszy pathos, to ethos uspokaja (ibidem VI 8, 12); amor
rwnoznaczny jest przeto ze sowem pathos, caritas z kolei ze
sowem ethos. Wyksztacenie za filozoficzne umoliwia retorowi rozeznanie w skali wartoci, w wyborze wartoci spoecznie akceptowalnych i naturalnych, jak recta ratio waciwy wybr, pomylany zgodnie z zasadami etyki.
Te wartoci klasycznej retoryki znalazy szczeglne odbicie u Rzymian, uprawiajcych od niepamitnych czasw kult virtus, niezbdnej
do ycia zgodnego z zasadami natury. Dlatego ju przeciwnik Grekw
i greckiej kultury, stary Cato Censorius z naciskiem mia podkrela, e
retorem moe by tylko vir bonus, dicendi peritus, posiadanie wartoci
etycznych i recta ratio, ktra te wartoci pozwala osign, uwaajc za
niezbdny i pierwszorzdny warunek. Nie by oczywicie pierwszym,
ktry wyrazi taki pogld; to samo pisa Isokrates jeszcze w V wieku
p.n.e., podkrelajc, e mwca musi by zarazem agathos mdry
89
i euphron dobrze, waciwie mylcy. To waciwe mylenie wedle

teoretykw klasycznej retoryki zapewni miao studium filozofii, ktra
nauczy odrniania dobra od za.
Tak wic w klasycznej teorii retoryki, ktra jak zaznaczylimy
bya nie tylko teori wymowy, lecz take teori ekspresji jzykowej
w ogle filozofia odgrywaa zasadnicz rol, gdy bez niej nie mona
byo zosta dobrym oratorem. Znalazo to doskonay wyraz w podziale
materiau na trzy zasadnicze czci: inventio (heuresis), dispositio (taksis) oraz elocutio (leksis). Dwie ostatnie suyy wyksztaceniu biegoci
formalnej: dispositio uczyo o podziale materiau literackiego na czci
rozmaite, w zalenoci od gatunku utworu, gdy np. epicedium
mogo skada si z wikszej liczby skadowych ni epitalamium. Zazwyczaj byy to cztery czci: exordium, narratio, argumentatio oraz peroratio, przy czym kada z nich dzielia si jeszcze na oddzielne czy lepiej wydzielone fragmenty. Elocutio za stanowia w klasycznym
systemie retoryki bardzo szczegowo rozbudowany system przedstawiania tematu zarwno od strony jzykowej, jak i stylistycznej. Trudno
tu by byo wymieni wszystkie moliwe sposoby wzbogacenia elocutio:
do najbardziej znanych naley ozdabianie wywodu poetyckiego czy
prozaicznego przez virtutes dicendi; sposoby jego stosowania zale
znw od uytego w utworze stylu, bd prostego, bd redniego, bd
te wzniosego.
W podrcznikach retoryki klasycznej u Cycerona, Kwintyliana czy
we wspczesnej niemal Cyceronowi Retoryce do Herenniusza specjalne jednak miejsce zajmuje cz pierwsza teorii: heuresis inventio. Podobnie jest u autorw greckich: dzieo Arystotelesa traktuje bardziej o podstawach teoretycznych wiedzy o retoryce, ni o inwencji czy
dyspozycji potrzebnej retorowi do ostatecznego uksztatowania swego
dziea, rozwaania za Platona niemal w caoci koncentruj si na kluczowym dla klasykw problemie relacji midzy filozofi a retoryk.
Rozpatrujc rzecz od strony omwionego wyej podziau na trzy zasadnicze czci teorii retoryki, powiedzie by mona, e klasyczni teoretycy najwicej miejsca powicali na omwienie inventio, ktra stanowi
dla nich najistotniejsz cz zadania, przed ktrym stoi orator, tworzy
istot officia oratoria.
Wynika to std, i wanie w inventio koncentruje si to, co dla
mwcy najistotniejsze, a mianowicie waciwy z etycznego punktu widzenia wybr tematu. Dlatego wrd wszystkich officia oratoria
waciwy wybr tematu naley do zada najwaniejszych, co Cyceron
wielokrotnie podkrela w De oratore, z naciskiem wywodzc, e o sukcesie mwcy rozstrzyga dokadna znajomo istoty tematu, znajomo
prawdziwego stanu rzeczy, a wic rozpoznanie zagadnienia zgodne
90
Stefan Zabocki
z ethos tematu. Gdybymy wywody Cycerona przenie chcieli do poezji nowoytnej, powiedzie bymy musieli, e pochwaa rozbiorw,
wygoszona przez Polaka, choby najsprawniej napisana z najwiksz
biegoci i znajomoci zasad retorycznego ornatus, zawiera dla odbiorcy suchacza czy czytelnika zasadniczy bd niewaciwej inwencji, skazujcej autora na klsk artystyczn w poezji polskiej (cho
moe nie w poezji zaborcw!). Ot inventio (pochwaa zaborcw) nie
moe si adn miar zgodzi z powszechnie przyjtym w polskim obszarze kulturowym i jzykowym ethosem, nakazujcym powszechnie
negatywn ocen rozbiorw. Nie wchodzc w faktyczn ocen ich
susznoci (zalen przecie od przyjtych stereotypw mylenia niepolskiego na przykad czytelnika), stwierdzi trzeba, e filozoficznie
biegy retor dostrzee immanentnie niejako tkwicy w temacie faszywy wybr: laudatio rozbiorw jest sprzecznoci sam w sobie w polskim krgu kulturowym i adn miar nie uda si napisa utworu
literackiego, ktry mgby nakoni czytelnika czy suchacza do identyfikacji z propositum autora, do aprobaty tematu. A wic nie ornatus,
lecz inventio jest wedug klasykw czynnikiem rozstrzygajcym o sukcesie retora. Bez wyksztacenia filozoficznego ryzyko niewaciwej inwencji jest due, a im bardziej miay temat, tym wiksze prawdopodobiestwo artystycznej klski.
Jeli za dodamy, e orator philosophus ma by take tym, kogo Cato
Censorius okrela jako vir bonus, dicendi peritus, jasne si staje, e warunkiem sukcesu artystycznego jest nie tylko biego techniczna, lecz
i to przede wszystkim wymg, by by on agathos vir sapiens, by
reprezentowa wrodzon dobro i prawo umysu. Tak wic w klasycznej teorii retoryki zalety etyczne byy jakby warunkiem sukcesu artystycznego, byy z nim nieodcznie zwizane. Poniewa w przekonaniu
wszystkich klasycznych systemw filozoficznych dobro jest waciwoci moliw do wyuczenia si, std tak silnie podkrelany postulat
mdroci oratora i konieczno wyksztacenia filozoficznego, umoliwiajcego mu sztuk waciwej inwencji.
Nastawienie to zmienia si w czasach pniejszego cesarstwa rzymskiego i to zarwno u teoretykw retoryki piszcych po grecku, jak
i u retorw aciskich. Ju u Teofrasta, a wic w czasach hellenizmu,
wida pocztek tej zmiany. W niestety niezachowanym w caoci i znanym tylko we fragmentach dziele Peri lekseos pomin on bowiem nauk o heuresis inventio, szeroko natomiast omwi problemy stylistyczne, aretai tes lekseos, zwane pniej przez acinnikw virtutes
dicendi, co dao pocztek rozlicznym rozprawom z czasw cesarstwa
powiconym latinitas (lub hellenismos), perspicuitas (zasada jasnoci), aptum (zasada waciwego stylu) oraz przede wszystkim orna-
91
tus (zasada ozdobnoci stylu). Szczeglnie ostatni problem zaj niezwykle eksponowane miejsce w retoryce pniejszego cesarstwa, ktra
skupia si gwnie na rozwaaniach o tym, jak waciwie ozdobi
utwr literacki w zalenoci od tego, jaki styl gatunkowy (genus elocutionis) on reprezentuje.
Odejcie od problematyki etycznej klasycznej retoryki widoczne jest
wic u pocztku ery hellenistycznej, cakiem za wyrane staje si
w czasach cesarstwa. W pimiennictwie rzymskim pojawia si ono nieco pniej z uwagi na fakt powszechnego sigania po dorobek klasycznej Grecji zarwno w epoce schyku republiki, jak i przede wszystkim w czasach renesansu augustowskiego, ktry pragn klasyczn
myl greck wskrzesi w aciskiej szacie nie tylko w literaturze
piknej, lecz take i w rozwaaniach teoretycznych dotyczcych retoryki oraz w pewnej przynajmniej mierze filozofii (nieprzypadkowo
przecie Cyceron przekada na acin dialogi Platona). Jeszcze Kwintyliana uwaa moemy za naladowc czy kontynuatora problematyki retorycznej zawartej u Arystotelesa. To samo mona powiedzie o Horacym, komentujc nacisk, jaki pooy on na problematyk moraln
w swej tak przecie skdind zalenej od hellenistycznych mistrzw
sztuce poetyckiej.
Ju jednak yjcy u schyku epoki augustowskiej niezwykle popularny w czasach cesarstwa retor P. Rutilius Lupus, ktrego dzieo De figuris sententiarum et elocutionis przerobiono pniej na wierszowany
podrcznik retoryki Carmen de figuris (przeom IV i V wieku), przedstawia zupenie inn tendencj. Problematyka figur stylistycznych opracowana zostaa tu szczegowo i znacznie obszerniej, ni w ogromnym
przecie dziele Kwintyliana i schemata lexos, a wic aciskie figurae
verborum sive elocutionis zajmuj u Lupusa a dwie wielkie ksigi, na
co Kwintylian potrzebuje jedynie czci jednej (IX). Niezwykle charakterystyczny jest sam wybr tematu: figurae verborum obejmuj bowiem upikszenie wyrazu stylistycznego dziea literackiego przy pomocy trzech typw figur stylistycznych, niezwykle charakterystycznych
dla poezji i prozy manieryzmu. S to: wzbogacenie wyrazu przez powtarzanie tej samej konstrukcji stylistycznej polisyndeton, i jego
przeciwiestwo asyndeton (jak u Jana Andrzeja Morsztyna w Do Jagnieszki: Std-ci mi dzier w nieprzerwanej mce / Oczy, wos, usta,
piersi, czoo, rce []). Do tego dochodzi mylowy skrt, jakim jest
elipsa: haec secum sc. loquitur, oraz hyperbaton, transgressio verbi,
znw ulubiony rodek poezji manierystycznej, zmiana normalnego szyku wyrazw w zdaniu (nie moe bez nich by i na czas may pisze
Morsztyn). Nieskoczona niemal wariacja tych manierystycznych figur
stylistycznych stanowi tre dziea Rutiliusa Lupusa. Jak wielk do nich
92
Stefan Zabocki
nasz autor przywizuje wag, wida z zakoczenia, gdzie zapewnia, e

s to figury godne uwagi pisarza: hae sunt fere elocutionum figurae
animi adversione dignae. Mistrzostwo za polega na tym, by waciwej
figury uy we waciwym miejscu i tylko od samego autora zaley,
w ktrym miejscu ma jej uy. Wystrzega si jednak trzeba bezmylnego nagromadzenia figur, bymy naladujc mistrzowsk doskonao,
nie popadli w przesad: ne tamen, dum copiam imitamur, in nimietatem incidamus, cavendum est.
To zakoczenie godne jest uwagi z dwch co najmniej powodw. Po
pierwsze, wida, e autor yje jednak w czasach niezbyt odlegych od
klasycyzmu augustowskiego, skoro obawia si nimietas. Tego obawiali
si rzymscy retorzy a do schyku antyku, poeci za i mwcy suchali
ich wskaza skrupulatnie. Dopiero poezja redniowieczna przestaa
obawia si nimietas, w peni za zasada ta zatryumfowaa w epoce baroku. Z powodu owej nimietas wiersze przytaczanego tu Morsztyna
z pewnoci nie cieszyyby si uznaniem ani teoretykw, ani praktykw
staroytnych.
Waniejsze jednak wydaje si przyjcie jako zasady podstawowej dla
retora zasady imitatio mimesis. Imitatio, od Homeryckich czasw
uwaana za podstawow zasad poezji, nie bya przeciwstawiana przez
dugi czas zasadzie inventio. Przecie jeszcze Pliniusz Modszy napisa,
e dziki imitacji najlepszych wzorw wyksztaca si umiejtno odnajdywania podobiestw: imitatione optimorum similia inveniendi facultas paratur (Ep. VII 9, 2). Wraz z zanikajcym zainteresowaniem
inventio zasada mimesis w coraz wikszym stopniu zaczyna wypiera
z retoryki postulat koniecznoci wyksztacenia filozoficznego. Jeli
inventio przestaje by podstawow zasad literatury, a miejsce jej zastpuje naladownictwo niepodlegajcych dyskusji wzorw, retor nie musi
by wicej filozofem, gdy do osignicia sukcesu wystarczy tylko
sprawnie imitowa i wzbogaca przy pomocy wyuczonych figur i tropw uznane za wzorowe dziea literackie.
Drugim Wergiliuszem atwo moemy si sta, powtarzajc tre Eneidy tyle e w ozdobniejszej formie, stosujc bogatszy ornatus, pikniejsz elocutio i bardziej wyrafinowan Latinitas. Ju u Lupusa widoczna jest podstawowa zasada wszystkich manierystw: poeta nie
musi by sapiens, nikt ode tej sapientia nie wymaga. Tym, czego si
ode oczekuje, jest biego w tworzeniu nieskoczonych wariacji na
znane tematy.
Zasada ta tryumfuje oczywicie w epoce baroku, przynajmniej
u czci autorw siedemnastowiecznych, dla ktrych w ogle nie istnieje potrzeba inventio. Temat dany jest przez poezj dworsk lub
przez problematyk chrzecijask, w wypadku za autorw antycz-
93
nych tematyka manierystyczna pojawia si najczciej w poezji okolicznociowej i w naladownictwach motyww antycznych (Iliu halosis
Podbicie Troi), w prozie za w niezliczonych deklamacjach na tematy
pseudohistoryczne czy pseudomoralne. Zasada imitacji pozwala te na
uniknicie wszystkich zasadzek, jakie niesie ze sob inwencja. Poniewa np. w literaturze polskiej aden znaczcy autor nie napisa pochway zaborw i my nie podejmujemy ryzyka wypowiadania si na
ten temat w przekonaniu, e i tak nie da si tego tematu opracowa we
waciwy sposb.
Nie trzeba dodawa, e prowadzi to do zaprzeczenia etosowi literatury, co widoczne jest w sporej czci poezji (ale take i prozy) schyku
antyku. Poezja takiego choby Klaudiana, powicona maym raczej indywidualnociom dostojnikw Rzymu V wieku, jest po prostu katalogiem figur stylistycznych zalecanych w podrcznikach nastpcw naszego Lupusa i poczonych z biegoci wielkiego imitatora, starannie
umiejcego unikn puapek nimietas, przed ktrymi tak wyrazicie
ostrzega swych uczniw Akwila Romanus (III wiek n.e.).
Obszernego omwienia domagaby si gruntowny podrcznik Ars
rhetorica Caiusa Chiriusa Fortunatianusa napisany na przeomie IV i V
wieku n.e., poniewa stanowi on parafraz dobrze nam znanych Partitiones oratoriae Cycerona. Ciekawe jest to wszystko, co Chiriusz zmieni w stosunku do swego pierwowzoru sprzed ponad 400 lat. Chocia
bowiem w starorzymskim duchu zacz od definicji, i retoryka jest
bene dicendi scientia, a orator to vir bonus dicendi peritus, omin
przecie cay wywd o inventio, widocznie jako niepotrzebny, szczegowo zajmujc si podziaem mowy sdowej na czci (compositio)
i bardzo subtelnie analizujc elocutio (w tym take charakteryzujc
wspczesn mu wymow aciny) oraz doczajc uwagi o sposobie zachowania si oratora, a nawet o jego ubiorze, co stanowi dla wany
czynnik majcy przyczyni si do sukcesu mwcy.
Podobnych uwag o sposobie zachowania si oratora znale mona
wiele u pniejszych retorw, ciekawy zwaszcza jest komentarz Q. Fabiusa Victorinusa do retoryki Cycerona, w ktrym w pouczajcy sposb uwidacznia si manierystyczna niech do gruntownego komentowania etycznych problemw nasuwajcych si przy omawianiu roli
filozofii w inventio retora. Co ciekawsze, niezwykle interesujca retoryka w. Augustyna nie odbiega od gwnego duktu rozwaa schykowoantycznych autorw, mimo e mia si on pniej sta jednym z filarw
literatury chrzecijaskiej. Chrzecijanie bowiem w III a nawet w IV
wieku deklarowali w zasadzie niechtny, jeli nie krytyczny stosunek
do retoryki. Spowodowane to byo zapewne tym, i przez retoryk rozumieli wywody im wspczesnych nauczycieli, ktrzy dowodzili, e
94
Stefan Zabocki
nie temat i nie prawda, ale sztuka przede wszystkim posiada si perswazji. W takim ujciu retoryka pogaska wydawa si musiaa nauk
wrcz wrog, antychrzecijask, wynikao z niej bowiem, e tre objawienia jest dla oratora rzecz cakiem obojtn, jeli tylko biegle dysponuje on zasobem stylistycznej i jzykowej elegancji. Std liczne
i gwatowne filipiki, jakie czytamy u ojcw Kocioa, wymierzone przeciw mwcom pogaskim, jako wcieleniu przewrotnoci i niewiary.
Sytuacja zmienia si dopiero z pojawieniem si w. Augustyna, ktry opanowa t wanie pogask retoryk koca kultury antycznej
w sposb znakomity, czego dowodzi w swych pismach oraz wanie
w swym podrczniku retoryki pogaskiej. Jako chrzecijanin odszed
jednak w. Augustyn od wykadu retoryki przyswojonego przez podrczniki retoryki pogaskiej i sign, jak wszdzie w swych pismach,
do klasykw kultury helleskiej, przede wszystkim do Platona. To
umoliwio mu praktyczn rehabilitacj retoryki jako nauki stylu wysokiego, literackiego, przydatnego w nauczaniu skierowanym do coraz
liczniej wstpujcych do Kocioa intelektualistw.
Retoryka zostaa zrehabilitowana i przej moga do szkoy redniowiecznej Marcjanusa Kapelli i Izydora z Sewilli, niezwykle drobiazgowo
przedstawiajcych dorobek antycznej szkoy. Ciekawe jednak, e nie
signli oni ju do filozoficznego uzasadniania podstaw retoryki. Dominuje bowiem w ich dorobku, niczym u retorw schyku Imperium, tematyka techniczna, tropy i figury omawiane w sposb zaiste subtelny
i szczegowy, co da miao pocztek wyrafinowanej poezji szkolnej,
tak popularnej w caym redniowieczu. Przyczyna tej postawy jest do
oczywista: filozoficzne uzasadnienie dawaa teologia, uczona nie
w szkole retorycznej, tylko na kursie prawd wiary, stanowicych niezmienny fundament caego nauczania. Formu vir bonus, dicendi peritus zastpiono formu vir religiosus, dicendi peritus i umoliwio to
powstanie osobnej, cakiem od retoryki antycznej oddalonej, cho na
niej opartej retoryki kazania religijnego i umoralniajcego, bujnie rozwijajcej si przez cae redniowiecze i czasy nowoytne.
Jednoczenie za z retoryk kaza rozwina si poetyka manierystycznej poezji redniowiecznej. Nawrt do klasycyzmu epoki renesansu pooy kres tym tendencjom, lecz nie na dugo. Wnet bowiem odywa nimietas retorw schykowego antyku w poezji i prozie epoki
baroku.
Doda by jednak naleao, i twrczo manieryzmu siedemnastowiecznego, pozbawiona dyscypliny mylowej waciwej do koca staroytnej cywilizacji, rycho utracia ju nie tylko trosk o waciw
inventio, lecz wrcz zatracia podstawowe zasady dispositio i elocutio,
szanowane do koca czasw staroytnych. Utwory tej epoki trac cz-
95
sto bowiem jakkolwiek zasad kompozycyjn i sprawiaj wraenie,

jakby pisano je po to, by wiadomie zlekceway zasady dispositio
oparte na idei zotego rodka i harmonii rnych czci utworu literackiego. Tak samo klasyczna elocutio staje si jakby zaprzeczeniem zasad
klasycznych, kiedy to niejednokrotnie miast elegantia i subtilitas
eloquii natrafiamy w poezji mistrzw manieryzmu barokowego wrcz
na niedopuszczaln w konwencjach staroytnych niezrozumiao i niejasno wyrazu. Droga do eksperymentw jzykowych i stylistycznych
epoki romantyzmu zostaje w ten sposb otwarta. Nie sposb jednak
nie zauway, e przyczynili si do tego wanie retorzy rzymscy, ojcowie antycznego manieryzmu.
96
Stefan Zabocki
7
Spory o retoryk w XVI wieku
a twrczo Mikoaja Reja
ajserdeczniejszy z przyjaci Reja, Andrzej Trzecieski nalea do

gorliwych chwalcw jego twrczoci. W wierszach swych czsto go
wspomina przede wszystkim jako poet. W epigramie na urodziny
poety1, napisanym przed 1565 r., wielbi go jako tego, ktry saw talentu i wdzicznym powabem naszej [sc. polskiej] pieni porwnany
moe by z Dantem i Petrark (traktowanym tu nie tyle jako autor dzie
prozaicznych, ile poetyckich). Porwnanie z Dantem powtrzy w wierszu dedykacyjnym zamieszczonym w Rejowym Wizerunku2, mianujc
go drugim Orfeuszem. Podobnie i Kochanowski, sawic w 1569 r. Reja
jako poet i dramaturga, pomija jego twrczo prozaiczn3. Trzecieski
jedynie w epigramie umieszczonym przy Apocalipsis Reja podkrela
jego zasugi jako prozaika, za ktrego spraw szorstka mowa sarmacka,
przedtem niedbaa i wzgardzona [...] lni ogadzona i wypolerowana4.
W epigramie umieszczonym przy Zwierciadle5 chwali wprawdzie Reja,
ojca wytwornoci, za arty i krotochwile, piszc, e ob multiplices sales iocosque nil festivius his leges libellis, przecie ju nie bdzie
chwali jego prozy.
Moe nie bez powodu Rej, uznany za najwybitniejszego poet epoki
przed Kochanowskim, za wybitnego prozaika raczej nie uchodzi. Osobliwa jego proza nie znalaza naladowcw; poza Postyll Grzegorza
z arnowca waciwie jedynie ywot i sprawy poczciwego lachcica
1 A. T r z e c i e s k i: Carmina. Wiersze aciskie. Wyd. J. K r k o w s k i. Wrocaw 1958, s. 82, epigr. I 29.
2 Ibidem, s. 380, Carmina minora VII.
3 J. K o c h a n o w s k i: Dziea wszystkie. T. 3. Wyd. J. P r z y b o r o w s k i. Warszawa 1884, s. 131, el. I 13, w. 9 i n.
4 A. T r z e c i e s k i: Carmina..., s. 392 i n., Carmina minora XV.
5 Ibidem, s. 402, Carmina minora XIX.
Spory o retoryk w XVI wieku a twrczo Mikoaja Reja
97
polskiego Mikoaja Reja z Nagowic stanowi wierne naladownictwo

stylu Rejowego o ile nie jest autoparodi pisarza. Charakterystyczne,
e cho dziea prozaiczne drukowano w XVI wieku parokrotnie
(Psaterz mia dwa wydania, Postylla cztery, Zwierciado dwa, jeli wliczymy edycj wilesk z 1606 r.), w wieku XVII prozy Rejowej ani si
nie naladuje, ani si jej nie wznawia, cho Rej cigle by ywo cytowany; pomija go te waciwie Starowolski w Hecatontas, chyba nie ze
wzgldu na protestantyzm, gdy Trzecieskiego jednak odnotowa. Naladowano i drukowano Reja przede wszystkim jako autora pieni religijnych. Jeli wic mona mwi o postpujcym zapomnieniu twrczoci Reja, to mie naley na myli jego proz.
Przyczyn tego braku zainteresowania moe by duo, wydaje si jednak, i nie bez wpywu byo zwycistwo klasycyzujcej retoryki
u schyku XVI wieku i w siedemnastowiecznej szkole jezuickiej. Stosunek Reja do rozmaitych tendencji we wspczesnej mu retoryce ukaza
wic moe powody nagego spadku zainteresowania Rejem u potomnych, ktry dziwi, gdy zwaymy, e jeszcze w 1557 r. Trzecieski uwaa
go za twrc wspczesnej prozy a przecie by to ledwo pocztek
jego dziaalnoci jako prozaika.
Pominwszy bowiem Psaterz Dawidw, rozwj prozy Reja przypada na schykowy okres twrczoci pisarskiej i zamyka si w ostatnim
dziesicioleciu jego ycia (od Postylli z 1557 r. do Zwierciada z lat
15671568). W tym niedugim stosunkowo czasie stworzy Rej szereg
obszernych dzie prozaicznych (wicej ni ktokolwiek ze wspczesnych mu polskich prozaikw), a pisma jego cieszyy si wyjtkowo du
poczytnoci. Proza jego jednak rnia si wyranie od modelu, ktry
zacz si utrwala u nas w XVI wieku; co wicej, w miar upywu lat
coraz bardziej ode odbiegaa.
Wikszo dzie prozaicznych Reja stanowi w mniejszym lub
wikszym stopniu parafraz dzie aciskich, na ktrych si Rej wzorowa. Przyjrzenie si wic tendencjom przejawiajcym si w prozie
aciskiej tego wieku wydaje si konieczne, gdy mwimy o prozie
Reja. Nie by on bowiem, jak chcieli romantycy, Homerem prozy polskiej i nawizywa zarwno do stylistyki swych aciskich pierwowzorw, jak i do tradycji prozy polskiej, ktra w chwili gdy Rej przystpowa do pisania swych obszernych dzie, miaa za sob dugi okres
rozwoju.
Renesans woski objawi si u nas w jzyku aciskim, poprzez acin humanistyczn tworzon wedug zasad staroytnej, przepojonej reminiscencjami z klasykw rzymskich, naladujcej klasyczny period retoryczny Cycerona. Tak acin retoryczn pisali przede wszystkim
poeci: wymieniony (jako jedyny z Polakw) przez Erazma z Rotterdamu
7 Od staroytnoci...
98
Stefan Zabocki
w Ciceronianusie Andrzej Krzycki6 oraz Jan Dantyszek, przynajmniej

w dojrzaym okresie twrczoci; poeci dorwnujcy neopogaskim retorycznym poetom woskim XV wieku. W prozie retorycznym stylem
pisuj historycy z Marcinem Kromerem na czele, po mistrzowsku
wadajcym klasyczn acin. Retoryczn acin posuguj si Andrzej
Frycz Modrzewski i przede wszystkim Stanisaw Orzechowski, ktry
jako jeden z najpierwszych naszych acinnikw wprowadza w uycie
w swych mowach antytureckich z 1543 r. klasyczny period cyceroski.
Cyceronianizm, prd w prozie aciskiej postulujcy naladownictwo retorycznego stylu Cycerona i jego sownictwa, zrodzi si stosunkowo pno. Petrarka, uznany za pierwszego humanist, pisze jeszcze
stylem dalekim od tego, co pniej bdzie uchodzio za norm, penym
redniowiecznego sownictwa, obcym cyceroskim periodom i figurom retorycznym. Dlatego te Juliusz Cezar Scaliger uchyla si przed
krytyk jego dzie, przyznajc mu tylko zaszczytny tytu pierwszego,
ktry odway si podnie swe oblicze z bota barbarzystwa7.
Nie mogo by inaczej, skoro cyceronianizm nowoytny datowa na
dobr miar moemy od odnalezienia i skomentowania penego tekstu
Kwintyliana (kodeks odnaleziony zosta w 1416 r. przez Poggia w czasie
soboru w Konstancji). Pod wpywem Kwintyliana oraz pod wpywem
studiowania odnalezionych w XIV wieku, a spopularyzowanych
w pierwszej poowie wieku XV, pism retorycznych Cycerona, uwiadomili sobie humanici pojcia cyceroskiego okresu retorycznego i sami
pisa zaczli podobnym stylem8.
Retoryczne pisma i mowy Cycerona czytywane s w Polsce w drugiej poowie XV wieku i z tego te okresu notujemy wystpienie pierwszych polskich cyceronianistw: Jana z Ludziska i Piotra Gaszowica9. S
to oczywicie pierwsze przebyski cyceronianizmu polskiego. W hu6 E r a z m z R o t t e r d a m u: Rozmowy. Prze. M. C y t o w s k a. Warszawa
1969, s. 258. Erazm co znamienne zachwala te proz jego teologiczno-dogmatycznych traktatw: Z talentem ukada wiersze, lepiej jeszcze wada proz.
7 J.C. S c a l i g e r i: Poetices libri VII. Ed. secunda. Heidelberg 1581, s. 769: Primus, quod equidem sciam, Petrarca ex lutulenta barbarie os caelo attollere ausus est
[...] eius viri castigations [...] relinquam studiosis.
8 redniowiecze znao tylko nieliczne mowy Cycerona, interesowa zaczto si
nim w XII i XIII wieku w okresie wzmoonego zajcia si spucizn staroytn w czasie wypraw krzyowych. Wtedy to Katylinarki i Filipiki, a czciowo i Werrynki stay
si (przynajmniej pod pewnymi wzgldami) wzorem dla wczesnych kaznodziei.
Cao mw Cycerona odkry jednak, a przede wszystkim spopularyzowa, Petrarka
i od niego to zaczyna si humanistyczny kult Cycerona. Zob. G. V o i g t: Die Wiederbelebung des classischen Altertums oder das erste Jahrhundert des Humanismus. Berlin
1893, s. 41 i n.
9 T. B i e k o w s k i: Cicero, cui omnes cedimus. Uwagi nad znajomoci Cycerona w Polsce XV w. Meander 1960, nr 56, s. 263 i n.
99
manistycznych Woszech sta si on ju stylem panujcym; na przeomie XV i XVI wieku oficjalnie uywa si go w kurii rzymskiej i odtd
stanowi on norm dla kancelarii dworskich10. W Polsce wprowadza go
do kancelarii krlewskiej Krzycki, uwaany za wybitniejszego stylist
epoki.
Pod znakiem wreszcie cyceronianizmu zaczto walk ze stylem redniowiecznym w Niemczech, co wyraao si w fikcyjnych listach
ciemnych mw (Epistole obscurorum virorum), ujtych w form
satyry na zacofanie umysowe i przede wszystkim barbarzyski styl
bakaarzy uniwersyteckich, manifecie humanistw zgrupowanych
wok Ulricha von Huttena. Zarzucaj oni w 1515 r. swym przeciwnikom nieznajomo regu klasycznej skadni i klasycznego, tzn. w odczuciu autorw satyry, cyceroskiego stylu: et isti humaniste nunc
vexant me cum suo novo Latino et annihilant illos veteres libros skary si w listach bakaarz. Nowy dworski cyceronianizm przyjmowa si
w drugiej poowie XV i XVI wieku nie bez oporw, przede wszystkim
ze strony uniwersytetw, ktre przeciwstawiay mu styl bardziej umiarkowany i mniej retoryczny, niekiedy za kultywoway retoryk schyku
redniowiecza11. Styl retoryczny opiera si na periodzie oratorskim,
ozdobionym bogato licznymi figurami i tropami; celem byo osignicie jak pisze Johann Georg Walch wraenia sodyczy i harmonii12.
Przepisom retoryki cyceronianistw w peni u nas zadouczyni
Orzechowski w swych aciskich pismach, ktre cechuj si nie tylko
starannie dobranym klasycznym sownictwem, ale take rytmem oratorskim, uwidaczniajcym si w przejrzycie zbudowanym szyku hipotaktycznym zdania, tworzcego zwarty, harmonijny period retoryczny.
Stworzenie takiego doskonaego periodu retorycznego zajmowao
zreszt naszych humanistw take i od strony czysto teoretycznej, czego dowodzi pasjonujcy w swoim czasie acinnikw spr Jakuba Grskiego i Benedykta Herbesta o istot periodu retorycznego13.
Bardziej umiarkowani stylici nie uywaj wszake w swej acinie
periodu retorycznego, wszyscy jednak unikaj cech aciny rednio10
T. Z i e l i s k i: Cicero im Wandel der Jahrhunderte. Leipzig und Berlin 1912,

s. 183 i n.
11 Por. E. N o r d e n: Die antike Kunstprosa von VI. Jahrhundert v. Chr. bis in die
Zeit der Renaissance. Stuttgart 1958, s. 773 i n.
12 J.G. W a l c h: Historia critica Latinae linguae. Lipsiae 1716, s. 9, por. te s. 533
i n.: Rhetorica est pars philologiae atque eloquentiae, quae docet verba accuratius accomodare cogitationibus illaque ita collocare ut suavius oriatur sonus.
13 K. M a z u r k i e w i c z: Benedykt Herbest, pedagog-organizator szkoy polskiej
XVI w. Pozna 1925; K. M o r a w s k i: Czasy zygmuntowskie na tle prdw Odrodzenia. Krakw 1922, s. 112 i n.; por. te J. K r z y a n o w s k i: W wieku Reja i Staczyka. Warszawa 1958, s. 184.
7*
100
Stefan Zabocki
wiecznej: szyku parataktycznego, acuszkw zrytmizowanych zda

wsp- lub podrzdnych, cigncych si bez ograniczenia, rymw
wewntrzzdaniowych. Ograniczaj wreszcie cytaty i reminiscencje z Biblii, tak charakterystyczne dla prozy redniowiecznej i tak zoliwie
sparodiowane w Epistole obscurorum virorum.
Styl retoryczny wkrtce wywoa opozycj. Jako pierwszy przeciwstawi si mu Erazm z Rotterdamu w Ciceronianusie, zapocztkowujc
tym opozycj antycycerosk, ktra doprowadzia do przezwycienia
w XVII wieku cyceronianizmu i do powstania stylu prcieux i baroku14.
Argumentowano w polemice rnie, czsto jednak podkrelano, e cyceronianizm zabija yw acin, gdy jest stylem erudytw. Istotnie,
opanowanie go wymagao lat studiw polegajcych na pamiciowym
przyswojeniu fraz i zwrotw z Cycerona oraz na gruntownym studium
klasycznej skadni. Dlatego czowiek uczony w pojciu renesansowym
to ten, kto umie posugiwa si stylem retorycznym; sowa Dugosza
przyznajcego we wstpie do swej historii, i jest parum eruditus, s
nie tyle wyrazem jakiej zbytniej skromnoci tego przecie wcale wyksztaconego jak na ow epok czowieka, ale raczej przyznaniem si
do braku umiejtnoci pisania stylem cyceroskim15.
Humanici postulowali, by styl retoryczny ksztatowa jzyki rodzime: Vives pisa, e francuski, woski czy hiszpaski stan si czystsze
i bogatsze, czerpic z aciny; oczywicie z aciny retorycznej, tego ich
rda, ktre nazywa sermo opulentior16. To samo pisz Du Bellay czy
Ronsard, wspominajc o la doulce Rhetoricque i jako idea postulujc
przeniesienie cyceronianizmu do jzykw nowoytnych17.
W Polsce postulat taki zrealizowa Orzechowski. Ju przekad mowy
De bello adversus Turcas suscipiendo O ruszeniu ziemi polskiej przeciw Turkowi (1543) zapocztkowuje polsk proz retoryczn. Krzyanowski okreli go jako wspaniay18. Istotnie, cho nie zawsze tuma14
E. N o r d e n: Die antike..., s. 781807.

Dugosz wyranie zaznacza, e okrelenie mihi domini mediocri et parum erudito odnosi si do braku wyksztacenia retorycznego, dowodzc, i dzieo, jakie ma zamiar stworzy, wymagaoby pira znakomitego mwcy (opus praesens primarium sibi
oratorem deposcat), ktry by by biegy tak w pisaniu, jak i w wymowie (dicendi et
scribendi meritum) i ktry by posiada bogaty zasb sw (cui et amplior ubertas sermonis). On jednak obiecuje swe braki zrekompensowa pilnoci. Tak wic przedmowa Dugosza zawiera wicej ni zwyky topos skromnoci, stosowany zazwyczaj we
wstpach.
16 L. V i v e s: Opera. T. 1. Basileae 1555, s. 463; por. te E. N o r d e n: Die antike...,
s. 780.
17 E. N o r d e n: Die antike...
18 J. K r z y a n o w s k i: Wstp. W: M. R e j: Pisma wierszem (wybr). Wrocaw
1954, s. IV; inaczej A. B r c k n e r: Mikoaj Rej. Krakw 1905, s. 368.
15
101
czowi udaje si w peni sprosta efektom oryginau, przecie jednak

czytamy tu, zwaszcza w retorycznym zakoczeniu utworu, harmonijne
periody, jakich przedtem nie znaa proza polska. Pniejsza twrczo
pisarza, dopiero pod koniec ycia przekonujcego si o moliwoci
wiernego naladownictwa klasycznej aciny, wydaa Quincunx czy Dialog koo egzekucyjej, dziea ju w peni przesiknite duchem cyceroniaskiej retoryki.
Byy one wielkim novum; bakaarze z Akademii Krakowskiej, jak
Ope czy Jan z Koszyczek, sigali w swej twrczoci przekadowej do
redniowiecznych tekstw aciskich, przekadajc je stylem jeszcze
bardziej nieporadnym ni styl oryginaw. Dialogi Poncjana rwnie
przecie mao maj wsplnego z dialogami humanistw, jak Rozmowy
Marchota z Salomonem, cho wida u przekadajcych coraz wiksz
wpraw w polszczynie, np. dwa tumaczenia Historii o Aleksandrze,
Leonarda z Boczy i anonimowy z 1550 r., wiadcz o innym stosunku
do tego samego oryginau aciskiego.
W porwnaniu z magistrami uniwersyteckimi mg wic istotnie
Orzechowski uchodzi za czowieka wyksztaconego jako ten, ktry
opanowa retoryk antyczn. Za takiego nigdy nie uchodzi Rej. Trzecieski przedstawia go jako czowieka pozbawionego wszelkiej nauki,
wrcz prostaka, ktry miast si uczy, wiczy si, bki strzelajc. Ten
obraz odpowiada poniekd wyznaniom samego Reja, ktry niechtnie
mwi o ksikach, sam za (w przedmowie do Zwierzyca) pisa o sobie: nam prostym, a nieuczonym, dosy jest tylko jako obiecao
modym ludziom podawa, skdby si naprzd cnotam, a potym powinnociam swym przypatrywali. Prostot sw podkrela jeszcze wielokrotnie, nie mona wic sw tych uwaa li tylko za wyraz skromnoci autora.
Obraz Reja prostaka narysowany przez Trzecieskiego, a podtrzymywany przez samego pisarza, nie bardzo jednak wytrzymuje konfrontacj z faktami. By przecie Rej wcale niele oczytany we wspczesnej
mu nowoaciskiej literaturze humanistycznej (zna te jzyk i literatur czesk, przede wszystkim teksty teologiczne).
Czyta wic Apophtegmata i Colloquia Erazma z Rotterdamu19, jeden z dialogw streci w Zwierciadle, a wczeniej dostrzec mona dowody znajomoci tego najpoczytniejszego chyba wrd wczesnej elity
umysowej utworu. Dowodzi to poniekd, e znajomo aciny posiada
wcale niezgorsz, Erazm pisa bowiem jzykiem wytwornym i niebanalnym, cho unika tu demonstracyjnej cyceroskiej retoryki (w swym Ci19
A. B r c k n e r: Mikoaj Rej..., s. 23, 63, 363; por. W. B r u c h n a l s k i: Wstp.

W: M. R e j: Zwierzyniec. Krakw 1895, s. III i n.
102
Stefan Zabocki
ceronianusie pokaza, e wada ni potrafi po mistrzowsku); jzyk

jego jest w kadym razie daleki od prostej aciny Gesta Romanorum,
atwo zrozumiaej choby dla niedouczonego wczesnego kleryka. Czyta dalej Rej humanistyczne zbiory anegdot Lykostenesa i Fulgosy, przypuszcza naley z duym prawdopodobiestwem, e zna anegdoty Bebla i Poggia, rozpowszechnione na wszystkich dworach Europy20. Ci
pisz, co prawda, acin niewyszukan i mao retoryczn, za to lektura
jednego z nielicznych znanych mu pisarzy antycznych, Waleriusza Maksimusa, godna jest uwagi, skoro prbujemy odtworzy biego Reja
w acinie.
Waleriusz Maksimus by ulubion lektur nie tylko humanistw. Stanowi przede wszystkim gwne rdo wiedzy o antyku dla pisarzy redniowiecznych. By autorem przez nich wielce cenionym take i ze
wzgldu na swj schykoworetoryczny styl, cechujcy si krtkimi zdaniami, mnogoci metafor, peen gry wyrazw i zamierzonych dwuznacznoci. Waleriusz sta si te natchnieniem zarwno pnoredniowiecznych teoretykw wytwornego i zawiego stylu (u nas takim
stylem, przysowiowo ciemnym, pisa, jak wiadomo, Kadubek), jak
i pniej gongorystw hiszpaskich. Lektura Waleriusza jest wic
zreszt oznak nie tyle zwizkw Reja z humanizmem, co nawizania
do tradycji redniowiecznej. Ale w tej chwili nie o to nam chodzi, chcemy tylko wskaza, e wiadczy ona o wcale niezej znajomoci jzyka
u naszego pisarza.
Teksty dramatw parafrazowanych przez Reja, autorstwa Corneliusa
Crocusa czy Thomasa Naogeorga, wiadczy mog te, e interesowa
si on nowociami pimiennictwa nowoaciskiego. Tak wic Joseph
Crocusa (pierwodruk w 1536 r.) do 1545 r. (tj. do wydania przerbki
Reja) mia dziewi wyda, drukowanych w Holandii, Niemczech, Francji i Szwajcarii; do wieku XVII wydano jeszcze a pi edycji, co bije rekordy popularnoci, zwaywszy, e np. popularny dramat Leonarda
Bruniego Poliscena mia tylko dziewi wyda w cigu dwudziestu lat.
Podobny za treciowo Joseph Macropediusa wydano oddzielnie raz tylko (drugi raz w zbiorowej edycji); Hecastus za piciokrotnie, wraz
z edycj zbiorow. Dramat Crocusa jest wic trzecim najpopularniejszym dramatem aciskim pierwszej poowy XVI wieku po Acolastusie
Gnaphaeusa (dwadziecia wyda do 1545 r.) i po szkolnych Progymnasmata scaenica Reuchlina (trzynacie).
To samo powiedzie mona o Mercatorze Naogeorga, ktry by wydarzeniem literackim lat czterdziestych, cho, co prawda, nie odbio si
20 J. C h r z a n o w s k i: Zwierzyniec Mikoaja Reja. Ateneum 1893, T. 3, s. 73
i n.; I d e m: Facecje Mikoaja Reja. Rozprawy Akademii Umiejtnoci. Wydzia Filologiczny. Krakw 1894, seria II, t. 8 (23), s. 320 i n.
103
to na liczbie edycji: do 1560 r. mia chyba tylko jedn w Augsburgu

w 1540 r., pniej za dwie w 1560 r., ale za to rozpowszechniano go
w odpisach rkopimiennych, gdy drukarze bali si zemsty wadz kocielnych. To samo zreszt odnosi si take do obu sztuk Naogeorga,
bezporednio atakujcych papiea: zarwno Pammachius, jak i Incendia sive Pyrgopolinices miay w XVI wieku tylko po jednym wydaniu,
te z oczywistych wzgldw. Na marginesie zreszt dodam, e Monachopornomachia Simona Lemniusa z 1538 r., ktra natchna Naogeorga do obrony protestantyzmu, czytana ywo (choby ze wzgldu na
drastyczn erotyk), te znana bya tylko z odpisw. Tym razem drukarze obawiali si naraenia zarwno protestantom, jak i cenzurze duchownej. Jakkolwiek by jednak byo, sign Rej do tematu ywo poruszajcego umysy wspczesnych21.
Wraliwo Reja na nowoci literackie potwierdza wreszcie parafraza Palingeniuszowego Zodiacus vitae. Rej zainteresowa si nim mg
na pocztku lat czterdziestych, kiedy to nawiza blisze stosunki
z dworem (jak wiadomo, w 1541 r. kupi w Krakowie kamienic przy
ul. Grodzkiej), gdy wybijajcego si pisarza usiowaa zjedna sobie
Bona, kierujc si atwymi do odgadnicia motywami. Zdobywajcy
popularno Rej interesujcy si zagadnieniami polityki wewntrznej dziaacz sejmikowy wyda si musia osob cenn dla krlowej,
ktra na pocztku lat czterdziestych, obsadziwszy swymi protegowanymi kancelari krlewsk, zacza wywiera wyrany wpyw na rzdy
pastwem, coraz mniej zajmujce starego krla22. Osabiwszy wydatnie
prohabsbursk opozycj, rozpocza krlowa energiczn kampani
przeciw senatorom, przeciwstawiajcym si jej akcji wykupywania krlewszczyzn, co zbliyo j do obozu szlacheckiego. Wychowany na
dworze sympatyzujcego z obozem narodowym Tczyskiego, Rej
byby cennym nabytkiem dla antyhabsburskiego stronnictwa krlowej
i suy by mg do pojednania jej ze szlacheck antydworsk opozycj.
A zjednywanie sobie pisarzy naleao do tradycji polityki Bony, ktra
pomoga w karierze Krzyckiemu i Dantyszkowi, w wytwornej acinie
propagujcych jej cele polityczne23. Przydomek aulicus, jaki otrzymuje
Rej w latach czterdziestych, nadanie mu przez krla wsi Temerowce
i przyznanie za wstawiennictwem Bony pidziesiciu grzywien
21
Zestawienie edycji za: L. B r a n d e r: The Latin Drama of the Renaissance

(13401540). Studies in the Renaissance 1957, vol. IV, s. 31 i n.
22 Por. A. D e m b i s k a: Zygmunt I. Zarys dziejw wewntrzno-politycznych
w latach 15401548. Pozna 1948.
23 Por. W. P o c i e c h a: Krlowa Bona. T. 2. Pozna 1949, s. 132 i n.
104
Stefan Zabocki
doywocia wiadcz wyranie, e z Rejem wizano nadzieje na dalsz

wspprac, rozpoczt dedykacj katechizmu krlowej, a pniej dedykacj Jzefa krlewnie Izabeli, Psaterza za krlowi24.
Zwizki z Bon uwidoczni si te i pniej, gdy Rej stara si bdzie o opiek nad modym Janem Boratyskim, synem jej dawnego protegowanego, kasztelana Piotra25. Na razie jednak nadaniu wsi i ciepym
sowom skierowanym do Reja przez krla nie przeszkadza fakt, e
w Rozprawie wygasza pisarz ogldn, co prawda, niemniej zoliw
krytyk senatu i krla26, cakiem po myli nie tylko opozycjonistw szlacheckich, lecz take dodajmy krlowej. Nic wic dziwnego, e pominie tu Rej taktownie zaleno Polski od Rzymu, czsto poruszan na
sejmikach, czy polemik z dogmatami jako sprawy dosy draliwe dla
dworu a Rozprawa stanie si jak pisze Julian Krzyanowski27 satyr na cz duchowiestwa, nie za na katolicyzm. e za dwr krlewski do celw swych wykorzystywa chcia nie tylko pisarzy polsko-aciskich, ale take piszcych jedynie po polsku, wiadczy
wyranie przykad Kleryki, jeszcze w 1529 r. przekadajcego polskim
wierszem retoryczn mow Krzyckiego, wygoszon z okazji koronacji
nastpcy tronu28.
Wszystko to wskazuje, e Rej znalaz si do blisko kulturalnej atmosfery dworu Bony, bardzo jak wiadomo oywionej i wszechstronnej. Tu zetkn si mg z problematyk astrologiczn, ktr uzasadnia w swych dzieach teoretycznych (De rebus coelestibus),
a wyraa w poetyckich (De astris) Giovanni Pontano, zaoyciel neapolitaskiej akademii, z ktrej przedstawicielami stykaa si czsto moda
krlowa jeszcze w czasie pobytu we Woszech.
Poematy Pontana stay si wzorem dla Palingeniusza z Ferrary,
zwizanego wyranie z Herkulesem II dEste, ktremu autor dedykowa
dzieo i ktrego chwali we wstpie do poematu29. Z tym za znajomo
utrzymywaa Bona w czasie pobytu w Polsce30. Nic wic dziwnego, e
tekst Palingeniusza szybko tu dotar, jeszcze nim autor sta si saw eu24 A. B r c k n e r: Mikoaj Rej..., s. 1618. Zob. te L. F o r m a n o w i c z: Katalog drukw polskich XVI-go w. biblioteki kapitulnej w Gnienie. Pozna 1930, s. 12
i n.
25 A. B r c k n e r: Mikoaj Rej..., s. 16.
26 J. K r z y a n o w s k i: W wieku Reja i Staczyka..., s. 223 i n.
27 Ibidem, s. 237.
28 H. K a p e u : Stanisaw z Bochnie, kleryka krlewski. Wrocaw 1964, s. 60 i n.
29 M. Palingenii Zodiacus vitae, I 25 i n.; zob. te W. P o c i e c h a: Krlowa
Bona..., T. 1, s. 136.
30 Zob. W. P o c i e c h a: Krlowa Bona..., T. 2, s. 58 i n., gdzie autor nakreli sylwetk lekarza krlowej Giovanniego Andrei Valentina, cznika midzy dworem polskim a dworami woskimi, protegowanego rodziny dEste.
105
ropejsk, i w dworskim rodowisku czytali go Krzycki i Kmita, obaj bliscy krlowej; ten ostatni po mierci Krzyckiego usiowa wydosta
z jego biblioteki egzemplarz Zodiacus vitae31.
Tu wic zetkn si musia Rej z poematem, wsawionym dopiero
pniej na skutek potpienia zmarego autora i spalenia jego wydobytych z grobu zwok (1549), co zapewnio do w istocie dalekiemu od
luteranizmu poematowi trwa sympati protestantw.
Astrologiczne zainteresowania Reja przekonanego, i charakter
i ycie czowieka zalene s od planety patronujcej jego narodzeniu
widoczne s w interpretacji, jak w Kupcu daje nauce o predestynacji,
i mog by chyba nawizaniem do problematyki astrologicznej Pontana
lub jego kontynuatora Palingeniusza, piszcego, e astra regunt orbem
terrarum atque omnia mutant, astra creant cuncta in terris et cuncta
gubernant32.
Na dworze pewnie dyskutowano nad modnym poematem i jego
problematyk, a Rej, jeli go nie czyta sam, to pilnie si dyskusjom
przysuchiwa i o niejasne rzeczy pyta, zgodnie ze sw dewiz wyraajc si w sowach: a czegom nie rozumia, inszychem si pyta. Zostawio to lady w zainteresowaniu poematem i w przejciu skdind
moe dziwnych u zelanta religijnego, jakim by Rej, pogldw astrologicznych.
O Rejowej znajomoci renesansowych zbiorw anegdot pisalimy
ju wczeniej, teraz tylko zauway warto, i wydaje si bardzo prawdopodobne, e tu si z nimi spoufali, wiadomo bowiem, choby z Grnickiego, jak wielkim zainteresowaniem ten rodzaj pimiennictwa cieszy
si w rodowisku dworskim. Echa wreszcie dworskiego pobytu poety
odezw si jeszcze moe w Zwierzycu, gdy chwali on bdzie Hiszpana Roizjusza, jedynego przez Reja bliej poznanego i uznanego cudzoziemca, ktremu rozum [] prosto kroczy. Moe to za jego
przykadem pochwali ku zdumieniu protestantw Karola V, miertelnego wroga reformy, ktremu Roizjusz powica szczeglne pochway w swych utworach33.
Roizjuszowi wreszcie, wanie w latach czterdziestych robicemu na
dworze karier, zawdzicza mg Rej znajomo Alciata, ten bowiem
by mistrzem Hiszpana w czasie jego studiw w Bolonii i Roizjusz
31 K. J a n i c k i: Carmina. Dziea wszystkie. Wyd. J. K r k o w s k i. Wrocaw
1966, appendix I, nr 4, list P. Kmity do S. Kilowskiego. Zob. te A. B r c k n e r:
Mikoaj Rej..., s. 149 i n.
32 M. Palingenii Zodiacus vitae, XI 29 i n.
33 Mikoaja Reja Zwierzyniec. Wyd. W. B r u c h n a l s k i. I 1 (o Karolu V), II 112
(o Roizjuszu); Karola V chwali R o i z j u s z wielokrotnie, np. Petri Royzii Maurei Carmina. T. 2. Wyd. B. K r u c z k i e w i c z. Cracoviae 1900, s. 303 i n.
106
Stefan Zabocki
utrzymywa z nim i z jego synem przyjazn poetyck korespondencj

w czasie swego pobytu w Polsce34. Peen podziwu dla Alciata doktor
Hiszpan musia wic szczeglnie popularyzowa na dworze jego
sawne Emblemata, ktrym Rej bdzie tak duo zawdzicza. Reminiscencje samej twrczoci poetw dworskich odzywaj si wreszcie,
gdy Rej wprowadza do swych utworw alegori Rzeczypospolitej, jak
Krzycki w Religionis et Reipublicae querimonia czy Janicki w Querela
Reipublicae35.
Tak wyrasta z Reja autor, ktry interesowa si nowociami literatury aciskiej, czyta je, chocia nie roci sobie tym samym pretensji do
tytuu uczonego. Sam napisze przecie: Zaczem by nieuczony, przedsiem jednak czyta, zwile ujmujc sprawy; oczytanie nie byo rwnoznaczne z uczonoci. Ale przez nie autor redniowiecznych dialogw
alegorycznych, cechujcych si brakiem starcia odmiennych racji
u wiodcych dialog, ktrzy tylko po prostu wypowiadaj swj punkt
widzenia36, zmienia si w pisarza bardziej ogadzonego, otwartego na
now stylistyk, uywajcego bardziej eleganckiej, wypolerowanej renesansow acin polszczyzny.
rodowisko dworskie uywao zreszt aciny na co dzie. Roizjusz
w latach czterdziestych zgoa nie umia po polsku, z krlow te korespondowano, a pewnie i rozmawiano po acinie. Przebywajc wic
w tym rodowisku, musia Rej znacznie poszerzy sw praktyczn znajomo jzyka, obcujc z ludmi, ktrzy przez cae ycie nie napisali
sowa po polsku. Do obszerny zakres jego lektur, o ktrym wyej mwilimy, zdaje si to potwierdza.
Oczytanie w autorach renesansowych nie wystarczao jednak do zapewnienia sobie tytuu uczonego; ten rezerwowano jedynie dla
biegych nie tylko w acinie, ale take w pimiennictwie antycznym. Tu
zawodzi Rej zupenie. Co prawda, bdy w rodzaju sawnego Epirkabundasa miast Epaminondasa (Zwierzyniec I 37) wytumaczy trzeba
za Brcknerem37 pomyk drukarza, podobnie jak inne pomyki literowe w staroytnych nazwiskach, niemniej jednak stwierdzi naley, e
Reja znajomo antyku bya w porwnaniu z humanistycznymi poeta34
R o i z j u s z: Petri Royzii Maurei Carmina..., T. 2, s. 327 i n.

J. K r z y a n o w s k i: W wieku Reja i Staczyka..., s. 300 i n. Krzyanowski
stwierdza tu due oczytanie Reja, zwaszcza we wspczesnej mu poezji polsko-aciskiej (s. 303), ktre umoliwio mu poczenie w pomysowy sposb w Krtkiej rozprawie... dialogu i personifikacji.
36 Podobnie redniowieczn technik zastosuje J. Grotowski (w dialogu Sokrates
albo o szlachectwie), zagubiony gdzie w latach szedziesitych XVI wieku jeden
z ostatnich naszych stylistw redniowiecznych. Zob. A. B r c k n e r: Mikoaj Rej...,
s. 207, przyp. 1.
37 Ibidem, s. 236.
35
107
mi polsko-aciskimi z pierwszej poowy XVI wieku bardzo ograniczona.

Dowodz tego odpowiednie parafrazy Palingeniusza, gdzie miesza
on szereg poj z mitologii, dowodz wreszcie wyznania samego Reja,
ktry Owidiusza nazywa bdnymi wieckimi wszetecznociami, a lektur Homera stanowczo odradza: Bo co mu [uczniowi] po tym, jako
Circes ludziom gowy odmieniaa albo jako Ulixes pywa, albo co Helenka broia, albo co Penelope czynia?38. Homer jest dla jedynie poetyck fabu, szkodliwym zmyleniem i wydaje si, e pogld na Iliad
i Odysej wyrobi sobie raczej z lektury Historii trojaskiej z 1563 r. ni
z lektury jakiego aciskiego przekadu poematw. A przecie Homer
by idolem humanistw, poet niemal kanonizowanym, cho t wygrowan opini nieliczni tylko podeprze mogli lektur oryginau.
e Rej istotnie mia redniowieczne wyobraenie o Homerze, dowodzi Wizerunek, w ktrym, piszc o bohaterach trojaskich39, jednym
tchem wymienia Hektora, Priama, Achillesa, Eneasza, Troilusa i Ulissesa,
mieszajc trzy tradycje opowiadania o Troi: Homeryck (Hektor, Priam,
Achilles), Wergiliuszow (Eneasz, o ktrym mao co czytamy u Homera)
i redniowieczn (Troilus, w redniowieczu znany z popularnego poematu Alberta Stadensisa, a przelotnie tylko wspomniany w Iliadzie).
Z poezji staroytnej naprawd zna przecie Rej tylko Disticha Catonis, ulubion lektur szkoy redniowiecznej40, Eneid Wergiliusza zna
we fragmentach i to bardzo niedokadnie, bukoliki najpewniej z jakiego florilegium, z ktrego podaje cytat w ywocie oraz reminiscencj
pierwszego wiersza pierwszej eklogi. Inne reminiscencje z antycznych
pisarzy przez sw chaotyczno atwo zdradzaj pochodzenie te z jakiego florilegium renesansowego, gdzie pod alfabetycznie wyliczonymi cnotami znajdoway si cytaty z klasykw, ilustrujce sens wymienionej w nagwku cnoty. Horacego w kadym razie chyba w ogle nie
zna.
Z prozy antycznej Rej zetkn si z De ira Seneki i z Cyceronowymi
dialogami Cato maior i Laelius de amicitia. Parafraza Seneki dowodzi,
e czyta tekst nieuwanie jak to Rej i e nie bardzo rozumia subtelnoci zawiego stylu filozofa41. Inne za cytaty sprowadzi mona do
jakiego zbioru sentencji, tak e wydaje si, i koniec kocw dokad38 M. R e j: ywot czowieka poczciwego. Oprac. J. K r z y a n o w s k i. Wrocaw
1956, s. 50, BN I 152.
39 M. R e j: Wizerunek wasny ywota czowieka poczciwego. Wyd. S. P t a s z y c k i. Petersburg 1888, VII 1145 i n.
40 Susznie podkrela to A. B r c k n e r: Mikoaj Rej..., s. 253, 263, 363.
41 Zob. ibidem, s. 387 i n. Podobnie korzysta Rej z Tuskulanek Cycerona i z De beneficiis Seneki, pewnie za porednictwem jakiego wycigu czy zbioru cytatw.
108
Stefan Zabocki
niej przeczyta tylko Katona Starszego i Leliusza Cycerona; i tu przypomnie wypada, e dialogi te nale do typowego zestawu szkolnych
lektur z XV wieku (w katalogach bibliotek spotykamy wiele takich
szkolnych rkopisw obu dialogw Cycerona), z ktrymi zapozna si
moe jeszcze w czasie swej szkolnej nauki w Krakowie w Akademii.
Porwnujc parafrazowane w Wizerunku miejsca z autorw staroytnych, stwierdza si, e trudnoci sprawiy Rejowi szczeglnie nacechowane retoryk rozdziay czy wiersze. To nie powinno dziwi. Skoczywszy swe wyksztacenie na znajomoci paru oglnie cytowanych
i czytywanych autorw klasycznych, nie mg oczywicie zda sobie
sprawy z istoty stylu retorycznego, nie mwic ju o jego zawiociach.
Tymczasem wanie znajomo tego stylu rwnoznaczna jest
w oczach humanistw z uczonoci. Znajomoci stylu retorycznego nie
wynis Rej z lektury pisarzy renesansowych. Czytywany przeze
Erazm z Rotterdamu obcy jest na og retoryce cyceroniaskiej. Rzadko
uywa periodu retorycznego, a sownictwo bogaci chtnie sowami nieklasycznymi, tak e ortodoksyjny Scaliger porwnuje go nawet z acin
mnichw i pisze z ironi: Cuius mirificam animadvertas Latinitatem42.
Autorzy zbiorw anegdot dalecy byli rwnie od cyceronianizmu i nigdy by im te Scaliger nie przyzna tytuu ludzi uczonych, gdy jak pisze Georgius Fabricius43 ani wiedzy, ani kultury nie posiada ten, kto
nie czy z nimi elegancji stylu, ona bowiem jest jakby przejawem najwyszej mdroci.
Nie znaczy to jednak, e obcy pozostaje Rej jakiejkolwiek tradycji
stylistycznej. Przeciwnie, posiada on wyrane wzory, ktre stara si
przenie do polszczyzny, tyle tylko, e cyceroska acina do nich nie
naley.
Pierwszym prozaicznym utworem Reja jest przerbka aciskiej parafrazy psalmw Ioannesa Campensisa. Okrelia ona raz na zawsze
styl Rejowej prozy. Raz okrelony w parafrazie psalmw, mao si ju
zmienia, dopiero w Zwierciadle ulegnie wyraniejszej ewolucji. Poniewa wic acina Kampeczyka jest Reja wzorem, warto zapyta, z jak
grup literack by Kampeczyk zwizany, jakie wyraa ideay stylistyczne.
Do parafrazy psalmw namwi go starzejcy si Dantyszek44, ktry
w swej hymnografii prezentowa program wybitnie antyklasyczny,
42 J.C. S c a l i g e r: Poetices libri..., s. 445. Scaliger zarzuca Erazmowi uywanie zlatynizowanych zwrotw greckich, co ma go upodobnia do mnichw, posugujcych si
na co dzie acin pen grecyzmw.
43 G. Fabricii Grammaticorum veterum libelli. Lipsiae 1569, k. A 2.
44 H. B a r y c z: Historia Uniwersytetu Jagielloskiego w epoce humanizmu. Krakw 1935, s. 90 i n.
109
zwalczajcy wergilianizm w poezji, a cyceronianizm w prozie45. Erazm

z Rotterdamu napada przecie zjadliwie na cyceronianistw z kurii
rzymskiej, zarzucajc im, e kazania w Wielki Pitek wygaszaj stylem
katylinarek, a taki kaznodzieja de re nihil diceret, quam nec intelligere nec amare videbatur46.
Zaleca wic Erazm przyjmowanie cytatw z Biblii do tekstu, dopuszcza te stosowanie nieklasycznego sownictwa i obrazowania,
oczywicie z pominiciem redniowiecznych barbaryzmw. Ten umiarkowanie klasyczny program przyswoia sobie zreszt reformacja, odrzucajc klasycyzujcy cyceronianizm Jacoba Sadoleta czy Pietra Bemba.
Poemat polecajcy, jakim Dantyszek opatrzy dzieo Kampeczyka, wyranie wiadczy o przejciu przez biskupa warmiskiego programu
Erazmowego: przeciwstawiajc faszywym wieszczom poezj psalmisty,
poleca dzieo Kampeczyka, gdy wolne jest ono od kastalijskich (czyli
staroytnych) faszw, przepenione duchem Chrystusowym i dalekie
od poematw dawnych wieszczw, obfitujcych w faszywe igraszki
(mentitis pollent omnia plena iocis), a wic daleko jest od retoryki.
Tym najtrafniej okreli Dantyszek styl swego protegowanego, bdcy
praktyczn realizacj antycyceroskiego, polemicznego wzgldem neopoganizmu programu Erazma47.
Parafraza Kampeczyka nie moga si ukaza na Zachodzie bya
zbyt kontrowersyjna; gdy z inicjatywy Dantyszka ujrzaa wiato dzienne
w Krakowie, okazao si, e odpowiadaa wymogom chwili, bo rycho
doczekaa si ponad trzydziestu wyda. Zwizek Kampeczyka z Tomickim i Dantyszkiem rzuca wic ciekawe wiato na spraw edycji jego
dziea, wyraajcego porednio program naszych dworskich k humanistycznych, dcych do pogodzenia renesansu z tradycyjn katolick stylistyk opart na redniowieczu, co w peni odpowiada programowi kulturalnemu konserwatywnego Zygmunta Starego. Walczono na dwie
strony: z reformacj z jednej strony, z neopoganizmem za z drugiej.
Prba spopularyzowania przez Reja dziea Kampeczyka podjta
w jzyku polskim wyraaa chyba inicjatyw dworu zmierzajc do rozszerzenia zakresu dziaania utworu tak pochwalanego i popieranego
przez zwizanego z dworem dostojnika. Dopiero w tym wietle zrozumiaa jest w peni dedykacja krlowi, w jak zaopatrzy Rej sw parafraz ksigi Kampeczyka.
Nieco inny sens uzyskiwao jednak dzieo Kampeczyka w przekadzie ni w oryginale. Ten, wymierzony przeciw duchownym wy45 Zob. R. G a n s i n i e c: Wstp. W: J. D a n t y s z e k: Ksiga hymnw. Krakw
1934, s. XVI i n.
46 Cytat za: R. G a n s i n i e c: Wstp..., s. XV.
47 Ioanni Dantisci Carmina. Wyd. S. S k i m i n a. Cracoviae 1950, s. 161, s. XXXVIII.
110
Stefan Zabocki
gaszajcym kazanie w stylu cyceroskim, w przekadzie przestawa by

polemik ze stylem retorycznym, gdy takiego jeszcze w Polsce nie znano. Najdawniejsz tradycj polszczyzny by przekad aciski ad verbum pobonego tekstu, czsto w redniowieczu praktykowany, oczywicie z reguy do nieporadny, albo parafraza wzorujca si na
kocielnej acinie. Dzie klasycznych aciskich nikt nie przekada,
zreszt przekad ich stylu retorycznego nastrczaby trudnoci zgoa nie
do przezwycienia.
Ta tradycja utrwala si we wczesnym renesansie i pierwsze polskie
ksiki s przekadem z aciny wzitej jakby z Epistole obscurorum virorum. ywoty filozofw Burleusa z XIII wieku nie mogy pouczy
Bielskiego o stylu retorycznym, bo gdyby nawet istnia on w oryginale
aciskim, zatarby si w czeszczynie, podobnie jak Problemata Aristotelis Glabera. Przekady ukazujce si przed Turcykami Orzechowskiego wzoruj si na og na acinie nieklasycznej, obcej cyceronianizmowi.
To skania do nawizywania do tradycji retoryki redniowiecznej,
o ile bowiem moralistyka redniowieczna pisana jest raczej acin bezpretensjonaln, o tyle traktaty i rozmylania duchowne, a przede
wszystkim kazania, tworzy si w myl dosy zawiych przepisw retorw redniowiecznych. Glaberowe Gadki o skadnoci czonkw czowieczych dowodz najlepiej, e ten styl redniowieczny nie pozosta
bez wpywu na tumaczenia polskiego renesansu.
Sam Glaber by przedstawicielem przychylnie do humanizmu nastrojonej profesury Akademii Krakowskiej, zna dobrze retoryk antyczn,
jako autor wydanego w 1539 r. podrcznika retoryki i logiki. Ale ju tutaj krytykowa zbytni wag, jak przywizuje si do nauczania retoryki,
przyczajc si tym samym do antycyceronianistw. Retoryk staroytn odrzuci w swej parafrazie Problemata Aristotelis. Styl przekadu upikszy wedug zasad retoryki przedhumanistycznej, redniowiecznych artes dictandi. Styl w polega na tworzeniu krtkich
rytmicznych zda o podobnej, cho niezupenie rwnej liczbie zgosek,
ktrych rwnolego podkrelana bya rymem. Cao jest zazwyczaj
silnie zrytmizowana i obfituje w par czsto si powtarzajcych figur
retorycznych, zazwyczaj antytez, pyta retorycznych i anafor48. Oczy48 Por. K. P o l h e i m: Die lateinische Reimprosa. Berlin 1925; o Gallu Anonimie
zob. F. P o h o r e c k i: Rytmika kroniki Galla Anonima. Pozna 1930; M. P l e z i a:
Kronika Galla na tle historiografii XII wieku. Krakw 1947. O rymach w poezji i prozie redniowiecznej por. H. M y l i w i e c: Zarys wersyfikacji aciskiej redniowiecza. W: Metryka grecka i aciska. Red. M. D u s k a i W. S t r z e l e c k i. Wrocaw
1959, s. 176 i n., zob. te s. 156 i n. O rytmice kaza pisze obszernie J. de G h e l l i n c k: Lessor de la littrature latine au XIIe sicle. Bruxelles 1954, s. 227 i n.
111
wicie, brak tu okresu retorycznego, w niekoczcym si szeregu

cign si krtkie zdania. Przykadem takiego periodu w redniowiecznym rozumieniu tego sowa moe by urywek z kroniki Galla (skrcony znacznie), z samego wstpu do kroniki: Patria ubi ar salubris, ager
fertilis, silva melliflua, aqua piscosa, milites bellicosi, rustici laboriosi,
equi durabiles, boves arabiles, vaccae lactosae, oves lanosae49.
Zestawmy z tym zakoczenie tumaczenia Glabera: Jestli kiedy
urzysz, i czowiek may bdzie pokornym, wysoki mdrym, suchy
prostakiem, cudny dobrym, biay miaym, lisowaty wiernym,
ubogi nienawistnym, bogaty prawie szczodrym, agodniemwny
nie pochlebc albo nieobudnym, szepioka niezdradny, pochmurno
patrzcy a nie oszust, jaskrowaty nie namiewca, kudaty na ciele
i na goleniach a niepsotliwy, prostowzrosy nieokrutny; jestli te
ujrzysz szafarza nie przyliczajcego, mynarza miary nie baczcego,
modzieca nieswowolnego, starca nieakomego, ebraka nieswarliwego, przedawc swej rzeczy nie chwalcego, kupca nie ganicego, oracza yzny rok tuszcego, takie przekupki na targu nie obmawiajcej,
szynkarki nie przypisujcej, baby nie zwodzcej, panny dary wzgardzajcej, wdowy mw nie przebirajcej, matki na ma nie skarcej jestli doznasz dzikuj z tego Panu Bogu, wiedzc, i to jest jego
dar osobliwy, ktremu niechaj bdzie cze i chwaa ninie i na wieki,
Amen50.
Mamy tu wszystkie cechy kunsztownej ars dictandi: zrytmizowane,
paralelne czony poczone rymami i zbudowane na zasadzie antytez,
cao zakoczona wreszcie cytatem z modlitwy. Genez tego stylu
atwo wykry w paralelizmach Wulgaty, naladujcej tak styl oryginau
hebrajskiego, przemieszany z retoryk ulubionych w redniowieczu antycznych manierystw, takich jak wspomniany ju Waleriusz Maksimus.
Pogosy prozy redniowiecznej znajdziemy te w stylu prozy sowizdrzalskiej, chyba jako jej ostatnie ju echo, pniej znika wygnana z literatury przez retoryk opart na wzorach antycznych.
Tumaczenie Rejowe Kampeczykowego psaterza sign musiao
do takich wzorw retorycznych, bo nieudolna proza anegdot tumaczonych z Gesta Romanorum nie moga odda kunsztownego stylu parafrazy psalmw. Poniewa jednak acina Kampeczyka nie bya przecie acin redniowieczn, tyle tylko, e autor chcia przezwyciy tu
wzr retoryki humanistycznej, zachowaa wic wiele cech stylu wy49
A n o n i m u s, tzw. G a l l: Cronica. Wyd. K. M a l e c z y s k i. Krakw 1952,
s. 8.
50 A. G l a b e r z K o b y l i n a: Gadki [] o skadnoci czonkw czowieczych.
Krakw 1535. Cyt. za: I. C h r z a n o w s k i, S. K o t: Humanizm i reformacja w Polsce. Lww 1927, s. 225.
112
Stefan Zabocki
gadzonego, wytwornego. Presja redniowiecznej polszczyzny zbyt bya

jednak silna, tym bardziej e w jzyku polskim brak byo prozy retorycznej, sam przez si narzuca si wic Rejowi wzr redniowieczny.
Std podobiestwa do Glaberowskiej retoryki.
Elementy humanistycznej retoryki zawdzicza wic Rej Kampeczykowi, ktry przecie nie chcia odrzuca cakowicie dorobku humanistw. Ale na og charakteryzuje si styl tumaczenia Rejowego wyranym rytmem krtkich symetrycznych zda, ukadajcych si
w acuszek redniowiecznego periodu51. e przy tym peno tu cytatw i reminiscencji z Biblii, zrozumiae ju samo przez si.
Jeszcze wyraniej wystpi te cechy w Postylli, gdzie spotykamy
dwu- czy trjczonowe, pene antytez albo paralel krtkie rytmiczne
kola52, podobne bardzo do znanej nam prozy rymowanej redniowiecznej. Ten styl widzimy te w Apokalipsie, i to ju zupenie niezalenie od
wzoru, tj. od Bullingera In Apocalypsin contiones centum, ktry
posuguje si umiarkowan humanistyczn acin, tak mniej wicej,
jak postulowa wielki Erazm i inni antycyceroniaczycy.
Rej tymczasem porzuca tu jeszcze w parafrazie psalmw Kampeczyka wyranie dugie zdania, parataksa bierze gr nad hipotaks,
a wic nad klasycznym stylem retorycznym. Rwnie charakterystyczny
jest ubogi dobr figur retorycznych: anafory, pytania retoryczne, antytezy powtarzaj si najczciej, a monotonnie, tak jak w prozie redniowiecznej.
W ywocie czowieka poczciwego styl ten ulega zmianie o tyle tylko, e jzyk bogaci si niepomiernie, co sprawia wraenie odmiennoci
stylu, i czciej wystpuje hipotaksa. Krtkie dwu- czy trjczonowe
kola ulegaj czsto rozwiniciu, co upodabnia proz do retoryki humanistw, ale przy prbach stworzenia bardziej skomplikowanego periodu, obfitujcego w zdania podrzdne, zdarza si Rejowi niezawiniony,
wynikajcy tylko z nieporadnoci a nie, jak u antycznych mwcw, ze
wiadomego zamiaru anakolut53.
Typowe s za to cae acuszki pyta retorycznych, anafory, tak ulubione w poezji redniowiecznej, natrtne zaczynanie zda od spjnikw, jak w dewocyjnej literaturze schyku redniowiecza. Do tego rejestru dodajmy jeszcze rymy wewntrz zdania, mniej lub bardziej pene,
mniej lub bardziej widoczne, oraz scholastyczne podziay i alegorie. Za51
Por. te A. B r c k n e r: Mikoaj Rej..., s. 54.

Brckner (ibidem, s. 135) pisze o Postylli: najbardziej uderza wyrana rytmiczno, spadek rwnomierny prozy, stay paralelizm wszelkich czci zdania widoczne
tu przejcie si stylem Pisma w..
53 Por. J. K r z y a n o w s k i: Wstp. W: M. R e j: ywot czowieka poczciwego...,
s. LII i n.
52
113
cytujmy pierwsze lepsze zdanie, by uwiadomi sobie, e midzy Rejem

a Glaberem rnica w stylu polega raczej na wikszym wyrobieniu
Reja, na jego swobodzie i wyczuciu jzyka ni na cakiem innej zasadzie
retorycznej: Po obiedzie si do gumienka przechodzi, dopatrzy si,
jeli dobrze wymacaj, jeli ko wytrzsaj, jeli som dobrze ukadaj, plewki, zgoninki chdogo pochowaj, a jeli jeszcze to kto ma, i
na wozy nasypuj, aszty do szkut albo do komieg odwo54. Widzimy
tu rytmiczno i paralelizm poczonych rymem czonw, niemal jak
u Galla. Wemy inny, te pierwszy z brzegu cytat, a wymienione cechy
wystpi jeszcze wyraniej: Bo chociaj ju nie francuzy, nie guzy, nie
wrzody, nie pleury, nie koliki, tedy przedsi tpo, gnuno, nikczemno a wszytkim omierenie, to nas pewnie i innych wiele nadobnych przypadkw, jako drapanie, chrapanie, sapanie snadnie przypa
moe55. Tu znw nie tylko powyej scharakteryzowany styl, ale take
sownictwo stanowi obraz teorii humanistycznej, wyklinajcej przecie wszelkie wulgaryzmy jako przejaw gupoty i zego smaku, pominwszy ju rymy przewanie gramatyczne, ktrych niekoczce si
acuszki ozdabiaj kade niemal zdanie Zwierciada.
Cech redniowiecznego stylu nie zaczerpn Rej ze redniowiecznej
historiografii, bo jej zapewne nie zna. Wszystkie wiadomoci historyczne Reja sprowadzi mona do humanistycznej anegdoty, histori
zreszt nigdy si nie interesowa ten tak intensywnie yjcy wspczesnoci czowiek. Za to retoryka redniowieczna cechuje w wysokim
stopniu kazania, i wanie przykad Kaza witokrzyskich i Kaza
gnienieskich pouczy moe, i przejawiaa si ona nawet w prymitywnej jeszcze wtedy polszczynie. Kazanie cechuje te skonno do
scholastycznych podziaw, majcych jasno i wyranie uprzytomni
suchaczom tez kazania.
Cechy te w charakterystyczny sposb uwidaczniaj si w kazaniach
Jakuba de Voragine, najwybitniejszego kaznodziei XIII wieku, pniej
szczeglnie czsto naladowanego w wieku XIV i XV, take i w Polsce.
Zacytujmy pocztek kazania De Santo Fabiano et Sebastiano56, by zilustrowa tym przykadem wywody o stylu kaza redniowiecznych: Hodie celebratur festivitas Fabiani pontificis et Sebastiani militis; pulchra
coniunctio pontificis et militis, sive ut ostendatur quo Deus fecit vos
Deo patri regnum et sacerdotium, sive ut ostendatur quo ad regnum
54
M. R e j: ywot czowieka poczciwego..., s. 368.

Ibidem, s. 57.
56 Jacobi de Voragine Sermones Aurei. Antverpiae 1712, s. 157. O wpywie kaza
Jakuba de Voragine na kaznodziejstwo pniejsze zob. J. W o l n y: aciski zbir kaza Peregryna z Opola i ich zwizek z tzw. Kazaniami gnienieskimi. W: redniowiecze. Studia o kulturze. T. 1. Red. J. L e w a s k i. Warszawa 1961, s. 171 i n.
55
8 Od staroytnoci...
114
Stefan Zabocki
caelorum non solum perveniunt devoti clerici, sed etiam fideles laici,
sive ut ostendatur, quo illi ad Deum perveniunt, qui illi assistunt per
otium contemplationis et qui sibi militant per laborem actionis.
Wywd waciwy zawsze niemal urozmaicony jest exemplami zaczerpnitymi zarwno z Biblii, jak i z anegdoty (czerpano je z odpowiednich zbiorw anegdot, najbardziej znany jest zbir Piotra Alfonsa
Disciplina clericalis z wieku XII). Wyranie dbano o efekty retoryczne.
Szczeglny efekt wywoywa miay przy wygaszaniu kazania liczne
rymy wewntrzne lub nawet te same sowa, koczce zdania podrzdne lub wsprzdne w obrbie jednego czonu, co miao przyciga
uwag suchaczy57.
Wszystkie te cechy spotykamy w ywocie czowieka poczciwego,
traktacie moralistycznym nawizujcym do ukadu i stylu redniowiecznych postyll i sermones. Wyranie to wida w stylu Reja, w rymach,
w dosadnym, nieklasycznym sownictwie, w schematycznej kompozycji,
jakby ywcem przeniesionej ze scholastyki Jakuba de Voragine, z maniery posugiwania si licznymi exemplami, ilustrujcymi tre wywodw. Te s jednak zaczerpnite nie ze skarbca nowelistyki redniowiecznej, ale z Biblii oraz z facecji renesansowych, tak dobrze znanych
Rejowi. Wida, e styl kaza redniowiecznych nieobcy by Rejowi, religijnemu zelantowi oczytanemu w literaturze dewocyjnej, a i zapewne
z ni osuchanemu. Kazania takie byy w XV wieku niezwykle popularne, wygaszano je zarwno w jzyku aciskim, jak i polskim. Wpyw
redniowiecznej retoryki widoczny jest co wykaza Jerzy Wolny58
u Peregryna z Opola oraz w Kazaniach gnienieskich. W ludowych
tych tekstach wida te inspiracje zbiorem Legenda aurea oraz kazaniami Jakuba de Voragine, jak rwnie zaleno od przepisw pnoredniowiecznej retoryki homiletycznej; mimo e miano w nich mwi
tylko pauca et utilia, mwiono przecie non sine arte.
57 Th.M. C h a r l a n d: Artes praedicandi. Contribution lhistoire de la rhtorique au moyen ge. Paris 1936, s. 154 I n.; omwiono tu teoretykw rymowanego i rytmicznego kazania schyku redniowiecza.
58 J. W o l n y: aciski zbir kaza..., s. 202 i n. oraz 214 i n. Autor zestawia tu retoryczny tekst rymowanego kazania aciskiego i jego polski odpowiednik z XV wieku
(ibidem, s. 210): Noluit autem Deus de aqua facere hominem, ne esset nimis deliciosus, nec de are ne esset superbus, nec de igne ne esset nimis iracundus. Sed de terra,
que elementum est siccum et frigidum et infimum, ut per hoc docetur intelligi, quod
debet esse frigidus ab igne iracundie, siccus ab humore lascivie et infimus a timore superbie [...]. Odpowiednik polski, w ktrym autor stara si zachowa rwnobrzmice
zakoczenia periodw, brzmi: A przez to Kryst nie chcia jest by czowieka stworzy
z powietrza tego, aby on nie by pyszny, te ci go nie chcia z ognia stworzy, aby on
nie by gniewliwy, ani z wody, ani iby on nie by nieczysty. Ale jest ji on z ziemie by
stworzy przez to, iby on by skromny, i ci ziemia naprzeciw wodzie jest sucha, a naprzeciw powietrzu jest ona mocna, a take naprzeciw ogniewi jest ona zimna.
115
Nie znaczy to oczywicie, e nie mona mwi o wpywie retoryki

klasycznej na styl ywota czowieka poczciwego. Wyraa si on w tak
charakterystycznej i wielokro podkrelanej potoczystoci Reja, umiejtnoci budowania obszernych zda noszcych bez wtpienia reminiscencje jeli ju nie klasycznego, to choby biblijnego periodu. Mimo
to, proza Reja potomnym wyda si musiaa zbyt redniowieczna, szczeglnie przestarzaa pod koniec XVI i w XVII wieku, kiedy klasycyzujca
retoryka zwycia u nas cakowicie, cho w formie nieco zagodzonej,
bo dopuszczajcej wpyw rytmiki Wulgaty. Nadaje to polszczynie tej
epoki odmienny charakter, bliszy wzorom klasycznym, i period retoryczny okreli jej posta chyba a do poowy wieku XIX59.
Tu zapewne ley przyczyna tego, e wiersze Reja stworzyy co w rodzaju szkoy, w kadym razie miay swych naladowcw60, proza za nie.
Echa stylu Rejowego byy nieliczne, a po jego mierci nikt go ju nie
chwali i nie naladowa. Proza jego bya wic nie tyle bezstylowa, jak
chce Brckner, ile raczej styl jej by ju nie do przyjcia po humanistycznej retoryce dialogw Orzechowskiego.
Sam Rej by tego wiadom; co wicej, w swym programie wychowawczym wyranie polemizuje z humanistycznym ideaem cyceroskiego stylu. Krelc w Zwierciadle swj idea wychowawczy, odpowiadajcy poniekd jego wasnym dowiadczeniom, wymaga Rej od ucznia
znajomoci aciny, bo z nauki wiele przypada, ale ma si jej uczy
praktycznie, jak dzi uczymy si jzykw nowoytnych61. Nie trzeba za
uczy gramatyki, ktra tylko szczebiota, a swek oblenych wykrca
uczy62. Chodzi tu nie tyle o gramatyk sensu stricto, ile o cile z ni
zwizan retoryk, bo wykrcanie swek znaczy tyle, co dobieranie
sw wykrtnie, chytrze. Albowiem co pomog [sc. bez rozmysu dobrego] wystawne, a ony zafarbowane z gramatyki [sc. ozdobne, sztucznie dobrane] swka? Retoryka i retoryczne wyksztacenie to rzeczy
niepotrzebne: ostatecznie zreszt mona si jej nauczy i pniej, jeli
59 Zagadnieniami retoryki w prozie staropolskiej zajmowano si ostatnio do
duo. Z najwaniejszych prac wymieni trzeba: A. W i e r z b i c k a: System skadniowo-stylistyczny prozy polskiego renesansu. Warszawa 1968; H. D z i e c h c i s k a:
Proza staropolska, problemy gatunkw i literackoci. Wrocaw 1967; B. O t w i n o w s k a: Modele i style prozy w dyskusjach na przeomie XV i XVI w. Przegld Humanistyczny 1966, nr 5. H. D z i e c h c i s k a w swym studium susznie wyczya
proz Reja z krgu swych rozwaa, jako wybiegajc poza schematy szesnastowieczne: on sam przedstawia odrbn indywidualno pisarsk, jego za twrczo swoist grup literatury (Proza staropolska..., s. 35).
60 A. B r c k n e r: Mikoaj Rej..., s. 364.
61 Por. J. U j e j s k i: Pogldy dotyczce Polaka i Polski. Pamitnik Literacki 1905,
R. IV, s. 425 i n.
62 M. R e j: ywot czowieka poczciwego..., s. 54.
8*
116
Stefan Zabocki
kogo to zainteresuje, gdy wemie pochop z onych dziwnych wymowie, a z onych piknych sw aciskich, ktrym i koca nie masz63.
Odrzucenie retoryki klasycznej czy si wyranie z potpieniem
lektury staroytnych autorw. Godzi tu Rej w kult staroytnoci charakterystyczny dla neopoganizmu, a poprzez to w renesansowy kult
retoryki staroytnej. Z humanistycznego programu wychowawczego
przyswoi wic wprawdzie Rej np. uznanie potrzeby wyszkolenia fizycznego i towarzyskiego, ale zasadniczy punkt tego wychowania zdecydowanie odrzuci, zgodnie zreszt z szesnastowiecznymi krytykami
tego ideau wychowawczego, spord ktrych tylekro tu wspominalimy Erazma z Rotterdamu.
Wie si wic z obydwoma prdami, powiedzielibymy skrajnymi:
z jednej strony z prdem antyretorycznym, jakby ju wyprzedzajcym
kontrreformacj z jej postulatem podporzdkowania formy literackiej
religii, z drugiej za ze redniowieczn tradycj stylistyczn. Odrzuca
za neopoganizm i cyceronianizm renesansowy nie tylko dlatego, e retoryki nie opanowa w szkole, ale raczej dlatego, e uwaa j za rzecz
w istocie szkodliw i bezuyteczn. Nie bez racji, humanici bowiem,
jak to powyej wskazywalimy, z najwikszym naciskiem podkrelali konieczno nauki poprawnego stylu aciskiego, ktry by dla nich istot
przecie ich odrodzeniowego wiatopogldu.
Do tego krytycyzmu skaniao Reja nie tylko prymitywne i redniowieczne wyksztacenie, ale take co paradoksalne nastawienie antycyceroniaskie owieconego dworu krlewskiego, reszty za dokonao
rodowisko protestanckie, dla ktrego krytycyzm Erazma by niejako
punktem wyjcia do snucia rozwaa cakiem sprzecznych z ideaami
humanistw woskich.
Teraz wic wida jasno, dlaczego Trzecieski, protestant co prawda,
przecie jednak przedstawiciel pokolenia wraliwego na humanistyczne ideay, sam biegy w acinie klasycznej i dobrze obznajomiony z antykiem, cigle podkrela prostactwo Reja, w istocie znw nie tak kompromitujce, bo Rej bez wtpienia dziaa wiele, by by au courant
biecych wydarze literackich. Rej po prostu nie uznaje podstawowego postulatu humanistycznej uczonoci, sam wic nigdy nie moe sta
si uczonym. Jasne jest te, dlaczego nie napisa adnego utworu po
acinie, ktr podkrelamy raz jeszcze zna musia wcale nie najgorzej. C z tego, skoro nie byby zdolny do skomponowania poprawnego okresu retorycznego, nie znalazby w pamici fraz cyceroskich i cytatw, ktrymi humanista okrasza swe wywody. Pisaby acin
z Epistule obscurorum virorum, a ozdobiby j dolores rhetorici z ry63
Ibidem, s. 55.
117
mowanych kaza pitnastowiecznych. Pisaby to w kraju, w ktrym klasyczn, trudn acin pisali Modrzewski, Orzechowski czy Kromer;
w kraju, ktrego przedstawiciele naprawd zadziwiali retoryczn, klasycyzujc acin wczesn Europ, od Krzyckiego do Zamojskiego, e
pominiemy zarwno wczeniejszych, jak i pniejszych stylistw64. redniowieczna acina naraziaby Reja na kompromitacj i nim z jej pomoc dotarby do czytelnikw, opinia dziwaka i maniaka odebraaby
mu ca publiczno. Wszak wiemy, e posuch, jaki mia Orzechowski
u szlachty, zawdzicza wanie w duej mierze swej nienagannej acinie.
Przesiknita retoryk redniowieczn polszczyzna mieszn wydawa si nie moga, tu bowiem panoway cakiem inne tradycje i konwencje stylistyczne. Polszczyzna wczesna bowiem do dorobku redniowiecza nawizywa musiaa nolens volens, bez niego by w ogle
nie moga istnie. Cena, jak za naladowanie redniowiecza zapaci
Rej, bya wysoka zapomnienie. Tym chyba tumaczy mona, chocia
czciowo, tajemnic sukcesu Reja za ycia i brak uznania po mierci.
Czciowo, bo nie zapominajmy, e w dobie kontrreformacji miejsca
nie byo nie tylko dla Reja stylisty, ale przede wszystkim dla Reja protestanta.
Stosunek Reja do tradycji nowoaciskiej i do sporw stylistycznych
epoki uwidacznia wyranie ambiwalentny charakter jego pisarstwa.
Jako czowiek interesujcy si wspczesnoci, przyswoi sobie krytyk
neopoganizmu woskiego z XV wieku w imi tradycji chrzecijaskiej;
tego neopoganizmu, ktry dopiero co przeniesiony zosta do Polski,
w niepenej zreszt formie, przez pisarzy dworskich. Humanistycznemu
stylowi przeciwstawi si w jzyku polskim, nawizujc do tradycji redniowiecznych. Droga ta przyszoci nie miaa i dlatego Reja odkry
mieli dopiero romantycy, ze zdziwieniem odczytujcy obce klasycznym
konwencjom retorycznym dziea pisarza. Poniewa o konwencjach redniowiecza wiele nie wiedzieli (cho je na og uwielbiali), wyda im
si Rej samorodnym, obcym wszelkim konwencjom oryginalnym
twrc, genialnym prostakiem65. Tymczasem by Rej nieuczony, ale
64 O roli aciny w spoecznoci szlacheckiej pisali (poza cigle jeszcze uyteczn
ksik K. M e c h e r z y s k i e g o: Historia jzyka aciskiego w Polsce. Krakw
1845): J. K r k o w s k i: Jzyk i pimiennictwo aciskie w Polsce XVI w. W: Kultura
staropolska. Krakw 1932, s. 385 i n., oraz C. B a c k v i s: Quelques remarques sur le
billinguisme latino-polonaise dans la Pologne du seizime sicle. Bruxelles 1958.
[Przekad polski w: I d e m: Szkice o kulturze staropolskiej. Wybr tekstw i oprac.
A. B i e r n a c k i. Warszawa 1975].
65 Szczeglnie ocena Wacawa Maciejowskiego wywara na pniejszych badaczy
wyrany wpyw i ugruntowaa pogld o Reju jako genialnym samouku. Zob. A. B r c k n e r: Mikoaj Rej, czowiek i dzieo. Lww 1922, s. 2 i n.
118
Stefan Zabocki
przede wszystkim w specyficznym znaczeniu epoki. Brak mu byo

nawizania do tradycji, ale gwnie antycznej, bo do redniowiecza
nawizywa. Nie zna retoryki, ale nie znaczy, e proz stworzy sam
z niczego. Naprawd obcy mu by klasycyzujcy cyceronianizm, sympatyzowa z pnym humanizmem, bo ten nawizywa zaczyna do tradycji redniowiecznej, z ktrej wyrs Rej. Zdaje si wic, e stosunek do
literatury nowoaciskiej i jej rnorakich prdw i tendencji pozwala
bliej okreli jego miejsce wrd prdw epoki.
O dwch przykadach figury sumacji poetyckiej...
119
8
O dwch przykadach
figury sumacji poetyckiej
u Wacawa Potockiego
u Ernst Robert Curtis wyrni odmian stylistycznej figury enumeratio polegajc na kocowym jakby podsumowaniu szeregu anaforycznych czonw utworu poetyckiego, szczeglnie popularn w epoce
baroku1. Nazywana jest ona zazwyczaj figur sumacji poetyckiej2, po
niemiecku zwile Summationsschema, przez autora popularnego
kompendium okrelonej jako zasada budowy utworu poetyckiego polegajca na podsumowaniu w analogicznym porzdku symetrycznego
szeregu porwna3. Utwr zbudowany na zasadzie sumacji poetyckiej
nazywa si niekiedy ikonem, jakby obrazem4. Poetycki opis malowida
przybiera bowiem czasem form sumacji.
Sumacja poetycka, bdca bez wtpienia kunsztown odmian tak
ulubionej w epoce pnego renesansu i w czasach baroku anafory,
pocztkami siga a do redniowiecza, szczeglnie za rozwina si
w poezji aciskiej epoki renesansu5. W Polsce pojawia si niezbyt czsto: atwo to wytumaczy, zwaywszy na kunsztowny, bardzo literacki
1 E.R. C u r t i u s: Europische Literatur und lateinisches Mittelalter. Bern 1948
(i liczne dalsze edycje w nastpnych latach). Uwagi o enumeratio i sumacji poetyckiej
zawar autor przede wszystkim w XV rozdziale dziea, powiconym manieryzmowi.
2 Zob. A. B e c k: ber einen Formtypus der barocken Liryk in Deutschland. In:
Forschung und Deutung. Ausgewhlte Aufstze zur Literatur. Hrsg. V. von F l l e b o r n. Bonn 1966, s. 188 n.
3 G. von W i l p e r t: Sachworterbuch der Literatur. Stuttgart 1964, s. 689 s.v. Summationsschema: Dichterisches Aufbauschema, das eine Anzahl in symmetrischer Reihung aufgefhrter Beispiele am Schluss noch einmal in gleicher Reihenfolge summiert.
4 Por. S. S i e r o t w i s k i: Sownik terminw literackich. Wrocaw 1970, s. 125.
5 S. Z a b o c k i: Bemerkungen ber die Entstehung des literarischen Manierismus im der neulateinischen Dichtung im 16. Jh. In: Acta Conventus Neo-Latini Amstelodamensis. Ed. P. T u y n m a n, G.C. K u i p e r and E. K e s s l e r. Mnschen 1979,
s. 1058 n.
120
Stefan Zabocki
charakter tej figury stylistycznej, nie dziw wic, i jako typowe przykady poezji ikonicznej wymienia si przede wszystkim utwory Jana
Andrzeja Morsztyna6. Przecie wanie poezja dworska, ktrej przedstawicielem jest wspomniany twrca, korzeniami swymi wyrasta z renesansowej poezji uczonej, aciskiej, jak za w przekonujcy sposb wynika ze znakomitego zestawu rde poezji Morsztyna, przytoczonych
w edycji Leszka Kukulskiego7, w twrczoci poetw nowoaciskich
by pan podskarbi koronny szczeglnie oczytany.
Po raz pierwszy pojawia si u nas sumacja poetycka w wierszu Stanisawa Kleryki powiconym ksiniczce Izabelli Jagiellonce, w ktrym mitologiczne boginie obdarzaj bohaterk odpowiednimi darami:
Junona daje jej mdro, Pallada wymow, Charyty wdzik, Jowisz
dobro, na kocu za poeta sumuje dary bogw skadajce si na
mdr, silno wymown, pikn i wdziczn a ktemu dobrotliw
krlewn8. Po Kleryce, przedstawicielu dworskiej poezji epoki zygmuntowskiej, przyjacielu Janicjusza i Kromera, nieprdko pojawi si
w poezji w jzyku polskim jaki podobny przykad poezji uczonej
i kunsztownej zarazem, w ktrej poeta stosowaby figur poetyckiej sumacji opart na anaforycznym wyliczeniu porwna bohaterki utworu
do staroytnych bogi.
Podobne jak u Kleryki komplementy spotykamy dopiero w ponad
sto lat pniej w naszej poezji, u Wacawa Potockiego, w nieomwionym dotd w krytyce ikonie Na obraz panieski jejmoci panny kasztelanki warszawskiej od jegomocia pana podstolego chemiskiego9.
6
Por. przykady podane przez S. S i e r o t w i s k i e g o (Sownik..., s. 125).

Por. J.A. M o r s z t y n: Utwory zebrane. Oprac. L. K u k u l s k i. Warszawa 1971,
s. 1025 n. (tu szczeglnie interesujce przykady ze s. 1028 n.).
8 S. Z a b o c k i: Od prerenesansu do owiecenia. Z dziejw inspiracji klasycznych w literaturze polskiej. Warszawa 1976, s. 167 n., gdzie niektre polskie przykady
figury sumacji poetyckiej.
9 W. P o t o c k i: Dziea. T. 1. Oprac. L. K u k u l s k i. Warszawa 1987, s. 237
(Fraszki 79), Na obraz panieski jejmoci panny kasztelanki warszawskiej od jegomci pana podstolego chemiskiego:
7
10
Wenus z tryumfem, pene za ohydy

Pallas i Juno powracajc z Idy,
Dopiero si zna rozstawszy z Parysem,
Potkay mnie z twym, o panno, abrysem.
Stan jak wryte i pojr po sobie,
Czym si wszytkie trzy pyszni, widzc w tobie:
Paa si Pallas; Juno nie junaczy;
I Wenus widnie, skoro go obaczy.
To tak boginie przed obrazem mikn;
C, gdy w twarz ujr Konstancyj pikn!
I sam by Parys na takie prezenty
Oborsk obra, zaniechawszy witej.
Nie pysz si, niebo, skd boginie rodem,
Ani si z nami odwaaj zawodem:
121
O ile wiersz Kleryki stanowi przykad poezji dworskiej opiewajcej zalety krlewskiej crki, a napisany zosta z okazji jej zampjcia, co
byo przecie wydarzeniem wanym nie tylko dla krlewskiej rodziny,
lecz i dla caego pastwa, o tyle Potocki obraca si raczej wrd lokalnych dostojnikw: wiersz napisany zosta w imieniu podstolego
chemiskiego, owiadczajcego swe cne afekty jejmoci pannie kasztelance warszawskiej. Z dworskiego rejonu problematyki wiersza Kleryki
przeniesieni jestemy do towarzystwa wielkoci powiatowych.
Wsplna obu wierszom jest erudycja mitologiczna. U Kleryki narzeczona przyrwnana zostaje do trzech mitologicznych bogi znanych
kademu z historii trojaskiej, tzn. do Wenus, Junony i Pallady, do ktrych doda jeszcze poeta Charyty i samego Jowisza, jakby dla ozdoby
lub by si nie wydawa zbyt banalnym. Piszc jednak wiersz w jzyku
polskim, wic dla nie nazbyt uczonego odbiorcy, erudycj mitologiczn
ograniczy do minimum, z pewnoci znanego suchaczowi czy czytelnikowi (wiersz nalea do wczeniejszych drukw poetyckich w jzyku
polskim w XVI wieku).
W ponad sto lat pniej ta sama erudycja, jaka zadziwia miaa odbiorc w Krakowie w 1539 r., staa si ju wsplnym dobrem caej braci
szlacheckiej i panna Konstancja Oborska, czsto wspominana w wierszach Potockiego, dobrze z pewnoci rozumiaa uczone aluzje wiersza
wychwalajcego jej urod:
Wenus z tryumfem, pene za ohydy
Pallas i Juno powracajc z Idy,
Dopiero si zna rozstawszy z Parysem,
Potkay mnie z twym, o panno, abrysem.
Stan jak wryte [...]
(w. 15)
Trzy boginie, wracajc z Idy, gdzie triumf odniosa Wenus, inne za

towarzyszyy jej pene niesmaku po przegranej, spotykaj obraz (abrys)
kasztelanki warszawskiej i z miejsca trac cay kontenans przynaleny
im jako istotom niemiertelnym
15
20
Godniejsze waszej owocw Pomony

Ma wiat Wenery, Pallady, Junony.
Tee ze wstydem, dank tryumfu pewny,
Oddaj jabko niebieskie krlewny,
I ja si wa, cho z inszej jaboni,
Serce me, panno, do twej odda doni;
A jeli wzgardzisz, niech ywym, nie zotem,
Pod licznym wisi twym obrazem wotem,
Dokd go ogie, ktry kruszy stali,
Na twoich usug otarzu nie spali.
122
Stefan Zabocki
Paa si Pallas; Juno nie junaczy

I Wenus widnie, skoro go [abrys wdziczny kasztelanki]
obaczy.
(w. 78)
Porwnawszy si bowiem z pikn Konstancj, widz, i jest ona

pikniejsza od kadej z nich. I uwiadamiaj sobie, e Parys, gdyby
mg powtrzy swj sd, wybraby nie Wenus, lecz kasztelank warszawsk, zaniechawszy radoci z powodu otrzymania najpikniejszej kobiety:
I sam by Parys na takie prezenty
Oborsk obra, zaniechawszy witej.
(w. 1112)
Powd tej decyzji byby jasny: Oborska nie tylko przewysza kad
z rywalizujcych z sob bogi, lecz jakby jednoczy w sobie ich zalety:
Tee ze wstydem, dank tryumfu pewny,
Oddaj jabko niebieskie krlewny,
(w. 1718)
Nic wic dziwnego, e podstoli Stanisaw Morsztyn, poeta i onierz,

miast jabka ofiarowa moe kasztelance swe serce. Jeli zostanie ono
pogardzone, zawiesi je pod obrazem licznej kasztelanki jako wotum
koczy poeta swj wiersz.
Potockiemu wystarczyy do porwnania najprostsze tylko aluzje
mitologiczne, nawet Charyty okazay si zbdne przy opiewaniu wdzikw Konstancji. Nie potrzebowa on te zbyt kunsztownie przedstawia szeregu porwna bohaterki wiersza z postaciami mitologicznymi: zapewne mniej by one bawiy czytelnika szlacheckiego ni
wyczulonego na sztuczki literackie odbiorc z krgu dworskiego. Dlatego miast asyndetycznego szeregu porwna, tak charakterystycznego
dla wierszy dworskich, Potocki niezwykle ywo i obrazowo maluje konfuzj bogi po zetkniciu si z kasztelank wyobraon na obrazie: To
tak boginie przed obrazem mikn (w. 9). Cho przed chwil skcone (Wenus triumfujca, pozostae smutne), zgodnie ustpuj ziemiance:
Nie pysz si, niebo, skd boginie rodem,
Ani si z nami odwaaj zawodem:
(w. 1314)
123
O ile ksiniczka Izabella, bohaterka wiersza Kleryki, dumna by

moe, i zrwnaa boginiom, otrzymawszy od nich hojne dary piknoci i cnoty, o tyle sarmacka kasztelanka Potockiego przewysza swe mitologiczne rywalki pod kadym wzgldem: godna jest ona bardziej ni
wszystkie trzy boginie, by otrzyma najwysze wyrnienie, zote
jabko. Nasze dziewczyny, zdaje si mwi poeta, sarmackie kasztelanki
lepsze s ni obce piknoci:
Godniejsze waszej owocw Pomony
Ma wiat Wenery, Pallady, Junony.
(w. 1516)
Tak wic dworski panegiryk oparty na mitologicznym koncepcie,

jaki czytamy u Kleryki, jawi si u Potockiego w postaci rubasznej opowieci o tym, jak si boginie zawstydziy, obaczywszy portret piknej
kasztelanki. Topos sumacji ledwo zosta zaznaczony, paralelizm budowy
utworu i cay w ogle koncept ustpuj miejsce dosadnemu opowiadaniu. Jedynie uwany czytelnik odkrywa koncept w podsumowujcej
uwadze poety stwierdzajcego, i panna Oborska jednoczy w sobie zalety wszystkich trzech bogi:
Stan jak wryte i pojr po sobie,
Czym si wszytkie trzy pyszni, widzc w tobie:
(w. 56)
Jest to wic jakby sarmacka, swojska wersja poezji uczonej i nic te

dziwnego, e miejsce wytwornych komplementw, jakie przy podobnych okazjach czytamy u Jana Andrzeja Morsztyna (bielsza twa, panno,
pe twarzy i szyje / Ni marmor, mleko, abd, pera, nieg, lilije), zajmie nieco prostackie stwierdzenie, e rodowita kasztelanka przewysza
nawet boginie cnotami i urod. Wprawdzie cay utwr oparty jest na
koncepcie (kasztelanka jednoczy w sobie trzy boginie), jednak nie on
stanowi istot wiersza, lecz akcja: konfuzja bogi i konkluzja z niej wynikajca, e kasztelanka, swojska dziewczyna, jest od nich lepsza: ani
si [niebo] z nami odwaaj zawodem.
Motyw trzech bogi pojawia si w poezji Potockiego czciej, zapewne dlatego, i porwnanie z nimi zrozumiae byo dla kadego czytelnika, a dawao mu satysfakcj obcowania z docta poesis. Podczas gdy
wiersz skierowany do odbiorcy szlacheckiego napisany jest rozwlekym, swobodnym, narracyjnym stylem, jak wspomniana pochwaa
Konstancji Oborskiej, podobny utwr, skierowany do krlowej, uderza
dyscyplin kompozycyjn i zwizoci sformuowa, mimo i oparty
jest na tym samym pomyle porwnania z trzema boginiami. W wierszu
124
Stefan Zabocki
Na koronacj krlowej jejmoci10 porwnuje Potocki, wielbiciel i zwolennik Sobieskiego (koronacj Jana III uczci obszernym poematem
Poczta11), on przyszego bohatera spod Wiednia, Mari Kazimier
dArquien p.v. Zamoysk, synn Marysiek, do trzech bogi, zupenie
podobnie powtarzajc koncept utworu na cze kasztelanki: wracajc
z sdu Parysa, trzy boginie spotykaj krlow, tyle e tym razem nie in
effigie, lecz we wasnej osobie:
Kiedy nazad wracay trzy boginie z Idy,
Jedna kontenta, dwie nie, z sdu Pryjamidy
[...]
Snad si z tob potkawszy, najjaniejsza pani,
[...]
Daje Juno koron, Pallas sceptrum daje,
Jabko Wenus, bo pikno nad sob przyznaje.
(w. 18)
Uderzone zaletami krlowej, koronuj j, jakby oddajc jej symbole

swej wadzy: Juno koron nalen jej jako onie Jowisza (Marysieka
otrzymuje te wanie koron w 1675 r., m za za gromicego Turkw
Jowisza uchodzi ju od dawna), bero oddaje Pallada (naleao si jej
jako bogini mdroci) bo bero jest atrybutem wadzy krlewskiej,
Wenus za zdobyte wanie jabko, przyznane jej przez Parysa, symbolizujce nie tylko pikno krlowej, lecz take jej wadz monarsz. Niezwykle zwizy cig porwna sumuje poeta w ostatnich wersach epigramu (w. 910), piszc, e boginie dajc swe klejnoty krlowej,
sprawiy, i w jej osobie mona dostrzec wszystkie trzy niebianki. Gdy
za rol Kupidyna peni syn Jakub (nieprzypadkowo, gdy krlewicz
wanie niedawno oeni si z ksiniczk neubursk Jadwig Elbiet),
obraz doskonaej krlowej jest ju cakiem peny i przekonujcy:
Gdy w tych wszytkich klejnotach, Kupido w Jakobie,
Jakbym te trzy boginie w jednej widzia tobie.
(w. 910)
10
Ibidem, s. 329 (Fraszki 329), Na koronacj krlowej jejmoci:
10
11
Kiedy nazad wracay trzy boginie z Idy,

Jedna kontenta, dwie nie, z sdu Pryjamidy
(Gdzie si o jabko zote z takowym napisem:
Niech go bierze pikniejsza, sdz przed Parysem),
Snad si z tob potkawszy, najjaniejsza pani,
Nie owe go tylko dwie, sama Wenus zgani:
Daje Juno koron, Pallas sceptrum daje,
Jabko Wenus, bo pikno nad sob przyznaje.
Gdy w tych wszytkich klejnotach, Kupido w Jakobie,
Jakbym te trzy boginie w jednej widzia tobie.
Szczegy zob. J. N o w a k - D u e w s k i: Okolicznociowa poezja polityczna

w Polsce. Dwaj krlowie rodacy. Wyd. S. N i e z n a n o w s k i. Warszawa 1980, s. 107 n.
125
W uderzajco podobny sposb chwali krlow Bon Andrzej Krzycki: porwnujc Bon z Junon, Pallad, Cypryd i Dian (znane byy jej
zamiowania myliwskie), popeniamy bd, gdy kada z bogi posiada
tylko jedn cnot (Junona wadz, Atena mdro etc.), Bona za zjednoczya wszystkie te zalety czterech bogi w jednej osobie: Nam quod
habent omnes hoc habet una Bona12. Potocki nie zna chyba wiersza
Krzyckiego, wsplna jest im jednak tradycja poezji dworskiej, uczonej,
chtnie posugujcej si paradoksem poetyckim, wyszukanymi figurami
i point na kocu. Zasada figury sumacji poetyckiej zostaa w utworze
Potockiego doskonale zaprezentowana: kada z bogi obdarza symbolem swych cnt czy zalet krlow, ktra przez to staje si jakby wcieleniem niebianek. Mimo i Potocki zrezygnowa z ulubionej barokowi
anafory, wiersz odznacza si cisym paralelizmem zda i okrele, mistrzowskich w swej zwizoci, jake odlegej od swobodnego toku
wiersza do kasztelanki Oborskiej.
Rnice w stylistyce obu wierszy atwo wyjani nie tylko osobami
adresatw (tu krlowa, znana z literackich zamiowa, tam kasztelanka
warszawska), lecz take odbiorcw obu utworw poetyckich. Wiersz
skierowany do Marysieki czyta (czy sucha) bd odbiorcy spoufaleni z tekstem literackim, smakujcy walory stylistyczne utworu, dlatego
te Potocki daje take i odmienn, rwnie kunsztown wersj podobnego konceptu w utworze Na to13. Tu te boginie ustpuj honoru
krlowej, oddajc jej atrybuty wadzy, tyle e koncept polega na uwadze, e pikniej z jabkiem Maryjej ni Ewie (w. 8), gdy Ewa kaleczy nim, Maria za leczy; krlowa porwnana zostaje do Matki Boskiej, a utwr traci neopogaskie cechy, tak charakterystyczne dla
wszystkich wierszy opartych na pomyle porwnania bohaterki do mitologicznych bogi.
Czytelnicy wiersza Na obraz panieski jejmoci panny kasztelanki... interesowa si bd przede wszystkim anegdot, opowiadaniem
oraz yw charakterystyk bohaterw. Std przewaa tu narracja: podczas gdy wiersz do krlowej Na koronacj krlowej jejmoci zawarty
jest w dziesiciu wersach (podobnie i jego chrzecijaska wersja), pochwaa kasztelanki zawiera dwa razy tyle, bo dwadziecia cztery wersy.
12
Por. Andreae Cricii Carmina. Ed. C. M o r a w s k i. Krakw 1888, s. 85, Cricius

Bonae reginae:
Quid Te Diva vocem Iunonem, Pallada, Cyprim
Silvicolamne deam? sit satis esse Bonam.
Regina est Iuno tantum, Tritonia docta,
Venatrix agilis Cynthia, pulchra Venus.
Singula dote sua praestat Bona, dignior ergo;
Nam quod habent omnes hoc habet una Bona.
13
W. P o t o c k i: Dziea..., s. 329 (Fraszki 330), Na to.
126
Stefan Zabocki
Sownictwo obu utworw rni si te zasadniczo: miejsce barwnej

polszczyzny wiersza do kasztelanki, gdzie boginie Stan jak wryte,
a potem si Pallas paa, Juno nie junaczy, a Wenus widnie,
wszystkie za razem przed obrazem mikn, zajmie poprawna, ale
nieco w swej zwizoci bezbarwna descriptio. Podczas gdy w wierszu
do kasztelanki Wenus z tryumfem, pene za ohydy / Pallas i Juno
wracaj z sdu Parysa, w wierszu do krlowej po prostu Jedna kontenta, dwie nie, z sdu Pryjamidy. Czytelnik epigramu Na koronacj... nie
potrzebuje szerokiego opisu i nie bawi go opowiadanie mitologicznej
akcji wasnymi sowami, gdy szuka on przede wszystkim zaskoczenia
stylistycznego, nie za oryginalnoci sownictwa.
Rne wymagania odbiorw i adresatw obu utworw decyduj
wic o rnej formie stylistycznej i jzykowej wierszy. Oba nawizuj
do czcigodnej i starej tradycji figury sumacji poetyckiej stanowicej jakby o utworu. W odmienny sposb jednak zostaa sumacja wpleciona
w temat wierszy, a inny sposb potraktowania zaoenia formalnego decyduje o odmiennym sensie obu wierszy: jeden mieci si w tradycji
poezji uczonej, dworskiej, drugi naladuje j tylko, przystosowujc
uczon topik i stylistyk do potrzeb mniej wyrobionego czytelnika.
Ciekawe, e potrafi tego dokona ten sam poeta, ktrego niekiedy
posdza si o prostactwo, zestawiajc z bardziej wyrobionymi autorami.
Chyba nie jest to prawd, w kadym razie prawd cakowit, bo Potocki
umie pisa cakiem w duchu dworskiej uczonej poetyki, wtedy jednak gdy adresatem jego utworu jest czytelnik z krgw dworskich.
Wtedy utwory jego uzyskuj polor klasyczny, cechuj si prostot,
zwizoci i bez trudu mona by je przeoy na acin. Przecie zbieno epigramu Na koronacj krlowej jejmoci z epigramem Krzyckiego do krlowej Bony, napisanym po acinie, jest wielce znaczca.
Wiersz Potockiego przeoy by mona na ten jzyk bez trudu, podczas
gdy rozlewny i peen ekspresji jzykowej utwr Na obraz panieski jejmoci panny kasztelanki... sprawiby tumaczowi sporo kopotu (jak
przeoy wyraenie stan jak wryte?).
Jednak charakterystyczna waciwo dworskich wierszy Potockiego uderza czytelnika niemal od razu: oto nie bardzo daj si one zestawi z poezj takiego choby Jana Andrzeja Morsztyna, gdy Potocki
dworski jest wprawdzie poet klasycznym czy lepiej powiedziawszy
klasycyzujcym, lecz rzadko jest manieryst, jak Morsztyn. Bo Potocki
potrafi by pisarzem dworskim, nie potrafi by jednake dworakiem.
Jeli traci poczucie umiaru, jak w wierszu Na obraz panieski jejmoci
panny kasztelanki..., jest to zwrot w stron tak tradycyjnego w naszej
literaturze penego ekspresji szlacheckiego gadulstwa, jest to po prostu
cakiem inny brak umiaru, ni u dworskich manierystw. Przenonie
127
mwic: Potocki jest nieporwnanie bliszy duchowi renesansu, zarwno jako autor wierszy dla szlachty, jak i jako poeta piszcy dla
dworu, ni porwnywany tu z nim Morsztyn, tak dobrze czujcy si
w towarzystwie, by uy molierowskiej ironii, sawantek z krgu les prcieuses ridicules. Na przykadzie dwu omwionych epigramw wida
to wyranie, a sdzi mona, e do podobnych wnioskw doszlibymy,
analizujc i inne utwory autora Brogu, ale co krok to inszego zboa.
128
Stefan Zabocki
9
redniowieczne tradycje
aciny naukowej renesansu
o staroytnoci wieki nastpne przyjy jzyk aciski nie tylko

jako jzyk literatury piknej, ale przede wszystkim jako rodek porozumienia naukowego. acina bya bowiem powszechnie przyjtym jzykiem filozofii, ktra wyksztacia w duej mierze terminologi naukow, czci za wczesnej filozofii byo take przyrodoznawstwo.
Terminologia nauk przyrodniczych wytworzya si wic poniekd wesp z terminologi aciny redniowiecznej, w oparciu oczywicie o dorobek staroytnoci.
Wida to wyranie w dziele Wincentego z Beauvais, najwybitniejszego uczonego-syntetyka schyku XIII wieku. W swoim Speculum maius
powici on naukom przyrodniczym wyranie wyeksponowane miejsce. Zajy one pierwsz cz dziea, w ktrym oprcz nich omawia
take nauki humanistyczne, w tym teologi i histori. W pierwotnym
ujciu nauki przyrodnicze stanowi jedn trzeci caoci, tworzc tak
zwane Speculum naturale, doda za trzeba, i nastpna cz dziea,
Speculum doctrinale, zawiera take rozprawy z dziedzin dzi zaliczanych bez wtpienia do nauk przyrodniczych, w redniowieczu jednak
uwaanych za nauki spekulatywne, jak fizyka i mechanika. W Speculum
doctrinale omwiono te podstawowe zagadnienia wczesnej wiedzy
matematycznej, tym bardziej wic trudno byoby t cz dziea traktowa jako powiecon wycznie naukom humanistycznym.
Sposb ujcia jest jednak cigle tradycyjny. Cz bowiem pierwsza,
Speculum naturale, ujta jest w form komentarza do Ksigi Rodzaju:
objaniajc poszczeglne rozdziay Pisma, Wincenty podaje syntez wiadomoci wczesnych (zreszt niepen, nie o to tu jednak chodzi)
z astronomii, geografii, botaniki, zoologii i innych nauk przyrodniczych.
Rwnie pod wzgldem jzykowym autor Speculum maius nie jest
nowatorem; opar si przede wszystkim na aciskich przekadach dzie
redniowieczne tradycje aciny naukowej renesansu
129
Ptolemeusza, powstaych w redniowieczu, jak rwnie na aciskich

przekadach dzie arabskich uczonych, niezwykle rozpowszechnionych
w Europie poczwszy od XII wieku. Przyswojono wtedy kulturze zachodnioeuropejskiej wiedz Arabw, tumaczc na acin podstawowe
oryginalne dziea naukowe oraz nieznan dotychczas cz spucizny
Arystotelesa. W szczeglnoci wpyw wywary tu przeoone na acin
traktaty Albumasara (Abu-Mashar, zm. ok. 880 r.) Introductorium in
astronomiam oraz De magnis coniunctionibus, wydawane pniej czsto w XV i XVI wieku drukiem1. Podobn rol odegray przekady aciskie komentarzy do dzie Ptolemeusza, jeli chodzi o rozwj terminologii astronomicznej, i dzie Euklidesa, jeli chodzi o rozwj terminologii
matematycznej (cile mwic: geometrycznej). Samo dzieo przetumaczono w redniowieczu do wczenie (Elementa przeoy Adelhard
z Bath)2, komentarz Anaritiusa (An-Naiziri) Comentarii in X libros
Euclidis, przeoony przez Gerarda z Cremony, znany jest z bardzo dobrego rkopisu krakowskiego, co wiadczy moe o zainteresowaniach
matematycznych rodowiska uniwersyteckiego w redniowiecznym
Krakowie3.
Terminologi matematyczn i fizyczn rozwinito te w licznych
dzieach powiconych matematycznej interpretacji przyrodoznawstwa, niezwykle popularnych u schyku redniowiecza, czerpicych inspiracj w duej mierze z przekadw dzie fizykw i matematykw
arabskich. Byli to uczeni tacy, jak Alhacen, autor dziea De aspectibus,
1 Por. M. S t e i n s c h n e i d e r: Die europischen bersetzungen aus dem Arabischen bis Mitte des 17 Jh. Sitzungsberichte der phil.-hist. Klasse der Kaiserl. Akademie
der Wiss.. T. 1 (149). Wien 1905, s. 47 n.
2 Adelard (Adelhard) z Bath (pierwsza poowa XII wieku), Anglik z pochodzenia,
zasuy si nie tylko tumaczeniami z greki, lecz take i z arabskiego. Zna, jako jeden
z pierwszych autorw redniowiecza, pisma przyrodnicze Arystotelesa, co widoczne
jest w jego gwnym dziele zatytuowanym na wzr Pliniusza St. Quaestiones naturales. Przekad Elementw pira Adelarda z Bath uzupeniony zosta w XII wieku komentarzem Jana Campanusa (II po. XIII wieku), ktry poprawi te nieco tekst przekadu,
tak niedokadnego, i podejrzewa mona, e dokonano go na podstawie tekstu arabskiego. Przekad Adelarda i Campanusa ukaza si drukiem w 1482 r. w Wenecji, wznowiono go w 1486 i 1504 r. Dopiero w roku 1509 przekad ten poprawi Luca Pacioli,
theologus insignius, w edycji weneckiej Euklidesa. Poprawny, utrzymany w duchu renesansowej aciny przekad Euklidesa da dopiero w 1572 r. Fryderyk C o m m a n d i n u s (Euclidis Elementorum libri XV una cum scholiis antiquis a Federico
Commandino Urbinate nuper in Latinum conversis commentariisque quibusdam illustrati. Pisuari 1572). Dopiero wic pod koniec renesansu zerwano z tradycj redniowiecznego przekadu.
3 Gerard z Cremony (11341187) by czonkiem szkoy tumaczy z Toledo i przeoy z arabskiego liczne dziea uczonych zarwno greckich, jak i arabskich. Zob.
G. S a r t o n: Introduction to the History of Science. T. 2. Baltimore 1949, s. 339 n.,
gdzie spis przekadw i ich wyda.
9 Od staroytnoci...
130
Stefan Zabocki
oraz Alkindi, autor De causis diversitatis aspectum, ktrych traktaty

nawizyway do Optyki Ptolemeusza, przeoonej przez Eugeniusza Ammiraglio z Sycylii.
Oryginalna twrczo z dziedziny optyki rozwina si te pod
wpywem Opus maius Rogera Bacona, ktry i w innych swych dzieach
przedstawia podobne myli: pod wpywem arabskich traktatw
optycznych rozwin on pogld, pochodzcy jeszcze od Platona i neoplatonikw, i wiato stanowi podstaw i istot wszelkiej materii, prawa za jego rozchodzenia dowodzi Bacon wyraaj oglne prawidowoci wszechwiata. Bez znajomoci geometrii nie sposb bada
przyrody, jej prawa le bowiem u podstaw logicznej konstrukcji
caego wiata natury4. Tak wic fizyka, matematyka i przyrodoznawstwo czyy si w jedno w oglnej uniwersalnej koncepcji, ostatecznie
uksztatowanej w XII wieku pod wpywem spotkania ze wiatem arabskim w wiekach XI i XII.
Pogldy Rogera Bacona stanowiy kontynuacj tendencji naukowych, widocznych w szkole w Chartres w XII wieku i jej humanistycznym nastawieniu. Badania przyrodnicze prowadzili tu Wilhelm z Conches (10801145) oraz bliski szkole Adelard z Bath, synny jako autor
tumacze dzie Euklidesa z arabskiego na acin oraz jego arabskich
komentatorw. Zasyn tu Teodoryk z Chartres, autor studiw astronomicznych, ujtych podobnie jak to pniej czyni wspomniany Wincenty z Beauvais w form komentarza do Ksigi Rodzaju (De sex dierum
operibus). Wiedz przyrodnicz i filozoficzn czerpa Teodoryk w duej mierze z licznych dzie Dominicusa Gundissalinusa (Gondisalvi)
z XII wieku, archidiakona z Segowii. Dominicus jako pierwszy autor
chrzecijaski tumaczy wraz z ydowskim neofit Janem z Hiszpanii
(Johannes Toletanus, Ibn Dawid) dziea uczonych arabskich z gwnych
wczesnych dziedzin nauki: astronomii (i spokrewnionej z ni astrologii), arytmetyki (gwnie geometrii), filozofii oraz medycyny. We
wasnych za dzieach usiowa Dominicus Gundissalinus stworzy syntez filozofii chrzecijaskiej i przyrodoznawstwa arabskiego, opartego
na tradycjach greckiej staroytnoci5.
Uwagi te pozwalaj zrozumie genez stylu i terminologii aciskiej
badaczy przyrodniczych XII i XIII wieku, epoki ksztatowania si przyrodniczej wiedzy redniowiecza. acina utworw pism przyrodniczych
bya przede wszystkim jzykiem wyksztaconym na przekadach z arab4
W. T a t a r k i e w i c z: Historia filozofii. T. 1. Warszawa 1946, s. 346.

Por. E. G i l s o n: Historia filozofii chrzecijaskiej w wiekach rednich. Prze.
S. Z a l e w s k i. Warszawa 1966, s. 235 i 634. Znaczenie pierwszej szkoy tumaczy
z arabskiego dla rozwoju nauki dwunastowiecznej podkrela Paul R e n u c c i: LAventure de lhumanisme europen au moyen-ge IVeXIVe sicle. Paris 1953, s. 63 i n.
5
131
skiego, dokonywanych przez ludzi mniej wyksztaconych literacko i nie

odznaczajcych si zbytnio znajomoci retorycznie ujtej literackiej
spucizny staroytnych. Zwizana za bya poniekd z chrzecijask
terminologi filozoficzn: w szkole w Chartres rozwijay si niemniej
silnie studia nad filozofi i logik. Pniejszy rozwj bada przyrodniczych w szkole w Chartres i w Oksfordzie tendencje te umocni, nadajc obfitej twrczoci naukowej w jzyku aciskim, rozkwitajcej
w wiekach XII, XIV i XV, pitno specyficzne, rnice j od twrczoci
w dziedzinach humanistycznych.
Humanici redniowieczni bowiem, cho traktowali acin jako jzyk ywy, rozwijajcy si, przecie znacznie byli blisi tradycji antycznego pimiennictwa ni badacze nauk przyrodniczych i matematycznych.
Nie korzystali wszake z adnych przekadw, jak ci ostatni, bezporednie za oparcie si na oryginaach antycznych nie zmuszao do cigego
posugiwania si terminologi filozoficzn redniowiecza. Ta za, rwnie jak terminologia i styl aciny nauk przyrodniczych, wyksztacia si
pod wpywem przekadw z arabskiego, przede wszystkim dzie Arystotelesa, znanych w duej mierze wtrnie, z przekadw arabskich dzie
Stagiryty6.
Skonno do trzymania si stylu oryginau arabskiego powodowaa,
e tumacze musieli si ucieka do uycia neologizmw, nieznanych
acinie klasycznej, sprawia te, i zagadnienia poprawnoci stylistycznej przestay w tumaczeniach tych odgrywa wyraniejsz rol. Pod
wielu wic wzgldami w analogiczny sposb rozwijaa si acina pism
naukowych i filozoficznych, co warunkowane byo podobnym oderwaniem od retoryki staroytnej oraz wpywem tumacze z arabskiego na
rozwj tego pimiennictwa.
To samo zjawisko obserwujemy i w medycynie, ktra poczwszy od
XII wieku zaczyna si gwatownie rozwija, take w duej mierze pod
wpywem przekadw z arabskiego. Pisma Hipokratesa (460370 r.
p.n.e.) i jego komentatora z okresu pnego cesarstwa, Galena
(129200) znane byy w przekadach aciskich, przewanie z pniejszej staroytnoci lub te z przekadw z arabskiego, bardzo niestarannych pod wzgldem stylistycznym, podobnie jak liczne komentarze ich
arabskich naladowcw i wielbicieli, przekadane w duej liczbie
w wieku XII i XIII na jzyk aciski. Podobny wreszcie charakter nosz
dziea oryginalne, powstae w tej i pniejszej epoce: odznaczaj si
one rwnie acin typow dla dzie teologicznych z tej epoki, okrelan zazwyczaj mianem scholastycznej.
6
Por. E. F r a n c e s c h i n i: Aristotele nel Medio Evo Latino. In: Atti del IX Congresso Nazionale di Filosofia. Padova 1935, s. 19 n.
9*
132
Stefan Zabocki
Odlege s wic one od norm aciny klasycznej, autorzy ich w znacznie wikszym stopniu ni teologowie nie licz si z przepisami klasycznej skadni, sownictwo natomiast dalekie jest od aciny wieku zotego,
odznacza si du niezalenoci od wzorw klasycznych, swobodnie
uywa si sw zapoyczonych z greki (czym zreszt wyrniaa si ju
acina lekarska epoki staroytnej) lub na grece wzorowanych neologizmw. Przede wszystkim za acina naukowa zarwno medyczna, jak
i innych nauk przyrodniczych w minimalnym tylko stopniu podlega
przepisom retoryki klasycznej.
Na ten ostatni fakt warto zwrci wiksz uwag. W czasie bowiem
ksztatowania si nauk przyrodniczych, tzn. w wieku XII oraz XIII stosunek do kultury klasycznej uleg daleko idcym zmianom. Spucizna
staroytna przestaa ju budzi zastrzeenia, jak to byo dotd, jako wyraz kultury pogaskiej, obcej chrzecijastwu. Do szk wkracza retoryka staroytna, studiowa zaczyna si pisma Cycerona. Jeden z filarw
wspomnianej szkoy w Chartres, gdzie rozkwitay nauki przyrodnicze,
Jan z Salisbury wiadomie nawet naladowa styl Cycerona w swoich pismach7. Szkoa zaczyna walk o poprawn acin: wchodz w uycie
wierszowane podrczniki gramatyki, w poezji za odywaj przepisy
staroytnej poetyki8. Ten sam wic ruch z pocztku XII wieku, ktry
doprowadzi do oywienia zainteresowa naukami przyrodniczymi,
w humanistyce przynosi rehabilitacj dorobku staroytnoci, ktrej autorytet stawia si wanie w Chartres obok autorytetu Biblii9.
Jednak w naukach humanistycznych prd odrodzeniowy w XII wieku oby si bez obcego porednictwa; czerpa bezporednio z dorobku
antyku rzymskiego. W naukach przyrodniczych odnowienie nauki
przyszo poprzez pimiennictwo obce, tj. poprzez tumaczenia. Dlatego
te zerwao ono zwizek z retoryk, widoczny jeszcze w literaturze staroytnej. Rzymskie pimiennictwo przyrodnicze do chtnie bowiem
czerpao ze skarbnicy przepisw retorycznych, majcych ozdobi suche
7 Problem cyceronizmu Jana z Salisbury nawietli ostatnio Birger M u n k - O l s e n: LHumanisme de Jean Salisbury, un Ciceronien au 12e sicle. In: Entretiens
sur la Renaissance du 12e sicle. Rd. M. de G a n d i l l a c et . J e a u n e a u. Paris
1968, s. 53 n.
8 Sztuki poetyckie dwunastowiecznego prehumanizmu omwi i wyda Edmond
F a r a l: Les arts poetiques du XIIe et du XIIIe sicle. Recherches et documents sur la
technique littraire du moyen ge. Paris 1924.
9 Dwunastowieczny ruch odrodzenia antyku pierwszy omwi w wyczerpujcy
sposb Charles Homer H a s k i n s: The Renaissance of the Twelfth Century. Cambridge 1927; ostatnio wiele miejsca powici temu prdowi Paul Renucci w cytowanej wyej ksice (przypis 5). Problem autorytetu Biblii i staroytnych omwi szczegowo
douard J e a u n e a u: Nains et gants. In: Entretiens sur le Renaissance du 12e
sicle..., s. 21 n.
133
wywody autora specjalisty. Wida to w zachowanych do dzi dzieach,

takich jak np. Historia naturalis Pliniusza Starszego, gdzie autor nie
unika tradycyjnych ozdbek retorycznych, upikszajcych such tre
wywodw.
Do tradycji antycznej retoryki powraca si wyranie w literaturze
XII wieku. Niektrzy badacze epok t nazywaj nawet prerenesansem,
prbujc w ten sposb podkreli czcy j z pniejszym renesansem
woskim XIV i XV wieku stosunek do antyku10. W naukach przyrodniczych i matematycznych prerenesans rwnie sign do tradycji staroytnej, podobnie jak w filozoficznych, jednak wyranie chodzi tu jedynie o nawizanie do okrelonych autorw, do pewnego sposobu
mylenia (np. do Hipokratejskiej nauki o humorach), nie za do stylu.
Retoryka antyczna pozostaa odlega od aciny pism przyrodniczych
epoki, podobnie jak pimiennictwa filozoficznego.
Wytworzyo ono pniej swj wasny jzyk, bardzo precyzyjny, zwany acin scholastyczn, acina za naukowa bez wtpienia ulega jej
wpywowi: scholastycznej zawdziczaa skonnoci do abstraktw, dokadnych, czsto przesadnych definicji, podobnie jak scholastyczna,
acina nauki lekcewaya nieraz a w racy sposb przepisy klasycznej gramatyki. Zrozumiae jest to tym bardziej, jeli zwaymy, i
dua liczba traktatw medycznych wysza spod pira ludzi stosunkowo
mao wyksztaconych, oczywicie w znaczeniu klasycznym. O ile wic
nauki przyrodnicze i matematyczne uksztatoway si niewtpliwie pod
wpywem prerenesansowego zwrotu do antyku, o tyle acina nauki nie
nawizywaa do jzykowych i stylistycznych wzorw klasycznych.
U schyku wieku XIII i w wieku XIV nastpia w pnocnej Europie
epoka odejcia od dwunastowiecznego klasycyzmu. Wyrazio si ono
rozkwitem spekulatywnej scholastyki wraz z jej bezbarwn, precyzyjn,
ale niezwykle schematyczn acin. Wanie przeciw niej wystpi najostrzej przedstawiciele woskiego humanizmu renesansowego w XIV
i XV wieku, krytykujc nie tylko scholastyczn metod mylenia, lecz
take i jej jzyk. acinie schyku redniowiecza przeciwstawiano acin
klasyczn epoki schyku republiki i wczesnego cesarstwa rzymskiego
(acina augustowska), opart na retoryce i trzymajc si cile przepisw stylistyki. Walka z acin redniowieczn (przez to pojcie humanici rozumieli najczciej acin scholastyczn) toczya si przez cay
10 Zob. B. K r b i s w n a: Czy mistrz Wincenty Kadubek by historykiem? Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza. Historia 7, Pozna 1967, s. 163 n.,
gdzie dobra charakterystyka literatury XII i XIII wieku, oraz S. Z a b o c k i: Antyczne
tradycje prerenesansu francuskiego i jego zwizki z poezj polsk XV w. (na marginesie Epitafium Zawiszy A. winki). Prace Literackie 1971, T. 13, s. 5 n., cf. wyej
przypis 9.
134
Stefan Zabocki
wiek XIV i doprowadzia do powstania w XV wieku cyceronianizmu

prdu, ktry nakazywa bezwzgldnie naladowanie prozy Cycerona11.
W poezji humanistycznej odpowiednikiem cyceronianizmu by wergilianizm, zalecajcy uywanie jzyka Wergilego jako jedynie dopuszczalnego rodka wyrazu poetyckiego. Wszystko, co napisane zostao stylem
innym ni klasycystyczny cyceronianizm, okrelano jako barbarzystwo, kryterium za poprawnego stylu i jzyka, wzorowanego na klasycznych rzymskich uznano za podstawowe przy ocenie wartoci dzie
literackich napisanych po acinie. Ta przesadnie formalistyczna interpretacja zwrotu do staroytnoci wywoaa zreszt w pocztku XVI wieku protest Erazma z Rotterdamu niemniej w walce ze scholastyk
uniwersyteck XV wieku cyceronianizm odegra decydujc rol.
W filozofii tradycja klasyczna zwyciya cakowicie. acina scholastyczna, omieszona i cakowicie zdeprecjonowana przez humanistw,
ustpia miejsca nowej, wzorowanej na staroytnych, acinie klasycznej. Now form nada wic swym rozprawom Marsiglio Ficino
(14331499), odnowiciel staroytnego platonizmu. Jeszcze wyraniej
do jzyka Cycerona (i do formy jego dialogw) nawiza Lorenzo Valla
(14071457) w synnym, pomylanym jako apologia staroytnego epikureizmu dialogu De voluptate, wczeniej jeszcze poprawny klasycyzujcy jzyk aciski wprowadzi do swych moralizujcych traktatw
Poggio Bracciolini. Form staroytnej rozprawy filozoficznej wskrzesi
te Francesco Filelfo, autor Convivia Mediolanensia. Klasycyzujca acina ostatecznie zwyciya w filozoficznych dzieach Wochw: Mariusa
Nizzoli (Nizoliusa, 14981566) oraz Bernardina Telesio (15081588).
W dzieach ich tradycj spekulatywn filozofi zastpi kierunek empiryczny, co wyrazio si w odejciu od tradycyjnej terminologii filozoficznej i zastpieniu jej terminologi zaczerpnit ze staroytnoci bd
te neologizmami utrzymanymi w duchu klasycznej aciny.
Unikano wic teraz typowych dla pnoredniowiecznej aciny kalek z przekadanych jzykw, starano si o poprawn skadni, unikano
tak charakterystycznych dla aciny scholastycznej abstraktw oraz substantywizowanych przymiotw i imiesoww (w ostatniej fazie rozwoju
aciny redniowiecznej rzeczowoci tworzono nawet od przymiotnikw
w superlatywie czy komparatywie). Zwycistwo odniosa zasada klasycyzmu przede wszystkim w dziele De veris principiis et ratione philo11 Z ogromnej literatury dotyczcej cyceronianizmu renesansowego wymienimy tu:
R. S a b b a d i n i: Storia del Ciceronianismo. Torino 1885, oraz T. Z i e l i s k i: Cicero im Wandel der Jahrhunderte. Leipzig 1929. Por. te B. O t w i n o w s k a: Modele
i style prozy w dyskusjach na przeomie XVI i XVII w. (Wok toruskiej rozprawy
Fabriciusa z 1619). Wrocaw 1967, s. 9 n., oraz Z. R y n d u c h: Nauka o stylach w retorykach polskich XVII w. Gdask 1967, s. 22 n.
135
sophandi contra pseudophilosophos libri IV, wydanym w 1553 r., pira

Nizoliusa. Wymierzone ono byo nie tylko przeciw filozofii scholastycznej sensu stricto, stanowio take demonstracyjny przykad nowego
sposobu pisania, cieszyo si te ogromn poczytnoci, jeszcze w sto
lat pniej wydawa je Leibnitz pod wymownym tytuem Antibarbarus
philosophicus (1671 oraz 1674). Autor dziea, Nizzoli, nieprzypadkowo
by take znany jako wydawca synnego wtedy komentarza do Cycerona, Thesaurus Ciceronianus z 1538 r., zawierajcego wiele poprawek
do tekstu Cycerona oraz uwag interpretacyjnych. Zwizany z Mikoajem Kuzaczykiem cyceroczyk Nizzoli sprawi wic, e acina klasycyzujca zastpia w filozofii jzyk scholastyki.
Cyceronianizm nie mg oczywicie utrzyma si cakowicie jako jzyk filozofii. Sownictwo Cycerona byo bowiem zbyt ubogie, by za jego
pomoc wyrazi ca bogat problematyk renesansowej filozofii. Dlatego pniejszy traktat filozoficzny Telesia De natura rerum iuxta propria principia libri II z roku 1565 odszed ju od zasady skrajnego cyceronianizmu, autor jednak zachowa w peni acin poprawn,
aczkolwiek nie unika neologizmw; jzyk jego odznacza si umiarkowan retoryk. Ten styl filozoficznej prozy aciskiej utrzyma si
i u pniejszych autorw aciskich traktatw filozoficznych, spord
ktrych wspomnie warto przede wszystkim Kartezjusza (15961650).
Gwne jego dziea filozoficzne napisane zostay jak wiadomo
po acinie; wymieni tu trzeba Meditationes de prima philosophia
(1641), Principia philosophiae (1644) i wydane pomiertnie Regulae
ad directionem ingenii oraz Inquisitio veritatis per lumen naturale
(1701). acina Kartezjusza upodabnia go bez wtpienia bardziej do
Telesia ni do Nizzolego czy Valli. Na stylu Kartezjusza mniej klasycyzujcym, unikajcym dosownego wzorowania si na jzyku staroytnych filozofw i formie antycznego dialogu filozoficznego zawayy
te z pewnoci zwizki ze scholastyk, std czerpa szereg terminw
i okrele filozoficznych (cho jak wiadomo filozofia jego wymierzona jest wanie przeciw scholastyce).
Podobny charakter nosz te filozoficzne pisma Spinozy, oryginalnego komentatora Kartezjusza. Dziea Barucha Spinozy (16321677) reprezentuj schykow faz rozwoju aciny filozoficznej. By on bowiem
jednym z ostatnich wybitnych filozofw posugujcych si acin, ktrej
biegle si nauczy stosunkowo pno, ju jako dwudziestodwuletni
modzieniec. Studiowa j za w duej mierze na dzieach Tomasza Hobbesa, ktry w poowie XVII wieku wyda swe podstawowe Elementa
philosophiae w trzech czciach (De corpore, 1655; De homine, 1658;
De cive, 1642). Hobbes by dobrym latynist i grecyst (przekada Tukidydesa), jemu wic zawdzicza Spinoza swj styl, poprawny zwaszcza
136
Stefan Zabocki
w pocztkowych czciach dzie, przedmowach czy definicjach. aciskie jednak wyksztacenie uzupenia Spinoza lektur filozofw redniowiecznych, przede wszystkim Eriugeny, od nich czerpie terminologi
oraz pozbawiony ozdb retorycznych jzyk. Gdy w Etyce wywodzi, i
idea debet cum suo ideato convenire, acina ta przypomina moe tylko przezwycion ju acin scholastyczn.
Tak wic acina jako jzyk filozofii odesza w wieku XVII od zaoe
klasycznych, zbliajc si znw silnie do tradycji redniowiecznej
u Spinozy najwyraniej, u innych autorw pozostaa bardziej zwizana
z tradycj odrodzeniow, jak np. u synnego filozofa Justusa Lipsiusa.
U niego jednak znacznie odbiega od klasycznego periodu Cycerona, tak
pieczoowicie naladowanego przez mistrzw renesansowych.
O ile jednak acina jako jzyk filozofii wyranie zerwaa w XV i XVI
wieku zwizek z dotychczasow tradycj, do ktrej powraca bdzie
z duymi oporami w wieku XVII, w innych dziedzinach nauki renesansowy cyceronianizm zostawi na acinie lady wprawdzie wyrane,
znacznie jednak mniej wpywajce na jej charakter jako jzyka nauki.
Widoczne jest to gwnie w medycynie. acina medyczna, wyksztacona w XII wieku w tzw. szkole w Salerno, gdzie przekadano klasykw medycyny arabskiej, lekcewaya jak ju wspomniano normy
i formy klasyczne, mimo i tumaczenia te oznaczay w rzeczy samej nawrt do antyku, cile mwic do rde greckich. W Salerno koo Neapolu tumaczono wikszo nieznanych dotd tekstw medycznych
greckich oraz ich arabskich komentatorw. Krlestwo Obojga Sycylii
szczeglnie do tego si nadawao, tu bowiem krzyoway si ze sob
wpywy arabskie, aciskie oraz bizantyjskie. Decydujcy impuls do rozwoju redniowiecznej medycyny da Alphanus z Salerno (10151085),
tumacz dziea Nemesiosa Peri physeos anthropou oraz autor podstawowego traktatu lekarskiego De quattuor humoribus. W Salerno dziaa
te Constantinus Africanus (10181087), synny tumacz (pierwszy wybitny) arabskich autorw na acin. Jemu wanie zawdziczamy przekazanie chrzecijaskiemu Zachodowi greckiej wiedzy medycznej Hipokratesa i Galena.
Teksty tumaczone w Salerno bd si cieszy autorytetem a do
pocztkw XIV wieku. Na ich podstawie powstan traktaty pniejszych autorw medycznych z wieku XV, pozostajcych ju pod
wpywem scholastyki, co uwidacznia si w scholastycznym, podzielonym na kwestie, dowody i zbijanie zarzutw rozkadzie materiau medycznego. Pniejsze szkoy medyczne w Montpellier, Padwie i Bolonii
dorzuc wiele do zdobyczy szkoy salerneskiej, szata jednak jzykowa
dzie medycznych pozostanie ju niewiele zmieniona. Dziea wczesnej
medycyny, na wzr scholastyczny pisane w formie komentarza do auto-
137
rytetw antycznych (czytywanych cigle w redniowiecznych tumaczeniach szkoy salerneskiej) Awicenny, Galena, Hipokratesa i Rhazesa, wytworzyy wasny styl i sownictwo, przez humanistw
renesansowych nie bez niechci okrelane jako styl medyczny.
Stylowi tych dzie odpowiadao take i nastawienie, typowe dla redniowiecza: niech do empirii, skonno do roztrzsania subtelnoci
dialektycznych, niezwykle rozwinita formalistyka. Mimo to pisma wczesnych autorytetw medycznych nale do najczciej wydawanych
ksiek u schyku XV i w pocztkach XVI wieku. A do koca wieku
XVI salerneski jzyk i styl okrelaj oblicze literatury aciskiej: do
poowy XVI wieku Galen w aciskim prerenesansowym tumaczeniu
mia a 310 edycji, podobnie Awicenna i inne autorytety medyczne; autorw i ich dziea wymienia mona by dugo, w kadym razie s to
dziesitki imion12.
Tak wic w rodku ruchu humanistycznego, zmierzajcego do odrodzenia aciny, nauki przyrodnicze tworz jakby niezalen od prdw literackich epoki wysp, kultywujc jzykow tradycj poprzedniego
okresu. Humanici staraj si wprawdzie od czasu do czasu poprawi
styl redniowiecznych przekadw, dostosowujc je przynajmniej do
wymaga gramatyki renesansowej, przecie jednak pozostaj one obce
retoryce. Aby uzupeni ten brak, teksty opatruje si retorycznymi
i ozdobnie napisanymi wstpami, ktre maj przypomina o epoce wydrukowania dziea. Tradycja jednak nieozdobnej, prostej aciny medycznej jest tak silna, i gdy wreszcie dokona si zwrot do bada eksperymentalnych i nowe, wywodzce si z renesansowego ducha
nastawienie uwidoczni si w traktatach medycznych, acina medyczna
w nieznacznym tylko stopniu dostosuje si do panujcej normy literackiej.
Jedno z pierwszych, przeomowych dzie ujtych w nowym duchu
eksperymentalnym, podrcznik chirurgii Ambroego Par, napisane zostao w jzyku francuskim (Cinq livres de chirurgie, 1563). Pisanie jednak w jzyku ojczystym byo w XVI wieku raczej zjawiskiem odosobnionym: dziea zreszt woskie czy francuskie szybko tumaczono na
acin i wanie te aciskie tumaczenia wznawiano najczciej, nie za
oryginay wydrukowane w jzykach ojczystych. Tak np. synne dzieo
o truciznach Jacquesa Grvina Deux livres de venins (15671568)
przeoono wnet na acin (J. Gervini De venenis libri duo, Antverpiae
1571), traktat za Baltazara Pisanella Trattato della natura dei cibi e del
bere (1587) wydany jako De esculentorum potulentorumque facultati12 T. M e y e r - S t e i n e g, K. S u d h o f f: Geschichte der Medizin im berblick
mit Abbildungen. Berlin 1921, s. 255261, cyt. za L. H a j d u k i e w i c z: Biblioteka
Macieja z Miechowa. Wrocaw 1960, s. 113.
138
Stefan Zabocki
bus (1593) cieszy si tak wielk poczytnoci, i wznowiono go jeszcze w 1614 i 1620 r.
Podobnie na acin przeoono dzieo Engelberta Lamelina De vita
longa libri tres (1628) i wydany razem z nim Angela Sali Tractatus de
peste, Johanna Rudolpha Glaubera Tractatus de medicina universali
(identyczny tytu oryginau niemieckiego, 1657, i tumaczenia aciskiego, 1658; tak samo jak Anglika Cloptona Havesa Osteologia nova, Londyn 1691). acina wic prawda, e bardzo swoista bya uniwersalnym jzykiem medycyny13. Dziea wane i oryginalne natychmiast
niemal tumaczono na ni, jeli ukazay si w jzyku narodowym, co
zreszt zdarzao si raczej rzadko. Tumaczenia te wprowadzay do aciny medycznej nowy styl humanistyczny, cho nigdy ju nie zarazia si
ona humanistyczn retoryk, tak widoczn w innych dzieach pimiennictwa naukowego okresu renesansu, np. w dzieach pedagogicznych
Vivesa. Naukowa terminologia medyczna pozostaa ju na zawsze
zwizana ze redniowiecznym prerenesansem szkoy salerneskiej, gramatyka za tzn. sposb urabiania rzeczownikw i czasownikw
w neologizmach a do dzi zdradza zwizki z acin scholastyczn.
Zdobycze nowej, bardziej dostosowanej do humanistycznej stylistyki
aciny wida w dzieach dwu twrcw medycyny nowoczesnej. Twrca
nowoytnej anatomii Andreas Vesalius (15141564) uj swe fundamentalne dzieo, uzupeniajce w istotny sposb tom Galena, De corporis
humani fabrica (1543) w szat aciny co prawda nie humanistycznej
(co zdradza ju sam tytu dziea), lecz poprawnej pod wzgldem przestrzegania regu aciskiej skadni. Drugim rwnie wanym dla rozwoju
nowoytnej aciny medycznej dzieem bya ksika De motu cordis et
sanguinis Williama Harveya (15781657), wydana w 1628 r. Opera
ominia Harveya, obejmujce liczne, fundamentalne dla medycyny
i przyrodoznawstwa prace (m.in. De generatione animalium, 1651,
gdzie autor sformuowa synn tez omne animal ex ovo) wydane zostay w 1766 r. w Londynie, tumaczenia na angielski doczekay si za
dopiero w 1847 r. tak powszechna bya znajomo nietrudnej przecie, bo pozbawionej retoryki, aciny medycznej.
Tradycja redniowiecza okrelia te formy naukowej aciny nauk
przyrodniczych. Terminologi tradycyjn do nowych wymaga naukowych przystosowa w swym fundamentalnym dziele przyrodniczym
Szwed Karol Linneusz (17071778). Systema naturae poczyo tradycj redniowiecznego nazewnictwa aciskiego w jedn, przejrzyst
cao. Przejrzysto t zawdziczamy wanie temu, i Linneusz daleki
by od przejcia si renesansowymi wymogami stylistycznymi, jedynie
13
W. L e o n a r d G r a n t: European Vernacular Works in Latin Translation. Studies in the Renaissance 1954, vol. 1, s. 142.
139
w przedmowie oddajc naleno przebrzmiaej ju zreszt w chwili

wydania dziea stylistyce epoki.
Jeszcze wyraniej uwidocznio si to w innych dziedzinach nauk
przyrodniczych. Tradycja studiw z okresu prerenesansu dwunastowiecznego najbardziej ciya tu na astronomii z uwagi na podobny jak
w naukach medycznych sposb ksztatowania si podstaw tej nauki.
Decydujc bowiem rol w rozwoju studiw astronomicznych i astrologicznych odegray przekady z arabskiego lub z greki za porednictwem arabskiego i hebrajskiego. Sprawio to, i tradycja antycznego
stylu i antycznej retoryki zanika niemal cakowicie, podobnie te terminologia astronomiczna ju u podstaw swych zostaa zbarbaryzowana,
jeeli uyjemy okrelenia humanistw renesansowych. Przeoono wic
wtedy wszystkie dziea Ptolemeusza, Archimedesa i Euklidesa. Wikszo z nich tumaczy na acin (korzystajc czsto z wersji arabskich)
synny Gerard z Cremony, czonek szkoy tumaczy powstaej w Toledo
po opanowaniu miasta przez chrzecijan14. Liczba przeoonych przeze dzie jest tak wielka, i nie bez racji uznaje si, e sporo przypisywanych mu przekadw wyszo spod innego pira. Trudno to wszake
udowodni, zwaywszy, e przekady te pozbawione s jakichkolwiek
cech indywidualnych, grzesz za tymi samymi wadami, co przekady
dzie medycznych wyej wspomniane (zreszt Gerard z Cremony
tumaczy mia liczne dziea z zakresu medycyny i filozofii). W kadym
razie wiemy, e Almagest Ptolemeusza przeoy za porednictwem
przekadu arabskiego co charakterystyczne, przekad ten jest dokadniejszy ni przekad z oryginau greckiego, dokonany w Salerno przez
Eugeniusza z Sycylii pitnacie lat wczeniej na podstawie zepsutego,
wic niedokadnego rkopisu. Tetrabiblos i Quadripartitum Ptolemeusza przeoono w tym samym czasie, podobnie okoo 1180 r.
przeoono pierwszych dwanacie ksig podrcznika geometrii Euklidesa. Pniej nieco nastpuje tumaczenie dzie Arystotelesa na acin,
zapocztkowujce jak poprzednie now epok rozwoju nauki na
aciskim Zachodzie.
Podobnie jak w dzieach medycznych, tak i w astronomii i astrologii
ogromn rol w rozwoju tych nauk odegray te przekady arabskich
komentatorw wspomnianych dzie autorw greckich. I podobny
wpyw wywaro to te i na styl dzie astronomicznych epoki. Jeli rozwaania Kopernika wyszy z Almagestu, z ktrym nasz astronom polemizowa w swej ksice, nie sposb byo polemik t napisa, uywajc
innej ni uyta w Almagecie terminologii. Niepodobna byo rwnie
14 Por. B. B o n c o m p a g n i: Della vita e delle opere di Gherardo Cremonese. Atti
della Romana Accademia Pontificia dei Lince 1851, T. 5, s. 387 n. Por. te G. S a r t o n:
Introduction..., T. 2, s. 339 n.
140
Stefan Zabocki
unikn stylu Alcabitiusa, autora Introductorium in astrologiam

(w tumaczeniu Jana z Sewilli) czy Albumassara De magnis coniunctionibus lub Flores astronomiae, cho s to dziea o treci astrologicznej.
Rejestr autorw arabskich, czytanych i komentowanych na podstawie
dwunastowiecznych i pniejszych przekadw aciskich, jest bardziej
obszerny: wszyscy oni stanowili obowizkow lektur uniwersyteck
w wieku XV. Z Liber diligentiarum uniwersytetu krakowskiego
z atwoci przepisa mona nazwiska tych, cigle w wieku XVI wydawanych, autorytetw astronomicznych, jak Alkabicjusz (Alcabitius),
Abenragel, Massahala (autor traktatw De sciencia motus orbis, De receptionibus planetarium itp.). Do nich docz autorzy traktatw astrologicznych, rwnie wanych dla historii astronomii w tej epoce jak
astronomowie sensu stricto. Podobnie te jak dziea z zakresu medycyny, rwnie traktaty astronomiczne utrzymane byy czsto w formie komentarza do autorytetw, w tym wypadku Ptolemeusza: Gerbera De
astronomia (liber) in quo corrigitur Almagestum Ptolomei, czy Ibn
Qurra De his, quae indigent antequam legatur Almagestum Ptolomei
lub Almagestum abbreviatum, czyli Parvum Almagesti libri VI.
Jeszcze w swym pierwszym pisemku De hypothesibus motuum coelestium a se constitutis commentariolus Kopernik snuje rewolucyjne
pomysy teoretyczne, wychodzc z tradycji terminologii astronomicznej, uksztatowanej w epoce prerenesansu dwunastowiecznego na podstawie dziaalnoci translatorw. W swym jednak gwnym dziele De
revolutionibus orbium coelestium z 1543 r. prbuje Kopernik uwzgldni take i wymogi wspczesnej mu retoryki klasycznej. Szczeglnie
jest to widoczne we wprowadzeniach czy w tych fragmentach, ktre
nosz charakter wstpw15. Kopernik stara si tu zachowa poprawny,
retoryczny styl i udaje mu si to summa cum laude. W zasadniczym
toku wywodw posuguje si oczywicie terminologi tradycyjn, ptolemejsk, mniej ju zwraca uwag na poprawno stylistyczn, nie zwaa na to, by myl sw wyjani za pomoc klasycznych okresw retorycznych, jak w przedmowie.
15 Nie opracowano jeszcze wyczerpujco jzyka Kopernika. Bez wtpienia uywa
on w listach aciny potocznej, pozbawionej retoryki i warto by j dokadniej przebada, gdy acina popularna odbija czsto charakterystyczne dla rodzimego jzyka autora idiomy. Por. cenne uwagi Mariana P l e z i: La structure du Latin mdival daprs
les donns fournies par le Ier volume du Dictionnaire Polonais. Archivum Latinitatis
Medii Aevi 1958, vol. 28, fasc. 23, s. 282 n. Klasycystycznej, wzorowanej na retoryce
starorzymskiej aciny uywa Kopernik we wstpach do swego dziea, specjalnie w synnym wstpie do Pawa II, poprzedzajcym rozwaania De revolutionibus orbium coelestium. T acin Kopernika wysoko ceni Jerzy K o w a l s k i (Kopernik jako filolog
i pisarz aciski. W: Mikoaj Kopernik. Lww 1924, s. 131 n.).
141
Niemniej jest Kopernik poprzednikiem charakterystycznego dla

pimiennictwa astronomicznego nastawienia, mianowicie wikszej
dbaoci o styl i jzyk, widocznej w pismach szesnasto- i siedemnastowiecznych koryfeuszy astronomii tworzcych, jak wikszo uczonych
tej epoki, po acinie. Fakt, e astronomowie bardziej zwaali na poprawno jzykow ni medycy, wiza si moe z tym, i rozwaania ich
nosiy jaki czciowo przynajmniej filozoficzny charakter, std bardziej doceniali poprawno stylistyczn w duchu renesansowego humanizmu. W zasadzie jednak i astronomia, cho teoria humanistycznej
stylistyki zostawia tu wyraniejsze lady ni w pismach medycznych,
uksztatowaa si na przekadowej prozie aciskiej XII wieku.
Wida to w pismach autorw takich jak Tycho de Brache
(15461601), autor dzie Astronomiae instauratae progymnasmata
(1602) oraz Astronomiae instauratae mechanica (1598), napisanych
z wyranym staraniem o poprawny styl, zwaszcza we wprowadzajcych partiach dziea. Wpyw wspczesnej filozoficznej prozy
aciskiej jest tu widoczny, podobnie jak dno do moliwie najbliszej klasycyzmowi aciny. To samo powiedzie mona o Johannesie Keplerze (15711630), ktry w swym podstawowym dziele Astronomia
nova seu Physica coelestis tradita commentariis de motibus stellae
Martis (1609) stara si nawet o ozdobny, jakby nieco barokowy styl
uwag filozoficznych, co zreszt zgadza si z ogln tendencj dziea,
goszcego tez o oglnej harmonii rzdzcej ruchem planet w myl
czsto w wieku XVII powtarzanej tezy o zgodnoci z sob wszystkich
elementw wszechwiata. Znalazo to wyraz w Harmonices mundi
libri V z 1619 r., swoistym astronomicznym uzasadnieniu wielu filozoficznych teorii baroku. Cao dzie Keplera mieci si w wielu tomach,
w ktrych dominuje jego nieco przesadna, nie stronica od retorycznych efektw proza aciska.
Podobnie jak aciska proza astronomii (a poniekd i astrologii,
cigle jeszcze silnie si z ni czcej, gdy tylko dla uproszczenia wywodw pominito tu dziea Corneliusa Agrippy De occulta philosophia, 1510, czy Cardenusa Encomium astrologiae), tak i acina fizyki
obficie czerpie z tradycji redniowiecznej. Tu wpyw wywiera zreszt
take i proza filozoficzna, co znw mona atwo zrozumie: fizyka porusza przecie wiele problemw nalecych tradycyjnie do filozofii.
Std na jzyk prozy aciskiej, uywany w naukach fizycznych,
ogromny wpyw wywrze musiay trzynastowieczne tumaczenia Arystotelesa na acin, ktre legy u podstaw arystotelizmu zarwno szesnasto-, jak i siedemnastowiecznego. Wida to wyranie w podstawowym dziele epoki Philosophiae naturalis principia mathematica
z 1687 r. Izaaka Newtona (16431727). Dzieo napisane zostao acin
142
Stefan Zabocki
bardzo prost, wyranie przypominajc wspomniane tu ksiki, widoczne jednak s wpywy redniowiecznej i renesansowej neoplatoskiej terminologii filozoficznej, pod ktrej urokiem pozosta Newton
przez cae ycie. Szczeglnie szata jzykowa czy dzieo Newtona
z acin Henryego Morea (16141687), przedstawiciela pnorenesansowego platonizmu w Anglii, autora w swoim czasie niezwykle popularnego, dzi niemal kompletnie zapomnianego (a szkoda, gdy dziea
jego byy kolebk pniejszych teorii Shaftesburyego). Szczeglnie
zwizkw midzy terminologi filozoficzn i ksztatem stylistycznym
prozy Newtona a Morea doszuka by si mona, porwnujc Philosophiae naturalis principia z gwnym dzieem Morea, tj. Enchiridium
metaphysicum z 1671 r. Napisa on ponadto Enchiridium ethicum
(1668), ktre nie pozostao bez wpywu na pniejsz filozofi.
More, podobnie jak Newton, unika retoryki take i dlatego, e jako
homo religiosus niechtnie odnosi si do ozdbek humanistycznych.
Podobnie ascetyczny styl zachowa Newton i w swych pracach z dziedziny matematyki (Arithmetica universalis, 1707), wzorowanych, jeli
chodzi o jzyk, na aciskiej prozie matematycznej XVI wieku. Niech
do prozy artystycznej widoczna w dzieach astronomw i fizykw
(w tym licznych naladowcw Newtona) wywara widoczny wpyw na
pniejszych uczonych, tworzcych ju w jzykach narodowych.
Nowoczesn proz naukow uformowaa wic proza aciska wiekw XVI i XVII ze sw niechci do retoryki, do ozdb stylistycznych,
do grandilokwencji. Uczona acina epoki renesansu i pniejszej, tak
niechtnie nastawiona do stylistycznych eksperymentw renesansowej
literatury piknej, dca za do moliwie precyzyjnego okrelenia
szczegu, dbajca o maksymaln precyzj sformuowania, uksztatowaa wic naukowy sposb mylenia w jzykach narodowych. acina
idealnie nadawaa si do tego celu. Jzyk najwikszego prawodawstwa
staroytnoci, wyksztacony w precyzyjnych dociekaniach scholastycznej dialektyki, swobodny w tworzeniu neologizmw suy mg jako
doskonay wzr dla dynamicznie rozwijajcych si w XVI wieku jzykw nowoytnych, pozbawionych jednak jeszcze zupenie tych wszystkich moliwoci, jakie dawaa wczesna acina. Dlatego przewaajca
wikszo podstawowych dla historii nauki dzie powstawaa w tym
wanie jzyku.
Nie mg to jednak by jzyk literatury piknej. Warunkiem rozwoju
nauki takiej wanie, jaka rozkwitaa w epoce renesansu, byo krytyczne
nastawienie wobec teorii stylistycznych renesansu. Nawrt do staroytnoci, tak entuzjastycznie przyjty przez humanistw renesansowych
w dziedzinie sztuki i literatury, mona byo jeszcze wcieli w ycie w filozofii, cho te tylko w ograniczonym zakresie. W nauce warunkiem
143
dalszego rozwoju bya twrcza kontynuacja dorobku okresu prerenesansu i schyku redniowiecza, przede wszystkim w zakresie precyzyjnie wyksztaconego jzyka.
Powrci wic moemy na zakoczenie naszych rozwaa do wspomnianej na pocztku summy Wincentego z Beauvais. Jeszcze u schyku
redniowiecza moliwe byo napisanie dziea, ktre w caoci ujmowa
mogo dorobek zarwno wiedzy humanistycznej, jak i wiedzy cisej,
nie istniao bowiem jeszcze pojcie dwu jzykw, jzyka nauki i sztuki.
W dwiecie lat potem synteza taka byaby ju chyba niemoliwa, czego
innego wymaga zaczto od nauki, czego innego od literatury. Dzi nie
moemy ju napisa Speculum maius, obejmujcego w harmonijnej
caoci dorobek wszystkich nauk i wszystkich sztuk jednoczenie. redniowieczne zwierciado podzielio si na czci. Literackiej tradycji
redniowiecza przeciwstawiali renesansowi humanici sw odrbn,
wzorowan na antyku (tak jak go rozumieli) form. Nauka za przeciwstawia si redniowieczu pod wzgldem treci, sigajc po now metod empiryczn. Rezultaty jednak poznania empirycznego opisywali
tradycyjnym, wyksztaconym w epoce poprzedniej jzykiem, co zapewniao tej metodzie nieodzowny obiektywizm i precyzj. Na retoryk literatw nie byo tu miejsca, dlatego te acina uczonych musiaa pozosta obca retorycznej tradycji humanizmu.
W obu dziedzinach w humanistycznym eksperymencie literackim
i w przyrodniczej wiedzy eksperymentalnej nieodzownym czynnikiem postpu, warunkujcym go sprawnym narzdziem, nieodzownym
zarwno dla uczonych, jak i dla literatw bya nowa acina. Cho dzi
niemal zapomniana i interesujca ju tylko historyka nauki czy literatury, funkcj sw spenia znakomicie zarwno jako acina renesansowa,
jak te jako acina rozkwitu redniowiecza, zawsze bdc jzykiem,
w ktrym w peni rozwin mg czowiek swe najlepsze, twrcze moliwoci.
144
Stefan Zabocki
10
redniowieczne traktaty wersyfikacyjne
i nauczanie jezuitw
w Polsce XVIII wieku
redniowieczna szkoa z duym powaaniem odnosia si do konwencjonalnej poezji dydaktycznej, ktrej generalnie brakowao poczucia nowoci oraz inspiracji pochodzcych z obserwacji otaczajcego
wiata. Oczywicie, s od tego wyjtki. Przede wszystkim naley do
nich wielka poezja redniowiecznych uczonych, ktrzy z ca pewnoci szli za wasnym natchnieniem, gboko wiadomi bezpodnoci oficjalnie uznanych i cenionych regu. Rozdwik pomidzy uczniami
a ich mistrzami jest widoczny, gdy porwnamy rytmiczne wiersze
modych poetw z najwyszymi osigniciami uczonej poezji, tj. heksametrycznymi bd pentametrycznymi wierszami dydaktycznymi,
zwaszcza dlatego, i poezja ta bya pojmowana jako najbardziej ceniony
rodzaj poezji w ogle. W szkole redniowiecznej istniay do proste zasady odrniania poezji akceptowanej i cenionej przez uczonych od
modzieczych tekstw uczniw. Ot poezja powana zdecydowanie
wymagaa erudycji wyraajcej si w uczonym jzyku, ktry winien by
imitowa klasyczne standardy (delectus verborum) oraz staroytn metryk i prozodi.
Wiersze, ktre uczyy zasad pisania erudycyjnych poematw byy naturalnie pojmowane jako najbardziej uczone oraz doskonae dziea wysokiej sztuki. Inn przyczyn, dla ktrej te wiersze oceniano jako tak
doskonae, jest to, i peniy one funkcj dydaktyczn. Uczeni poeci
redniowiecza mogli by frywolni i swawolni jak inni, ale tym, co wyrniao ich w sposb znaczcy, bya gotowo do uczenia lub napominania czytelnikw. Tak wic wiersze dydaktyczne byy z pewnoci postrzegane jako dziea sztuki, ktre mogy podoba si same w sobie
oraz zosta uznane za bardziej znaczce i wartociowe ni wysoce oryginalne wiersze autorw Carmina Burana. Im bardziej autor by wyrafinowany i uczony, tym waniejsze byo jego dzieo.
redniowieczne traktaty wersyfikacyjne i nauczanie...
145
Tendencja ta jest wyranie widoczna w dwunastowiecznej poezji ze

wzgldu na odrodzenie aciny klasycznej. Poezja uczona osigna swj
szczyt w systematycznych traktatach poetyckich dotyczcych aciskiej
gramatyki, retoryki i poetyki, napisanych pod koniec wieku oraz w nastpnych stuleciach, a wic zanim szkoa pokazaa, jak naley takie
utwory komponowa. Autorzy tych traktatw w pomysowy sposb
omawiali zasady prozodii, majce pocztek w starych gramatykach
aciskich, teraz po mistrzowsku ujtych w wiersze i zrcznie ozdobionych na uytek uczniw, ktrzy heksametry przechowywali w pamici.
Inne poematy traktoway o sztuce poezji i byy powicone przede
wszystkim retoryce oraz sztuce kompozycji poetyckiej. Poezja ta z pewnoci miaa w kolejnych stuleciach wzloty i upadki, ale rozwijaa si ze
wzgldu na sw niezmiern popularno i uyteczno dla uczniw
redniowiecznych szk.
Trzeba stwierdzi, e prozaiczne rozprawy omawiajce ograniczony
temat tworzenia poprawnych wierszy aciskich poprzedzaj wierszowane traktaty o poetyce pisane heksametrem. Pierwsza Ars versificandi zostaa napisana w XII wieku przez Mateusza z Vendme (Matthaeus
Vindocinensis), nieco pniej pod koniec tego stulecia powstaa dobrze znana Poetria nova Galfryda z Vinsauf (Geoffroi de Vinsauf, Galfred de Vinosalvo). Jednak pierwszy wierszowany traktat o retoryce
i stylistyce zosta napisany w wieku XI przez Ekkeharta IV (De lege
dictamen ornandi). Autor tego krtkiego (31 wersw) poematu zajmuje si stylem ozdobnym i prbuje wyjani synonimy najczciej uywanych aciskich przymiotnikw: pulchra quidem mulier formosa sit et
speciosa (w. 19). Wspomina take kilka piknych i niezbyt powszechnie znanych sw, uytych z popularnymi przymiotnikami, jak np. Aurum sit purum, sit mundum, sit rubicundum (w. 20). Czytelnik tego
wiersza powinien przyswoi sobie eleganckie sowa verba florum
splendore superba. Poetycka, heksametryczna forma uatwia zapamitanie omawianego materiau.
By to dla redniowiecznego pisarza doskonay temat do wyboru,
stanowicy chtnie podejmowane wyzwanie. Dobrze znany Serlo z Wilton (zm. 1181) szczyci si tym, e suche i trudne kwestie techniczne zostay przetworzone w wyjtkowo krtkie wersy o wielkiej wadze ze
wzgldu na walory edukacyjne poezji: maxima sunt tamen hec quantulacumque libet (w. 12). Inni poeci zapewniali czytelnika, e Muzy
i Mio natchny pisarza, jak np. Eberhard Bethunensis (z Bthune):
Plerius me traxit Amor iussitque Camoena scribere materiam.
To twierdzenie jest w peni usprawiedliwione: z pewnoci byo
rzecz raczej trudn napisa poemat wierszem epickim i w jzyku, ktry zapewnia mia przekazanie technicznych informacji, zwaszcza gdy
10 Od staroytnoci...
146
Stefan Zabocki
poeta mia pisa o kwestii najbardziej popularnej w redniowiecznych

podrcznikach, tj. wyjania znaczenie homonimw. Versus de differentiis byy popularne od wieku XII. Przywoany wyej Serlo z odrobin kokieterii zapewnia czytelnikw, e jeli jego wiersze s le napisane, czytelnik bdzie cieszy si z koca poematu: Si placeo nulli,
quid nullo carius ulli, / Hic locus est mete: venit explicit. Ergo valete
(w. 130 n.). Jest cakiem jasne, e Serlo by wystarczajco ambitny, aby
dostosowa nieobiecujcy materia techniczny do formy poetyckiej
i nada mu indywidualne pitno mistrzowskiej rki, skoro oczywicie poetycka indywidualno bya poza zasigiem.
Istniay nawet daleko bardziej rozbudowane wykazy aciskich sw,
ktre miay takie same lub niemal takie same podstawowe znaczenia.
Uczniowie powinni uczy si na pami dugich list synonimw. Forma
metryczna urozmaicona przez uwagi autora czynia atwiejszym proces
zapamitania tak suchego tematu. Oczywicie, istniej pewne rnice
midzy pomysowym Opus synonymorum Jana z Garlandii (Johannes
Garlandius, Johannes de Garlandia, 11951272) a jego naladowcami,
ktrzy pisali suche i bezduszne enumeracje nieregularnych aciskich
czasownikw zwanych verba deponentalia. Ucze winien jedynie przyswoi sobie tekst, najpewniej bez przyjemnoci. Kopista Deponentalia
Jana z Garlandii wyrazi to krtko w wierszu dodanym do jego tekstu:
Deponencia sunt pueris memori retinenda.
Dziki tym traktatom acina wieku XII bya wzgldnie poprawna,
przynajmniej w centrach edukacji klasycznej; jednake wielu lokalnych
urzdnikw czy pisarzy mogo odbiega od klasycznych standardw.
Niezliczone verba deponentalia czy verba naturalia, rozprawy o ortografii oraz wierszowane ksigi o poetyce osigay pewien poziom klasycznej edukacji, ktry utrzyma si a do renesansu wieku XV.
Wierszowane traktaty o gramatyce i stylistyce osigny punkt kulminacyjny w dwch sawnych trzynastowiecznych aciskich podrcznikach: Doctrinale Aleksandra de Villa Dei oraz Graecismus Eberharda
z Bethunii, zamierzajcego zaj miejsce nie tylko Pryscjana, ale rwnie przestarzaych traktatw prozaicznych z wieku XII o sztuce pisania
wierszy, jak Ars versificatoria Mateusza z Vendme. Take na pocztku
nastpnego stulecia wiersz sta si jedyn moliw drog pisania rozpraw cenionych przez literack publiczno. Komentator Doctrinale
podkrela, e wiersze su nie tylko uatwieniu zapamitania, ale take
ozdobieniu sprawy oraz stworzeniu zwizego i piknego stylu retorycznego: sermo metricus utilis factus est ad faciliorem acceptionem,
ad venustam et lucidam brevitatem et ad memoriam firmiorem. Tak
wic wierszowane traktaty o wszelkich moliwych tematach bdcych
przedmiotem nauczania szkolnego dominuj od wieku XIII przez dwa
147
nastpne stulecia. Oba wspomniane sawne traktaty o poetyce byy

umieszczane na pierwszym miejscu pek bibliotecznych pnoredniowiecznych uczonych, jak np. w bibliotece dobrze znanego Richarda
de Fournival.
Wymienia on w swej Biblionomia rkopisy Pryscjana i Donata,
ktre su jako fundament kolekcji aciskich gramatykw; po nich
znajdujemy naszych autorw: Alexandri de Villa Dei Doctrinale oraz
Eberardi de Betunia Graecismus, czyli klasykw redniowiecznych
wierszowanych gramatyk. Trzecie miejsce zajmuje wspomniany ju Jan
z Garlandii (Johannis de Garlandia liber aggregationis de equivocis et
analogicis dictionibus et Eiusem compendium artis grammatice), stary traktat Bedy (Bede presbyteri liber de arte metrica) wraz z Ars poetica Horacego oraz kilkoma pomniejszymi redniowiecznymi rozprawami gramatycznymi. Wreszcie pojawia si Mateusz z Vendme (Matthei
Vindocinensis Summa de arte versificandi).
Niemal wszystkie wspomniane wyej wierszowane poetyki byy uywane, czytane i studiowane rwnie w nastpnych stuleciach. W Polsce
studiowanie dwunastowiecznych poetyk byo bardzo popularne w Krakowie na pocztku wieku XV, gdzie profesor Marek z Opatowca napisa
wierszowany pentametryczny traktat o sztuce tworzenia poprawnych
wierszy aciskich. Jego Metrificale ma ponad sto pidziesit wersw
i jest wzgldnie oryginalne, chocia wiele idei, a nawet wersw jest zalenych od Doctrinale.
Wiersze wstpne znowu zwracaj nasz uwag. Mianowicie, Marek
zapewnia, i jest gboki sens w przetwarzaniu suchej materii w wiersze, poniewa wiersze uatwiaj memoryzacj oraz pozwalaj skrci
temat i ozdobi suchy wykad: Nam metrum meminit, curtat amenificat. Tak wic spotykamy tutaj te same argumenty, jakich uywali autorzy wierszowanych poetyk i stylistyk. W zgodzie z teoretycznymi
stwierdzeniami styl Marka jest niezmiernie prosty, autor koncentruje
uwag na najbardziej skomplikowanych technicznych problemach prozodii. Jako niekwestionowany autorytet cytuje Marek Aleksandra de
Villa Dei, ktrego okrela po prostu jako metrista.
Jeli idzie o inne wierszowane teksty gramatyczne, dysponujemy
dwoma maymi rozprawami z tego samego stulecia, komentowanymi
i wykadanymi w krakowskiej Akademii, zatytuowanymi Verba deponentalia oraz Verba naturalia. Wszystkie te traktaty byy studiowane
w Akademii nie tylko na pocztku wieku XVI, ale rwnie w drugiej
poowie stulecia. Sawny wierszowany traktat o poetyce napisany przez
Galfryda z Vinsauf by komentowany przez profesora Stanisawa Stanno
w semestrze zimowym roku 1487, a take przez innych wykadowcw
w latach nastpnych: 1489, 1490, 1491, 1495, 1496, 1497 oraz 1498, gdy
10*
148
Stefan Zabocki
arcydzieo wierszowanej poetyki zostao zastpione przez bardziej klasycyzujce i mniej barokowe dzieo dwunastowieczne, tj. Doctrinale
Aleksandra de Villa Dei. Druga cz tekstu bya wielokrotnie komentowana przez rnych nauczycieli przez semestr nie tylko w wieku XV,
ale rwnie na pocztku XVI, a do 1533 r. Aleksander, okrelany po
prostu jako Gallus, czasem by objaniany wraz z kanonicznymi autorami renesansu. Na przykad wic Ambrosius Baruthensis (de Baruth)
czyta i komentowa humanistyczny traktat o sztuce pisania listw
(Artis epistolandi Francisci Nigri in laudem hexastichon) w 1512 r.
oraz Cyceronowe De officiis (1514), a take komedie Plauta (1523) i tragedie Seneki (1518). Jednak pomidzy kursami autorw klasycznych
Ambrosius wykada Doctrinale Galii secundam partem seu syntaxin
w roku akademickim 1513. Ale nawet dwadziecia lat pniej Doctrinale byo komentowane przez Johannesa Cervusa, ktry zdaje si uczonym o staromodnym gucie, zainteresowanym mniej popularnymi autorami.
Gallus, aczkolwiek ju nie tak popularny jak w wiekach poprzednich, by jednake wci czytany i komentowany przez szesnastowiecznych uczonych. Warto zastanowi si w tym kontekcie, jakie ksiki zachoway si w bibliotece profesora Akademii Krakowskiej Macieja
z Miechowa (Miechowity, zm. 1523). Jako reprezentant nowej, renesansowej nauki posiada on naturalnie wiele renesansowych podrcznikw
gramatyki aciskiej, na czele z Elegantiae linguae latinae Lorenza Valli
(zm. 1457), a take dzieami pioniera wczesnego cyceronianizmu Gasparino Barzizza (zm. 1431). Jednak obok reprezentantw tendencji humanistycznych stulecia, jego biblioteka zawieraa niemal wszystkich klasykw dwunastowiecznego humanizmu, ktrzy zajmowali si retoryk
i poetyk: Aleksander de Villa Dei, Galfryd z Vinsauf, Laborinthus Eberharda i inne. Dla posiadacza humanistycznej biblioteki byli oni godni
znale si obok Pryscjana, Donata i woskich humanistw, poniewa
u nich, jak u rzymskich klasykw i nowych autorw renesansowych,
dao si sysze gos czystej i poprawnej aciny oraz klasycznej retoryki.
Warto przypomnie w tym kontekcie take, e traktat o poetyce
Aleksandra de Villa Dei by w wieku XVI czsto wydawany wraz z komentarzem. Polykarp Leyser, wielki admirator redniowiecznej poezji,
podkrela w swej znakomitej jej historii (P. Leyseri [...] Historia Poetarum et Poematum medii. Halae Magdeburgicae 1721), i traktat Aleksandra by wydawany i komentowany take przez humanistw. Std nauczyciel Erazma, Johannes Sinthemius wyda pisze Leysner
komentarz do dziea Aleksandra, poniewa w szesnastowiecznych
Niemczech bya wci dua liczba jego odbiorcw: magnum inde, ut
in vita Erasmi ait Rhenanus, ea tempestate in scholis Germanorum no-
149
men consecutus. Wiemy take, i Johannes Trithemius (zm. 1516), autor pierwszej bibliografii pisarzy redniowiecznych, narzeka w roku
1494 na popularno dziea Aleksandra wrd studentw aciskiej gramatyki oraz retoryki.
Do wyliczonych przez Leysera renesansowych wyda Aleksandra
moemy doda kilka edycji wydrukowanych w Polsce, gwnie pierwszej czci Doctrinale, ktra bya obowizkow lektur w szkole, a take
drugiej czci, rwnie uznawanej za uyteczn dla uczniw. Pod koniec wieku XV, a take na pocztku nastpnego niemal co roku ukazywaa si nowa edycja Gallusa; opublikowano wwczas kilka komentowanych wyda albo po prostu wznowiono wczeniejsze. Jeden
z najbardziej cenionych uczonych krakowskich, ktry wykada Gallusa
w latach 1501 i 1503, opracowa komentowan edycj Aleksandra, ktr
opublikowa w Lipsku nie tylko dla uczniw w Polsce, ale rwnie
w Niemczech, gdzie jak zauwaa Leyser wierszowane Doctrinale
byo wwczas szeroko uznawane jako uyteczny podrcznik.
Warto zapyta, w jakim stopniu renesansowi uczeni cenili redniowieczne poetyki i traktaty gramatyczne. Odpowiedzi dostarczaj ju
wczeniejsze obserwacje, jednak lepiej podsumowa dotychczasowe
uwagi i wtedy sign po nowe przykady zaczerpnite z wierszowanych gramatyk oraz ars versificandi, czytywanych i komentowanych
przez renesansowych uczonych.
Zobaczylimy, e redniowieczne uczone traktaty gramatyczne oraz
poetyckie byy czytane nie tylko w wieku XII oraz w pnym redniowieczu, ale rwnie w okresie wczesnego renesansu, zwaszcza w Europie pnocnej, gdzie wielu autorw ceniono wanie za wierszowan
form ich dzie. Musi jednak by rwnie jasne, e byy pewne wyjtki,
tj. i niektrzy autorzy byli lekcewaeni bd potpiani przez renesansowych uczonych. Nie przetrwali oni renesansowego powrotu wiata
staroytnego. Jest wic prawd, i jedynie dziea dwunastowiecznych
humanistw uzyskay aprobat renesansowej szkoy. Ich prace opieray
si na staroytnej retoryce, dlatego byy zrozumiae dla nowej generacji
humanistw, ktrzy naladowali niemal wszystkich klasykw dwunastowiecznej szkoy. Nie tylko Doctrinale Aleksandra de Villa Dei czy Graecismus Eberharda, czy wierszowane Equivoca i Deponentalia Jana
z Garlandii (zm. 1272), ktry w swych pracach o aciskich homonimach i deponentaliach by pnym naladowc redniowiecznych humanistw, ale take wiele innych tekstw.
W przeciwiestwie do klasycyzmu XII wieku, autorzy scholastycznych traktatw o spekulatywnej gramatyce, ktre powstay gwnie
w wieku XIV, byli pogardzani w nowej szkole humanistycznej. Aczkolwiek ich pisma byy rwnie wierszowane, jednak ich temat by cako-
150
Stefan Zabocki
wicie nieinteresujcy dla humanistw: grammatica speculativa idealny model jzyka, oparty na scholastycznej logice.
Analiza odmiennych znacze rnych czci mowy w oparciu o ich
znaczenie logiczne (to zdaje si rzeczywistym sensem modi significandi sc. singularium partium orationis, jak wyjaniali ten termin redniowieczni uczeni) bya rozpowszechniona w pnym redniowieczu,
w wieku XV, a nawet w pierwszej poowie XVI. Na przykad w Krakowie modi significandi wykadano na podstawie Fundamentum puerorum Tomasza z Erfurtu (Thomas de Erfordia) a do roku 1550. Modi significandi byy szczeglnie szkodliwe dla humanistycznego nauczania
poprawnej, wzorowanej na staroytnych przykadach aciny. Analizy logicznego znaczenia czci mowy cakowicie oddaliy si od tradycji nauczania dwunastowiecznego, koncentrujcego si na retoryce oraz wersyfikacji wzorowanej na staroytnych autorach aciskich. Walka
z modi significandi bya trudna zwaszcza w Europie pnocnej, ze
wzgldu na autorytet uniwersytetw, ktre daway najwiksze wsparcie
analizom logicznym ze wzgldu na swe specjalne zainteresowanie filozofi.
Przekonanie, e humanici zaangaowali si w polemik z ca redniowieczn uczonoci, jest trudne do wykorzenienia. W rzeczywistoci ich sprzeciw dotyczy tylko logicznych analiz jzyka, ktre jako rezultat ich polemik stay si interesujce dla uczonych dopiero
w XVIII wieku. W przeciwiestwie do tego, wierszowane rozprawy
o aciskiej gramatyce i stylistyce studiowano oraz komentowano
w szkoach przez cay wiek XVI, a nawet pniej, jak to zobaczymy poniej.
Pytanie, jakie wyania si z tych uwag, jest nastpujce: jak dugo
redniowieczne poematy o gramatyce i retoryce byy uywane jako
podrczniki, zarwno w oryginalnej formie, jak i naladowane przez
wspczesnych poetw? Moemy tylko prbowa udzieli na nie odpowiedzi, ze wzgldu na brak bada w tym zakresie. Podrczniki z tych
czasw s w wikszoci nieosigalne. Jednak redniowieczne zaplecze
jezuickiego nauczania Latinitas jest z pewnoci widoczne w zachowanych podrcznikach. Nie powinno to zaskakiwa. Rysem charakterystycznym ich metody nauczania byo pragnienie zjednoczenia humanistycznej tradycji odrodzenia antycznych autorytetw z deniem do
kontynuacji starej redniowiecznej tradycji literackiej poezji chrzecijaskiej. Nauczanie pnoredniowieczne, oparte na logice formalnej
oraz scholastyce, zostao zdyskredytowane przez woskich humanistw
poprzednich stuleci. Kontynuacja tej dyscypliny bya istotnie niemoliwa. Tym, co skupiao uwag humanistycznych krytykw, bya literatura
wieku XII, ktra jednoczya chrzecijastwo z pragnieniem pisania po-
151
prawn acin. Zasadniczo niepotpiani, czytywani i komentowani nawet przez humanistw, byli owi poeci zwaszcza autorzy wierszowanych podrcznikw poprawnej aciny stosowni dla jezuitw, by
suy jako wzorzec ich wasnej twrczoci.
Dysponujemy dowodami na to, i redniowieczny sposb nauczania aciskiej gramatyki i wersyfikacji by praktykowany przez jezuitw w pnocnej Europie nie tylko w wieku XVII, ale nawet pniej. Dotyczy to zwaszcza Polski, gdzie jezuici mieli due wpywy a
do kasaty zakonu w 1773 r. Uznali oni tradycj dwunastowiecznego
klasycyzmu chrzecijaskiego za najodpowiedniejsz dla kontrreformacji. Wida to wyranie w popularnym podrczniku wersyfikacji aciskiej, uywanym przez jezuitw w Polsce, a wydanym na pocztku
wieku XVIII w Poznaniu: Flores eruditi nexu ligatae orationis vincti,
synonymis et propriis nominibus exculti seu utilissimum prosodiae
supplementum et synonima poetica ad usum scholasticae iuventutis
edita (1738). Jest to anonimowy, skompilowany z rnych autorw,
zbir prozaicznych i wierszowanych regu aciskiej prozodii oraz
wersyfikacji, wraz ze wskazwkami retorycznymi i wykazem sw poetyckich.
Wzity jako cao, jest ksik raczej dziwn dla dzisiejszego czytelnika jako mieszanina wielu rnorodnych problemw. Rozpoczyna si
od wsplnej dla renesansowych sownikw enumeracji podstaw aciskiej prozodii opartej na obszernym studium Pantaleontis Bartelonaei
Raverini in prosodiae speciales regulas epitome. Zupenie zapomnielimy te raczej skomplikowane reguy aciskiej prozodii, ale trzeba pamita, e redniowieczni uczniowie mieli wpojone, e np. goska
A skraca si przed B w pierwszej sylabie, natomiast po B ulega
wzdueniu; wyjtkw uczono si w szkole na pami. W omawianym
podrczniku znajdujemy krtkie wyliczenie niektrych wyjtkw od tej
reguy i dotd nie jest on dla nas specjalnie interesujcy jako raczej
dziwna rozprawa proz o aciskiej prozodii. Ale nastpne czci
ksiki s rzeczywicie niezwykle wane dla naszej dyskusji.
S tam mianowicie wierszowane synonimy, po ktrych nastpuje
traktat o aequivoca pt. Aequivoca versiculis distincta. Znajdujemy tu
rwnie inne versus memoriales: wierszowan enumeracj gwnych
wydarze historycznych, krtki opis wiata, traktat geograficzny itd.
Dwa pierwsze wspomniane traktaty, Synonima oraz Aequivoca, zasuguj na szczegln uwag ze wzgldu na ich bezporedni zaleno
od tradycji redniowiecznej.
Podrcznik skada si z dwch czci: o stylu oraz o wersyfikacji.
Cech charakterystyczn jest to, i obie czci s napisane czciowo
wierszem, a czciowo proz, podczas gdy wersyfikacyjne traktaty red-
152
Stefan Zabocki
niowieczne pisano albo wierszem, albo proz (wikszo jednak wierszem).

Cz druga powicona wersyfikacji jest zatytuowana Brevis et
percommoda informatio ad quodvis carmen facile componendum nec
non de necessario et apto usu epithetorum quae hic de industria apponuntur i wie si z problemami stylistycznymi poezji. Autor opisuje
poza tym rne rodzaje metrum, cz ta dotyczy wic rwnie metryki. Po Aequivoca nastpuje prozaiczny tekst, jako rodzaj suplementu.
Jest jasne, dlaczego autor uywa wiersza: jedyn stosown dla ucznia
form enumeracji najbardziej popularnych aciskich homonimw jest
wiersz, moliwie poprawny i pynny.
Jak redniowieczne versus differentiales poemat zawiera homonimy
uporzdkowane alfabetycznie i objanione przez ich kontekst. Autor
rozpoczyna od abscindere odci, odrba w opozycji do abscindere pozbawia kogo czego. Pierwsza litera obejmuje dziewi sw;
oprcz wspomnianego, mamy homonimy takie jak: academia (Est academia locus, est academia secta), acedia, acer, ambitus, anus, apis,
arare oraz Atys. Versus de differentiis Serlona z Wilton pod liter A ma
siedem przykadw. W obu tekstach znajdujemy dwa podobne
przykady, tj. sowa acer i arare. Sens tych wierszy nie jest zbyt rny.
Podczas gdy Serlo pisze: Dicitur arbor acer, vir fortis et improbus
acer, autor osiemnastowiecznego Aequivoca daje te same przykady
niemal w identycznych sowach: Sternitur arbor acer, fueris si viribus
acer.
Nastpny wers, ktry zawiera sowo arare oraz arere, jest uoony
przez obu autorw w odmienny sposb. U Serlona czytamy: Terram
nullus arat in qua spes seminis aret. Jest tu tylko jedno zdanie
z czonem podrzdnym, ktry zaczyna si odpowiednim zaimkiem. Autor Aequivoca konstruuje swj heksametr jako zawierajcy dwa
wsprzdne czony, bez widocznej cznoci, ktre jednak s w istocie
rzeczami rnymi. Pisze mianowicie, e nie powinno si ora morskiego brzegu, poniewa ziemia jest sucha jak proch: Littora ne quis aret,
terra instar pulveris aret.
Chocia idea obu autorw jest podobna, jednak autor Aequivoca
pisze janiej, nie uywa dziwnej metaforyki jak Serlo, ktry mwi, e
spes seminis aret na ziemi. S jednak u niego wersy, ktre kontynuuj
tradycj redniowiecznych versus de differentiis, aczkolwiek Latinitas
jest prostsza ni jzyk Serlona i z pewnoci atwiejsza do zrozumienia.
Inne przykady pokazuj, e autor Aequivoca ukada gwn cz
swoich wersw bez bezporedniej zalenoci od tradycji redniowiecznej, poniewa byoby raczej trudno znale wiele wierszy przypominajcych redniowieczne versus differentiales jak oba wyej cytowane.
153
Delectus verborum jest wikszy ni u Serlona, heksametr za bardziej

zwizy i regularny.
Moemy jednak pogodzi oba poematy, tak rne, jak rne s epoki i kraje, ktre je wyday. Relacja jest cakiem jasna, mimo tego, i
osiemnastowieczny autor preferuje wybr homonimw, ktre s w powszechnym uyciu, podczas gdy Serlo woli bardziej niecodzienne
i uczone sowa. Przywoajmy inny przykad. Serlo pokazuje swoj erudycj, gdy pisze, i Thetys pynie po morzu cakiem bezpiecznie w towarzystwie dzieci Nereusa: Per mare tuta natas, Nerei, Teti natas. Autor
Aequivoca uywa tego samego przykadu, aby zilustrowa cakiem konwencjonaln wiedz: Tethys jest on Okeanosa, podczas gdy Thetis
Pelopsa: Oceani Tethys, Thetis est sed Peleos uxor. Znajdujemy jednak
przykad uwypuklajcy podobiestwo pomidzy naszymi autorami. Jest
to wyjanienie podwjnego znaczenia sowa: sera kdka, serus
spniony oraz serum pno. Serlon pisze w Versus de differentiis,
e zodziej kradnie pno w nocy, kiedy drzwi s ju zamknite: Fur,
obstante sera, non furta facit, nisi sera. To znaczenie zostao zmodyfikowane przez autora Aequivoca jako rodzaj artu: za pno na kdk,
gdy zodziej pno w nocy skrad futro: Est sera sera nimis fur cum
fert vellera serum. Mona przypuszcza, i istnieje wsplne rdo dla
obu autorw ze wzgldu na podobiestwo idei tych przykadw oraz
podobn konstrukcj heksametru.
Tak wic inspiracja, aby pisa podobne wiersze, moga by wzita
przez autora Aequivoca ze starej redniowiecznej tradycji versus memoriales, zwizanych z tym samym tematem. Ale sze wiekw pniej
z subtelnych dwunastowiecznych wierszy pozostaa ju tylko gwna
idea. Dla autora Aequivoca nie byo moliwe pisanie przedmowy do
Muz, wzywajcej je do udzielenia pomocy poecie, jak to czyni Eberhard de Bthune. Poeta nie jest ju natchniony przez bstwo, wierszami za rzdzi wycznie suchy temat, su one natomiast wycznie
memoryzacji homonimw, bdc czci pisanych proz rozpraw
o aciskiej prozodii. Tak wic wierszowana cz gramatyki jest coraz
krtsza i w dziewitnastowiecznych aciskich gramatykach wiersze
bd ilustrowa zasady bardzo zwile, jedynie w kilku linijkach, napisanych czsto nie po acinie, ale w jzyku narodowym uczniw.
Istniej inne poematy napisane w ten sposb, gdzie aplikacja czysto
praktycznych celw pochodzi wprost ze redniowiecznej uczonej poezji, w wieku XVIII zdegenerowanej i uproszczonej, ale wci ywej
w szkoach jezuickich. S to teksty o aciskich synonimach. W wieku
XII quasi-poetyckie wyliczenia aciskich synonimw byy bardzo popularne. W nastpnym stuleciu powstao przypisywane Janowi z Garlandii, a wydane przez Leysera, Opus synonymorum wielkie dzieo
154
Stefan Zabocki
poetyckie skadajce si z 707 heksametrw, pokazujce w pynnych

wierszach wiele aciskich synonimw.
Opus synonymorum rni si od podrcznikw jezuickich pod
wzgldem stylu poetyckiego oraz mistrzowskiego panowania nad jzykiem, ale cel obu autorw jest taki sam: nauczy mwicych jzykiem
narodowym uczniw pynnej aciny; jak czytamy w Opus synonymorum: curo [...] dare lac pueris [...] quos solum ditant maternae munera
linguae.
Synonyma poetica w jezuickim podrczniku podaje po prostu aciskie synonimy w porzdku alfabetycznym. Tak wic, np. pod sowem
aer znajdujemy heksametr, w ktrym wyliczone s synonimy tego rzeczownika: Juppiter, aura, aether, nubes vel inane vel aethra. Ten swego rodzaju poemat autor stwierdza wszak wyranie, e jego synonimy s poetyckie zawiera ponad sto pidziesit takich suchych
wersw. Osiemnastowieczny autor wymienia jednak mniej synonimw
ni jego redniowieczny poprzednik. Przytoczmy kilka zabawnych
przykadw, ukazujcych wyszo redniowiecznego mnicha nad jezuickim poet.
Pod sowem avis ptak autor Synonyma poetica umieszcza heksametr z czterema synonimami. Dwa z nich s dobrze znane: volucris
oraz ales. Pozostae stanowi raczej rodzaj peryfrazy ni prawdziwego
synonimu: alitum genus oraz grex penniger. Ostatni jest istotnie dziwny; klasyczni rzymscy poeci uywali tego sowa w znaczeniu skrzydlaty, np. Stacjusz pennigerae sagittae. Grex penniger zdaje si zupenie
nieklasycznym wyraeniem. Jeli idzie o sowo pennifer, ktre przypomina wyraz uyty przez jezuit, przymiotnik by uywany rwnie rzadko, np. przez Owidiusza (pinnifer piscis lub Amor).
Wiersze napisane przez autora Opus synonymorum zdaj si znacznie lepsze. redniowieczny poeta umieszcza pi synonimw w heksametrze wraz z gwnym sowem avis: Aliger, ales, avis volucrisque volatile praepes. Zamiast powszechnie uywanych w acinie sw, takich
jak np. penniger grex, czytamy poetyckie praepes wielki ptak, a take aliger oraz volatile, czsto stosowane przez rzymskich poetw.
atwo stwierdzi, e wiersze redniowiecznego mnicha s lepsze ni zawarte w Synonyma poetica. Drugi przykad ukazuje to rwnie jasno.
Przyjrzyjmy si wierszom o krainie podziemnej, zawiatach, piekle,
poniewa rnica pomidzy naszymi autorami jest tu dosy pouczajca.
Jezuita zna tylko sze synonimw: Taenarus ac erebus, styx, tartarus,
orcus, avernus. Pierwsze okrelenie (Taenarus) jest nieznane redniowiecznemu autorowi, cho w znaczeniu wiata pozagrobowego czy zawiatw (acz pierwotnie oznaczao miasto i gr w Grecji) byo uyte
przez Horacego (Carm. I 34, w. 10) oraz Senek (Troad. 492). Pamitaj-
155
my jednak, e ani liryczna poezja sawnego syna Apulii, ani tragedie Seneki nie byy cenione w wiekach rednich. Doskonale wic mona zrozumie, e autor pomija ten synonim, dajc tylko Tartarus oraz inne
klasyczne okrelenia piekie. Notuje take: Acheron, infernus, Stix, Orcus oraz Avernus, uywajc takich samych sw, jak jego jezuicki nastpca. Dodaje jednak okrelenia biblijne, starannie pominite przez
jezuit: His erebum, baratrum coniungunt atque gehennam. Przyczyna owego pominicia jest cakiem jasna: renesansowi puryci usiowali
usun z poezji nowoaciskiej wyraenia biblijne. Takie same opuszczenia zauwaymy, przygldajc si innym okreleniom, majcym typowo chrzecijaskie znaczenie. Poza tym jezuita pomin wszystkie czasowniki bdce synonimami rzeczownikw, podczas gdy jego
redniowieczny poprzednik wymienia wiele synonimw czasownikowych.
Pora teraz podsumowa nasze uwagi o popularnoci wierszowanych
rozpraw o gramatyce i stylistyce w okresie porenesansowym. Wierszowane traktaty, ktre pojawiy si w wieku XII, a nawet pod koniec XI,
rozwijano w nastpnych stuleciach jako niemal powszechn metod dydaktyczn. Rozumiano je jako dziea sztuki i autorzy byli najprawdziwiej dumni ze swej zdolnoci pisania utworw o takim charakterze.
Najwikszy sukces tego sposobu nauczania odnieli w wiekach rednich autorzy wierszowanych traktatw o logicznej strukturze jzyka.
Tak wic wierszowane traktaty tworzono a do pocztku renesansowego humanizmu na ksztat piramidy: od skpych literackich pocztkw
pierwszych wierszy pod koniec wieku XI a do obszernych poematw
poruszajcych niemal wszystkie problemy zwizane z aciskim jzykiem, stylem i poezj. Zjawisko to osigno swj szczyt na pocztku
nowej epoki renesansu.
Wbrew szeroko rozpowszechnionej opinii wierszowane traktaty nie
przestay istnie w okresie powrotu klasycznych autorytetw w wieku
XV. Tylko cz z nich, sawne modi significandi, humanici zdeprecjonowali jako wyraz ciemnego barbarzystwa. Inne wierszowane poematy, a zwaszcza poetyki, niezmiennie komentowano w szkoach humanistycznych. Ten sposb nauczania nie tylko by tolerowany, ale wrcz
popularny w okresie kontrreformacji w szkoach jezuickich.
Z pewnoci jednak traktaty owe przestay by dzieami sztuki,
stajc si niewielk czci prozaicznych podrcznikw aciskiej gramatyki i stylistyki. Tak wic, jeli kontynuowa podobiestwo do piramidy, mamy teraz do czynienia z piramid odwrcon: od wieku XV
wierszowane traktaty systematycznie staway si mniej popularne,
a take mniej powaano je jako dziea sztuki; stanowiy tylko dodatki do
waciwych rozpraw proz. W wieku XIX rozprawy gramatyczne pisa-
156
Stefan Zabocki
no ju przewanie w jzykach narodowych; funkcja wierszy aciskich

zostaa ograniczona do skromnej ilustracji tematu. Pi czy siedem wersw powinno po prostu przedstawia gwne wyjtki od oglnej
reguy.
Prbujc odpowiedzie na pytanie, jak dugo wierszowane rozprawy byy czytane i komentowane, uwzgldni musimy osiemnastowieczne prozaiczne podrczniki aciskiej gramatyki i wersyfikacji,
w ktrych czytelnik odnajduje wiersze cile zwizane z tradycj redniowieczn poematw. A zatem w epoce rozpraw pisanych po acinie
byy one nadal i studiowane, i cenione. miertelny cios starej metodzie
nauczania zadao wprowadzenie do nauczania aciny jzykw narodowych. Szkoy jezuickie powstrzymyway proces deprecjacji wierszowanych podrcznikw przez niemal dwa stulecia, ale jzyki narodowe zostay ju wprowadzone do rozpraw gramatycznych, a dawna poezja
dydaktyczna powoli stawaa si martwa.
Przeoy Piotr Urbaski
O bukolikach Grzegorza z Sambora
157
11
bok wyrosej bujnie w wieku XVI literatury w jzykach narodowych powstaje mniej znane pimiennictwo humanistyczne w jzyku
aciskim, ktre kontynuujc gatunki literackie uprawiane w staroytnoci klasycznej, zmienia je zarazem i rozwija w swoisty sposb. Mona te
powiedzie, e niekiedy ta twrczo nowoaciska stwarza podoe dla
rozwoju kultury literackiej w jzyku rodzimym, daje wzory, poucza,
o czym i w jaki sposb naley pisa. We Woszech literatura w jzyku
aciskim rozwija si niemal rwnolegle z literatur w jzyku narodowym; wyprzedza j w Polsce czy w Niemczech, gdzie pisarze tej miary,
co Georgius Sabinus, Eobanus Hessus czy Petrus Lotichius stworzyli bogat twrczo nowoacisk. Tak wic wiele gatunkw literackich uprawianych w literaturach woskiej, francuskiej czy niemieckiej pocztek
bierze z twrczoci poetw nowoaciskich, ktrzy rozwinli klasyczne
wzory i przystosowali je do wymaga nowych czasw. Tote nic dziwnego, e podobne zjawisko zaobserwowa moemy rwnie w sielance,
jednym z najczciej uprawianych gatunkw literackich renesansu.
Sielanki humanistyczne powstaj ju w XIV wieku (Francesco Petrarka); pisane pocztkowo po acinie, wkrtce zaczynaj rozwija si
w jzykach narodowych. U nas za najwybitniejszego sielankopisarza
epoki susznie uchodzi Szymon Szymonowic, nie naley jednak zapomina, e twrczo jego na tym polu poprzedzona zostaa bukolikami
aciskimi Grzegorza z Sambora (1523?1573) i Andrzeja Schoneusa
(15221615).
Pierwszym parajcym si sielank Polakiem mia by Grzegorz
z Sambora; tak w kadym razie zapewniaj Johann Gottlob Boehme
i Jan Daniel Janocki1. Nie wdajc si tu w dyskutowanie susznoci tego
1
J.G. B o e h m e: Poetarum Polonorum Carmina Pastoralia ex Bibliotheca Zalusciana iterum edita. Altenburgi 1779, s. 41 oraz s. VIII. Por. L. K a m y k o w s k i: Sie-
158
Stefan Zabocki
pogldu, stwierdzi wypada, e Samborczyk jest jako sielankopisarz autorem mao dotd w literaturze naukowej znanym. Sporna jest przede
wszystkim liczba sielanek, ktre mia opublikowa. Wedug starszej literatury by on autorem trzech bukolik, nazywanych skrtowo Amyntas
(1560), Ecloga (1561) i Alexis (1566), z ktrych pierwsza zawiera
miaa ale nagrobne na mier Feliksa Ligzy, arcybiskupa lwowskiego,
druga gratulowaa Pawowi Tarle, obejmujcemu osierocon diecezj,
trzecia wreszcie miaa by powitaniem Stanisawa Somowskiego, ktry
po rychej mierci Tary obj jego urzd. Z tych sielanek druga
(a wedug niektrych autorw take i pierwsza) zaopatrzona bya w komentarz krytyczny pira Benedykta Herbesta, przyjaciela Grzegorza.
Pogld ten, przypisujcy Samborczykowi autorstwo a trzech sielanek,
szczeglnie rozpowszechniony by w starszej literaturze, e wymienimy
takich autorw, jak Wincenty Stroka, Marceli Turkawski, Piotr Chmielowski, Julian Bartoszewicz, Ludwik Kondratowicz i Karol Estreicher
St. Z nowszej za powtrzyli go Tadeusz Grabowski oraz Tadeusz Sinko
zarwno w obu wydaniach swojej Historii poezji nowoaciskiej
w Polsce, jak i w Historii literatury greckiej.
Tymczasem dwiema ostatnimi eklogami Samborczyka zaj si bliej
ju w 1908 r. Jan Fijaek i porwnawszy je, stwierdzi, e pominwszy
kilkanacie odmianek tekstu, wynikajcych przede wszystkim z potrzeby zastpienia pierwszych wyrazw kilkunastu wierszy (tworzcych
w pierwszej wersji eklogi akrostych imienia i nazwiska Tary, w drugiej
za Somowskiego), obie eklogi s identyczne; Samborczyk zwyczajem
wielu humanistycznych pisarzy, zmieniwszy dedykacj i par szczegw, ofiarowa ten sam utwr nastpcy zmarego biskupa.
Aby zda sobie spraw z tego, co Grzegorz zmieni w obu wierszach, zauway wypada, e ekloga skadaa si z dwch czci: aobnej i konsolacyjnej, gratulujcej nastpcy zmarego. O ile wic w wersji
z 1561 r. (Ecloga) cz pierwsza uala si nad zgonem Ligzy, gratulacyjna za odnosi si do Tary, w wydaniu z 1566 r. (Alexis) poeta gratuluje Somowskiemu. Zmienili si wic adresaci utworu, sowa jednak
i opisy zostay te same.
Pozostaje do wyjanienia sprawa zaginionej eklogi pierwszej. Jest
rzecz jasn, e zagina ona bezpowrotnie ju w wieku XVIII, jedynym
za, ktry mg j mie w rku, by Janocki. Poniewa jednak nie zamieci jej w Boehmego Carmina Pastoralia, od tego za czasu z pewnoci nikt jej nie widzia, susznie uwaa moemy Samborczyka za autora jednej tylko zachowanej sielanki (co zdaje si sugerowa Gabriel
Korbut w swojej historii literatury polskiej, a potwierdza Ludwik Kamylanka polska. W: Ksiga zbiorowa ku czci Ignacego Chrzanowskiego. Krakw 1936,
s. 168.
159
kowski). Niemniej jednak mona wyjani par spornych kwestii dotyczcych eklogi pierwszej. Przede wszystkim nigdy nie bya ona zaopatrzona w krytyczny komentarz Herbesta; autorstwo takiego pogldu
przypisa trzeba Michaowi Wiszniewskiemu, ktry wskutek oczywistej
omyki pomiesza opis zaginionej eklogi pierwszej z 1560 r. (Amyntas)
z opisem drugiej (Ecloga) z 1561 r. Byoby to zreszt mao prawdopodobne take i z innych wzgldw: Herbest przebywa w Skierniewicach przez prawie cay rok 1559 i 1560, czyli wtedy, gdy Samborczyk
pisa w Krakowie swoj eklog. Pojawi si tu za tylko po to, aby
zacz interpretacj mowy Cycerona, wkrtce jednak powrci do
szkoy skierniewickiej, wykad powierzajc komu innemu. Jednoczenie za zajty by innymi pracami literackimi (Computus). Sama ekloga
nie bya oczywicie pisana wierszem elegijnym, jak twierdzi Fijaek, le
zrozumiawszy bibliograficzny opis eklogi w Janocianach, a jedynie zaopatrzona w napisan tym metrum dedykacj. Opiewaa za mier arcybiskupa Ligzy, podobnie jak pierwsza cz zachowanej do dzi
eklogi drugiej z 1561 r. (Ecloga). Poniewa Grzegorz musiaby pisa
obie eklogi prawie w tym samym czasie, albo jedn zaraz po drugiej,
nasuwa si przypuszczenie, e pierwsz (niezachowan) eklog (Amyntas) umieci, po pewnych przerbkach, jako pierwsz cz drugiej
sielanki (Ecloga), gdzie rwnie uala si nad przedwczesn mierci
Ligzy.
Warto zwrci uwag co podkrela te Herbest w swoim komentarzu e cz pierwsza drugiej (zachowanej) sielanki (Ecloga) stanowi zamknit, odrbn cao, kompozycj za przypomina inne
tego rodzaju eklogi humanistyczne. Skoro Samborczyk nie zdoby si
po mierci Tary na napisanie nowego utworu, tylko przerobi sielank
z 1561 r. i wyda j ponownie w 1566 r., tyle tylko, e ofiarowa j tym
razem Somowskiemu (jako Alexis), tym mniej prawdopodobne jest,
aby w tym samym czasie (tj. w latach 15601561) pisa na ten sam temat (tj. mier Ligzy) dwa odrbne utwory; w dodatku w adnym ze
znanych wyda zbiorowych mniejszych poematw Samborczyka nie
znajdziemy tej eklogi, co dziwi tym bardziej, e Grzegorz nie nalea
przecie do najskromniejszych pisarzy swego czasu. Kilka razy natomiast przedrukowywana bya ekloga Alexis, druga wersja utworu
z 1561 r. Z tego wszystkiego zdaje si wynika, e niezachowana dzi
ekloga pierwsza Amyntas wcielona zostaa, moe po pewnych przerbkach, do tekstu z roku 1561 (Ecloga) jako jej cz pierwsza,
aobna. Z wielkim prawdopodobiestwem moemy wic przypuszcza, e Samborczyk jest w istocie autorem tylko jednej eklogi, wszystkie za inne byy tylko wariantami i przerbkami raz napisanego
tekstu.
160
Stefan Zabocki
Lektura sielanki Grzegorza zostawia do niejednolite wraenie.

Rzucaj si w oczy liczne sowa, zwroty, obrazy poetyckie, dosownie
niemal zaczerpnite z Wergiliuszowych Bukolik, Georgik czy Eneidy.
Kompozycyjnie jednak ekloga odbiega znacznie od wzoru klasycznego,
a pogld Herbesta, jakoby Grzegorz wzorowa si przede wszystkim na
sidmej eklodze mantuaskiego mistrza, nie wytrzymuje konfrontacji
z materiaem faktycznym. Poza tym tre eklogi przepoi Grzegorz alegori chrzecijask, mieszajc w osobliwy sposb mitologi pogask
z biblijn frazeologi, czym rni si od Schoneusa, ktry by wikszym
ode puryst i wielbicielem antyku. Uderza to tym bardziej, e ekloga
Samborczyka obfituje w obrazy wrcz przywodzce na myl poezj redniowieczn (np. opis mierci), kontrastujce z umieszczonymi obok,
wzorowanymi sowo w sowo na Wergiliuszu partiami tekstu, a z frazesami klasycznymi przemieszane s zwroty i sowa zaczerpnite
z Ewangelii i pisarzy wczesnochrzecijaskich. Tak wic Grzegorz,
cho przedstawia czsto wtedy spotykany typ niemal redniowiecznej
umysowoci, jest jednak humanist, nie tyle z przekona, co z mody,
bo humanizm rwnoznaczny jest z wyksztaceniem i polorem umysowym. Std to zaczerpnitemu z Nowego Testamentu konceptowi (biskup = pasterz) i redniowiecznej alegorii przydaje Grzegorz jak najwicej modnych klasycznych epitetw i ornamentw stylistycznych.
Kompozycyjnie przypomina wspczesnych mu nowoaciskich pisarzy woskich; byo ich sporo, sielanki bowiem, jak pokaza Enrico Carrara2, inscenizowane byy na dworach renesansowych i stanowiy jeden
z popularniejszych gatunkw literackich epoki, a od bukoliki nowoaciskiej bierze chyba pocztek caa sielska literatura woska, hiszpaska i francuska XVI i XVII wieku.
Doszuka si mona pewnych zalenoci Samborczyka od Marka
Hieronima Vidy (14801566), co sugerowa ju Herbest; w kadym razie pewne jest, e Grzegorz Vid zna i e go w bukolice cytuje, co nie
dziwi, bo wiadomo, i Vida by wzorem dla poetw antyreformacyjnego krgu. Pod wzgldem kompozycji przypominaj rwnie teksty
Grzegorza niektre eklogi Giovanniego Battisty Giraldiego (Gyraldusa,
15041573); najwicej jednak zdaje si autor korzysta z eklogi Eobana
Hessa (14881540). Eoban poczony by przyjani z niejednym Polakiem (e wspomnimy choby Dantyszka), znany by na dworze krlewskim, interesowa si sprawami polskimi. Utwory jego kursoway wic
zapewne w wczesnych humanistycznych krgach krakowskich i std
trafi mogy do rk Samborczyka. Z Eobanem czy Samborczyka stosunek do chrzecijastwa miae wczenie realiw chrzecijaskich do
2
E. C a r r a r a: La poesia pastorale. Milano 1909.
161
wergiliuszowych pod wzgldem formy utworw (co zreszt spotykamy

ju np. w twrczoci Giovanniego Battisty Mantuanusa, ktry by
w tym zakresie wzorem Eobana). Jednak cay szereg frazeologicznych
zapoycze kae przypuszcza, e razem z nimi od Eobana przej Samborczyk chrystianizacj antycznych treci bukoliki. A jest tych zapoycze niemao. Cho obaj korzystaj z wzoru wergiliuszowego, Grzegorz
opisuje sytuacje sowami Eobana, przejmuje od niego wiele zwrotw,
klasyczne treci przestylizowuje na wzr erfurckiego poety. W sumie
caa pierwsza cz Grzegorzowej eklogi zdaje si zostawa pod urokiem, mniej lub bardziej widocznym, muzy Eobana.
Dla drugiej, pochwalnej czci poematu Grzegorza trudno znale
jaki bliszy wzr. Z antycznych poetw podobne rozbite na gosy pochway pisali Kalpurniusz i Nemezjanus, z nowszych Euricius Cordus
(14861535), do ktrego sielanek zdaje si nieco w kompozycji drugiej
czci eklogi nasz Grzegorz przyblia. Trudno jednak ustali jakie
blisze podobiestwo obu pisarzy, nie ma tu wyranych zbienoci frazeologicznych, a te s przecie najpewniejszym dowodem zalenoci.
W kadym razie, cho nie udao si ustali bezporednio wzoru Grzegorza, pewne jest, e schemat pochway przyj z tak bujnie kwitncej
wczenie renesansowej literatury panegirycznej. Grzegorz by bowiem
umysem mao twrczym; cho ciekawy ze wzgldw obyczajowych,
jako artysta rozczarowuje zupenie. Odnie by do mona sowa Juliusza Cezara Scaligera, ktry piszc o wspomnianym przed chwil Cordusie, zauway, e pochwaa lub nagana jego twrczoci jest waciwie
pochwa lub nagan twrczoci kogo innego.
Sielanka Grzegorza zaopatrzona zostaa w obszerny komentarz pira
Benedykta Herbesta, stanowicy pierwszy chyba zabytek polskiej krytyki literackiej. Komentarz napisany jest na uytek studiujcej modziey
i oprcz wyjanienia struktury eklogi podaje wzory ze staroytnych naladowane przez Grzegorza. Intencj jego jest wykazanie, e Grzegorz
by wielkim erudyt i znawc literatury klasycznej, dlatego te Herbest
gromadzi olbrzymi liczb cytatw z najrnorodniejszych klasycznych
autorw, niezbyt za kwapi si z odkrywaniem wspczesnych wzorw
Grzegorza, z ktrych wymienia jeden tylko Vid. Tym samym
moemy uzna, i jest to odpowied na postawione przez Fijaka pytanie, czy Grzegorz sam odkry swe wzory przyjacielowi, czy te Herbest
na wasn rk je wyszuka. Grzegorz nie mg ich Herbestowi poda,
cao bowiem nosi wyranie panegiryczny charakter i zgoa nie ujawnia istotnych wzorw utworu. Przykady podane przez Herbesta nieraz
nie maj w ogle nic wsplnego z tekstami eklogi i przytaczanie ich
usprawiedliwi mona tylko chci Herbesta uczynienia z Grzegorza
wikszego humanisty, ni w by w rzeczywistoci. Wreszcie komentarz
162
Stefan Zabocki
Herbesta by nie tylko objanieniem szkolnego wiczenia, jakim jest

w istocie Grzegorzowa ekloga, nie tylko przyjacielsk usug, odwdzik za sawicy Herbesta wiersz Grzegorza z 1561 r. pt. Herbesto
Neapolitano redeunti s. p. d., ale take dzieem nie pozbawionym akcentw antyreformacyjnych, w ktrym pozna ju piro jezuity, ktrym w przyszoci mia zosta autor komentarza.
Poetyka renesansowego epicedium
163
12
iteratura renesansowa nie od razu przyja wszystkie znane staroytnoci gatunki literackie. Wraz z odkrywaniem zapomnianych i zarzuconych gdzie po klasztorach arcydzie literackich antyku, nowe
horyzonty otwieray si nie tylko przed uczonymi i mionikami staroytnoci, ale take przed pisarzami. Cho bowiem spora cz dorobku literatury rzymskiej przechowaa si w pimiennictwie redniowiecznym i epos redniowieczny na przykad wieloma istotnymi
wizami czy si z epik rzymsk, nie da si jednak zaprzeczy, e
inna cz pimiennictwa antycznego zapomniana zostaa gruntownie
i cakowicie. Szczeglnie tak bujnie rozwinita antyczna literatura
okolicznociowa mao znana bya pierwszym humanistom, redniowiecze bowiem unikao na og wzorowania si na rzymskiej poezji okolicznociowej, albo te odmienio antyczn inspiracj tak dalece, i
z trudem tylko mona dzisiaj rozpozna, e liczne wiersze okolicznociowe w redniowieczu genez sw sigaj do pimiennictwa staroytnego.
Nigdzie moe lepiej tego nie wida ni na przykadzie epicediw,
utworw powiconych pamici zmarego. Staroytno wyksztacia
wysoce uschematyzowane formy tych utworw; liczne epicedia Stacjusza suy mog za wzr takiego ujcia. Charakteryzuj si one trzyczciow budow: powtarzaj si tu laudatio, comploratio i consolatio
koczce wiersz, w ramach za tego schematu wystpuje szereg obrazw poetyckich (descriptio funeris) i zwrotw stylistycznych, stale
obecnych w okrelonej kolejnoci, cho samo ujcie, w myl oglnie
w literaturze rzymskiej uznawanej zasady variatio, ulega mogo nieraz
dosy istotnym zmianom. Zasady trjczciowej budowy utworu funeralnego nie wynalaz Stacjusz, stosowano j przed nim zarwno w literaturze greckiej, jak i w epicediach rzymskich.
11*
164
Stefan Zabocki
Ujcie takie znamy wic z praktyki poetw rzymskich (obok Stacjusza wymieni by naleao anonimowy utwr Consolatio ad Liviam napisany rzekomo z okazji mierci Druzusa, elegie na mier Mecenasa oraz
epicedia Propercjusza i Owidiusza). Jednake pytanie, czy zostao ono
ujte i skodyfikowane w jakich zbiorach przepisw, pozosta musi bez
odpowiedzi. Reguy takie istniay tylko w odniesieniu do prozaicznej
mowy aobnej, sformuowane byy jednak te do oglnikowo (np.
Theon Progymnasmata). Z ca za pewnoci humanici odkrywajcy
teksty antyczne z przepisami takimi nie spotkali si w ogle i do czynienia mieli tylko z odkrytymi zabytkami antycznej poezji funeralnej. Poetyka wic humanistyczna ksztatuje si przede wszystkim na podstawie
praktyki poetyckiej pisarzy wczesnego renesansu naladujcych twrczo pisarzy antycznych, nie za na jakich zbiorach regu i przepisw
przejtych w teoretycznej formie z literatury staroytnej.
Odkrywanie za wzorw staroytnych odbywao si powoli. Jeszcze
Petrarka i Boccaccio nie znaj wikszoci funeralnych utworw antycznych i cho istnieje due zapotrzebowanie na twrczo okolicznociow, poeci jednak nie zawsze umiej mu sprosta. Jedynym chyba
wzorem dla wczesnej poezji funeralnej jest pita ekloga Wergiliusza
na mier Dafnisa. Dlatego w wieku XIV poezja aobna istnieje przede
wszystkim w formie bukoliki, a take w formie medytacji, odziedziczonej ze redniowiecza. Trudno si temu dziwi, skoro taki Petrarka, pisarz wyjtkowo jak na sw epok oczytany, poetw rzymskich zna
mao i w swym zachowanym w kodeksie Kasjodora i Augustyna spisie
ulubionych autorw wymienia jedynie Wergiliusza, Lukana, Horacego
praesertim in odis i Owidiusza praesertim in maiore (chodzi tu o Metamorfozy). Do tego doda jeszcze trzeba epik Stacjusza (Silvae byy
wtedy jeszcze nieznane). Tak wic nie wychodzi on poza kanon autorw popularnych w okresie schykowego redniowiecza. Charakterystyczne, e cho poeta posiada odpisy wierszy Katullusa i Propercjusza, a moe nawet i Tibullusa, nie zaliczy ich jednak do swych
ulubionych autorw. W twrczoci funeralnej Petrarki nie odnotujemy
te wpywu tych pisarzy.
Wczesnym humanistom nieznane byy wybitniejsze utwory funeralne staroytnoci. Elegie na mier Mecenasa odkrywa dopiero Enoch
dAscoli, przywoc je pono ze swych podry do Niemiec przedsiwzitych na polecenie papiea Mikoaja V w poszukiwaniu starych rkopisw (lata 14511455). W niewiele lat po ich odkryciu pojawia si
w Italii Consolatio ad Liviam. Utwr znany jest ju w 1468 r., skoro Bartholomeo Fonzio, autor florilegium zebranego z rnych autorw, wynotowuje ze szereg wierszy. Skryba jednego z kodeksw konsolacji (Laurentianus z drugiej poowy XV wieku) pisze w zachowanym tam
165
accessus Ovidianus, e Owidiusz scripsit etiam epistolam consolatoriam ad Liviam, quae nuper inventa est. Utwr wydany zosta drukiem
w 1471 r. O ogromnym zainteresowaniu dzieem wiadczy nie tylko to,
i byo ono wielokrotnie opisywane, ale i fakt wielu wyda, spord ktrych wydanie Andrea Navagero (Navagerusa) z 1516 r. i niewiele pniejsze Jacobusa Micyllusa przynosz we wzgldnie poprawnej postaci.
Silvae Stacjusza odnalezione zostay duo wczeniej. Znane ju mianowicie byy od czasu soboru w Konstancji, kiedy to Poggio Bracciolini
okres bezczynnoci midzy usuniciem papiea Jana XXIII a wyborem
Marcina V wykorzysta na cztery podre do Niemiec i Francji w poszukiwaniu nieznanych kodeksw dzie autorw staroytnych i w czasie
czwartej wyprawy (1417) natkn si na kodeksy Kwintyliana, Kolumelli i Stacjusza. Sylwy nie od razu zostay jednak przyswojone literaturze
renesansowej, gdy trudny i zepsuty tekst zniechca do lektury.
Mimo to kryy po Italii w odpisach, wydane za zostay niemal
rwnoczenie z Consolatio ad Liviam, bo w 1472 r., w jednym woluminie wraz z dzieami wczeniej odkrytych Katullusa, Propercjusza i Tibullusa. Znajomo Sylw wrd humanistw datowa naley wic nie
od czasu ich faktycznego odkrycia, ale od czasu opublikowania, inaczej
ni Consolatio ad Liviam. Po pierwszym wydaniu Sylw szybko nastpiy nastpne w latach 1473, 1475 i 1502. Jednoczenie pojawiaj si
komentarze Domizia Calderino (1475), Antonia Amitermino (1498),
Joannesa Britannicusa (1497).
Zainteresowanie Sylwami i Consolatio ad Liviam nie jest w tej epoce przypadkowe. Poczwszy od pierwszych lat XVI wieku, jestemy
wiadkami bujnego rozwoju w literaturze humanistycznej, a szczeglnie w poezji nowoaciskiej, poezji okolicznociowej. Twrczo ta zainspirowana jest w duej mierze przez odkrycie i zrozumienie (tj. przez
poprawne wydanie i komentarze) odnalezionych arcydzie rzymskiej
poezji okolicznociowej.
Nic wic dziwnego, e niezbyt dotychczas rozwinita nowoaciska
twrczo epicedialna krzewia si bujnie, poczwszy od pierwszych lat
XVI wieku. Szczeglne zasugi w wytworzeniu nowej humanistycznej
formy utworw epicedialnych mia Angelo Poliziano, wybitny humanista florencki, profesor aciny i greki na uniwersytecie we Florencji, wychowawca synw Lorenza de Medici. Komentowa on wielokrotnie Sylwy Stacjusza w swych uniwersyteckich wykadach, a jego do dzi
zreszt niewydany komentarz do nich zjedna sobie pochlebn opini
znawcy przedmiotu Alda Marastoniego.
Angelo Poliziano do tego stopnia spopularyzowa Sylwy i zainteresowa nimi uczon publiczno, i od jego czasw tzn. od przeomu
wieku XV i XVI zapanowao powszechne przekonanie, e s one naj-
166
Stefan Zabocki
wybitniejszym utworem Stacjusza. W swej cenionej przez wspczesnych twrczoci naladuje on wyranie Stacjusza, szczeglne za pochway zdobyo jego epicedium na mier Albiery, ktre odznaczao si
zaletami doskonaego jak wychwala go Juliusz Cezar Scaliger w swej
Poetyce utworu poetyckiego. Obdarzone zostao przeze takimi epitetami jak: elegia valde bona, ingeniosa, plena, numerosa, candida, arguta, efficax, plane digna tanto viro.
Utwr Poliziana, mimo niewtpliwej zalenoci od antycznych wzorw, odznacza si du swobod w traktowaniu zapoyczonych z antyku motyww i w szczliwy sposb czy z sob retoryk Stacjusza
i swobodny, bardziej liryczny tok narracji naladowany z Consolatio ad
Liviam. Te same cechy wystpuj w mniejszym lub wikszym stopniu
i w innych aciskich epicediach epoki.
Wzory antyczne pomagay poetom nowoaciskim w oglnym ujciu utworu, tak np. z antyku zapoyczono zasad trjczciowej kompozycji epicedium renesansowego, std te brano topik utworu oraz szereg zwrotw i wyrae. Nie znaczy to jednak, by poeci humanistyczni
nie wprowadzali nowych elementw, nieznanych lub rzadziej w antycznych wzorach spotykanych. Wyraa si to przede wszystkim w tendencji zmierzajcej do przeksztacania epicedium w rodzaj dramatycznego
opowiadania bd to o yciu, bd o ostatnich chwilach zmarego. Przytoczone wyej epicedium Poliziana na mier Albiery drobiazgowo
i z dramatycznym zaciciem maluje chorob i ostatnie chwile zmarej.
Podobnie i w innych epicediach z XVI wieku spotykamy si z szerokim
epickim opisem z reguy przewaajcym nad refleksj, zazwyczaj do
stereotypow. W polskiej literaturze przykadem takiego utworu, dosy
swobodnie przeksztacajcego wzory antyczne moe by Jana Kochanowskiego Pamitka wszystkimi cnotami hojnie obdarzonemu Janowi Baptycie hrabi na Tczynie, w ktrym to utworze schemat antycznego epicedium zosta wyranie zachowany, cay utwr jednak
przeksztacony zosta w romansowe opowiadanie o fatalnej mioci bohatera do szwedzkiej ksiniczki.
Przejcie antycznego epicedium dao wic istotny impuls do rozwoju epicedium nowoaciskiego, wcale go jednak bliej nie zdeterminowao. Wychodzc od tradycji antycznej, humanici wypracowali dla epicediw epick form, wasn i oryginaln. Sprzyjaa temu zarwno
rnorodno wzorw, jakich humanistom dostarczaa literatura antyczna, od bardziej lirycznej Consolatio ad Liviam do retorycznych epicediw zawartych w Sylwach Stacjusza, jak i brak wyranego teoretycznego sprecyzowania istoty utworu funeralnego.
W poetykach wczesnorenesansowych unika si bliszej dyskusji na
ten temat, podobnie czyni Horacy, ktry w Ars poetica daleki jest od
167
dawania jakichkolwiek szczegowych przepisw technicznych, sprawy za literatury okolicznociowej bliej w ogle nie porusza. Zbyt
mao nagromadzono jeszcze dowiadczenia poetyckiego, by wypuszcza si na niepewne wody uoglnie. Ale te brak wyraniejszych
przepisw nie krpuje swobody twrcw szukajcych nowych form
dla wyraenia naladowanych z antyku treci. Szczeglny nacisk pooony przez poetw nowoaciskich na bogacenie rodkw wyrazu,
w poczeniu ze stereotypow treci utworu, jest atwo zrozumiay.
Cenzura duchowna oraz wielowiekowa tradycja chrzecijaska uniemoliwiay wyraenie w utworze epicedialnym jakichkolwiek myli,
ktre by wychodziy poza oglnie uznane i przyjte pogldy. Utwr
zawsze koczy si religijn pociech, zawsze chwali stereotypowe cnoty a gani te same wystpki. Staroytne Fatum skojarzone z chrzecijask Opatrznoci kieruj losami przedstawionych w utworach funeralnych ludzi, a filozofia yciowa wyraona w nich przewanie jest nieco
monotonna.
Pewne ubstwo i jednostajno myli cechujce utwr funeralny poeta przewanie usiuje wyrwna inwencj formaln. Forma epickiego
opowiadania musiaa szczeglnie pociga czytelnika renesansowego,
ktry tak chtnie siga do licznych w tej epoce zbiorw nowel uciesznych czy przykadnych. Docza si do tego tendencja do gromadzenia
szeregu zaskakujcych porwna, do wyliczania exemplw mitologicznych itp. wszystko zmierzajce do wywarcia na czytelniku wraenia
swobody i bogactwa, ktrych w istocie rzeczy brakowao w epicedium.
Std ju krok do zastosowania w funeralnych poematach retoryki.
Wynagrodzi ma ona czytelnikom wszystkie braki pynce z treciowego
ubstwa utworu. Przesiknite s ni wszystkie niemal epicedia renesansowe. Miejsce dosy rzadko uywajcej pomysowych chwytw retorycznych redniowiecznej meditatio mortis zajmuje teraz kunsztowne,
patetyczne opowiadanie o czynach, mierci i zasugach zmarego. Pomysy retoryczne sprawiaj nieraz, i utwr staje si po prostu trudno
zrozumiay, e graniczy jak np. epicedium Herculesa Strozzy na mier
Cezara Borgii z grotesk. To jednak, co nam wydaje si dzi przesad,
przez wspczesnych poetw przyjmowane byo jako wyraz wysokiego
artyzmu i podziwiane tym bardziej, im wiksz si odznaczao erudycj.
Najdobitniej wiadcz o tym opinie teoretykw epicedium. Jak ju
wyej zaznaczylimy, problematyki utworw funeralnych nie poruszano szerzej w teoretycznych wypowiedziach pisarzy wieku XV. Jest to
poniekd cakowicie zrozumiae. Epicedia staroytne byy bd to nieznane, bd to niezrozumiae, a poezja funeralna uwaana bya za margines poetyckiej twrczoci. Jeden z pierwszych historykw literatury
aciskiej Sicco Polenton yjcy w pierwszej poowie XV wieku, autor
168
Stefan Zabocki
ksiki Scriptorum illustrium latinae linguae libri XVIII, nie zna jeszcze adnego z wybitnych utworw funeralnych staroytnoci, a elegicy
s dla wycznie autorami wierszy erotycznych. Dorobek za poezji
nowoaciskiej w XV wieku by, jeli chodzi o poezj funeraln, dosy
niky, nie dostarcza wic podstaw do uoglnienia i sdw teoretycznych. Dopiero teoretyk schyku renesansu Scaliger zaj si bliej
w swej Poetyce problematyk utworw funeralnych.
Wbrew oczekiwaniu, utworom okolicznociowym Scaliger powici w niej stosunkowo niewiele miejsca. Dziwi to dlatego, e poezja
okolicznociowa bujnie rozkwitaa w wieku XVI, Poetyka za Scaligera
stanowi jakby podsumowanie dowiadcze poetyckich tego stulecia.
Wicej jednak pocigay uczonego szerokie problemy teoretyczne
wice si z epik historyczn i jej te najwicej powici miejsca
w swych dzieach. W poezji jednak okolicznociowej zagadnienie epicediw wysuwa si na pierwsze chyba miejsce, moe dlatego, i Scaliger
sam si ni para, a epicedia swe uwaa wida za godne uwagi, skoro
wyjtek jednego z nich przytacza jako przykad wzorowo napisanego
poematu funeralnego.
Uwagi Scaligera o epicediach odnosz si w istocie rzeczy nie do
epicediw staroytnych, lecz s uoglnieniem praktyki poetyckiej pisarzy wieku XVI. Spord pisarzy staroytnych aden nie jest omwiony
jako autor utworw funeralnych. Tak wic nie wspomina Scaliger o epicediach ani Owidiusza, ani Propercjusza. O Consolatio ad Liviam wypowiada si do ujemnie, porwnujc z ni ju wspomniane epicedium Poliziana na mier Albiery. Wychwalajc je, dodaje Scaliger, i
wolaby napisa utwr taki, jak Poliziano ni Consolatio ad Liviam:
quam elegiam equidem scripsisse malim quam quae dicitur ab Ovidio
in morte Drusi missa ad Liviam. Elegie na mier Mecenasa, ktrymi
wszake zajmowa si jako filolog, pomin te w swym obszernym
przegldzie dziejw poezji rzymskiej, znajdujcym si w Poetyce.
Powody tego s do jasne. Zgodnie z upodobaniem epoki elegie funeralne byy dla w zbyt maym stopniu przepojone retoryk, zbyt odlege od praktyki poetyckiej pisarzy Scaligerowi wspczesnych. Dlatego nic dziwnego, e podziela on wraz z innymi podziw dla dzie
Stacjusza, ktrego obdarza okreleniem poeta cultissimus et ingeniosissimus. Nie odbiega w tym w niczym od gustw sobie wspczesnych, ktrzy podziwiali szczeglnie okolicznociow twrczo autora
Sylw. Wdaje si nawet z nimi w polemik, dowodzc, i epicka twrczo Stacjusza w niczym Sylwom nie ustpuje. Dalej polemizuje z niewymienionymi z nazwiska humanistami, ktrzy zarzucali Stacjuszowi
nadto i zbytni przesad, oraz dowodzi, e tam, gdzie wydaje si on
przesadny, tam jest po prostu ywy. Cao rozwaa zakoczona jest
169
najwyszym w ustach Scaligera komplementem. Oto Stacjusz prawie

dorwnuje Wergiliuszowi: neque enim ullus veterum aut recentiorum
propius ad Virgilianam maiestatem accedere valuit.
Z takimi teoretycznymi zaoeniami zgadza si cakowicie pogld
Scaligera na istot poematu funeralnego. Omawiajc gwne cechy epicediw, ma na myli Scaliger nie tyle utwory staroytne, co sobie
wspczesne. Cel panegiryczny autor stawia na pierwszym miejscu. Epicedia pisze si dla wadcw, dla wojsk (jak w prozaicznym epitafie
greckim), dla urzdnikw (pewnie wyszej rangi), wreszcie dla osb
prywatnych, dla kobiet i dzieci. Kady utwr powinien posiada wstp,
w ktrym naley w sposb agodny okaza swj al, dalej pisze si
w sposb patetyczny, zaczynajc od okrzyku lub zapytania skierowanego jakby do siebie, a wic od pytania retorycznego. Dalej maj nastpowa pochway nie tylko zmarego, ale i samej mierci, w myl zaoe
chrzecijaskiej dydaktyki.
Wida wic silny i zasadniczy wpyw retoryki tak bardzo charakterystycznej dla epicedium nowoaciskiego tego wieku. Wpyw retoryki
przejawia si take i w tym, e Scaliger, podobnie jak rzymscy twrcy
literatury okolicznociowej z okresu cesarstwa, nie dostrzega adnej
istotnej rnicy midzy funeralnym utworem poetyckim a prozaicznym. Epicedium jest dla wierszowanym odpowiednikiem mowy aobnej, ujtej w retoryczne schematy i ozdobionej retoryczn topik. O ile
elegie aobne, np. elegia na mier Mecenasa czy niektre elegie Propercjusza, przedstawiaj liryczny wyraz subiektywnych przey twrcy,
o tyle epicedia Stacjusza uwzgldniaj w swej kompozycji i w wykonaniu wszystkie reguy przewidziane przez greckich retorw opracowujcych przepisy pisania prozaicznych mw aobnych. Potraktowanie
epicedium jako poetyckiego odpowiednika prozaicznej mowy aobnej
cakowicie harmonizuje z oglnym retorycznym ujciem tematu funeralnego, zalecanym przez Scaligera.
Pod innym jeszcze bardzo istotnym wzgldem odzwierciedla poetyka Scaligera tendencje widoczne w poezji nowoaciskiej. Podkrela on
mianowicie, e istotn czci skadow epicedium ma by opowiadanie o czynach zmarego: strat poniesion ukazuje si w opowiadaniu
najpierw sodkim, potem oywionym, w ktrym zatapianie si w szczegach i przesada powikszaj tsknot za strat (iactura demonstratur suavi primum, mox incitatiore narratione, in immoratio et amplificatio auget amissae rei desiderium). Istotn wic czci epicedium
po wstpie i komploracji jest wedug Scaligera narratio ujta w dramatyczny sposb; narratio incitatior, jak to okrela.
Postulat ten jest podsumowaniem dowiadcze rozwoju epicedium
na przestrzeni pierwszej poowy wieku XVI, o ktrym mwilimy po-
170
Stefan Zabocki
wyej. Wanie w praktyce poetyckiej pisarzy renesansowych element

narracyjny odgrywa przecie wyjtkowo du rol. Tendencja wystpujca w epicedium charakterystyczna jest dla caej renesansowej literatury w ogle.
To samo zjawisko obserwujemy w renesansowych heroidach, ktre
przemieniaj si w opowiadanie o romansie dwojga zakochanych bohaterw i przetwarzaj si na co zwrci uwag Heinrich Drrie
w prozaiczny romans w listach. Literatura dydaktyczna w nie mniejszym stopniu objta jest dnoci do fabularyzacji.
U Scaligera element epicki w epicedium, tak silnie podkrelony, nie
wysuwa si jednak jeszcze na pierwsze miejsce, podobnie jak w innej
poetyce tego okresu, poetyce Jacoba Pontanusa. Teoretyk baroku Maciej Kazimierz Sarbiewski czyni natomiast jeszcze jeden krok naprzd.
Twierdzi on mianowicie, e epicedia bliskie s epice, i to epice historycznej. Tez sw uzasadnia on tym, i w epicediach stwarza si posta
idealnego bohatera; poniewa bohater ju nie yje, wic tym atwiej
mona go idealizowa, tak jak to si czyni w epice bohaterskiej stawiajcej czytelnikowi przed oczy pewien stereotyp pozytywnego bohatera. Dlatego w epicedium nie razi pisze Sarbiewski jeli nawet posta opisywanego bohatera odmalowana jest nie nazbyt zgodnie
z prawd historyczn.
Sarbiewski rni si od Scaligera przede wszystkim tym, e znacznie
wikszy nacisk kadzie na element epicki epicedium, traktujc je
wprost jako rodzaj poematu opisowego o yciu idealnego bohatera, natomiast na element retoryczny nie kadzie ju tak wielkiego nacisku jak
Scaliger. Postulat Sarbiewskiego dokadnie odpowiada praktyce poetyckiej epoki. Kochanowskiego Pamitka Tczyskiemu jest ju wrcz poetyck nowelk, ywo opowiedzian bez naduywania retorycznych
efektw, jak to bywao we woskiej literaturze nowoaciskiej w pierwszej poowie wieku. W znacznie wikszym stopniu pod urokiem retoryki pozostaj wczeniejsze epicedia Roizjusza, ale w nich na pierwszy
plan wysuwa si element epicki.
A do czasw baroku wic poetyka podsumowuje dorobek literatury wspczesnej i dopiero w oparciu o usiuje wytyczy drogi
przyszego rozwoju poezji. Sarbiewski w wikszym stopniu przedstawia, jak wygldaj wczesne epicedia, ni da wprowadzenia jakich
nowych rewolucyjnych zmian. Ale s ju u niego myli, ktre w okresie
dojrzaego baroku przeksztac w duym stopniu poetyk epicediw.
Oto odstpstwo od prawdy historycznej na rzecz fikcyjnego, wyidealizowanego obrazu uzasadnia teoretyk tym, i w ten sposb atwiej jest
za pomoc epicedium naucza cnoty. Odstpstwo bowiem od prawdy
pozwoli przedstawi wydarzenia jak pisze Sarbiewski wedle po-
171
wszechnie wanego ideau. Cel utworu funeralnego powinien wic take by dydaktyczny.
W porwnaniu do Scaligera jest to istotne novum w teorii poematu
funeralnego. Renesansowa poetyka bya bowiem mao wraliwa na zagadnienia moralnoci w literaturze, cel za dydaktyczny przewanie nazbyt nie interesowa teoretykw. W epoce baroku przeciwnie, dydaktyka utworw poetyckich zajmowaa szczeglnie teoretykw baroku
jezuickiego, do ktrych przecie nalea Sarbiewski. Jeli wiersze mog
uczy moralnoci, uczy naley pisania wierszy rozumowali teoretycy
barokowej szkoy. Skoro za tak, to opracowa trzeba ju nie poetyk,
jak to robiono w czasach renesansu, ale drobiazgowy podrcznik pisania wierszy, swoist jak w redniowieczu ars versificandi, tak napisan, by po jej przeczytaniu kady ucze bez trudu ukada mg
wiersze funeralne, odznaczajce si wszak tak wielkimi zaletami wychowawczymi.
Znajomo techniki pisania wiersza funeralnego bya niesychanie
przydatna dla kadego w dobie niezwykle rozwielmonionego panegiryzmu. Dziki niej kady ucze byszcze mg erudycj, wprowadzajc
rodzicw w podziw swym talentem poetyckim. W dodatku umiejtno tak oceniano jako zalet moraln wynoszc wersyfikatora ponad
tum grzesznikw.
Nic wic dziwnego, i ju od samego pocztku nowej epoki poetyki
ujte w duchu renesansowym, a wic dostarczajce jedynie oglnych
wskazwek, ustpuj miejsca podrcznikom wersyfikacji uczcym sztuki pisania wierszy funeralnych i podajcym szereg gorszych lub lepszych (przewanie gorszych) przykadw majcych by wzorem dla
tego rodzaju twrczoci. Dzieo pt. Triumphus poeticus mortis, hoc est
selectissima carmina in obitum ex optimis totius Europae poetis
composita wydane przez Matthaeusa Turnemanna we Frankfurcie
w 1624 r. moe suy jako typowy przykad tego rodzaju twrczoci.
Z jzyka aciskiego przeniosa si ona i do jzykw narodowych.
Przy czym po polsku nie pisano takich drobiazgowych przepisw tworzenia wierszy funeralnych, nawizujcych do redniowiecznych artes
versificandi. Przykadem takiego podrcznika, w ktrym epicedia omwione zostay wyjtkowo obszernie, moe by Albrechta Christiana Rotthena, rektora gimnazjum w Halle, Vollstndige Deutsche Poesie, wydana w Lipsku w 1688 r. W podrcznikach tych sztuki pisania wierszy
uczy si tak jak kadego innego przedmiotu.
Nauka polega ma na przyswojeniu przez ucznia szeregu chwytw
technicznych: najpierw naley przedstawi temat w sposb oglny,
pniej rozbi go na opisy szczegowe. Gwnym tematem jest oczywicie ycie zmarego. Propositio, gwny temat utworu, powinna zo-
172
Stefan Zabocki
sta uzasadniona, tzn. poeta musi wyjani czytelnikom, dlaczego opiewa t wanie osobisto. Propositio uzasadniona zostaje za pomoc
szeregu (najczciej trzech lub czterech) argumentw szczegowych:
ratio prima, secunda, tertia et quarta.
Dopiero po tym uzasadnieniu poeta zabra si moe do zilustrowania swych wywodw, owych rationes, opowiadajc ujty epicko yciorys zmarego. Ta druga cz epicedium nazywa si confirmatio per
narrationem i jest jakby unaocznieniem cnt za pomoc opowiadania.
Opis ycia zmarego przedstawia si rozmaicie, najczciej ujty jest
w ramy chronologiczne: lata szkolne, podre zagraniczne, lata maestwa itd., przy czym w kadym okresie na czoo wysuwa si osobna
dla, jemu tylko waciwa cnota.
Opis koczy si conclusio, ostatni czci, ktra skada si z recapitulatio, bdc wyrazem podziwu dla nadzwyczajnych cnt zmarego,
oraz z adhortatio z napomnienia, by wstpowa w jego lady. Cao
poprzedzona by powinna przez krtkie exordium, wprowadzenie, najczciej w formie szeregu pyta retorycznych, jak to jeszcze zaleca Scaliger w swojej poetyce.
W poetyce Rotthena barokowa tendencja do wzmoenia elementu
dydaktycznego widoczna jest cakiem wyranie. Autor utworu funeralnego opowiada ma o yciu zmarego w taki sposb, by z narratio wynikay oglniejsze wnioski o charakterze moralistycznym. Uwagi Sarbiewskiego o naginaniu biografii bohatera do oglniejszego morau
znalazy wic w poetyce Rotthena pene zastosowanie. Dziki temu element epicki zszed jak gdyby na drugie miejsce, gdy biografia
zmarego stanowi jedynie ilustracj dla moralizujcych tez utworu. Jednoczenie za epicedium przestaje by, jak to postulowaa praktyka
i teoria renesansu, swobodnym opowiadaniem. Staje si natomiast logicznie ujtym wywodem o koniecznoci posiadania rozmaitych cnt,
ilustrowanym exemplum biografii zmarego. Narracj zastpuj wic argumenty logiczne, pomysowo twrcz sylogizmy.
Umotywowane to byo oczywicie wzgldem na dydaktyczny cel
utworu funeralnego. Trudno przecie wymaga od kadego ucznia kolegium, by tworzy oryginalne, ywe i zajmujce opowiadania, by by
poet twrczym, mona za i naley ode wymaga umiejtnoci poprawnego rozumowania. I schematy podane przez Rotthena ka zbudowa utwr poetycki na schemacie ju nie trzyczciowym, jak to czynili staroytni, ale na schemacie arystotelesowskiego sylogizmu z jego
konkluzjami i przesankami.
Nic wic dziwnego, i powstae z tej inspiracji utwory s w nieporwnanie wikszym stopniu oparte na logicznym rozumowaniu ni epicedia staroytne. Pisanie utworw funeralnych staje si zabiegiem do
173
prostym, wkrtce te pojawiaj si dziesitki, ba, setki utworw funeralnych, produktw szkolnej muzy. Jednoczenie zahamowany zostaje
tak bujny dotychczas rozwj epicedium jako gatunku. Epicedia barokowe s ju bliniaczo podobne, niezalenie od miejsca i czasu powstania.
Przyczyny zahamowania ich rozwoju szuka mona midzy innymi take i w odmiennym ni w renesansie podejciu poetyki barokowej do
utworu literackiego.
Poetyka renesansowa podsumowaa jak to widzielimy powyej
pewien okres rozwoju gatunku literackiego, ograniczajc si do oglnych wskazwek i raczej inspirujc, ni nakazujc, daleka od kultu logiki arystotelesowskiej, ktrej si humanici raczej, jak wiadomo, jako pozostaoci redniowiecza wystrzegali. Poetyka barokowa wypracowaa
oglny schemat majcy suy powielaniu wierszy. Przejcie tego schematu na potrzeby szkoy utrwalio na dugo w spoecznej wiadomoci
poczucie, i schemat ten jest wany i niezastpiony. Poetyka barokowa
w arbitralny sposb okrelaa, czym jest utwr funeralny i jakie ma
przybra formy, wszystkie za odstpstwa w zarodku byy przez szko
korygowane. Zabrako za ju inspiracji antycznej. Przestay si pojawia nowe dziea antycznej literatury okolicznociowej, znane za straciy swj bezporedni wpyw, jak to byo w czasach renesansu, na rozwj literatury okolicznociowej.
Epicedium przeywa wic bujny wprawdzie, ale ju nietwrczy
okres rozwoju. Temat aobny w tej formie, jak odziedziczya nowoytno, tj. w formie retorycznego epicedium, uproszczony i zwulgaryzowany, sta si wasnoci ogu. Poza szko rozwijaj si za to nowe
formy, nowe ujcia tematu funeralnego, o wiele mniej zalene od dowiadcze poezji staroytnej, a mianowicie refleksyjna liryka funeralna.
Temat ten, pozbawiony w schematycznej do ostatnich granic formie
moliwoci rozwojowych, odradza si znw w lirycznych, penych ekspresji wierszach aobnych poetw angielskiej szkoy metafizycznej, czy
pod pirem mistycyzujcych pisarzy baroku we Woszech, Francji
i w Niemczech, niema te rol odegra w rozwoju liryki polskiej. Ale
rozwj tak dla renesansu charakterystycznego, epicko-retorycznego,
bezporednio si wywodzcego z antyku gatunku epicedium jest
ju na zawsze w epoce baroku zakoczony.
174
Stefan Zabocki
13
Uwagi o recepcji
b. Wincentego Kadubka
w Polsce w XVIII wieku
owszechnie znane s kopoty, jakie mia Jan Dugosz z otrzymaniem biskupstwa, ktre naleao mu si jeli nie za zasugi pooone
w subie kardynaa Zbigniewa Olenickiego, to z pewnoci za prac
dla krla Kazimierza Jagielloczyka, nie mwic ju o niezwykej uczonoci, ktr przewysza wspczesnych sobie duchownych; wszake
z trudem otrzyma dopiero pod koniec ycia biskupstwo lwowskie. Poprzednik jego w pracy kronikarskiej, b. Wincenty Kadubek, dugo
musia te czeka wprawdzie nie na godno biskupi, ktrej zrzek
si. Mimo jednak pobonej mierci in odore sanctitatis w klasztorze
cysterskim w Jdrzejowie, ponad pi wiekw czeka musia na beatyfikacj, ktra wyrniajcemu si, cnotliwemu zakonnikowi naleaa
si jeli ju nie za zasugi na polu przykadnego ycia (nawet w jego
czasach niewielu byo dostojnikw duchownych rezygnujcych z godnoci kocielnych dla ycia w zakonie), to przede wszystkim za uczono, ktr w jeszcze wikszym stopniu ni Dugosz przewysza sw
epok. W poczet bogosawionych policzony zosta dopiero 11 lutego
1764 r., kiedy to papie Klemens XIII przychyli si do wniosku kardynaa Giuseppe Marii Feroniego, sekretarza, i wyrazi zgod na beatyfikacj syncego ju cudami zakonnika klasztoru w Jdrzejowie. Wkrtce, bo 9 czerwca tego roku poleci kardyna Feroni, by w diecezji
krakowskiej odprawiono msz w. i pacierze na pamitk nowego
bogosawionego. Zwizek Kadubka z Krakowem zosta w ten sposb
potwierdzony i na czas pniejszy: by [za] tym goniejsza po caym
wiecie b. Wincentego rozesza si sawa, tene najwyszy caego wiata chrzecijaskiego pasterz dla wszystkich prawowiernych, nie tylko
w kocioach cysterskich Korony Polskiej, ale te po caej osobliwej
Diecezji Krakowskiej odpust trzechdniowy wyznaczy, ktry by tym
wygodniej i uroczyciej odprawia si mg, J.O. Xi Jmo Kajetan
Uwagi o recepcji b. Wincentego Kadubka w Polsce...
175
Sotyk, biskup krakowski [...] tene odpust trzechdniowy od w. Apostolskiej Stolicy nadany na wita zesania Ducha najwitszego wyznaczy i uroczycie z wystawieniem Najw. Sakramentu i kazaniami odprawia nakaza.
Odprawione w klasztorze w Jdrzejowie oraz w katedrze krakowskiej uroczystoci wyranie nawizyway do wczeniejszych inicjatyw
beatyfikacyjnych. Podstaw dla beatyfikacji da ywot Kadubka pira
jednego z najpodniejszych autorw epoki staropolskiej Szymona Starowolskiego herbu odzia (15881656), pierwszego historyka literatury
polskiej, ktry jako kanonik krakowski i penitencjarz katedry krakowskiej szczeglnie interesowa si biografiami biskupw krakowskich,
czemu da znakomity wyraz w cieszcych si popularnoci Vitae Antistitum Cracoviensium per Simonem Starovolscium [...] editae (dwa
wydania: 1655 oraz 1658), nawizujcych w czci powiconej
wanie Kadubkowi do jego wczeniejszego obszernego dziea inspirujcego pniejsz recepcj postaci i dziea Kadubka w dawnej
Polsce.
Bya to obszerna (bo liczca ponad 250 stron in quarto w trzydziestu rozdziaach) monografia Vita et miracula servi Dei Vincentii
Kadubkonis Simone Starovolscio scriptore (Cracoviae 1642), stanowica podstaw dla pniejszych stara beatyfikacyjnych. Opowiada
w niej Starowolski przede wszystkim o cudach zwizanych z translacj
grobu Wincentego, o dziejach monasterium cystersw jdrzejowskich.
Wypracowa tu Starowolski schemat, wyrany w osiemnastowiecznych
staraniach beatyfikacyjnych: nie uczono i zasugi na polu dziejopisarstwa, lecz ascetyczne i pobone ycie nagrodzone cudownymi dzieami
pomiertnymi uzasadniaj t beatyfikacj.
Dzieo Starowolskiego cieszy si musiao znaczn popularnoci,
skoro ukazay si dwa wycigi z monografii: Krtkie zebranie ycia
b. Wincentego Kadubka [...] z szerokiego opisania ywota jego przez
dawnych i teraniejszych historykw polskich wydanego osobliwie
przez X. Szymona Starowolskiego, kantora Kollegiaty tarnowskiej
(pewnie z wieku XVIII) oraz wczeniejsze, icie barokowe streszczenie
dziea Starowolskiego pod tytuem Zapach ry w morimundzie Polskim przez ywot witobliwy bogosawionego sugi Boego Wincentego Kadubka, niegdy biskupa krakowskiego a potem zakonnika Andrzejowskiego wydany, w Krakowie 1682. Dzieo ozdobione zostao
epigramami ku czci Kadubka.
Zarwno monografia Starowolskiego jak i jej pniejsze streszczenie, w ktrym mwi si o Wincentym jako o bogosawionym, suy
miay zapewne przygotowaniom do wystpienia o wyniesienie Wincentego do stanu bogosawionych. Pierwszym wyrazem tych stara bya
176
Stefan Zabocki
wspomniana translacja zwok Kadubka na otarz, gdzie w klasztornym

kociele przygotowano dla marmurow trumn i zoono w niej
zwoki w dniu 19 sierpnia 1633 r., umieszczajc na niej napis: Tu podziwienie owo pokory chrzecijaskiej Wielebny suga Boy Wincenty
Kadubek w pokoju spoczywa.
W procesie beatyfikacyjnym w Rzymie w 1764 r. du rol odegray
zalecenia Innocentego XI (16111689), papiea od roku 1676, ktry zaleci, by przy grobie Kadubka udzielano odpustu zupenego w dniu
8 marca, powiconym Wincentemu jako dzie imienin. W licie swym
Innocenty XI nazwa Kadubka osob wit, co w latach 1681 i 1682,
kiedy list zosta odczytany publicznie, miao sw wyran wymow.
Niechtny jezuitom papie bez wtpienia yczliwie skoni ucho inicjatywie krla Jana III, by na otarz wynie pobonego cystersa.
Kadubek, podkrelajcy w swym dziele konieczno dobrego wspycia wadzy duchownej i wieckiej, idealnie nadawa si na patrona Polski wedug Jana III, ktry przecie stale akcentowa rol posuszestwa
wobec Kocioa, stanowic jakby pozytywne przeciwstawienie Ludwika XIV, wadcy pozostajcego przewanie w konflikcie z papieem.
Nic wic dziwnego, e na usilne proby Jana III monarchy polskiego
tudzie Najjaniejszej Rzeczypospolitej jako te caego duchowiestwa
wszczty w 1689 r. proces beatyfikacyjny mia wszelkie dane ku temu,
by skoczy si pozytywnie; przerwany zosta jednak po mierci papiea, a nastpcy jego ju nie byli zainteresowani beatyfikacj Wincentego.
Wznowiony zosta w 1761 r. w zupenie ju zmienionych okolicznociach historycznych, materiay jednak zebrane przez Starowolskiego
i jego naladowcw stanowi miay podstaw do przeprowadzenia procesu. Przeor klasztoru w Jdrzejowie Wojciech Ziemnicki, sekretarz
krlewski i protonotariusz apostolski wystpi, nie bez zgody Augusta
III, z inicjatyw beatyfikacyjn. Papie Klemens XIII (16931769) nkany konfliktami z powodu jezuitw (wygnanie ich z krajw pozostajcych pod wpywami Burbonw) jak najbardziej mg by zainteresowany procesem beatyfikacyjnym przedstawiciela zakonu cystersw.
W politycznej sytuacji ostatnich lat panowania Augusta III beatyfikacja
Kadubka suy moga nie tylko interesom Kocioa (co oczywiste),
lecz przede wszystkim silnie z nim zwizanej wpywowej partii Potockich, ktrej pniejszy przywdca biskup warmiski i pniejszy prymas Teodor Potocki zaoy podstawy ideowe, w czasach Augusta III
nastawionej antyrosyjsko, wic wrogiej Familii Czartoryskich, niechtnej owieceniowym reformom, schlebiajcej dumie narodowej szlachty. Wanie w ostatnich latach panowania drugiego polskiego Wettyna
zbliyli si do krla, a przede wszystkim do wpywowego przywdcy
partii dworskiej Jerzego Mniszcha, marszaka nadwornego koronnego.
177
Wadysaw Konopczyski pisze, i pomysw politycznych udziela mu

pyszakowaty krtacz Kajetan Sotyk, biskup krakowski, a wpywami
suyli mu Franciszek Salezy Potocki, Micha Radziwi i Adam Krasiski, wszyscy zaciekli wrogowie Familii (a potem krla Stanisawa Augusta), majcy w przyszoci na elekcji popiera kandydata wettyskiego
przeciw kandydatowi Czartoryskich.
Ot Kajetan Sotyk krakowski biskup, wsawiony pniej bohaterskim oporem przeciw uznaniu przez konfederacj radomsk
(17671768) carowej jako gwarantki praw kardynalnych, a wic zdegradowaniu Polski do roli pastwa wasalnego, za co porwany zosta wraz
z Jzefem Zauskim oraz Wacawem i Sewerynem Rzewuskimi do
Kaugi by gwnym promotorem beatyfikacji Kadubka, udzia za
jego osoby w caej sprawie atwo wytumaczy moe szybki przebieg
procesu beatyfikacyjnego, o ktrym przecie mwio si w Polsce ju
od ponad wieku.
Wniosek skierowany przez przeora klasztoru cystersw Wojciecha
Ziemnickiego i przekazany do Rzymu przez Augusta III wrci niebawem znw do Polski, gdy Klemens XIII zleci rozpatrzenie sprawy
Franciszkowi Potkaskiemu, sufraganowi, kanonikowi i oficjaowi generalnemu diecezji krakowskiej, bezporedniemu wic wsppracownikowi biskupa Kajetana Sotyka. Zadanie przedstawienia zasug Wincentego wykona Potkaski szybko, skadajc ju 22 wrzenia 1762 r. wniosek
o beatyfikacj Wincentego. Zapewne nie bez znaczenia by tu fakt, e
materiay do procesu znane byy od czasw Starowolskiego, pozostao
jedynie je troch zmodernizowa i uwspczeni. Jednoczenie
zarzdzono nieustanne uczczenie b. Wincentego nie tylko w Andrzejowskim kociele. Oparcie si na materiale zaczerpnitym z ksiki Starowolskiego miao te i takie konsekwencje dla ujcia postaci
bogosawionego, e podstaw dla procesu Wincentego stay si jego
zasugi jako przykadnego chrzecijanina, wyrzekajcego si godnoci
i bogactw, za co po mierci nagrodzony zosta licznymi cudami,
dziejcymi si nad grobem w kociele jdrzejowskim, w maym za
stopniu uwzgldniono jego zasugi jako uczonego i historyka. Dziki
temu b. Wincenty jawi nam si bardziej jako barokowy wity, godny
uznania dziki ascezie, rodzaj jakby nowego w. Aleksego, ni jako mdrzec w rodzaju w. Bernarda lub w. Tomasza z Akwinu.
Wszystko to dziao si w okresie przygotowa do elekcji nowego
krla, wiadomo ju bowiem byo, e po zakoczeniu wojny siedmioletniej w wyniku mierci Elbiety II w styczniu 1762 r. i zawarcia
w cigu tego roku traktatw pokojowych przez Prusy kolejno z Rosj
(5 maja), Szwecj (22 maja) i wreszcie z Austri (15 stycznia 1763 r.)
schorowany August III wrci do Drezna, by tam w spokoju wyzion
178
Stefan Zabocki
ducha, co stao si istotnie w dniu 5 padziernika 1763 r. Zatwierdzenie wniosku o beatyfikacj Kadubka przypado zatem na okres sejmu
konwokacyjnego w Polsce, stojcego pod znakiem wstpienia na tron
Katarzyny II.
Wobec groby przeprowadzenia radykalnych reform przez stronnictwo Familii przeciwnicy dworscy i zwolennicy Potockich zmobilizowa
usiowali do niemrawo opini szlacheck w obronie starej dynastii, po mierci za Fryderyka Chrystiana i rezygnacji jego braci z kandydowania do tronu polskiego, patrioci popiera zaczli od lutego 1764 r.
Jana Klemensa Branickiego w nadziei, e ten szybko zemrze, oprniajc tron dla modocianego Fryderyka Augusta III Wettyna.
Zatwierdzenie w dniu 11 lutego 1764 r. beatyfikacji Kadubka przypado w sam rodek walki wyborczej, uroczystoci jednak odroczone
zostay z ca pewnoci wskutek wydarze historycznych. Zwoana bowiem na dzie 9 maja 1764 r. konwokacja nie przyniosa Czartoryskim
spodziewanych sukcesw, krlem bowiem wybrano pod naciskiem
posw rosyjskiego i pruskiego byego kochanka Katarzyny II, Stanisawa Augusta. Czartoryscy ogosili jednak swj program reform,
zdradzajc pomys zniesienia liberum veto, storpedowany w zalku
przez sprzeciw posw rosyjskiego i pruskiego. W sprawach dotyczcych religii zostawiono rwnie problem, majcy sta si wkrtce
osi zatargu z Rosj i Prusami: nie zmieniono pooenia prawnego dysydentw, mimo naciskw posw obu ociennych mocarstw, moe obawiajc si opinii szlacheckiej.
W tej sytuacji biskup Kajetan Sotyk, nawizujc do bulli papieskiej
z poprzedniego roku, ogosi pocztek uroczystoci beatyfikacyjnych
Wincentego na Zielone witki 1765 r., organizujc uroczystoci w Krakowie i Jdrzejowie. Stanisaw August, ktry koronujc si w Warszawie
w dniu 25 listopada 1764 r., sprzeciwi si tradycji koronacji krakowskiej, zapewne z obawy przed biskupem Sotykiem, widzie musia
w uroczystociach beatyfikacyjnych demonstracj wymierzon przeciw
sobie i przeciw Czartoryskim, z ktrymi utrzymywa jeszcze jak najlepsze stosunki.
Biskup Sotyk podkrela bowiem, i s to uroczystoci oglnonarodowe, w licie pasterskim z 10 kwietnia 1765 r. piszc, e wszyscy cieszy si winni z nowej beatyfikacji: exultandum est universi Genti nostrae quod iam publico cultu novi de sanguine suo Divi patrocinium
invocare poterit, cuius sanctitatem a saeculis demiratur. Szczegln za
rado ywi winien Koci i katolicy Polscy: exultandum Ecclesiae
Polonae, quod Principis olim sui, quam semper veluti speculum et normam episcoporum respexit, perfectissimae virtutes calculum supremae
Vicarii Christi potestatis obtinuerit.
179
Take uroczystoci w Jdrzejowie i w Krakowie potraktowano jako

uroczystoci oglnopolskie. Dziki nim diecezja krakowska staa si
orodkiem patriotycznego oporu wymierzonego po cichu przeciw nowatorskim projektom krla i Familii. Wida to w kompozycji samej uroczystoci i w towarzyszcych jej inicjatywach edytorskich. Odbya si
ona w Zielone witki 1765 r. i poczona bya z odpustem zupenym,
uwietniona za uroczyst celebr Najwitszego Sakramentu w diecezji krakowskiej i wystpami najwybitniejszych kaznodziejw diecezji.
Biskupstwo krakowskie stao si odtd ju cakiem wyranie orodkiem
oporu przeciw masoskim pomysom reform inicjowanym przez dwr
i Famili, zapocztkowujc sprzeciw wobec prb odebrania katolikom
pierwszestwa w pastwie, przedsibranym niebawem przez posw
rosyjskiego i pruskiego na sejmie w Radomiu, co skoczyo si wspomnian deportacj Sotyka i towarzyszy do Kaugi.
W Jdrzejowie odpust trzydniowy osobliwym odprawi si porzdkiem, jak wiadczy wspczesny autor: Nasamprzd brama przed
kocioem bya sztucznie wystawiona, kolumnami z wiszcymi festonami czterema przyozdobiona, na podobiestwo przeroczystoci wydana, za ktr ku kocioowi wystawione byy z stron obydwch kolumn
dziesi, na ktrych wierzchokach we dnie i w nocy obfite wydawajce wiato gorzay kagace. Na wierzchu bramy wydana bya
kamienna osoba w. Wojciecha patrona andrzejowskiego kocioa,
ktr na bokach zdobiy dwie statuy kamienne, jedna w. Benedykta
opata, druga w. Bernarda. W tej bramie by obraz wyniesiony w gr
b. Wincentego, wszak w sztucznych osadzonych ogniach przy liczno
zastawionych lampach, pod ktrym da si czyta napis: Beato Vincentio Triumphatori decus et honor in perpetuum. Przyjcie kocielne
nowo wynalezion byo przystrojone sztuk, nad ktr takowy czytano
napis pod herbem teraniejszego Ojca w. odmalowanym wybornie:
Sanctissimus Dominus Clemens Papa XIII ad perpetuam confirmavit
cultum immemorabilem b. Vincentii Kadubkonis a.d. 1765. Co
wszystko na caej facjacie kocielnej nieustannie gorejce otaczao
wiato.
Biskup Sotyk, waciwy organizator uroczystoci, uhonorowany zosta pod koniec pierwszego dnia obchodw, kiedy to przy odgosie bicia armat, modzierzy i liczno zgromadzonej kapeli wydany by fajerwerk, ktry herb J.O. ksicia biskupa krakowskiego blisko godziny do
upodobania kademu w rozmaitych pali pomieniach przy wydaniu innych sztuk ognistych.
Uroczystoci trway, mimo soty i niepogody, a trzy dni i uwietnione zostay liczn obecnoci wiernych. Towarzyszyy im te upamitniajce wito i kult nowego bogosawionego imprezy wydawnicze.
12*
180
Stefan Zabocki
Przypomina mog one pniejsze przedsiwzicia edytorskie znane

z czasw stanisawowskich.
Starowolski, jak wspomniano wyej, przedstawi w postaci Kadubka
obraz barokowego witego-ascety, pomijajc jego dorobek jako uczonego. Uwyranio si to w jego Scriptorum Polonicorum Hekatonts,
gdzie pominito twrczo Kadubka, cho znalazo si miejsce i dla
Dugosza, i dla Kromera. Ksika wydana w 1625 r., przedrukowana
w dwa lata pniej, po raz trzeci wydana bya w 1734 (dedykowana
krlowi Augustowi III), przypominajc nie tyle Kadubka, co twrczo
jego piewcy, Starowolskiego. Streszczenie jednak aciskiego ywota
Kadubka zawiera zapewne nieprzebadany do dzi druk z XVIII wieku
pt. ywot bogosawionego Wincentego Kadubka biskupa niegdy
krakowskiego z familii Rycw starodawnej, znakomitymi w Polszcze cnotami zaszczyconej, a potem wielkiej pokory zakonnika zakonu
w. cysterskiego w klasztorze Andrzejowskim spoczywajcego krtko
z dawnych dziejw osobliwie ks. Szymona Starowolskiego kantora
kollegiaty Tarnowskiej zebrane.
Zasug za zapewne biskupa Sotyka jest edycja panegiryku ku czci
Kadubka wydanego w roku beatyfikacji w Krakowie w drukarni seminarium duchownego pt. Zwycizca siebie i wiata Wincenty de Rosis
Kadubek, wprzd biskup krakowski, a potem pokorny zakonnik
w klasztorze Andrzejowskim zakonu cysterskiego naboestwem serc
i ust wiernych w trzydniowej uroczystoci beatyfikacji jego uczczony
(Krakw 1765). Natomiast biskupowi Sotykowi dedykowany zosta tom
kaza wygoszonych z okazji beatyfikacji Kadubka w katedrze krakowskiej przez ks. Jakuba Marciszowskiego, kanonika katedralnego w Krakowie, oraz przez ksiy Andrzeja Lipiewicza i Erazma Janiewicza, profesorw teologii. Uczone kazania zatytuowane zostay obszernie,
dobrze odzwierciedlajc barokowego ducha uroczystoci beatyfikacyjnych formu pierwszej strony: Ogoszenie czci i chway wiekopomnej
wielkiego w kociele Sugi Boego, teraz wieo w poczet bogosawionych paskich policzonego, b. Wincentego Kadubka niegdy[] biskupa krakowskiego a potem w zakonie cystercieskim klasztorze Andrzejowskim professa, pod czas trzechdniowego na uszanowanie Jego
naboestwa troistym kazaniem na pamitk wdzicznoci przewietnej katedry krakowskiej ku samemu biskupowi, diecezji caej ku swemu pasterzowi w kociele katedralnym krakowskim roku Paskiego
1765 uczynione.
I tutaj niemal niewidoczny jest Kadubek jako historyk, mimo faktu,
i kronika jego, po raz pierwszy opublikowana drukiem w Dobromilu
w 1612 r., szersz popularno zyskaa wanie w pierwszej poowie
XVIII wieku po publikacji przy kronice Dugosza w edycji lipskiej
181
z 1712 r., i ponownie w Gdasku przez Gotfryda Lengnicha w 1749 r.

(std te zna j pniej Adam Naruszewicz, wielokrotnie i ciekawie
wspominajcy kronikarza). Niezadugo po beatyfikacji przedrukowa
za kronik Kadubka Wawrzyniec Mitzler de Koloff w swej Historiarum Poloniae collectio magna z 1769 r.
Motywy duszpasterskie poczone z politycznymi przesoniy wic
cakowicie dorobek Wincentego jako kronikarza, cho mogoby si wydawa, e wanie w pierwszej poowie wieku zbudowano podstawy
do takiej pozytywnej oceny redniowiecznego erudyty. Widoczne to
jest moe najwyraniej w obszernym tomie powiconym beatyfikacji
Wincentego i wydanym oczywicie w Krakowie, znw z inicjatywy
biskupa Sotyka, przez ks. Jana Kantego Laskiewicza, doktora teologii
oraz kaznodziei w kociele Mariackim, obdarzonego licznymi godnociami duchownymi wpywowego profesora krakowskiego, wsawionego rok wczeniej kazaniem wygoszonym w kociele Mariackim ku czci
Stanisawa Augusta w dniu jego koronacji w Warszawie, pod nieobecno krla.
Zbir kaza Chwaa b. Wincentego Kadubka niegdy biskupa krakowskiego [...] wyrokiem Klemensa XIII roku 1765 potwierdzona zawiera nie tylko szczegowy opis uroczystoci w Jdrzejowie, niezmiernie ciekawe s rwnie pozostae kazania zbiorku, oprcz tytuowego,
obszernego kazania, waciwie studium ks. Franciszka Zibiskiego: kazanie ks. Karola Marxena, profesora obojga praw, kazanie ks. Marcina
Jasiskiego, ks. Mikoaja Szymbowskiego, kazanie samego wydawcy
zbioru oraz kazanie ks. Andrzeja Lipiewicza, profesora i doktora praw.
O ile powyej wspomniany tom ks. Marciszowskiego czy si z obchodami beatyfikacyjnymi w Krakowie, o tyle zbir Laskiewicza relacjonuje przebieg uroczystoci w Jdrzejowie, jest wic waniejszy i bardziej reprezentatywny, przeznaczony te jest dla szerszego odbiorcy ni
tom krakowski, opracowany przede wszystkim w jzyku aciskim, raczej wic apelujcy do rodowiska duchownego (znajomo potoczna
aciny bya w drugiej poowie wieku wrd szlachty rzadsza ni jeszcze
p wieku wczeniej). A zbir jdrzejowski apeluje wanie do odbiorcy
szlacheckiego. wiadczy o tym ju dedykacja tomu, gdy wyeksponowane s tu wanie polityczne wtki beatyfikacji znakomitego kronikarza.
Wyrniaj je epigramy nieznanego autorstwa umieszczone pod tarcz
herbow przedstawiajc zot wolno. Objaniaj one polityczny
sens beatyfikacji i kultu b. Kadubka. Pierwszy brzmi:
Bezpieczna Zota Wolno w rowej koronie
Gdy ci stan Wincenty biskup ku obronie.
182
Stefan Zabocki
Rowa korona bogosawionego znana jest ju nam z rozwaa

o Kadubku z XVII wieku. Zapach ry w Morimundzie polskim
wystpi te jeszcze i pniej w owieceniu i jest aluzj do nazwiska
bogosawionego: Wincenty de Rosis (Ryc) Kadubek. Trudno natomiast wnikn w racj autora epigramu, gdy kae witemu biskupowi
broni zotej wolnoci. Przekonanie to wyraa raczej, jak si zdaje,
pogld stronnictwa patriotw walczcych zaciekle z Famili o zachowanie liberum veto. Sceptyk powiedziaby zreszt, i w obronie zotej wolnoci na sejmie konwokacyjnym stan nie tyle b. Wincenty, co Moskale, jeli wiersz rozumie jako aluzj do porzucenia przez Czartoryskich
swych planw, wymuszonego przez obu posw ociennych mocarstw.
Drugi epigram rozumie za mona jako zacht dla Stanisawa Augusta, by pogodzi si z oponentami, do czego zreszt w kazaniu swym
zachca wieo przez Katarzyn II kreowanego monarch wydawca
zbioru kaza ks. Laskiewicz. Wiersz brzmi bowiem:
Gdy ci Polsko Wincenty biskup bogosawi
Krzyem, w sawie najwyszej z Monarch wystawi.
yczenie niestety nie sprawdzio si. Monarcha nie pojawi si

w Krakowie, na uroczystociach zabrako te kogokolwiek z bliskich
mu ludzi. Skcony ze szlacht i spoeczestwem krl przeyje niebawem ponienia konfederacji barskiej walczcej w obronie wiary katolickiej i niezalenoci politycznej pastwa.
Pozostae dwa epigramy podkreli maj rol Kadubka jako patrona
zotej wolnoci (trudno powiedzie, czy taki wniosek mgby wynika
z jego kroniki, z pewnoci jednak wynika z niej przekonanie
o zwizku Kocioa z dziejami narodu):
Chwa wielk Wincenty jest przyozdobiony
Jakby synem wolnoci zotej by zrodzony.
Ciekawe, e autor jakby zdaje sobie spraw z tego, e do trudno

byoby mwi o Kadubku jako o patronie zotej wolnoci: wiadczy
o tym owo jakby, podajce przecie w wtpliwo myl epigramu.
Natomiast w ostatnim epigramie wyranie ju widoczna jest idea
poczenia kultu b. Kadubka z wielkoci Kocioa katolickiego i fundamentem Rzeczypospolitej zot wolnoci. Epigram ten zdaje si
jakby zapowiada dwa gwne konflikty nastpnego dziesiciolecia:
spraw roli katolicyzmu w Polsce, ktra uwydatni si miaa w czasie
konfederacji radomskiej i w sprawie dysydentw, oraz spraw owieceniowej reformy ustroju politycznego i zniesienia liberum veto:
183
Traci Krzy umartwienie, nie czu jadu wa

Gdy nim dzielno Wolnoci zotej rzdzi ma.
Nie tylko do tych politycznych i polemicznych akcentw ogranicza

si tre zbiorku, z pozoru powiconego wycznie szerzeniu kultu
nowego bogosawionego. W tekcie najwaniejszego, otwierajcego
tom kazania ks. Zibiskiego czytamy, e nie tylko apostoom, ale
i caemu Kocioowi Chrystusowemu tene Duch najwitszy obiecany,
zesany i w tyme Kociele zawsze zostajc, nauczy wszystkiego i stanowi wszystko przez Namiestnikw, co jest potrzebne Kocioowi przeciwko wszystkim kacerskim bdom. Tak Koci prawowierny Chrystusw naucza Duch Najwitszy, e mu na niczym nie zbywa. Grunt
wiary prawdziwej zachowuje, bdy kacerskie wykorzenia, prawdziw
wiar rozkrzewia. Podania Apostolskie przestrzega kae: Tenete traditiones quas didicistis.
Te skdind abstrakcyjne zalecenia w czasie, gdy ambasadorowie
obu ociennych mocarstw oficjalnie zgaszaj postulat ograniczenia
wpyww Kocioa w pastwie, nabieraj zgoa konkretnego i aktualnego znaczenia. Podobnie, gdy dalej autor napomina uczestnikw uroczystoci ku czci Kadubka, i Duch wity tych wszystkich, ktrzy pokornym sercem jemu si za ucznie oddaj, naucza, co prawo Boskie kae,
co Koci w. postanawia, co Pismo w., koncylia Ojcw w., w sobie
zamykaj, ktre nie co inszego s tylko zbir wszelkiej prawdy z nauki
Ducha najwitszego uformowany: instinctu cuius ac dono dictati sunt
canones.
Prawd niekwestionowan jest wic przede wszystkim nauka Kocioa katolickiego, nie za heretykw, i tylko zgodnie z nauk Kocioa
naley postpowa. Co ciekawsze, rozrnia tu si zdaje kaznodzieja
wiedz prawdziw, czyli zaaprobowan przez nauk katolick, i wiedz
heretyck oraz wieck. e tak w istocie jest, wiadcz uwagi w dalszym cigu kazania, gdzie wywodzi, i szkoa Ducha najwitszego
wszystkie narody wiary nauczajca i w niej wiczca, adnemu bdowi
i omyleniu nie podlegajca jest dla wszystkich pragncych zbawiennej
nauki otwarta. Dostpna za jest tylko pokornym, nie za tym, co fasz
za prawd podaj: C owemu pomoe, ktry si dobrze zna na obrotach niebieskich a swoich zych naogw do siebie nie widzi. Niech si
w chlubi by rozumnym nauczycielem, gupi jest, jeeli o zacnoci duszy swojej nie wie.
e te suszne wywody znajduj take zastosowanie do wczesnej
rzeczywistoci, wida z zakoczenia, gdzie wyoy autor expressis verbis myl przewodni caego kazania, a zatem i istot ceremonii beatyfikacyjnej. Powoa si przy tym na gazety publiczne z 1763 r., majc za-
184
Stefan Zabocki
pewne na myli wychodzce od 1761 r. dwa razy w tygodniu

Wiadomoci Warszawskie, ktre (zmieniwszy tytu na Kurier Warszawski od 1763 r.) pod redakcj Franciszka Bohomolca, pniej redagowane wesp ze Stanisawem uskin, a wreszcie pod redakcj samego uskiny z pisma z pocztku zachowawczego i patriotycznego
przeksztaciy si w kocu w arcykonserwatywny organ obrocw targowicy i liberum veto.
Nauce bowiem opartej na przykazaniach przeciwstawi mona
faszyw wiedz, goszon przez wiele europejskich obywatelw,
a zwaszcza politykw i statystw czasu niniejszego, ktrzy nakaniaj
si ad indifferentiam et libertinismum: adna religia u nich w wysokim nie zostaa szacunku, do adnej si praw i przykaza boskich nie
wi, ale raczej wszystko za wymysy duchownych i banie poczytaj
albo si pogaskim trybem za Piatem pytaj: co jest prawda?.
Uwagi te mog si oczywicie stosowa do programu stronnictwa
owieceniowego, a zwaszcza do programu Familii, wanie wyraonemu na elekcji krla. Zarzut kaznodziei trafia poniekd w istot programu Familii, zamierzajcej dokona reformy pastwa na wasn rk,
z pominiciem Kocioa, ktry z reform w duchu libertyskim zgodzi
si nie mg i nie chcia, tym bardziej za z reform urzeczywistnian
przy pomocy heretykw, tzn. wojsk rosyjskich i pruskich. Dlatego wyrana jest aluzja do oponentw Kocioa: Prawo natury i narodu czstokro w wikszym jest szacunku, ni sowo Boskie i wszdzie nad
nim ma przodkowanie. Dalej za dodaje kaznodzieja: Nie jeste to
szkaradne Boga zapomnienie? Nie jeste to zrzuca z siebie jarzmo
Chrystusowe, a jarzmo dosy lekkie, wszystkie wizy targa i wolno
synw Boskich w wolno cielesn przemienia?.
Beatyfikacja Kadubka jawi si wic moe jako prba odpowiedzi
Kocioa na nieszczsn elekcj Stanisawa Augusta przy pomocy wojsk
rosyjskich, przy pogrkach posa pruskiego, prba zapobieenia dyskusji nad prawami kardynalnymi oraz zamiar udzielenia nauczki Czartoryskim pragncym na konwokacji przeforsowa swe owieceniowe pomysy za wszelk cen.
Polemika z ideowymi adwersarzami biskupa Sotyka przeprowadzona z okazji uczczenia beatyfikacji b. Wincentego miaa do ostry przebieg. Wydaje si, e po raz pierwszy doszo tu do zderzenia obu obozw po fatalnym przebiegu elekcji Stanisawa Augusta. Zamykajc
kazanie, powiedzia ks. Zibiski: choby w stpie tuk gupiego
i kropli oleju mdroci z niego nie wytoczysz. [...] Tak wszyscy nikczemni s, w ktrych nie masz nauki Ducha najwitszego, nikczemni,
bo maj w nienawici nauk i bojani Boej nie pojmuj. Nie ucz si
bowiem modzi mdroci prawdziwej a faszywej przewrotnoci ducha
185
i ciaa. Maj pozr pobonoci, lecz si mocy jej zapieraj. I koczy

cytatem z listu w. Pawa do Rzymian: Znikczemnieli w mylach swoich i zamione jest bezrozumne serce ich.
Zwolennicy starej demokracji i tradycyjnej przewagi katolicyzmu
w Polsce nie ustpowali wic atwo przed zwolennikami francuskiego
owiecenia. Usiowano jeszcze pniej nawiza do kultu b. Kadubka,
cigle w duchu tradycyjnych wartoci. Jeszcze w 1779 r. ukazao si
w Krakowie w drukarni akademickiej ycie bogosawionego Wincentego Kadubka, Polaka, najprzd biskupa krakowskiego, a potem
w klasztorze Jdrzejowskim zakonnika cystercjeskiego, z przydatkiem litanii i pieni w czasie wprowadzenia i zaczcia naboestwa
w kociele krakowskim w. Wojciecha arcybiskupa gnienieskiego
wydane.
Jest ju tutaj Kadubek uznanym niejako i stale celebrowanym patronem kraju. Pewnie nieprzypadkowo orodkiem kultu uczyniono kociek w. Wojciecha, niewielk, ale bardzo wan swym znaczeniem
i pooeniem witynk w centrum miasta. W Jdrzejowie za, bardziej
wwczas ni dzisiaj znanym orodku ycia duchowego w kraju,
urzdzano od czasu do czasu certamina poetica. Nic wic dziwnego, e
w postpowym rodowisku krla Stanisawa Augusta kult ten wzbudza mg nieco irytacji.
Trudno jej byo da wyraz w czasie konfederacji barskiej, kiedy to
Warszawa bya naprawd zagroona przez konfederatw, gotowych do
detronizacji krla w imi wolnoci moralnej i politycznej. Dopiero gdy
ogoszono rozbir Polski, grzebic tym samym ostatecznie nadzieje
konfederatw na zmian znienawidzonego monarchy, mogo stronnictwo dworskie myle o odpowiedzi na kult b. Wincentego, ktry
o mao co nie przyczyni si do obalenia wpywu Czartoryskich. Nie
mona jednak byo czyni tego od razu po szoku, jakim by dla
spoeczestwa pierwszy rozbir kraju. Waniejsze ponadto rzeczy ni
polemika z pogldami przegranej strony zajmoway stronnictwo dworskie. Polemika z kultem Kadubka nadawaa si wic raczej do ironii
ni do powanej dysputy; nie mona te byo oczywicie artowa ze
witoci uwaanego za kolejnego patrona Polski uczonego biskupa,
wypadao wic zakwestionowa to, co w epoce owiecenia zakwestionowa byo najatwiej: jego uczono, dla intelektualistw epoki wysoce podejrzan.
Co ciekawe, Naruszewicz, historyk z profesji, wyraa si o swym redniowiecznym poprzedniku nie bez rewerencji i to w kontekcie jak
najbardziej pochlebnym dla bogosawionego, mianowicie w licie do
krla Stanisawa Augusta: Co Kazimierz Jagielloczyk Dugoszowi,
Sprawiedliwy Kadubkowi, Zygmunt August Kromerowi, Stefan Sarnic-
186
Stefan Zabocki
kiemu, z ktrych oni rozkazu pisali histori, to Stanisaw August jest dla
mnie. Inaczej myla o Kadubku swawolny biskup Krasicki, nastpca
(oto ironia historii!) Kromera i Starowolskiego na stolicy biskupw
warmiskich. W pisanym od 1774 r. poemacie heroikomicznym o wojnie myszy z kotami, rojcym si od zoliwych aluzji do wojny konfederatw ze Stanisawem Augustem i stronnictwem patriotw, zadedykowanym krlowi a zatytuowanym Myszeis i wydanym bez dedykacji
w 1775 r. w Warszawie u Grlla, drukarza owieceniowej elity kraju,
nawiza nie tylko do Kadubkowej fabuy o Popielu, do zoliwie
przeniesionej do czasw poecie wspczesnych, lecz take apostrofowa samego kronikarza w zakoczeniu, czyli w znaczcej czci utworu
(Myszeis X 113 n.). Wypada to tym bardziej podkreli, e wiadomo, i
Krasicki niezwykle starannie opracowa swj poemat, piszc go najpierw proz i dopiero pniej jak Wergiliusz przerabiajc proz na
wersj poetyck. By za sformuowania byy klarowne i jednoznaczne,
prozatorsk wersj napisa po francusku.
Poemat oparty jest na zasadzie ironii: pochwaa stanowi z reguy
w intencji autora nagan. Gdy wic Kadubek nazwany jest wielkim
(wielki Kadubku, kt ci wielbi zdoa?), podejrzewa moemy, i
poeta wymiewa t wielko. Kadubek jest nazywany wielkim, poniewa objawi on nam dziwy legendy i za to wiek ci potomny bdzie bogosawi. W zestawieniu z panegirykami kanonizacyjnymi
brzmi to jak kpina i tak jest w istocie: A my, ktrzy tych powieci
syszymy / Dobrego ma wszyscy wychwalajmy, / Sawmy autora,
z ktrego bierzemy; / gdy wod pijem, rdo uwieczajmy!. Chwali
mamy Kadubka za bzdury, banie, ktre mog tylko bawi. Byo to
wic ostateczne wyjanienie intencji poematu Krasickiego: Kadubek
jest godny miechu, nie za kultu. Poniewa Krasicki nie mg zakwestionowa duchowych zasug mistrza Wincentego, omieszy jego kronik.
Tre Myszeidy omieszaa bez wtpienia barszczan, nie obyo si
zreszt i bez satyrycznych uwag pod adresem wasnego obozu. Nie bez
zakopotania powiedzie jednak trzeba, e dziao si to te po katastrofie pierwszego zaboru, e przedstawienie tragicznego epizodu konfederacji pierwszego powstania narodowego jako wojny myszy z kotami,
a postaci bohatera opozycji antyreformatorskiej Kadubka jako
gupawego historyka budzi moe u bardziej uwanego czytelnika niesmak, tym bardziej e Krasicki opublikowa utwr ju po przeniesieniu
si do Prus, a tekst wiersza dedykacyjnego Przy oddaniu Myszeidos
do Stanisawa Augusta przesa krlowi z Berlina. To wszystko doskonale objania, dlaczego pikny wiersz O mioci Ojczyzny, znany z Zabaw Przyjemnych i Poytecznych (1774, T. 10, Cz. II, s. 318) znalaz si
187
w poemacie jako refleksja poety nad bohaterstwem kota Gryzomira

(Myszeis IX 33 n.).
Ironia Krasickiego wyraa stanowisko dworu bezsilnego wobec beatyfikacji Wincentego. Krl mg bowiem zaprotestowa jedynie swoj
nieobecnoci podczas uroczystoci oraz przeniesieniem sejmu koronacyjnego do Warszawy, wbrew tradycji Rzeczypospolitej. Urazy jednak
rodowisko owieceniowe nie zapomniao. Dao jej wyraz po zupenej
klsce przeciwnika politycznego, omieszajc go i jego ideay niezwykle zoliwym i inteligentnym pirem utalentowanego biskupa postpowca. Std te i dedykacja. Talent Krasickiego sprawi, i na og rzadko uwiadamiamy sobie, e niezbyt dobrze o autorze wiadczy kontekst
historyczny poematu, na ktrego genez bez wtpienia wpyw musiaa
wywrze sprawa beatyfikacji Kadubka, nieobojtna przecie Krasickiemu jako wyszemu duchownemu.
188
Stefan Zabocki
14
Mickiewicz w krgu neohellenizmu
eneza romantycznego wiatopogldu modego Mickiewicza mniej

interesowaa badaczy wieku XIX, przede wszystkim z powodu braku
rde. Jeszcze u schyku stulecia mg Jzef Tretiak susznie stwierdzi1, e lata studiw poety przesonite s jakby mg. Dopiero odkrycie Archiwum Filomatw rzucio na nie cakiem nowe wiato. Jzef
Kallenbach pierwszy ujawni istnienie szeregu modzieczych, dotychczas nieznanych poematw Mickiewicza2, publikacja za materiaw filomackich przez Jana Czubka3 pozwolia bliej wnikn w okolicznoci
ich powstania. Odkrycia te wypeniy dotkliw luk, jaka dotychczas istniaa midzy Zim miejsk a Od do modoci i witeziank; niebawem te Konrad Grski pokusi si o syntetyczne opracowanie okresu
modoci Mickiewicza na podstawie nowo odkrytych rde4.
Modo poety dzieli on na dwie wyrane fazy, pseudoklasyczn
i romantyczn, a opierajc si na analizie pisanych w awie uniwersyteckiej utworw, wypowiada si za cakowitym pseudoklasycyzmem
Mickiewicza w okresie studiw, pierwiastki za romantyczne dostrzega
dopiero w czasie pobytu w Kownie, kiedy to nieszczliwa mio, samotno i oddalenie od przyjaci wileskich, a wreszcie intensywna
lektura romantykw, z pocztku niemieckich, a pniej angielskich,
przyczyni si miay do zaamania dotychczasowego racjonalizmu
i pseudoklasycyzmu. Z modzieczego racjonalizmu pisze Grski5
1
J. T r e t i a k: Modo Mickiewicza. T. 1. Petersburg 1898, s. 93.

J. K a l l e n b a c h: O nieznanych utworach modzieczych A. Mickiewicza. Pamitnik Literacki 1908, R. VII, s. 74 n.
3 Archiwum Filomatw. Wyd. J. C z u b e k. Cz. 1. Krakw 1913; Cz. 2. Krakw 1922.
4 K. G r s k i: Pogld na wiat modego Mickiewicza (18151823). Warszawa
1925.
5 Ibidem, s. 73.
2
189
miay wydoby Mickiewicza dwa czynniki, ktrych dziaanie rozpoczo si dopiero po skoczeniu Uniwersytetu. S to: wpyw niemieckiego, a potem angielskiego romantyzmu i zwrot do ludowoci oraz
przeycia osobiste. Pierwszy czynnik oddziaywa ju w latach uniwersyteckich, cho nie zdoa wywoa w Mickiewiczu gbszego oddwiku. Juliusz Kleiner ju wczeniej widzia moment przeomu: najpierw
przejcie od pseudoklasycyzmu do filomatyzmu, ktre dokonao si
przede wszystkim w burszowskich jambach poety6, w ktrych
w miejsce rygoryzmu poetyckiego pseudoklasykw wprowadzi on
yw, potoczn mow studentw. Take obiektywizm pseudoklasycznych tumacze z Woltera stopniowo wypierany jest przez subiektywn poezj filomack, ta znw przez rodzcy si pniej w Kownie
romantyzm7.
Ju u Kleinera podzia na Mickiewicza klasyka i Mickiewicza romantyka zdaje si by zatarty; z wielk psychologiczn wnikliwoci podkrela on parokrotnie, i trudno jest mwi o gwatownych zmianach
i nagych przewartociowaniach estetycznych u Mickiewicza, gdy
u niego od podniety do reakcji twrczej droga bya czsto duga8
i gboko i trwale wzrosn musi przeycie, zanim odczuje on potrzeb wyrazu9. Cigle jednak przeciwstawienie klasyk romantyk obecne jest przy analizie wczesnej twrczoci poety; tak wic Oda do
modoci bdzie dla utworem przede wszystkim romantycznym, przeciwstawionym podobnym utworom pseudoklasycznym10. Przecie jednak ewolucja od klasycyzmu do romantyzmu przedstawiona jest ostronie, z wielkim wyczuciem stopniowo rodzcych si w wiadomoci
poety i powoli utrwalanych zmian ideowych.
Ten proces zacierania si rnicy midzy Mickiewiczem klasykiem
a romantykiem uwydatni si zwaszcza u Wacawa Kubackiego, ktry
unaoczni to, e Oda do modoci cakowicie naley do wieku XVIII,
w ktrym znajdziemy wszystkie podstawowe idee wyraone w tym
utworze. Trzeba pamita pisze Kubacki e w onie Owiecenia
pulsoway rne nurty11. Kubacki likwiduje poniekd tradycyjny
dualizm racjonalistyczno-romantyczny, wskazujc na rozwijajcy si
w Cambridge osiemnastowieczny prd zmodyfikowanego racjonali6
Zob. J. K l e i n e r: Mickiewicz. T. 1. Lublin 1948, s. 155.

Ibidem, s. 193 n.
8 Ibidem, s. 147.
9 Ibidem, s. 94.
10 Ibidem, s. 217 n. Nie zaprzeczajc klasycznym tradycjom Ody do modoci, pisze
Kleiner, e jest to pierwszy w Polsce manifest romantycznej walki z rzeczywistoci
istniejc.
11 W. K u b a c k i: Pierwiosnki polskiego romantyzmu. Krakw 1949, s. 92.
7
190
Stefan Zabocki
stycznie platonizmu i na jego wpyw na ca pniejsz myl preromantyczn i romantyczn12.

Tak wic okres pseudoklasyczny w wiatopogldzie modego Mickiewicza ulega w opinii badaczy ograniczeniu. Modziecze poematy
i tumaczenia z Woltera uwaa mona raczej za wprawk stylistyczn
ni za manifestacj okrelonego programu estetycznego, a wczesne
wiersze autora Ody do modoci czy naley z poezj czasu rewolucji
(by uy wyraenia Gilberta Higheta) wywodzc si z owiecenia. Jedyny za wykoczony i wydrukowany pseudoklasyczny wiersz, a mianowicie Zim miejsk, uwaa trzeba jeli ju nie za satyr na poetyk
pseudoklasyczn, to w kadym razie za utwr zachowujcy wobec tej
poetyki ironiczny nieco dystans13. Inne znw, jak heroikomiczna Kartofla czy zwaszcza pniej powstay wiersz Do Joachima Lelewela, nosz
zbyt wyrane pitno filomackie mimo pseudoklasycznej formy14 i zbyt
nawizuj do poetyki owieceniowej, rewolucyjnej poezji burzy i naporu, by uwaa je mona za wyraz pseudoklasycyzmu poety.
W czasie wic przeszo pwiecznych bada jednolity z pocztku
obraz rozwoju psychiki modego Mickiewicza uleg znacznemu wycieniowaniu. Dzi wiemy, e ewolucja ta nie przebiegaa prosto i bez komplikacji, i e gboko w psychice przyszego poety tkwiy czynniki
majce uwarunkowa pniejszy, tak dawniejszych monografistw zaskakujcy, wybuch romantyzmu Mickiewicza w Kownie.
Atmosfera intelektualna wczesnego Wilna, a uniwersytetu w szczeglnoci, niewtpliwie si do tego przyczynia. U samego pocztku
wieku dalekie ono byo od ortodoksyjnego pseudoklasycyzmu. Ju
w wychodzcym w 1804 r. Tygodniku Wileskim zwizanym ze rodowiskiem uczniw uniwersytetu (m.in. z Kontrymem i Borowskim)
szerzy si sentymentalizm, ktremu patronuj J.J. Rousseau, Messner,
a nawet J.B. Rousseau czy Metastazy15, w okresie, ktry mocno wyprzedza powstanie zwizku szubrawcw czy filomatw. Nic wic dziwnego,
12 Warto zauway, e wstpujc w lady Henri P e y r ea (Le classicisme franais.
New York 1942), znany uczony Gilbert H i g h e t (The Classical Tradition: Greek and
Roman Influences on Western Literature. Oxford 1949) uwaa, i bezporednio po baroku nastpi w drugiej poowie wieku XVIII wiek rewolucji: the time of Revolution,
ktry cechuje si powrotem do ideaw Grecji klasycznej. Niemiecki klasycyzm, okres
burzy i naporu, preromantyzm i romantyzm francuski i angielski czy wic z sob,
genez tych prdw wywoujc z wieku XVIII.
13 Por. W. K u b a c k i: Pierwiosnki..., s. 61 n.; J. K l e i n e r: Mickiewicz..., s. 95 n.;
S. S k w a r c z y s k a: Zima miejska jako heroikomiczne opisanie. Zagadnienia Literackie 1946, R. II, s. 53 n.
14 J. K l e i n e r: Mickiewicz..., s. 122 i 266 n. Por. te T. S i n k o: Mickiewicz i antyk. Wrocaw 1957, s. 140.
15 Z. S k w a r c z y s k i: W szkole sentymentalizmu. d 1958, s. 32.
191
e Jean Jacques Rousseau zawsze pozostanie bliski Mickiewiczowi, ktry od niego przejmowa pogldy Voltaire stanowi tylko idea literata16.
Nieprzypadkowo Rousseau trafi poecie do serca, by bowiem pustelnik z Genewy jednym z twrcw tego kierunku mylowego w wieku XVIII, ktry entuzjazm, heroizm i pierwiastki irracjonalne w ogle
stawia przed typowo owieceniowymi hasami racjonalizmu, sceptycyzmu i empiryzmu. Sentymentalizm owieceniowy rozwija si przede
wszystkim w Anglii (Richardson, Sterne, Ossian Macphersona, wyd.
w 1750 r.), potem we Woszech (Ugo Foscolo) i w Niemczech, gdzie
czy si z pietyzmem, protestanckim ruchem religijnym z pocztku
stulecia (16701740), podnoszcym warto uczucia, nawracajcym do
mistyki i odrzucajcym spekulacje dogmatyczne. Wywar on zreszt
wpyw i na pisarzy niemieckich w XVIII wieku od Klopstocka, Wielanda, Gellerta (zczonych z pietystami wzami rodzinnymi), Herdera,
Hamana, poprzez Goethego, na ktrego wywar wpyw w modoci,
szczeglnie poprzez przyjacik Zuzann von Klettenberg, a do tzw.
Gttinger Hain, zgrupowania poetyckiego zaoonego w 1772 r. w Getyndze pod hasami walki w obronie ideaw, fantazji, przyjani midzyludzkiej, przeciwko tyranii i suchemu racjonalizmowi. Zwizek tworzyli
modzi pisarze, przewanie studenci uniwersytetu w Getyndze: Voss,
Hlty i inni, a sympatyzowali z nimi tacy poeci, jak Brger, Schubart,
Claudius i Klopstock17.
Wszystkie te osiemnastowieczne prdy naturaln kontynuacj i rozwinicie znajduj w romantyzmie pierwszej poowy XIX wieku18. Patronuje im w wikszym lub mniejszym stopniu Shaftesbury, odbiegajcy
od racjonalizmu i empiryzmu tak charakterystycznego dla najbardziej
znanego odamu myli epoki; pisarz, od ktrego zaleni byli wszyscy
entuzjastycznie i uczuciowo nastawieni myliciele epoki: Rousseau,
Herder, Winckelmann, Goethe, Schleiermacher i inni19.
Dla przywdcw szkoy uczucia i entuzjazmu szczeglnie osobliwe
znaczenie mia antyk. Sam twrca uczuciowego w owieceniu kierunku, Shaftesbury (16711713) teorie swe czerpa gwnie z pism Pla16
J. K l e i n e r: Mickiewicz..., s. 56.
Gttinger Hainbund stanowi obok zgrupowania poetw nadreskich drug
gwn grup poetw Sturm und Drang. Z bogatej bibliografii przedmiotu zob.
A. K o h l e r: Der Gttinger Hain. Germanisch-Romanische Monatsschrift 1920,
Bd. 8; A. R i e t s c h l: Geschichte des Pietismus. Berlin 1880; L.J. B r e d v o l d: The Natural History of Sensibility. Detroit 1962.
18 Por. M. B r i o n: LAllemagne romantique. Paris 1962.
19 Por. Z. e m p i c k i: Shaftesbury und der Irrationalismus. Lww 1937 [Shaftesbury i irracjonalizm. W: I d e m: Wybr pism. T. 2. Warszawa 1966], oraz W. T a t a r k i e w i c z: Historia filozofii. T. 2. Warszawa 1949, s. 250.
17
192
Stefan Zabocki
tona, i to bezporednio z pism wielkiego Ateczyka; nie tylko zreszt

doktryn, ale i form swych p literackich, a p naukowych dzie zawdzicza autor A Letter Concerning Enthusiasm Platonowi20. Wanie
na przykadzie Shaftesburyego wida najwyraniej, e nowa, rewolucyjna w stosunku do dotychczasowej, porenesansowej literatura opara si
w nie mniejszym stopniu ni tamte na antyku.
By to jednak antyk cakiem inaczej rozumiany ni w wiekach poprzednich. Poeci renesansu i baroku w duej czci, a nieomal w caoci pseudoklasycy francuscy w XVII wieku, zdecydowanie przedkadali poezj rzymsk nad greck, czemu najjaskrawszy, cho moe nie
przez wszystkich podzielany, wyraz da w swej sawnej poetyce Scaliger, ktry owiadcza, e Grekw o wiele przewyszaj zarwno Wergiliusz, jak i Horacy oraz Owidiusz; jedynym greckim poet, ktry moe
konkurowa z Rzymianami, jest wedug niego Oppian21. Twrcy nowego, uczuciowego i penego entuzjazmu prdu w literaturze i myli
owieceniowej nawizywali, przeciwnie, przede wszystkim do tradycji
greckiej. Jeli Montaigne, cho mwi o staroytnych, myla przede
wszystkim o Rzymianach, z rzadka tylko zatrcajc o Grekw, to Keats
przeciwnie, wicej inspirowa go Homer ni Wergiliusz. Podobnie sztuki Shelleya czy Goethego powstay na wzr nie Seneki, ale Ajschylosa
czy Eurypidesa, znanych twrcom choby tylko z mniej lub wicej
udatnych przekadw22.
Wraz ze zmian wzorw zmienia si te i sama poezja. Mimo e
nawizuje do antyku greckiego, zrywa jednak z poetyk klasyczn, pa20
Por. G. H i g h e t: The Classical Tradition..., s. 370.

J.C. Scaligeri Poetices libri VII. Ed. secunda. [Heidelberg] 1581. Porwnujc Wergiliusza z Homerem pisze Scaliger: quantum a plebeia ineptaque muliercula matrona
distat, tantum summus ille vir [sc. Homerus] a divino viro nostro [sc. Vergilio] superatur (s. 539) i podkrela, e jedn z najwikszych wad Homera jest opowiadanie bajek
ludowych. O Horacym pisze krtko: puto eum fuisse Graecis omnibus cultiorem
(s. 659), podobnie o Owidiuszu: In quibus [sc. Ovidii versibus] eam vides vim sententiarum, quam nemo est Graecorum consecutus (s. 663). Por. G. V o i g t: Die Wiederbelebung das classischen Altertums. T. 2. Leipzig 1893, s. 101 n.; Oder war das
Abendland dem Geiste des alten Hellas zu sehr entfremdet worden, um sich schnell
mit ihm zu befrenden, war der Humanismus Italiens mit seiner vorzugsweise rhetorisch-stilistischen Bildung nicht das rechte Gefss fr den neuen Most? Es scheint in
der Tat, dass das romanische Wesen, seit Jahrhunderten vom Geiste der Kirche durchgedrungen und geformt, die receptivitt fr die Aufnahme einer neuen Geisteskultur
den nicht nur um eine fremde Sprache handelte es sich allzu sehr eingebsst.
22 G. H i g h e t (The Classical Tradition..., s. 355 n.) dowodzi, e poeci okresu
rewolucji osiemnastowiecznej nie tylko znali lepiej grek ni ich pseudoklasyczni poprzednicy, ale e wrcz lepiej od nich rozumieli literatur antyczn. Zob. te L. B e r t r a n d: La fin du classicisme et le retor lantique dans la seconde moiti du XVIIIe
sicle et les premires annes du XIXe sicle en France. Paris 1897, s. 89.
21
193
nujc w Europie poczwszy od czasu renesansu. Tradycyjna, oparta na

rzymskich przede wszystkim wzorach poezja unikaa przecie bezporedniego wyrazu uczu, chtnie uciekaa si do pomocy retoryki, preferowaa dystans poety wobec tworzywa literackiego, stylizacj opart
na uoglnieniu, opisie; nad uczuciem braa w niej gr medytacja, wyraajca abstrakcyjne, wedug zasad retoryki sformuowane oglniki.
Karl Otto Conrady tak trafnie charakteryzuje antyczn i zalen od niej
klasyczn, renesansow i porenesansow, poezj: das Persnliche wird
stilisiert, findet sich eingelassen in vorgegebene Prgungen und unterliegt vor allem dem Distanzierungsvorgang, den das Wissen um das
Verhltnis von rebus und verbis mit sich bringt23. Dopiero poczwszy
od poowy XVIII wieku, poezja epoki rewolucji zwraca si ku ekspresji,
zaczyna coraz bardziej i bardziej odwanie wyraa subiektywne, niepowtarzalne, najbardziej osobiste uczucia dokonuje si prawdziwy
przewrt, ktrego skutki do dzi daj si w poezji odczuwa. Poezja
stojca pod urokiem neohellenizmu: grupa Gttinger Hain przewodzca okresowi burzy i naporu, liryka okresu klasycyzmu (Conrady
podkrela rol wczesnej liryki Goethego z lat 1770/1771 z okresu strasburskiego) oraz twrczo poetw angielskich XVIII wieku przeamuj
powoli kanony klasycznej poetyki. Neohumanizm w poezji patronuje
temu wanie kierunkowi rozwoju poezji europejskiej.
W rwnym co poeci stopniu, lecz jeszcze przed nimi, entuzjazm dla
Grecji staroytnej krzewili uczeni. Pod wpywem Shaftesburyego
uwielbieniem dla Hellady przej si Winckelmann, rozczytujcy si
w pismach idealizujcego Anglika24, ktrego dziea wczenie te
przetumaczono na niemiecki (w latach 17761779) i francuski. Natchnite idealizmem Shaftesburyego dziea Anglikw Jamesa Stuarta
i Nicholasa Revetta The Antiquities of Athens Measured and Delineated
(1762), a przede wszystkim Roberta Wooda Essay on the Original Genius and Writings of Homer i Thomasa Blackwella Enquiry into the
Life and Writings of Homer (1735), tumaczone byy wnet na niemiecki
(1773) i z zainteresowaniem czytane (m.in. podziwia je Goethe), inspirujc rodzcy si w Niemczech neohumanizm25.
Tutaj zbudzi si cakiem nowy duch, zarwno w nauce, jak i w poezji. W tym nowym duchu odkryto niemierteln Grecj pisze Wilamowitz nowy prd poczuwa si do pokrewiestwa z greckim du23 K.O. C o n r a d y: Lateinische Dichtunstradition und Deutsche Liryk des 17 Jahrhunderts. Bonn 1962, s. 178; por. te E.R. C u r t i u s: Europische Literatur und lateinisches Mittelalter. Bern 1954, s. 33 n.
24 G. H i g h e t: The Classical Tradition..., s. 664, przyp. 6.
25 Ibidem, s. 370, 383; por. te G. F i n s l e r: Homer in der Neuzeit von Dante bis
Goethe. Leipzig 1912, s. 368 n.
194
Stefan Zabocki
chem, czerpa ze si wolnoci i pikna i prowadzi w konsekwencji

do zajcia si greck poezj i plastyk, ktre jednak byo ju naukowo
filologiczne i ostatecznie posugiwao si metod historyczn26. Wychodzc wic nie z wyspecjalizowanej filologii, ale z wielkich prdw
umysowych wieku owiecenia27, wyrazi si nowy kierunek wanie
przede wszystkim w naukowej filologii klasycznej. Pod jego wpywem
pozostawali w mniejszym lub wikszym stopniu tacy uczeni, jak Johann Mathias Gesner, Johann August Ernesti, Christian Gottlob Heyne
i jego uczniowie Friedrich August Wolf, Johann Gottfried Hermann,
Philipp August Bckh, odradzajcy swymi studiami zainteresowanie
poezj greck, i sawny archeolog Johann Joachim Winckelmann. Jak
Heyne stan u kolebki nowohumanizmu w filologii, tak Winckelmann,
zreszt przyjaciel Heynego, patronowa pocztkowi nowych prdw
w archeologii staroytnej.
Przy Heynem wypada zatrzyma si na chwil. Dwch jego wyej
przytoczonych poprzednikw, Gesnera poprzednika na katedrze
w Getyndze oraz Ernestiego mistrza i wychowawc trudno by
jeszcze nazwa badaczami nowego kierunku, cho odmienny, rodzcy
si w Anglii (i Holandii) stosunek do antyku nie by im cakiem obcy.
Ale dopiero Heyne, preceptor Germaniae jak go nazywa Wilamowitz stan wraz z Winckelmannem u kolebki odrodzonych studiw antycznych28. Ju pierwsza jego praca, wydanie elegii Tibullusa
(1755), daa wyraz osobistej pasji edytora: Die Ausgabe [ist] pisze
Klinger nicht nur ein Probestck gelehrten Knnens, sondern auch
ein Werk der Liebe, die erste Dichtererklrung im neuen Sinn29. Pniej ukazay si wielkie i do dzi wartociowe wydania oraz interpretacje Wergiliusza, Homera i Pindara (1798 i 1817) wraz ze scholiami
(1798).
Jako gorliwy czytelnik Shaftesburyego i Monteskiusza30 uwielbia
Heyne przede wszystkim poetw, w ktrych interpretacj wkada wie26 U. von W i l a m o w i t z - M o e l l e n d o r f f: Geschichte der klassischen Philologie. Leipzig 1921, s. 41.
27 Por. W. K r o l l: Geschichte der klassischen Philologie. Berlin 1919, s. 106 n.
28 Por. F. K l i n g n e r: Ch.G. Heyne. In: Studien zur griechischen und rmischen
Literatur. Zrich 1964, s. 701: Ch.G. Heyne ist einer der grossen Lehrer Deutschlands
in entscheidender Zeit gewesen. Denn er hat mit Winckelmann die Wissenschaft vom
griechischen und rmanischen Alterum bei uns aus einem verkmmerten [...] Dasein
befreit, wieder auf den lebendigen Menschen und seine grossen Anliegen bezogen,
mit dem Geistesleben seiner Gegenwart zu krftigen Geben und Nehmen verbunden
und diese Studien wieder Fruchtbar [...] wieder strahlkrftig, liebens und begehrenswert gemacht.
29 Ibidem, s. 705.
30 Ibidem, s. 706.
195
le osobistego zapau31 i zapa ten przekaza swym uczniom: Wolfowi,

ktry porniony z nim nie chcia si przyzna do swego mistrza, cho
przecie bez Heynego byby nikim32, i Wilhelmowi von Humboldtowi,
twrcy klasycznego programu szkoy dziewitnastowiecznej. Uczniowie jego, bracia Schleglowie, majcy stan ju u kolebki romantyzmu
wraz z Johannem Gottfriedem Herderem, starszym od nich przyjacielem Heynego33, ktremu Heyne niejedno pewnie zdaniem Krolla
zawdzicza34, to ju nie uczeni sensu stricto, ale publicyci. Poda by tu
jeszcze mona nazwisko Gottholda Ephraima Lessinga, przyjaciela Herdera, by przej do poetw, spord ktrych Johann Heinrich Voss,
ucze Heynego i czonek Gttinger Hainbund, wart jest wzmianki, bo
spod jego pira wyszed heksametryczny przekad Iliady i Odysei,
uchodzcy do dzi za wybitne osignicie poetyckie. Za jego to przykadem zalaa Niemcy fala przekadw antycznej poezji, z czego korzystali nieznajcy lub sabo znajcy grek wybitni twrcy tzw. klasycyzmu
niemieckiego (np. Schiller).
Wrd poetw oywionych duchem owieceniowego entuzjazmu,
a pniej i wrd romantykw podziw i studia nad antykiem greckim
takich pisarzy, jak Byron, Keats, Shelley, zbyt s znane, by trzeba je tu
omawia35, zwrmy wic tylko uwag na fakt, e i w krajach romaskich, cho moe nie w tak wielkim stopniu, wybitni poeci stawali si
rzecznikami odrodzenia antyku. We Francji tradycja klasyczna XVIII
wieku ciya zbyt silnie, by mona byo oderwa si od kultury rzymskiej. W odrnieniu od Niemiec i Anglii dominuj tu jednak wpywy
kultury aciskiej36. I tak niezaprzeczalny wpyw Plutarcha na J.J. Rousseau oraz na poezje Andr Chniera, o ktrych pisze Highet, e s od31
Ibidem, s. 715: Aber erst Heyne bavorzugte die Dichter. Er ersprte von vornherein ein menschliches Sein darin und setzte sein eigenes Herz damit in Verkehr und
Wechselwirkung.
32 Ibidem: F.A. Wolf [...] hat [...] nich mehr von ihm [sc. Heyne] wissen wollen;
aber seine Wissenschaft enthlt die Heynes in sich und wre ohne ihn nicht gewesen.
33 Por. ibidem, s. 718. Herder obok Szekspira, Ossiana i ballad ludowych uwielbia
Grekw i pod jego to wpywem zaj si Goethe Homerem (w 1770 r.) i Platonem, zapoznajc si nastpnie z Teokrytem, tragedi greck i Pindarem. Zob. G. H i g h e t: The
Classical Tradition..., s. 375 n. i 666, przyp. 28.
34 W. K r o l l: Geschichte..., s. 107.
35 Byron, jak wiadomo, powici ycie obronie wolnoci Hellady, ktr ukocha
bardziej od swej wasnej ojczyzny. O hellenizmie poetw angielskich tego czasu zob.
T. S i n k o: Hellenizm Juliusza Sowackiego. Krakw 1909; I d e m: Mickiewicz i antyk... (tu szczeglnie s. 202211). Cao zagadnienia omawia A. T r e t i a k: Literatura
angielska w okresie romantyzmu. Lww 1927. Ciekawe, e z wyjtkiem Byrona mao
kto spord romantycznych tak Grecj uwielbiajcych poetw zna Grecj z autopsji.
36 Por. G. H i g h e t: The Classical Tradition..., s. 390 n.
13*
196
Stefan Zabocki
tworzeniem helleskiego ducha w nowoczesnej formie37, wiadczy

o tym najdobitniej.
Jak Chnier we Francji, tak rewolucyjny zapa owiecenia wyrazi
we Woszech Vittorio Alfieri, rwnie uwielbiajcy staroytno greck,
a w jego lady idc, grecki heroizm wysawia Ugo Foscolo38. Grecki antyk by bowiem dla wszystkich tych poetw synonimem prawdziwego
pikna i prawdziwej wolnoci.
Idea pikna i szlachetnoci goszony przez poetw pozostajcych
pod wpywem neohellenizmu oznacza wyzwolenie si od regu poprawnociowych opartych na specyficznej interpretacji Poetyki Arystotelesa i sprzeciwia si pseudoklasycznej teorii poezji jako nauki i jako
retoryki39, a pogldy te miay te i swj polityczny aspekt, gdy wolno
oznaczaa dla wszystkich tych poetw wolno od tyranii i republikanizm. Dlatego te jeli Rzym znajdowa uznanie u owieconych i pniejszych, romantycznych, entuzjastw, to tylko Rzym republikaski40.
Po tych uwagach o genezie i rozwoju osiemnastowiecznego i organicznie ze wyrastajcego romantycznego filhellenizmu propagujcego
entuzjastyczne uwielbienie dla idealistycznie i sentymentalnie pojtego
antyku, powrci moemy do interesujcego nas specjalnie Wilna
pocztku XIX wieku. Tutaj zrozumienie nowych prdw w pewnym
stopniu przygotowane zostao chyba przez wyej wspomnian dziaalno Tygodnika Wileskiego. Na og jednak niewiele o tym wiedziano w Polsce41. Dopiero znana ksika pani de Stal De lAllemagne
(1810), ktra powstaa, jak wiadomo, nie bez wpywu Augusta Wilhelma Schlegla, sekretarza arystokratycznej sawantki, przyczynia si,
mimo konfiskaty przez napoleosk cenzur, do przewartociowania
poj nie tylko we Francji, ale i w Polsce.
Ksik zajli si przede wszystkim zwolennicy nowych prdw
i popularyzowali j, sdzc susznie, e jako dzieo Francuzki bdzie
37
Ibidem, s. 403.
Ibidem, s. 425 n.
39 O pseudoklasycznym pojmowaniu poezji por. S. P i e t r a s z k o: O pojmowaniu
poezji w Polsce w okresie Owiecenia. Przegld Humanistyczny 1963, R. VII, nr 1, s. 19
n. oraz I d e m: Doktryna literacka polskiego klasycyzmu. Wrocaw 1966, s. 39 n.
40 O kwestii tej ciekawie pisze G. H i g h e t: The Classical Tradition..., s. 360 n.
Czsto przeciwstawiano te Grecj chrzecijastwu i wyobraano sobie pastwo greckie jako idealny kraj, w ktrym czowiek wolny by od tragicznych konfliktw, jakie
przyniosa wspczesna cywilizacja. Znalazo to wyraz szczeglnie u Hlderlina, ktry
w swym hymnie Griechenland pisa: Mich verlangt ins bessre Land hinber / Nach
Alcus und Anakreon / Und ich schlief im engen Hause lieber / Bei den Heiligen in
Marathon. O neohellenizmie Hlderlina zob. Z. y g u l s k i: Fryderyk Hlderlin.
Wrocaw 1964, s. 42 n.
41 T. S i n k o: Hellenizm..., s. 15: To pewne, e ani Dmochowski, ani E. Sowacki
nie wiedzieli nic o nowohumanizmie niemieckim.
38
197
bardziej przekonujca dla gallomasko zorientowanych krytykw warszawskich. Tak wic pierwszy Feliks Bentkowski zacz drukowa
wyjtki z niej w Pamitniku Warszawskim, niebawem za doszo do
tego, e Franciszek Wyk ogosi tu jawny manifest romantyczny
by uy sw Kleinera42 zatytuowany do niewinnie O poezji
w oglnoci. Warszawa pozostaa jednak dugo jeszcze bastionem
pseudoklasycyzmu.
Za to w uniwersytecie wileskim nie trzeba byo dziea pani de
Stal, by popularyzowa neohumanizm. Wprawdzie Dziennik Wileski zaj si te francusk sawantk, podejrzewa tu jednak trzeba inicjatyw czowieka, ktry neohumanizm zna lepiej ni uczona baronowa, gdy wyksztaci si w Getyndze, naukowej kuni nowych
pogldw, pod kierunkiem sawnego Heynego. By nim Godfryd Ernest
Groddeck (Grodek), przez Czartoryskich cignity najpierw do Puaw,
pniej (od 1804 r.) do Wilna, chyba nie bez porednictwa samego
Heynego, ktry bdc w modoci w Drenie kopist w bibliotece
Brhla, wczesnego stronnika Familii, pozna mg bliej czsto tu
przebywajcych Czartoryskich43.
Grodek, pochodzcy ze starej, wpywowej rodziny gdaskiej, kto
wie, czy nie polskiego pochodzenia44, a w kadym razie w niejednym
z Polsk zczonej45, chlubicej si dwoma wybitniejszymi uczonymi
(Gabrielem Grodkiem i ojcem Gotfryda Beniaminem, arabist i hebraist; temu zreszt nieobca bya i filologia klasyczna, ktrej uczy si
w Lejdzie pod kierunkiem Franza Hemsterhuisa, bliskiego ju nowym
filhelleskim prdom46), zaoy w Wilnie w 1810 r. seminarium filologiczne47, prowadzone w duchu nowohumanizmu i entuzjastycznego
wprost uwielbienia dla antyku48. Grodek przepojony podziwem dla
42
J. K l e i n e r: Mickiewicz..., s. 52.
T. S i n k o: Mickiewicz i antyk.., s. 71.
44 K. M y s k i (Studia G.E. Grodka w Gdaskim Gimnazjum Akademickim.
W: Gdaskie Gimnazjum Akademickie 15581958. Gdynia 1959, s. 307 n.) zwraca
uwag na lski rodowd rodzinny. O rodzinie Grodkw zob. R. S z a n t y r: Dziaalno naukowa G.E. Grodka. W: Z dziejw filologii klasycznej w Wilnie. Wilno 1937;
S. M o d e c k i: G.E. Groddeck. Pamitnik Biblioteki Krnickiej 1958, R. VI.
45 Np. Gabriel Groddeck, profesor w Lipsku i Gdasku, orientalista i historyk, wart
jest wzmianki, gdy w pracach G-a stwierdzi mona wyranie lady zainteresowania
sprawami polskimi (E. K w i a t k o w s k i, haso w: PSB VIII, Wrocaw 1959, s. 602),
rodzina za Grodkw czua si zwizana z Polsk jeszcze w czasach porozbiorowych.
46 Por. S. M o d e c k i: G.E. Groddeck..., s. 306. O ewentualnym wpywie ojca na
syna w tym wzgldzie zob. K. M y s k i: Studia G.E. Grodka..., s. 311.
47 Genez seminarium Grodkowego wyczerpujco przedstawi M. P l e z i a: Geneza seminarium filologicznego G.E. Grodka. Eos 1962, R. LII, s. 311.
48 Omawiajc Grodkowe uwielbienie dla Hellady K. M y s k i (A. Mickiewicz
a G.E. Groddeck. Gdask 1963, s. 132) pisze, e hellenocentryzm uczonego porw43
198
Stefan Zabocki
neohumanizmu moe ju w czasie swych szkolnych studiw49, w peni

przej si nowym prdem na uniwersytecie w Getyndze i mimo niedoceniania i lekcewaenia jego inicjatyw przez niadeckiego50 zaoy
w Wilnie orodek studiw nad antykiem. Mona bez przesady powiedzie pisze Jan Oko e na gruncie wileskim powstao jakby jakie
bractwo naukowe, ktrego celem bya suba nauce i praca na polu
filologii, tudzie pewnego rodzaju apostolstwo w krzewieniu piknych
myli zawartych w dzieach staroytnych pisarzy greckich i rzymskich
w spoeczestwie polskim51.
Mimo i Grodek by nastawiony niechtnie do niepodlegociowych
de modziey, w krgach filomackich by raczej pniej nielubianym, ultralojalnym konserwatyst52, udao mu si stworzy z podziwu
godn energi jak pisze Marian Plezia53 ognisko studiw filologicznych, rodowisko bezwzgldnie idealistycznie usposobionej modziey.
Strona wychowawczo-dydaktyczna jego dziaalnoci zostawia trwae
lady u potomnoci i wywara duy wpyw na rodowisko; jako uczony
Grodek, jak wiadomo, nie ma powaniejszego znaczenia w filologii54.
Rozwin on w cigu dwudziestu lat pobytu w Wilnie energiczn
dziaalno naukow i popularnonaukow55, wprowadzajc wszdzie
tak charakterystyczn dla epoki burzy i naporu atmosfer owieceniowego entuzjazmu i zapau.
Bya to atmosfera poniekd podobna do atmosfery, jak roztacza
dookoa siebie w Getyndze Heyne. Jak on stara si Grodek wytworzy
na by tylko mona z filhellenizmem Hlderlina. Myski susznie zauwaa, e skrajne
uwielbienie antyku skaniao Grodka do lekcewaenia jzykw i kultur wspczesnych,
zarwno polskiej, jak i niemieckiej.
49 K. M y s k i: Studia G.E. Grodka..., s. 322. Zainteresowanie neohellenizmem,
wyniesione ju chyba z domu, rozwin mistrz Grodka w czasach szkolnych, Trendelenburg.
50 Por. M. P l e z i a: Geneza seminarium..., s. 412.
51 J. O k o: Seminarium filologiczne G.E. Grodka. W: Rozprawy i Materiay Wydz.
i Tow. Przyjaci Nauk w Wilnie. Wilno 1933. T. 4, z. 3, s. 60 (258).
52 Co przekonujco wykaza K. M y s k i w pracy pt. A. Mickiewicz a G.E.
Groddeck..., ktra stanowi prb odbrzowienia legendy Grodka obywatela, spoecznika, patrioty. Autor z pasj przedstawia ujemne cechy charakteru profesora, jego
dziaalno jako przywdcy proniemieckiego stronnictwa w Uniwersytecie, brak lojalnoci wobec przybranej ojczyzny, rozrzutno, stronniczo przy doborze wsppracownikw, nie kwestionujc zreszt jak pisze na s. 6 tak oczywistych zasug
Grodka, jak wpyw na modzie tego najwikszego w Polsce, a do wystpienia Morawskiego, filologa. Zob. take I d e m: Gotfryd Ernest Groddeck, profesor Adama
Mickiewicza. Prba rewizji. Gdask 1974.
53 M. P l e z i a: Geneza seminarium..., s. 405.
54 Por. ibidem, s. 404, oraz T. S i n k o: Mickiewicz i antyk..., s. 71.
55 Popularnonaukow dziaalno Grodka omawia ostatnio T. S i n k o: Mickiewicz
i antyk..., s. 73 n.; por. powicone Grodkowi haso w: PSB VII, s. 605 n.
199
dokoa siebie szko, inicjowa pewne kierunki bada, sugerujc swym

uczniom stosowne do wiedzy i zainteresowa tematy prac, od komentatorskich Jeowskiego i Kowalskiego, do oglniejszych, bardziej
opierajcych si na nowszej estetyce Pawowicza czy Rzepeckiego56.
Wsppraca ukadaa si rnie, Grodek by czowiekiem draliwym,
cierpicym z powodu niedoceniania jego dziaalnoci na uniwersytecie,
kaprynym w doborze sympatii i antypatii. Studenci zazdrocili wybracom (nazywali ich wronami), dla ktrych dostpna bya kariera uniwersytecka, wyjazdy zagraniczne i wysoko ceniona pozycja spoeczna
na uczelni57. Jednak pniej, po zaprzestaniu dziaalnoci seminarium
Grodka i zagroeniu modzieowych organizacji, zaczo si w Wilnie
narzeka na marazm modziey i na ostygnicie niedawnego zapau.
Malewski zanotowa w rozmowie z ojcem wyraenie rektora, e warto
by przywrci zamknite w 1817 r. seminarium Grodka, gdy trzeba
obudzi studentw z martwoty58.
Zofia Jaboska-Erdmanowa pokazaa w swej pracy59, jak miejsce
entuzjazmu owieceniowego wiatopogldu epoki rewolucji zajmuje
powoli patriotyzm i rodzcy si romantyzm. Ale wanie pocztkowe
tendencje zwizkw modzieowych wileskich, entuzjastyczne, nawizujce do entuzjazmu i idealizmu owieceniowego dokadnie zgadzaj si z tym, co wiemy o atmosferze seminarium Grodka. I nie przypadkiem pewnie nazwy swych organizacji zaczerpnli studenci wanie
z greki. Inna sprawa, e pniej rozeszy si zupenie drogi uczonego
i jego wychowankw, cho niektrzy do koca przy nim zostali.
Z Grodkowego jednak idealizmu poczta jest poezja filomatw,
a szczeglnie wczesna poezja Mickiewicza. Podobnie jak wrd studentw w Getyndze, tak i wrd studentw w Wilnie entuzjazmowi uczonego odpowiada poezja modych, bardziej moe klasycystyczna, ale
rwnie filhelleska, jak wiersze twrcw Gttinger Hain (Voss!). Poetische Ansicht poetycki pogld na wiat cechujcy Heynego i skupion koo niego modzie znajduje rwnie swj odpowiednik
w Wilnie. Wyraa si on przede wszystkim w pracach naukowych i dydaktycznych Grodka, ktry ju jako modzieniec zaj si pierwsz
idyll Teokryta, podkrelajc prostot poety i usiujc okreli waciwoci stylu poetyckiego syrakuzaczyka; skomentowa utwr, do56
Zob. J. O k o: Seminarium..., s. 48 (246) n.

Zob. Z. S k w a r c z y s k i, K. K o n t r y m: Towarzystwo szubrawcw. Dwa
studia. d 1961, s. 33 n., oraz K. M y s k i: A. Mickiewicz a G.E. Groddeck...,
s. 64 n.
58 Archiwum Filomatw. Cz. 1. T. 1. Krakw 1913, s. 300.
59 Z. J a b o s k a - E r d m a n o w a: Owiecenie i romantyzm w stowarzyszeniach modziey wileskiej na pocztku XIX w. Wilno 1931.
57
200
Stefan Zabocki
dajc wyjanienia natury artystycznej60. Pniej, ju na wykadach uniwersyteckich, czyta Grodek i interpretowa Homera, Horacego,
Pindara, jak rwnie dramaty Sofoklesa. Przede wszystkim poezji doszukiwa si bdzie w arcydzieach za wzorem swego mistrza i mody Mickiewicz: a e wanie chodzc ju na wydzia filologiczny wspomina
o poecie Odyniec uczy si i zacz czyta po grecku i niemiecku,
wic i we wszystkich arcydzieach w obu tych jzykach zacz szuka
i dopatrywa si tego pierwiastka, tj. poezji, a na koniec doszed do
przekonania, e jemu to one wanie i wielko sw, i niemiertelno
s winne61.
Nowe nastawienie demonstrowa Grodek swym uczniom w konkretnym materiale literatury greckiej, nie ograniczajc si do oglnikowych
dywagacji jak pani de Stal. Tote bezsporn racj ma Jerzy Kowalski,
piszc, e dla wyrazistoci kierunku romantycznego Mickiewicza niemao to znaczy, e cz tego prdu zdya ju przej przez szko mylenia naukowego62.
Trwaa ona zreszt do krtko. Do seminarium Grodkowego przyjty mg by Mickiewicz dopiero w ostatnim roku studiw, gdy od lektorw jzyka greckiego nauczy si na tyle greki, by mc korzysta z egzegetycznego wykadu Grodka o Demostenesowej mowie O wiecu,
a przede wszystkim interpretowa w seminarium tekst grecki; jednak
na wykady Grodka z historii literatury i kultury uczszcza jeszcze
o wiele wczeniej, ju na pierwszym roku.
Rwnoczenie sucha Mickiewicz wykadw Leona Borowskiego.
I tych nie wolno oddziela od Grodka. Bo Borowski, ucze Grodka
(chodzi od 1804 r. na jego wykady, greki uczy si, jak i Mickiewicz od
adiunkta ukowskiego), pozostawa pod wieloma wzgldami pod
wpywem uczonego gdaszczanina, co Sink skonio nawet do twierdzenia, i zastosowa wiedz i metod filologiczn nabyt u Grodka
do literatury polskiej nauczy si Mickiewicz od Leona Borowskiego63.
I drugi nauczyciel Mickiewicza, Joachim Lelewel, te ucze Grodka
(z lat 18041818), od gdaszczanina nauczy si metody filologicznej64;
60
Rozpraw Grodka omwi K. M y s k i: Studia G.E. Grodka..., s. 321 n.

A.E. O d y n i e c: Listy z podry. T. 1. Warszawa 1875, s. 356.
62 J. K o w a l s k i, w: A. M i c k i e w i c z: Dziea. Wyd. sejmowe. T. 7, s. 176.
63 T. S i n k o: Mickiewicz i antyk..., s. 94; J. K l e i n e r (Mickiewicz..., s. 39 n.)
podkrela zaleno Borowskiego od Grodka, zwracajc uwag, i znakomity komentarz Borowskiego Uwagi nad Monachomachi stanowi pierwsz w Polsce naukow
edycj i komentarz do tekstu. Zaleno komentarzy Borowskiego od Grodka podkrela T. S i n k o (Mickiewicz i antyk..., s. 99). Istotnie, s one typowo Heynowskie
z ducha i to samo powiedzie by trzeba o Mickiewiczowym komentarzu do Zofiwki;
por. ibidem, s. 167.
64 T. S i n k o (Mickiewicz i antyk..., s. 101) podkrela zaleno Lelewela od Grodka.
61
201
kto wie, czy to wanie nie Grodek popchn go na drog samodzielnych, w duchu nowej epoki pocztych bada historycznych.
Filologiczn wic metod w duchu neohumanistycznym przejmowa Mickiewicz nie tylko od Grodka i nie tylko w filologii klasycznej.
Odmienna interpretacja antyku, jak przyswoi sobie Mickiewicz, nie
tylko nie zbliaa go do rodowiska warszawskiego, ale pogbia jeszcze musiaa przepa, jaka istniaa midzy uczniem Grodka i Borowskiego a salonowymi dyletantami. Zarwno oni, jak i Mickiewicz czerpali
z dorobku wieku XVIII, z tym jednak, e z cakiem rnych jego nurtw. Przygotowaniem zreszt naukowym growa Mickiewicz take nad
niemieckimi poetami entuzjastami nowo odkrytej Hellady; Schiller
np. czyta z trudem tylko po acinie. C wic dziwnego, e zarwno
Mickiewicza, jak i innych poetw okresu burzy i naporu inspirowali
przede wszystkim Grecy, a byo to gwnie zasug Grodka.
Nie przeceniajmy jednak filologicznych umiejtnoci Mickiewicza.
Grodek bardzo szybko wysoko oceni inteligencj Mickiewicza, cho
ten, jak si zdaje, niczym si specjalnie na seminarium nie wyrnia65;
usiowa go jednak wcign do (proniemieckiej) loy masoskiej,
a propozycja taka bya pewnie w intencjach profesora niemaym wyrnieniem. Doceniajc te talent Mickiewicza, chcia uczyni ze Grodek
naukowca, usiujc odcign go od zainteresowa poetyckich66, a jeli
ju by si mia ucze zajmowa poezj, to co najwyej tumaczeniami
z poetw greckich czy aciskich.
Do Mickiewicza filologa rozczarowa si Grodek wkrtce po rozprawie magisterskiej. Widoczne braki w erudycji rozprawy (zbyt trudnej
zreszt dla modego adepta filologii, ale czy sam jej trudny temat nie
jest dowodem zaufania, jakie mia Grodek do piszcego?), nie mwic
ju o osawionych bdach ortograficznych, sprawiy, e dla skrupulatnego, by nie rzec pedantycznego, filologa rozprawa bya nie do przyjcia. Jeszcze przedtem za, gdy Grodek usiowa zaproponowa przyszemu poecie zebranie fragmentw mao znanego poety greckiego,
Adam zby Grodka jak pisze Januszkiewicz67.
65
Por. K. M y s k i: A. Mickiewicz a G.E. Groddeck..., s. 74.

Ibidem, s. 122 n.
67 Zob. A. M i c k i e w i c z: Dziea..., T. 16, s. 255 i K. M y s k i: A. Mickiewicz
a G.E. Groddeck..., s. 123 n. Jeli chodzi o Mickiewiczow rozpraw De criticae usu
atque praestantia, odnotowa warto niedoceniony fakt, i do podobnym tematem zajmowa si jeszcze przed Mickiewiczem jeden z najwybitniejszych uczniw Grodka M. Jakubowicz, pniejszy profesor literatury staroytnej na Uniwersytecie w Kijowie i Moskwie, gdzie do 1842 r. wykada literatur acisk. Rozprawa jego zatytuowana Quomodo exercetur critica librorum veterum przyjta zostaa przez Grodka. Temat pracy
wiadczy pisze J. O k o (Seminarium..., s. 68 (266)) e nauczyciel mia dobre wyobraenie o jego [sc. Jakubowicza] wiedzy i to samo powiedzie mona o Mickiewiczu.
66
202
Stefan Zabocki
e poeta nie nazbyt gustowa w filologicznej akrybii, widzimy najlepiej z wypracowa Bernarda Giedymina68. Ambicje naukowe, owszem,
mia Mickiewicz, jak wszyscy filomaci; wiadomo, e stara si o uzyskanie miejsca w Krzemiecu i o wyjazd za granic, majcy by pierwszym
krokiem do uzyskania katedry estetyki. Ale filologia sensu stricto raczej
go nie pocigaa, mimo zachty Grodka. A pniej znakomite przeszkolenie u Grodka pozwolio mu po latach obj katedr w Lozannie i uzyska na niej szczere uznanie kolegw pisze Stanisaw Pigo ale
ostatecznie nie ma co tai, e nie wyszed on tam wiele poza wstpne
stadium kompilacji; nie mia zapisa swej karty w dziejach polskiej filologii klasycznej69.
Trudno rozstrzyga, co tu bardziej zawayo: czy brak chci samego
Mickiewicza, czy zy los, ktry odsuwajc wszystkich filomatw od
twrczej pracy do patriotycznej konspiracji, cae niemal tak utalentowane pokolenie zatraci do koca. Grodek, ktrego proces filomatw i towarzyszce temu zamieszanie na uniwersytecie kosztowa miay sporo
zdrowia (jeli w ogle nie kosztowao go ycia70), odsun si od Mickiewicza, gdy tylko zorientowa si, e ten nie tylko nie chce sucha
jego rad, ale e nie jest zbyt lojalnie wobec panujcych stosunkw
usposobiony.
Niewtpliwie jednak uleg poeta wpywowi Grodka, gdy w styczniu
1821 r. przysya Zanowi i Jeowskiemu swj przekad pierwszej ody
olimpijskiej Pindara. Poniewa zainteresowanie tym poet w nader charakterystyczny sposb wyraa postaw neohumanistw, chcielibymy
na chwil zatrzyma si tutaj przy pindaryzmie Mickiewicza.
Pindarem zainteresowano si w Europie jeszcze w czasach renesansu i baroku, e wspomnimy francusk Plejad z pindaryzujcym Ronsardem, czy wosk szko pindarystw z Gabrielem Chiabrer
(15521638) na czele, ktry jak pisa papie Urban VIII Thebanos
modos fidibus Hetruscis adaptare primus docuit, czy wreszcie z pniejszych twrczo Andreasa Gryphiusa, czy J.B. Rousseau we Francji71.
Dopiero jednak w XVIII wieku oda pindaryczna zblia si wyrazem, nastrojem i form bardziej do autentycznych utworw dyrcejskiego poety.
Dopiero teraz zauwaa Highet staje si ona bardziej grecka: jest
68 Por. recenzj Wadysawa Bezy z ksiki Zygmunta N i k l e w s k i e g o Kajet
ucznia Mickiewicza. Przyczynek do dziejw nauczania jzyka polskiego (Pock 1913):
uderza wiele niedopatrze natury nawet ortograficznej, w ogle, powiedzie mona,
korekta Mickiewicza nie nazbyt sumienna i cisa (Pamitnik Literacki 1914, R. XIII,
s. 241).
69 S. P i g o : Zawsze o Nim. Krakw 1960, s. 251.
70 Por. K. M y s k i: A. Mickiewicz a G.E. Groddeck..., s. 180.
71 Por. G. H i g h e t: The Classical Tradition..., s. 235 i Z. e m p i c k i: Pindar im
literarischen Urteil des XVII und XVIII Jahrhunderts. Eos 1930/31, R. XXXIII, s. 419 n.
203
energiczna, pena emocji, wzbogacona w porwnaniu z od barokow.

Jej tematyka rozszerzya si niepomiernie, a aspiracje spoeczne
wzrosy72. Takie ody w Anglii zacz pisa ju Milton. Pniej za, pozornie jakby improwizowane w natchnieniu poetyckim tworzyli poeci
okresu burzy i naporu i romantyzmu, jak Goethe, Schiller, Shelley,
Hugo. Jednym z najznakomitszych wielbicieli poezji Pindara by Herder
(pod jego wpywem pindaryzowa zacz Goethe), ktry przez cae ycie uwaa, e tumaczenie Pindara jest najszczytniejszym zadaniem, jakie moe stan przed poet. Tego zadania podj si Voss, jeden z najciekawszych i najbardziej reprezentatywnych poetw Gttinger
Hainbund. Voss by zagorzaym wielbicielem poezji tebaczyka, a o jego
tumaczeniach d Pindara dyskutowano wrd poetw tego krgu.
empicki nazywa go: unter der Gttingern der wichtigste Frderer der
Pindarkultus. Z przejcia si wreszcie Pindarem, tak charakterystycznego dla epoki, wyroso te najciekawsze niemieckie tumaczenie jego
dzie pira Hlderlina, zapamitaego neohellenisty, w twrczoci swej
tak chtnie naladujcego wzniosy styl Pindara73.
Take i krytycy pniejsi, ju romantyczni, zachwycali si Pindarem,
co dowodzi dobitnie, w jakim kierunku sza inspiracja poezj wielkiego
tebaczyka; Wilhelm Schlegel jednoczy w sobie inspiracje Herdera
i Heynego, najwybitniejszego krytyka oraz najwybitniejszego uczonego
okresu burzy i naporu, gdy i uczeni neohellenici nie pozostawali
w tyle za poetami, a przeciwnie, przewodzili im w wielkim dziele nowego odczytania poezji wieszcza dyrcejskiego.
Mistrz Grodka, Heyne, wyda jedn z pierwszych naukowych edycji
Pindara i jego scholiw staroytnych; na nim wzorujc si, opublikowa
wydanie Pindara z komentarzem i przekadem Boeckh, ucze Heynego
(w latach 18111821), a jego edycj ulepszy znw Ludolf Dissen, profesor w Getyndze, serdeczny przyjaciel Boeckha. Pindar wic, ktry
jeszcze u Scaligera nie znalaz cieplejszej uwagi, teraz stan w centrum
zainteresowa badaczy i poetw.
Jak wszyscy stykajcy si ze rodowiskiem Getyngi, tak i Grodek nie
tylko z zapaem komentowa Pindara w swych wykadach, ale stara si
inspirowa innych do zajcia si tym poet. Z notatek Kowalewskiego
z interpretacyjnego wykadu Grodka korzysta Mickiewicz przy tumaczeniu; Pindar by te przedmiotem ostatnich wykadw starego mistrza
72 G. H i g h e t: The Classical Tradition..., s. 250, por. te Z. e m p i c k i: Pindar..., s. 448 n.
73 Tumaczenie Pindara miao dla Hlderlina wielkie znaczenie jako wstpne stadium do jego wasnych hymnw, pisanych w wolnych rytmach pisze Z. y g u l s k i
(Fryderyk Hlderlin...., s. 164). Hlderlina uwaa mona poniekd za jedynego
wspczesnego pisarza kongenialnego Pindarowi; nb. Hlderlin posugiwa si przy
tumaczeniu komentarzem Heynego, por. Z. e m p i c k i: Pindar..., s. 471 n.
204
Stefan Zabocki
i odtd jak pisze o Grodku ulubiony ucze Adam Jocher piew potny gosiciela bohaterw Olimpii i Nemei nie ozwa si w Wilnie74.
Entuzjazm dla poezji Pindara wyrazi si u Grodka nie tyle w pracach
naukowych, ile w staym zachcaniu do tumaczenia. Jeszcze w Puawach
szerzy on kult Pindara w rodowisku Czartoryskich; czyta go z Adamem
Jerzym Czartoryskim, co miao nie tylko wpyw na twrczo poetyck
modzieca (Bard), ale take skonio ksicia do przetumaczenia piciu
pieni Pindara. Knianin, te niewtpliwie pod wpywem profesora, pindaryzuje, poczwszy od trzeciej ksigi swych Lirykw. W Wilnie do
tumaczenia i komentowania Pindara zachci Jana Nepomucena Wiernikowskiego (aresztowanego pniej wraz z Kowalewskim, Jeowskim, Mickiewiczem), ktry wybr swj wyda w Wilnie w 1824 r., wraz z objanieniami, tekstem greckim i przekadem prozaicznym. Z uniesieniem
powtarza tu Wiernikowski opini Grodka o Pindarze: Nie dziw, e w
Pindar, olbrzym poezji, ktremu aden ze wspczesnych nie zrwna, sta
si dzi prawie tajemnic religijn, nie majc si zgbia, tylko przez
uprzywilejowane osoby, ktrym klucz do otworzenia jej zakltych skarbw z ostronoci podaje Filologia75. Z Grodkowej wreszcie inspiracji
pochodzi przekad XIV ody olimpijskiej pira Juliana Korsaka wydany
w 1830 r. w Petersburgu w zbiorze Poezji76.
Nie dziwimy si ju wic faktowi, e pindaromanii profesora uleg
take Mickiewicz, tumaczc pocztek I ody olimpijskiej, bo Pindar najlepiej wyraa entuzjastyczn atmosfer i filomackie uniesienia jeszcze
dwiczce w uszach poecie, dopiero niedawno zesanemu do Kowna77. Zamiar przers jednak siy i poeta pozbawiony w dodatku koniecznych komentarzy oraz notatek z wykadw Grodka zaniecha
przekadu, by odtd porzuci tumaczenia z antycznej poezji. Ale wiele
z penego entuzjazmu, wzniosego nastroju ody Pindara przedostao si
do Ody do modoci, ktra swoj atmosfer poetyck jest bez wtpienia
najwybitniejszym polskim utworem pocztym z ducha Pindarowego,
niezalenie od mnstwa szczegowych reminiscencji z utworw tebaskiego wieszcza78. Swym neohumanistycznym, subiektywnym nasta74
Cyt. za: T. S i n k o: Mickiewicz i antyk..., s. 94.

O puawskim pindaryzmie pisze obszernie T. S i n k o: Mickiewicz i antyk...,
s. 72, por. te I d e m: O tradycjach klasycznych Adama Mickiewicza. Krakw 1923,
s. 24 n., oraz I d e m: Mickiewicz i antyk..., s. 218 n., gdzie cytat ze wstpu do Niektrych celniejszych d Pindara Wiernikowskiego.
76 Por. T. S i n k o: Pindar w Polsce. Sprawozdania PAU 1923, T. 28, nr 3, s. 5.
77 Tumaczenie analizuje T. S i n k o: Mickiewicz i antyk..., s. 177 n.
78 Doda tu warto, e jeszcze w 1818 r. Kowalewski, tumacz pseudo-Longinowego
traktatu O wzniosoci, widzia w Mickiewiczu poet sposobnego do naladowania Pindarowej i Homeryckiej poezji, o czym pisze Zan w wierszu na imieniny Mickiewicza:
I ten, ktry Longina po polsku przybiera, / Widzi w tobie Pindara, nowego Homera
75
205
wieniem, pogard dla paskiej rzeczywistoci i tsknot do ideaw rajskiej dziedziny uudy Oda... przypomina rwnie natchnite przez
Pindara Hymny do ideaw ludzkoci Hlderlina. I chocia ody pisze
te taki np. Osiski, formalnie nawet pod wieloma wzgldami podobne
do Mickiewiczowskiej, przecie jednak sucha, chciaoby si powiedzie
przyziemna ich tre, pozbawiona zapau i uniesienia, jest mimo pozorw przeciwiestwem Ody do modoci i rni si od niej tak wanie,
jak neohumanizm wieku XVIII rni si od epigonw francuskiego siedemnastowiecznego pseudoklasycyzmu. Oda do modoci wiadczy
najbardziej o tym, jak bardzo pindaryzm, a oglnie mwic wileski filhellenizm i tyrteizm filomatw, by przez Mickiewicza autentycznie
przeyty i rozumiany. Dlatego te uwaa trzeba, e tumaczenia klasyczne Mickiewicza nie kocz jak to chcia Kallenbach79 epoki
pseudoklasycyzmu poety, ale wrcz przeciwnie, najpeniej wyraaj
jego entuzjazm czasu studiw. Pindara rzuci wic nie z powodu jakiego zniechcenia antykiem, ale dlatego, e atwiej i peniej wyrazi
mg Pindarowe treci w swym wasnym utworze. W tym sensie Oda
do modoci wywodzi si niejako ze studiw Mickiewicza, wyraa je
w najdojrzalszym artystycznie ksztacie i dlatego trudno by nam byo
za Grskim twierdzi, i nie wywary one adnego wyraniejszego
wpywu na poetyck wiadomo pisarza. Bez tych studiw nie zrozumiaby on pniej Schillera.
Pindara tumaczy zreszt Mickiewicz wtedy, gdy dokonywao si ju
powoli przejcie od owieceniowego entuzjazmu do romantyzmu.
Wraz z przekadem ody olimpijskiej wyprawia Mickiewicz z Kowna Romantyczno (stycze 1821). Podobnie wic jak ballada To lubi,
bdca w pierwszym rzucie artobliwym pastiszem owieceniowym,
Rkawiczka Schillerowska oraz Tukaj z poowy 1820 r. powstaj rwnoczenie z przekadami z Horacego i Owidiusza, tak Pindar i Oda do
modoci koresponduj z pierwszymi jaskkami nowych nastrojw.
Zarwno w Odzie do modoci, jak i w Romantycznoci pseudoklasycznemu owieceniu niadeckiego przeciwstawia si jeszcze entuzjastyczne owiecenie neohellenizmu w duchu Shaftesburyego, ale ewolucja
(Archiwum Filomatw. Cz. 2. T. 3. Wyd. J. C z u b e k. Krakw 1922, s. 39). A wic,
gdy si mwi o natchnieniu i zdolnociach poetyckich, wymienia si jednym niejako
tchem Pindara i Homera, ulubionych poetw okresu neohumanizmu. Por. te wyraenie Jana Czeczota: Pindara chciabym usty ciska sw brzemiona (ibidem, T. 1,
s. 27). Popularnoci Pindara wrd filomatw dowodz te liczne tzw. jamby, spord
ktrych pewne przypominaj powane utwory w stylu Pindarowym, inne za parodie
d. e odczuwano je wanie jako parodie d Pindara, dowodzi wiersz Mickiewicza,
w ktrym poeta pisze, i jamb ma ton rny: raz jak Pindar, jak baba raz, nawet jak cygan (Jamby powszechne, w: ibidem, s. 147).
79 J. K a l l e n b a c h: O nieznanych utworach..., s. 511.
206
Stefan Zabocki
postpuje ju szybko. Ewolucja, nie przeom, bo zadatki jej tkwi jeszcze w studiach Mickiewicza, a echa owieceniowe, widoczne w szeregu ballad, dowodnie pokazuj, jak powoli przyswaja sobie poeta inspiracje wychodzce z tak przecie rnorodnego i wielostronnego
rodowiska intelektualnego wczesnego Wilna.
Tumacz Pindara i autor Ody do modoci utraci ju dawny, artobliwy albo humorystyczny stosunek do ballady. Jeszcze przed Od do
modoci powstaj ballady bdce wyrazem osobistych, sentymentalnie
ujtych przey: Kurhanek Maryli (listopad 1820), wite, Rybka
(wiosna 1820), Pierwiosnek (druga poowa 1820). Ustpuj one miejsca utworom romantycznym penym osobistych wyzna i trafiajcym
w styl powanych ballad niemieckich: Romantycznoci (stycze 1821),
Powrotowi taty (luty 1821), witeziance (sierpie 1821)80. Wraz z tymi
utworami przychodz te pomysy Dziadw czci drugiej (ju na wiosn 1820 r. powstaa, wraz z Liliami, pierwsza ich redakcja).
W demonstrujcych wasne ja utworach poety z tego czasu wida
due emocjonalne zaangaowanie, tak charakterystyczne dla filhelleskiej poezji tego okresu; nie zapominajmy, e wtedy wanie powstaj
entuzjastyczne, przepojone uwielbieniem dla Grecji poematy Keatsa
(Ode on a Grecian Urn, 1819; Hyperion, 1819) czy Shelleya (Prometheus Unbound, 1820). Ale Mickiewicz w przeciwiestwie do angielskich poetw, przy caym emocjonalnym zaangaowaniu w tyrtejsk tematyk Ody do modoci czy w obron wartoci uczucia i serca
w pokrewnej jej Romantycznoci, cigle pozostaje w krgu owieceniowym. Najpierw, mimo osobistej ju niemal tematyki do wyrazu dochodz uoglnienia81 jak w poezji antycznej, a przede wszystkim
w Pindarowej. Tak jest jeszcze i w Graynie opublikowanej pniej
(w II tomie Poezji), ale napisanej jesieni 1821 r., tak bardzo przecie
przepojonej duchem filomackiego hellenizujcego entuzjazmu82.
80
O chronologii ballad zob. J. K l e i n e r: Mickiewicz..., s. 313, przyp. 1.

Zob. ibidem, s. 240 n.
82 J te tylko z caego pierwszego tomu poezji (w ktrym wszake nie zamieci
Mickiewicz, jak wiadomo, Ody do modoci) pochwali Borowski. Zob. J. K l e i n e r:
Mickiewicz..., s. 256; Mickiewicza od dawna uwaali filomaci za najlepszego wyraziciela swych ideaw. Jeszcze w grudniu 1818 r. Czeczot w adresowanym do Mickiewicza
poemacie Tyrtej (zob. Archiwum Filomatw. Cz. 1. T. 3. Krakw 1913, s. 83 n.), ktrego
frazeologia niekiedy przypomina zreszt Od do modoci (messeska hydra, gnuno wasza itp.), najpeniej wyraa patriotyczny entuzjazm filhellesko zorientowanych filomatw. Autor zachca Mickiewicza, by jak Tyrtej, ktry do boju pieniem
zagrzewa, take wdzikiem [...] lutni mstwo, stao wlewa i ducha wzbudza
w narodzie. Czy Oda do modoci nie jest jakby odpowiedzi na ten apel, realizacj
programu postulowanego przez Czeczota?
81
207
Po ostatnich najdojrzalszych balladach wkrtce nastpi Dziadw

cz IV (z koca 1821 r.) i, wczeniej jeszcze, eglarz, ktry stylem
poezji filomackiej wyraa skrajnie subiektywne odczucia autora, goszcego, e co czuj, inni uczu chcieliby daremnie. S to jakby zwiastuny niebawem majcego nastpi kryzysu neohumanistycznego entuzjazmu i tyrteizmu. Wnet zachwiej si ideay wileskie: yjcy jeszcze
nimi Mickiewicz, oblekajcy rzeczywisto, wraz z gronem oddanych
sobie wiernych przyjaci, w nadziei zote malowida, wejdzie niebawem w smug cienia, ktra coraz grubszym kirem omracza bdzie
nieudane ycie poety83.
Moliwe, e dramatyczny kontrast midzy niebosinymi ideaami
okresu studiw a przeraliw rzeczywistoci poniewierki w Kownie
i pniej procesu filomatw nie byby tak wielki, gdyby poeta nie
tkwi tak gboko w entuzjastycznym programie odnowy tego wiata.
Zdolno do emocjonalnego, bez reszty zaangaowania w przeywane
wydarzenia cechowaa Mickiewicza od dziecistwa i sprawia, e
okres pseudoklasyczny trwa u niego tak krtko. Jeszcze w okresie
epickich przerbek z Woltera pisze poeta sonet Przypomnienie (czytany na zebraniu filomatw 18 maja 1818 r.), moe konwencjonalny
i wzorowany na sentymentalnej literaturze, przecie jednak bdcy
jak pisze Kleiner przygrywk do form i motyww romantycznych84.
Przypomnienie koczy epok przerbek z Woltera z 1817 r. akcentem osobistego wyznania. Nie znaczy to jednak, i poeta cakiem zrywa z prbami przekadw, traktowanymi wyranie jako wprawki stylistyczne oddawane kolegom do zbiorowej oceny. Darczank pisan
w 1817 r. kontynuowa bdzie jeszcze w lutym 1820 r. i nosi si nawet z zamiarem skoczenia caoci tumaczenia85. Rwnoczenie na
wiosn tego roku pisze pierwsze ballady, nie moe wic by mowy
o tym, by Mickiewicz solidaryzowa si w najmniejszym stopniu
z pseudoklasycznym programem poezji Woltera. Do nich od dawna
przycigaa poet zarwno ch wyrobienia pynnego stylu na utworach uznanej wielkoci poetyckiej, jak i zgodny z duchem filomatw
ich artobliwy antyklerykalizm. I powrt poety do tych utworw najdowodniej wiadczy, e nie miay one dla wartoci programowej
i trudno by byo przeciwstawia poezje pseudoklasyczne poezjom entuzjazmu lat studiw i romantyzmu lat pniejszych, jako wyraz jasne83 O zawodach yciowych poety zob. wzruszajcy esej S. P i g o n i a pt. Wiek klski (w ksice Zawsze o Nim..., s. 244 n).
84 J. K l e i n e r: Mickiewicz..., s. 103.
85 Podobnie Kartofl zaczt w 1819 r. koczy chce poeta jeszcze w 1821 r.
208
Stefan Zabocki
go programu estetycznego narzuconego poecie w czasie studiw uniwersyteckich86.

Mickiewiczowi trudno byo w ogle co narzuci. Sam dopracowywa si wasnej syntezy, mao akademickiej, a gboko emocjonalnie
przeytej. Geniusz mwi po latach musi przey wszystkie wielkie fazy ludzkoci, aby mc wznie si ku yciu wasnemu i indywidualnemu87. I zgodnie poniekd z wasn maksym przeszed, wraz
z wielk literatur europejsk, ewolucj od neohumanizmu okresu burzy i naporu tak widocznego w Odzie do modoci do romantyzmu,
jednoczc w sobie najrozmaitsze podniety rodowiska. Ta bezwzgldna
pasja wypracowania wasnego pogldu na wiat leaa chyba u podstaw
odrzucenia oferty Grodka.
W pniejszym wieku krytykujc napisan wedug antycznych wzorw tragedi Schillera Braut von Messyna (wzorowany na Krlu Edypie Sofoklesa tzw. Schicksalsdrama), oburza si na niewolnicze naladownictwo wzorw staroytnych. Klasycy francuscy mwi
naladujc formy cudze, umieli zastosowa je do poj i wymaga gustw wspczesnych i wcieli w nie ide, dla ktrej pisali. Kiedy przeciwnie, samo filologiczne naladowanie poetw greckich, jak np. w tej
sztuce Schillera, moe si chyba samym profesorom albo uczniom filologii podoba88. Mickiewicz nie chcia, by jaka praca stawaa si celem samym w sobie, filologia miaa by dla niego jednym z argumentw popierajcych oglniejszy pogld na wiat. W staroytnoci chcia
widzie wzr i podniet dla pracy literackiej, dlatego ze studiw filologicznych wynis przede wszystkim entuzjazm i idealizm neohumanistw, w mniejszym za stopniu wiedz filologiczn sensu stricto i chyba
dlatego miast tumaczy Pindara, wola wznie si ku yciu wasnemu
i indywidualnemu napisa Od do modoci. Chocia wic studia
u Grodka i studia w gronie przyjaci filomatw nie uczyniy go filologiem i uczonym, przecie uczyniy go poet.
86
Tak te (tzn. jako wiczenia stylistyczne) traktowali te poezje i filomaci, wiadomi zreszt, e nie bd si one mogy ukaza drukiem. Jan Czeczot w swej recenzji
z V ks. przekadu Darczanki pisze: nie naglimy jednak tumacza do lepego trzymania
si oryginau, ile e to nie Iliada ani Eneida, ale dla rozrywki, nie dla estetycznych bada i uwag dzieko (Archiwum Filomatw. Cz. 1. T. 1. Krakw 1913, s. 355).
87 A. M i c k i e w i c z: Dziea..., T. 7, s. 254.
88 A.E. O d y n i e c: Listy..., s. 364.
209
1. Owidiusz jako ostatni poeta epoki augustowskiej. Pierwodruk.

2. Humanizm renesansowy jako kolejne odrodzenie antyku. W: Midzy redniowieczem a renesansem. Red. J. M a l i c k i i P. W i l c z e k. Katowice 1994, s. 3347.
3. Literatura nowoaciska a nowoytne literatury europejskie. Pierwodruk.
4. Wybrane problemy edycji autorw polsko-aciskich. Meander
1976, s. 425442.
5. Miejsce filologii w ksztaceniu humanisty i edytora. Rocznik Biblioteki Narodowej 1973, T. 9, s. 225237.
6. Retoryka klasyczna a retoryka manieryzmu. W: Scripta Classica.
Ed. T. S a p o t a. Katowice 2006, vol. 3, s. 112122.
7. Spory o retoryk w XVI wieku a twrczo Mikoaja Reja. Prace
Literackie 1970, T. 1112, s. 119140.
8. O dwch przykadach figury sumacji poetyckiej u Wacawa Potockiego. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdaskiego. Filologia Polska. Prace Historycznoliterackie 1986, nr 1011, s. 175184.
9. redniowieczne tradycje aciny naukowej renesansu. Pierwodruk.
10. redniowieczne traktaty wersyfikacyjne i nauczanie jezuitw
w Polsce XVIII wieku. Tekst wykadu wygoszonego w jzyku angielskim w roku 1981 na uniwersytecie w Sztokholmie i w Lund,
przeoony na potrzeby niniejszego tomu.
11. O bukolikach Grzegorza z Sambora. Autorskie streszczenie pracy
De Gregorio Samboritano bucolicorum carminum auctore quaestiones. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocawskiego. Nauki
Spoeczne 1962, nr 39, seria A. Przypisy opracowano na podstawie
tekstu oryginau.
210
12. Poetyka renesansowego epicedium. Pierwodruk. Tekst wygoszony

na LXIV Walnym Zgromadzeniu Polskiego Towarzystwa Filologicznego w Bolkowicach w 1967 r.
13. Uwagi o recepcji b. Wincentego Kadubka w Polsce w XVIII wieku. Pierwodruk.
14. Mickiewicz w krgu neohellenizmu. Classica Wratislaviensia 1968,
R. III.
211
Stefan Zabocki
Ab antiquitate usque ad studia Hellenica recentiora

Scripta varia
Argumentum
Vir doctissimus ac clarissimus, professor ordinarius, Stephanus Zabocki anno
MCMXXXII natus praematurae morti anno MMI occubuit. Eruditissimus ille litterarum
Latinarum in Europa florescentium quamquam magistro usus est famosissimo professore Georgio Krkowski, novam tamen rationem et viam librorum Latine scriptorum perlegendorum induxit necnon studiosos ac studiosas litterarum Latinarum
posteriorum Polonos optima doctrina instruxit. Hoc volumine scripta varia professoris
continentur ab anno MCMLXV usque ad MCMXCV composita notisque bibliographicis
ab auctore ornata, pars prioribus temporibus inedita, pars in medium prolata. Ineditorum plurima colloquiis virorum ac feminarum doctorum dicta sunt.
Ovidius, ultimus poeta aetatis Augustae; Studia humaniora renascentium artium
sive antiquitas rediviva; Scripta Latina posteriora et litterae recentiores Europae gentium; Difficilia scriptorum Polono-Latinorum in lucem proferendorum; Quomodo philologia editori atque studiorum humaniorum perito instruendo applicari possit; De
rhetorica antiqua et rhetorica aetatis mannerismi comparanda; Quae de rhetorica saeculo decimo et sexto atque de operibus Nicolai Rej dicta sint; Exempla duo summationis poeticae operibus Venceslai Potocki, quae exstiterint; Quomodo viri docti
renascentium artium aetate florentes lingua Latina mediaevali usi sint; Tractatus de
arte versificandi mediaevalis atque quid Societas Iesu saeculo decimo et octavo in Polonia de pueris educandis censuerint; De Gregorio Samoboritano bucolicorum carminum auctore quaestiones; De arte epicedii aetatis renascentium artium; Quid Poloni
saeculo duodevicesimo de benedicti Vincentii Kadubek libris noverint; De Adami Mickiewicz studiis Hellenicis, quae dicuntur libro huic insunt.
14*
212
Stefan Zabocki
Stefan Zabocki
From The Antiquity to Neo-Hellenism

Studies and Sketches
Summary
The prematurely departed Professor Stefan Zabocki (19322001), a disciple of
Jerzy Krkowski, was a representative of the generation that after the Second World
War created the Neo-Latin studies in Poland, set the standards of research concerning
Modern Latin writing and engaged in the activities of the academic world. The present
volume offers a collection of both published and unpublished works of Zabocki
written over the period of thirty years from the mid-1960s to the mid-1990s their
reference bibliography is consequently current of the time of their writing. Most of
the unpublished studies were originally conference papers or lectures.
The collection includes the following studies: Ovid as the Last Poet of the Augustan Age, Renaissance Humanism as Another Rebirth of the Antiquity, Neo-Latin
Literature and Modern European Literatures, Selected Problems with Editing Polish-Latin Authors, The Place of Classical Philology in the Education of a Humanist
and Editor, Classical Rhetoric and Mannerist Rhetoric, Debates Concerning 16th
Century Rhetoric and the Works of Mikoaj Rej, Two Examples of Poetic Summatio
in the Works of Wacaw Potocki, Medieval Traditions of Scientific Latin of the Renaissance, Medieval Treatises on Versification and 18th Century Jesuit Education in Poland, Bucolic Poetry of Grzegorz from Sambor, Poetics of Renaissance Epicedium,
Some Remarks on the Reception of the Blessed Wincenty Kadubek in Poland in the
18th Century, Mickiewicz and the Neo-Hellenism.

Od Starozytnosci Do Neohellenizmu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Od Starozytnosci Do Neohellenizmu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Antroponimy w jzyku, kulturze i komunikacji spoecznej

Antroponimy w jzyku, kulturze i komunikacji spoecznej

Piotra Urbaskiego i Tomasza Sapoty

Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego

Antroponimy w jzyku, kulturze i komunikacji spoecznej

Od redaktorw (Piotr Urbaski i Tomasz Sapota) .

2. Humanizm renesansowy jako kolejne odrodzenie antyku .

3. Literatura nowoaciska a nowoytne literatury europejskie .

4. Wybrane problemy edycji autorw polsko-aciskich .

5. Miejsce filologii w ksztaceniu humanisty i edytora .

6. Retoryka klasyczna a retoryka manieryzmu

7. Spory o retoryk w XVI wieku a twrczo Mikoaja Reja

1. Owidiusz jako ostatni poeta epoki augustowskiej

8. O dwch przykadach figury sumacji poetyckiej u Wacawa Potockiego .

9. redniowieczne tradycje aciny naukowej renesansu

11. O bukolikach Grzegorza z Sambora .

12. Poetyka renesansowego epicedium .

13. Uwagi o recepcji b. Wincentego Kadubka w Polsce w XVIII wieku

Antroponimy w jzyku, kulturze i komunikacji spoecznej

rzedwczenie zmary Profesor Stefan Zabocki (19322001), ucze

Piotr Urbaski i Tomasz Sapota

Owidiusz jako ostatni poeta epoki augustowskiej

ielcy klasycy epoki pryncypatu Augusta Wergiliusz i Horacy

Owidiusz jako ostatni poeta epoki augustowskiej

przestrzeni bez maa poowy wieku: Wellejusza Paterkulusa i Pliniusza

Owidiusz jako ostatni poeta epoki augustowskiej

tyck. Manierystyczna poezja wiekw pniejszych znalaza tu znacznie

Owidiusz jako ostatni poeta epoki augustowskiej

mwic o cytatach z Wergiliusza, ktrego kultowi powicone s

Owidiusz jako ostatni poeta epoki augustowskiej

Owidiusz jako ostatni poeta epoki augustowskiej

Owidiusz jako ostatni poeta epoki augustowskiej

nej przemianie wszechwiata tworzcego coraz to nowe, doskonalsze

Owidiusz jako ostatni poeta epoki augustowskiej

diusz do adnego z wikszych tematw poezji augustowskiej i trudno

Humanizm renesansowy jako kolejne odrodzenie antyku

poki poprzedzajce wspczesn cywilizacj europejsk, ktra

redniowiecze natomiast jest z reguy rozpatrywane jako odejcie od

Humanizm renesansowy jako kolejne odrodzenie antyku

zia si w myli sofistycznej. Czas humanizmu renesansowego koczy

Chyba najbardziej zacieky bj z tradycj redniowiecza stoczono w Niemczech.

Humanizm renesansowy jako kolejne odrodzenie antyku

czasach pogld na istot tradycji redniowiecznej, to za zmienia

mi si dugo nie interesowano, w kocu znikali z horyzontu literatury

Humanizm renesansowy jako kolejne odrodzenie antyku

myl pogaska rozkwita w nich dziki tekstom klasykw pieczoowicie

Humanizm renesansowy jako kolejne odrodzenie antyku

rzymskie i od niego poczwszy, zamiar renovatio imperii przywieca

Humanizm renesansowy jako kolejne odrodzenie antyku

nie klasycyzmu z epoki wypraw krzyowych, zwany jest niekiedy nie

Zob. S. Z a b o c k i: Od prerenesansu do owiecenia..., s. 32 n. oraz s.v.

Humanizm renesansowy jako kolejne odrodzenie antyku

ladownictwie (imitatio) autorytetw staroytnych. Nie byo to wic

37 Bez wtpienia jednak humanici czternastowieczni pisali lepiej po acinie ni ich

ciej) parafrazy, e wspomnimy z naszej literatury chociaby Mikoaja

Jak szybko rozpowszechniay si w XVI w. tumaczenia z literatury aciskiej

Humanizm renesansowy jako kolejne odrodzenie antyku

aciskie wiersze klasyczn acin Wergiliusza i retoryczne traktaty

W renesansowym erazmianizmie wyrazi si moe najlepiej szkolny i erudycyjny

Humanizm renesansowy jako kolejne odrodzenie antyku

stycznego u koca redniowiecza sprawi, e rozumowanie logiczne

adania nad aciskim pimiennictwem powstaym i rozwijajcym

Literatura nowoaciska a nowoytne literatury europejskie

rium geniuszu, a dzieje literatury powszechnej tej epoki przedstawiono