Psychoterapia 2 (165) 2013

strony: 4554
Bernadetta Janusz1, Lucyna Drodowicz2

mier i aoba w rodzinie. Oddziaywania

terapeutyczne
Death and grief in the family. Terapeutic work
Katedra Psychiatrii UJ CM
Kierownik: prof. dr hab. Jzef K. Gierowski
2
Gabinet prywatny
1

Mona zaryzykowa twierdzenie, e najpierw naley pomc czowiekowi by

w aobie, aby w pewnym momencie pomc mu wyj z aoby i odzyska
autonomi i gotowo do nowych zwizkw z ludmi.
Irena Namysowska [1, s. 63]

death in the family

grieve
family therapy
therapeutic interwentions

Autorki przedstawiaj gwne etapy pracy terapeutycznej z rodzinami pozostajcymi w aobie po mierci jednego z jej czonkw.
Opisuj rne sposoby radzenia sobie ze mierci bliskich osb,
cznie z zaprzeczaniem, powodujcym zablokowanie procesu aoby. Prezentuj gwne kierunki pracy terapeutycznej z rodzinami,
zwaszcza w sytuacji niemonoci przeywania aoby.

Summary: The authors describe the dynamics of family life after a death of the family
member. They show the main steps of therapeutic work with a family. The paper discusses
death in the family, one that is connected with the impossibility of experiencing grief. They
point the possible consequences and indicate the main direction of therapeutic work.

Wstp
Rytuay wikszoci kultur dostarczaj scenariuszy przechodzenia przez okres aoby,
ktrej dopenienie oznacza uporzdkowanie spraw zwizanych zosob zmar. aoba jest
rozumiana jako reakcja emocjonalna najczciej zwizana zprzeywaniem smutku,
alu, zoci, bezradnoci ktra jest odpowiedzi na mier osoby bliskiej. Zperspektywy psychoterapeuty przeywanie aoby czsto si emocjonalnie komplikuje. Jak pisze
cytowana wyej Irena Namysowska [1], praca terapeutyczna wie si zotwieraniem
pacjenta na bycie waobie po to, by kiedy mg zniej wyj.
Wostatnich dziesicioleciach spotykamy si ze zjawiskiem, ktre mona okreli jako
ukrywanie mierci poprzez zamykanie jej wszpitalach czy czynienie na rne sposoby
dyskretn czy wrcz nieobecn [2, 3, 4]. Przeywania aoby nie uatwia coraz bardziej
ograniczony kontakt zumierajcym czy te ciaem zmarej osoby bliskiej. Wedug terapeuty
rodzinnego Murraya Bowena [5], zarwno mwienie omierci, jak iunikanie tego tematu
zajmuje ludziom jednakowo wiele czasu. Owo napicie midzy nieuchronnym faktem
mierci azaprzeczaniem przeyciom ztym zwizanym jest czsto wanym kontekstem
terapeutycznej pracy zrodzinami.

46

Bernadetta Janusz, Lucyna Drodowicz

Radzenie sobie ze mierci obrazuje sposb radzenia sobie zyciem. Rozwj czowieka, cykl ycia rodziny nieuchronnie zakada tracenie tego, co znane ibezpieczne na
rzecz zyskiwania nowego. Niemoliwo przeywania utrat, godzenia si zodchodzeniem
zatrzymuje rozwj rodziny jako caoci, jak rwnie utrudnia rozwj poszczeglnych jej
czonkw. Utraty, aszczeglnie mierci, ktre nie zostaj odaowane, blokuj przeywanie kolejnych utrat iprowadz do zamroenia emocjonalnego ycia poszczeglnych
osb wrodzinie.
Froma Walsh iMonika McGoldrick terapeutki rodzinne zajmujce si zagadnieniem
utraty, podkrelaj, e pomagajc rodzinom zmierzy si zich utratami, pomagamy im
zarazem y, czyli przeywa aob, aby zpowrotem mogy otworzy si na ycie [6].
Utrata osoby bliskiej
Utrata jest definiowana jako kondycja psychiczna po rozstaniu zjedn znajbardziej
znaczcych osb wyciu. Wie si ona zzakoczeniem uczestnictwa wdotychczasowych kontekstach ycia zwizanych zosob zmar: fizycznym, afektywnym, relacyjnym
isymbolicznym, co wkonsekwencji zubaa poczucie przynalenoci [7].
Utrata wrodzinie jest przeywana iprzekazywana na wielu poziomach. Jako terapeuci
rodzinni spotykamy si zni wtakich sytuacjach, jak choroba terminalna wrodzinie, reakcja rodziny bezporednio po mierci osoby bliskiej bd konsekwencje mierci czonka
rodziny, ktre trwaj wiele lat imog skutkowa zakceniami funkcjonowania poszczeglnych osb wrodzinie. Najtrudniejsze do przeycia s mierci niezgodne znaturalnym
cyklem ycia rodziny. Zalicza si do nich mier dziecka, mier partnera we wczesnym
okresie zwizku imier rodzicw maych dzieci [6]. mierci tego rodzaju generuj lk
przed przeywaniem kolejnych utrat. Wskutek tego utrudniaj przejcia przez kolejne
etapy cyklu ycia rodziny.
Rwnie utraty wskutek niespodziewanej, nagej mierci s dla rodziny niezwykle
trudne. Wtej sytuacji s midzy innymi osoby, ktrych bliscy zginli wwypadkach czy
te popenili samobjstwo. To nage wydarzenie nie pozwala na wczeniejsze przygotowanie si, tak jak to bywa wprzypadku choroby. Wtakich sytuacjach czonkowie rodziny
prbuj za wszelk cen utrzyma stary system, co wie si zuruchomionym systemem
zaprzeczenia [8, 9].
Zbada Breen iOConnor [10] dotyczcych rodzin, ktre utraciy blisk osob wsposb nagy, wynika, e nie s one wstanie okreli stopnia swojej dezorganizacji, co wicej
nie s wstanie rozpozna potrzeby otrzymania pomocy. Wanym wnioskiem ztych
bada jest rwnie to, e rodzina, ktra do czasu nagej niespodziewanej utraty bya rodzin
funkcjonaln, niekoniecznie dalej jest wstanie od razu sobie radzi. Podobnie uwaaj
Walsh iMcGoldrick [6], wedug ktrych terapeuta powinien razem zrodzin przej fazy
szoku, blu, dezorganizacji, a do nadania znaczenia temu, co si wydarzyo.
Przeywanie aoby wrodzinie
Na utrat osoby bliskiej kada rodzina reaguje wswj specyficzny sposb, zgodnie
zindywidualnymi przekazami imoliwociami adaptacji. Wniektrych wypadkach
uruchomione strategie obronne na tyle zakcaj rozwj rodziny, e wymaga ona pomo-

mier i aoba w rodzinie. Oddziaywania terapeutyczne

47

cy terapeutycznej. Dzieje si to szczeglnie wtedy, kiedy niemoliwo pogodzenia si

zutrat blokuje rozpoczcie przeywania aoby [11, 12]. Wliteraturze funkcjonuje pojcie
patologicznej aoby1, ktr ze wzgldu na intensywno idugi okres trwania wie
si zzakceniami zdrowia psychicznego [13], jakkolwiek kryteria aoby prawidowej
czy te patologicznej, ktra powinna by przepracowana, coraz czciej s uwaane za
nieostre iuproszczone [14].
Wteorii przywizania Johna Bowlbyego [15] rozstanie zosob blisk jest rozumiane
jako przezwycienie istniejcej wdotychczasowej formie relacji przywizania. Wwielu ujciach aoba ma swoje okrelone fazy czy te wymaga przejcia przez okrelone
procesy2, jakkolwiek przeywanie mierci osoby bliskiej ma przede wszystkim przebieg
indywidualny.
Wewntrzny proces aoby moemy okreli za Freudem [17] jako przezwycienie
utraty obiektu. Za kadym wspomnieniem [] rzeczywisto wie swj werdykt, ktry
powiada, e obiekt ten ju nie istnieje, ja za postawione wobliczu pytania, czy ono
rwnie chce podzieli ten los [] pozostaje przy yciu likwidujc stosunek przywizania do unicestwionego obiektu [17, s. 157]. Zdarza si jednak, e poszczeglne osoby
wrodzinie nie s wstanie uzna, e obiekt ju nie istnieje, przynajmniej wtakiej relacji,
wjakiej to byo dotd. Mamy wwczas do czynienia zprotestem przeciw realnoci, ktry
moe trwa wiele lat imanifestowa si wformie symptomw psychopatologicznych
uposzczeglnych osb wrodzinie [7].
Niedokoczona aoba wie si przede wszystkim zniemoliwoci uruchomienia
przeywania utraty, jak rwnie zniemoliwoci przeywania jakichkolwiek uczu, bd
te zich znacznym ograniczeniem [12]. Pracujc zrodzin nie od razu rozpoznajemy, e
boryka si ona znieprzeyt utrat osoby bliskiej. Jak wiadomo, szczeglnie trudne do
odaowania s te straty, ktre okrela si mianem nieuznanych czy stygmatyzujcych [6].
Do tych pierwszych wci jeszcze wniektrych rodowiskach naley poronienie. Te drugie
to mier samobjcza, mier zpowodu AIDS czy alkoholizmu. Do utrat nieuznanych naley te mier zwierzcia domowego, ktra jest dotkliwa szczeglnie wtedy, gdy zwizek
znim by silny, bd peni wan rol wstrukturze rodziny [18]. aoba po zwierzciu jest
wedug Walsh [18] spoecznie czsto nieuznawana, trywializowana lub patologizowana,
co znacznie utrudnia jej przeycie.
Niedokoczona aoba moe manifestowa si rwnie odcinaniem si od wszystkiego,
co wie si zprzeyt utrat, poprzez: zaprzeczanie alowi, brak rozmw oosobie, ktra
Patologiczna aoba nie jest jednoznacznie definiowana. Wniektrych wypadkach wie si
ona zzablokowaniem smutku po utracie osoby bliskiej, co powoduje, e opisuje si j jako nieobecn
czy zahamowan. Kiedy indziej jej objawy przypominaj symptomy depresyjne czy te symptomy
normalnej aoby, takie jak: smutek, bezsenno, spadek wagi ciaa, poczucie beznadziei. Objawy te
mog trwa dowolnie dugo, co decyduje ojej chronicznym, przewlekym charakterze [13].
2
Wedug Bowlbyego [15], utrata osoby bliskiej wywouje najpierw pragnienie odzyskania
utraconego obiektu, potem nastpuje faza dezorganizacji irozpaczy, a wreszcie dochodzi do reorganizacji imoliwoci ycia wnowej sytuacji. Worden [16] uwaa, e po mierci bliskiego istnieje
konieczno poradzenia sobie ztakimi zadaniami procesu aoby, jak: akceptacja realnoci mierci,
otworzenie si na dowiadczenie emocjonalnego blu ipoczucia utraty, przystosowanie si do nowej
sytuacji spoecznej, wktrej brakuje osoby zmarej iwreszcie usunicie zmarego ze swojego ycia
iznalezienie sposobw pamitania go.
1

48

Bernadetta Janusz, Lucyna Drodowicz

nie yje czy te ookolicznociach jej mierci. Winnych rodzinach znamienne dla niej
bdzie aktywne pozostawanie wkontakcie zosob zmar (codzienne, trwajce wiele lat,
odwiedzanie cmentarza, pokj dziecka, ktry nigdy nie zostaje zmieniony). Wpierwszym
typie reakcji mamy do czynienia zmechanizmami zaprzeczania, wdrugim uruchomiony
mechanizm obronny moemy okreli jako cige odgrywanie tego, co si wydarzyo.
Wkadym jednak przypadku spotykamy si zniemoliwoci poegnania si zosob
zmar, wypakania alu, wyraenia zoci, aco najwaniejsze powrotu do wczeniejszego
emocjonalnego ycia. Moliwo otwartej rozmowy czonkw rodziny na temat mierci,
wspominanie irytuay aoby maj szans uruchomi wsplne przeywanie, co jest istotnym
krokiem wprocesie przechodzenia aoby. Wane jest te, aby kada zosb wrodzinie
moga przeywa mier bliskiego wsposb indywidualny iwswoim tempie.
Przeywanie aoby moe jednak zosta zablokowane ze wzgldu na lojalno rodzinn. Wedug Moniki McGoldrick [19] wtakich rodzinach jej czonkowie uywaj
zaprzeczania, uciekaj wnadaktywno, narkotyki, alkohol irnego rodzaju fantazje.
Rozwijajce si wzwizku zkrytycznymi utratami mity, sekrety ioczekiwania zostaj
wczane wreguy rodzinne is przekazywane kolejnym generacjom. Wymienione sposoby ucieczki izaprzeczania pozwalaj unikn bolesnej realnoci utraty, wi ze sob
czonkw rodziny wpatologiczny3 sposb, ajednoczenie tworz psychologiczn wyrw
pomidzy nimi. Nie kontaktujc si ze sob nawzajem, nie kontaktuj si oni jednoczenie
zuczuciami, od ktrych chc uciec. Skutkuje to brakiem odpowiedniego jzyka do opowiedzenia tego, co czuj, do opisania przey zwizanych zutrat. Bywa te, e yjcy
czonkowie rodziny rwnie nie podejmuj tematw wasnej mierci, sposobu pochwku,
testamentu, spadku.
Na przystosowanie si do utraty znaczco wpywa system przekazw rodzinnych, std
rol terapeuty jest poszukiwanie takich znacze wdziedzictwie pokoleniowym, etnicznym,
wierzeniach religijnych oraz dominujcych wartociach ipraktykach spoecznych, ktre
pozwol nada sens utracie. Celem terapeutycznej pracy zrodzin staje si zatem umieszczenie utraty wszerszej kulturowej perspektywie iotwarcie przestrzeni na tak rozmow,
ktra uczyni podejmowane wtki emocjonalnie moliwymi do zniesienia [20, 21].
Rozpoznanie sposobw radzenia sobie ze mierci czonka rodziny.
Oddziaywania terapeutyczne
Podejmujc terapi rodziny, ktr dotkna utrata, powinnimy mie wiadomo, e
rodzaj pracy terapeutycznej zaley od tego, wjakiej fazie aoby jest rodzina, kto umar,
jaki to by rodzaj mierci. Wane jest rwnie poznanie mechanizmw radzenia sobie ze
mierci iutratami, ktre s specyficzne dla danej rodziny.
Jednym zistotnych elementw pracy zwizanej zutrat iaob jest historia rodzinnych utrat, adalej rozpoznanie rodzinnych zwyczajw iprzekona dotyczcych mierci
iaoby. Wokresie nastpujcym zaraz po mierci kogo bliskiego mamy do czynienia
zlicznymi, indywidualnymi reakcjami na utrat. Do najczciej wystpujcych wedug
3
Przez patologiczny zwizek rozumie si wtym wypadku zwizek, ktry jest oparty na bezwarunkowej lojalnoci, przestrzeganiu rodzinnych regu, poczony jednoczenie ztumion zoci
iutrudnion emocjonaln separacj.

mier i aoba w rodzinie. Oddziaywania terapeutyczne

49

Johna Bynga-Halla [22] nale: czasowe odcicie emocji od obrazw imyli otym, co
si wydarzyo, zaprzeczanie utracie, nadmierna identyfikacja zumierajcym, niewiadome
odgrywanie scenariusza wydarze zwizanych zchorob imierci, niewiadome zastpienie umarej osoby yw iemocjonalne ukrywanie straty. Kiedy wymienione reakcje
utrzymuj si przez lata, mamy do czynienia znieprzeyt, aczasami nawet nierozpoczt
aob. Wpracy terapeutycznej ztego rodzaju rodzin warto sprawdzi, jak poradzia
sobie ona zwczeniejszymi utratami, czy iwjakim zakresie miay miejsce opisane wyej
mechanizmy izolacji izaprzeczania oraz czy rozwj rodziny zosta zakcony.
Aby zmierzy si ztym tematem, warto rozpocz od wyzwa, jakie stoj przed rodzin po mierci osoby bliskiej. Walsh iMcGoldrick [6] wskazuj na nastpujce zadania
adaptacyjne, ktre rodzina powinna podj, aby poradzi sobie ze mierci jej czonka. S
nimi przede wszystkim uznanie realnoci mierci iwynikajcych ztego konsekwencji. Dalej
istotne jest dzielenie si ze sob dowiadczeniem utraty, co oznacza zarwno podjcie
rytuaw aoby, takich jak: pogrzeb, odwiedzanie grobu czy innych, indywidualnych dla
danej rodziny. Nie do przecenienia jest rwnie moliwo rozmowy odoznanej stracie.
Cytowane autorki zwracaj uwag, e silne emocje mog pojawia si uposzczeglnych
osb wrodzinie wrnym czasie. Kolejnym etapem adaptacji do utraty jest reorganizacja systemu rodzinnego wtaki sposb, aby zadania osoby zmarej zostay przejte przez
poszczeglnych czonkw rodziny, co czsto wie si zprzeksztaceniem jej struktury.
Wanym wreszcie zadaniem rozwojowym jest zaangaowanie si wnowe relacje ikontynuowanie wasnych planw icelw yciowych. Warto podkreli, e terapeuta rodzinny,
ktry konsultuje rodzin wzwizku ze mierci jej czonka, ma za zadanie bada, jak
wygldaj wymienione wyej obszary przeywania utraty iwjaki sposb wpisaa si ona
wdalszy bieg rodzinnego ycia.
Wkontekcie terapii rodzin mamy mniej bezporednich dowiadcze zwizanych ze
mierci wzwizku maeskim czy partnerskim, ten bowiem, kto straci ma czy on,
partnera czy partnerk, szuka raczej pomocy wterapii indywidualnej. Jednake dynamika relacji wparze wobec zbliajcej si mierci jednego zpartnerw jest zagadnieniem,
zktrym mog wswojej pracy spotka si terapeuci par. Rozumienie tego procesu nie
tylko moe pomc winterwencji terapeutycznej, ale te tworzy wany rodzinny przekaz
iwpywa na poradzenie sobie zaob. Zbada dotyczcych par, wktrych jeden zpartnerw by umierajcy, prowadzonych przez Rosenblatta iYanga [23], wynika, e do normalnych odczuwanych wtedy uczu naley wcieko iemocjonalny dystans. Uczucia te
mona rozumie jako sposb radzenia sobie ze zbliajc si utrat wczeniejszej yciowej
wsplnoty. Wan interwencj terapeutyczn jest wtakich wypadkach uznanie tych uczu
ipomoc parze wzrozumieniu ich ewentualnych przyczyn.
Wanym aspektem pracy klinicznej jest wkadym przypadku normalizacja sposobw
przeywania iekspresji aoby. Abeles, Victor, Delano-Wood [24] dokonali przegldu
sytuacji, wktrych wpracy zrodzinami zmagajcymi si zproblemem utraty uyteczne
byy elementy psychoedukacji wzakresie: moliwych zakce emocjonalnych, rozmowy
zdzieckiem, dostosowanej do jego rozwoju, indywidualnych reakcji dziecka na mier.
Wedug wspomnianych autorw przydatne bywaj rwnie grupy wsparcia, wktrych
uczestnicz osoby zpodobnymi dowiadczeniami. Dotyczy to te dzieci, ktre wtakich
grupach, poprzez np. ekspresj plastyczn, mog da wyraz swoim przeyciom. Istot

50

Bernadetta Janusz, Lucyna Drodowicz

funkcjonowania tego rodzaju grup jest przezwycienie poczucia odrzucenia, jak rwnie
zapobieganie mechanizmom zaprzeczania iizolacji.
Trudnoci idylematy wpracy zrodzinami po mierci osoby bliskiej
Jak ju wspomniano wyej, szczeglnym wyzwaniem dla terapeutw jest praca zrodzin przeywajc mier nag. Szczeglnym wypadkiem mierci nagej, cho nie
zawsze niespodziewanej, jest mier samobjcza. Zwielu wzgldw mona j uzna za
najbardziej dewastujc dla rodziny. Wywouje ona poczucie winy, obwinianie siebie nawzajem, obwinianie instytucji lub osb nienalecych do rodziny. mier samobjcza wie
si ze spoeczn stygmatyzacj. Tworzy rwnie niekorzystny przekaz transgeneracyjny,
wmyl ktrego samobjstwo jest moliwym rozwizaniem trudnych sytuacji [6, 20].
Pracujc zrodzinami, ktre dowiadczyy samobjczej mierci osoby bliskiej, spotykamy si na pocztku zsytuacj pomieszania, lku przed tym, co si moe wydarzy.
Pierwsze spotkania s zdominowane pytaniami oto Jak do tego doszo?, Jaka bya
przyczyna?, Co zrobilimy le?, Czy moglimy zrobi co wicej?. Wane jest, aby
tego rodzaju pytania mogy pa wtrakcie sesji terapeutycznej, poniewa nie wypowiedziane organizuj rzeczywisto wewntrzn poszczeglnych osb wrodzinie.
Terapeuta pracujc zrodzin moe towarzyszy wposzukiwaniu przyczyn4 samobjczej
mierci. Ujcie rodzinnych przypuszcze whipotezy pomaga wniektrych przypadkach
zmniejszy poczucie chaosu iniepokoju. Jednoczenie jednak istotne jest, aby rodzina
moga mniej czy bardziej uzna, e jednego, ostatecznego wyjanienia tego, co si stao,
prawdopodobnie nigdy nie znajdzie. Bardzo wanym aspektem tego typu pracy jest podanie zrodzin wtakim kierunku, ktry zmniejsza przeywanie destrukcyjnego poczucia
winy, powodujcego wzajemne oskaranie si czy nawet ryzyko zerwania wizi rodzinnych.
Praca nad uznaniem bezradnoci wzwizku ztym, co si stao, jest jednym zgwnych
aspektw terapii. Wiele prb samobjczych ma zwizek zgbok depresj czy innego
rodzaju psychicznym cierpieniem [8]. Froma Walsh iMonica McGoldrick [6] uwaaj, e
rozmowa zczonkami rodziny otym, e ich bliski chorowa inie mieli na to wpywu, lub
wniektrych wypadkach byo trudno rozpozna chorob, przynosi im znaczn ulg.
Niezalenie od rodzaju nagej mierci, kontakt zrodzin stanowi wyzwanie dla klinicystw, sytuacja ta wymaga bowiem stworzenia takiej terapeutycznej przestrzeni,
wktrej poszczeglni czonkowie rodziny mogliby zmierzy si ze swoimi przeyciami
iwzajemnie je wobec siebie wyrazi. Jedn zmoliwych interwencji, ktr moe si wtedy
posuy terapeuta, jest normalizacja rnych, czsto negatywnych iwzajemnie sprzecznych uczu, ktre czonkowie rodziny mog ywi zarwno wobec siebie nawzajem, jak
iwobec osoby, ktra odesza. Jeeli konsultacja terapeutyczna odbywa si wniedugim
czasie po mierci, wane jest rwnie zbadanie, wjaki sposb rodzina utrzymuje normalne
aktywnoci yciowe. Owocne bywaj rozmowy otym, e celem aoby nie jest zapomnienie, ale pamitanie, rozumienie zmian, ktre s konieczne do wprowadzenia po zaistniaej
4
Istnieje bardzo szerokie spektrum przyczyn popeniania samobjstw. Wrd nich bardzo istotne
s czynniki kliniczne zwizane zokrelonymi jednostkami psychopatologicznymi (depresja, uzalenienia, schizofrenia, zaburzenia osobowoci). Istotne s rwnie czynniki spoeczne zwizane np.
zizolacj, bezrobociem, naladowaniem idoli. Wreszcie wan rol odgrywaj czynniki osobiste,
wrd nich kryzysy yciowe iegzystencjalne [8].

mier i aoba w rodzinie. Oddziaywania terapeutyczne

51

utracie oraz moliwo realizacji celw yciowych, ktre stoj przed poszczeglnymi
czonkami rodziny.
Wedug DAmoreaiScariotty [7] praca terapeutyczna zrodzinami, ktre dowiadczyy utraty, powinna uwzgldnia nastpujce fazy: odtworzenie historii utraty, oywienie
zaprzeczonych iskrywanych uczu, takich jak: bl, zo, rozpacz, dopuszczenie uczu
depresyjnych, ocena emocjonalnego wpywu terapeuty imiejsca, ktre moe on zaj
wrodzinie. Terapeuta towarzyszy rodzinie wprzejciu do budowania nowych emocjonalnych zwizkw, co wicej rodzina jest przestrzeni, wktrej nowe zwizki mog
zacz by aktywowane.
Wpracy terapeutycznej napotykamy dylemat, wjakim stopniu utrata iaoba dotycz
rodziny jako caoci, awjakim indywidualnych przey poszczeglnych jej czonkw.
Kareen Gilbert [25] odnosi si do tego zagadnienia zperspektywy konstrukcjonistycznej
uwaajc, e aoba wrodzinie jest swoistym przeciciem czy te wspzalenoci czynnikw indywidualnych irelacyjnych. Oznacza to, e poszczeglni czonkowie rodziny
przeywaj swoj indywidualn utrat wotoczeniu spoecznym, jakim jest rodzina. Autorka
podkrela, e to nie rodziny przeywaj aob, ale poszczeglne osoby wrodzinie. Ta perspektywa jest bliska obserwacjom ibadaniom par po mierci dziecka, wktrych mczyni
ikobiety wnieco odmienny sposb przeywali utrat [6]. Ztego wzgldu warto zwrci
uwag, czy wrodzinie istnieje przyzwolenie na indywidualne przeywanie aoby przez
poszczeglne osoby. Niewtpliwe naley pamita, e ciar utraty jest rny dla rnych
osb, majcych swoje indywidualne historie relacji zosob, ktra odesza, jakkolwiek
naley rwnie pamita, e mier ustanawia nowe relacje pomidzy poszczeglnymi
osobami wrodzinie, zmieniaj si bowiem zalenoci, granice ipodsystemy.
Przytaczane wyej teorie ibadania zobszaru iterapii rodzin oraz dowiadczenia
kliniczne autorek artykuu wwikszoci przypadkw skaniaj do poruszania tematw
zwizanych zosob, ktra odesza, do dzielenia uczu iwspomnie. Pracujc zrodzinami, ktre przeyy mier bliskiego, czsto jednak mona spotka si zmilczeniem czy
nieporuszaniem tematw zwizanych zosob zmar. Konsekwencje trwajcego latami
milczenia wi si czsto znieprzeyt aob, ktr zkolei wyraaj objawy psychopatologiczne poszczeglnych czonkw rodziny. Biorc pod uwag to, e niedugo po
mierci pewien rodzaj milczenia na temat osoby, ktra odesza, zdarza si czsto, mona
si zastanowi nad funkcj tego milczenia. Wydaje si, e moe ono rwnie stanowi
obron, przez jaki czas bardzo pomocn dla osoby przeywajcej aob. Baddeley iSinger
[26] analizujc przypadki kliniczne wskazuj na to, e cisza pomidzy czonkami rodziny
po mierci bliskiego krewnego pozwala na skonstruowanie nowej rodzinnej tosamoci.
Wymienieni autorzy uwaaj, e cisza bywa potrzebna, by utrzyma zmian, jest rwnie
po to, aby doszo do wczenia osoby zmarej wnowy sposb wsystem rodzinny. Sugeruj,
e niewypowiedziane wspomnienia mog wniektrych wypadkach sprzyja budowaniu
nowej wsplnoty inowej rodzinnej tosamoci. Cisza zatem jest wedug nich konieczna
do nowego zdefiniowania tosamoci rodzinnej izakrelenia wok niej granic. Mona j
rozumie jako wyeksponowanie pewnego etapu, ktry niczym rytua przejcia oddziela
dwa egzystencjalne stany: przed mierci ipo mierci, star konstelacj rodziny od nowej.
Wydaje si jednak, e wdalszym etapie moliwo swoistej dla konkretnej rodziny ekspresji
tego, co si wydarzyo, stanowi wany element powrotu do emocjonalnego ycia.

52

Bernadetta Janusz, Lucyna Drodowicz

Podobnie Hooghe, Neimeyer iRober [27] kwestionuj tradycyjne podejcia do pracy

zaob, wktrych rozmowa otym, co si wydarzyo, jest koniecznym warunkiem jej przeycia. Autorzy ci zwracaj uwag na moliwo komunikacji, ambiwalencji czy napicia
wrelacjach pomidzy poszczeglnymi czonkami rodziny. Terapeuci mog raczej tworzy
terapeutyczn przestrze, wktrej wymienione stany emocjonalne mog si manifestowa.
Pozwala im to bada zrodzin moliwoci dzielenia wsplnie smutku, anie, jak wskazuj
koncepcje bardziej klasyczne, nakania j do tego.
Wterapii rodziny zmagajcej si ztrudn do przeycia aob istotne jest respektowanie jej mechanizmw obronnych, azarazem sprawdzanie razem zni, wjaki sposb,
iwjakich warunkach, mog by one uchylane. Terapeucie towarzyszy czsto dylemat na
ile przywoywa wspomnienia zwizane zblem. Niesie to bowiem ryzyko zbytniego
naruszenia mechanizmw obronnych, ktre zperspektywy dalszego rozwoju rodziny stay
si dysfunkcjonalne, ale wczeniej pozwoliy przetrwa okres najwikszego blu.
Wanym aspektem pracy terapeutycznej dotyczcej tematu mierci jest emocjonalne
obcienie terapeuty, ktry jest konfrontowany ze swoimi utratami, dowiadczeniami
mierci bliskich iwasnymi mechanizmami obronnymi. Ztego wzgldu terapeuci rodzinni
podkrelaj wag przepracowania wasnych utrat iniezakoczonej aoby [5, 6, 20]. Warto
rwnie podkreli, e spotkania zrodzin po mierci bliskiego daj dostp do dojmujcych
dowiadcze egzystencjalnych.
Podsumowanie
Zablokowanie uczu zwizanych ze mierci osoby bliskiej skutkuje osabieniem
komunikacji iemocjonalnej wymiany pomidzy poszczeglnymi osobami wrodzinie, jak
rwnie zamroeniem ich popdowego iemocjonalnego ycia. Do najczciej uruchamianych mechanizmw obronnych zwizanych ze mierci wrodzinie nale zaprzeczanie, niewiadome odgrywanie scenariusza ilustrujcego symbolicznie mier bliskiego. Wiadomo
jednak, e usunite zotwartej komunikacji czy ze wiadomoci myli iuczucia dotyczce
mierci osoby bliskiej, nie tylko powracaj, ale znaczco wpywaj na ycie wewntrzne
poszczeglnych osb wrodzinie. Wiesaw ukaszewski [28] komentujc teori opanowywania trwogi przed mierci5 pisze: unikanie myli omierci paradoksalnie zwiksza
dostpno tych myli. Bezporednie nastpstwa konfrontacji ze mierci s mniejsze ni
konsekwencje pniejsze, ale zarazem jednostka ma czas, aby podj dziaania eliminujce
myli omierci, lub agodzce dalsze konsekwencje skupienia uwagi na problemie mierci
[28, s. 56]. Terapeuta pracujc zrodzin, wktrej unika si tematu mierci, najczciej zdaje
sobie spraw zrozwojowych konsekwencji zablokowania tego tematu dla poszczeglnych
czonkw rodziny. Naley jednak pamita, e zastosowane mechanizmy obronne czsto
stanowi jedyne moliwe sposoby agodzenia doznanej traumy.
Otwieranie si rodziny na przeywanie aoby wtrakcie spotka terapeutycznych nie
jest procesem, ktry koczy si wjakim momencie. Jest to raczej uruchomienie wsplnej rozmowy, przeywanie smutku, dzielenie si przeyciami. Poszukiwanie sensu moe
5
Pyszczyski, Greenberg iSolomon [za: 28] wskazuj na to, e lk przed mierci jest podstawowym mechanizmem napdzajcym ludzkie zachowania, aczowiek majc wiadomo swojej
miertelnoci cay czas musi radzi sobie zwynikajc zniej trwog.

mier i aoba w rodzinie. Oddziaywania terapeutyczne

53

prowadzi do otwierania si na moliwoci dalszego ycia czy wrcz przeformuowania

na nowo jego celu. Mona powiedzie, e istot uruchomienia przeywania aoby jest
moliwo wpisania mierci wycie, anie ycia wmier.
Pimiennictwo
1. Namysowska I. aoba. W: Badura-Madej W. Psychologiczne aspekty mierci iumierania,
iaoby (wybr tekstw). Krakw: Orodek Pomocy iInterwencji Psychologicznej CMUJ;
1993, s. 63.
2. Aries Ph. Czowiek imier. Warszawa: PIW; 1989.
3. Bauman Z. mier iniemiertelno. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 1998.
4. Bauman Z. Pynna nowoczesno. Krakw: Wydawnictwo Literackie; 2006.
5. Bowen M. Family reaction to death. W: Walsh F, McGoldrick F, red. Living beyond loss. New
York, London: W.W. Norton & Company; 2004, s. 4760.
6. Walsh F, McGoldrick M. Loss and the family. Asystemic perspective. W: Walsh F, McGoldrick
F, red. Living beyond loss. New York, London: W.W. Norton & Company; 2004, s. 326.
7. DAmore S, Scariotta L. Los(t)s in transitions: How diverse families are grieving and struggling
to achieve anew identity. J. Fam. Psychother. 2011; 22: 4655.
8. OConnor R, Sheehy N. Zrozumie samobjc. Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne;
2002.
9. Clemens PT, DeRanieri JT, Vigil GJ, Benasutti KM. Life after death: Grief therapy after the
sudden traumatic death of afamily member. Persp. Psychiatr. Care 2004; 40: 149154.
10. Breen LJ, OConnor M. Family and social networks after bereavement: experiences of support,
change and isolation. J. Fam. Ther. 2011; 33: 98120.
11. Namysowska I. aoba. Psychiatr. Pol. 1976; 10: 179187.
12. Herbert M. aoba wrodzinie. Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne; 2005.
13. Starzomska M. Patologiczna aoba wstandardowych systemach klasyfikacyjnych oraz dotyczce
jej implikacje prewencyjne przy wykorzystaniu Berliskiego Paradygmatu Mdroci. Psychiatr.
Pol. 2002; 36: 385392.
14. Bielecka U. Mity na temat zdrowej ipatologicznej aoby. Psychiatr. Psychol. Klin. 2012; 12:
6266.
15. Bowlby J. Przywizanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2007.
16. Worden J. Children and grief when aparent dies. New York: The Guilford Press; 1996
17. Freud S. Psychologia niewiadomoci. Warszawa: Wydawnictwo KR; 2009.
18. Walsh F. Human-animal bonds II: The role of pets in family systems and family therapy. Fam.
Process 2009; 48: 481499.
19. McGoldrick M. Echoes from the past: Helping families deal with their ghosts. W: Walsh F,
McGoldrick M, red. New York, London: W.W. Norton & Company; 2004, s. 310339.
20. Paul NL, Grosser GH. Operational mourning and its role in conjoint family therapy. Comm.
Ment. Health J. 1965; 4: 339345.
21. Nadeau JW. Families making sense of death. Thousand Oaks: Sage Publications; 1998.
22. Byng-Hall J. Loss and family scripts. Living beyond loss. W: Walsh F, McGoldrick M, red. New
York, London: W.W. Norton & Company; 2004, s. 8598.
23. Rosenblatt P, Yang S. Couple rage and motional distancing when apartner is dying. J. Loss
Traum. 2007; 12: 305320.

54

Bernadetta Janusz, Lucyna Drodowicz

24. Abeles N, Victor TL, Delano-Wood L. The impact of an older adults death on the family. Profess.
Psychol. Res. Pract. 2004; 35: 234239.
25. Gilbert KR. Weve the same loss, why dont we have the same grief? Loss and differential
grief in the families. Death Stud. 1996; 20: 269283.
26. Baddeley J, Singer J. Aloss in the family: Silence, memory, and narrative identity after bereavement. Memory 2010; 18: 198207.
27. Hooghe A, Neimeyer RA, Rober P. The complexity of couple communication in bereavement:
an illustrative case study. Death Stud. 2011; 35: 905924.
28. ukaszewski W. Udrka ycia. Jak ludzie radz sobie zlkiem przed mierci. Sopot: Smak
Sowa; 2010.
Adres: e-mail: bernadetta.e.janusz@gmail.com