Ambrozik Teoria Silnikow

Andrzej Ambrozik
Podstawy teorii
tokowych silnikw spalinowych
Warszawa 2012
Politechnika Warszawska
Wydzia Samochodw i Maszyn Roboczych
Kierunek studiw "Edukacja techniczno informatyczna"
02-524 Warszawa, ul. Narbutta 84, tel 22 849 43 07, 22 234 83 48
ipbmvr.simr.pw.edu.pl/spin/, e-mail: sto@simr.pw.edu.pl
Opiniodawca: prof. nzw. dr hab. In. Feliks RAWSKI
Projekt okadki: Norbert SKUMIA, Stefan TOMASZEK
Projekt ukadu graficznego tekstu: Grzegorz LINKIEWICZ
Skad tekstu: Magdalena BONAROWSKA
Publikacja bezpatna, przeznaczona dla studentw kierunku studiw

"Edukacja techniczno-informatyczna".
Copyright 2012 Politechnika Warszawska
Utwr w caoci ani we fragmentach nie moe by powielany

ani rozpowszechniany za pomoc urzdze elektronicznych, mechanicznych,
kopiujcych, nagrywajcych i innych bez pisemnej zgody posiadacza praw
autorskich.
ISBN 83-89703-88-2
Druk i oprawa: STUDIO MULTIGRAF sp. z o.o.,

ul. Oowiana 10, 85-461 Bydgoszcz
Spis treci
Wykaz waniejszych oznacze............................... 5
Wstp ................................................................... 11
1. Wprowadzenie................................................. 13
1.1. Klasyfikacja tokowych silnikw spalinowych .......................... 14
1.2. Podstawowe wskaniki i warunki pracy
silnikw samochodowych .......................................................... 17
2. Termodynamiczne cykle pracy

tokowych silnikw spalinowych..................... 23
2.1. Wiadomoci oglne.................................................................... 24
2.2. Uoglniony cykl pracy czterosuwowego
tokowego silnika spalinowego .................................................. 28
2.3. Cykl z doprowadzeniem ciepa przy staej objtoci
(cykl Otta) .................................................................................. 35
2.4. Cykl z doprowadzeniem ciepa przy staym cinieniu
(cykl Diesla) ............................................................................... 36
2.5. Cykl z mieszanym sposobem doprowadzenia ciepa
(cykl Sabathea).......................................................................... 37
2.6. Teoretyczne cykle pracy doadowanych tokowych
silnikw spalinowych ................................................................. 38
2.7. Podstawy dwusuwowych silnikw spalinowych........................ 44
3. Czynnik roboczy i jego waciwoci ................ 51

3.1. Wiadomoci wstpne.................................................................. 52
3.2. Krtkie informacje o strukturze i skadzie paliw........................ 53
3.3. Czynnik roboczy i jego waciwoci .......................................... 58
4. Porwnawcze cykle pracy

tokowych silnikw spalinowych..................... 69
4.1. Wiadomoci wstpne.................................................................. 70
4.2. Uoglniony model matematyczny procesw w cylindrze

czterosuwowego silnika spalinowego ........................................ 72
4.3. Wymiana czynnika roboczego
w czterosuwowym silniku spalinowym...................................... 75
4.4. rednie cinienie w cylindrze podczas procesu napeniania
oraz stopie napeniania cylindra ............................................... 90
4.5. Proces sprania ......................................................................... 96
4.6. Proces doprowadzania ciepa w porwnawczym cyklu
pracy silnika ............................................................................. 104
4.7. Proces rozprania czynnika roboczego w cylindrze ............... 106
4.8. Obliczanie temperatury spalin w ukadzie wylotowym silnika 108
5. Rzeczywiste cykle pracy

tokowych silnikw spalinowych................... 111
5.1. Wiadomoci wstpne................................................................ 112
5.2. Proces wymiany czynnika roboczego ...................................... 116
5.3. Mieszanka palna w tokowych silnikach spalinowych ............. 122
5.4. Proces samozaponu i spalania ................................................. 138
5.5. Analiza rzeczywistego wykresu indykatorowego
silnika o zaponie wymuszonym .............................................. 145
5.6. Analiza rzeczywistego wykresu indykatorowego
silnika o zaponie samoczynnym.............................................. 147
5.7. Tworzenie toksycznych skadnikw spalin
w czasie procesu spalania......................................................... 154
5.8. Zewntrzny bilans cieplny silnika ............................................ 157
6. Tendencje rozwojowe
silnikw o zaponie samoczynnym ................ 163
Literatura............................................................ 167
Strona 4
Wykaz waniejszych oznacze

Wielkoci fizyczne
a wspczynnik temperaturowy ciepa waciwego gazu pdoskona

ego, J/(kmol K)
b wspczynnik temperaturowy ciepa waciwego gazu pdoskona
ego, J/(kmol K2)
B szeroko czoa strugi rozpylonego paliwa, m
c ciepo waciwe, J/(kg K), liczba cylindrw silnika,
cp ciepo waciwe przy staym cinieniu, J/(kg K)
cv ciepo waciwe przy staej objtoci, J/(kg K)
c molowe ciepo waciwe, J/(kmol K)
c p molowe ciepo waciwe przy staym cinieniu, J/(kmol K)
c v molowe ciepo waciwe przy staej objtoci, J/(kmol K)

c cylinder,
C stenie, kmol/m3
dv rednia objtociowa rednica kropli rozpylonego paliwa, m
ds rednia powierzchniowa rednica kropli rozpylonego paliwa, m
D rednica cylindra m, ukad dolotowy silnika
DZP dolne zwrotne pooenie toka,
E energia cakowita, J
Ea energia aktywacji, J
f pole przekroju przelotowego m2, prdko rozgazienia acuchowej
reakcji chemicznej,
F pole powierzchni, m2
FAME estry metylowe kwasw tuszczowych oleju rzepakowego,
g przypieszenie ziemskie m/s2, jednostkowe zuycie paliwa z inde

ksem dolnym e lub i kg/(kWh), szybko zrywania acucha rozga
zionej acuchowej reakcji chemicznej
gc dawka paliwa przypadajca na cykl pracy silnika, kg/cykl
Gh godzinowe zuycie paliwa przez silnik, kg/h
GZP grne zwrotne pooenie toka,
h entalpia waciwa, J/kg
hi wznos iglicy rozpylacza, m
H entalpia, J
K staa rwnowagi reakcji chemicznej,
l praca przypadajca na jednostk iloci substancji, J/kg
L praca, J
Lstr dugo strugi rozpylonego paliwa (zasig strugi paliwa), m
Lk dugo korbowodu, m
m masa kg, rzd reakcji chemicznej
m masa molowa, kg/kmol
M ilo kmoli substancji, kmol
Mo ilo kmoli powietrza koniecznego do cakowitego i zupenego
spalenia jednostki paliwa, kmol/kg
MS mechanizmy silnika,
& natenie przepywu, kg/s

m
n prdko obrotowa, obr/min, wykadnik przemiany politropowej
na stenie czstek aktywnych chemicznie,
N moc, W
OWK obroty wau korbowego silnika,
p cinienie, Pa
Strona 6
q ciepo odniesione do jednostki iloci substancji, J/kg

Q ilo ciepa, J
Q1 ilo ciepa doprowadzonego do cyklu pracy silnika, J/cykl
Q2 ilo ciepa odprowadzonego z cyklu pracy silnika, J/cykl
r udzia objtociowy, m3/m3
R indywidualna staa gazowa J/(kg K), promie wykorbienia wau
korbowego m, relacja rozmyta
R uniwersalna staa gazowa, J/(kmol K)

s entropia waciwa, J/(kg K)
S entropia J/K, skok toka, m
St liczba Stantona,
t czas, s
T temperatura, K
u prdko m/s, waciwa energia wewntrzna, J/kg
U energia wewntrzna, J
wch wzgldna ilo ciepa odprowadzonego do cianek ograniczajcych
przestrze spalania, J/m2
w0 pocztkowa prdko powstawania zarodkw reakcji chemicznej,
1/s
W ukad wylotowy silnika
Wu warto opaowa paliwa, J/kg
v objto waciwa, m3/kg
V objto chwilowa, m3
x wzgldna ilo wydzielonego ciepa podczas procesu spalania,
x& szybko wydzielania wzgldnej iloci ciepa podczas procesu spa

lania, 1/s
z udzia molowy, kmol/kmol
Strona 7
kt obrotu wau korbowego silnika, O.W.K.

g wspczynnik przejmowania ciepa, W/(m2 K)
cakowity wspczynnik zmian molowych kmol/kmol, kt midzy
osi cylindra i korbowodem, rad
0 chemiczny wspczynnik zmian molowych, kmol/kmol

wspczynnik resztek spalin kmol/kmol, kt rozwarcia stoka strugi
rozpylonego paliwa, rad
stopie kolejnego procesu ekspansji, wielko szczeliny przekroju

przelotowego na zaworze m, grubo strefy pomienia m, wzgldna
maa ilo wymienianego ciepa
sp wzgldna ilo pracy suww pompowych

stopie kompresji
sprawno
v stopie napenienia cylindra silnika
wykadnik izentropy
stosunek nadmiaru powietrza (tlenu)
p stopie wzrostu cinienia podczas procesu spalania

gsto molowa kmol/m3 wspczynnik wydatku przepywu
( x ) funkcja przynalenoci zbioru rozmytego
( z f z ) efektywny przekrj przelotowy na zaworze, m2

postp reakcji chemicznej procesu spalania,
gsto kg/m3, wstpny stopie ekspansji podczas procesu spalania,

wzgldna zmiana objtoci cylindra,
liczba suww cyklu pracy silnika,
Strona 8
stopie wypenienia porwnawczego wykresu indykatorowego

przez rzeczywisty wykres indykatorowy,
funkcja przepywu gazu,

sumaryczna charakterystyka rozpylania paliwa, 1/m
Indeksy dotyczce
1 doprowadzone,
2 wyprowadzone,
a koniec procesu napeniania, pocztek procesu sprania,
b pocztek procesu wylotu spalin z cylindra,
c cykl, koniec procesu kompresji odpowiadajcy pooeniu toka
w GZP,
d dolot,
e efektywny,
h godzinowe,
i indykowany,
k kolejny numer, korbowd,
kol kolektor,
kr krytyczny,
ks komora spalania, koniec procesu spalania,
kwt koniec wtrysku paliwa,
l laminarny,
max wielko maksymalna,
min wielko minimalna,
Ms
mechanizmy silnika,
n normalna,
o otoczenie, cakowity,
Strona 9
od otwarcie zaworu dolotowego,

ow otwarcie zaworu wylotowego,
p cinienie,
pal paliwo,
ps pocztek spalania,
pwt pocztek wtrysku paliwa,
r resztki spalin,
s skokowa,
sc cianka,
sp suwy pompowe,
spal spaliny,
spr spranie,
str struga rozpylonego paliwa, straty,
r warto rednia,
t teoretyczny,
w wylot,
wt wtrysk paliwa,
ww wyprzedzenie wtrysku paliwa,
x wzgldna ilo wydzielonego ciepa,
z koniec umownego koca procesu spalania,
zd zamknicie zaworu dolotowego,
zw zamknicie zaworu wylotowego.
Strona 10
Wstp
Niniejsze materiay zostay opracowane w ramach realizacji Programu
Rozwojowego Politechniki Warszawskiej wspfinansowanego przez
Uni Europejsk w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego PROGRAM OPERACYJNY KAPITA LUDZKI. Przeznaczone s dla
studentw kierunku EDUKACJA TECHNICZNO INFORMACYJNA
na Wydziale Samochodw i Maszyn Roboczych Politechniki Warszawskiej.
Swoim zakresem obejmuj zagadnienia okrelone w programie studiw
dla przedmiotu oglnego pt. Pojazdy samochodowe opisanym w sylabusie opracowanym dla tego przedmiotu. Zawarto merytoryczna
programu przedmiotu spenia wymagania okrelone w standardach
ksztacenia Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego dla kierunku
Edukacja techniczno-informatyczna.
Celem opracowania tych materiaw byo zapoznanie studentw kierunku ,,Edukacja techniczno-informatyczna Wydziau Samochodw
i Maszyn Roboczych Politechniki Warszawskiej z podstawami teorii tokowych silnikw spalinowych. Znajomo podstaw oraz obecnego stanu
wiedzy w dziedzinie tokowych silnikw spalinowych jak rwnie istniejcych obecnie tendencji ich rozwoju, konieczna jest do stosowania
racjonalnych metod ich konstruowania i budowy oraz uytkowania
w pojazdach samochodowych i maszynach budowlanych oraz drogowych bd te stosowanych jako rda napdu rnego rodzaju stacjonarnych urzdze technicznych. Ze wzgldu na zaleno wszystkich
ekonomiczno-energetycznych i ekologicznych wskanikw pracy silnika
spalinowego od przebiegu proce-sw termodynamicznych i termochemicznych w jego cylindrach, gwn wag w opracowanych materiaach
postanowiono przywiza do omwienia termodynamicznych cykli
pracy tokowych silnikw spalinowych, z uwzgldnieniem waciwoci
czynnika roboczego realizujcego te cykle. Duo miejsca w materiaach
powicono omwieniu procesw wymiany czynnika roboczego w cylindrze i procesom doprowadzenia paliwa do cylindra oraz procesom
tworzenia mieszanki palnej i szkodliwych skadnikw spalin. Rozdzia
ciepa wydzielanego podczas procesu spalania przedstawiono w postaci
zewntrznego bilansu ciepa. Opracowanie zakoczono wskazaniem na
istniejce obecnie tendencje rozwojowe silnikw o zaponie samoczynnym coraz czciej wyposaonych w zasobnikowe ukady paliwowe
Common Rail oraz wieloetapowy wtrysk paliwa.
Strona 12
Wprowadzenie
ROZDZIA 1
1.1 Klasyfikacja tokowych

silnikw spalinowych
Silniki spalinowe klasyfikujemy [7] wedug rnych cech i wasnoci:
1. Wedug przeznaczenia silniki dzielimy na:
stacjonarne: stosowane w elektrowniach, stosowane do napdu pomp przeznaczonych do przetaczania cieczy i gazw,
stosowane w gospodarstwach wiejskich itp.
transportowe przeznaczone do napdu samochodw, traktorw, samolotw, okrtw i statkw, lokomotyw i innych
przemieszczajcych si maszyn.
2. Wedug rodzaju wykorzystywanego paliwa rozrnia si silniki

pracujce na:
paliwie lekkim (benzynowe i zasilane naft),
cikim paliwem ciekym (mazut, olej solarowy, olej napdowy),
paliwie gazowym (gaz generatorowy, gaz naturalny i inne

gazy),
paliwie mieszanym, gdzie podstawowym paliwem jest gaz,

za dla rozruchu silnika wykorzystuje si paliwo cieke,
rnym paliwie (benzyna, nafta, olej napdowy i inne), s to

tzw. silniki wielopaliwowe.
3. Wedug sposobu przemiany energii cieplnej na mechaniczn silniki dzielimy na:
Strona 14
tokowe silniki wewntrznego spalania i silniki z tokami wirujcymi, w ktrych procesy reakcji chemicznej i przemiany
energii cieplnej na prac mechaniczn nastpuje w przestrzeni wewntrz cylindra (w przestrzeni nadtokowej),
WPROWADZENIE
silniki z zewntrznym doprowadzaniem ciepa. Do takich

silnikw nale: turbiny gazowe, w ktrych procesy reakcji
chemicznych zachodz w oddzielnej komorze spalania
i gdzie tworzcy si czynnik roboczy (produkty spalania) napywa na opatki turbiny i wykonuje prac, silniki w ktrych
ciepo do cigle wirujcego w zamknitej objtoci czynnika
roboczego doprowadza si z wymiennika ciepa i t energi
ciepln wykorzystuje si w cylindrze rozprajcym (silniki
parowe pracujce wedug cyklu Reankinea i silniki pracujce wedug cyklu Stirlinga),
silniki kombinowane, w ktrych spalanie paliwa realizowane

jest w silniku tokowym bdcym generatorem gazu. Praca
mechaniczna czciowo wykorzystana jest w cylindrze silnika tokowego i czciowo na opatkach turbiny gazowej
(generatory gazu ze swobodnymi tokami, silniki tokowoturbinowe itp.).
4. Wedug sposobu tworzenia mieszanki palnej silniki dzielimy na:
z zewntrznym sposobem tworzenia mieszanki palnej,

w ktrych mieszanka tworzona jest w ganiku, w mieszalniku silnika zasilanego gazem oraz silniki z wtryskiem paliwa do przewodu dolotowego silnika,
z wewntrznym sposobem tworzenia mieszanki palnej.

W silnikach tych w czasie procesu napeniania cylindra dopywa do niego tylko powietrze a nastpnie w kocu procesu
sprania doprowadzone jest do niego paliwo i mieszanka
palna tworzy si wewntrz cylindra. S to silniki o zaponie
samoczynnym. Do grupy tych silnikw zalicza si take silniki o zaponie iskrowym i wtryskiem paliwa do cylindra
oraz silniki gazowe z doprowadzeniem paliwa ciekego lub
gazu do cylindra na pocztku procesu sprania,
z adunkiem uwarstwionym, w ktrych w rnych strefach

komory spalania tworzy si mieszanka palna o rnym skadzie.
5. Wedug zaponu mieszanki palnej rozrniamy silniki:
z zaponem mieszanki palnej od iskry elektrycznej (z zaponem iskrowym),

Strona 15
ROZDZIA 1
z samozaponem mieszanki palnej (silniki o zaponie samoczynnym, czsto zwane silnikami diesla),
z komor wstpn i zaponem pomieniowym, w ktrych

mieszanka palna zapalana jest iskr w komorze spalania
o niewielkiej objtoci, za dalszy proces spalania zachodzi
ju w komorze podstawowej,
z zaponem gazowego paliwa od niewielkiej porcji oleju napdowego ulegajcej samozaponowi od procesu sprania.
6. Wedug sposobu realizacji roboczego cyklu pracy silnika dzielimy je na:
czterosuwowe bez doadowania (wolnossce dolot powietrza z atmosfery) i z doadowaniem (dolot powietrza do cylindra pod cinieniem),
dwusuwowe bez doadowania i z doadowaniem. Do doadowania stosuje si sprark napdzan turbin wykorzystujc energi spalin (doadowanie turbosprark) lub sprark napdzan od silnika i sprarek z ktrych jedna napdzania jest turbin gazow za druga silnikiem.
7. Wedug sposobu regulacji mocy zwizanego ze zmian obcienia silnika:
z regulacj jakociow, w ktrych przy staej iloci doprowadzonego do cylindra powietrza zwikszamy lub zmniejszamy ilo doprowadzanego paliwa zmieniajc w ten sposb skad mieszanki palnej,
z ilociow regulacj mocy, w ktrej skad mieszanki palnej

pozostaje stay a zmieniana jest tylko jej ilo,
z regulacj mieszan zmiana iloci i jakoci mieszanki palnej.
8. Wedug konstrukcji rozrnia si silniki:
Silniki tokowe, ktre z kolei dzielimy ze wzgldu na:

-
Strona 16
usytuowanie cylindrw dzielimy na pionowe rzdowe, poziome rzdowe, silniki V, gwiadziste

i z przeciwnie usytuowanymi cylindrami,
WPROWADZENIE
-
usytuowanie tokw dzielimy na jednotokowe

(w kadym cylindrze jest jeden tok i jedna przestrze
robocza), z przeciwnie poruszajcymi si tokami
(przestrze robocza usytuowana midzy dwoma
tokami poruszajcymi si w jednym cylindrze, ale
w przeciwne strony), podwjnego dziaania (po obu
stronach toka znajduj si przestrzenie robocze),
Silniki z wirujcymi tokami, ktre mog by trzech typw:

-
tok (wirnik) wykonuje planetarny ruch w korpusie,
podczas obrotu wirnika midzy nim i ciankami korpusu tworzy si komora o zmiennej objtoci, w ktrej
realizowany jest cykl pracy,
korpus wykonuje ruch planetarny, za tok jest nieruchomy.
9. Wedug sposobu chodzenia rozrnia si silniki:
z chodzeniem cieczowym,
z chodzeniem powietrzem.
W samochodach stosuje si tokowe silniki spalinowe z zaponem od

iskry (ganikowe, gazowe, z wtryskiem paliwa) i z samozaponem od
sprania (Diesle) oraz silniki z tokami wirujcymi.
1.2. Podstawowe wskaniki

i warunki pracy silnikw
samochodowych
Podstawowymi wskanikami charakteryzujcymi jako silnikw wewntrznego spalania s:
1. Niezawodno wszystkich elementw konstrukcji silnika.
2. Stopie doskonaoci przemiany energii cieplnej na energi mechaniczn. Wielko ta oceniana jest sprawnoci lub jednostStrona 17
ROZDZIA 1
kowym zuyciem paliwa, ktre przedstawia ilo paliwa (w jednostkach masy lub objtoci) zuywanego w jednostce czasu i
przypadajce na jednostk mocy silnika.
3. Moc silnika odniesiona do jednostki objtoci roboczej cylindra
lub do jednostki paszczyzny przekroju toka (moc jednostkowa).
4. Masa silnika przypadajca na jednostk mocy (masa jednostkowa) i jego wymiary gabarytowe.
5. Stopie toksycznoci i zadymienia spalin oraz poziom haasu
podczas pracy silnika.
6. Prostota konstrukcji, atwo obsugi i koszty wyprodukowania
silnika, jego eksploatacji i napraw.
7. Niezawodno rozruchu silnika.
8. Perspektywiczno konstrukcji umoliwiajcej realizacj jego
modernizacji w celu dalszego jego wysilenia i poprawy jego
wskanikw zgodnie z tendencjami rozwojowymi techniki.
Dla silnikw trakcyjnych wan ich wasnoci jest ich szybkie przystosowanie do pracy w zmiennych warunkach prdkociowo-obcieniowych, ktre zale od warunkw eksploatacji.
Na rys. 1.1. przedstawiono charakterystyki silnikw wewntrznego spalania o rnym przeznaczeniu przy ich pracy w warunkach ustalonych.
Strona 18
WPROWADZENIE
Rysunek 1.1. Charakterystyki silnikw rnego przeznaczenia:

Ne moc efektywna silnika, n prdko obrotowa wau korbowego
silnika
Tokowy silnik spalinowy moe pokonywa obcienie poczwszy od

okrelonego warunku charakteryzujcego si minimaln ustalon
czstoci obrotw wau korbowego nmin. Jeli organy sterujce
doprowadzeniem mieszanki palnej lub wtryskiem paliwa ustawione s
na maksimum, to zaczynajc od wskazanej czstoci obrotowej wau
korbowego, najwiksz moc rozwijan przez silnik przedstawia krzywa
1. Tak zmian mocy w zalenoci od prdkoci obrotowej wau
korbowego nazywamy zewntrzn charakterystyk prdkociow
silnika. Maksymalna moc rozwijana przez silnik jest w punkcie a,
ktremu odpowiada prdko obrotowa nN.
Przy dalszym zwikszaniu prdkoci obrotowej (linia przerywana) ze
wzgldu na wiele przyczyn nastpuje zmniejszenie mocy. Przy n = nmax
(maksymalna prdko obrotowa biegu luzem przy regulacji ustawionej
na maksimum iloci mieszanki palnej lub maksymaln dawk wtrysku)
caa moc silnika zuywana jest na tarcie w mechanizmach silnika i na
napd osprztu silnika. Praca silnika w tych warunkach jest niedopuszczalna.
Granicznym prdkociowym warunkiem pracy silnika, przy ktrym silnik pracuje jeszcze wedug charakterystyki zewntrznej jest punkt a1
odpowiadajcy rozwijaniu przez silnik mocy nominalnej tj. Nenom przy
n = nnom.
Strona 19
ROZDZIA 1
W zalenoci od warunkw pracy odbiornika mocy, charakteryzujcego
obcienie silnika krzywa 3, nie zawsze nastpuje przecicie si tej
krzywej z zewntrzn charakterystyk prdkociow gdzie Nod = Nemax,
poniewa nenom nN. Linia 2 charakteryzuje prac silnika przy prawie
staej prdkoci obrotowej wau korbowego (charakterystyka regulatorowa). Punkt b charakteryzuje prac silnika bez obcienia. Praca silnika z zastosowaniem regulatora obrotw jest charakterystyczna dla stanowisk energetycznych jak rwnie dla silnikw trakcyjnych. W tych
przypadkach pooenie organw sterujcych doprowadzaniem mieszanki
palnej lub paliwa ulega zmianie w zalenoci od zapotrzebowania przez
odbiornik mocy. Najwiksze zwikszenie prdkoci obrotowej wau
korbowego silnika zaley od typu i zasady dziaania regulatora. Krzywa
3 charakteryzuje obcienie silnika obcionego napdem ruby (charakterystyka rubowa). Przy obcieniu silnika rub, prdko obrotowa
wau korbowego maleje ze zmniejszeniem iloci doprowadzanego paliwa lub mieszanki paliwowo-powietrznej. Zmiana mocy tych silnikw
w funkcji prdkoci obrotowej wau korbowego opisywana jest zalenoci Ne = Bn3, gdzie B jest wspczynnikiem proporcjonalnoci. Wedug
charakterystyki rubowej pracuj silniki lotnicze, okrtowe i inne. Naley pamita, e silniki stosowane do napdu pojazdw samochodowych pracuj w szerokim zakresie obcie i prdkoci obrotowych
wau korbowego. Charakterystyczne warunki eksploatacji samochodw
ciarowych w warunkach miejskich przy ich intensywnej jedzie przedstawiono na rysunku 1.2.
Dowiadczalnie stwierdzono do ostre wahania prdkoci jazdy V
(krzywa 1) i prdkoci obrotowej wau korbowego silnika (krzywa 2),
przy czym przez duszy czas silnik pracowa przy okoo czterdziestoprocentowym otwarciu przepustnicy (krzywa 3).
Z przedstawionego powyej wykresu wynika, e waciwoci eksploatacji silnika samochodowego jest czsta, a w niektrych przypadkach
do ostra zmiana prdkociowych i obcieniowych warunkw jego
pracy. Zmian mocy i prdkociowych warunkw pracy silnika samochodowego przedstawia zakreskowany obszar na rys. 1.1, ktry ograniczony jest zewntrzn charakterystyk prdkociow i gazi charakterystyki regulatorowej.
Strona 20
WPROWADZENIE
Rysunek 1.2. Charakterystyczne warunki pracy silnika samochodu

ciarowego poruszajcego si w miecie
Strona 21
ROZDZIA 1
Strona 22
Termodynamiczne
cykle pracy tokowych
silnikw spalinowych
ROZDZIA 2
2.1. Wiadomoci oglne

Najbardziej charakterystyczn cech tokowego silnika spalinowego niezalenie od stosowanego mechanizmu tokowo-korbowego zamieniajcego posuwisty ruch toka na ruch obrotowy wau korbowego, jest cykliczna zmiana objtoci przestrzeni roboczej. Dlatego te parametry
stanu czynnika roboczego, w kadym punkcie wykresw indykatorowych przed-stawiajcych cykl pracy silnika odnoszone s do pooenia
toka w cylindrze. W teorii tokowych silnikw spalinowych rozrnia
si: cykle teoretyczne, cykle porwnawcze i rzeczywiste cykle pracy.
Teoretyczny, wzorcowy cykl pracy tokowego silnika spalinowego,
przedstawiony w ukadzie pracy p i ciepa T s jest to cykl koowy
realizowany zgodnie z ruchem wskazwek zegara i skadajcy si z quasi-statycznych, odwracalnych przemian czynnika roboczego.
Wszystkie procesy termodynamiczne rzeczywistego cyklu pracy silnika
s procesami nieodwracalnymi. Nieodwracalno procesw zachodzcych w cylindrze wolnosscych i doadowanych silnikw spalinowych
powoduje na przykad wymiana ciepa midzy czynnikiem roboczym
i ciankami ograniczajcymi przestrze cylindra. Nieodwracalno procesw wymiany czynnika roboczego zwizana jest z istnieniem tarcia w
strumieniach gazu na pokonanie, ktrego tracona jest praca. Straty tarcia
wystpuj take podczas rzeczywistego procesu rozprania w turbinie
i procesu sprania w sprarce ukadu turbodoadowujcego. Wyej
wskazana nieodwracalno procesw powoduje zmniejszenie efektywnoci przemiany doprowadzonego ciepa na prac mechaniczn.
Analiza efektywnoci cykli pracy tokowych silnikw spalinowych dotyczy rozwizania dwch zada:
Strona 24
okrelenia, od jakich czynnikw zaley sprawno odwracalnego termodynamicznego cyklu i jak powinny przebiega te
procesy, aby jego sprawno osigaa najwiksze wartoci
przy konkretnych warunkach ograniczajcych,
wyznaczenia stopnia nieodwracalnoci procesw cyklu rzeczywistego i okrelenia, ktre procesy naley doskonali
w celu zmniejszenia nieodwracalnych strat i zwikszenia
sprawnoci.
TERMODYNAMICZNE CYKLE PRACY TOKOWYCH SILNIKW SPALINOWYCH

Podstawowym wskanikiem oceniajcym termodynamiczn efektywno odwracalnego cyklu pracy silnika jest jego sprawno teoretyczna:
t =
Lt
Q1
lub
t =
lt
q1
(1.1)
Prac teoretyczn odwracalnego cyklu mona wyznaczy cakujc

rwnanie pierwszej zasady termodynamiki dla zamknitego cyklu pracy:
dQ = dU + dL
(2.2)
Poniewa energia wewntrzna U jest funkcj parametrw stanu, zatem

dU = 0 . Tak, wic praca teoretycznego cyklu pracy jest rwnowana
ciepu doprowadzonemu do czynnika roboczego w czasie cyklu, ktre

jest rwne rnicy ciepa doprowadzonego do cyklu i ciepa
odprowadzonego z cyklu, tzn.:
L t = Q1 Q 2
lub
l t = q1 q 2
(2.3)
Podstawiajc (1.3) do (1.1) otrzymuje si:
t = 1
Q2
Q1
lub
t = 1
q2
q1
(2.4)
Stopie doskonaoci rzeczywistych nieodwracalnych cykli charakteryzuje sprawno indykowana cyklu pracy silnika:
i =
Li
Q1
lub
i =
li
q1
(2.5)
gdzie: Li = Q1 Q 2 za li = q1 q 2 .
Podstawiajc te zalenoci do wzoru (2.5) stosowanego do obliczania
sprawnoci indykowanej otrzymuje si:
i = 1
Q2
Q1
lub
i = 1
q2
q1
(2.5a)
Techniczno-ekonomiczne wskaniki pracy silnika okrelaj nie tylko zuycie paliwa, ktre zaley nie tylko od sprawnoci cyklu, ale take od
Strona 25
ROZDZIA 2
wymiarw gabarytowych i masy silnika. Jednym z istotnych technicznoekonomicznych wskanikw pracy silnika jest rednie cinienie teoretyczne cyklu:
pt =
Lt
Vs
lub
pt =
lt
vs
(2.6)
gdzie: Vs = Vmax Vmin , za vs jest redni objtoci waciw

czynnika roboczego w czasie cyklu pracy silnika.
rednie cinienie teoretycznego cyklu pracy silnika jest to takie umowne
stae cinie-nie, ktre dziaajc na tok w czasie jednego suwu wykona
prac rwn pracy teoretycznego cyklu pracy silnika.
rednie cinienie rzeczywistego cyklu pracy silnika nazywamy rednim
cinieniem indykowanym:
pi =
Li
l
lub pi = i
Vs
vs
(2.7)
Podstawiajc wielkoci Lt i lt wyznaczone z rwna (2.1) do zalenoci

(2.6) przyjmuj one posta:
pt =
Q1 t
q
lub p t = 1 t
Vs
vs
(2.8)
Warto jednostkowego ciepa q1 zaley od skadu chemicznego paliwa

i wartoci jego ciepa spalania, sposobu tworzenia mieszanki palnej,
doskonaoci procesu spalania itp.
Teoretyczne cykle pracy silnikw spalinowych stwarzaj moliwoci porwnywania rzeczywistych przemian zachodzcych w cylindrze silnika z
przemianami termodynamicznymi tworzcymi model rzeczywistego cyklu pracy silnika. Umoliwiaj one formuowanie wnioskw dotyczcych sprawnoci teoretycznej, jednostkowego zuycia paliwa i redniego
cinienia teoretycznego cyklu oraz maksymalnej wartoci cinienia
i temperatury cyklu, jak rwnie stwarzaj moliwoci wyznaczania innych parametrw i wskanikw pracy silnika, przy zaoonych wielkociach charakterystycznych.
Teoretyczne cykle pracy silnikw wewntrznego spalania sporzdza si
przy nastpujcych zaoeniach:
Strona 26
czynnikiem roboczym (termodynamicznym) jest gaz doskonay,
ilo czynnika roboczego realizujcego cykl pracy jest staa i

jednakowa we wszystkich tworzcych go przemianach,
zaniedbuje si zmian ciepe waciwych czynnika roboczego, lub te uwzgldnia si te zmiany w zalenoci od
temperatury i skadu mieszaniny gazw,
doprowadzenie ciepa do czynnika roboczego realizowane

jest, jako przekazywanie ciepa przez gorce rdo ciepa i
moe zachodzi: izochorycznie, izobarycznie i izotermicznie
lub za pomoc ich kombinacji,
proces wymiany czynnika roboczego zamienia si procesem

odwracalnym z odprowadzeniem ciepa do zimnego rda
ciepa, ktre moe zachodzi izochorycznie, izobarycznie
lub izochoryczno-izobarycznie,
procesy sprania (kompresji) i rozprania (ekspansji) zachodz adiabatycznie,
przemiany termodynamiczne cyklu pracy silnika s odwracalne i zachodz nie-skoczenie wolno (quasi-statycznie),
wobec czego prdkoci czynnika roboczego s rwne zeru
i nie wystpuj straty przepywu, a caa jego ilo znajdujca
si w przestrzeni roboczej pozostaje w jednakowym stanie
termodynamicznym.
Warunki uzyskania najwikszej pracy dowolnego, koowego cyklu pracy

silnika, ktre rwnoczenie s warunkami wysokiej sprawnoci cieplnej
cyklu, przedstawione s w pod-rcznikach akademickich dotyczcych
termodynamiki technicznej i tokowych silnikw spalinowych
[3,4,5,6,7,8,10,11]. Teoretycznym cyklem pracy silnika o najwikszej
sprawnoci jest cykl Carnotea skadajcy si z dwch izentrop (kompresji i ekspansji) oraz dwch izoterm (doprowadzenie i odprowadzenie
ciepa). Cykl ten nie ma jednak zastosowania, jako teoretyczny cykl
pracy tokowego silnika spalinowego, poniewa proces kompresji, ktry
czyby jednoczenie izotermy np.: przy T=290 K i przy T=2900 K bez
przekroczenia wartoci pmax jest niemoliwy do zrealizowania [2,14].
Strona 27
ROZDZIA 2
2.2. Uoglniony cykl pracy

czterosuwowego tokowego
silnika spalinowego
Uoglniony teoretyczny cykl pracy silnika przedstawiony na rys. 2.1.
jest modelem, ktry zawiera w sobie niemale wszystkie teoretyczne silnikowe cykle pracy tokowych silnikw wewntrznego spalania omawiane w teorii tokowych silnikw spalinowych.
Rysunek 2.1. Uoglniony termodynamiczny cykl pracy czterosuwowego

tokowego silnika spalinowego we wsprzdnych p v i T s
Przedstawiony na rys. 2.1. wykres we wsprzdnych p - v i T - s

przedstawia oglny przypadek realizacji termodynamicznego cyklu pracy czterosuwowego tokowego silnika spalinowego, realizowany przez 1 kg czynnika roboczego. W cyklu tym proces kompresji (linia ac) i ekspansji (linia zb) zachodzi bez wymiany ciepa
z otoczeniem (dq=0). Ciepo q1 ' doprowadzane jest przy nieStrona 28
zmiennej objtoci, ciepo q1 ' ' doprowadzane jest przy niezmiennym cinieniu, za ciepo q1 ' ' ' doprowadzane jest izotermicznie,
tzn. przy niezmiennej temperaturze. Odprowadzane ciepo z cyklu
q 2 jest sum ciepa q 2 ' odprowadzonego przy niezmiennej objtoci i ciepa q 2 " odprowadzonego przy niezmiennym cinieniu.
Cakowita ilo ciepa doprowadzonego do cyklu realizowanego przez 1
kg czynnika roboczego (adunku) wynosi:
q1 = q1 '+q1 ' '+q1 ' ' ' = c v (Tz ' Tc ) + c p (Tz '' Tz ' ) + RTz ln
Na rys. 2.1. we wsprzdnych
paszczyzny a ' acz' z' ' zbb ' .
T - s
Vz
(2.9)
Vz ''
ciepo to przedstawia pole
Ilo ciepa odprowadzonego z cyklu wynosi
q 2 = q 2 '+ q 2 " = c v (Tb Td ) + c p (Td Ta )
(2.10)
Na wykresie T - s to wyprowadzone ciepo przedstawia pole paszczyzny

a ' adbb ' .
Sprawno
teoretyczna
rozwaanego
cyklu
termodynamicznego (wzr 2.4) ma posta:
t = 1
c v (Tb Td ) + c p (Td Ta )
q2
=1
v
q1
c v (Tz' Tc ) + c p (Tz'' Tz' ) + RTz ln z
v z''
(2.11)
Wprowadmy oznaczenia nastpujcych wielkoci bezwymiarowych:
cp
cv
wykadnik izentropy (adiabaty),
s =
Va
efektywny stopie kompresji,
Vc
Vb Vd
geometryczny stopie kompresji,
=
Vc Vc
Strona 29
ROZDZIA 2
p =
p z ' p z ''
=
stopie wzrostu cinienia podczas izochorycznego
pc
pc
doprowadzania ciepa,
p =
Vz '' Vz ''
stopie ekspansji podczas izobarycznego dopro=
Vz ' Vc
wadzania ciepa,
T =
Vz
Vz ''
stopie ekspansji podczas izotermicznego doprowadzania
ciepa,
Vb
stopie kolejnego procesu ekspansji,
Vz
' =
Vd Vb
=
stopie wstpnej kompresji podczas izobarycznego
Va Va
odprowadzania ciepa.
Dla tak przyjtych oznacze prawdziwy jest zwizek:
= s ' = p T
Temperatury wchodzce do wzoru (2.11) wyrazi mona za pomoc
temperatury pocztku procesu kompresji Ta oraz wprowadzony powyej
oznacze. W tym celu naley wykorzysta rwnania poszczeglnych
procesw skadowych cyklu pracy przedstawionego na rys. 2.1.
Przemiana a c:
Ta Va 1
czyli:
Tc Vc 1
std
V
Tc = Ta a
Vc
Tc = Ta s 1
Przemiana c z' :
Tz ' = Tc
Strona 30
p z'
pc
czyli:
a zatem
Tz ' = Tc p
Tz ' = Ta s 1 p
Przemiana z ' z' ' :
Tz'' = Tz'
czyli:
Vz''
= Tz' p
Vz'
Tz '' = Ta s 1 pp
Przemiana z' 'z :
Tz = Tz ''
czyli:
Tz = Ta pps 1
Przemiana z b:
V
Tb = Tz z
Vb
czyli:
Tb =
Tz
1
Ta pps 1
Przemiana d a:
Td = Ta
gdzie:
Vd
= Ta '
Va
' =
Vd
Va
Podstawiajc wyej wyznaczone zalenoci temperatur w charakterystycznych punktach cyklu od wartoci

do wzoru (2.11) i dokonujc przeksztace otrzymano:
Strona 31
ROZDZIA 2
pps 1
t = 1
+ ('1) '
1
s 1{ p p ( 1)(1 + p ln T ) 1}
(2.12)
Ze wzgldu na coraz szersze stosowanie wieloetapowego wtrysku paliwa

we wspczesnych tokowych silnikach spalinowych, naley stwierdzi,
e celem takiej realizacji wtrysku paliwa jest poprawa wskanikw pracy
silnika w rnych warunkach eksploatacji, a przede wszystkim
zmniejszenie emisji szkodliwych skadnikw i haasu emitowanego
przez silniki. Paliwo doprowadzone do cylindra zarwno w postaci przed
- jak i powtryskw powoduje, e zarwno proces kompresji czynnika
roboczego jak i proces jego ekspansji realizowane s przy istnieniu
rde i upustw energii cieplnej. Pod pojciem rda ciepa rozumie si
tu energi wydzielon podczas reakcji egzotermicznych paliwa
doprowadzonego do cylindra, natomiast upust energii cieplnej
rozumiany jest, jako ilo ciepa odbierana od czynnika roboczego i
zuywana na podgrzewanie a nastpnie odparowanie kropel rozpylonego
paliwa i przegrzanie par paliwa.
Istnienie rde i upustw energii cieplnej podczas procesw kompresji i
ekspansji powoduje, e procesy te nie zachodz adiabatycznie, a s to
przemiany politropowe zachodzce przy staych rednich wartociach
wykadnika politropy, ktre mona wyznaczy w oparciu o rzeczywisty
wykres indykatorowy. Naley tu jeszcze zaznaczy, e rdem ciepa
podczas procesu ekspansji jest proces dopalania niespalonych w sposb
peny reagentw biorcych udzia w reakcjach utleniania zachodzcych
podczas procesu spalania.
Stosujc tak sam metod wyprowadzania wzoru na sprawno teoretyczn, jak zastosowano przy wyprowadzaniu wzoru (2.12) oraz
zakadajc, e proces kompresji i ekspansji zachodz politropowo o wykadnikach: kompresji o wykadniku n1 i ekspansji o wykadniku n2, przy
czym n1 n2, otrzymuje si wzr na sprawno teoretyczn w postaci:
p p sn 1
1
t = 1
+ ( 1)'
n 1
sn 1 { p [ p ( 1)(1 + p ln T )] 1}
2
Ze wzoru (2.13) wynika, e:
t = t (, s , p , , p , T , , n1 , n 2 )
Strona 32
(2.13)

Dla adiabatycznego procesu kompresji i ekspansji do wzoru (2.13)
naley podstawi n 1 = n 2 = .
Ze wzorw (2.12) i (2.13) wynika, e teoretyczna sprawno uoglnionego cyklu pracy silnika zaley od parametrw konstrukcyjnych silnika
wyraonych wielkoci , waciwoci paliwa zasilajcego silnik i wpywajcych na warto wykadnika izentropy oraz organizacji realizacji
cyklu okrelonej wielkociami: p , p , T , i , ' . Wzr ten jest prawdziwy dla wszystkich stosowanych w teorii silnikw spalinowych cykli
pracy.
Rozwamy cykl pracy silnika przy doprowadzaniu jak i odprowadzaniu
ciepa realizowanych w sposb mieszany to znaczy podczas przemiany
izochorycznej i izobarycznej. Ilustracj graficzn takiego cyklu przedstawia rys. 2.2.
Dla cyklu pracy przedstawionego na rys. 2.2. wielko T = 1. Ponadto
z zalenoci = s ' = p T wynika, e
s p
= . Podstawiajc
'
wskazane wielkoci do wzoru (2.12) otrzymuje si:

1

pp p + ('1) '
'
t = 1 1
s p 1 + p p 1
)]
(2.14)
rednie cinienie teoretycznego cyklu pracy silnika, zgodnie z definicj

jest:
pt =
Lt
Vs
lub
pt =
lt
vs
(2.15)
gdzie: L t = p t Vs i l t = p t v s .
Uwzgldniajc, e:
q1 = c v Ta s 1[ p 1 + p ( 1)]
(2.16)
oraz:
Strona 33
ROZDZIA 2
Vs = Vd Vc = Vc (
Vd
1)
Vc
to znaczy:
Vs = Vc ( s '1) =
Va
( s '1)
s
(2.17)
Rysunek 2.2. Termodynamiczny cykl pracy tokowego czterosuwowego

silnika spalinowego we wsprzdnych p v i T s przy izochorycznoizobarycznym doprowadzaniu i odprowadzaniu ciepa
Podstawiajc do wzoru (2.15) warto l t = t q1 oraz zalenoci (2.16) i

(2.17) otrzymano:
p t = cv
Ta s 1 s
[ p 1 + p (p 1)]t
v a (' s 1)
Poniewa
cv =
R
1 i p a = RTa
va
zatem ostatecznie otrzymuje si:
Strona 34
(2.18)
pt =
pa
s
[ p 1 + p ( p 1)]t
1 ' s 1
(2.19)
W teorii silnikw spalinowych wyrnia si trzy szczeglne przypadki,

ktre wynikaj z uoglnionego, teoretycznego cyklu pracy, tj. cykl Otto,
cykl Diesla i cykl z mieszanym doprowadzeniem ciepa tzw. cykl
Sabathea.
2.3. Cykl z doprowadzeniem

ciepa przy staej objtoci
tzw. cykl Otto
Cykl pracy silnika realizowany przez 1 kg czynnika roboczego z izochorycznym doprowadzeniem i odprowadzeniem ciepa we wsprzdnych
p v i T s przedstawia rys. 2.3.
Rysunek 2.3. Cykl pracy tokowego silnika spalinowego

z doprowadzeniem ciepa przy V = idem: 1 i 2 osie wykorbienia przy
pooeniu toka w GZP i DZP
Strona 35
ROZDZIA 2
Cykl ten rni si od cyklu przedstawionego na rys. 2.1. tym, e brak w
nim procesw oznaczonych przemianami z ' z' ' , z' ' z i da. Dlatego dla
tego cyklu mamy: p = 1 , T = 1 , s = i ' = 1 . Podstawiajc te
wartoci do wzorw (2.12) i (2.18) otrzymuje si nastpujce wzory:
t = 1
pt =
1
1
pa
( p 1)t
1 1
(2.20)
(2.21)
2.4. Cykl z doprowadzeniem

ciepa przy staym cinieniu
tzw. cykl Diesla
Cykl ten przedstawiony na rys. 2.4. czsto stosowany jest, jako model
cyklu pracy wolnobienych silnikw o zaponie samoczynnym.
Rysunek 2.4. Cykl pracy tokowego silnika spalinowego

z doprowadzeniem ciepa przy p = idem
Strona 36

W cyklu tym ciepo doprowadzone jest przy p = idem, za ciepo
odprowadzone dokonywane jest przy V = idem. Dla tego cyklu mamy:
p=1, T = 1 , s = i ' = 1 . Podstawiajc te wartoci do wzorw
(2.12) i (2.18) otrzymuje si:
t = 1
pt =
p 1
(p 1)
pa
(p 1)t
1 1
(2.22)
(2.23)
2.5. Cykl z mieszanym

doprowadzeniem ciepa
tzw. cykl Sabathea
Rysunek 2.5. Cykl tokowego silnika spalinowego z mieszanym

doprowadzeniem ciepa
Powyszy teoretyczny cykl realizowany przez 1 kg czynnika roboczego

we wsprzdnych p v i T s, w ktrych cz ciepa Q1' doprowaStrona 37
ROZDZIA 2
dzone jest przy staej objtoci, a cz Q1 przy staym cinieniu, za
ciepo odprowadzone Q2 odprowadzane jest przy staej objtoci przedstawiono na rys. 2.5.
Cykl ten rni si od cyklu uoglnionego tym, e ciepo Q2 odprowadzane jest przy staej objtoci. Brak jest w nim odprowadzania ciepa
Q2 przy staym cinieniu. Dla tego cyklu T = 1 , s = i ' = 1 . Podstawiajc te wartoci do wzorw (2.12) i (2.18) otrzymuje si:
t = 1
pt =
p p 1
p 1 + p (p 1)
pa
[ p 1 + p (p 1)]t
1 1
(2.24)
(2.25)
Analiz wpywu rnych czynnikw na sprawno i rednie cinienie

teoretyczne cyklu pracy silnika spalinowego dla cykli przedstawionych
w podrozdziaach (2.3; 2.4; 2.5) mona znale w pracy [3].
2.6. Teoretyczne cykle pracy

doadowanych tokowych
silnikw spalinowych
W odrnieniu od uoglnionego cyklu pracy przedstawionego na rys.
2.1. rozpatrzono przypadek, kiedy ciepo odprowadzane jest przy
niezmiennym cinieniu (linia fl na rys. 2.6.).
Zakreskowana paszczyzna bfla wykresu we wsprzdnych p v i T
s przedstawia dodatkowo otrzyman prac przy tej samej iloci doprowadzonego ciepa. Ta dodatkowa praca uzyskana jest w wyniku znacznego zwikszenia objtoci podczas procesu rozprania (ekspansji). Na
skutek tego cinienie p t ' odniesione do objtoci Vf - Vc (Vmax-Vmin) bdzie istotnie mniejsze w porwnanie z tym cinieniem, ktre mona
otrzyma w cyklu z mieszanym doprowadzeniem i odprowadzeniem
ciepa przy V=idem.
Strona 38
Rysunek 2.6. Cykl z mieszanym doprowadzeniem ciepa, wyduonym

rozpreniem i zmiennym cinieniu gazw przed turbin oraz
odprowadzeniem ciepa przy p = idem
W rzeczywicie realizowanym cyklu pracy silnika do odbiornika przekazywana jest nie caa ilo energii mechanicznej. Cz tej energii tracona
jest na tarcie we wsppracujcych i poruszajcych si elementach oraz
na napd mechanizmw wspomagajcych. W przypadku cyklu z wyduonym procesem ekspansji, na skutek zwikszenia objtoci, istotnie
wzrastaj straty na tarcie, ktre nie s kompensowane przez dodatkowo
otrzyman prac.
Duy efekt w rzeczywistym silniku spalinowym, w ktrym w czasie realizacji cyklu nastpuje zmiana czynnika roboczego, osiga si jeli proces wyduonej ekspansji zachodzi na opatkach turbiny gazowej (linia
bf) poczonej ze sprark. Zassane sprark powietrze atmosferyczne sprane jest do cinienia pa > po (linia la) i doprowadzane do
cylindra silnika spalinowego. Poniewa wwczas cinienie pocztkowe
w cylindrze pa bdzie wysze od cinienia atmosferycznego, to jednostkowa praca w cylindrze bdzie wiksza (patrz rwnanie 2.19). Przy takim sposobie realizacji procesu straty mechaniczne w turbosprarce
bd istotnie mniejsze ni w silniku z wyduon ekspansj i wynikowa
sprawno bdzie wiksza.
Strona 39
ROZDZIA 2
Sposb zwikszania pracy jednostkowej drog wstpnego sprania powietrza (lub mieszanki paliwowo-powietrznej) w sprarce
i doprowadzeniu go do silnika nazywamy doadowaniem. Rozpatrywany cykl jest szczeglnym przypadkiem cyklu silnika doadowanego. Sprark napdza mona take za pomoc wau korbowego (napd mechaniczny), ale wtedy cz mocy rozwijanej
przez silnik zuywana jest na wykonanie pracy sprania w sprarce. Bardziej celowe jest wykorzystanie do tego celu (w pierwszej kolejnoci) turbodoadowania, podczas ktrego wykorzystuje
si energi spalin wydalanych z cylindra. Cykl pracy silnika z doadowaniem s szeroko wykorzystywane w silnikach o zaponie
samoczynnym. Rozpatrzmy cykl realizowany w turbinie gazowej,
ze wstpn kompresj czynnika roboczego w sprarce (linia la).
V
Oznaczmy stopie kompresji w sprarce spr = l , wtedy cakoVa
wity stopie kompresji jest:
o = spr =
Vl Va Vl
=
Va Vc Vc
W rozpatrywanym cyklu:
Tf = Tl ' =
Ta p p ( p ) 1
Tz
=
(' ) 1
(o ' ) 1
gdzie:
' =
Vf o '
=
VZ
p
Poniewa:
Tl =
to:
Strona 40
Ta
spr
(2.26)
Tf =
Ta pp ( p ) 1
Ta
'
=
1
spr
(o ' ) 1
skd:
(p )
' = p
p
lub p = 1
'
(' ) 1
p
Podstawiajc p = 1 do rwnania (2.14) i uwzgldniajc, e
'
o = spr , otrzymano:
t = 1
'1
p 1 + p (p 1)
(2.27)
Zasadne jest, aby odnie jednostkow prac cyklu z turbodoadowaniem

do objtoci cylindra silnika (rys. 2.6.). W tym przypadku pt oblicza si
wedug wzoru (2.25).
Rozwamy cykl z wyduon ekspansj oraz z doprowadzeniem ciepa
przy V = idem i p = 1. Taki cykl jest modelem termodynamicznym turbodoadowanego silnika z zaponem iskrowym. W tym przypadku:
t = 1
'1
p 1
(2.28)
Jeli w takim cyklu ciepo doprowadzone jest przy p = idem (cykl

Braytona), to p = 1 i p = '. Wtedy z rwnania (2.27) wynika, e:
t = 1
1
o
(2.29)
Wedug takiego cyklu pracuj turbiny gazowe, w ktrych spalanie paliwa w komorze spalania zachodzi przy staym cinieniu. Na rys. 2.7.
pokazano cykl pracy silnika z turbodoadowaniem, w ktrym cinienie
przed turbin (linia ar) jest rwne cinieniu koca procesu sprania w
sprarce. Ciepo Q 2 ' w realizowanym cyklu silnika odprowadzone jest
przy staej objtoci (proces ba). Ciepo to doprowadzone jest do turbiny gazowej przy p=idem (linia ar).
Strona 41
ROZDZIA 2
Rysunek 2.7. Cykl z mieszanym doprowadzeniem ciepa, z wyduon

ekspansj i staym cinieniem gazw przed turbin
oraz odprowadzeniem ciepa przy p = idem
Wykorzystujc wzr na sprawno ciepln dowolnego cyklu silnikowego mamy:
Q'2 = Q1 (1 t )
Dla cyklu acz'zb z mieszanym doprowadzeniem ciepa jest:
Q'2 = Q1
p p 1
1 p 1 + p ( p 1)
(2.30)
Sprawno cyklu arfl wyznaczon wedug wzoru (2.29) okrela zaleno:
spr = 1
Strona 42
1
spr
=1
Q2
Q'2
Q 2 = Q'2 (1 spr ) =
skd:
Q'2
1
spr
Podstawiajc do tej zalenoci w miejsce Q 2 ' warto obliczon wedug

rwnania (2.30), otrzymano:
p p 1
Q2
1
=
Q1 o 1 p 1 + p ( p 1)
(2.31)
Wwczas sprawno cieplna caego cyklu pracy jest:
p p 1
Q2
1
t = 1
= 1 1
Q1
p 1 + p ( p 1)
o
(2.32)
rednie cinienie teoretycznego cyklu, odniesione do objtoci cylindra

silnika okrela zaleno:
pt =
pa o
p 1 + p (p 1) t
1 1
(3.33)
Z porwnania wzorw (2.32) i (2.24) wynika, e jeli = o, to sprawno rozpatrywanego cyklu i cyklu z mieszanym doprowadzeniem ciepa
s sobie rwne. Porwnanie t dwch rozpatrywanych cykli silnikw
z turbodoadowaniem pokazuje, e wykorzystanie ciepa w cyklu, w ktrym w turbinie gazowej wykonywana jest caa praca wyduonego procesu ekspansji charakteryzowana krzyw ,,bf (rys.2.6.) bdzie wiksza
ni w drugim cyklu (rys.2.7). Jednak realizowanie takiego cyklu z doadowaniem pulsacyjnym zwizane jest z koniecznoci organizacji procesu wydalania spalin z cylindra i doprowadzeniem ich do turbiny gazowej, co komplikuje konstrukcj silnika.
W przypadku kiedy wstpne spranie w sprarce prowadzi do cinienia za sprark, ktre jest wicej ni dwukrotnie wysze od cinienia
atmosferycznego, to naley realizowa chodzenie powietrza przy staym
cinieniu. W wyniku takiego chodzenia nastpuje zwikszenie gstoci
adunku napywajcego do cylindra i zmniejszenie pracy sprania oraz
obserwuje si znaczny wzrost cinienia pt przy nieznacznym zmniejszeniu sprawnoci tego cyklu.
Strona 43
ROZDZIA 2
2.7. Podstawy dwusuwowych

silnikw spalinowych
Zasadnicz rnic pomidzy silnikami dwu - i czterosuwowymi jest
ilo suww toka przypadajca na realizacj jednego penego cyklu
pracy. Cykl pracy kadego tokowego silnika spalinowego obejmuje:
proces ssania (ekspansji), sprania (kompresji), pracy i wydechu spalin.
W silniku dwusuwowym nie s jednak realizowane cztery pene suwy,
tak jak to jest w silnikach czterosuwowych.
W silniku dwusuwowym wyrnia si:
1. Suw sprania (kompresji). Podczas tego suwu tok porusza si
w kierunku GZP. Spa-liny z poprzedniego cyklu pracy wylatuj
z cylindra przez kanay wylotowe. S one wypychane przez
wlatujc kanaami przepukujcymi wie mieszank paln.
Nastpnie okna przepukujce i wylotowe lub zawory zamykaj
si, a pozostajca w cy-lindrze mieszanka palna ulega spraniu
i zaponowi (rys.2.8a).
2. Suw pracy. Gwatownie rozprajcy si czynnik roboczy powstajcy w wyniku spalania mieszanki palnej powoduje ruch
toka w kierunku DZP (rys.2.8b) wytwarzajc moment obrotowy
wau korbowego. Najpierw otwiera si kana wylotowy, przez
ktry zaczynaj wypywa spaliny i po pewnym czasie zostaje
odsonity kana przepukujcy, przez ktry do cylindra napywa
porcja wieej mieszanki palnej. Napyw tej mieszanki wspomaga usuwanie spalin z cylindra (rys.2.8c).
Brak oddzielnych suww ssania i wydechu wymusza stosowanie w tych
silnikach pompy przepukujcej. W niektrych silnikach samochodowych, motocyklowych i jeszcze mniejszych, w ktrych istotnym jest
warunek prostoty i niewielkich wymiarw gabarytowych, rol pompy
przepukujcej peni przestrze cylindra znajdujca si pod denkiem
toka wraz ze skrzyni korbow, tak jak to pokazano na rysunku na
rys. 2.8. Tok poruszajcy si w kierunku GZP, odsania znajdujce si w
cylindrze okna dolotowe i zasysa przez nie wiey adunek do cylindra.
Taki rozrzd nazywamy rozrzdem tokowo-szczelinowym. Naley zaznaczy, e takie rozwizanie konstrukcyjne posiada istotne wady. Smarowanie silnika odbywa si poprzez dozowanie oleju smarujcego do
Strona 44

ukadu dolotowego lub do paliwa zasilajcego silnik. Zastosowany do
smarowania silnika olej ulega czciowemu spalaniu w cylindrze tworzc nagar i czciowo przedostaje si do ukadu wydechowego powodujc wzrost stenia wglowodorw w spalinach. Ilo czynnika roboczego doprowadzanego do cylindra ogranicza wielko skoku i rednicy
cylindra. Jako procesu wymiany adunku w cylindrze w duym stopniu
zaley od zjawisk falowych zachodzcych w ukadach wymiany czynnika roboczego i w samym cylindrze. Aby w duych silnikach o zaponie
samoczynnym zastosowa oddzielne ukady smarowania, czsto buduje
si je jako tzw. silniki wodzikowe w ktrych rol pompy przepukujcej
spenia objto cylindra pod denkiem toka, ktra jest oddzielona od
skrzyni korbowej. Jednak takie rozwizanie powoduje zwikszenie wysokoci silnika. Zamiennie w ukadzie dolotowym stosuje si czsto dodatkow, mechanicznie napdzan pomp przepukujc, np. sprark
Rootsa, patrz rys. 2.9.
Rysunek 2.8. Zasada dziaania silnika dwusuwowego o ZI i wstpnym

spraniu adunku w skrzy-ni korbowej: a) tok spra mieszank
w cylindrze i jednoczenie zasysa wie mieszank do skrzyni
korbowej, b) rozprajcy si czynnik roboczy powoduje ruch toka
w kierunku DZP i nastpuje wstpne spranie mieszanki palnej
w skrzyni korbowej, c) wiea mieszanka pal-na wspomaga usuwanie
spalin z cylindra
W silnikach wykorzystujcych zewntrzn pomp przepukujc nie

wyrnia si okien i kanaw przepukujcych, a jedynie okna i kanay
dolotowe i wylotowe.
Strona 45
ROZDZIA 2
Rysunek 2.9. Zasada dziaania silnika dwusuwowego o zaponie

samoczynnym ze wstpnym spraniem adunku za pomoc sprarki
Rootsa: a) tok spra powietrze w cylindrze, za pompa przepukujca
wstpnie spra powietrze przed oknami dolotowymi, b) wtrysk paliwa
i pocztek suwu pracy, c) koniec suwu pracy, otwarcie grzybkowego
zaworu wylotowego, d) napyw wieego adunku do cylindra
wspomagajcy usuwanie spalin z cylindra
2.7.1. Cykl pracy dwusuwowego silnika

spalinowego
Cykl pracy tego silnika podobnie jak silnikw czterosuwowych definiuje
si jako kompleks okresowo powtarzajcych si procesw termodynamicznych realizowanych w celu przemiany chemicznej energii paliwa na
prac mechaniczn. Teoretyczny cykl pracy tokowego silnika spalinowego, to koowy cykl realizowany zgodnie z ruchem wskazwek zegara i skadajcy si z quasi-stacjonarnych, odwracalnych przemian
czynnika roboczego (termodynamicznego). Umoliwia on porwnanie
Strona 46

rzeczywistych przemian zachodzcych w silniku z przemianami termodynamicznymi tworzcymi model rzeczywistego cyklu pracy silnika [3].
Na rys. 2.10 przedstawiono teoretyczny i rzeczywisty cykl pracy silnika
dwusuwowego.
Rysunek 2.10. Cykl pracy tokowego silnika dwusuwowego:

a) teoretyczny cykl pracy z miesza-nym doprowadzaniem ciepa,
b) rzeczywisty cykl pracy silnika dwusuwowego o zaponie iskrowym
Cykl pracy silnika dwusuwowego realizowany jest w czasie jednego obrotu wau korbowego. Na rys. 2.10 przedstawiono teoretyczny i rzeczywisty cykl pracy silnika dwusuwowego z mieszanym doprowadzeniem
ciepa, uwzgldniajcy proces wymiany czynnika roboczego w cylindrze. Proces wymiany czynnika roboczego zachodzi podczas ruchu toka
w pobliu DZP w krtkim, krtszym ni w silniku czterosuwowym czasie (120150 OWK w silniku dwusuwowym wobec 400450 OWK
w silniku czterosuwowym). Proces napeniania cylindra zachodzi na
skutek rnicy cinie w ukadzie dolotowym i w cylindrze.
W silnikach dwusuwowych stosuje si pojcie objtoci traconej Vt,
ktra odpowiada czci suwu toka podczas ktrej zachodzi wymiana
czynnika roboczego. Spranie wieego adunku nastpuje podczas
zmiany efektywnej objtoci cylindra Ve, ktra jest rwna
Ve = Vs - Vt. Stosunek
Vt
= str nazywamy wspczynnikiem strat obVs
Strona 47
ROZDZIA 2
jtoci skokowej cylindra wynikajcych z realizacji procesu wymiany
czynnika roboczego. Wielko tego wspczynnika zaley od sposobu
przepukania cylindra i wynosi str = 0,1 0,25. Ilustracj graficzn objtoci Vs i Ve przedstawiono na rys. 2.11.
Rysunek 2.11. Geometryczna objto skokowa cylindra Vs i efektywna

(rzeczywista) objto skokowa cylindra Ve w dwusuwowym silniku
spalinowym z rozrzdem tokowo-szczelinowym
W silniku dwusuwowym rozrnia si geometryczny stopie sprania
VS + Vc
oraz efektywny (rzeczywisty) stopie sprania
Vc
V + Vc
e = e
.
Vc
g =
Strata czci objtoci skokowej cylindra na proces wymiany gazw

powoduje, e moc silnika przy tej samej dawce paliwa przypadajcej na
cykl pracy silnika i przy tej samej prdkoci obrotowej wau korbowego
nie jest dwukrotnie, a jedynie 1,51,7 raza wiksza, ni silnika
czterosuwowego.
Teoretyczny cykl pracy silnika dwusuwowego przedstawiony na rys.
2.10a mona analizowa wedug metody przedstawionej w punkcie 2.2
niniejszej pracy. W oparciu o przedstawion w punkcie 2.2 metodologi,
mona wyprowadzi zalenoci analityczne pozwalajce obliczy
teoretyczn sprawno oraz rednie teoretyczne cinienie cyklu.
Wielkoci te w podobny sposb mona wyznaczy dla cykli pracy
silnika dwusuwowego przedstawionych na rys. 2.12.
Strona 48
Rysunek 2.12. Teoretyczne cykle pracy tokowego dwusuwowego silnika

spalinowego: a) cykl z izochorycznym doprowadzaniem ciepa,
b) z izobarycznym doprowadzaniem ciepa
Strona 49
ROZDZIA 2
Strona 50
Czynnik roboczy
i jego waciwoci
ROZDZIA 3
3.1. Wiadomoci wstpne

W silnikach spalinowych energi ciepln konieczn do wykonania pracy
mechanicznej otrzymuje si w wyniku reakcji chemicznej midzy doprowadzonym do cylindra paliwem i tlenem zawartym w doprowadzonym powietrzu. Czas w czasie ktrego zachodz te reakcje we wspczesnych silnikach spalinowych jest bardzo krtki. Czas trwania procesu
przygotowania mieszanki palnej i zachodzenie reakcji chemicznych zaley od sposobu tworzenia mieszanki palnej i rodzaju silnika.
Sposb tworzenia mieszanki palnej i zachodzenia reakcji chemicznych
wymaga spenienia szeregu wymaga dotyczcych paliw zasilajcych
silnik. W silnikach z zewntrznym sposobem tworzenia mieszanki palnej
(ganikowe, gazowe i z wtryskiem paliwa do przewodu dolotowego) paliwo doprowadzane jest do cylindra razem z powietrzem przez zawr
dolotowy powinno atwo odparowywa i tworzy homogeniczn mieszank paln. W silnikach z wewntrznym sposobem tworzenia mieszanki palnej (diesel) paliwo doprowadzane jest bez-porednio do cylindra. Pocztek doprowadzania paliwa nastpuje w kocu procesu sprania i nieznacznie opnia chwil zaponu. Pozostaa cz paliwa doprowadzana jest podczas procesu spalania. Dla takich warunkw naley
zapewni dobre rozpylenie paliwa, ktre miesza si z powietrzem znajdujcym si w cylindrze. Koniecznym jest aby okres trwania procesu
spalania by krtki.
Oprcz wyej wskazanych podstawowych wymaga koniecznym jest,
aby paliwo zasilajce silnik:
Strona 52
zapewniao szybki i niezawodny rozruch silnika, niezalenie

od temperatury otoczenia,
pozwalao realizowa proces spalania bez tworzenia si nagaru i rnych odkadw na powierzchniach komory spalania,
zapewniao minimalne zuycie i korozj lustra cylindra,

piercieni tokowych i samego toka,
zapewniao warunki penego i doskonaego spalania oraz

zmniejszenie iloci toksycznych skadnikw spalin.
CZYNNIK ROBOCZY I JEGO WACIWOCI

Najpeniej wskazane wymogi speniaj paliwa cieke i gazowe. Paliwa
stae w silnikach spalinowych mona stosowa tylko po uprzedniej gazyfikacji.
3.2. Krtkie informacje

o strukturze i skadzie
paliw
3.2.1. Struktura paliw
Silniki spalinowe zasilane s paliwami ciekymi lub gazowymi. rdem
otrzymywania paliw ciekych jest ropa naftowa. W wyniku destylacji
prostej i specjalnego przetwarzania wtrnego otrzymuje si benzyn,
naft, olej napdowy, mazut itp. Oprcz tego paliwo cieke otrzyma
mona drog przerbki wgla kamiennego i brunatnego oraz upek.
Paliwo cieke skada si w zasadzie z mieszaniny wglowodorw rnicych si skadem grupowym, pokazujcym zawarto w nich poszczeglnych elementw. Grupowy skad paliwa charakteryzuje zawarto
w paliwie rnych szeregw homologicznych. Okrelaj one podstawowe fizykochemiczne wasnoci paliwa i wpywaj na proces parowania,
zaponu i spalania.
Podstawowymi skadnikami ropy naftowej s wglowodory: parafiny
postaci C n H 2n + 2 , nafteny C n H 2n i wglowodory aromatyczne postaci
C n H 2n 6 i C n H 2n 12 . Olefinw, diolefinw i wglowodorw

acetylenowych w ropie naftowej jest niewiele. Nafta zawiera rednio
8485% wgla i 1214% wodoru. Pozostae skadniki to azot, tlen
i siarka. Wglowodory w postaci paliw ciekych zawieraj w jednej czsteczce 530 atomw wgla (w benzynie 512, za w oleju napdowym
do 30).
Wglowodory nasycone nale do organicznych zwizkw acuchowych. Mog one posiada proste i rozgazione acuchy atomw wgla
oraz acuchy zamknite (cyklany). W wglowodorach tych atomy wgla poczone s pojedynczymi wizaniami z atomami wodoru. Jako
Strona 53
ROZDZIA 3
przykad alkanu i jego izomeru poniej przedstawiono struktur butanu,
izobutanu, oktanu i izooktanu:
Butan C4H10
Izobutan C4H10
Oktan C8H18
Izooktan C8H18
Im czsteczka jest bardziej zwarta tym wiksza jest jej odporno na

spalanie detonacyjne. Izooktan wykorzystywany jest do oceny porwnawczej stosowanej przy oznaczaniu liczby oktanowej paliw. Jako olej
napdowy wykorzystuje si cisze frakcje ropy naftowej.
Cyklopentan C5H10
W cyklanach zwanych take cykloparafinami zamknity acuch skada

si z piciu lub szeciu atomw wgla poczonych midzy sob wizaStrona 54

niami pojedynczymi. Jako przykad przedstawimy struktur czsteczki
cyklopentanu C5H10:
Wglowodory aromatyczne maj piercieniow budow z benzenowym
jdrem i szecioma atomami wgla zwizanymi midzy sob trzema
podwjnymi i trzema pojedynczymi wizaniami. Struktur benzolu i jego homologa metylbenzola pokazane poniej:
Benzol C6H6
Toulen C6H5(CH3)
Zawarto wglowodorw aromatycznych w benzynie zwiksza jej odporno detonacyjn, jednak powoduje wiksz skonno do tworzenia
nagaru.
3.2.2 Elementarny skad paliwa

Elementarnym skadem paliwa nazywamy masow lub objtociow
zawarto poszczeglnych elementw w paliwie. Elementarny skad
paliw ciekych wyraa si udziaami masowymi. Na przykad w 1 kg
izooktanu ( C 8 H18 ) zawarte jest 0,842 kg wgla (C) i 0,158 kg wodoru (H).
Dla 1 kg paliwa ciekego zawierajcego wgiel, wodr i tlen mona
napisa:
C + H + O pal = 1kg
(3.1)
Strona 55
ROZDZIA 3
Paliwo gazowe stosowane do zasilania silnikw samochodowych skada
si z mieszaniny rnych gazw palnych i obojtnych. Jego skad wyraa si w jednostkach objtoci lub molach.
Dla 1m3 lub 1 mola paliwa gazowego jego skad oznacza si udziaami
objtociowymi kadego gazu stanowicego mieszanin oraz wzorem
chemicznym i wobec tego mona napisa:
C H
n
(3.2)
Or + N 2 = 1
3.2.3. Ciepo spalania paliwa i mieszanki

paliwowo-powietrznej
Jako paliwa ocenia si wartoci jego ciepa spalania, to znaczy iloci
wydzielajcego si ciepa przy penym spaleniu masowej (dla paliw ciekych) lub objtociowej (paliwo gazowe) jednostki paliwa. Pod pojciem penego spalania rozumie si tutaj cakowite i zupene spalanie paliwa. Spalanie cakowite jest to takie spalanie podczas ktrego kada
palna czsteczka paliwa wejdzie w reakcj z tlenem, za spalanie zupene jest to takie, w czasie ktrego wszystkie czsteczki palne paliwa
przechodz w ostateczne produkty spalania nie ulegajce dalszemu procesowi utleniania. Wyrni mona take spalanie doskonae, pod pojciem ktrego rozumie si spalanie w wyniku ktrego w produktach spalania nie ma tlenu.
W wyniku penego spalania paliwa tworzy si dwutlenek wgla CO2
i para wodna H2O. Przy wyznaczaniu iloci wydzielajcego si ciepa,
tworzce si produkty spalania ochadza si do temperatury pocztkowej. W takim przypadku para wodna ulega kondensacji wydzielajc przy
tym ciepo. Zatem cakowit ilo wydzielajcego si ciepa podczas reakcji chemicznej nazywamy ciepem spalania. W silniku spalinowym
spaliny z silnika wydalane s przy temperaturze wyszej od 100C, przy
ktrej nie wystpuje skraplanie pary wodnej. Dlatego obliczenia cieplne
silnikw spalinowych naley prowadzi z wykorzystaniem wartoci
opaowej paliwa, ktra ma warto mniejsz ni ciepo spalania o warto ciepa kondensacji pary wodnej. Jeli znane jest ciepo spalania paliwa Hu to jego warto opaow mona obliczy wedug wzoru:
Wu = H u rw (9H + W ) = H u 2,512 10 6 (9H + W ),
Strona 56
J
kg
(3.3)

gdzie: rw - przybliona warto ciepa parowania 1kg wody,
rw = 2,512 10 6 ,
J
, 9H - ilo pary wodnej tworzcej si przy spalakg
niu H kg wodoru zawartego w 1kg paliwa, W ilo kg wilgoci zawartej

w 1kg paliwa ciekego.
Dla paliwa gazowego warto opaowa w
J
jest:
m3
18
m
Wu = H u 2,512 10 6
C n H m O r + w'
22,4
2
(3.4)
gdzie: w - ilo wilgoci zawartej w gazie palnym,
18
m
C n H m O r - masowa ilo pary wodnej tworzcej si przy
22,4
2
spaleniu paliwa zawierajcego wodr (18 masa molowa pary wodnej,
22,4 objto 1 mola gazu przy temperaturze 0C i cinieniu 0,1013
MPa ,
m
- objto pary wodnej tworzcej si przy spaleniu Hm wo2
doru).
Warto opaow paliwa ciekego w
J
mona w przyblieniu oblikg
czy wedug wzorw Mendelejewa:
Wu = [34,013C + 125,6H 10,9(O S) 2,512(9H + W )]10 6

(3.5)
Dla paliwa gazowego, w
J
:
m3
Wu = (12,8CO + 10,8H2 + 35,8CH4 + 56,0C2 H 2 + 59,5C2 H 4 + 63,4C2 H 6 +

+ 91C3 H 8 + 120C4 H10 + 144C5 H12 ) 106
(3.6)
CO, H2 itd.- udziay objtociowe skadnikw paliwa gazowego.

Celowym jest odnie warto opaow do cakowitej iloci mieszanki
paliwowo-powietrznej tj.:
Strona 57
ROZDZIA 3
Wump =
Wu
1 + l o
(3.7)
lub
Wump =
Wu
(3.8)
1
L o +
pal
Jeli < 1 to na skutek niezupenego spalania ilo wydzielanego ciepa

maleje:
(Wu )<1 = Wu (Wu )CO (Wu )H

gdzie:
(Wu )CO
(Wu )H
(3.9)
niewydzielajce si czci ciepa ze
wzgldu na obecno w Spa linach CO i H2.
3.3. Czynnik roboczy i jego

waciwoci
Czynnikiem roboczym nzw. orodek za pomoc ktrego realizowany jest
rzeczywisty cykl pracy silnika. W tokowych silnikach spalinowych
stanowi go: utleniacz, paliwo i produkty spalania. W czasie realizacji
cyklu pracy silnika czynnik roboczy zmienia swoje wasnoci w
zalenoci od temperatury i skadu co naley uwzgldnia w
obliczeniach cyklu pracy silnika.
3.3.1. Waciwoci czynnika roboczego przy

cakowitym i zupenym spalaniu
tj. przy 1
Stechiometryczna ilo powietrza do spalenia 1kg paliwa ciekego
o skadzie C + H + O = 1, wyraona w kmol/kg jest:
Strona 58
1 C H O
+
0,21 12 4 32
(3.10)
C 3
O
C
(0,79 + )
1 + H =
0,21 12 C
8 1,99
(3.11)
Lo =
lub
Lo =
gdzie:
O
3 0,79
O
8
=
H = 2,37
C
8
C
H-
(3.12)
Wielko jest wielkoci proporcjonaln do stosunku iloci tlenu potrzebnego do spalenia wodoru do iloci tlenu potrzebnego do spalenia
wgla zawartych w paliwie.
Dla paliw pochodzenia naftowego warto = 0,33 0,42.
Reakcj cakowitego i zupenego spalania paliwa o wzorze chemicznym
CnHmOr mona napisa w postaci:
m r
m
C n H m O r + n + O 2 = nCO 2 + H 2 O
4 2
2
(3.13)
Ilo powietrza wyraona w kilomolach lub m3 teoretycznie potrzebnego

do spalenia 1 kmola lub 1m3 mieszaniny gazowej o skadzie
C n H m O r + N 2 = 1 ma posta:
LO =
1
m r
n + C n H m O r
0,21
4 2
(3.14)
Wspczynnik nadmiaru powietrza - jest to stosunek rzeczywistej iloci powietrza L do iloci stechiometrycznej powietrza potrzebnego do
cakowitego i zupenego spalenia paliwa:
L
Lo
(3.15)
Praktycznie cakowite i zupene spalanie moliwe jest tylko przy 1.

Strona 59
ROZDZIA 3
Warto wspczynnika wykorzystuje si do oceny jakoci mieszanki
palnej, i tak:
mieszank paln dla ktrej

ubog,
> 1 nazywamy mieszank

stechiometryczn,
= 1 nazywamy mieszank

bogat.
< 1 nazywamy mieszank
W krajach anglojzycznych jako mieszanki palnej ocenia si

stosunkiem iloci paliwa do iloci powietrza w niej zawartych
zdefiniowanego zalenoci:
m pal
gc
m
g l
1
pow rz
=
= co =
gc
m pal
g c lo
m
pow stech
lub: =
(3.16)
3.3.2. Ilo mieszanki palnej przed

rozpoczciem procesu spalania
Ilo mieszanki palnej w silniku o zewntrznym sposobie tworzenia
mieszanki palnej i zasilanym paliwem ciekym:
M1 = L o +
1
kmol m.pal
;
,
m
kg pal
(3.17)
W zalenoci tej m - masa molowa paliwa.

Ilo mieszanki palnej w silniku zasilanym gazem palnym przed rozpoczciem procesu spalania jest:
M1 = L o + 1 ;
Strona 60
kmol m.pal
kg gazu palnego
(3.18)

Ilo mieszanki palnej w silniku o wewntrznym sposobie tworzenia
mieszanki palnej (silniki o zaponie samoczynnym) jest:
M1 = L o ;
kmol m.pal
kg pal
(3.19)
We wzorze tym zaniedbuje si objto doprowadzanego do cylindra

paliwa w porwnaniu z objtoci powietrza.
3.3.3. Produkty procesu spalania i zmiana

objtoci czynnika roboczego
powodowana spalaniem
Proces spalania paliw silnikowych charakteryzuje si rozpadem istniejcych w nich wiza wewntrzczsteczkowych i nastpnie utlenianiem
wgla i wodoru. Przy wykonywaniu oblicze cieplnych silnika i przy
zaoeniu braku dysocjacji , produkty spalania w zalenoci od wartoci
skadaj si:
przy > 1 produktami spalania s: CO2, H2O, O2, i N2 oraz

niewielkie iloci CO, H2 i CnHm,
przy = 1 produktami spalania s: CO2, H2O, i N2 oraz niewielkie iloci CO, H2, O2 i CnHm,
przy < 1 produktami spalania s: CO2, CO, H2O, i N2 oraz

niewielkie iloci O2 i CnHm przy zaoeniu, e niecakowitemu spalaniu ulega tylko wgiel zawarty w paliwie.
Przy spalaniu 1kg paliwa ciekego o znanym skadzie elementarnym

i przy > 1 iloci poszczeglnych skadnikw spalin s:
Strona 61
ROZDZIA 3
MH O =
(3.20)
C
= 0,21( 1)L o =
( 1)(0,79 + )
12 0,79
C
0 ,79 L o =
(0,79 + )
12 0,21
M CO =
2
C
12
MO
Cakowita ilo spalin jest sum:
M 2 = M CO 2 + M H 2 O + M O 2 + M N 2
C H
+ + 0,21( 1)L o + 0,79, o =
12 2
O
L o + H +
C H
8
lub =
+ + ( 1)L o =
=
12 2
4
H C
1
= + [(0,79 + ) 0,21 ]
2 12
0,21 0,79
(3.21)
M2 =
(3.22)
gdzie:
( - 1) L o
nadmiar powietrza znajdujcego si w spalinach.
Ilo kmoli spalin przy spalaniu 1kg paliwa o zadanym skadzie i przy
teoretycznie koniecznej iloci powietrza dla zapewnienia cakowitego
i zupenego spalenia tzn. przy = 1 jest:
Mo =
C H
+ + 0,79L o
12 2
(3.23)
Ilo kmoli lub m3 poszczeglnych skadnikw spalin przy spalaniu

zupenym 1 kmola lub 1m3 paliwa gazowego, przy 1 jest:
Strona 62
(3.24)
M 2 = n + C n H m O r + L o 0,21L o + N 2
2
(3.25)
m
M CO2 = nC n H m O r ; M H2O = C n H m O r
2
M O2 = 0,21( 1)L o ; M N2 = 0,79L o +N 2 ;
Cakowita ilo spalin jest:
Poniewa C n H m O r + N 2 = 1 , to
m r
M 2 = 1 + L o + + 1C n H m O r
4 2
lub
M 2 = M CO2 + M H 2O + 0,79L o + ( 1)L o = M o + ( 1)L o
(3.26)
gdzie: ( 1)L o ilo powietrza w spalinach przy dowolnym .
M o ilo spalin ze spalania 1kmola paliwa gazowego przy = 1.

Znajc wielkoci poszczeglnych skadnikw spalin i ich cakowit ilo
M2 mona wyznaczy ich udziay objtociowe, zarwno dla spalin
wilgotnych jak i spalin suchych.
Udziay molowe (objtociowe) skadnikw spalin wilgotnych s:
M2
M o + (1 )L o
M H 2O
M H 2O
=
rH2O =
M2
M o + (1 )L o
M O2
M O2
rO2 =
=
M2
M o + (1 )L o
M N2
M N2
rN2 =
=
M2
M o + (1 )L o
rCO2 =
M CO2
M CO2
(3.27)
Strona 63
ROZDZIA 3
Ze wzorw (3.27) wynika, e zawarto pary wodnej w spalinach maleje
ze wzrostem wspczynnika . Piszc wzory (3.27) wykorzystano
prawdziwo mwic o rwnoci udziaw objtociowych i udziaw
molowych.
Ilo kilomoli spalin suchych jest:
(M 2 )such
= M 2 M H 2O =
C
+ ( 0,21)Lo =
12
C (0,79 + ) 0,21
=
12
0,21 0,79
(3.28)
Udziay objtociowe spalin suchych:
(rCO2 ) such =
(rO2 ) such =
M CO2
(M 2 )such
M O2
(M 2 )such
(rN2 ) such =
C
0,21 0,79
(3.29)
= 12
=
(M 2 )such (0,79 + ) 0,21
0,21( 1)L o 0,21( 1)(0,79 + )

=
(M 2 )such
(0,79 + ) 0,21
M N2
(M 2 )such
(3.30)
0,79L o
0,79(0,79 + )
=
(3.31)
(M 2 )such (0,79 + ) 0,21
Na podstawie analizy spalin mona oceni zupeno i cakowito

spalania oraz wyznaczy warto i inne parametry.
Wartoci graniczne udziau ( rCO 2 ) such i (rO2 ) such :
Jeeli = 1 to (rO2 ) such = 0 , a (rCO2 ) max =
0,21
;
1+
Jeeli to (rO2 ) such = 0,21 , a (rCO2 ) max = 0 (czyste powietrze)

Wzr (3.29) pozwala wyznaczy w zalenoci od udziau ( rCO 2 ) such :
Strona 64
0,21 0,79
+
(0,79 + ) (rCO2 )such
(3.32)

Dla spalenia cakowitego, znajc z analizy spalin dane dotyczce CO2
oraz znajc elementarny skad paliwa mona obliczy warto ze
wzoru:
0,21,2N ) such
2
(0,79 + )[(rN
(3.33)
) such 0,79]
gdzie:
(rN2 ) such = 1 (rCO2 ) such + (rO2 ) such
(3.34)
Rozwizujc cznie (3.32) i (3.33) przy wykorzystaniu (3.34) mona

okreli zwizek (CO 2 ) such z sumaryczn zawartoci
(CO 2 ) such + (O 2 ) such podczas cakowitego spalania paliwa ciekego

o znanym skadzie elementarnym:
(rCO2 )such + (rO2 )such = 0,21 + (rCO2 ) such
(3.35)
Rwnanie to umoliwia kontrol zupenoci spalania.

3.3.3.1 Niezupene spalanie paliw ciekych
Spalaniem niezupenym nazywamy spalanie, podczas ktrego cz jego

skadnikw przemienia si w produkty niezupenego spalania.
Przyczyn takiego spalania moe by: niedobr tlenu w mieszance palnej, lokalny brak tlenu w strefie spalania wynikajcy z niedoskonaoci
procesu tworzenia mieszanki palnej, czy te zbyt krtkiego czasu spalania mieszanek ubogich.
Skadnikami spalin takiego spalania s: CO2, CO, H2O, H2, N2 i jego
tlenki, 0,20,3% metanu CH4 oraz lady wglowodorw i tlenu.
Dla niezupenego spalania stosunek zawartoci wodoru do zawartoci
tlenku wgla bardzo sabo zaley od wspczynnika .
M H2
M CO
= K = const.
Dla spalania benzyny w ktrej
H
= 0,17 0,19 mona przyj
C
K = 0,45 0,50.
Strona 65
ROZDZIA 3
Przy obliczeniach skadu spalin niezupenego spalania zaniedbuje si
zwarto tlenu, metanu i innych wglowodorw w spalinach, to znaczy
przyjmuje si, e skadnikami spalin s: CO2, CO, H2O, H2 i N2.
Skadniki spalin takiego spalania oblicza si ze wzorw:
wgiel
M CO2 + M CO =
C
12
(3.36)
wodr
M H 2O + M H 2 =
H
2
(3.37)
tlen
1
1
M CO + M H 2O =
2
2
O
C H O O
= 0,21, o +
= + +
32
12 4 32 32
(3.38)
azot
M N2 = 0,79L o
(3.39)
M CO 2 +
oraz zwizek eksperymentalny:
M H2 = KM CO 2
(3.40)
Wykorzystujc powysze zalenoci skadniki niezupenego spalania

1kg paliwa ciekego przy < 1 obliczamy ze wzorw:
Strona 66
C
1
0,21L o
M CO = 2
12
1+ K
M H = 2K
0,21L o
1+ K
H
1
0,21L o
M H O = 2K
2
1+ K
M N = 0,79 L o
M CO = 2
1
0,21L o
1+ K
(3.41)
Cakowita ilo spalin jest:
M2 =
C H
H C 0,21 + (0,79 + )
+ + 0,79L o = +
12 2
2 12
0,21
(3.42)
3.3.3.2. Zmiana objtoci czynnika roboczego
Zmiana tej objtoci nastpuje na skutek zmiany liczby czsteczek spalin

w porwnaniu z liczb czsteczek mieszanki palnej.
M = M 2 M1
(3.43)
Dla silnikw o zewntrznym sposobie tworzenia mieszanki palnej i

zaponie wymuszonym warto
obliczamy ze wzoru:
M =
H O
1
+
4 32 m pal
(3.44)
Dla silnikw o zaponie samoczynnym wartoci M obliczamy ze

wzoru:
Strona 67
ROZDZIA 3
L o + H +
H O
8
M =
L o = +
4
4 32
(3.45)
Zmiana wielkoci M przy spalaniu 1kmol (1m3) paliwa gazowego:
m r
M = M 2 M1 = + 1C n H m O r
4 2
(3.46)
Z powyszych zalenoci wynika, e zmiana objtoci podczas spalania

nie zaley od wspczynnika nadmiaru powietrza , a zaley od zawartoci wodoru i tlenu w paliwie.
Wzgldn zmian objtoci przy spalaniu mieszanki palnej charakteryzuje wspczynnik zmian molowych o, ktry definiuje zaleno:
0 =
M2
M
= 1+
M1
M2
(3.47)
Warto wspczynnika zmian molowych z uwzgldnieniem wspczynnika resztek spalin obliczamy ze wzoru:
Strona 68
0 +
1+
(3.48)
Porwnawcze cykle
pracy tokowych
silnikw spalinowych
ROZDZIA 4

Podczas analizy teoretycznych cykli pracy silnika zakada si, e ciepo
jest do niego doprowadzane i od niego odprowadzane na zewntrz, nie
zajmujc si jego rdem. W rzeczywistoci, w tokowym silniku spalinowym ciepo wydzielane jest we wntrzu przestrzeni roboczej cylindra
na skutek spalania mieszaniny paliwa z powietrzem. Cykliczno pracy
silnika wymaga, aby rwnie adunek cylindra by wymieniany cyklicznie tzn. aby wiey adunek by doprowadzany do cylindra, za spaliny
byy z niego usuwane. Tak cykliczn realizacj procesw wymiany adunku w cylindrze umoliwia mechanizm rozrzdu silnika.
Teoretyczny cykl pracy silnika, w ktrym uwzgldnia si wymian adunku i efekt cieplny egzotermicznych, chemicznych reakcji spalania
w cylindrze silnika nazywamy cy-klem porwnawczym.
Porwnawcze cykle pracy silnika sporzdza si przy nastpujcych zaoeniach:
1. Czynnikiem roboczym jest gaz doskonay, pdoskonay lub
rzeczywisty. W wyniku reakcji chemicznych czynnik ten zmienia swj skad i wasnoci termodynamiczne.
2. Ilo czynnika roboczego realizujcego cykl pracy silnika jest
staa, chocia cykl ten stanowi otwarty ukad termodynamiczny
wymieniajcy czynnik roboczy z otoczeniem.
3. Ciepo do cykli pracy dostarczane jest w wyniku procesu spalania, z uwzgldnieniem jego niecakowitoci i niezupenoci.
4. Procesy sprania i rozprania s przemianami politropowymi.
5. Uwzgldnia si prac suww pompowych, sucych do realizacji procesw napenia-nia i wylotu spalin z cylindra, ktre realizowane s przy staym rednim cinieniu w cylindrze.
Z reguy w silnikach wolnosscych praca suww pompowych jest
ujemna, za w silnikach doadowanych dodatnia. Przy analizie takich
cykli pracy mona uwzgldnia rwnie wymian ciepa z otoczeniem.
Stopie skomplikowania oblicze porwnawczego cyklu pracy zaley od
przyjtych zaoe. Std wynika, e w zalenoci od przyjtych zaoe
Strona 70
PORWNAWCZE CYKLE PRACY TOKOWYCH SILNIKW SPALINOWYCH

definicja porwnawczego cyklu pracy moe obejmowa kady cykl
pracy silnika znajdujcy si po-midzy teoretycznym i rzeczywistym cyklem pracy silnika.
Im wiksze bdzie przyblienie cyklu porwnawczego do cyklu rzeczywistego tym suszniejsze jest stosowanie okrelenia ,,cykl pracy silnika.
Rysunek 4.1. Porwnawcze cykle pracy silnikw: a - wolnosscego,

b doadowanego. Indeks dolny w dotyczy silnika wolnosscego, za
d silnika doadowanego
Strona 71
ROZDZIA 4
Przy analizie cyklu pracy silnika z uwzgldnieniem procesu spalania
naley pamita, e skad produktw spalania w cylindrze nie jest dowolny, lecz cile zwizany z przebiegiem procesw zachodzcych w
czasie trwania reakcji chemicznych. Wywiera on bardzo istotny wpyw
na parametry i wskaniki pracy silnika. Naley tu zaznaczy, e do penego opisu porwnawczego cyklu pracy naley zna cinienie i temperatur oraz skad chemiczny czynnika roboczego w cylindrze na pocztku procesu sprania. Pozostae wielkoci mona wyznaczy na drodze oblicze, przestrzegajc przy tym spenienia ogranicze wynikajcych z moliwoci technologicznych i warunkw, w jakich silnik pracuje. Do ogranicze tych zaliczamy maksymalne i minimalne wartoci
cinienia i temperatury czynnika roboczego w cylindrze.
Poza wyej wymienionymi zaoeniami mona przyj rwnie inne
zaoenia, ktre pozwalaj na jeszcze wiksze przyblienie sporzdzonego wykresu porwnawczego cyklu pracy silnika do jego cyklu rzeczywistego. Przykadowe wykresy porwnawczych cykli pracy w ukadzie wsprzdnych p V silnika wolnosscego i silnika doadowanego
przedstawiono na rys. 4.1.
4.2. Uoglniony model

matematyczny procesw
w cylindrze
czterosuwowego silnika
spalinowego
Najbardziej zoonym problemem doskonalenia cyklu pracy silnika jest
doskonalenie jego procesw skadowych zachodzcych w cylindrze
silnika.
Na rys. 4.2. przedstawiono schemat cylindra silnika i elementarne procesy w nim zachodzce oraz procesy zachodzce w poczonych z nim
ukadach. Schemat ten przedstawia otwarty ukad termodynamiczny, dla
ktrego rwnanie pierwszej zasady termodynamiki ma posta:
E = dU + L
Strona 72
(4.1)

gdzie: E -elementarna zmiana cakowitej energii zawartej w ukadzie, d
- rniczka, - maa wielko elementarna.
Rys. 4.2. Elementarne procesy w cylindrze silnika

i poczonych z nim ukadach
W czasie elementarnego przedziau czasu dt, do cylindra silnika doprowadzana jest przez zawory dolotowe ilo moli czynnika roboczego
M12, jeli pd > p, lub wypywa z niego M12 moli, gdy p > pd. Na skutek
przepywu czynnika roboczego przez zawory dolotowe zewntrzna wymiana energii jest:
H 2 = H12 H 21 = M12 c pdr Td M 21c pr T
(4.2)
W wyej wskazanym przedziale czasu dt z cylindra wypywa przez zawory wylotowe M23 moli czynnika roboczego jeli p > pw, lub dopywa
do niego M32 spalin z ukadu wylotowego, jeli pw > p.
Zmiana energii czynnika roboczego w cylindrze spowodowana przepywem spalin przez zawory wylotowe jest:
H w = H 23 H 32 = M 23 cpr T M 32 cpwr Tw
(4.3)
W czasie dt do cylindra silnika doprowadzane jest Mmpal moli paliwa

o entalpii fizycznej:
H pal = M pal cpalTpal
(4.4)
Strona 73
ROZDZIA 4
W czasie chemicznej reakcji spalania, w cylindrze silnika w elementarnym przedziale czasu wydziela si ilo ciepa:
Q x = g c Wu
dx
dt = g c Wu x& dt
dt
(4.5)
Poniewa istnieje rnica temperatury czynnika roboczego i temperatura

cianek ograniczajcych przestrze cylindra, to ilo ciepa wymienionego w elementarnym przedziale czasu jest:
Qsc = g F(T Tsc )dt
(4.6)
Podczas ruchu toka w czasie dt czynnik roboczy wykonuje elementarn

prac bezwzgldn:
L = pdV
(4.7)
Zmian energii wewntrznej czynnika roboczego w cylindrze silnika, w

czasie elementarnego przedziau czasu, moemy obliczy z zalenoci:
dU = d (M cvr T )
(4.8)
Uwzgldniajc zalenoci od (4.2) do (4.6), elementarna ilo energii

doprowadzonej do cylindra w czasie dt jest:
E = H d H w + H pal + Q x Qsc
(4.9)
Podstawiajc zalenoci (4.7), (4.8) i (4.9) do (4.1) otrzymuje si rwnanie pierwszej zasady termodynamiki w postaci oglnej dla czynnika roboczego realizujcego cykl pracy tokowego silnika spalinowego:
H d H w + H pal + Q x Qsc = d(Mcvr T ) + pdV
(4.10)
Uoglniony, matematyczny model procesu roboczego w cylindrze tokowego silnika spalinowego otrzyma si, jeli rwnanie (4.10) uzupeni
si: rwnaniami bilansu iloci czynnika roboczego, rwnaniem stanu
i zalenoci opisujc wielko chwilowej objtoci cylindra.
Rwnania te i zalenoci maj posta:
rwnanie bilansu iloci moli czynnika roboczego w cylindrze:
M = (M d M w )
Strona 74
(4.11)
rwnanie stanu czynnika roboczego w cylindrze:
pV = RMT
(4.12)
zaleno opisujca chwilow objto czynnika roboczego

w cylindrze:
V=
Vs
1 ( 1)
1
2
(4.13)
gdzie:
= (1 cos ) +
1
1 1 2k sin 2
k
k =
R
L
(4.14)
(4.15)
Tak, wic ukad rwna (4.10), (4.11), (4.12) i (4.13) przedstawia

uoglniony matematyczny model procesw zachodzcych w cylindrze
tokowego silnika spalinowego w czasie realizacji przez niego cyklu
pracy.
4.3. Wymiana czynnika

roboczego w
czterosuwowym silniku
spalinowym
Proces wymiany czynnika roboczego w czterosuwowym silniku wolnosscym i silniku doadowanym jest rny. Rnica ta zwizana jest z tym,
e cinienie w ukadzie wylotowym i ukadzie dolotowym s rne.
I tak, ze wzgldu na opory hydrauliczne przewodw wylotowych i dolotowych silnikw wolnosscych
pw
> 1 , gdzie pw jest cinieniem
pd
w przewodzie wylotowym, za pd jest cinieniem w przewodzie dolotoStrona 75
ROZDZIA 4
wym. Odwrotnie jest w silnikach doadowanych, w ktrych dziki pracy
agregatw doadowujcych zawsze jest
pw
<1.
pd
Istotnym mechanizmem silnika czterosuwowego jest zaworowy mechanizm rozrzdu sterujcy otwarciem i zamkniciem zaworw dolotowych
i wylotowych (rys 4.3). Komora spalania silnika poczona jest poprzez
wyej wskazane zawory i ich krce z ukadem dolotowym i wylotowym.
Rys. 4.3. Przykadowy schemat: a ukadu dolotowego i wylotowego

silnika spalinowego; b zmiany cinienia w cylindrze wolnosscego
silnika spalinowego; c zmiany paszczyzny przekroju przelotowego
na zaworach; d zmiany cinienia w cylindrze czterosuwowego silnika
z doadowaniem
Rozpatrzmy organizacj wymiany gazw w wolnosscym silniku spalinowym (rys. 4.3 b). W kocu procesu rozprania, kiedy tok jeszcze nie
doszed do DZP nastpuje otwarcie zaworu wylotowego II. Cinienie w
cylindrze p jest wysze od cinienia w ukadzie wylotowym pw. Pod
wpywem rnicy tych cinie spaliny wypywaj do przewodu wylotowego, przy czym na odcinku procesu od punktu ,,ow do punktu ,,k sto
p
2 1
sunek cinie w <
i wypyw spalin z cylindra nastpuje
p +1
z prdkoci krytyczn, rwn lokalnej prdkoci rozprzestrzeniania si
dwiku. I tak jeli wspczynnik nadmiaru powietrza = 2, a temperaStrona 76

tura gazw w cylindrze jest rwna T = 900oC, to wwczas wykadnik
adiabaty = 1,302. Wtedy krytyczny stosunek cinie:
1,302
2
1,3021
2 1
=
= 0,572
=
+1
1,302 + 1
Jeli cinienie w ukadzie wylotowym pw=1,1 bara, to cinienie krytyczne w punkcie ,,k bdzie rwne p kr =
pw
1,1
=
= 1,923 bara,
0,572
a prdko wypywu spalin z cylindra na odcinku od ,,w do ,,k wynosi:
w= 2
RT =
+1
2 1,3 287,4 1173

m
618
1,302 + 1
s
W okresie tym niezalenie od tego, e tok przemieszcza si w kierunku

DZP, na skutek rnicy cinie, z cylindra wypywa znaczna cz spalin. W miar zmniejszania si iloci spalin w cylindrze, cinienie w nim
maleje. W punkcie ,,k , =
pw
p
. Przy dalszym trwaniu procesu w >
p
p
warunki wypywu spalin z cylindra staj si warunkami podkrytycznymi,

a prdko ich wypywu maleje. W punkcie ,,1 cinienie gazw w cylindrze i ukadzie wylotowym wyrwnuj si, a wypyw powodowany
rnic cinie zanika.
Odcinek liczony od punktu ,,ow do ,,1, w czasie, ktrego spaliny wypywaj z cylindra pod dziaaniem rnicy cinie przyjto nazywa
pierwsz faz procesu wymiany gazu, tzw. swobodnym wypywem spalin i oznacza I.
Na rys. 4.3c przedstawiono wykres zmiany przekrojw przelotowych
zaworu wylotowego i dolotowego. W kocu I fazy, tj. w kocu swobodnego wypywu spalin paszczyzna przekroju przelotowego zaworu wylotowego osiga warto maksymaln. Po zakoczeniu swobodnego
wylotu spalin, tok przemieszcza si w kierunku od DZP do GZP i rozpoczyna si II faza wylotu, tzw. faza wymuszonego wylotu spalin z cylindra. Na pocztku tego procesu (ze wzgldu na zmniejszajc si ilo
gazw, wzgldne zmniejszenie si objtoci cylindra i czciowo si
bezwadnoci) cinienie gazw w cylindrze po przekroczeniu punktu ,,1
maleje poniej cinienia w ukadzie wylotowym. Nastpnie w miar
zwikszania si prdkoci toka (prdko toka silnika osiga maksimum w przyblieniu w poowie odlegoci midzy GZP i DZP) na skuStrona 77
ROZDZIA 4
tek oporw zaworu wylotowego cinienie w cylindrze nieco wzrasta
w porwnaniu do cinienia w ukadzie wylotowym. W kocu suwu
wytaczania spalin, dziki maej prdkoci toka, a zatem i prdkoci
przepywu przez zawr, rnica cinie na zaworze wylotowym maleje,
a cinienie w cylindrze praktycznie wyrwnuje si z cinieniem
w ukadzie wylotowym. Zawr wylotowy, jak wida z rys. 4.3b i c
otwiera si przed DZP i zamyka za GZP. W ten sposb proces
wymuszonego wylotu, tj. II faza wymiany gazw trwa do chwili, dopki
tok nie osignie okolic GZP. W okresie tym z cylindra wypywa
procesu.
95-98% gazw znajdujcych si w cylindrze w punkcie
Zawr dolotowy otwiera si z pewnym wyprzedzeniem, tj. przed dojciem toka do GZP. Dlatego w pobliu GZP jednoczenie otwarte s
zawr dolotowy i zawr wylotowy. Jeeli stosunek cinie w cylindrze i
ukadzie wylotowym jest taki, jak przedstawiono to na rys. 4.3b, to znaczy na odcinku ,,0-3 p > pd, to moliwe jest wyrzucanie spalin z cylindra do ukadu dolotowego. W punkcie 3 cinienie gazw w cylindrze
osiga cinienie w ukadzie dolotowym. Dalej w punkcie 4 zamyka si
zawr wylotowy. Wtedy tok porusza si od GZP do DZP. Przy tym ruchu toka, dziki dziaaniu aerodynamicznych oporw na zaworze dolotowym, cinienie w cylindrze maleje poniej cinienia pd.
Pod wpywem rnicy cinie pd p do cylindra napywa wiey adunek. Proces napeniania cylindra wieym adunkiem trwa praktycznie
od punktu 3 do zamknicia zaworu dolotowego (do punktu ,,a). Jest to
III faza procesu wymiany czynnika roboczego-proces napeniania cylindra. W punkcie ,,a, tj. nieco pniej ni DZP, zawr dolotowy zamyka
si. Proces wymiany czynnika roboczego jest zakoczony. Z cylindra
usunite s spaliny i napeniony jest on wieym adunkiem.
Rozpatrzymy proces wymiany czynnika roboczego czterosuwowego silnika z doadowaniem (rys. 4.3d), gdzie
pw
>1.
pd
Proces swobodnego wylotu, tj. faza I, przebiega tak jak w silniku wolnosscym. W punkcie ,,1, kiedy cinienie w cylindrze staje si rwne
cinieniu w ukadzie wylotowym rozpoczyna si II faza wymuszonego
wylotu spalin (proces 1-2). Wtedy tok porusza si od DZP do GZP. Wyrniajc waciwoci procesu wymiany gazw w czterosuwowym silniku spalinowym z doadowaniem jest to, e w okresie wspotwarcia
zaworw zachodzi przepukanie komory spalania, poniewa wtedy
pd > pw. Rzeczywicie w punkcie ,,2 procesu otwiera si zawr dolotowy i pd > p. Pod dziaaniem rnicy cinie do cylindra zaczyna napyStrona 78

wa wiey adunek. Struga wieego adunku (powietrza w silnikach
o ZS) wypiera gazy z cylindra i dziki otwartemu jeszcze zaworowi
wylotowemu powoduje ich wypyw do ukadu wylotowego. Stopie
oczyszczania cylindra wzrasta. Akurat w silnikach wolnosscych obserwuje si sytuacj odwrotn. W czasie wspotwarcia zaworw istnieje
tendencja do wrzucania gazw z ukadu wylotowego do cylindra (proces
0-3 na rys. 4.3b). Dlatego w wolnosscym silniku czterosuwowym fazy
wspotwarci zaworw naley zmniejszy, za w silnikach doadowanych na odwrt, zwikszy. W ten sposb III faza w doadowanym silniku czterosuwowym - przepukanie komory spalania trwa od pocztku
otwarcia zaworu dolotowego do zamknicia zaworu wylotowego.
IV faza wymiany gazw zaczyna si z chwil zamknicia zaworu
wylotowego. Cinienie w cylindrze p < pd. Pod dziaaniem rnicy
cinie p pd przy ruchu toka od GZP do DZP cylinder napeniany jest
wieym adunkiem. Nieco dalej za DZP zamyka si zawr dolotowy i w
punkcie ,,a koczy si proces napeniania cylindra. Wyprzedzone
otwarcie zaworu dolotowego przed GZP zapewnia stosowanie wikszych przekrojw przelotowych w okresie napeniania cylindra wieym
adunkiem oraz daje moliwo zrealizowania przepukania komory
spalania w silnikach doadowanych. Wyprzedzone otwarcie zaworu
wylotowego (przed DZP) sprzyja efektywniejszemu oczyszczeniu cylindra i zmniejszeniu strat energii idcej na usunicie spalin. Opnienie
zamknicia zaworu wylotowego zapewnia dodatkowy wylot resztek
spalin podczas przepukania komory w silnikach doadowanych.
Kt wspotwarcia zaworw w wolnosscych silnikach czterosuwowych
wynosi 3040 OWK, a w silnikach doadowanych 100140 OWK.
4.3.1. Zmiany cinienia w cylindrze w czasie

procesu wymiany czynnika roboczego.
Podczas wymiany czynnika roboczego w cylindrze jego parametry stanu
ulegaj cigej zmianie. W czasie swobodnego wylotu maleje ilo
czynnika roboczego w cylindrze, cinienie maleje, a zatem zmienia si
take temperatura. To samo obserwuje si w okresie napeniania cylindra
wieym adunkiem. Tak wic charakterystyczn waciwoci procesu
wymiany czynnika roboczego jest jego zachodzenie przy M const.
cznie ze zmieniajc si iloci czynnika roboczego naley stwierdzi
tu take brak rwnowagi cieplnej midzy czynnikiem roboczym i ciankami cylindra. Zakada si, e czynnikiem roboczym jest gaz doskonay.
Ponadto zakada si, e podczas tego procesu cinienie p, objto cylinStrona 79
ROZDZIA 4
dra V oraz temperatura czynnika roboczego s wielkociami zmiennymi.
Do opisu tego procesu wykorzystuje si rwnanie pierwszej zasady termodynamiki dla ukadu o zmiennej iloci substancji (termodynamiczny
kad otwarty).
Ciepo doprowadzone do czynnika roboczego i strumie entalpii napywajcej (wypywajcej) do cylindra ze strumieniem substancji, powoduj zmian energii wewntrznej czynnika roboczego i wykonywanie
przez niego pracy:
hdM = d(M u ) + pdV + dQsc
(4.16)
gdzie:
h - molowa entalpia waciwa czynnika roboczego napywajcego do
cylindra lub z niego wypywajcego podczas procesu wymiany gazw,
dM elementarna ilo czynnika roboczego,
M
ilo moli czynnika roboczego,
waciwa molowa energia wewntrzna czynnika roboczego,
cinienie w cylindrze,
dv
zmiana objtoci cylindra,
dQsc ciepo wymienione przez czynnik roboczy ze ciankami cylin

dra.
Przeksztacajc rwnanie (4.16) z wykorzystaniem znanych zalenoci
termodynamicznych wyznaczamy rwnanie opisujce zmian cinienia
czynnika roboczego w cylindrze podczas procesu jego napeniania. Dla
procesu napeniania cylindra entalpia i wewntrzna energia waciwa
napywajcego czynnika gazowego s:
h = h d = c pd Td
u = u d = c vd Td
Podstawiajc (4.17) do rwnania (4.16) otrzymujemy:
cpd Td dM = Mdu + udM + pdV + dQsc

lub
Strona 80
(4.17)
cpdTd dM = M cvdT + cvTdM + pdV + dQsc

Dzielc obustronnie to rwnanie przez McvT i dokonujc przeksztace
otrzymuje si:
dT cpd Td dM dM pdV
dQsc
=
T
cv T M
M M cv T M cv T
(4.18)
Logarytmujc i rniczkujc rwnanie stanu w postaci pV=MRT otrzymano:
dT dp dV dM
=
+
T
p
V
M
(4.19)
Porwnujc prawe strony rwna (4.18) i (4.19) oraz dokonujc przeksztace otrzymano:
dp cpd Td dM
dV dQsc
=
p
cv T M
V M cv T
(4.19a)
Aby otrzyma wyraenie rwnania (4.19) wygodne do jego cakowania,

praw i lew stron tego rwnania pomnoono przez
p
, za wielko
d
dM
dV
i
wyraono za pomoc rniczek ich wielkoci cakowych
M
V
wyznaczonych w czasie, w ktrym nastpuje zmiana iloci czynnika
roboczego o dM = M M o i objtoci o dV = V Vo .
Dokonujc tych przeksztace otrzymano:
M
V
d ln
d ln
cpd Td
dp
Mo
Vo
1 dQsc
=p
cvT
d
d
d
M c v T d
(4.20)
Jest to rniczkowe rwnanie szybkoci zmiany cinienia w cylindrze,

ktre wie zmian iloci czynnika roboczego i objtoci cylindra oraz
warunki wymiany ciepa ze zmian cinienia w cylindrze silnika podczas
procesu napeniania cylindra.
Strona 81
ROZDZIA 4
Wielkoci wchodzce w praw stron rwnania (4.20), a mianowicie:
M
M
d ln
Mo
Mo
(lub
podczas wylotu spalin), jak
cv T
d
d
V
d ln
Vo
i
dla elementarnego kta obrotu wau korbowego
mona
d
1 dQ sc
atwo obliczy, co pokazano poniej. Rozpatrzymy czon
.
M c v T d
cpdTd
d ln
Wielko dQsc jest iloci ciepa odprowadzonego od czynnika

roboczego. Wielko M cv T jest chwilow wartoci energii
wewntrznej czynnika roboczego zawartego w cylindrze. Stosunek
Qsc
= St * nazywa si liczb Stantona. Wtedy:
Mcv T
p dQsc
dSt *
=p
M cv T d
d
(4.21)
Wielko liczby St * mona wyrazi wykorzystujc wzr Newtona na

obliczanie Qsc = g F(T Tsc )dt , gdzie dt =
d
.
6n
Po przeksztaceniu (4.21) otrzymano:
p dQsc
p g F(T Tsc )d
=
M cvT d
M cv T
6n d
(4.22)
gdzie: g jest chwilowym, urednionym wedug chwilowej powierzchni

styku wspczynnikiem konwekcyjnego przejmowania ciepa.
Wykorzystujc rwnanie stanu w postaci
p
R
i rwnanie
=
MT V
cp cv = R , rwnanie (4.22) mona napisa w postaci:
Strona 82
p g F(T Tsc ) (c p c v ) F g (T Tsc )

=
=
Mc v T
6n
cv
V
6n
F g (T Tsc )
= ( 1)
V
6n
(4.23)
Stosunek pola powierzchni przestrzeni cylindra F do jego objtoci V

jest rwny:
F
=
V
Dc
D c2
+ H
+ DH 4
2
4
=
D c2
DH
H
4
gdzie: Dc rednica cylindra; H odlego denka toka od gowicy

cylindra. Uwzgldniajc powysze, rwnanie (4.21) mona zapisa
w postaci:
4 c + H
dSt *
2
g (T Tsc )
= ( 1)
p
d
DcH
6n
(4.24)
Tak wic ostatni skadnik rniczkowego rwnania szybkoci zmiany

cinienia w cylindrze podczas jego napeniania (4.20), uwzgldniajcy
szybko zmiany konwekcyjnej wymiany ciepa w cylindrze zaley od
wymiarw geometrycznych cylindra, chwilowego pooenia toka (H),
waciwoci czynnika roboczego (), warunkw pracy silnika (n, Tsc),
temperatury czynnika roboczego w cylindrze i warunkw wymiany
ciepa (g). Chwilow warto wspczynnika przejmowania ciepa g
wyznacza si w zalenoci od waciwoci i charakteru ruchu adunku
w cylindrze.
Rniczkowe rwnanie zmiany cinienia czynnika roboczego w cylindrze podczas procesu wymiany gazw moe by sprowadzone do nastpujcej postaci:
Strona 83
ROZDZIA 4
dla procesu wylotu spalin z cylindra:
M
V
d ln
d ln
dp
Mo
Vo
= p
d
d
d
4 c + H
g (T Tsc ) (4.25)
( 1) 2
Dc H
6n
dla procesu napywu czynnika roboczego do cylindra:
M
V
d ln
d ln
cpd Td
dp
Mo
Vo
= p
d
cvT
d
d
4 c + H
g (T Tsc ) (4.26)
( 1) 2
Dc H
6n
Przy napywie do cylindra wieego adunku o temperaturze Td (ilo

dMd) i wypywie z niego w tym czasie iloci spalin dMw o temperaturze
rwnej temperaturze gazw w cylindrze, szybko zmiany cinienia w
cylindrze mona obliczy z rwnania w postaci:
M
V
d ln d
d ln
c pd Td
M do dM w
Vo
dp
= p
cT
d
d
M d
d
v
4 c + H
2
g (T Tsc )
( 1)
Dc H
6n
(4.27)
Wzr (4.27) jest uoglnieniem wzorw (4.25) i (4.26) otrzymanym dla

jednego upustu (wypywu) lub jednego rda (dopywu) czynnika
roboczego.
Strona 84
4.3.2. Zmiana iloci i parametrw czynnika

roboczego w cylindrze silnika podczas
wymiany adunku
Podstawowym zadaniem oceny procesu wymiany czynnika roboczego w
cylindrze jest wyznaczenie chwilowych wartoci jego parametrw termodynamicznych (p,T) oraz jego iloci znajdujcej si w cylindrze. Ze
wzorw (4.25) do (4.27) wynika, e zmiana cinienia w cylindrze zaley
od wzgldnej zmiany jego iloci w cylindrze
dM
M
lub
dm
m
z uwzgldnieniem przy tym, e m = M, gdzie jest gstoci molow

gazu w kg/kmol oraz wzgldnej zmiany objtoci
dV
, chwilowej wartoV
ci wspczynnika przejmowania ciepa g i biecej odlegoci toka od

gowicy H.
Wydatek gazw napywajcych do cylindra, powodujcy zmian iloci
czynnika roboczego w cylindrze oblicza si ze wzoru:
& = ( z f z ) p
m
(4.28)
gdzie: z wspczynnik wydatku przepywu, fz pole przekroju przelotowego, p i odpowiednio cinienie i gsto gazu w cylindrze,
funkcja przepywu gazu zalena od warunkw przepywu.
Dla krytycznych warunkw przepywu, to jest na odcinku ow-k (patrz
rys. 4.3b) prdko wylotu gazw przez zawory lub okna wylotowe jest
rwna lokalnej prdkoci dwiku i nie zaley od cinienia w ukadzie
wylotowym pw . Jeli cinienie w cylindrze spada poniej cinienia panujcego w punkcie k,, to wtedy prdko wypywu zaley nie tylko
od cinienia w cylindrze, ale take od cinienia w ukadzie wylotowym.
Kryterium oceniajcym warunki wypywu czynnika roboczego z cylindra jest warto krytyczna stosunku cinienia w zbiorniku, do ktrego
nastpuje wypyw pw do cinienia w zbiorniku p, z ktrego wypyw si
odbywa:
pw pw
2 1
= =
<
p p kr
+ 1
(4.29)
Strona 85
ROZDZIA 4
Jeli
pw
, to warunek wypywu gazw z cylindra bdzie warunkiem
p
krytycznym i funkcja jest:

2
2 1
= 2
+1 +1
Jeli 1
(4.30)
pw
> , to wypyw jest podkrytyczny i wspczynnik
p
obli-
cza si ze wzoru:
p w
= 2
+ 1 p
pw

p
W elementarnym odcinku czasu dt =
+1
(4.31)
d
masa gazu wypywajca
6n
z cylindra jest:
& dt = m
&
dm = m
d
6n
(4.32)
Analogicznie, jeli pd > p, to wwczas czynnik roboczy bdzie dopywa

z ukadu dolotowego do cylindra. W tym przypadku zalenoci (4.28) i
(4.32) nie zmieniaj swej postaci (naley tylko uwzgldnia kierunki
przepywu zgodnie z rnic cinie).
Jeli w pewnej chwili czasu podczas procesu wymiany gazw masa gazu
jest mi , a w czasie dt do cylindra napyna (wypyna) masa dm, to
wzgldna zmiana masy w cylindrze bdzie
Jeli gaz napywa do cylindra, to

dra, to
Strona 86
dm
< 0.
mi
dm
.
mi
dm
> 0 , a jeli gaz wypywa z cylinmi
Ciepo waciwe, a zatem i wykadnik adiabaty zale od temperatury

i skadu czynnika roboczego, ktry z kolei zaley od wspczynnika nadmiaru powietrza .
Dla procesu wylotu spalin z cylindra, przy = idem , chwilowa warto
wykadnika adiabaty jest funkcj tylko temperatury. Podczas procesu
napeniania cylindra, dla danej temperatury T w przedziale kta obrotu
wau korbowego wielko i moemy obliczy ze wzoru:
i = i1
m i1
dm
+ pow
m i1 + dm
m i1 + dm
(4.33)
gdzie: pow jest wykadnikiem adiabaty powietrza przy temperaturze

w ostatnim punkcie procesu.
W przypadku recyrkulacji spalin z ukadu wylotowego napywaj spaliny do cylindra, jeli pw > p . Wtedy warto wykadnika adiabaty
mona obliczy z zalenoci:
i = i1
m i1
dm w
+ w
m i 1 + dm w
m i1 + dm w
(4.34)
Powysza zaleno umoliwia wyznaczenie chwilowych wartoci wykadnika adiabaty czynnika roboczego w cylindrze z uwzgldnieniem recyrkulacji spalin.
4.3.3. Wzgldna zmiana objtoci cylindra

Dla zbieno-osiowego mechanizmu korbowo-tokowego chwilow, biec objto cylindra obliczamy ze wzoru:
Vs
D c2
+
xt =
1
4
1
1
1
= Vs
+ (1 cos ) +
1 1 2k sin 2
1
2
V=
(4.35)
Poniewa stopie sprania dla danego silnika jest wielkoci sta,

zatem zmiana objtoci cylindra jest:
Strona 87
ROZDZIA 4
dV =
Vs
k sin 2
sin +
d
2
2
2
2
1
sin
(4.36)
Wzgldn zmian objtoci cylindra moemy obliczy z zalenoci:
k sin2
1
sin +
2
2 1 2k sin 2
dV
=
V
1
1
1
+ (1 cos ) +
1 1 2k sin 2
1 2
k
d (4.37)
Pooenie toka H wzgldem GZP dla dowolnego kta obrotu wau

korbowego
skada si z wysokoci komory spalania przy pooeniu
toka w GZP rwnej
S
i wielkoci przemieszczenia toka wzgldem
1
GZP, co w sumie daje:
1
1
1
H = S
+ (1 cos ) +
1 1 2k sin 2
1
2
) (4.38)
4.3.4. Paszczyzna przekroju przelotowego na

zaworze
Obliczenie wzgldnej zmiany iloci (masy) czynnika roboczego w cylindrze jest moliwe, jeli znany jest przekrj przelotowy na zaworze f oraz
warto wspczynnika wydatku przepywu .
Przekrj przelotowy na zaworze przedstawiono na schemacie pokazanym na rys. 4.4.
Dla rozwaanego zaworu znana jest rednica zaworu dz i kt nachylenia
przylgni zaworowej p zwykle w przedziale 3045. Przemieszczenie
zaworu hz zadane jest, jako funkcja obrotu wau korbowego .
Paszczyzna przekroju przelotowego na zaworze z dostateczn do oblicze dokadnoci jest rwna:
f () = d z = d z h z () cos p
Strona 88
(4.39)

Z zalenoci (4.39) wynika, e warto powierzchni przekroju przelotowego na zaworze zaley od kta obrotu wau korbowego .
Rysunek 4.4. Rysunek do obliczenia pola powierzchni przekroju

przelotowego na zaworze
Efektywny (rzeczywisty) przekrj przelotowy na zaworze jest mniejszy

od przekroju geometrycznego. Jest on rwny iloczynowi przekroju obliczonego wedug wzoru (4.39) i rzeczywistego wspczynnika wydatku
przepywu , to znaczy f().
Wyznaczenie chwilowej wartoci wspczynnika wydatku przepywu
jest zadaniem zoonym szczeglnie w odniesieniu do tokowych silnikw spalinowych, w ktrych przepyw ma niestacjonarny charakter.
Uwzgldnia on zmniejszenie wydatku spowodowanego tym, e przez
dany przekrj przelotowy przepywa pyn rzeczywisty, podczas ktrego
nastpuje spranie strugi pynu oraz nieodwracalne straty energii idce
na pokonanie oporw przepywu.
Dla wylotowych zaworw grzybkowych o nachyleniu przylgni zaworowej pod ktem 45, chwilow warto wspczynnika wydatku mona
obliczy wedug empirycznego wzoru:
= 2,7
0,8d z
0,14d 2z
+
h z () [h z ( )]2
(4.40)
Strona 89
ROZDZIA 4
4.4. rednie cinienie

w cylindrze podczas
procesu napeniania oraz
stopie napenienia
cylindra
Na rys. 4.5 przedstawiono schemat procesu napeniania cylindra wykorzystany do jego uproszczonych oblicze. Charakterystyczne punkty obliczeniowego wykresu procesu napeniania cylindra oznaczono:
ow - pocztek otwarcia zaworu wylotowego, zw zamknicie zaworu wylotowego, od otwarcie zaworu dolotowego, zd zamknicie zaworu dolotowego, ,,1 umowny koniec procesu napeniania cylindra, p i k odpowiednio pocztek i koniec izobary redniego cinienia czynnika roboczego w cylindrze w czasie procesu napeniania.
Zaoenia:
1. Proces napeniania cylindra zachodzi w okresie od pooenia
toka w GZP do jego pooenia w DZP przy redniej, staej
wartoci cinienia w cylindrze pr, ktre naley wyznaczy obliczeniowo.
2. Nie uwzgldnia si zanieczyszczenia czynnika roboczego produktami spalania w okresie wspotwarcia zaworw.
3. Zakada si, e ilo czynnika roboczego w umownym punkcie
,,1 lecym w DZP na linii sprania jest rwna iloci czynnika
roboczego na pocztku rzeczywistego procesu sprania w cylindrze silnika.
4. Stan termodynamiczny czynnika roboczego w cylindrze, w jednoznaczny sposb opisany jest czterema wielkociami: cinieniem p, temperatur T, iloci czynnika roboczego wyraon w
molach lub kg (M lub m) oraz objtoci cylindra V.
Strona 90
Rysunek 4.5. Schemat wymiany czynnika roboczego w cylindrze

czterosuwowego tokowego silnika spalinowego: porwnawczy cykl
pracy, ----- przybliony, rzeczywisty cykl pracy
Ukad rwna opisujcych proces napeniania cylindra ma posta:
cz
tp
V1
p1
Qscp 1 + H d = U1 U p + pdV = H1 H p Vdp
Vp
pp
Vs
V=
1 + ( 1)
2
1
pV = RMT
t1
Md =
( zdf zd )w zdzd dt
(4.41)
1
R
jest wsp1 1 2k sin 2 i k =
k
L
czynnikiem korbowodowym; zd f zd - efektywny przekrj przelotowy na
gdzie: = (1 cos ) +
zaworze dolotowym; f zd - geometryczny przekrj przelotowy zaworw
Strona 91
ROZDZIA 4
dolotowych; zd - wspczynnik wydatku przepywu przez zawr; cz masa molowa czynnika roboczego napywajcego do cylindra.
Prdko przepywu gazw w minimalnym przekroju strugi na zaworze
dolotowym jest:
w zd
d 1
d p d
= w t = 2R d Td
1
d 1 p d
(4.42)
gdzie: - prdkociowy wspczynnik przepywu, wt - teoretyczna

prdko wypywu.
Gsto czynnika roboczego w minimalnym przekroju przepywajcej
strugi oblicza si ze wzoru:
p cz
R cz Tcz
zd =
p
gdzie: p cz = p , Tcz = Td
pd
d 1
d
(4.43)
i R cz =R d
Czas w ktrym wa korbowy obrci si o kt

obrotowej n jest:
dt =
przy jego prdkoci
d
6n
Wartoci odpowiednich entalpii czynnika roboczego s:
H d = M d cp Td
H1 = M1cp T1
H p = M p cp Tp
za odpowiednich energii wewntrznych:
Strona 92
(4.44)
U1 = M1 c v T1
U p = M p cv Tp
(4.45)
Praca zmiany objtoci czynnika roboczego w czasie napeniania

cylindra:
V1
pdV =
Vp
p1 + p r
(V1 Vp )
2
(4.46)
za praca idca na spranie gazw w kocu procesu napeniania

cylindra od cinienia pr do p1 jest:
p1
Vdp = V (p
1
p r )
(4.47)
pp
W wyniku podstawienia wyrae na (zdfzd), wzd, zd i dt do pierwszego

rwnania ukadu rwna (4.41), po przeksztaceniach otrzymuje si:
=180
Md =
=0
2R
( zdf zd )yd
R 6n
2R
p d ( zd f zd )r y dr
Td
pd
d =
(4.48)
R 6n
Td
M d = a d y dr
gdzie:
30
ad =
R n
1
y dr
2R
( zd f zd )r p d
Td
p d
= r
pd
d 1
d p r d
1
d 1 pd
(4.49)
(4.50)
Drugie rwnanie ukadu rwna (4.41) bdce rwnaniem pierwszej

zasady termodynamiki przeksztacono do postaci:
Strona 93
ROZDZIA 4
Qscp 1 + M d cpTd = M1cpT1 M p cpTp V1 (p1 p r )
(4.51)
Zgodnie z rwnaniem (4.51) mona sformuowa wniosek, e podgrzanie czynnika roboczego przez cianki cylindra w czasie procesu napeniania powoduje wzrost entalpii czynnika roboczego H1 w kocu tego
procesu, natomiast praca idca na spranie czynnika roboczego od cinienia pr do p1 powoduje spadek wartoci H1. Przyjmuje si, e:
p d Vs
RTd
p1V1
M1 =
RT1
p r Vr
Mp =
RTr
n 1
p n
Tp = Tr r
pr
M d = v
(4.52)
gdzie: pr - jest cinieniem resztkowym resztek spalin.

Zaniedbujc zmian ciepe waciwych w rwnaniu (4.51), rwnanie to z
uwzgldnieniem rwna (4.52) przyjmuje posta:
n1 1
p 1
To p1
1 p r p r n 1
R p1 pr
R Qsc
(4.53)

v =
Td 1 p o 1 p o p r
1 cpr p o
cpr p o Vs
Zwykle podgrzanie adunku w cylindrze silnika uwzgldnia si

przyrostem temperatury:
T = Tsc + Tk
(4.54)
p 1
gdzie: Tsc - podgrzanie spowodowane ciepem Q sc
wymienionym ze
ciankami cylindra, Tk ogrzanie adunku spowodowane zamian

czci energii kinetycznej strumienia gazu na ciepo oraz spreniem
adunku od cinienia pr do p1, ktre mona obliczy ze wzoru:
Strona 94

1
1
Tk = Td 1
pr
(4.55)
Uwzgldniajc rwnanie (4.55), zaleno (4.53) przyjmuje posta:

n1 1
To
1 p1 p r p1 n1
v =

Td + T 1 p o p o p r
(4.56)
Przy obliczaniu stopnia napenienia cylindra wedug zalenoci (4.56)

mona wykorzysta do dawno wyznaczon zaleno empiryczn
umoliwiajc wyznaczanie cinienia resztek spalin w postaci:
nS
p r = p w 1 + a
Tr
w ktrej: a = 0,3 0,5 ; =
p w = p o (1 + )
(4.57)
p w
= 0,01 0,03 . Wielko jest tutaj
po
wzgldnym oporem przepywu w ukadzie wylotowym.

Warto cinienia w umownym punkcie ,,1, tzn. w kocu procesu napeniania cylindra, naley oblicza wedug wzoru:
p1 =
1
(pd + pr )
2
(4.58)
Kolejno rozwizania ukadu rwna wykorzystywanego w obliczeniach parametrw koca procesu napeniania cylindra jest nastpujca:
1. Zadaje si warto pr i wedug rwnania (4.58) oblicza si
w pierwszym przyblieniu warto p1.
2. Wedug zalenoci (4.56) oblicza si warto v .
3. Znajc warto v , wedug pierwszego wzoru spord wzorw
(4.52) oblicza si M d i wedug wzoru (4.49) oblicza si a d ,
a nastpnie z rwnania (4.50) oblicza si warto ydr.
Strona 95
ROZDZIA 4
4. Znajc obliczon warto ydr, z rwnania (4.50) oblicza si
stosunek cinie
p
pr
, a nastpnie warto pr = p d r .
pd
pd
Jeli obliczona warto pr nie pokrywa si z wartoci przyjt, to obliczenia powtarza si z nowa wartoci pr, do momentu a uzyska si stabilizacj wartoci pr. Znajc warto pr oblicza si cinienie p1, a nastpnie ostateczn warto stopnia napenienia cylindra v z rwnania
(4.56).
Po przeprowadzeniu powyszych oblicze naley obliczy:
p d Vs
M1 = v
(1 + )
RTd
p1V1
T1 =
RM 1
p r To
( 1) v p o Tr
(4.59)
4.5. Proces sprania

Proces sprania w rzeczywistym cyklu pracy silnika umoliwia:
rozszerzenie zakresw temperatur roboczego cyklu pracy,
stwarza warunki konieczne do zaponu i spalania mieszanki

palnej.
Warunki te zapewniaj efektywn zamian ciepa na prac uyteczn.

W zalenoci od sposobu tworzenia mieszanki palnej i zaponu paliwa
zastosowanych w konkretnym silniku, formuowane s rne wymagania
dotyczce procesu sprania.
W silniku o zewntrznym sposobie tworzenia mieszanki palnej i zaponie wymuszonym (od wiecy zaponowej), w cylindrze sprana jest
mieszanka powietrza z paliwem ciekym lub gazowym. Podczas procesu
sprania zachodzi dalsze mieszanie si tej mieszaniny, co powoduje
Strona 96

popraw jej jednorodnoci w caej objtoci. Uatwia to i przypiesza
rozprzestrzenianie si pomienia od miejsca jego pojawienia si, tj. od
przerwy midzy elektrodami wiecy na ca przestrze spalania, poprawiajc wykorzystanie tlenu zawartego w powietrzu. Szczeglnie korzystne warunki tworz si w takim przypadku, kiedy w kocu procesu
sprania, w cylindrze zachowany jest turbulentny (z dostatecznie du
pulsacj) ruch spranej mieszanki palnej.
W celu poprawy wskanikw pracy silnika naley dy do zwikszenia
stopnia sprania. Stopie ten powinien by taki, aby temperatura i cinienie w kocu procesu sprania nie osigay takich wartoci, przy
ktrych mog wystpowa przedwczesne zapony lub te moe zachodzi spalanie stukowe. Dlatego grna granica wartoci stopnia sprania
zaley od waciwoci paliwa, skadu mieszanki palnej, warunkw wymiany ciepa, konstrukcji komory spalania itp.
W silnikach o zaponie samoczynnym, w ktrych paliwo rozpylone
w nagrzanym do wysokiej temperatury powietrzu ulega samozaponowi,
korzystne jest take, aby w kocu sprania (do chwili wtrysku paliw do
cylindra), w komorze spalania istnia intensywny, turbulentny ruch spronego powietrza. Poprawia to rozkad wtrynitego paliwa w adunku
powietrznym cylindra, przez co zwiksza si rwnie wykorzystanie doprowadzonego powietrza.
Konieczne jest jednak, aby ruch powietrza w komorze spalania mia zorganizowany charakter, zgodny z ksztatem i kierunkiem strug wtryskiwanego paliwa. Podczas pracy silnika o zaponie samoczynnym konieczne jest, aby temperatura w kocu procesu sprania zapewniaa
wystpienie samozaponu wtrynitego paliwa. Warunek ten suy do
okrelenia minimalnej wartoci stopnia sprania, przy ktrym silnik
moe pracowa. Jednak w rzeczywistoci stopie sprania powinien
by znacznie wikszy ze wzgldu na nastpujce zalenoci:
Zwikszenie temperatury powoduje skrcenie okresu opnienia samozaponu, co zapewnia z kolei bardziej mikk prac silnika, poniewa
proces spalania przebiega bez nagych wzrostw cinienia.
Znacznie wysza temperatura w kocu procesu sprania przy zwykych
warunkach eksploatacji umoliwia prac silnika przy niskich temperaturach zasysanego powietrza, jak rwnie niezawodny rozruch zimnego
silnika, kiedy na skutek zwikszonych strat ciepa do cianek przestrzeni
spalania, temperatura adunku w kocu procesu sprania maleje.
Strona 97
ROZDZIA 4
Mona, wic stwierdzi, e stopie sprania silnika zaley od jego waciwoci konstrukcyjnych oraz warunkw jego eksploatacji.
Silniki pracujce przy niskich temperaturach otoczenia, silniki z dzielonymi komorami spalania i silniki o maych wymiarach cylindrw powinny mie wysze stopnie sprania.
Stopie sprania silnikw o zaponie iskrowym ma decydujcy wpyw
na wymagania co do liczby oktanowej paliwa. Im jest on wyszy, tym
wiksz liczb oktanow powinno mie paliwo stosowane do jego zasilania.
Przy wysokich stopniach sprania wystpuj wysokie temperatury
w cylindrze, w ktrym nastpuje dysocjacja dwutlenku wgla CO2
i tworzy si tlenek wgla CO. Wzrasta temperatura spalin, powodujc
zwikszenie iloci tworzcych si tlenkw azotu. Powoduje to zwikszenie toksycznoci spalin. Problem ten dotyczy zarwno silnikw z zaponem wymuszonym, jak i silnikw z zaponem samoczynnym.
Powodem ograniczania wzrostu stopnia sprania w silnikach o zaponie
samoczynnym jest to, e jego wzrost powoduje wzrost cinienia w kocu
sprania i odpowiedni wzrost maksymalnego cinienia spalania. W wyniku duych obcie mechanizmu korbowo-tokowego naley zwiksza wymiary elementw tego mechanizmu, a zatem i kompletnego silnika. Dotyczy to szczeglnie silnikw doadowanych, w ktrych stopie
sprania dobiera si, jako minimalny, tzn. taki, aby zapewnia niezawodny samozapon paliwa. Naley zaznaczy, e przy zwikszaniu stopnia sprania w zakresie jego duych wartoci (20) wykorzystanie ciepa spalania ulega tylko nieznacznej poprawie. Tak, wic zastosowanie
szczeglnie duych stopni sprania staje si nieracjonalne, z wyjtkiem
tych przypadkw, kiedy silnik przeznaczony jest do pracy (zasilania) na
paliwie charakteryzujcym si ma liczb cetanow. Dlatego te silniki
wielopaliwowe buduje si o zwikszonym stopniu sprania.
4.5.1. Obliczanie parametrw koca procesu

sprania
Obliczenie procesu sprania i procesw doprowadzania ciepa oraz procesu rozprania przeprowadza si z wykorzystaniem oblicze porwnawczego cyklu pracy silnika przedstawionego na rys. 4.6.
Strona 98
Rys. 4.6. Porwnawczy cykl pracy czterosuwowego, wolnosscego

tokowego silnika spalinowego z zaznaczeniem punktw otwarcia
i zamknicia zaworw dolotowych i wylotowych.
Oznaczenia jak na rys. 4.5
Dla procesu sprania rwnania bilansu iloci czynnika roboczego,

energii i objtoci oraz rwnania stanu przedstawia ukad rwna:
= U 2 U1 + pdV
V1
V1 = V2
pV = RMT
M 2 = M1
V2
Q1sc 2
(4.60)
Do uproszczonych oblicze procesu sprania zakada si, e sumaryczna ilo ciepa przejtego przez czynnik roboczy od cianek przestrzeni cylindra na pocztku procesu i ilo ciepa oddana przez ten
czynnik do cianek w kocowym stadium tego procesu ma warto blisk zeru, tj. zakada si, e Q1sc 2 = 0 . Tak, wic zakada si, e proces
sprania zachodzi wedug adiabaty o rednim wykadniku
. W takim
Strona 99
ROZDZIA 4
przypadku rwnanie zachowania energii ukadu, tj. drugie rwnanie
ukadu rwna (4.60) mona zapisa:
0 = M 2 cVr T2 M1cVr T1
p 2 V2 p1V1
1 1
lub
0 = cVr (M 2T2 M1T1 ) R
M 2T2 M1T1
1 1
(4.61)
Dokonujc przeksztace rwnania (4.61) mona otrzyma rwnanie

pierwszej zasady termodynamiki dla procesu sprania w postaci:
1 1 =
R
cVr
(4.62)
gdzie:
cVr = a spr + b spr
T2 + T1
2
(4.63)
Poniewa
M1a spr = M a + M a
zatem
a spr = z a + z a i b spr = z b + z b
gdzie odpowiednie udziay molowe s:
M
1
=
M1 1 +
M

z =
=
M1 1 +
z =
(4.64)
Obliczenia parametrw termodynamicznych czynnika roboczego w kocu procesu sprania realizuje si w nastpujcej kolejnoci:
Strona 100

1. zakada si, na przykad 1 1 = 0,37 ;
2. oblicza si T2 = T1 1 1 ;
3. oblicza si
cVr = a spr + b spr
T2 + T1
2
(4.65)
i nastpnie
1 1 =
R
cVr
(4.66)
Jeli obliczona warto 1 1 rni si od zaoonej, obliczenia

powtarza si z now wartoci 1 1 . Obliczenia koczy si jeli
obliczane wartoci 1 1 i T2 ustabilizuj si. Po obliczeniu wartoci
T2 , oblicza si cinienie koca procesu sprania wykorzystujc do tego

rwnanie stanu.
p2 =
RM 2T2
V2
(4.67)
4.5.2. Wpyw rnych czynnikw na proces

sprania
Podczas procesu sprania warunki wymiany ciepa okrela si:
rnic temperatury midzy czynnikiem roboczym a powierzchniami ograniczajcymi przestrze w cylindrze,
stosunkiem pola powierzchni przekazujcej ciepo Fpow do

objtoci skokowej cylindra Vs,
iloci czynnika roboczego znajdujcego si w cylindrze w

czasie procesu sprania,
czasem, w ktrym zachodzi wymiana ciepa,
Strona 101
ROZDZIA 4
wspczynnikiem przejmowania ciepa od gazw do powierzchni, zalenego od prdkoci ruchu adunku w cylindrze,
iloci paliwa odparowujcego w czasie procesu sprania.
Kocowe parametry procesu sprania zale od pocztkowych wartoci

p1 i T1oraz upyww mieszanki palnej przez nieszczelnoci na piercieniach tokowych.
Przy niskich temperaturach powierzchni przekazujcych ciepo (np. rozruch zimnego silnika) nastpuje intensywne odprowadzenie ciepa od
czynnika roboczego w cylindrze, do orodka chodzcego. Przy rozruchu
zimnego silnika, kiedy prdko obrotowa wau korbowego jest niewielka i piercienie tokowe niedostatecznie przylegaj do gadzi cylindra, a czas trwania procesu sprania jest stosunkowo dugi, to pojawiaj
si znaczne upywy adunku przez nieszczelnoci na piercieniach tokowych. W takim przypadku rednia warto wykadnika politropy procesu sprania n1 bdzie niewielka, co prowadzi do zmniejszenia cinienia i temperatury koca tego procesu. Warto wykadnika politropy n1
zaley rwnie od systemu chodzenia silnika. Przy chodzeniu powietrzem temperatura powierzchni wymieniajcych ciepo w czasie pracy
silnika jest wysza, na skutek, czego mniejsza ilo ciepa odprowadzana
jest od czynnika roboczego i warto n1 jest wiksza. Przy cieczowym
chodzeniu silnika intensywno wymiany ciepa w duym stopniu zaley od temperatury cieczy chodzcej.
Przy niskiej temperaturze cieczy chodzcej warto n1 bdzie nisza.
Zastosowanie tokw, gowic i kadubw silnika wykonanych ze stopw
aluminium powoduje zwikszenie iloci odprowadzanego ciepa i n1 ma
nisze wartoci, ze wzgldu na wiksz przewodno ciepln tych stopw w porwnaniu z eliwem. W celu zmniejszenia odprowadzanego
ciepa i otrzymania wikszych wartoci n1 trzeba, aby stosunek Fpow/Vs
by moliwie may.
Ze wzrostem maleje wzgldne pole powierzchni przejmujcych ciepo,
a temperatura spronej mieszanki palnej wzrasta. W wyniku sumarycznego wpywu na wymian ciepa wszystkich wymienionych czynnikw,
wykadnik politropy sprania n1 nieznacznie zaley od stopnia sprania .
Duy wpyw na wymian ciepa wykazuje ilo adunku doprowadzanego do cylindra. W silnikach z zaponem wymuszonym i ilociow regulacj mocy silnika najmniejszy stosunek iloci wieego adunku do poStrona 102

wierzchni wymieniajcych ciepo wystpuje przy pracy silnika na biegu
luzem.
W miar zwikszania obcienia silnika stosunek ten wzrasta, a wzgldne straty ciepa malej i warto wykadnika politropy sprania n1
wzrasta. Towarzyszy temu take wzrost temperatury powierzchni wymieniajcych ciepo.
W silnikach o zaponie samoczynnym, gdzie stosuje si jakociow regulacj mocy silnika, ze wzrostem obcienia silnika, a zatem ze zmniejszeniem wspczynnika nadmiaru powietrza, stosunek iloci wieego
adunku w cylindrze do powierzchni wymieniajcych ciepo nieco maleje, poniewa mniejsza jest ilo wieego adunku doprowadzonego do
cylindra. Jednoczenie ze wzrostem obcienia silnika wzrasta temperatura niechodzonych lub mao intensywnie chodzonych powierzchni
przekazujcych ciepo. W wyniku tego charakter wymiany ciepa w silniku o zaponie samoczynnym, ze wzrostem obcienia nie ulega istotnej
zmianie i warto n1 pozostaje staa lub nieznacznie wzrasta.
Istotny wpyw na wymian ciepa podczas procesu sprania wykazuje
doadowanie silnika. Przy wzrocie cinienia doadowania stosunek iloci wieego adunku do powierzchni wymieniajcych ciepo wzrasta
i odpowiednio malej wzgldne straty ciepa. W wyniku tego, ze wzrostem doadowania wzrasta warto n1.
Na warto n1 i parametry koca procesu sprania do intensywnie
wpywa zmiana prdkociowych warunkw pracy silnika. Ze wzrostem
prdkoci obrotowej skraca si czas wymiany ciepa midzy czynnikiem
roboczym a ciankami cylindra. Jednoczenie ze wzrostem temperatury
powierzchni wymieniajcych ciepo intensywno wymiany ciepa maleje. W wyniku tego, ze wzrostem prdkoci obrotowej wau korbowego, wykadnik politropy sprania w tych silnikach, w wikszoci
przypadkw wzrasta.
Strona 103
ROZDZIA 4
4.6. Proces doprowadzania

ciepa w porwnawczym
cyklu pracy silnika
Doprowadzenie ciepa w porwnawczym cyklu pracy silnika przedstawionego na rys. 4.6. realizowane jest z abstrakcyjnego grnego rda
ciepa. Ciepo to czciowo Q1 ' doprowadzone jest przy V = idem (izochora 2-3) i czciowo Q1 ' ' przy staym cinieniu p = idem (izobara 34). Proces rozprania czynnika roboczego w cylindrze trwa do punktu
, w ktrym nastpuje otwarcie zaworu wylotowego. Aby wyznaczy
parametry p4, V4, M4 i T4 (rys. 4.6) rozwizuje si ukad rwna:
M 4 = M 2 = M 0 g c (1 + )
H pal + Q1 '+ Q1 ' ' = U 4 U 2 + pdV = H 4 H 2 Vdp

(4.68)
V2
p2
p 4 V4 = RM 4 T4
p4 = pp2
V4
p4
gdzie: rzeczywisty wspczynnik zmian molowych =
0 1
, za
1+
chemiczny wspczynnik zmian molowych jest:
H O
+
0 = 4 32
M 0
(4.69)
Stopie wzrostu cinienia p podczas procesu spalania w obliczeniach

zadajemy, co pozwala obliczy maksymaln warto cinienia cyklu, lub
te zadajemy warto maksymalnego cinienia cyklu p = p3 = p4 i obliczamy warto p. Entalpi paliwa doprowadzonego do cylindra obliczamy ze wzoru:
H pal = g c c palTpal
Strona 104
(4.70)

Ilo ciepa doprowadzonego do czynnika roboczego na odcinku od
punktu z do punktu 4 jest:
Q1 = Q1 '+Q1 ' ' = (x 4 x sc )g c Wu = g c Wu
(4.71)
gdzie wspczynnik efektywnie doprowadzonego ciepa = x 4 x sc ,

przy czym x4 jest tutaj wzgldn iloci ciepa doprowadzonego (wydzielonego w czasie procesu spalania do punktu 4), za xsc jest wzgldn
iloci ciepa przekazanego do cianek przestrzeni spalania w czasie liczonym od punktu 2 do punktu 4. Wielko Wu jest tutaj wartoci opaow paliwa, za gc jest dawk paliwa doprowadzon na jeden cykl pracy
silnika.
Rozwizanie ukadu rwna (4.68) umoliwia wyznaczenie molowej
entalpii waciwej czynnika roboczego w cylindrze w punkcie 4:
h4 =
1 Wu + c palTpal pal
+ cv 2T2 + R pT2
M 0 (1 + )
h4 =
1 Wu + cpalTpal
+ cp 2T2 + R p 1 T2
M 0 (1 + )
lub
(4.72)
Wyznaczon warto molowej entalpii waciwej w umownym kocu

procesu spalania, odpowiadajcemu punktowi 4, moemy przedstawi
w postaci:
h 4 = a + R + T4 T4
2
(4.73)
Znajc warto h4, mona ze wzrostu (4.73) obliczy warto T4, bdc
maksymaln temperatur cyklu, odpowiadajc kocowi doprowadzenia
ciepa (umownemu kocowi procesu spalania) ze wzoru:
Tmax = T4 =
(a + R ) +
(a
+ R ) + 2b h 4
2
(4.74)
Wedug pierwszego rwnania ukadu (4.68) oblicza si ilo czynnika

roboczego M4 w punkcie 4 (rys. 4.6). Maksymalne cinienie cyklu obliStrona 105
ROZDZIA 4
cza si wedug ostatniego rwnania (4.68). Objto czynnika roboczego
w punkcie 4 mona wyznaczy ze wzoru:
V4 =
RM 4T4
p4
(4.75)
Znajc obliczone powyej wielkoci mona obliczy stopie wstpnego

i kolejnego stopnia rozprania z nastpujcych wzorw:
V4
V2
(4.76)
4.7. Proces rozprania

czynnika roboczego
w cylindrze
Obliczenia tego procesu zgodnie z rys. 4.6. obejmuj przemian politropow 4 5 o rednim wykadniku politropy n2. Obliczenia te realizuje
si w dwch etapach. W pierwszym, liczonym od koca procesu doprowadzania ciepa punkt 4 (umowny koniec procesu spalania) do pocztku otwarcia zaworu ow. Obliczenia przemiany procesu rozprania
trwajcej od punktu 4 do chwili otwarcia zaworu wylotowego punkt
ow przeprowadza si przy zaoeniu, e zachodzi ona w zamknitym
ukadzie termodynamicznym.
W rzeczywistym cyklu pracy tokowego silnika spalinowego, w czasie
tej przemiany moe zachodzi proces dopalania, w czasie, ktrego istnieje wydzielanie ciepa i czynnik roboczy wymienia ciepo. Zatem wykadnik politropy tego procesu ulega zmianie. Dlatego obliczenia tego
procesu powinny umoliwia wyznaczenie redniej wartoci wykadnika
politropy n2 oraz parametry stanu czynnika roboczego w chwili otwarcia
zaworu wylotowego i w umownym kocu procesu rozprania, ktremu
odpowiada punkt 5 (pooenie toka w DZP). Ukad rwna opisujcy
proces rozprania na odcinku 4 ow ma posta:
Strona 106
M ow = M 4 = M 0g c (1 + )
Vow
Q 4 ow = U ow U 4 + pdV
V4
p ow Vow = RM ow Tow
V = f ( )
(4.77)
Ilo efektywnie doprowadzonego (lub odprowadzonego) ciepa do

czynnika roboczego na odcinku 4 ow mona wyznaczy ze wzoru:
Q 4 ow = (1 w ch )g c Wu
(4.78)
W wzorze tym wzgldn ilo ciepa odprowadzon od czynnika roboczego do cianek przestrzeni spalania oznaczono wch. Drugie rwnanie
ukadu rwna (4.77), po podzieleniu go przez ilo czynnika roboczego
Mow, mona napisa w postaci:
(1 w ch )Wu = c T + R T4 Tow
v ow
M o (1 + )
n2 1
(4.79)
gdzie molowa energia waciwa czynnika roboczego przy temperaturze

Tow (w punkcie ow) jest:
u ow = c vow Tow = a + Tow Tow

2
(4.80)
Oznaczajc:
b ow =
(1 w ch )Wu + c T
v4 4
M o (1 + )
rwnanie (4.79) mona napisa w posta:
n2 1 =
R (T4 Tow )
b ow u ow
(4.81)
Rozwizujc rwnanie (4.81) metod iteracji mona wyznaczy wartoci

n2 i Tow. Kolejno prowadzenia oblicze wedug wyej wskazanej metody jest nastpujca:
Strona 107
ROZDZIA 4
1. Zadaje si warto n2 1 i oblicza warto Tow =
ow =
T4
, gdzie
n 2 1
ow
Vow
.
V4
2. Oblicza si energi waciw u ow = a +

Tow Tow i na2
stpnie n 2 1 =
R (T4 Tow )
.
b ow u ow
Jeli obliczona warto n 2 1 nie pokrywa si z wartoci przyjt, to

obliczenia naley powtrzy z now wartoci n 2 1 . Obliczenia traktuje si, jako zakoczone z chwil stabilizacji z zadan dokadnoci
wielkoci n 2 1 i Tow. Znajc wartoci M ow , n 2 , Tow i V ow mona
obliczy warto cinienia pow. Obliczona warto wykadnika politropy
n2 oraz znajomo parametrw stanu czynnika roboczego w punkcie 4
lub punkcie ow pozwala obliczy pozostae termodynamiczne parametry stanu w punkcie 5 (rys. 4.6).
4.8. Obliczanie temperatury

spalin w ukadzie
wylotowym silnika
Do wyznaczenia temperatury spalin w ukadzie wylotowym mona wykorzysta rwnanie pierwszej zasady termodynamiki, ktre dla procesw
zachodzcych w cylindrze silnika w elementarnym czasie dt ma posta:
H d + Q x + H pal Qsc H spl = dU + pdV
(4.82)
lub w czasie trwania caego cyklu pracy:
H d + Q x + H pal Qsc H spl = Li + Lsp
Strona 108
(4.83)

Lewa strona rwnania (4.82) przedstawia sumaryczn zmian iloci
energii w cylindrze w czasie elementarnego czasu dt.
Poniewa w rwnaniu (4.83) wystpuje wielko pracy indykowanej Li
oraz pracy suww pompowych Lsp wykonywanej przez czynnik roboczy
w czasie jego wymiany w cylindrze, poniej przytoczono wzory wykorzystywane do obliczenia wartoci tych wielkoci. Znajc parametry
stanu czynnika roboczego w charakterystycznych punktach porwnawczego cyklu pracy silnika przedstawionego na rysunku 4.6 mona
wyznaczy warto obliczeniowej pracy indykowanej Liobl, a nastpnie
redniego cinienia indykowanego ze wzoru:
pi =

Liobl p 2
1
1
1
=
p ( 1) + p 1 n 2 1
1 1 1 (4.84)
Vs
1
n2 1
1 1
gdzie jest tutaj empirycznym wspczynnikiem uwzgldniajcym rnic obliczeniowego, przedstawionego na rys. 4.6 wykresu indykatorowego i wykresu rzeczywistego (wspczynnik zaokrglenia wykresu).
Wspczynnik ten przedstawia sob stosunek rzeczywistej pracy indykowanej do obliczeniowej pracy indykowanej obliczonej dla zaoonego
cyklu pracy silnika.
Znajc obliczon warto redniego cinienia indykowanego, mona obliczy sprawno indykowan cyklu pracy ze wzoru:
i =
M 0 Td p i
p i Vs
=R
g c Wu
Wu p d v
(4.85)
Obliczajc i sumujc prac procesu napeniania i procesu wylotu spalin

otrzymuje si prac suww pompowych. Warto redniego cinienia
suww pompowych oblicza si ze wzoru:
psp =
Lsp
Vs
= pr p r
(4.86)
gdzie: pr = p6 = p7.
Stosunek pracy suww pompowych do energii doprowadzonej z paliwem w czasie cyklu pracy silnika jest:
sp =
p sp Vs
g c Wu
=R
M 0 Td p r p r
Wu p d v
(4.87)
Strona 109
ROZDZIA 4
Po podzieleniu rwnania (4.83) przez ilo czynnika roboczego (ilo
spalin) realizujcego cykl i po dokonaniu przeksztace dokonanych
z wykorzystaniem zalenoci od (4.84) do (4.87) otrzymuje si zaleno
pozwalajc obliczy molow entalpi spalin w ukadzie wylotowym
silnika w postaci:
h spl =
(1 i sp w w )Wu + h d + cpalTpal
M 0
(4.88)
Wzgldna ilo odprowadzonego ciepa od czynnika roboczego (spalin)

do cianek ww jest ww = wch + wwg + wkol, gdzie: wwg - wzgldna ilo ciepa odprowadzona od czynnika roboczego w czasie procesw wymiany
gazw, za wkol jest wzgldn iloci ciepa przekazanego do kolektora
wylotowego.
Wielko molowej entalpii waciwej spalin w ukadzie wylotowym,
przy zaoeniu jej rwnowagi termodynamicznej, wyraa zaleno:
h spl = cpslpTspl = a + R + Tspl Tspl

2
(4.89)
Znajc obliczon wedug wzoru (4.88) warto molowej entalpii waciwej oraz jej zaleno od temperatury spalin, wyraon wzorem (4.89),
temperatur spalin mona obliczy ze wzoru:
Tspl =
Strona 110
(a + R ) +
(a
+ R ) + 2b h spl
2
(4.90)
Rzeczywiste cykle
pracy tokowych
silnikw spalinowych
ROZDZIA 5

Rzeczywisty cykl pracy tokowego silnika spalinowego jest to kompleks
okresowo powtarzajcych si procesw realizowanych w celu przemiany
chemicznej energii paliwa na prac mechaniczn. Zmian cinienia gazu
w cylindrze pracujcego silnika wyznacza si za pomoc indykatora cinienia, a otrzymany przy tym wykres we wsprzdnych cinienie
objto (p V) lub cinienie kt obrotu wau korbowego (p ) nazywamy wykresem indykatorowym. Przykadowe zamknite wykresy indykatorowe silnika czterosuwowego i silnika dwusuwowego przedstawiono na rys. 5.1.
Rysunek 5.1. Przykadowe rzeczywiste wykresy indykatorowe a) silnika

czterosuwowego b) silnika dwusuwowego
Rozpatrzymy rzeczywisty wykres indykatorowy czterosuwowego tokowego silnika spalinowego (rys. 5.1. a). Cykl ten realizowany jest w czasie dwch obrotw wau korbowego lub w czasie czterech suww toka,
podczas ktrych zachodz procesy: napeniania cylindra, sprania, spalania i rozprania oraz wylotu spalin. Proces napeniania cylindra rozpoczyna si w punkcie od, ktry odpowiada pocztkowi otwarcia zaworu
dolotowego, kiedy tok nie doszed jeszcze do GZP. Napyw adunku do
cylindra koczy si w punkcie zd, kiedy zawr dolotowy jest cakowicie
Strona 112
RZECZYWISTE CYKLE PRACY TOKOWYCH SILNIKW SPALINOWYCH

zamknity, a tok przekroczy ju DZP. Dlatego czas trwania procesu
napeniania cylindra liczona w OWK jest wikszy od 180 OWK. rednia warto cinienia w cylindrze w czasie tego procesu jest mniejsza od
cinienia atmosferycznego po, ktre przeciwdziaa ruchowi toka. Na realizacj procesu napeniania cylindra zuywa si pewn energi. Przed
rozpoczciem tego procesu, komora spalania zapeniona jest resztkami
spalin pozostaymi po poprzednim cyklu pracy. W kocu procesu napeniania cylindra, znajduje si w nim mieszanina skadajca si ze wieego adunku lub powietrze z resztkami spalin.
Po zakoczeniu procesu napeniania cylindra rozpoczyna si proces
sprania (punkt zd), charakteryzujcy si wzrostem cinienia i temperatury. W czasie zbliania si toka do GZP, do rozgrzanego w czasie
procesu sprania i znajdujcego si pod wysokim cinieniem adunku
cylindra rozpoczyna si wtrysk paliwa, punkt pw, lub te nastpuje
przeskok iskry na wiecy (silnik o zaponie wymuszonym) zaponowej.
Kt midzy pocztkiem wtrysku paliwa i GZP nazywamy ktem wyprzedzenia wtrysku. W przedziale czasu midzy punktami pocztku
wtrysku i pocztku spalania nastpuje rozwj strugi paliwa, jej podgrzanie i parowanie oraz wymieszanie par paliwa z powietrzem, jak rwnie
zachodz inne procesy poprzedzajce samozapon. Ten odcinak czasu
nazywamy okresem opnienia samozaponu. W silnikach o zaponie
wymuszonym czas liczony od przeskoku iskry na wiecy zaponowej do
rozpoczcia procesu spalania nazywamy opnieniem zaponu.
W punkcie ps rozpoczyna si proces spalania. W punkcie tym obserwuje si wzrost cinienia w porwnaniu z tym, ktre odpowiada spraniu adunku (linia ps c). W okresie tym, w wikszoci przypadkw warunkw pracy silnika, tok nie dochodzi do GZP, chocia wtrysk paliwa
do cylindra jeszcze trwa. W czasie trwania procesu spalania powietrze
i paliwo tworz produkty spalania, a zatem skad czynnika roboczego
(adunku) w cylindrze ulega zmianie. Chwila zakoczenia tego procesu
moe znajdowa si do daleko za GZP toka. W czasie trwania procesu
spalania cinienie i temperatura czynnika roboczego osigaj wartoci
maksymalne.
W punkcie z rozpoczyna si proces rozprania, ktry trwa do rozpoczcia otwierania si zaworu wylotowego ow. W czasie tego procesu
nastpuje zamiana energii cieplnej wydzielonej podczas spalania na
energi mechaniczn. W punkcie ow rozpoczyna si proces wylotu
spalin. Proces ten koczy si w punkcie zw, po tym, gdy tok przejdzie
GZP i zawr wylotowy zostanie zamknity. W czasie procesu wylotu
spalin rednie cinienie gazw w cylindrze, podczas przemieszczania si
toka od DZP do GZP przeciwdziaa ruchowi toka i jest ono co do warStrona 113
ROZDZIA 5
toci wiksze od cinienia otoczenia po, a zatem na realizacj procesu
wylotu spalin zuywana jest energia. Procesy w czasie, ktrych nastpuje wymiana czynnika roboczego w cylindrze tj.: napenianie i wylot,
nazywamy procesami wymiany czynnika roboczego. W czasie realizacji
wszystkich procesw rzeczywistego cyklu pracy silnika, a szczeglnie
podczas spalania i rozprania, zachodzi wymiana ciepa midzy gazami
i ciankami cylindra. Dzielenie rzeczywistego cyklu pracy silnika na poszczeglne procesy jest w pewnym sensie umowne, poniewa midzy
zakoczeniem poprzedniego i pocztkiem kolejnego procesu nie ma wyranej granicy. Na przykad pocztek napeniania cylindra pokrywa si
w czasie z kocow faz procesu wylotu spalin (odcinek od zw).
Naley tu wskaza, e przebieg rzeczywistego cyklu pracy czterosuwowego silnika spalinowego o zewntrznym sposobie tworzenia mieszanki
palnej (silniki o zaponie wymuszonym) rni si od cyklu pracy silnika
o zaponie samoczynnym (wewntrzny sposb tworzenia mieszanki
palnej). Do podstawowych rnic mona zaliczy:
1. W czasie procesu napeniania cylindra silnika o zewntrznym
sposobie tworzenia mieszanki palnej napywa do niego mieszanka palna skadajca si z paliwa i powietrza, ktr dozuje si
na przykad za pomoc ganika.
2. Waciwoci paliwa, sposb tworzenia mieszanki palnej, a przede wszystkim mniejszy stopie sprania (wykluczajcy samozapon mieszanki w kocowej fazie tego procesu) przy normalnej pracy silnika, a zatem wymuszenie zaponu, nastpuje przykadowo za pomoc energii iskry elektrycznej przeskakujcej
midzy elektrodami wiecy zaponowej.
Nawizujc do przykadowego wykresu indykatorowego silnika dwusuwowego przedstawionego na rys. 5.1b. odniesiemy si pokrtce do realizacji w nim cyklu pracy. Rzeczywisty cykl pracy silnika dwusuwowego
realizowany jest w czasie jednego obrotu wau korbowego, tzn. podczas
dwch suww toka. Procesy sprania, spalania i rozprania w silnikach dwusuwowych i czterosuwowych nie wskazuj istotnych rnic.
Procesy wymiany czynnika roboczego w silnikach dwusuwowych zachodz podczas ruchu toka w pobliu DZP, tj. w bardzo krtkim czasie,
krtszym ni w silnikach czterosuwowych. Proces dolotu zachodzi pod
dziaaniem rnicy cinienia midzy cinieniem powietrza/mieszanki
palnej pd powodowanej specjaln pomp przepukujc i cinieniem gazw w cylindrze p, to jest gdy pd > p.
Rol pompy przepukujcej czsto spenia skrzynia korbowa i tok silnika. Jak pokazano na rys. 5.1b. w kocu procesu rozprania (punkt
Strona 114

ow na rys. 5.1b) otwieraj si zawory wylotowe (okna usytuowane
w dolnej czci cylindra) i pod dziaaniem nadcinienia cz spalin wypywa z cylindra. Kiedy cinienie w cylindrze stanie si rwne cinieniu
powietrza toczonego przez pomp przepukujc, tok przemieszczajc
si dalej do DZP zaczyna otwiera okna przepukujce (punkt od na
rys. 5.1b.) i przepywajce przez nie powietrze zaczyna napenia cylinder, wypierajc spaliny przez zawory wylotowe. Jednoczenie realizowane jest wtedy oczyszczanie i napenianie cylindra. Podczas tego procesu cz dopywajcego powietrza wypywa razem ze spalinami. Przy
powrotnym ruchu toka od DZP, zawory wylotowe najczciej zamykaj
si jednoczenie z zakryciem okien przepukujcych (punkty zw i zd
na rys. 5.1b). W chwili zamknicia okien przepukujcych cinienie
w cylindrze przewysza cinienie atmosferyczne o warto zalen
od cinienia wytwarzanego przez pomp przepukujc. Zaczynajc
od punktu zw nastpuje spranie adunku i dalszy przebieg procesu
sprania, spalania i rozprania, ktry podobny jest do tych procesw
zachodzcych w silnikach czterosuwowych.
Objto cylindra odpowiadajca czci suwu toka w czasie ktrej zachodzi wymiana gazw nazywamy objtoci tracon Vt . Spranie
wieego adunku zachodzi przy zmianie objtoci o wielkoci Vs ' ,
ktr nazywamy rzeczywist objtoci skokow cylindra
Vs ' = Vs Vt . Stosunek =
Vt
nazywamy czci objtoci skokowej
Vs
cylindra traconej na wymian gazw, zalenej od sposobu przepukania i

wynosi on = 0,10 0,25 . W silniku dwusuwowym wyrnia si dwa
stopnie sprania, to jest geometryczny stopie sprania =
Vs + Vc
Vc
V '+ V
i rzeczywisty stopie sprania ' = s c , midzy ktrymi istnieje
Vc
zwizek:
' =
.
1
W zwizku ze strat czci objtoci skokowej cylindra, moc silnika

dwusuwowego przy takiej samej dawce paliwa na cykl pracy silnika
i przy takiej samej prdkoci obrotowej wau korbowego nie jest dwukrotnie wiksza ni silniku czterosuwowym, a w przyblieniu jest ona
wiksza tylko ok. 1,5 1,7 raza.
Strona 115
ROZDZIA 5
5.2. Procesy wymiany czynnika

roboczego
Od iloci i skadu wieego adunku cylindra w duym stopniu zaley
moc rozwijana przez silnik. Ilo adunku doprowadzonego do cylindra
w czasie procesu napeniania zaley od tego, na ile dobrze oczyszczony
jest cylinder z resztek spalin w czasie procesu wylotu zrealizowanym
podczas poprzedniego cyklu pracy. Tak, wic proces wylotu spalin i napenianie cylindra s ze sob silnie zwizane. Ponadto utrzymywany
podczas dolotu kierunek ruchu adunku w cylindrze silnika za pomoc
specjalnego uksztatowania i usytuowania kanaw w gowicy, czsto
stanowi jeden z podstawowych czynnikw towarzyszcych poprawie
napeniania cylindra i jest zwizany z procesem tworzenia mieszanki
palnej przed jej napywem do cylindra silnika.
5.2.1. Proces wylotu spalin

Proces wylotu spalin rozpoczyna si w kocowej fazie rozprania okoo
40 70 OWK przed dojciem toka do DZP (punkt ow na rys 5.2a).
W tym czasie cinienie w cylindrze p 0,4 0,6 MPa. W ukadzie
wylotowym silnika na skutek oporw przepywu przez przewody wylotowe i tumik, cinienie w nim panujce wynosi p w = 0,105 0,12 MPa.
Dlatego wylot spalin zachodzi przy nadkrytycznej rnicy cinienia
kr <
pw
, to znaczy z dwikow prdkoci przepywu przez przekrj
p
przelotowy zaworu wylotowego (500700
m
). W wyniku szybkiego
s
zmniejszania iloci gazw w cylindrze i ich rozprania cinienie w nim

maleje, stosunek
pw
p
wzrasta i przy kr > w prdko wypywu z cyp
p
lindra staje si mniejsza od lokalnej prdkoci dwiku, tzn. przepyw

staje si podkrytycznym.
Strona 116
Rys. 5.2. Wykresy indykatorowe procesw wymiany czynnika roboczego

w cylindrze silnika czterosuwowego: a) silnik wolnosscy,
b) z doadowaniem za pomoc sprarki mechanicznej,
c) silnik turbodoadowany przy pd < pw,
d) silnik turbodoadowany pd > pw
Pierwszy okres wylotu spalin nazywamy okresem swobodnego wylotu.

Okres ten koczy si w pobliu DZP. W okresie swobodnego wylotu
spalin z cylindra wypywa ok. 60 70 % spalin. W drugim okresie wylotu spalin w czasie, gdy tok porusza si od DZP do GZP, wylot spalin
nastpuje pod dziaaniem toka. Zmiany cinienia w cylindrze i ukadzie
Strona 117
ROZDZIA 5
wylotowym powoduj tworzenie si fal cinienia. Fale te rozprzestrzeniaj si do otwartego koca przewodu gdzie nastpuje ich odbicie i oddawanie przez nie czci energii do otoczenia. Podczas przemieszczania
si fal wzdu przewodu i ich odbi na kocach przewodu zachodzi ich
tumienie zwizane z dyssypacja energii.
Chwil pocztku wylotu spalin dobiera si tak, aby zapewni dobre
oczyszczanie cylindra przy moliwie niewielkich stratach energii na realizacj tego procesu. Jeli zawr wylotowy otwiera si zbyt wczenie,
to rosn straty pracy uytecznej gazw w cylindrze. Gdy za zawory
otwieraj si zbyt pno, to wzrasta praca wytaczania spalin podczas
ruchu toka od DZP do GZP.
5.2.2. Wymiana gazw w okresie

wspotwarcia zaworw
Badania eksperymentalne wykazay, e w celu zapewnienia dobrej wymiany czynnika roboczego w cylindrze zawr dolotowy powinien otwiera si okoo 10 30 OWK przed GZP, a zawr wylotowy powinien
zamyka si okoo 10 50 OWK za GZP. Okres, kiedy rwnoczenie
oba zawory s otwarte nazywamy okresem wspotwarcia zaworw.
W czasie tego okresu, w zalenoci od stosunku wartoci cinienia
w cylindrze p do cinienia w krcu dolotowym pd lub wylotowym pw
gazy mog przepywa w rnych kierunkach. W przypadku, gdy p < pd
i pw < p przez zawr dolotowy napywa do cylindra wiey adunek,
a przez zawr wylotowy wypywaj spaliny. Tak wymian gazw
nazywamy przepukiwaniem cylindra. Najbardziej typowy przypadek
odwrotnego przepywu gazw ma miejsce na przykad w silniku o zaponie iskrowym pracujcym w warunkach biegu luzem. W warunkach tych
pw
> 2 i dlatego w takich warunkach przez zawr wylotowy powracaj
pd
spaliny do cylindra, a przez zawr dolotowy nastpuje wypyw gazw
z cylindra do ukadu dolotowego.
5.2.3. Proces napeniania cylindra

Na rys. 5.3. przedstawiono zmian cinienia p w cylindrze i ukadzie
dolotowym pd podczas procesu napeniania czterosuwowego silnika
o zaponie samoczynnym.
Strona 118
Rysunek 5.3. Zmiana cinienia w cylindrze p i w ukadzie dolotowym pd

podczas procesu napeniania tokowego czterosuwowego silnika
spalinowego (d faza dolotu).
Z wykresw (rys. 5.3.) wynika, e zaraz po rozpoczciu otwierania zaworu dolotowego, cinienie w cylindrze i przed zaworem wyrwnuje si
(punkt A) i od punktu A rozpoczyna si napyw do cylindra, poniewa
przy dalszym ruchu toka p < pd, przy czym rnica cinie pd p od
ktrej zaley prdko napywu adunku przez zawr nie jest staa. Ilo
napywajcego adunku do cylindra w czasie tego procesu zaley od cakowitego oporu hydraulicznego ukadu dolotowego i cinienia w cylindrze p.
Przy redniej i duej prdkoci obrotowej wau korbowego, strumie
powietrza (lub mieszanki palnej) przepywa w ukadzie z du prdkoci. W wyniku dziaania si bezwadnoci strumienia i zjawisk falowych
w ukadzie dolotowym cinienie przed zaworem wzrasta. Dlatego te na
pocztku procesu sprania, gdy pd > p napenianie cylindra trwa dalej.
Proces taki nazywamy doadowaniem cylindra. Doadowanie cylindra
koczy si w punkcie B. Po to aby mg zaj proces doadowania, zawr dolotowy zamyka si okoo 35 85 OWK za DZP toka. Ze
wzgldu na to, e temperatura powierzchni przewodu dolotowego, kanau w gowicy i cianek cylindra oraz resztek spalin jest wysza od
temperatury wieego adunku, zatem ulega on podgrzaniu, co powoduje
Strona 119
ROZDZIA 5
zmniejszenie jego gstoci, a zatem i zmniejszenie stopnia napenienia
cylindra.
5.2.4. Wpyw rnych czynnikw na stopie

napenienia cylindra
Warto stopnia napenienia cylindra v zaley od wielu czsto wzajemnie od siebie zalenych wielkoci. W zwizku z tym, przy ocenie
wpywu takiego czy innego czynnika na warto v naley uwzgldnia
oddziaywanie tego czynnika na wszystkie zalene od niego wielkoci
wpywajce na warto v.
Duy wpyw na wielko v wykazuj opory hydrauliczne ukadu dolotowego. Im wikszy jest spadek cinienia w tym ukadzie tym mniejsza
jest warto stopnia napenienia cylindra v. Opory hydrauliczne ukadu
dolotowego w pierwszej kolejnoci zale od oporu zaworu dolotowego,
istnienia lokalnych przewe przekrojw i chropowatoci powierzchni
kanaw. Ze wzgldu na istotny wpyw wartoci cinienia koca procesu
napeniania pa na warto v dy si do zwikszenia rednicy zaworu
dolotowego i wykonania go nieco wikszym w porwnaniu z zaworem
wylotowym. Dobre wyniki uzyskuje si stosujc w silnikach cztery zawory, tzn. dwa zawory dolotowe i dwa zawory wylotowe w kadym
z cylindrw. W celu wytworzenia intensywnego ruchu wirowego adunku w cylindrze stosuje si specjalne ksztaty i przewenia kanaw
dolotowych w gowicy.
Podczas eksploatacji silnikw nie mona dopuszcza do znacznego zanieczyszczenia filtra powietrza, nadmiernych luzw w napdzie zaworw oraz zuycia krzywek waka rozrzdu, poniewa powoduje to
zwikszenie oporw przepywu i pogorszenie wskanikw pracy silnika.
Dlatego obecnie w silniku dokonywane jest automatyczne sprawdzanie
i regulacja luzw na zaworach, poniewa zwikszenie tych luzw powoduje zmniejszenie v i mocy silnika.
Na rys. 5.4. przestawiono v = f(n) dla silnikw o zaponie samoczynnym i zaponie wymuszonym. Z rys. 5.4. wynika, e charakter zalenoci
v = f(n) dla obu typw silnikw jest podobny i okrelany oddziaywaniem nastpujcych czynnikw. Po pierwsze przy zwikszaniu prdkoci
obrotowej wau korbowego, wzrastaj opory przepywu i nastpuje odpowiedni spadek cinienia. Po drugie w zakresie niskiej prdkoci obrotowej w czasie opnienia zamknicia zaworu dolotowego moe nastStrona 120

powa wypyw adunku z cylindra do ukadu dolotowego, co powoduje
zmniejszenie v.
Rysunek 5.4. Zaleno stopnia napeniania cylindra od prdkoci

obrotowej wau korbowego przy pracy silnika wedug zewntrznej
charakterystyki prdkociowej: 1 silnik o ZS, 2 silnik o ZI
Na rys. 5.5. pokazano zaleno stopnia napenienia cylindra v od obcienia silnika o zaponie samoczynnym i silnika o zaponie iskrowym.
Z rysunku wynika, e zalenoci v = f(n) dla obu tych silnikw maj
rny charakter, co jest skutkiem zasadniczo rnych sposobw regulacji
mocy silnika o zaponie samoczynnym i silnika o zewntrznym sposobie
tworzenia mieszanki palnej. W silniku o ZS w celu zwikszenia mocy,
do cylindra wtryskuje si wiksz ilo paliwa, co powoduje wzrost
temperatury elementw silnika, a zatem wiksze podgrzanie wieego
adunku w ukadzie dolotowym i w cylindrze. Powoduje to, e v nieco
maleje ze wzrostem obcienia silnika. Dotyczy to szczeglnie wolnosscych silnikw o zaponie samoczynnym. Dawienie przepywu mieszanki palnej istniejce w silniku o zewntrznym sposobie tworzenia
mieszanki palnej, przy zmniejszaniu obcienia powoduje zmniejszenie
cinienia w ukadzie dolotowym i w cylindrze oraz zwikszenie podgrzania wieego adunku. Dawienie to powoduje ma zmian liczby
moli resztek spalin, podczas gdy ilo moli wieej mieszanki palnej
maleje, a zatem ma miejsce znaczny wzrost wspczynnika resztek spalin. W zwizku z tym zmniejszenie obcienia sinika o zaponie iskrowym zwizane jest ze zmniejszeniem wartoci stopnia napenienia cylindra v.
Strona 121
ROZDZIA 5
Rys. 5.5. Zaleno stopnia napenienia cylindra od obcienia silnika

wg [3]: 1 czterosuwowy silnik o zaponie samoczynnym,
przy n = 1050 obr/min, 2 czterosuwowy silnik o zaponie iskrowym,
przy n = 2000 obr/min.
5.3. Mieszanka palna

w tokowych silnikach
spalinowych
Procesem tworzenia mieszanki palnej nazywamy proces wymieszania si
reagentw zapewniajcych odpowiedni ilo kontaktw czstek paliwa
z tlenem, potrzebn do rozpoczcia i rozwoju reakcji utleniania paliwa.
W teorii tokowych silnikw spalinowych rozrnia si dwa sposoby
tworzenia mieszanki palnej, to jest:
Strona 122
Wewntrzny sposb tworzenia mieszanki palnej, realizowany w silnikach o zaponie samoczynnym w ktrych do
doprowadzonego do cylindra utleniacza (powietrza), a nastpnie spronego podczas procesu sprania nastpuje
wtrysk paliwa i proces tworzenia mieszanki palnej odbywa
si we wntrzu cylindra.
Zewntrzny sposb tworzenia mieszanki palnej, odbywajcy

si poza objtoci cylindra tj. w ganiku lub mieszalniku

(silniki zasilane gazem) do cylindra doprowadzona jest ju
wstpnie przygotowana mieszanka. Ten sposb realizacji
procesu tworzenia mieszanki palnej stosowany jest w silnikach z jej zaponem wymuszonym np. od przeskoku iskry na
wiecy zaponowej.
Zupeno i cakowito procesu spalania oraz jego szybko zale od
wspczynnika nadmiaru powietrza, jednorodno mieszanki palnej i jej
prdkoci oraz miejsca i czasu jej tworzenia.
Jednorodn mieszank paln nazywamy mieszank, w ktrej kad
czstk palia otacza jednakowa ilo czstek tlenu, azotu i innych skadnikw. W tokowych silnikach spalinowych wystpuje take dwufazowa
lub tzw. heterogeniczna mieszanka palna, ktra charakteryzuje si tym,
e tworzce j skadniki znajduj si w rnych stanach skupienia.
Na przykad utleniacz w postaci gazu, a paliwo w stanie ciekym w postaci kropel lub warstewek przyciennych. Mieszanka ta jest zawsze
mieszank niejednorodn. Mieszanie si skadnikw mieszanki zachodzi
na skutek molekularnej dyfuzji np. jednego gazu do drugiego poprzez
umown rozdzielajc je powierzchni.
We wspczesnych silnikach spalinowych proces tworzenia mieszanki
palnej zachodzi w czasie 0,0005 0,05 s. Intensyfikacj tego procesu
uzyskuje si przez wzrost temperatury skadnikw, zwikszenie powierzchni mieszania si np.: przez podzia strugi paliwa na oddzielne
strumienie, czy te przez organizacj turbulentnej dyfuzji towarzyszcej
przejciu jednego orodka do drugiego. Do poprawy procesu tworzenia
mieszanki palnej wykorzystuje si take zawirowanie powietrza wywoane w czasie procesu napeniania cylindra oraz stosuje si rozpylacze
wielootworowe czy te zapewnia si dopyw powietrza do cylindra pod
cinieniem zapewniajcym jego napyw nadkrytyczny. Tworzenie mieszanki palnej z powietrza i atwoparujcych paliw utrudniony jest rnym stanem ich skadnikw.
Dyfuzyjny proces mieszania si skadnikw powinien zachodzi po odparowaniu paliwa. W silniku spalinowych, w przypadku gdy paliwo
odparuje cakowicie, to stosunek objtoci powietrza do objtoci par paliwa, dla metanu wynosi co najmniej 5,8 za dla benzyny jest rwny
ok. 65. Przyspieszenie parowania paliwa uzyskuje si przez jego rozpylenie. Zwiksza to setki razy powierzchni parowania. rednice kropel
przy rozpyleniu paliwa wynosz ok. 20 300 m. Parowanie kropel
paliwa powoduje spadek temperatury i zmniejsza cinienie nasycenia par
paliwa. Na odcinku od wtryskiwacza do wntrza cylindra powinno odparowa ok. 60 80 % wtryskiwanego paliwa. Rne warunki parowania
Strona 123
ROZDZIA 5
paliwa w cylindrach silnika powoduje nierwnomierno paliwa w poszczeglnych cylindrach zarwno tak co do iloci jak i jego skadu (frakcji paliwa) wynoszc 5 15 %.
Tworzenie mieszanki palnej w silnikach o zaponie samoczynnym cechuje to, e jest tu saba odparowalno paliwa, co powoduje wyduenie
si procesu odparowywania paliwa na proces spalania oraz nierwnomierny rozkad paliwa w objtoci przestrzeni spalania.
Kt wyprzedzenia wtrysku we wspczesnych silnikach spalinowych
wynosi 10 30 OWK przed GZP, za czas trwania wtrysku wynosi
12 40 OWK. W celu zapewnienia dobrego rozpylenia paliwa cinienie wtrysku nie powinno by mniejsze ni 7,5 MPa dla dzielonych komr spalania i nie mniejsze ni 25 MPa dla zwartych komr spalania.
Cinienie to moe dochodzi do 300 MPa. W czasie wpadania strugi paliwa do spronego powietrza, w cylindrze zachodzi wzajemne oddziaywanie si napicia powierzchniowego na powierzchni strugi i si aerodynamicznych od strony adunku powietrznego. Pod wpywem tych si
nastpuje rozpad strugi na rne ksztaty i objtoci a dalej na krople
o ksztacie kulistym. Krople te ulegaj zmniejszeniu na skutek ich parowaniu oraz ulegaj dalszemu rozpadowi.
W silnikach gazowych stosowany jest przede wszystkim zewntrzny
sposb tworzenia mieszanki palnej, przy temperaturze T = 250 300 K
i przy prdkoci powietrza 25 150 m/s. Realizowany jest on w mieszalnikach usytuowanych w ukadzie dolotowym silnika. Nie stosuje si tu
podgrzewania gazu palnego i powietrza, poniewa powoduje to zmniejszenie stopnia napenienia cylindra i moe prowadzi do spalania stukowego.
5.3.1. Wtrysk paliwa i jego charakterystyki

Aby zapewni efektywny przebieg cykli pracy silnika, doprowadzenie
do niego paliwa powinno spenia nastpujce wymagania:
1. Wtrysk paliwa naley realizowa w wyranie okrelonych fazach cyklu. Wtrysk ten charakteryzuje kt wyprzedzenia wtrysku
i jego koniec. Kty te zale od czasu trwania i przebiegu wtrysku. Powinny one zapewnia najlepsze wykorzystanie ciepa
wydzielajcego si podczas spalania. Naley zaznaczy, e nie
zawsze udaje si zapewni optymalne fazy wtrysku dla wszystkich moliwych warunkw pracy silnika.
Strona 124

2. Podczas procesu wtrysku naley zapewni wymagan, jako
rozpylenia i rozkadu paliwa w komorze spalania. Uwarunkowane jest to zapewnieniem szybkich przebiegw takich fizycznych i chemicznych procesw jak: nagrzewanie kropel, parowanie, mieszanie, utlenianie i innych.
3. Przebieg zmiany masowego lub objtociowego wydatku paliwa
podczas procesu wtrysku powinien zapewnia wymagane charakterystyki procesu wtrysku paliwa.
4. Wielko wtryskiwanej dawki paliwa przypadajcej na cykl
pracy silnika powinna odpowiada prdkociowym i obcieniowym warunkom pracy silnika, przy czym naley zapewni
identyczno przebiegw doprowadzania paliwa dla wszystkich
cykli pracy i dla wszystkich jego cylindrw.
Do oceny parametrw wtrysku i wyznaczenia iloci paliwa doprowadzonego za pomoc rozpylacza stosuje si rniczkowe i cakowe charakterystyki wtrysku paliwa. Rniczkow charakterystyk wtrysku sporzdza si w znalenoci od kta obrotu wau korbowego (rys. 5.6. krzywa
1). Cakowa charakterystyka wtrysku przedstawia ilo doprowadzonego
paliwa za pomoc rozpylacza od pocztku wtrysku do dowolnej chwili
wtrysku. Objto paliwa wtrynitego do cylindra wyraa zaleno:
Vwt =
dVwt
d
d
pwt
(5.1)
Graficznie, wielko Vwt przedstawiono, jako zakreskowan paszczyzn

na rys. 5.6. oraz krzyw 2, ktrej wartoci na osi rzdnych odpowiadaj
objtoci Vwt paliwa wtrynitego do cylindra. Przy znanej gstoci
paliwa pal masow dawk paliwa przypadajc na cykl pracy silnika
oblicza si ze wzoru:
c = pal Vwt
(5.2)
Znajomo charakterystyk wtrysku pozwala wyznaczy nie tylko ilo

wtryskiwanego paliwa, ale take rzeczywiste fazy i czas trwania wtrysku. Ponadto, jeli znane s wymiary otworkw rozpylajcych, to w oparciu o wzory znane w hydraulice mona obliczy prdkoci wpywu
i rnice cinie okrelajce te prdkoci, jak rwnie energi kinetyczn
wtryskiwanej strugi paliwa. Przy realizacji takich oblicze proces
wtrysku rozdziela si na szereg odcinkw, dla ktrych wypyw paliwa
z rozpylacza traktuje si jako quasi-stacjonarny, a wszystkie parametry
Strona 125
ROZDZIA 5
wykorzystywane w obliczeniach s uredniane. Wtrysk paliwa mona
realizowa przy zastosowaniu klasycznych ukadw wtryskowych
wyposaonych w toczkowe pompy wtryskowe lub pompy rotacyjne.
Rysunek 5.6. Rniczkowa (1) i cakowa (2) charakterystyka wtrysku

paliwa pwt, kwt, wt odpowiednio pocztek, koniec i czas trwania
wtrysku, ww kt wyprzedzenia wtrysku paliwa
Naley zaznaczy, e mieszanka palna tworzona w cylindrze silnika

o zaponie samoczynnym nie jest homogeniczna, co sprawia, e nawet
przy duym nadmiarze powietrza w komorze spalania istniej obszary,
w ktrych wystpuje niedobr tlenu. Powoduje to, e wgiel nie zostaje
cakowicie spalony i skupiska jego atomw stanowi zarodki powstawania czstek staych. Aby w spalinach nie byo czstek staych naleaoby
wyduy okres opnienia samozaponu. Jednak wwczas proces spalania w cylindrze stawaby si bardziej gwatowny, co powodowaoby
due szybkoci narastania cinie i temperatur oraz ich maksymalne
wartoci, praca sinika byaby haaliwa, wiksza byaby emisja tlenkw
Strona 126

azotu ze spalinami oraz wiksze by byy obcienia cieplne i mechaniczne elementw silnika.
Aby unikn wyej wskazanych, czsto przeciwstawnych problemw we
wspczesnych silnikach spalinowych stosuje si nastpujce rodki
techniczne [3]:
wieloetapowy, wysokocinieniowy wtrysk paliwa,
intensywne zawirowanie powietrza,
skrcenie czasu trwania wtrysku paliwa,
wtrysk przedwtryskw i powtryskw,
technik czterozaworow,
turbodoadowanie, zasobnikowy
i pompowtryskiwacze.
system
Common-Rail
Zastosowanie ukadw wtryskowych Common-Rail (CR) i elektronicznie sterownych wtryskiwaczy umoliwiajcych uzyskanie wysokich
cinie wtrysku, przekraczajcych 200 MPa i pozwalajcych na ksztatowanie przebiegu wtrysku paliwa stwarza moliwoci sterowania przebiegiem procesu spalania oraz umoliwia stosowanie pokadowych
systemw diagnostycznych OBD. Na rys. 5.7. przedstawiono rne
strategie podziau dawki wtryskiwanego paliwa we wspczesnych
silnikach spalinowych. Oznaczony cyfr 1 sposb wtrysku paliwa w czasie, ktrego dawka pilotujca znacznie wyprzedza wtrysk dawki gwnej, stosowany jest we wszystkich ukadach wtryskowych CR. Objto
dawki pilotujcej jest w zakresie od 1 do 1,5 mm3. Taki sposb wtrysku
powoduje skrcenie okresu opnienia samozaponu dawki gwnej,
co powoduje zmniejszenie szybkoci narastania cinienia, a zatem i haasu emitowanego przez proces spalania. Pilotujca dawka paliwa (przedwtrysk) stosowana jest przy prdkociach obrotowych wau korbowego
silnika mniejszych ni 3500 obr/min.
Wtrysk realizowany wedug sposobu oznaczonego cyfr 2 charakteryzuje znaczne zmniejszenie emisji szkodliwych skadnikw ze spalinami.
Wtrysk ten mona zastosowa tylko przy stosowaniu wtryskiwaczy piezokwarcowych. Zastosowanie wtrysku z dwoma przedwtryskami oznaczony cyfr 3 wymaga takiego podziau dawki pilotujcej na dwie mae
czci, aby ich suma nie przekraczaa objtoci pojedynczego przedwtrysku. Taki wtrysk paliwa obecnie moe by zrealizowany za pomoc
wtryskiwacza piezoelektrycznego.
Strona 127
ROZDZIA 5
Rysunek 5.7. Rne sposoby realizacji wieloetapowego wtrysku paliwa

do cylindra, wg [3]
Wtrysk paliwa z dawka pilotujc, dawk gwn i powtryskiem, oznaczony cyfr 4 na rys. 5.7. umoliwia zmniejszenie emisji czstek staych
nawet o 40%, a przy jednoczesnym zastosowaniu wysokiego, dochodzcego do 60% stopnia recyrkulacji spalin pozwala na obnienie emisji
tlenkw azotu. Taki wtrysk jest niezbdny do okresowej regeneracji filtra czstek staych. Powtrysk paliwa realizowany w czasie suwu wylotu
spalin powoduje, e paliwo nie spala si w komorze spalania, a tylko odparowywuje. Spalanie paliwa zawartego w powtrysku zachodzi w reaktorze utleniajcym lub filtrze czstek staych, co powoduje dopalenie
czstek staych powstaych w czasie podstawowego procesu spalania
w cylindrze. Taki wtrysk paliwa stosowany jest w silnikach wyposaonych w ukady wylotowe z katalitycznymi reaktorami redukujcymi
tlenki azotu. Na przykad budowa redukujcych reaktorw katalitycznych typu DeNOx zapewnia, e odparowane czstki wglowodorw
pochodzce z powtrysku reaguj z tlenkami azotu dajc w wyniku tych
reakcji gazy nietoksyczne. Naley tu jeszcze zaznaczy, e pewna cz
odparowanego paliwa, dziki recyrkulacji wraca do cylindra i moe
w nim spenia rol wczesnego przedwtrysku.
Wtrysk o zmiennym sposobie podziau wtryskiwanej dawki paliwa
oznaczony na rys. 5.7 cyfr 5 moe by realizowany tylko przy zastosowaniu systemu wtrysku CR i wtryskiwaczy piezoelektrycznych. Sposb
podziau wtryskiwanej dawki paliwa zaley od chwilowych warunkw
pracy silnika, przez co mona uzyska zmniejszenie emisji szkodliwych
skadnikw spalin i haasu. Oddziaywanie poszczeglnych czci dawek
paliwa na parametry pracy silnika przedstawiono na rys. 5.8.
Strona 128
Rysunek 5.8. Wpyw poszczeglnych czci podzielonej dawki paliwa

na parametry pracy silnika, wg [3]
Obowizujce obecnie przepisy normatywne dotyczce ograniczenia

emisji szkodliwych skadnikw spalin powoduj, e nawet bardzo mae
odstpstwa od zadanego przebiegu procesu wtrysku paliwa w nowoczesnych silnikach wpywaj na istotne pogorszenie ich waciwoci emisyjnych i zwikszenie haasu ich pracy. Dlatego te konieczne jest
wprowadzenie algorytmw adaptujcych regulacj przebiegu procesu
wtrysku paliwa w zalenoci od celu, zakresu i sposobu adaptacji.
5.3.2. Struga i parametry charakteryzujce

jako rozpylenia wtryskiwanego
paliwa
Podczas wtrysku paliwa z otworkw rozpylacza wtryskiwacza wypywa
struga paliwa bdca zbiorem poruszajcych si kropel. Strug rozpylonego paliwa (rys. 5.9) charakteryzuje si nastpujcymi wymiarami
geometrycznymi: dugo strugi paliwa Lstr, szeroko strugi Bstr i kt
rozwarcia stoka strugi str.
Rozwj strugi paliwa ocenia si take prdkoci przemieszczania si
czoa strugi Wstr. Budowa strugi rozpylonego paliwa, ktre odparowywuje, zmienia si w sposb cigy w czasie trwania wtrysku. W miar
przemieszczania si kropel, ich trajektorie odchylaj si od osi strugi,
Strona 129
ROZDZIA 5
a ponadto ruch kropel paliwa powoduje podsysanie gazw otaczajcych
strug.
Rysunek 5.9. Schemat strugi rozpylonego paliwa, wg [3]: 1 rozkad

koncentracji paliwa, 2 rozkad prdkoci kropel paliwa w poprzecznym
przekroju strugi, 3 otoczka strugi, 4 jdro strugi, str - kt rozwarcia
stoka strugi, Lstr zasig strugi, Bstr - szeroko strugi
W czasie tworzenia si strugi wtryskiwanego paliwa moe wystpi jego

samozapon, ktry spowoduje lokalne wydzielanie ciepa i tworzenie si
wysokotemperaturowych produktw spalania o lokalnie podwyszonym
cinieniu. Powoduje to zmiany struktury i rozpad strugi paliwa, przypieszenie ogrzania i odparowania kropel paliwa.
Jako rozpylenia paliwa ocenia si redniostatystyczn rednic kropli.
Rozrnia si:
rednioobjtociow rednic kropli, ktra ocenia redni wymiar i mas kropli:
dV =
ni
3
i
(5.3)
redniopowierzchniow rednic kropli, ktra jest rednim

arytmetycznym stosunkiem objtoci kropel do ich powierzchni:
dS =
Strona 130
d
d
3
i
2
i
(5.4)

Dla jednorodnego rozpylenia obie rednice obliczone wedug wzoru
(5.3) i (5.4) s sobie rwne.
Jeli przy zakoczeniu wtrysku paliwa, spadek cinienia nastpuje szybko to wwczas tworzenie si kropel o duej rednicy zachodzi wolno,
a jeli spadek tego cinienia nastpuje wolno, to ilo kropel o duej
objtoci wzrasta, a to prowadzi do pojawienia si dymu w spalinach.
Przebieg procesu spalania w silniku zaley od jakoci rozpylenia wtryskiwanego paliwa. Zwizek tych zjawisk wyjania si wykorzystujc do
tego charakterystyki rozpylenia paliwa, z ktrych najwiksze zastosowanie ma tzw. charakterystyka sumarycznej krzywej rozkadu objtoci
kropel , ktrych rednica nie przekracza pewnej rednicy di. Krzywa ta
przedstawia stosunek objtoci kropel o rednicy 0 d di do objtoci
wszystkich kropel i jest ona obrazem rwnania Rossina-Rammlera:
= 1 e
d

do
(5.5)
gdzie: do staa okrelajca wymiarow charakterystyk rozkadu kropel

d = do przy ktrej = 1 e-1 = 0,632, n - staa okrelajca charakterystyk rwnomiernoci rozkadu.
Wykresy sumarycznych charakterystyk rozpylenia paliwa przedstawiono
na rys. 5.10.
Im krzywa 1 pooona jest bliej osi odcitych tym rozpylenie jest
drobniejsze, natomiast jeli jest ona bardziej stroma, tym rozpylenie jest
bardziej jednorodne.
Strona 131
ROZDZIA 5
Rysunek 5.10. Sumaryczna krzywa rozpylania (1) i krzywa rozkadu

wzgldnych objtoci kropel od ich rednic dk (2) (na osi rzdnej mona
odkada wzgldn mas kropel), wg [3]
5.3.3. Komory spalania silnikw o zaponie

samoczynnym
Komory spalania stosowane w silnikach o zaponie samoczynnym dzielimy na:
zwarte komory spalania,
dzielone komory spalania,
pdzielone komory spalania.
W przypadku stosowania zwartych komr spalania dy si do zapewnienia objtociowego sposobu tworzenia mieszanki palnej. Wspczynnik nadmiaru powietrza mieszanek w nich spalanych = 1,4 2,2, naStrona 132

tomiast maksymalne cinienie wtrysku paliwa wynosi od pw = 20 MPa
do pw = 250 MPa.
W celu poprawy rozkadu kropel w objtoci komory spalania wykorzystuje si tu zawirowanie czynnika roboczego wzgldem osi cylindra,
ktre jest prostopade do strug wtryskiwanego paliwa. Zawirowanie to
uzyskuje si przez stosowanie specjalnie uksztatowanych kanaw dolotowych wywoujcych zawirowanie czynnika roboczego podczas procesu napeniania cylindra, lub te stosowanie innych rozwiza technicznych. Intensywno zawirowania adunku w cylindrze definiuje
zaleno:
H=
1 n 1
=
(5.6)
gdzie: 1 - prdko ktowa wiru, - prdko ktowa wau korbowego

silnika.
Znajc okres trwania wtrysku paliwa wtr wyraony w OWK oraz ilo
otworkw rozpylacza z mona wyznaczy zwizek midzy tymi wielkociami, a wielkoci stopnia zawirowania adunku w cylindrze, ktra
nie spowoduje zlewania si strug wtryskiwanego paliwa w cylindrze.
Kt midzy strugami wtryskiwanego paliwa jest:
360
z
Czas trwania procesu wtrysku paliwa jest:
t=
wtr 30 wtr
=
W tym czasie wir w cylindrze powinien obrci si o kt , to znaczy:
=
wtr
n
360
= 1t = 1 t
z
30
= t =
t
30
(5.7)
Z ukadu rwna (5.7) wynika, e:
Strona 133
ROZDZIA 5
n 1
360
t=
30
z
n
t = wtr
30
(5.8)
Dzielc rwnania (5.8) stronami otrzymuje si:
H=
n1
360
=
n z wtr
(5.9)
Dla silnikw czterosuwowych warto zawirowania moe by:

H = 8 18.
5.3.3.1. Dzielone komory spalania
Dzielone komory spalania skadaj si z dwch przestrzeni, to jest przestrzeni nadtokowej i oddzielnej przestrzeni poczonej z t przestrzeni
jednym lub kilkoma kanaami o niewielkim przekroju przelotowym.
W czasie procesu sprania nastpuje napenianie wieym powietrzem
oddzielnej przestrzeni (komory, wnki) poczonej kanaami z przestrzeni nadtokow. Napenianie to powoduje wytwarzanie we wnkach duego zawirowania i duej turbulencji sprzyjajcych procesowi tworzenia
mieszanki palnej. Jako tworzonej w ten sposb mieszanki palnej mao
zaley od iloci i prdkoci wtryskiwanego paliwa.
Wad tych komr jest zbyt wysoka ich temperatura (1050 K), ze
wzgldu na mniej intensywne chodzenie. Silniki z takimi komorami
spalania dobrze pracuj przy zasilaniu ich rnymi gatunkami paliw
i przy mniejszych wartociach wspczynnika nadmiaru powietrza oraz
mniejszych wartociach cinienia wtrysku. Ponadto s one mniej czue
na zmian warunkw pracy silnika.
Kuliste komory wirowe usytuowane s w gowicy silnika i z komor
nadtokow poczone s jednym do trzech kanaami cylindrycznymi.
Zapewnia to tworzenie zorganizowanego wiru w komorze spalania,
dziki czemu moliwa jest praca silnika przy maych wartociach
= 1,15 1,4.
Prdko przepywu w kanale czcym obie komory dochodzi do
200 m/s, za stopie zawirowania H = 20 40. Komory te stosuje si
w silnikach o rednicy cylindra Dc 150 mm.
Strona 134

5.3.3.2. Pdzielone komory spalania
Komory te opracowano w celu uniknicia wad dzielonych komr spalania oraz w celu poprawy procesu tworzenia mieszanki palnej i jej spalania. Istot tych komr spalania byo zapewnienie opracowanego przez
Mayera sposobu przyciennego tworzenia mieszanki palnej. Przy tym
sposobie tworzenia mieszanki palnej okoo 9095 % paliwa wtryskiwane
jest pod niewielkim ktem na cianki komory spalania, zapewniajc jego
rozpyw. Wok nagrzanej cianki odbywa si zorganizowany ruch
czynnika roboczego zapewniajcy intensywne odparowanie par paliwa z
warstwy przyciennej.
Samozapon w tych komorach spalania nastpuje w objtoci cylindra na
skutek odparowania par paliwa ze strugi paliwa, gdzie temperatura adunku cylindra jest wysza od temperatury cianek. Przy tym sposobie
tworzenia mieszanki palnej proces spalania przebiega w zadawalajcy
sposb ju przy = 1,3 i w do szerokim zakresie prdkoci i obcie
silnika.
Wad czystego przyciennego sposobu tworzenia mieszanki palnej jest
zoono doskonalenia procesu roboczego silnika, sabe zdolnoci rozruchowe silnika, dua toksyczno i zadymienie spalin przy maych obcieniach silnika. W celu uniknicia tych wad, prowadzone s intensywne prace nad dopracowywaniem objtociowo-przyciennego sposobu tworzenia mieszanki palnej, przy ktrym na ciank pada 4060 %
paliwa. Wykorzystuje si tu wiry wytwarzane w wyniku wyporu czynnika roboczego oraz styczne wiry w cylindrze.
5.3.3. Komory spalania silnikw o zaponie samoczynnym
Komory spalania stosowane w silnikach o zaponie samoczynnym

dzielimy na:
zwarte komory spalania,
dzielone komory spalania,
pdzielone komory spalania.
W przypadku stosowania zwartych komr spalania dy si do zapewnienia objtociowego sposobu tworzenia mieszanki palnej. Wspczynnik nadmiaru powietrza mieszanek w nich spalanych = 1,4 2,2, natomiast maksymalne cinienie wtrysku paliwa wynosi od pw = 20 MPa
do pw = 250 MPa.
Strona 135
ROZDZIA 5
W celu poprawy rozkadu kropel w objtoci komory spalania wykorzystuje si tu zawirowanie czynnika roboczego wzgldem osi cylindra,
ktre jest prostopade do strug wtryskiwanego paliwa. Zawirowanie to
uzyskuje si przez stosowanie specjalnie uksztatowanych kanaw dolotowych wywoujcych zawirowanie czynnika roboczego podczas procesu napeniania cylindra, lub te stosowanie innych rozwiza technicznych. Intensywno zawirowania adunku w cylindrze definiuje
zaleno:
H=
1 n 1
=
(5.6)
gdzie: 1 - prdko ktowa wiru, - prdko ktowa wau korbowego

silnika.
Znajc okres trwania wtrysku paliwa wtr wyraony w OWK oraz ilo
otworkw rozpylacza z mona wyznaczy zwizek midzy tymi wielkociami, a wielkoci stopnia zawirowania adunku w cylindrze, ktra
nie spowoduje zlewania si strug wtryskiwanego paliwa w cylindrze.
Kt midzy strugami wtryskiwanego paliwa jest:
360
z
Czas trwania procesu wtrysku paliwa jest:
t=
wtr 30 wtr
=
W tym czasie wir w cylindrze powinien obrci si o kt , to znaczy:
=
wtr
n
360
= 1t = 1 t
z
30
= t =
t
30
Z ukadu rwna (5.7) wynika, e:
Strona 136
(5.7)
n 1
360
t=
30
z
n
t = wtr
30
(5.8)
Dzielc rwnania (5.8) stronami otrzymuje si:
H=
n1
360
=
n z wtr
(5.9)
Dla silnikw czterosuwowych warto zawirowania moe by:

H = 8 18.
5.3.3.1. Dzielone komory spalania
Dzielone komory spalania skadaj si z dwch przestrzeni, to jest przestrzeni nadtokowej i oddzielnej przestrzeni poczonej z t przestrzeni
jednym lub kilkoma kanaami o niewielkim przekroju przelotowym.
W czasie procesu sprania nastpuje napenianie wieym powietrzem
oddzielnej przestrzeni (komory, wnki) poczonej kanaami z przestrzeni nadtokow. Napenianie to powoduje wytwarzanie we wnkach duego zawirowania i duej turbulencji sprzyjajcych procesowi tworzenia
mieszanki palnej. Jako tworzonej w ten sposb mieszanki palnej mao
zaley od iloci i prdkoci wtryskiwanego paliwa.
Wad tych komr jest zbyt wysoka ich temperatura (1050 K),
ze wzgldu na mniej intensywne chodzenie. Silniki z takimi komorami
spalania dobrze pracuj przy zasilaniu ich rnymi gatunkami paliw
i przy mniejszych wartociach wspczynnika nadmiaru powietrza oraz
mniejszych wartociach cinienia wtrysku. Ponadto s one mniej czue
na zmian warunkw pracy silnika.
Kuliste komory wirowe usytuowane s w gowicy silnika i z komor
nadtokow poczone s jednym do trzech kanaami cylindrycznymi.
Zapewnia to tworzenie zorganizowanego wiru w komorze spalania,
dziki czemu moliwa jest praca silnika przy maych wartociach
= 1,15 1,4.
Prdko przepywu w kanale czcym obie komory dochodzi do
200 m/s, za stopie zawirowania H = 20 40. Komory te stosuje si
w silnikach o rednicy cylindra Dc 150 mm.
Strona 137
ROZDZIA 5
5.3.3.2. Pdzielone komory spalania
Komory te opracowano w celu uniknicia wad dzielonych komr spalania oraz w celu poprawy procesu tworzenia mieszanki palnej i jej spalania. Istot tych komr spalania byo zapewnienie opracowanego przez
Mayera sposobu przyciennego tworzenia mieszanki palnej. Przy tym
sposobie tworzenia mieszanki palnej okoo 9095 % paliwa wtryskiwane
jest pod niewielkim ktem na cianki komory spalania, zapewniajc jego
rozpyw. Wok nagrzanej cianki odbywa si zorganizowany ruch
czynnika roboczego zapewniajcy intensywne odparowanie par paliwa z
warstwy przyciennej.
Samozapon w tych komorach spalania nastpuje w objtoci cylindra na
skutek odparowania par paliwa ze strugi paliwa, gdzie temperatura adunku cylindra jest wysza od temperatury cianek. Przy tym sposobie
tworzenia mieszanki palnej proces spalania przebiega w zadawalajcy
sposb ju przy = 1,3 i w do szerokim zakresie prdkoci i obcie
silnika.
Wad czystego przyciennego sposobu tworzenia mieszanki palnej jest
zoono doskonalenia procesu roboczego silnika, sabe zdolnoci rozruchowe silnika, dua toksyczno i zadymienie spalin przy maych obcieniach silnika. W celu uniknicia tych wad, prowadzone s intensywne prace nad dopracowywaniem objtociowo-przyciennego sposobu tworzenia mieszanki palnej, przy ktrym na ciank pada 4060 %
paliwa. Wykorzystuje si tu wiry wytwarzane w wyniku wyporu czynnika roboczego oraz styczne wiry w cylindrze.
5.4. Proces samozaponu

i spalania
Proces spalania polega na utlenianiu palnych skadnikw paliwa. Utlenianie jest procesem polegajcym na przemieszczaniu elektronw z orbit
atomw lub jonw orodka utlenianego (paliwa) na orbity atomw lub
jonw utleniacza. Przemieszczanie tych elektronw wymaga doprowadzenia energii. N. N. Semenov w 1927 r. wskaza na moliwo zachodzenia reakcji acuchowych podczas utleniania wglowodorw. Rozwinicie tej teorii stao si podstaw do wyjanienia procesw samozaponu i spalania paliwa. Zgodnie z t teori utlenianie przebiega przez
Strona 138

kolejne, porednie reakcje tworzenia produktw przejciowych, powstajcych przy przejciu reagujcego ukadu od stanu pocztkowego (wyjciowego) do stanu kocowego.
Tymi przejciowymi produktami s: OH, H2, O2, oraz swobodne radykay: OH, CH, CH2. Proces spalania inicjuj zarodki reakcji zwane centrami reakcji, ktrymi s najbardziej aktywne chemicznie radykay.
W zalenoci od warunkw panujcych w strefie reakcji, reakcje acuchowe mog przebiega w nierozgaziony lub rozgaziony sposb.
Nierozgaziona reakcja acuchowa jest wwczas gdy w wyniku zderzenia radykau z reaktantem powstaje jeden radyka i zjawisko takie
powtarza si przy dalszych, kolejnych zderzeniach. Jeli za w wyniku
zderzenia radykau z reaktantem powstaj dwa radykay i proces ten powtarza si przy dalszych, kolejnych zderzeniach, to mamy wwczas do
czynienia z zachodzeniem rozgazionej reakcji acuchowej.
Rysunek 5.11. Nierozgaziona (a) i rozgaziona (b) reakcja

acuchowa
5.4.1. Temperatura samozaponu

Temperatura samozaponu jest to temperatura, przy ktrej suma iloci
ciepa odprowadzanego od adunku do cianek i ilo ciepa zuywanego
na odparowanie paliwa jest rwna (jest kompensowana) iloci wydzielajcego si ciepa. Po osigniciu tej temperatury nastpuje spalanie
a wic szybki wzrost temperatury i cinienia.
Strona 139
ROZDZIA 5
i(i) - kt opnienia samozaponu w OWK

.Rysunek 5.12. Wykres przebiegu zmiany cinienia i temperatury
w cylindrze
Warto kta opnienia samozaponu zaley od fizykochemicznych

waciwoci paliwa i warunkw towarzyszcych utleniajcym procesom.
Pomiaru tej wielkoci mona dokona metod chemiczn, metodami
optycznymi i metod jonow.
5.4.2. Rodzaje samozaponu

A. A. Sokolik [3] przedstawi dwie hipotezy wystpienia samozaponu:
a. niskotemperaturowy, wielostadyjny samozapon,

b. wysokotemperaturowy samozapon jednostadyjny.
Ad. a. Wedug tej hipotezy, w komorze spalania zachodz przedpomienne, utleniajce procesy tworzenia si przejciowych produktw reakcji. Wydzielajce si przy tym ciepo jest zbyt mae, aby nastpio
szybkie przypieszenie reakcji utleniania i dlatego reakcja chemiczna ma
wielostadyjny charakter. W czasie tego procesu w komorze spalania powstaj tzw. ,,zimne pomienie o barwie bkitnej. Temperatura podczas
takiego procesu wynosi 440670 K i praktycznie jest staa. Jest to okres
1 (rys. 5.13). W drugim okresie 2 pojawia si intensywne wiecenie,
Strona 140

gromadzi si wiksza ilo radykaw taka, e w kocu tego okresu rozpoczyna si proces spalania. Wzrost temperatury powoduje skrcenie
okresu 1 oraz wyduenie okresu 2.
Ad. b. Wysokotemperaturowy samozapon (krzywa 2 na rys. 5.13) nastpuje przy T = 800 1200 K i ma charakter cigy samo przypieszajcych si chemicznych reakcji acuchowych. Przy T 10000K tworzy
si w niewielkiej objtoci ognisko spalania, w ktrym procesy nagrzewania, rozpadu i jonizacji moleku paliwa i utleniacza przebiega bardzo
szybko (poprzez stan plazmy) w czasie (1 2)10-5 s. Zjawisko to jest
moliwe w homogenicznej mieszance jednorodnej. Na wykresie indykatorowym wystpuje wwczas oderwanie linii cinienia od linii procesu
sprania mieszanki palnej przy braku inicjacji spalania. Dowiadczalnie
ustalono, e okres opnienia samozaponu zaley od rodzaju paliwa,
skadu mieszanki palnej, temperatury i cinienia w kocu procesu sprania oraz mocy ewentualnego wyadowania na wiecy zaponowej.
Im nisza jest temperatura samozaponu paliwa, tym krtszy jest okres
opnienia samozaponu. Wzbogacenie mieszanki palnej do = 04 0,6
oraz wzrost temperatury i cinienia powoduj skrcenie okresu i.
Rys. 5.13. Zaleno cinienia przy samozaponie jednorodnej spronej

mieszanki palnej od okresu ; 1 samozapon dwustadyjny,
2 samozapon jednostadyjny
Drobno rozpylenia paliwa mao wpywa na czas trwania i oraz liczb

tworzcych si ognisk spalania. Zwikszenie kta wyprzedzenia wtrysku
powoduje wyduenie okresu opnienia samozaponu. Intensyfikacja
turbulencji adunku w cylindrze powoduje wyduenie okresu i ze
Strona 141
ROZDZIA 5
wzgldu na obnienie temperatury i zmniejszenie koncentracji (stenia)
par paliwa.
W silnikach o zaponie iskrowym tworzenie ognisk spalania nastpuje na
skutek przeskoku iskry. Przeskok iskry sprzyja nasyceniu objtoci ogniska produktami spalania oraz tworzeniu si soja rozdzielajcego nie palc si mieszank i produkty spalania. Do tego soja dyfunduj pary paliwa i utleniacz tworzc tzw. laminarny front pomienia o gruboci .
5.4.3. Prdko przemieszczania pomienia

Na rys. 5.14 przedstawiono schemat przemieszczania frontu pomienia,
za na rys. 5.15 zaleno prdkoci przemieszczania pomienia od
skadu mieszanki palnej.
Rysunek 5.14. Schemat przemieszczania frontu pomienia przy

turbulencji maej skali mieszanki palnej; I strefa wieej mieszanki
palnej, II strefa produktw spalania, C stenie, m.pal. - mieszanka
palna, p - strefa przegrzania, r.ch - strefa reakcji chemicznej,
Cpal - stenie paliwa, C O 2 stenie tlenu, un - normalna prdko
przemieszczania pomienia
Strona 142
Rysunek 5.15. Zaleno normalnej prdkoci przemieszczania si

frontu pomienia od skadu mieszanki palnej;
g.g. - grna granica, d.g. - dolna granica
Normalna prdko spalania zaley od skadu mieszanki palnej a prdko maksymalna, dla paliw wglowodorowych wystpuje dla wartoci
= 0,5, za dla metanu dla = 1,1. Prdko przemieszczania frontu
pomienia w stron mieszanki palnej wynosi od 15 do 80 m/s.
5.4.4. Zakcenia normalnego procesu

spalania
Zakcenia procesu spalania wywieraj istotny wpyw na moc rozwijan
przez silnik i zuycie paliwa, haas, toksyczno spalin, niezawodno i
trwao silnika.
Zakceniami zaburzajcymi przebieg normalnego procesu spalania s:
1. Przerwy zaponw w cylindrach. Przyczynami tych przerw mog
by: zbyt due zuboenie mieszanki palnej, zbyt maa moc iskry
i wwczas utrudniony jest rozruch silnika, a ponadto silnik nie
rozwija penej mocy.
2. Wystpowanie zaponu w ukadzie dolotowym. Spowodowane
to moe by ma prdkoci spalania w cylindrach, czy te zbyt
duym okresem wspotwarcia zaworw (jest to tzw. strzelanie
w ganik).
Strona 143
ROZDZIA 5
3. Przedwczesny samozapon przed pojawieniem si iskry. Powoduj go lokalne nagrzania powierzchni komory spalania, zaworu
wydechowego, wiecy zaponowej, elementw gowicy cylindra
lub toka, nagar itp.
4. Spalanie stukowe, jest to zoony cieplno-chemiczny proces
zachodzcy w cylindrze silnika. Objawami takiego spalania s
metaliczne stuki w cylindrach, spadek mocy silnika, wzrost temperatury czci silnika, czarny dym. Spalanie takie powoduje:
wzbogacenie mieszanki palnej 0,9, duy stopie sprania,
due obcienie silnika, zbyt duy kt wyprzedzenia zaponu,
zbyt wysokie temperatury i cinienie na dolocie do cylindra,
przegrzanie cianek komory spalania, zwikszenie wymiarw
cylindra.
5. Zapony w ukadzie wylotowym tzw. strzelanie w rur wydechow (wystpowanie samozaponu w ukadzie wydechowym).
W silnikach o zaponie samoczynnym po utworzeniu si ognisk spalania
w komorze spalania nastpuje tworzenie si wok nich frontu pomienia. Nastpuje wydzielanie si ciepa i rozpranie produktw spalania
co prowadzi do powstania fali cieplnej.
W silnikach tych podtrzymywanie spalania w ogniskach spalania i tworzenie si nowych ognisk nie zaley od szybkoci tworzenia si mieszanki palnej. Dlatego te przy T > 1000 K szybko spalania zaley od
procesw dyfuzyjnych i zawirowania adunku w cylindrze.
Do oceny iloci paliwa wtrynitego w okresie opnienia samozaponu
os oraz wstpnej oceny szybkoci narastania cinienia w czasie procesu
spalania mona wykorzysta wskanik dynamicznoci wtrysku paliwa:
D=
os
(5.10)
gdzie - cakowita dawka paliwa przypadajca na 1 cykl pracy silnika.

Warto wskanika D = 0,5 0,6. Dla doadowanych silnikw szybkoobrotowych D = 0,8 1,0.
Pogorszenie jakoci procesu spalania w silnikach ZS przejawia si nadmiernym zadymieniem spalin lub nadmiern szybkoci narastania cinienia w cylindrze powodujce stuki.
Strona 144

Pogorszenie jakoci procesu wtrysku spowodowane moe by zmian
wymiarw i ksztatw otworkw rozpylacza na skutek ich zakoksowania
lub zuycia, utrat sprystoci spryn wtryskiwacza lub zaworw
pompy wtryskowej, zuyciem par precyzyjnych itp. Powoduje to pogorszenie rozpylania paliwa, zmian faz wtrysku i czasu jego trwania,
zmian dawki paliwa wtryskiwanego w czasie 1 cyklu pracy, czy te
moe wystpi przepuszczanie wtryskw paliwa.
5.5. Analiza rzeczywistego

wykresu indykatorowego
silnika o zaponie
wymuszonym
Na wykresie indykatorowym silnika o zewntrznym sposobie tworzenia
mieszanki palnej wyrni mona trzy fazy (rys. 3.16).
Rys. 5.16. Fazy procesu spalania w silniku o zewntrznym sposobie

tworzenia mieszanki palnej
Strona 145
ROZDZIA 5
Pierwsza faza 1 zaczyna si w chwili przeskoku iskry elektrycznej,
a koczy kiedy cinienie w cylindrze w wyniku wydzielania ciepa staje
si wysze ni cinienie przy spraniu mieszanki palnej bez spalania.
Faz t nazywamy pocztkow faz spalania lub faz formowania si
frontu pomienia. Rozwj spalania w tej fazie zaley od turbulencji maej
skali. Na czas trwania tej fazy 1 (liczonej w stopniach obrotu wau korbowego) wpywa szereg czynnikw, takich jak:
1. Skad mieszanki palnej. Najkrtszy okres trwania pierwszej fazy
spalania 1 wystpuje przy spalaniu mieszanki palnej, dla ktrej
normalna prdko spalania ma najwiksz warto, tj. dla
= 0,8 0,9. Znaczne zuboenie mieszanki palnej powoduje nie
tylko zwikszenie wartoci 1, ale powoduje take pogorszenie
stabilnoci zaponu wraz z pojawieniem si przerw zaponw w
poszczeglnych cylindrach.
2. Stopie kompresji (sprania). Ze wzrostem wzrasta cinienie i
temperatura czynnika roboczego, a to powoduje zwikszenie
normalnej prdkoci spalania i odpowiednie skrcenie czasu
trwania 1. Z tego wzgldu zmniejszenie kta wyprzedzania zaponu prowadzi do skrcenia 1.
3. Prdko obrotowa. Dowiadczenia pokazuj, e okres trwania
pierwszej fazy spalania 1 ~ nm [6], gdzie wykadnik
m = 0,5 1,0. Im silniejszy jest wzrost pulsacji o maej skali
turbulencji przy wzrocie prdkoci obrotowej wau korbowego
n, tym wiksza jest warto wykadnika m.
4. Obcienie silnika. W miar przymykania przepustnicy wzrasta
wzgldna ilo resztek spalin i maleje cinienie czynnika roboczego. Powoduje to zwikszenie czasu trwania 1 oraz pogorszenie si stabilnoci zaponu.
5. Charakterystyki wyadowania elektrycznego. Im silniejsze jest
przebicie iskry, tzn. napicie przebicia, i im duszy czas trwania
oraz stabilno wyadowania elektrycznego, tym krtszy jest
okres 1. Dlatego elektroniczne ukady zaponowe poprawiaj
zapon i spalanie w silniku, szczeglnie w okresie rozruchu.
Druga faza II nazywana jest podstawow faz spalania. Czas trwania
tej fazy liczony jest od koca pierwszej fazy do chwili osignicia maksymalnego cinienia cyklu. Jego warto zaley od turbulencji duej
skali adunku w cylindrze. Badania eksperymentalne [3, 8, 11] wykazay,
e II mao zaley od fizykochemicznych waciwoci mieszanki palnej
Strona 146

i tylko przy bardzo silnym dawieniu obserwuje si zwikszenie wielkoci II. Intensywno turbulencji adunku w cylindrze zaley od prdkoci
obrotowej wau korbowego, dlatego ze wzrostem n czas trwania tej fazy
maleje, za II liczone w stopniach obrotu wau korbowego nie ulega
zmianie. Skrceniu czasu trwania II sprzyja usytuowanie wiecy zaponowej blisko rodka komory spalania.
Trzeci faz nazywamy dopalaniem. Faza ta zaczyna si w chwili osignicia maksymalnej wartoci cinienia cyklu. W czasie tej fazy mieszanka palna spala si w warstwie przyciennej, gdzie turbulencja jest
mniejsza ni w objtoci cylindra. Poszczeglne objtoci mieszanki
palnej dopalaj si za frontem pomienia, szczeglnie tam, gdzie strefa ta
ma du gboko. Na czas trwania fazy III wpywaj te same czynniki,
ktre oddziauj na czas trwania fazy I. Ze wzrostem wzrasta cz
mieszanki dopalajcej si w warstwach przyciennych i w luzach
istniejcych w przestrzeni spalania. Zakoczenie tej fazy charakteryzuje
koniec wydzielania si ciepa.
W warunkach eksploatacji silnika zwykle zmienia si prdko i obcienie silnika. Przy zmniejszeniu obcienia i wzrocie prdkoci obrotowej, czas trwania pierwszej i trzeciej fazy wzrasta, co przy mao zmieniajcej si wielkoci II wymaga zwikszenia kta wyprzedzenia
zaponu wz w celu kompensacji wzrostu czasu trwania fazy I i III.
Dlatego ukady zaponowe silnikw ganikowych wyposaone s
w podcinieniowy, odrodkowy lub sterowany elektronicznie regulator
kta wyprzedzenia zaponu.
5.6. Analiza rzeczywistego

wykresu indykatorowego
silnika o zaponie
samoczynnym
Proces zaponu rozpylonego paliwa w silnikach o zaponie samoczynnym ma wielostadyjny, acuchowy charakter. Ogniska zaponu rozoone s w pobliu zewntrznych granic strumienia rozpylonego paliwa,
gdzie spadek temperatury (powodowany parowaniem paliwa) jest mniejszy ni w jego osi, a skad mieszanki palnej sprzyja jej zaponowi. Przy
Strona 147
ROZDZIA 5
niskich temperaturach czas trwania opnienia zaponu jest duy i mieszanka palna zda w znacznym stopniu sta si jednorodn. W takim
przypadku do wyranie pojawia si dwustadyjny charakter procesu
przedpomiennego, tj. na pocztku pojawiaj si pomienie chodne,
a nastpnie rozpoczyna si spalanie. Przy wyszych temperaturach
chodne pomienie, w rnych strefach niejednorodnej mieszanki palnej,
nie pojawiaj si jednoczenie. Jednak na skutek wzrostu temperatury
rozwj procesu spalania staje si bardziej intensywny. W obszarach wysokich temperatur procesy tworzenia mieszanki palnej ogranicza proces
spalania, poniewa jego intensyfikacja (powodowana wzrostem temperatury) jest istotnie mniejsza ni szybko zachodzenia reakcji chemicznych.
Przy spalaniu rozpylonego paliwa wystpuje kombinacja wszystkich
rozpatrywanych tu procesw. Pojawienie si ogniska zaponu nastpuje
tu wedug objtociowego mechanizmu zaponu. Nastpnie proces rozprzestrzeniania si i spalanie nastpuje w parowo-powietrznym adunku
przygotowanym w okresie opnienia samozaponu. W kocu procesu
spalania podstawowa cz paliwa spala si wedug mechanizmu dyfuzyjnego. Proces spalania w tokowym silniku spalinowym o zaponie
samoczynnym wygodnie jest analizowa w oparciu o wykres indykatorowy sporzdzony we wsprzdnych p (rys. 5.17). Proces ten przebiega w czterech fazach.
Pierwsza faza procesu spalania, czyli okres opnienia zaponu, okrelany jest jako przedzia czasu 1 lub kt obrotu walu korbowego os liczony od pocztku wtrysku (pw) do chwili, kiedy cinienie w cylindrze
na skutek wydzielania ciepa staje si wysze od cinienia panujcego
w cylindrze przy spraniu powietrza bez wtrysku paliwa (punkt a na
wykresie indykatorowym).
Okres opnienia samozaponu przy wtrysku paliwa ciekego obejmuje
czas konieczny do rozpadu strugi na krople i przemieszanie si kropel
w objtoci komory spalania, podgrzanie kropel, czciowe ich odparowanie i zmieszanie si par paliwa z powietrzem oraz czas samoprzyspieszania reakcji chemicznych. Niejednorodno mieszanki palnej korzystnie wpywa na rozwj zaponu, poniewa poprzedza ona wystpowanie
w tych strefach najbardziej korzystnych warunkw do zaponu w aspekcie skadu mieszanki palnej i jej temperatury. Istnienie caej gamy skadnikw mieszanki palnej i ich temperatur okrela moliwo zaponu bardzo ubogiej mieszanki, na przykad przy = 6 i wicej. W przypadku
homogenizacji zapon takiej mieszanki byby utrudniony. Jeli w okresie
opnienia samozaponu, przy dugim czasie trwania wtrysku, cao
paliwa doprowadzona jest do cylindra przed pocztkiem jego zaponu, to
Strona 148

dua cz tego paliwa zdy w tym czasie odparowa i zmiesza si
z powietrzem. W wyniku objtociowego samozaponu czci paliwa,
w cylindrze osigane jest wysokie cinienie. Wysokie s take obcienia dynamiczne elementw silnika i emisja haasu.
Rysunek 5.17. Wykres indykatorowy i charakterystyka doprowadzenia

paliwa oraz wzgldnej iloci wydzielajcego si ciepa podczas
spalania x z zaznaczeniem faz spalania
Na czas trwania opnienia samozaponu i wpywaj:

1. Zdolno do samozaponu. Skonno paliwa do samozaponu
ocenia si liczb cetanow, ktr okrela si na specjalnym stanowisku badawczym przez porwnanie zdolnoci paliwa do samozaponu z samozaponem mieszaniny paliw wzorcowych
(cetanu C16H34 i -metylonaftalenu C10H7 CH3). Im wiksza
jest liczba cetanow, tym lepsza jest zdolno paliwa do samozaponu. Najmniejsz liczb cetanow posiadaj wysokooktanowe benzyny. Mona je stosowa tylko do zasilania specjalnych silnikw o zaponie samoczynnym. Na skonno paliwa
Strona 149
ROZDZIA 5
do samozaponu mona wpywa poprzez dodanie do niego specjalnych dodatkw, np.: azotanw amylu, ktre nie s jeszcze
szeroko rozpowszechnione.
2. Temperatura i cinienie adunku na pocztku wtrysku paliwa.
Zwikszenie cinienia, a szczeglnie temperatury, na pocztku
wtrysku paliwa poprzez zmniejszenie kta wyprzedzenia wtrysku powoduje skrcenie czasu i. W czasie eksploatacji silnika
na skutek wzrostu upyww przez nieszczelnoci adunku z cylindra, cinienie i temperatura w cylindrze w kocu procesu
sprania malej, co powoduje wyduenie okresu opnienia
samozaponu.
3. Typ komory spalania. Wykazuje on wpyw na warto i ze
wzgldu na istniejce rnice w rozkadzie paliwa w objtoci
cylindra i w warstwie przyciennej oraz ze wzgldu na rne lokalne temperatury cianek komory spalania.
4. Intensywno ukierunkowanego ruchu adunku. Zwikszenie
intensywnoci ruchu adunku w cylindrze silnika o zaponie samoczynnym powoduje skrcenie czasu trwania okresu opnienia samozaponu.
5. Charakterystyki wtrysku i rozpylenia paliwa. Intensyfikacja
wtrysku paliwa i przyspieszenie rozwoju strug paliwa w pewnym stopniu sprzyjaj skrceniu okresu opnienia samozaponu.
6. Zmiana obcienia silnika. W zalenoci od konstrukcji pompy
wtryskowej wielko i zmienia si rnie. Jeli pocztek wtrysku paliwa w zalenoci od obcienia silnika nie ulega zmianie,
to wielko i wzrasta przy zmniejszaniu obcienia silnika na
skutek zmniejszenia cinienia i temperatury w cylindrze w chwili pocztku wtrysku paliwa. Jeeli przy zmniejszaniu obcienia
silnika pocztek wtrysku jest nieco pniejszy, to wielko i
maleje ze wzgldu na wiksze cinienia i temperatury adunku
w chwili pocztku wtrysku paliwa.
7. Zwikszenie prdkoci obrotowej wau korbowego. Zwikszenie
prdkoci sprania adunku, poprawienie rozpylania paliwa
oraz zwikszenie cinienia i temperatury adunku w chwili pocztku wtrysku paliwa powodowane jest take wzrostem prdkoci obrotowej wau korbowego silnika. W przypadku dzielonych komr spalania, przy wzrocie prdkoci obrotowej silnika,
Strona 150

wzrasta temperatura gardzieli i innych powierzchni przestrzeni
spalania. Powoduje to skrcenie okresu opnienia samozaponu i.
Druga faza procesu spalania, tzw. faza szybkiego spalania lub spalania
kinetycznego, trwa od chwili zaponu do osignicia maksymalnego cinienia w cylindrze. Faz t podzieli mona na dwie czci: od pocztku spalania do punktu b i od punktu b do punktu c (rys. 3.17).
W czasie pierwszej czci tej fazy spala si cz mieszanki palnej
przygotowanej w okresie opnienia samozaponu i i nastpuje szybkie
wydzielanie ciepa oraz narastanie cinienia. Zaczynajc od punktu b,
proces spalania limitowany jest szybkoci mieszania si paliwa
z powietrzem. Podczas tej fazy spalania nastpuje zasadnicza zmiana
charakteru spalania, a zatem wydzielania ciepa oraz narastania cinienia
w cylindrze. Na czas trwania i przebieg tej drugiej fazy spalania wpywa
szereg czynnikw, takich jak:
1. Ilo i stan paliwa doprowadzonego do cylindra w okresie czasu
i oraz ilo paliwa doprowadzonego w czasie drugiej fazy
spalania. Na ilo paliwa doprowadzonego w okresie opnienia
zaponu i wpywa czas trwania tej fazy. Przy mniejszej iloci
doprowadzonego paliwa w okresie czasu i, otrzymuje si
dp
. Im rozpylenie jest drobniejsze i im
d max
mniejsze wartoci
szybciej pierwsze porcje wtryskiwanego paliwa obejmuj objtoci adunku w cylindrze, tym intensywniejsze jest wydzielanie
ciepa i szybsze narastanie cinienia w drugiej fazie spalania.
2. Prdko ruchu adunku w cylindrze. Zwikszenie do okrelonej
wartoci prdkoci ruchu adunku w cylindrze intensyfikuje wydzielanie ciepa w fazie szybkiego spalania. Przy przewirowaniu
adunku w cylindrze, ilo wydzielonego ciepa w drugiej czci
drugiej fazy spalania maleje, natomiast ilo ciepa wydzielanego w pierwszej czci tej fazy nie ulega zmianie.
3. Typ komory spalania. Od typu komory spalania w istotny sposb
zaley charakter rozwoju drugiej fazy spalania, szczeglnie
w aspekcie jej wpywu na czas trwania okresu opnienia zaponu i i iloci mieszanki paliwowo-powietrznej przygotowanej
do spalania po jego rozpoczciu. Im wicej paliwa doprowadzane jest do warstwy przyciennej, tym mniejsza jest prdko wydzielania ciepa i mniejsza jest prdko narastania cinienia
w cylindrze.
Strona 151
ROZDZIA 5
4. Obcienie silnika. Przy zmniejszeniu obcienia silnika skraca
si czas trwania drugiej fazy spalania. Spowodowane jest to
zmniejszeniem dawki paliwa i skrceniem czasu jego doprowadzenia do cylindra.
5. Prdko obrotowa wau korbowego. Przy wzrocie prdkoci
obrotowej skraca si czas trwania drugiej fazy spalania w takim
stopniu, e czas ten liczony w stopniach obrotu wau korbowego
II prawie nie ulega zmianie. Wynika to z lepszego rozpylenia
paliwa, skrcenia czasu trwania wtrysku, wikszej intensywnoci ruchu adunku w cylindrze oraz wzrostu cinienia i temperatury. Czynniki te sprzyjaj przypieszeniu reakcji chemicznych.
Trzecia faza procesu spalania jest to faza spalania dyfuzyjnego, ktra
najbardziej uwidocznia si przy duych obcieniach doadowanych silnikw spalinowych. Spalanie dyfuzyjne ma miejsce wwczas, kiedy
moliwa prdko reakcji jest znacznie wiksza od prdkoci mieszania
si reagentw i szybko procesu spalania limitowana jest szybkoci
mieszania si reagentw. Spalaniu dyfuzyjnemu rozpylonego paliwa
ciekego towarzyszy podgrzanie i czciowe odparowanie kropel. Wok
kropli znajduje si parowy obok, a dalej znajduje si mieszanka paliwowo-powietrzna, ktrej skad i temperatura odpowiada warunkom zapalnoci. Do dalszej strefy unoszone s produkty spalania. Strefa spalania usytuowana jest midzy otoczk parow i powietrzem. Faza spalania
dyfuzyjnego rozpoczyna si w chwili osignicia maksymalnego cinienia - punkt h na rysunku 3.17 - i koczy w okolicy osignicia temperatury maksymalnej. Maksimum temperatury cyklu osigane jest zawsze
pniej ni maksimum cinienia. Zwizane jest to z tym, ze po zakoczeniu drugiej fazy spalania moe zachodzi intensywne wydzielanie
ciepa. Zwikszanie objtoci przestrzeni spalania powoduje, e cinienie
zaczyna male. Przy zwikszaniu si objtoci cylindra, to znaczy przy
dalszym pooeniu toka za GZP temperatura adunku maleje w mniejszym stopniu ni cinienie.
Naley zaznaczy, e wydzielanie ciepa w tym okresie jest w zasadzie
sterowalne. W wielu przypadkach, np.: w silnikach o zaponie samoczynnym z wysokim doadowaniem, prdko wydzielania ciepa
w trzeciej fazie spalania jest bliska prdkoci w drugiej fazie spalania.
Na rozwj i przebieg trzeciej fazy spalania wpywaj:
1. Ilo i jako rozpylenia paliwa wtryskiwanego po rozpoczciu
procesu spalania. Jeli wtrysk paliwa koczy si przed rozpoczciem trzeciej fazy spalania, to ilo ciepa wydzielonego w tej
Strona 152

fazie jest niewielka. Ma to miejsce szczeglnie przy maych obcieniach silnika.
2. Prdko ruchu adunku w cylindrze. Zwikszenie prdkoci ruchu adunku do pewnej wartoci zwiksza wydzielanie ciepa w
trzeciej fazie spalania. Przy przewirowaniu adunku wydzielanie
ciepa w tej fazie maleje. Zwizane jest to z pogorszeniem rozkadu paliwa w przestrzeni spalania i transportem produktw
spalania ze strefy jednego strumienia paliwa do strefy drugiego
strumienia. Czynniki te powoduj niepeno spalania i wzrost
zadymienia spalin.
3. Doadowanie silnika. Zastosowanie doadowania silnika powoduje zwikszenie iloci wydzielonego ciepa. Ilo ciepa wydzielonego w trzeciej fazie spalania moe by wiksza ni ilo
ciepa wydzielonego w fazie drugiej. Due s przy tym szybkoci wydzielania ciepa. Ze wzrostem stopnia doadowania silnika
czas trwania trzeciej fazy spalania i wydzielania ciepa wzrasta.
4. Zwikszenie prdkoci obrotowej wau korbowego. Powoduje
to, e doprowadzanie i rozpylanie paliwa intensyfikuj si,
a prdko ruchu adunku rwnie wzrasta ze wzrostem prdkoci obrotowej. Czas trwania trzeciej fazy spalania maleje,
jednak czas ten liczony w stopniach obrotu wau korbowego
wzrasta.
Czwarta faza procesu spalania, zwana dopalaniem, trwa od osignicia
maksymalnej temperatury cyklu do zakoczenia wydzielania ciepa. W
fazie tej ma miejsce take spalanie dyfuzyjne, ale przy maej prdkoci
mieszania, poniewa podstawowa cz paliwa i utleniacza zostaa ju
zuyta. W czasie tej fazy zachodzi take wypalanie sadzy. Przy
korzystnych warunkach moe zachodzi dostatecznie pene wypalanie
sadzy tworzcej si w czasie poprzednich faz spalania. Na rozwj
czwartej fazy spalania wpywaj:
1. Turbulentne pulsacje adunku. Zwikszaj one prawdopodobiestwo kontaktu w odpowiednim czasie czsteczek paliwa i utleniacza. Wysokoczstotliwociowe pulsacje zapewniaj odpowiednio du wzgldn prdko midzy czsteczkami sadzy
i adunkiem, konieczn do zakoczenia spalania.
2. Jako rozpylania paliwa wtryskiwanego w kocu procesu wtrysku. Im wiksza jest maksymalna rednica kropel, tym duej
trwa dopalanie paliwa. Wyduony wtrysk paliwa i dodatkowy
Strona 153
ROZDZIA 5
wtrysk paliwa mog powodowa wyduanie si procesu spalania. Pogorszeniu ulega wwczas nie tylko wykorzystanie ciepa,
ale pogarsza si take niezawodno pracy silnika. Powodem
tego moe by zakoksowanie si otworkw rozpylaczy i zwikszone odkady nagaru.
3. Wpadanie paliwa na chodne powierzchnie przestrzeni cylindrowej. Zjawisko to powoduje wyduenie si czasu trwania procesu dopalania.
4. Doadowanie silnika. Doadowanie silnika, jako zasada prowadzi
do pewnego wyduenia si dopalania paliwa ze wzgldu na
duszy czas trwania wtrysku i czsto ze wzgldu na pogorszenie
rozkadu paliwa w objtoci cylindra.
Przy zuyciu elementw silnika i jego aparatury paliwowej oraz przy
zmianie przekrojw przelotowych otworkw rozpylaczy, jako procesw tworzenia mieszanki palnej i jej spalania pogarsza si. Spalanie wydua si i czsto staje si spalaniem niecakowitym i niezupenym.
5.7. Tworzenie toksycznych

skadnikw spalin w czasie
procesu spalania
W czasie procesu spalania w silnikach tworz si dwie grupy szkodliwych skadnikw spalin:
produkty czciowego rozkadu i niezupenego spalania paliwa,
tlenki azotu.
Do pierwszej grupy szkodliwych skadnikw spalin zaliczamy: tlenek

wgla, wglowodory o rnej budowie i skadzie chemicznym oraz sadz.
Do drugiej grupy szkodliwych skadnikw spalin zaliczamy tlenki azotu
tworzce si podczas procesu spalania niezalenie od postaci i wasnoci
paliwa zasilajcego silnik.
Strona 154

Jeli w silniku spalana jest bardzo uboga mieszanka palna, to wwczas
spalaniu bdzie towarzyszya redukcja ste NOx (tlenkw azotu), CO,
oraz HC (wglowodorw) tak, jak pokazano to na rys. 5.18. Zjawisko to
jest korzystne tylko do pewnego stopnia, poniewa przy zbyt ubogiej
mieszance palnej moe wzrosn nie tylko koncentracja HC, ale wtedy
silnik bdzie rozwija mniejsz moc i mog nie wystpowa zapony
mieszanki palnej w cylindrach silnika.
Rysunek 5.18. Stenia (koncentracja) toksycznych skadnikw spalin

czterosuwowego tokowego silnika spalinowego o zaponie iskrowym
5.7.1. Tlenek wgla

Stenia CO osigaj due wartoci przy pracy silnika na mieszankach
bogatych < 1, ze wzgldu na niedostatek tlenu potrzebnego do zupenego spalania. Tworzenie tlenkw wgla jest rwnie skutkiem rozpadu
aldehydw tworzcych si w strefie ,,zimnego pomienia oraz dysocjacji dwutlenku wgla zachodzcej przy wysokiej temperaturze.
Wielkoci ste tlenku wgla dochodzi do 7 % przy zasilaniu silnika
bogatymi mieszankami palnymi i wynosi 0,2 0,3 % przy zasilaniu go
mieszankami ubogimi. Stenie CO wynoszce ok.: 1 % wystpuje przy
Strona 155
ROZDZIA 5
zasilaniu silnika mieszankami stechiometrycznymi i powodowane jest
nieidentycznoci skadu mieszanki palnej w poszczeglnych cylindrach
silnika wielocylindrowego.
W silnikach o zaponie samoczynnym tlenek wgla tworzy si w strefach
mieszanki bogatej, jednak ich stenia nie przekraczaj 0,2 0,3 %.
Szybkie obnienie temperatury i cinienia powoduje zakcenie rwnowagi termodynamicznej gazw podczas reakcji i nazywane jest
,,hartowaniem. Temperatura ,,zahartowania przy dopalaniu CO
w mieszance stechiometrycznej wynosi okoo 1000 K. Zjawisko to
powoduje, e reakcje utleniania CO na CO2 mimo, e istnieje wolny tlen
przeciga si na proces rozprania i wylotu spalin z cylindra oraz
przepyw spalin przez ukad wydechowy spalin.
5.7.2. Wglowodory
Wglowodory w spalinach wystpuj w postaci niecakowitego utlenienia i rozoenia wglowodorw w postaci par paliwa dla wszystkich warunkw pracy silnika.
W silnikach o zaponie iskrowym spalanie niezupene zachodzi w warstwie przyciennej (odpowiednio nisza temperatura). Grubo strefy gaszenia pomienia w tej warstwie wynosi 0,050,38 mm. Przy rednich
obcieniach silnika i zasilaniu go mieszankami ubogimi = 1,1 1,2
stenia wglowodorw s minimalne. Wzrost ste wglowodorw
przy zasilaniu silnika mieszankami bogatymi < 1 powodowany jest
brakiem tlenu.
W silnikach o zaponie samoczynnym niezupene spalanie i tworzenie
sadzy oraz wglowodorw (metan, etylen) powodowane jest zym rozpyleniem paliwa wypywajcego z rozpylacza po opadniciu iglicy rozpylacza. W silnikach tych, przy zorganizowanym stycznym ruchu adunku w cylindrze, strefy takie wystpuj z ,,podwietrznej strony strugi
paliwa. Koncentracja wglowodorw w spalinach tych silnikw jest
niewielka.
5.7.3. Tlenki azotu

Azot jako gaz obojtny chemicznie reaguje z tlenem przy wysokich temperaturach i cinieniach tworzc NO i niewielk ilo NO2. Utlenianie
Strona 156

azotu rozpoczyna si przy temperaturze wyszej od 1500 K, a przy
T = 2300 K i wyszej reakcja ta zachodzi do szybko (czas reakcji
wynosi 10-2 10-6 s).
Zgodnie z teori Zeldowicza [3] szybko tworzenia si NO okrela si
maksymaln temperatur w strefie reakcji, steniem tlenu i azotu
w spalinach, a nie zaley ona od waciwoci chemicznych paliwa.
Wedug Semenova mechanizm tworzenia si NO obejmuje dwie podstawowe reakcje, w ktrych aktywn rol odgrywaj atomy azotu i tlenu:
Maksymalne stenie NO w spalinach wystpuje przy pracy silnika na

mieszankach stechiometrycznych (przy = 1,0 1,05), kiedy stenie
tlenu w spalinach jest dostatecznie due, a temperatura maksymalna cyklu pracy jest niewiele nisza od temperatury maksymalnej wystpujcej
przy pracy silnika na mieszance bogatej (przy = 0,90 0,95).
5.7.4. Sadza
Sadza tworzy si w wyniku zjawiska pirolizy paliwa przy wysokich
temperaturach i cinieniach oraz niedoborze tlenu. Jednoczenie z sadz
tworzy si tlenek wgla, i wglowodory. Sadz tworz twarde sferyczne
kulki o rednicy okoo 0,45 m. Poczenia czstek sadzy tworz struktur sadzy o wymiarze kilku mikronw.
5.8. Zewntrzny bilans cieplny

silnika
Zewntrznym bilansem cieplnym silnika nazywamy rozdzia ciepa wydzielajcego si podczas procesu spalania na poszczeglne skadowe
(uytecznie wykorzystane ciepo i rne postacie strat ciepa). Bilans ten
pozwala oceni uyteczno wykorzystywanego ciepa, straty ciepa
i moliwoci ich zmniejszenia, efektywno wykorzystania energii spaStrona 157
ROZDZIA 5
lin wylotowych, okreli kierunki doskonalenia i poprawy wskanikw
pracy silnika oraz dokonywa obliczenia ukadu chodzenia silnika.
W wikszoci przypadkw bilans ten sporzdza si eksperymentalnie.
Sporzdza si go dla rnych warunkw pracy silnika, najczciej przy
pracy silnika wedug zewntrznej charakterystyki prdkociowej, pracy
wedug charakterystyk obcieniowych i rubowych, przy zmianie parametrw regulacyjnych silnika itp. Wyznacza si go w bezwzgldnych
jednostkach ciepa obliczanych dla 1 godz. pracy silnika lub dla czasu
pracy silnika, w ktrym zuywa on 1kg lub 1m3 paliwa. Mona sporzdza go take w wielkociach wzgldnych (udziaach lub procentach) to
jest odnoszc wielkoci skadowych bilansu do iloci doprowadzanego
ciepa.
Rwnanie zewntrznego bilansu ciepa wyraone w ilociach ciepa odniesionych do jednostki czasu:
& =Q
& +Q
& +Q
& +Q
& +Q
& +Q
&
Q
o
e
ch
spl
ns
ol
reszt
(5.12)
gdzie:
& wydatek ciepa wydzielanego w silniku w jednostce czasu,

Q
o
& ciepo ekwiwalentne mocy efektywnej rozwijanej przez silnik,
Q
e
& wydatek ciepa odprowadzanego do ukadu chodzenia silnika,
Q
ch
& wydatek ciepa odprowadzanego ze spalinami,

Q
spl
& wydatek ciepa traconego w silniku na skutek niecakowitego
Q
ns
i niezupenego spalania paliwa,
& wydatek ciepa przekazywanego do oleju smarujcego silnik,

Q
ol
&
Q
reszt ostatnia skadowa, okrelajca straty wydatku ciepa, ktre nie
zostay uwzgldnione w skadowych sporzdzanego bilansu ciepa.
Bilans cieplny mona sporzdzi w procentach okrelonych w stosunku
do cakowitej iloci wydzielonego ciepa. Wwczas:
Strona 158
qe =
q reszt
&
&
&
&
Q
Q
Q
Q
spl
e
100 ; q ns = ns 100 ;
100 ; q ch = ch 100 ; q spl =
&
&
&
&
Q
Q
Q
Q
o
o
o
o
&
Q
= reszt 100
&
Q
o
i rwnanie bilansu ciepa mona zapisa:
q e + q ch + q spl + q ns + q reszt = 100%
(5.13)
Cakowity wydatek ciepa wydzielajcego si w czasie 1godziny pracy

jest:
& = W G
Q
o
u
e
gdzie: Wu warto opaowa paliwa w
liwa
(5.14)
J
, Ge godzinowe zuycie pakg
kg
.
h
Wydatek ciepa ekwiwalentny mocy efektywnej jest:
& =N
Q
e
e
(5.15)
Wydatek ciepa przekazywanego do ukadu chodzenia mona obliczy

ze wzoru:
& =G
& C (t t )
Q
ch
ch
ch wy
wej
(5.16)
& wydatek cieczy chodzcej przepywajcej przez silnik,

gdzie: G
ch
kg
;
h
C ch ciepo waciwe cieczy chodzcej (dla wody C ch = 4186
kg
);
h
twy i twej temperatura cieczy chodzcej odpowiednio na wyjciu i na

wejciu do silnika, C.
Strona 159
ROZDZIA 5
Wydatek ciepa unoszonego za spalinami:
& = G M C '' t M C ' t

Q
spl
e
2 p spl
1 p o
(5.17)
gdzie:
G e M 2 Cp'' t spl wydatek ciepa unoszony ze spalinami wylatujcymi

z cylindra,
J
;
h
G e M1 Cp' t o wydatek ciepa doprowadzanego do silnika ze wie

mieszank paln,
J
;
h
Cp'' i Cp' odpowiednie molowe ciepa waciwe spalin i wieej

mieszanki palnej,
J
;
kmolC
tspl i to odpowiednia temperatura spalin i wieej mieszanki palnej, C.

Wydatek ciepa przekazywanego do oleju smarujcego silnik wyznacza
si drog pomiaru ciepa przekazywanego przez olej w chodnicy oleju.
& , a te
W przypadku pracy silnika przy 1 zwykle nie oblicza si Q
ns
&
straty ciepa wcza si do skadowej Q
reszt , ktr wyznacza si
z zalenoci:
&
&
&
&
&
&
Q
reszt = Q o Q e + Q ch + Q spl + Q ol
(5.18)
Jeli silnik pracuje przy < 1 to straty ciepa wynikajce z niecakowitego i niezupenego spalania oblicza si z wzoru:
& = (W ) G
&
Q
ns
u chem
e
gdzie wielko (Wu )chem w
J
oblicza si ze wzoru:
kg
(Wu )chem = A(1 )L o

Strona 160
(5.19)
(5.20)

Przy spalaniu paliwa o K = 0,50,45, warto A = 114106; za dla
K = 0,3, A 116106.
Strona 161
ROZDZIA 5
Strona 162
Tendencje rozwojowe
silnikw o zaponie
samoczynnym
ROZDZIA 12
Obecne kierunki rozwoju silnikw spalinowych determinowane s przede wszystkim czynnikami ekologicznymi i ekonomicznymi. Cigle zaostrzane przepisy dotyczce norm emisji CO2 i innych szkodliwych
skadnikw spalin, zwizane z ochron rodowiska oraz koniecznoci
zdecydowanej redukcji zuycia paliwa uwarunkowane s racjonalnym
gospodarowaniem energi i cig modernizacj tych silnikw. W Europie przepisami regulujcymi emisj szkodliwych skadnikw spalin s
normy EURO. Obecnie obowizujc norm jest EURO V, ktra wesza
w ycie z dniem 1stycznia 2011r.
Tabela 6.1. Wymagania norm Euro emisji jednostkowej skadnikw
toksycznych silnikw w testach sta-cjonarnych
Norma
CO
HC
NOx
PM
Wspczynnik
absorpcji
[m-1]
[g/kW*h]
Euro 4
1.5
0.46
3.5
0.02
0.5
Euro 5
1.5
0.46
2.0
0.02
0.05
Euro 6
1.5
0.46
0.5
0.02
Wyej wymienione czynniki przyczyniy si do zwikszonego zainteresowania silnikami o zaponie samoczynnym, w ktrych zuycie paliwa
jest mniejsze w stosunku do silnikw o zaponie wymuszonym, co przekada si na mniejsz emisj szkodliwych skadnikw spalin. Dugoterminowe prognozy wskazuj, e jeszcze przez wiele lat silnik spalinowy
bdzie dominujcym rdem napdu pojazdw samochodowych,
ze znacznym udziaem silnikw o zaponie samoczynnym, co przedstawia wykres na rys. 6.1.
Pomimo zalet jakimi we wspczesnych silnikach o zaponie samoczynnym s niskie zuycia paliwa, niski poziom emisji tlenku wgla (CO)
i wglowodorw (HC) zbliony do emisji silnikw o zaponie iskrowym
z trjfunkcyjnym reaktorem katalitycznym, a dalsza ich redukcja nie nastrcza problemw, to nadal prowadzone s prace, ktrych celem jest
obnienie emisji dwutlenku wgla (CO2) ze spalinami. Gwnym jednak
problemem w budowie silnikw o ZS s wysokie emisje tlenkw azotu
(NOx) i czstek staych (PM), ktrych poziom jest 5-8 razy wyszy ni
w silnikach ZI. Ograniczenie emisji tych szkodliwych skadnikw spalin
sprawia najwicej trudnoci [9].
Strona 164
TENDENCJE W DZIAANIACH NA RZECZ ZMNIEJSZENIA ZAGROE RODOWISKA

I BEZPIECZESTWA W RUCHU DROGOWYM
Rysunek 6.1. Przewidywana liczba i struktura samochodw osobowych

na wiecie do roku 2050
Limity emisji NOx i HC dla pojazdw z silnikami ZS i ZI, badanych

w tecie NEDC (New European Driving Cycle - nowy europejski cykl
jezdny) speniajcych obowizujc do niedawna norm EURO IV
przedstawia rys. 6.2.
Rysunek 6.2. Limity emisji HC i NOx pojazdw speniajcych norm

Euro IV [9]
Strona 165
ROZDZIA 12
Obecnie produkowane silniki spalinowe o zaponie samoczynnym wyposaone s w wysokocinieniowe ukady bezporedniego wtrysku paliwa
z dominujcym ukadem Common Rail, doadowanie turbosprarkowe,
ukad recyrkulacji spalin, ukady oczyszczania spalin z utleniajcymi reaktorami katalitycznymi typu Oxicat oraz reaktor DeNOx oraz filtry czstek staych.
Na rys. 6.3. schematycznie przedstawiono tendencje rozwojowe silnikw
o zaponie samoczynnym.
Rysunek 6.3. Tendencje dalszego rozwoju silnikw o zaponie

samoczynnym
Strona 166
Literatura
1. Ambrozik A., Marczenko A., Poniewski M., Szokotow N. K.:
Analiza egzergetyczna silnikw spalinowych. Wyd. Politechnika
witokrzyska, Kielce 1998 r.
2. Ambrozik A.: Wybrane zagadnienia procesw cieplnych w tokowych silnikach spalinowych. Wyd. Politechnika witokrzyska, Kielce 2003 r.
3. Ambrozik A.: Analiza cykli pracy czterosuwowych silnikw spalinowych. Wyd. Politechnika witokrzyska, Kielce 2010 r.
4. Bernhardt M., Dobrzyski S., Loth E.: Silniki samochodowe.
Wyd. WK, Warszawa 1988 r.
5. Gagolew N. M.: Rabocze processy dwigateli wnutriennevo sgorania. M. Maszgiz, 1950.
6. Heywood J. B.: Internal Combustion Engine Fundamentals. Mc
Graw-Hill Book Company, 1998.
7. Jovaj M. S., Arjangelski V. M., Vijert M. M., Voinov A. N.,
Stepanov Yu. A.: Motores de automobil. Editorial MIR, Moscu
1982.
8. ukanin W. N. i inni: Dwigateli Wnutriennovo sgorania. Moskwa. Wiszcza Szkoa, 2005.
9. Merkisz J.: Ekologiczne problemy silnikw spalinowych. Wyd.
Politechnika Poznaska, Pozna 1999.
10. Niewiarowski K.: Tokowe silniki spalinowe. Wyd. WK Warszawa 1967.
11. Pisinger S.:Verbrennungesmotoren. Lehrstuhl fr Verbrennungs
Krafmaschinen Rehinisch-Westfalische Technische Hochschule
Aachen, 2002.
12. Postrzednik S., mudka Z.: Termodynamiczne oraz ekologiczne
uwarunkowania eksploatacji tokowych silnikw spalinowych.
Wyd. Politechnika lska, Gliwice 2007.
ROZDZIA 13
13. Ure Rokosch: Ukady oczyszczania spalin i pokadowe systemy
diagnostyczne samochodw. Wyd. WK Warszawa, 2007 (tumaczenie z j. niemieckiego)
14. Wajand J. A., Wajand J. T.: Tokowe silniki spalinowe. Wyd.
WNT Warszawa, 1997.
15. Woschni G.: Wpyw przebiegu wywizywania ciepa na przebieg
cinienia i na obcienia cieplne w silniku wysokoprnym.
Biuletyn informacyjny HCP-COK855, 1968.
Strona 168

Ambrozik Teoria Silnikow

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ambrozik Teoria Silnikow

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Andrzej Ambrozik

Publikacja bezpatna, przeznaczona dla studentw kierunku studiw

Copyright 2012 Politechnika Warszawska

Utwr w caoci ani we fragmentach nie moe by powielany

Druk i oprawa: STUDIO MULTIGRAF sp. z o.o.,

2. Termodynamiczne cykle pracy

3. Czynnik roboczy i jego waciwoci ................ 51

4. Porwnawcze cykle pracy

4.2. Uoglniony model matematyczny procesw w cylindrze

5. Rzeczywiste cykle pracy

Wykaz waniejszych oznacze

a wspczynnik temperaturowy ciepa waciwego gazu pdoskona

c molowe ciepo waciwe, J/(kmol K)

c p molowe ciepo waciwe przy staym cinieniu, J/(kmol K)

c v molowe ciepo waciwe przy staej objtoci, J/(kmol K)

g przypieszenie ziemskie m/s2, jednostkowe zuycie paliwa z inde

& natenie przepywu, kg/s

q ciepo odniesione do jednostki iloci substancji, J/kg

R uniwersalna staa gazowa, J/(kmol K)

x& szybko wydzielania wzgldnej iloci ciepa podczas procesu spa

kt obrotu wau korbowego silnika, O.W.K.

0 chemiczny wspczynnik zmian molowych, kmol/kmol

stopie kolejnego procesu ekspansji, wielko szczeliny przekroju

sp wzgldna ilo pracy suww pompowych

p stopie wzrostu cinienia podczas procesu spalania

( z f z ) efektywny przekrj przelotowy na zaworze, m2

gsto kg/m3, wstpny stopie ekspansji podczas procesu spalania,

stopie wypenienia porwnawczego wykresu indykatorowego

funkcja przepywu gazu,

od otwarcie zaworu dolotowego,

1.1 Klasyfikacja tokowych

2. Wedug rodzaju wykorzystywanego paliwa rozrnia si silniki

paliwie lekkim (benzynowe i zasilane naft),

cikim paliwem ciekym (mazut, olej solarowy, olej napdowy),

paliwie gazowym (gaz generatorowy, gaz naturalny i inne

paliwie mieszanym, gdzie podstawowym paliwem jest gaz,

rnym paliwie (benzyna, nafta, olej napdowy i inne), s to

3. Wedug sposobu przemiany energii cieplnej na mechaniczn silniki dzielimy na:

silniki z zewntrznym doprowadzaniem ciepa. Do takich

silniki kombinowane, w ktrych spalanie paliwa realizowane

4. Wedug sposobu tworzenia mieszanki palnej silniki dzielimy na:

z zewntrznym sposobem tworzenia mieszanki palnej,

z wewntrznym sposobem tworzenia mieszanki palnej.

z adunkiem uwarstwionym, w ktrych w rnych strefach

5. Wedug zaponu mieszanki palnej rozrniamy silniki:

z zaponem mieszanki palnej od iskry elektrycznej (z zaponem iskrowym),

z komor wstpn i zaponem pomieniowym, w ktrych

6. Wedug sposobu realizacji roboczego cyklu pracy silnika dzielimy je na:

7. Wedug sposobu regulacji mocy zwizanego ze zmian obcienia silnika:

z ilociow regulacj mocy, w ktrej skad mieszanki palnej

z regulacj mieszan zmiana iloci i jakoci mieszanki palnej.

8. Wedug konstrukcji rozrnia si silniki:

Silniki tokowe, ktre z kolei dzielimy ze wzgldu na:

usytuowanie cylindrw dzielimy na pionowe rzdowe, poziome rzdowe, silniki V, gwiadziste

usytuowanie tokw dzielimy na jednotokowe

Silniki z wirujcymi tokami, ktre mog by trzech typw:

tok (wirnik) wykonuje planetarny ruch w korpusie,

korpus wykonuje ruch planetarny, za tok jest nieruchomy.

9. Wedug sposobu chodzenia rozrnia si silniki:

W samochodach stosuje si tokowe silniki spalinowe z zaponem od

1.2. Podstawowe wskaniki

Rysunek 1.1. Charakterystyki silnikw rnego przeznaczenia:

Tokowy silnik spalinowy moe pokonywa obcienie poczwszy od