Materiaoznawstwo- STOPY MIEDZI.

Stopy miedzi- stopy, w ktrych metalem podstawowym jest mied. Wyjtek: stopy miedzi ze
srebrem i zotem, ktre uwaa si za stopy srebra lub zota, jeeli zawarto tych metali jest co
najmniej rwna 10%.

Mosidze i brzy.
W zalenoci od liczby skadnikw (dodatkw stopowych) wyrnia si mosidze i brzy
dwuskadnikowe i wieloskadnikowe, a w zalenoci od przeznaczenia - stopy odlewnicze i do
przerbki plastycznej.

Mosidze
Mosidze- stopy miedzi, w ktrych gwnym dodatkiem stopowym (pierwiastkiem wystpujcym w
najwikszej iloci poza miedzi) jest cynk, a jego zawarto jest wiksza ni 2%. Zawarto innych
dodatkw stopowych jest niewielka, przy czym nazwy mosidzw zawierajcych je uwzgldniaj ten
fakt, np. mosidz aluminiowo-manganowo-elazowy.

Ukad rwnowagi fazowej mied-cynk

Fazy miedzi z cynkiem w stanie staym (jedynie dwie maj znaczenie techniczne):
- roztwr stay cynku w miedzi, krystalizujcy w ukadzie A1, tym samym co mied,
- roztwr stay na bazie fazy midzymetalicznej CuZn, krystalizujcy w sieci A2.
W wysokich temperaturach faza posiada nieuporzdkowane, przypadkowe rozmieszczenie
atomw w sieci krystalicznej. Podczas ochadzania, w temperaturach 454468C, sie przestrzenna
ulega uporzdkowaniu tworzc nadstruktur ( ').
Stopy jednofazowe , skonne do gruboziarnistoci, po odlaniu i szybkim chodzeniu maj budow
dendrytyczn . Wolno chodzone lub wyarzone ujednoradniajco uzyskuj struktur
jednorodnego roztworu a po przerbce plastycznej i rekrystalizacji - budow komrkow z
utworami bliniaczymi.
Stopy dwufazowe +' odlane posiadaj przewanie budow iglast. Po przerbce plastycznej na
gorco uzyskuj regularn komrkow struktur. Stopy miedzi z cynkiem, w miar wzrostu
zawartoci cynku, zmieniaj struktur i waciwoci. Najwiksz plastyczno ma stop jednofazowy a
o zawartoci 3032% Zn. Po przekroczeniu granicy obszaru jednofazowego wyduenie zmniejsza
si. Wytrzymao natomiast osiga maksimum przy zawartoci ok. 45% Zn, po czym gwatownie
maleje. Ze wzgldu na minimaln plastyczno i wytrzymao fazy ', techniczne znaczenie jako
materiay konstrukcyjne maj tylko stopy do zawartoci ok. 44% Zn.

Zasady tworzenia znakw i cech mosidzw

I Sposb-znak.
Na pocztku stawia si symbol chemiczny metalu podstawowego Cu, po nim umieszcza si symbol
metalu bdcego gwnym dodatkiem stopowym Zn z liczb wskazujc procentow jego zawarto
w stopie, wyraon w liczbach cakowitych. Dalej, w kolejnoci zmniejszajcych si zawartoci
procentowych, podaje si pozostae dodatki stopowe. Gdy zawarto skadnika dodatkowego nie
przekracza 1%, to wwczas cyfr opuszcza si. (np: CuZn40Mn3Fe zawarto cynku wynosi ok 40%,
manganu ok. 3%, i elaza ok. 1%).

II Sposb-cechy.
Mied oznaczona jest liter M, ktra stoi na pierwszym miejscu. Drugie miejsce zajmuje litera
odpowiadajca dodatkowi stopowemu wystpujcemu w najwikszej iloci (gwny skadnik
stopowy - cynk nie wchodzi do cechy). W podanym wyej przykadzie bdzie to rwnie litera M,
oznaczajca mangan. Po tych dwch literach stawia si liczb odpowiadajc procentowej
zawartoci miedzi, a wic 55. Cech w podanym przykadzie bdzie zatem MM55.

Mosidze odlewnicze
Stopy wieloskadnikowe. W stopach tych ow i krzem poprawiaj lejno, natomiast aluminium,
mangan i elazo podwyszaj waciwoci wytrzymaociowe. Ow, poza lejnoci, poprawia
jeszcze skrawalno, przyczynia si on do tworzenia kruchego wira, atwo odpadajcego od
skrawajcego narzdzia (powd: nie rozpuszcza si w miedzi oraz wystpuje w postaci odrbnej
fazy). Aluminium, krzem, mangan i cyna przyczyniaj si do wzrostu odpornoci mosidzw na
korozj (dodatkowo: krzem do wzrostu odpornoci na cieranie).
Zawarto cynku i dodatkw stopowych w mosidzach odlewniczych jest tak dobrana, e posiadaj
one zwykle struktur +', czsto z wydzieleniami faz zawierajcymi dodatki stopowe. W tym
zakresie skadw waciwoci wytrzymaociowe mosidzw s najwiksze oraz stopy maj najlepsze
waciwoci odlewnicze wobec bliskiego pooenia linii likwidus i solidus.
Waciwoci mechaniczne mosidzw zale od sposobu lania. Ich wartoci liczbowe podane w
normie s wartociami minimalnymi, tzn. e wartoci wysze uzyskane w czasie prb s podane i
oczekiwane.

Mosidze do przerbki plastycznej

Wyrnia si stopy miedzi cynkiem, stopy miedzi z cynkiem z dodatkiem oowiu oraz stopy miedzi z
cynkiem i innymi dodatkami stopowymi z wyczeniem oowiu. Znaczenie dodatkw stopowych jest
tu analogiczne jak w stopach odlewniczych. W stosunku do mosidzw odlewniczych, w mosidzach
przerabianych plastycznie zawarto cynku i innych dodatkw stopowych jest zwykle mniejsza, taka
aby materia posiada struktur o wysokich waciwociach plastycznych: lub z pewn iloci fazy
'. Mog te wystpowa, w niewielkiej iloci, wydzielenia bogate w pozostae skadniki stopowe. 7
Stopy miedzi z cynkiem atwo poddaj si przerbce plastycznej na zimno. Zdolno t ogranicza
dodatek oowiu w stopach o wyszej zawartoci cynku, np. w stopie CuZn40Pb2. Podczas przerbki
plastycznej na zimno mosidze ulegaj znacznemu umocnieniu. Stopy miedzi z cynkiem do przerbki
plastycznej s dostarczane w postaci prtw, ksztatownikw, drutw, blach, rur i tam.

Brzy
Brzy-stopy miedzi, w ktrych gwnym dodatkiem stopowym nie jest cynk lub nikiel. Zawarto
gwnego dodatku jest zwykle wiksza ni 2%. W zalenoci od jego nazwy wyrnia si brzy
cynowe, aluminiowe, krzemowe, berylowe, manganowe i inne. Nazwy s bardziej zoone, gdy brzy
s stopami wieloskadnikowymi, np. brz cynowo-cynkowy.

Ukady rwnowagi fazowej

Ukad mied-cyna
Praktyczne zastosowanie maj stopy do zawartoci ok. 20% Sn.
Przy tych steniach mied i cyna tworz nastpujce fazy stae:
- - roztwr stay cyny w miedzi o strukturze krystalicznej miedzi Al, o zmiennej rozpuszczalnoci w
stanie staym.
W warunkach technicznych uzyskuje si znaczne zawenie obszaru wystpowania fazy a. Uzyskanie
struktury rwnowagi wymaga bardzo powolnego chodzenia;
- - roztwr stay na bazie fazy midzymetalicznej Cu5Sn6 o strukturze A2, ulegajcy przemianie
eutektoidalnej na mieszanin (+);
- - roztwr stay, rnicy si od fazy tylko sposobem rozmieszczenia atomw w sieci.
Ulega on przemianie eutektoidalnej, dajc mieszanin (+);
- - roztwr stay na bazie fazy midzymetalicznej Cu31Sn8 o zoonej strukturze ukadu
regularnego, ulegajcy przemianie eutektoidalnej na mieszanin faz (+).
Praktycznie nie zachodzi, faza jest trwaa do temperatury otoczenia.
W technicznych warunkach struktura stopw miedzi z cyn w temperaturze otoczenia jest wic
nierwnowagowa: do okoo 8% Sn stopy s jednofazowe , a powyej tej zawartoci maj budow
skadajc si z fazy i eutektoidu (+). Na wykresie rwnowagi Cu-Sn obserwuje si szeroki
zakres temperatur pocztku i koca krzepnicia roztworu staego , osigajcy ponad 150C. Tak
znaczna rnica temperatur midzy lini likwidus i solidus oraz maa szybko dyfuzji cyny w miedzi
sprzyjaj wystpowaniu segregacji dendrytycznej (niejednorodnoci skadu chemicznego w obrbie
dendrytw (ziarn pierwotnych)).
Gdy temperatura ciekego roztworu cyny w miedzi osiga warto t1, wydzielaj si pierwsze
krysztay skadzie 1. Podczas obniania temperatury faza zmienia swj skad wzdu linii
solidus od 1 do 5% Sn. Jednoczenie ciecz zmienia swj skad wzdu linii likwidus od 5% Sn do 2.
W wypadku omawianego stopu(?) zawarto Sn we wntrzu pierwszych ziarn i w warstwie
zewntrznej ostatnich skrzepnitych ziarn teoretycznie waha si od 1 do 2. W rzeczywistych
warunkach krystalizacji tak duej segregacji nie obserwuje si. Rosnce ziarna pywaj" w cieczy i
skadnik wyej topliwy (Cu) dyfunduje z ziarn do cieczy, a skadnik niej topliwy (Sn) - z cieczy do
ziarn. Dyfuzja zachodzi rwnie w samych ziarnach, w trakcie ich wzrostu i po skrzepniciu stopu w
dostatecznie wysokiej temperaturze. Proces dyfuzji, mimo maej szybkoci dyfuzji cyny w miedzi,
powoduje wic pewne wyrwnanie skadu chemicznego - ujednorodnienie. W czasie trawienia
zgadu metalograficznego, odczynnik trawicy reaguje w rnym stopniu z poszczeglnymi
fragmentami dendrytw o zmiennym skadzie chemicznym, rnie je zabarwiajc. Waciwoci
mechaniczne stopw miedzi z cyn zale od zawartoci cyny. Maksymaln wytrzymao i
wyduenie maj stopy o zawartoci cyny odpowiadajcej w przyblieniu granicznej. Segregacja
dendrytyczna w stopie zawierajcym 5% Sn rozpuszczalnoci w roztworze , natomiast twardo
powiksza si w sposb cigy.

Ukad mied-aluminium
W zakresie technicznego zastosowania stopw - do okoo 11% Al, wystpuj w stanie staym fazy:
- - roztwr stay aluminium w miedzi, krystalizujcy w sieci Al,
- - roztwr stay na osnowie fazy midzymetalicznej Cu3Al o strukturze A2, ulegajcy przemianie
eutektoidalnej na mieszanin fazy (+2),
-2 - roztwr stay na osnowie fazy midzymetalicznej Cu3Al4 o skomplikowanej strukturze ukadu
regularnego.
W temperaturze okoo 365C fazy i 2 tworz faz 2 w wyniku przemiany perytektoidalnej. W
warunkach technicznych faz 2 pomija si, gdy pojawia si ona dopiero po dugotrwaym
wyarzaniu. Stopy miedzi z aluminium przy niszych zawartociach aluminium s jednofazowe , a
przy wyszych maj budow roztworu z eutektoidem (+2) . Wobec maej odlegoci midzy lini
likwidus i solidus, zwykle nie obserwuje si segregacji dendrytycznej w roztworze .
Waciwoci mechaniczne stopw zalene s bardzo wyranie od zawartoci aluminium. Faz w
stopach aluminium mona przechodzi, podobnie jak austenit w stopach elaza. Przechodzona faza
, zawierajca ponad 11% Al, ulega czciowemu uporzdkowaniu na faz 1. Chodzenie z
szybkoci wiksz ni krytyczna powoduje bezdyfuzyjn przemian martenzytyczn obu faz na
mieszanin faz ' i '1 wygldzie zblionym do martenzytu w stalach. Przemiana ta jest
odwracalna; przy nagrzewaniu nastpuje powrt do struktury rwnowagi.

Zasady tworzenia znakw i cech brzw

Znak brzw formowany jest w ten sam sposb, co mosidzw.
Cecha natomiast zaczyna si od litery B, co oznacza brz. Nastpnie, w brzach w ktrych gwnym
skadnikiem jest cyna, wystpuje liczba, ktrej kolejne liczby lub cyfry wyraaj procentow
zawarto cyny, potem cynku i na kocu oowiu. Np. brz cynowo-cynkowo-oowiowy o skadzie 4%
Sn, 7% Zn i 6% Pb ma cech B476. Inne brzy maj jeszcze po literze drug liter: A (brz
aluminiowy), (brz krzemowy), (brz berylowy), (brz manganowy). Po tych dwch literach
nastpuje rwnie liczba opisujca skad chemiczny stopu.

Brzy odlewnicze
W brzach tych skadnikami gwnymi s: cyna (do 11%), aluminium (do 11%) i krzem (do 4%). S to
przewanie stopy wieloskadnikowe. W brzach cynowych cynk zastpuje drog cen i poprawia
lejno, fosfor polepsza waciwoci przeciwcierne, za ow wpywa korzystnie na szczelno
odleww, poprawia skrawalno i waciwoci przeciwcierne.
W brzach aluminiowych elazo, nikiel i mangan podwyszaj waciwoci wytrzymaociowe, a
dwa ostatnie rwnie i odporno korozyjn.
W brzie krzemowym mangan poprawia waciwoci wytrzymaociowe, za cynk - odlewnicze.
Brzy odlewnicze s stopami wielofazowymi; np. cynowy CuSn10 posiada struktur roztworu z
eutektoidem (+); aluminiowy Cu A110Fe3Mn3 - roztworu z eutektoidem (+2). W brzach
wieloskadnikowych mog te wystpowa wydzielenia bogate w dodatkowy skadnik, np. faz
elazow w brzie CuA110Fe3Mn2, ow w brzie CuSn10Pb10.
Waciwoci mechaniczne brzw zale od rodzaju gwnego skadnika stopowego: najnisz
wytrzymao na rozciganie maj brzy cynowe z dodatkiem oowiu (150 250 MPa), wysz
brzy cynowe i brz krzemowy (220360 MPa), a najwysz aluminiowe (500-640 MPa).
Waciwoci mechaniczne poszczeglnych gatunkw brzw zale te od sposobu odlewania.

Brzy do przerbki plastycznej

Niektre gatunki brzw do przerbki plastycznej:
- PN-92/H-87050 (stopy miedzi z cyn),
-PN-92/H-87051 (stopy miedzi z aluminium),
-PN-92/H-87060 (specjalne stopy miedzi).
S to stopy dwuskadnikowe i wieloskadnikowe. Skadnikami gwnymi w przedstawionych grupach
s: cyna (do 8,5%), aluminium (do 11%), krzem (do 3,5%), beryl (do 2,1%). Brzy cynowe oprcz
cyny mog zawiera cynk i ow. Ich znaczenie jest takie samo jak w stopach odlewniczych.
Dodatki manganu, elaza i niklu, wprowadzone do brzw aluminiowych, poprawiaj ich
waciwoci tak, jak w stopach odlewniczych. Waciwoci wytrzymaociowe brzw krzemowych
podwysza mangan, za skrawalno brzw berylowych poprawia ow. Naley zauway, e
gwne i dodatkowe skadniki stopowe - stosowane s zazwyczaj w mniejszych ilociach ni w
stopach odlewniczych, co podyktowane jest koniecznoci uzyskania lepszych waciwoci
plastycznych. Brzy do przerbki plastycznej maj najczciej struktur jednofazowego roztworu ,
np. cynowy CuSn6 i aluminiowy CuA15.
W strukturze brzw cynowych moe te wystpi niewielka ilo eutektoidu ( + ). Budow
wielofazow maj rwnie brzy aluminiowe wieloskadnikowe: roztwr i eutektoid (+2).
Podobnie jak w brzach odlewniczych, w brzach do przerbki plastycznej mog wystpowa
wydzielenia bogate w dodatkowe skadniki stopowe, jednake przewanie w mniejszej iloci.
Omawiane stopy miedzi atwo poddaj si przerbce plastycznej na zimno, ktra powoduje silne
ich umocnienie. Zalenie od wielkoci umocnienia wyrnia si zwykle stany stopw: wyarzony
(mikki), twardy i sprysty. W wyniku odksztacenia plastycznego mona uzyska ponad
dwukrotny wzrost wytrzymaoci tego brzu. Podobny wzrost wytrzymaoci wystpuje w wypadku
brzw aluminiowych i krzemowych. W brzach berylowych natomiast mona uzyska wysokie
waciwoci zarwno wytrzymaociowe jak i plastyczne, porwnywalne z waciwociami stali
ulepszonych cieplnie. Jest to moliwe dziki poczeniu przerbki plastycznej z utwardzaniem
wydzieleniowym. Wyroby wykonywane z brzw do przerbki plastycznej to: blachy, tamy, rury,
prty, druty, ksztatowniki.

Obrbka ciepa stopw miedzi

Wyarzanie ujednoradniajce
Stosowane jest w wypadku stopw przeznaczonych do przerbki plastycznej i jest zabiegiem
poprzedzajcym ten proces. Jego celem jest zmniejszenie segregacji dendrytycznej - miejscowej
niejednorodnoci skadu chemicznego, a tym samym i waciwoci mechanicznych. Wystpuje ona
bezporednio po odlaniu stopu i moe stwarza trudnoci przy jego przerbce plastycznej.
Wyarzanie ujednoradniajce jest zbdne w wypadku stopw o maej skonnoci do segregacji
dendrytycznej. Gdy niejednorodno struktury jest znaczna, tak jak to ma miejsce np. w brzach
cynowych, obrbka ta jest konieczna. Wyarzanie przeprowadza si w temperaturach do
wysokich, nie powodujcych jednak przemian fazowych. Dla brzw cynowych s to temperatury
650 750C. Proces jest czasochonny - trwajcy do kilkunastu godzin, co wynika z maej szybkoci
dyfuzji cyny w miedzi. Dla ujednorodnienia struktury mosidzw wystarcza natomiast
kilkugodzinne wyarzanie w temperaturze okoo 700C.

Wyarzanie rekrystalizujce
Podczas przerbki plastycznej na zimno, wobec zmian waciwoci mechanicznych , zdolno
materiau do dalszego odksztacania zostaje zahamowana. Jeeli warunki technologiczne wymagaj
dalszego prowadzenia procesu, naley zastosowa midzyoperacyjn obrbk ciepln, nazywan
wyarzaniem rekrystalizujcym, dla przywrcenia poprzednich waciwoci stopu. Wyarzanie
rekrystalizujce moe by te obrbk kocow po przerbce plastycznej na zimno; uzyskany
wtedy stan ma nazw handlow wyarzony (mikki). Zmiany waciwoci mechanicznych, ktre
zachodz w zgniecionym stopie pod wpywem temperatury.
W materiale odksztaconym widoczne s wyduone ziarna roztworu z licznymi pasmami
polizgw. Po wyarzaniu rekrystalizujcym ziarna uzyskuj charakterystyczn komrkow
budow z utworami bliniaczymi. Temperatura pocztku rekrystalizacji mosidzu CuZn37, tj.
najnisza temperatura w ktrej rozpoczyna si proces zarodkowania nowych, nieodksztaconych
ziarn, wynosi okoo 250C. W praktyce przemysowej, przy tym wyarzaniu, stosuje si
temperatury o 100200C wysze od temperatury rekrystalizacji, dla zapewnienia odpowiedniej
szybkoci procesu. Z drugiej strony, proces prowadzony w temperaturach zbyt wysokich lub przez
nadmiernie dugi czas jest niekorzystny, gdy moe doprowadzi do gruboziarnistoci materiau.
Wielko ziarn jest wanym czynnikiem okrelajcym jako pwyrobw, zwaszcza blach do
gbokiego toczenia. Nadmiernie due ziarno, w stosunku do stopnia odksztacenia i gruboci
toczonej blachy, powoduje wady powierzchni (groszkowato), a nawet pknicia.
Wyarzanie odprajce
Przeprowadza si w celu usunicia napre szcztkowych (wewntrznych), wywoanych
zastosowanym uprzednio procesem technologicznym, takim jak: odlewanie, spawanie, a zwaszcza
przerbka plastyczna na zimno. Nieodprone stopy miedzi wykazuj bowiem skonno do korozji
napreniowej, tj. do pkania podczas przebywania w specyficznych rodowiskach korozyjnych,
zawierajcych najczciej amoniak, azotany, chlorki, rt. Korozja napreniowa mosidzw
nazywana jest te czasem pkaniem sezonowym. Nazwa ta pochodzi std, e zjawisko nagego
pkania wyrobw mosinych skadowanych na powietrzu wystpuje w pewnych okresach czasu i w
wikszym nasileniu, z powodu ladw amoniaku w powietrzu. Temperatur i czas wyarzania
odprajcego dobiera si tak, aby w odranym materiale waciwoci mechaniczne nie spady
poniej wymaganych dla danego stanu. Dla wikszoci stopw miedzi temperatura procesu wynosi
200250C, a czas - kilkanacie godzin. Chodzenie wyrobw powinno by powolne, najlepiej wraz
z piecem, aby nie wprowadzi nowych napre. Prawidowo odprone wyroby nie maj
skonnoci do korozji napreniowej.
Ulepszanie cieplne
Brzy aluminiowe, o zawartoci od okoo 9% Al, mona poddawa ulepszaniu cieplnemu,
polegajcemu na hartowaniu i odpuszczaniu. Faz w stopach aluminium mona bowiem
przechodzi, podobnie jak austenit w stopach elaza . Ulepszaniu cieplnemu podlegaj brzy
odlewnicze oraz wieloskadnikowe brzy do przerbki plastycznej o odpowiedniej zawartoci
aluminium. Stopy te hartuje si najczciej z temperatury ok. 950C, a odpuszcza w 400600C
przez 2 3 godziny. Hartowanie powoduje utwardzenie stopu i spadek plastycznoci;
wytrzymao na rozciganie pozostaje nie zmieniona. Odpuszczanie pocztkowo powiksza
twardo i wytrzymao w wyniku tworzenia si submikroskopowych wydziele przesycajcych
faz. Przy wyszych temperaturach odpuszczania twardo maleje, natomiast bardzo poprawia si
plastyczno wskutek koagulacji wydziele.