You are on page 1of 184

WSKAZWKI

do

CWICZEN STYLISTYCZNYCH
POLSKICH.
Przez

Adolfa Dygasiskiego.
INSTYTUT
BADA I.ITF" * '"KICH

B I B L I O T E K A

^ 3.

w'crs.c&'"-/cir ul. Nowy wiat 77

cv

WARSZAWA.
NAKAD GEBETHNERA

1889.

WOLFFA.

/I,03B0Jien0 ItenaypoK).
Bapuiaea, dna 15 Omumpn 1887 z.

l'
n i w Vv bt

V 7'

yvv^w
v-yv^v'w-w
Warszawa,Druk S. Orgelbranda Synw, Krak.-Przedm. Nr. 66

' *? ^
>< i

ftp

PRZEDMOWA.
Majc na uwadze, i zarwno ustne jak pi
mienne wypracowania stanowi najlepszy rodek
w nauce ojczystego jzyka, a literatura nasza peda
gogiczna nie odznacza si pod tym wzgldem bo
gactwem, zwaszcza gdy idzie o praktyk nauczy
cielsk, sdz, i ksika moja przyniesie niejaki
poytek. Uwagi o stylu staraem si oprze na
gruncie psychologicznym- by moe, i nie podoaem
w zupenoci temu zadaniu.
Co si tyczy doboru przedmiotw do wypra
cowali, korzystaem gwnie z prac: E. Kehra,
I. Venna, W. Somniera, .1. Kehreina, 1). G. Herzoga,
Fr. Linniga, A. Mobus'a, L. Rudolph'a, C. H. Reihardt'a, Hartunga i t. d.
Ukad ksiki wyda mi si najwaciwszy
taki, jaki przedstawiam.
Autor.

'

rr

-i

..

te

I . 'i

;W

Uwagi wstpne.
Wypracowanie albo wiczenie stylistyczne jest
to wyraenie na pimie myli o jakim przedmiocie.
Ju wypowiedzenie lub napisanie jednego zdania czyli
sdu nie moe si obej bez umysowego wysiku, tem
bardziej umysow czynnoci jest podanie caego sze
regu myli uzwizkowanycli midzy sob. Kto pisze,
musi myle, a u t w r p i s a r s k i o t y l e m a warto, o ile
pisarz dobrze myli.
Kady utwr pisarski daje si streci do jednej
gwnej myli, ktra, postawiona na czele, nosi nazw
tematu lub tytuu. Ot, w czynnoci pisania chodzi
o w y s z u k a n i e w s z y s t k i c h myli, objtych p r z e z d a n y
temat; nastpnie naley myli owe uporzdkowa-, osta
tecznie za trzeba im nada pewn form. Wszystkie
myli danego utworu pisarskiego, zesumowane w tema
cie, odszukane i uporzdkowane, stanowi tre tego
utworu; wyraenie ich za, e tak powiemy^ w szacie
jzykowej stanowi forme.

Myli nasze kojarz si niekiedy atwo, jedna po


drugiej szybko nastpuj, poniewa dobrze znamy
przedmiot, o ktrym mamy pisa. Std wynika, i
mona tylko mwi i pisa o rzeczach znanych. Atoli
i to pewna, e niektre rzeczy albo niektre stosunki
rzeczy s do poznania atwiejsze, ni inne. Tak np.
atwiej pozna rolin ze wzgldu na jej powierzchow
no, ni na jej wewntrzne ycie; ale o wiele trudniej
ju zrozumie i objani sobie przyczyny wzrostu oraz
rozwoju roliny. Co si daje ima zmysami, to si
atwo przechowuje w pamici, atwo si odtwarza
i atwo, jako wyrazy, idzie pod piro. Ale umys
ludzki z danych, poznanych za pomoc zmysw, wnosi
nieraz o rzeczach i stosunkach takich, ktrych spostrzedz nie mona. Widoczna wic, i gatunek myle
nia, czyli treci, stanowi o gatunku formy. Albo
przedmiot jaki opisujemy, opowiadamy o nim wszystko,
co wiemy,albo znowu dowodzimy, e dany przedmiot
jest lub nie jest takim, za jaki si go powszechnie
uwaa. Std to pochodzi, i tok naszych myli raz
jest opisowy, opowiadajcy, historyczny, a inn raz
przekonywajcy, dowodzcy, wyjaniajcy. Do niego
stosuje si te i forma utworu pisarskiego. Rzeczy,
ktrych nie widzimy, nie syszymy, nie dotykamy, nie
imamy wchem ani smakiem, nie moemy opisywa; ale
bytu ich jednak moemy dowodzi na zasadzie tego, co
imamy zmysami. Tak np. dowodzi si istnienia ato
mw, lub e najkrtsz odlego midzy dwoma
punktami stanowi linia prosta. To samo mona powie
dzie o dowodzeniach, dotyczcych istnienia lub nie
istnienia jednej siy, duszy i t. d. Z natury mylenia
naszego wynika, e wszelk uzwizkowan wiedz

swoj o jakim przedmiocie przedstawiamy w formie


historyi lub filozofii.
Zdawaoby si tutaj, e forma jest czem pod
rzdniejszym od treci; ale pamitajmy, e form
rwnie wytwarza ludzki umys, podobnie jak tre.
On to, ilekro wydaje ze siebie tre, stwarzajnaitk,
a ilekro przyobleka si w pikn form, wydaje na
wiat sztuk. Oba te pody ludzkiego umysu, ludzkiego
ducha, jak chc niektrzy, nie s od siebie tak dalece
rne. Sztuka jest tak dobrze wiedz, jak i nauka;
bezmylny sztukmistrz, czy te badacz, nie posiadajcy
sztuki przedstawienia swej wiedzy, staj na jednym
poziomie. Trudno byoby uwierzy w warto jednego
lub drugiego. Kto posiada znakomite pomysy, a nie
znajduje dla nich adnej formy, ten ginie dla
gatunku ludzkiego tak samo, jak mistrz w sztuce,
ktry piknych form nie ma czeui wypeni. Caa
rnica midzy nauk a sztuk polega na punkcie
widzenia; ale wszdzie musi by nauka i wsz
dzie sztuka; punkt widzenia znowu zaley od psychicznoci czowieka. Wiemy, wic czujemy, chcemy
i dziaamy, a mona to bra i odwrotnie. Kto
zosta wzruszony a do ez dzieem sztuki, ten unis
ze sob przekonanie tej samej wartoci o jakiej
prawdzie, jak gdyby z innem rodzajem znowu wzru
szenia wysucha dowodze filozofa,
goszonych ze
spokojem. Kady czowiek jest na swj sposb
subjeklywny, od czego zaley jego objeldywno, ktra,
waciwie mwic, jest mod subjektywnoci. Bo
wprawdzie iuiat istnieje; ale my go rozwaamy, opisu
jemy i dowodzimy w utworach nauki i sztuki.

Z tego, comy powiedzieli, wynika, i autorczy


to opowiada, czy dowodzi, czy jest filozofem lub histo
rykiem, zawsze pragnie przez dzieo swoje naucza
lub wzrusza, przemwi do rozumu lub do jakich
uczu swych blinich. Dziki temu stanowisku, wszelki
utwr pisarski moe by naukowy lub nadobny, dydak
tyczny lub estetyczny, czstokro za jest on jednym
i drugim.
W utworach historycznych mona odrnia opisy
od historycznych opowiada. W pierwszych mamy
za cel przedstawi obraz przedmiotu, tak jak 011
istnieje w przestrzeni; w drugich usiujemy przed
stawi pewne zdarzenie, jak ono odbyo si w czasie.
Wprawdzie myli nasze nastpuj zawsze jedna po
drugiej, jednake w opisie zestawiamy je obok siebie,
odnosimy do wspczenie istniejcych cech opisy
wanego przedmiotu; natomiast w opowiadaniu histo
rycznym sigamy do odlegego czstokro pocztku
zdarzenia, a myli nasze zestawiamy nastpczo. Jeden
i ten sam przedmiot moe suy za temat opisu
lub opowiadania. Ko, jako taki, ze wzgldu na sw
posta, sposb ycia, przymioty, ras i uyteczno dla
czowieka, kwalifikuje si do opisu. Jeeli natomiast
signiemy do jego rodowodu i bdziemy przedstawiali,
jak on rol odgrywa na rnych stopniach cywilizacyi rnych narodw, jakie, byy sposoby jego hodowa
nia, jak razem z czowiekiem dosta si 11a nieznane
sobie dotd ldy (Ameryka), bdzie on stanowi temat
do opowiadania.
Powiemy wicej, jeden i ten sam przedmiot moe
suy za temat tak dobrze opisu lub opowiadania, jak
i filozoficznej rozprawy. Jeeli bdziemy chcieli okaza,

e ko w usugach, jakie oddaje czowiekowi, nie


moe by zastpiony przez adne inne zwierz", to
bdziemy musieli tego dowodzi, zestawiajc rne
znane fakta i wyprowadzajc z nich wasne wnioski.
W zupenie podobny sposb mona opisywa drukar
stwo, podajc obraz wszystkiego tego, co si robi
w drukarni; albo przedstawi w opowiadaniu history
tego wynalazku oraz jego rozwoju a do dni naszych;
albo napisa rozpraw, wykazujc i udowadniajc,
e druk przyczyni si do szybkiego rozwoju nauki".
Najczciej znajdujemy w poczeniu historyczne trak
towanie przedmiotu z filozoficznem.
Jako przejcie od opowiadania do rozprawy,
uwaa naley wszelkie porionania i przyrwnania.
Logicznie biorc, nastpuj one po opisach i opowia
daniach, gdy, chcc porwna dwa przedmioty lub
wicej, naley je przedtem zna dokadnie, to jest
umie ich history; inaczej nie mona porwnywa
Aleksandra Wielkiego z Cezarem, Gutenberga z Ko
lumbem, yta z pszenic, krowy z owc, koyski
z trumn i t. d. Nie jest to jeszcze jednak
rozprawa, poniewa porwnywanie jedynie jakich
przedmiotw niczego nie dowodzi, a wszelkie wnioski
oraz argumenta z porwnania dopiero wypadaj.
Gdyby wic szo o kolejno w zadawaniu wypracowali
szkolnych, naleaoby je tak stosowa: History
Aleksandra Wielkiego", History Juliusza Cezara",
Porwnanie Aleksandra Wielkiego z Cezarem",
Aleksander Wielki i Juliusz Cezar nale do najge
nialniejszych wodzw staroytnoci".
Utwory pisarskie takie jak: gawda, ba, le
genda. pamitnik, bajka, list, mowa i t. d. nie znajduj

uwzgldnienia w naszym szemacie, poniewa s one


zawsze opisem, opowiadaniem, rozpraw lub po
rwnaniem, albo wreszcie kombiuacy tych pier
wowzorw, odbijajcych w pimiennictwie ludzk
umysowo.

II
Stylu nikogo nauczy nie mona; nauczyciel po
winien tylko ucznia wspiera w samodzielnem myleniu
i w porzdnem wyraaniu tego mylenia na pimie.
Prawide stylistycznych niema adnych, s tylko prawa
mylenia. Poniewa atoli mody czowiek nie jest
w stanie tak myle jak dojrzay, przeto nauczyciel
powinien by wyrozumiaym zarwno dla mylenia, jak
i dla stylu swego ucznia.
Temat powinien ju tkwi w umyle ucznia przed
tem, zanim go na czele wypracowania postawi jako
napis; bo sam napis nic nie znaczy, jeli umys i uczu
cia drzemi. Nauczyciel podaje tu rk uczniowi, jeeli
potrafi uchwyci oraz rozwin odpowiedni materya,
jeeli rozum dziecka si ocknie i serce drgnie, nim rka
piro wemie. Wewntrz ucznia musi by gotowa
bogata tre, ktr 011 ma nastpnie w form przyoblec.
Bo pisa dobrze jest to pisa atwo, a nie mona pisa
atwo, jeli si ciko myli. Dobrze napisze ucze
wypracowanie, np. pod napisem: Opis konia", jeli
na koniu jedzi, koniom si przyglda, o koniu si
uczy i konie lubi. Ma on wtedy w sobie grunt przy
gotowany do zajcia si t treci, ktr mu nauczyciel

pomoe umysowo przerobi i ostatecznie na papier


przela. Bo z prnego i Salomon nie naleje, wic na
nic si nie zda zadawa dzieciom wypracowania, dla
ktrycb nie dojrzayani umys, ani uczucia.
Dyspozycya czyli uporzdkowanie myli polega
na wytkniciu uczniowi pewnycb punktw, ktre mu
uatwi napisanie wiczenia. Aeby ucze rozumia
znaczenie takiej dyspozycyi, powinien j sam umie
wynajdywa w rnych utworach pisarskich; jeeli to
za wykona potrafi, wtedy ma prac niezmiernie
uatwion. Dla modych uczniw dyspozycya musi
polega na nastpstwie gwnych myli: gdy idzie
o uczniw dojrzaych i dobrze rozwinitych, dyspo
zycya musi obj myli gwne i podrzdne. Jest to
poprostu klasyfikacya materyau, ktry si ma opra
cowa; jako taka, pomaga ona do ogarnicia ogu we
wszystkich jego czciach.
Przepisami przy ukadaniu dyspozycyi s prawa
mylenia. J tak, mamy np. opisa rolin, zwan dbem.
Dyspozycya opisu tego dla modszych uczniw bdzie
taka:

1. Wiek dbu (1000 lat).


2. ' Wysoko, grubo (wielko).
3. Korzenie gwne i poboczne.
4. Pie wysoki, okrgy.
5. Konary silne i gazie.
6. Korona drzewa pikna.
7. Kora porysowana, uyteczna w garbarstwie.
8. Licie wcite.
9. Kwiat i owoc (odziej.
10. Uytek z owocu.

11.
12.

Drzewo mocne, cikie i trwae (drzewo


budulcowe oraz na wyroby sprztw).
Db jest godem siy czowieka.

Jeeli za opis dbu maj wypracowa uczniowie


starsi i rozwinici, wtedy dyspozycya obejmie wstp,
ktry bdzie moe brzmia: Wrd krajowych drzew
lenych pierwsze miejsce naley si wspaniaemu d
bowi, ktry w sobie czy pikno, si i poytek".
Nastpnie sam opis obejmie: I. Posta dbu. II. ycie
dbu. III. Znaczenie dbu. W tych gwnych pomy
sach mieszcz si nastpujce podrzdne:
I. Posta dbu:

1) Opis dbu ze wzgldu na inne roliny, to jest


miejsce jego w systemie botanicznym.
2) Wykoczenie opisu przez podanie wszystkiego,
co pod nrem 1) nie zostao uwzgldnione: ko
rzenie, pie, gazie, licie, kwiaty, owoce.
II. ycie dbu:
i

1) Jego ojczyzna: kraje, w ktrych yje, jako


gleby.
2) Sposoby jego ycia: zakwitanie, owocowanie,
kiekowanie, wzrastanie, wszystko ozna
czone podug czasu.
III. Znaczenie dbu:

1) Dla innych rolin, ktre w jego cieniu wzra


staj, lub s jego pasorzytami.
2) Dla zioierzt, ktrym on suy za mieszkanie
(gniazda na gaziach, dziuple, nory wrd
korzeni), lub za poywienie (dziki, owad jelo
nek, inny owadgalaswka dbiankowa i t. d.>

3) Dla czowieka:
a) Jako przedmiot upikszajcy ogrody, parki.
b) Jako materya opaowy.
c) Jako materya dla rzemios i do budowy.
d ) Z powodu h i c przedmiot handlu.
Nareszcie zakoczenie opisu moe by takie:
Wszystkie ludy szanoway zawsze to drzewo, a w sta
roytnoci bogom je nawet powicano".
Przykady dyspozycyi do wypracowali innego
rodzaju znajdzie czytelnik w ksice naszej. Tutaj
musimy jednak nadmieni, e dyspozycya powinna by
logiczn, to jest nie zawiera adnych podziaw,
ktre do rzeczy nie nale, i wyran, to jest kady
pomys gwny ma by jasny i pozostawa w zwizku
z tematem.
Wstp i zakoczenie. Wstp nie moe bra mate
rya u tego, ktrego si ma uy przy waciwem roz
winiciu tematu, przy ekspozycyi. Stanowi on przy
gotowanie czytelnika, z wrcenie j ego uwagi na to, co
ma nastpi. Najlepszy wstp jest zwykle krtki,
a dobrze, jeeli zawiera odpowiednie przejcie do opisu,
opowiadania lub rozprawy. Tak np. w wypracowaniu
O czytaniu ksiek" wstp jest taki: W czasach,
kiedy prawie kady czyta, kiedy ilo ksiek jest
nadzwyczajnie wielka, naley si powanie liczy z po
pdem do czytania". Przejcie od tego wstpu do samej
ekspozycyi jest takie: Czytanie ksiek moe by
poyteczne lub szkodliwe, co zaley: 1) Od wyboru
ksiek, ktre si czyta. 2) Od sposobu, w jaki
si ksiki czyta". Zakoczenie powinno sprawi
na czytelniku wraenie, e przedmiot zosta dosta-

tecznie wyczerpany i e dodanie ki]ku oglnych uwag


byo wanie niezbdne. Czasem streszcza si ca
prac w gwnych zarysach, a czasem podaje si tu
jedynie ostateczne wyniki tego, co si powiedziao.
Poniewa zakoczenie musi pozostawa w zwizku
z utworem pisarskim, wic czstokro pomidzy sama
ekspozycy a zakoczeniem ma te miejsce przejcie.

III.
Jakie wsparcie moe nauczyciel poda uczniowi,
gdy idzie o samo wyraenie myli?
Najwaniejszym obowizkiem na tym punkcie
jest odczytywanie wypracowali i poprawianie ich
wobec ucznia. Bdy za, ktre uczniowie zwykle
popeniaj, s przede wszy stkiem uchybieniami przeciw
czystoci jzyka.
Zanieczyszczaj jzyk wyrazy, z obcych jzykw
przybrane (<barbaryzmy); rwnie przestarzae wyrazy
i wyrazowe formy (archaizmy); albo i swojskie wyrazy
oraz zwroty jzykowe, nowo utworzone a wbrew pra
wom jzyka lub panujcemu zwyczajowi mwienia
i pisania (neologizmy); to samo da si powiedzie o wy
razach, uywanych w niektrych tylko okolicach kraju
(proivincyonalizmy).
Nie naley jednake by znowu zbyt arliwym
obroc czystoci jzyka, bo ju wiele terminw nauko
wych, jakkolwiek cudzoziemskich, moe i musi pozo
sta w jzyku, nie przynoszc mu ujmy; niektre
nawet pospolite wyrazy tak si utary, i je na
pierwszy rzut oka za swojskie bierzemy, chocia przy
byy z jzykw wschodnich, np. konopie z arabskiego,

sasanka z perskiego, borsuk z tureckiego, giermek


z wgierskiego i t. d. Archaizm te niekiedy dobrze
jest wskrzesi, jeeli niewaciwie wypad z j
zyka, a luka w tein miejscu czu si daje. Trafnie
urobiony neologizm jest rwnie dobrze na swojem
miejscu, jak i z mowy ludu do szerszego ycia
w jzyku literackim powoany prowincyonalizm. Naley
by roztropnym i dobrym nabytkiem nie pogardza,
strzedz si wszdzie przesady, a swoj drog dba
o czysto jzyka.
Jzyk utworu pisarskiego powinien by nietylko
czysty; ale ma on si odznacza cisoci i jasnoci.
Nieciso panuje tam, gdzie wyraenie nie oddaje
w zupenoci myli; bdom pod tym wzgldem sprzy
jaj wyrazy blizkozuaczne czyli synonimy, ktrych
znaczn ilo podajemy wraz z przykadami i objanie
niami w dalszym cigu tej ksiki (pod V). Niema
jasnoci jzyka tam, gdzie utwr pisarski chroma na
uporzdkowanie myli, gdzie pomysy podrzdne stoj
obok gwuych, gdzie si wreszcie bez potrzeby zbyt
duo mwi, gromadzc zdaniajedno za drugiem.
Atoli od jzykowej formy naszych myli wymaga
si jeszcze, aeby bya pikn. Przymiot ten nietyle
zaley ju od pojedynczych wyrazw i zda, ile od
caoci przedstawienia danego przedmiotu, gdy chcemy
wzruszy suchacza lub czytelnika, przemwi do jego
uczu i wyobrani. Obrazowy sposb mwienia przy
czynia si moe najgwniej do tego, i utwr pisarski
oddziaywa na wyobrani oraz uczucia. Owa obra
zowo jzyka polega za na przedstawieniu poj nie
przez wyrazy, stale do tych poj przywizane; ale
przez wyrazy, oznaczaj^fi^kia^ojcia. Trudno jest
Wskazwki.

18

objani, dlaczego prostotny, cisy i jasny jzyk lepiej


przemawia do rozumu, a obrazowy, niezwyky do
wyobrani i uczucia; to pewna, i tak si rzeczy maj.
Zamiast powiedzie poprostu: zgin w bitwie",
mwimy: leg od miecza , chocia miecz sam nie zabija,
Jeno wojownik za pomoc miecza, jako narzdzia.
Nietylko ten przenony, obrazowy sposb mwienia
i pisania przyjemnie pobudza uczucia i wyobrani, ale
take dobrodicik wyrazw, polegajcy na powtarza
niu jednej i tej samej goski, jednego i tego samego
wyrazu, lubna uzwizkowaniu wyrazw. Oba sposoby
wyraania myli nosz nazw krasomwczych obrotw
i pierwszy zdaje si bardziej oddziaywa na wyobra
ni. drugina uczucia.

A.

Obroty krasomwcze obrazowe, albo


przenone.

1.

Metafora_j)olega na podobiestwie dwch wyobra


e, z ktrych jedno podstawia si za drugie,
np. Wiosna ycia, zamiast modo. Strzay
soca, zamiast promienie. wiato wiary.
Wiosna si umiecha. Pryskaj iskry dowcipu.
Alegorya jest take metafor, jeeli w niej
wystpuje tylko upodobnione wyobraenie,
a brak tego, z ktrem si je porwnywa,
np. Niedaleko pada jabko od jaboni. Nie
urodzi sowa sokoa i t. d
Metonimia jest to zamiana wyobrae, pozostaj
cy cli ze sob w jakim naturalnym zwizku,
jak np. \)yrzyczyna i skutek: Czytam Mickie-

ivicza. Podziwiam pdzel Matejki; zamiast


ich dziea.
Inn raz bierze si zamiast czowieka jego
cech: Mdrzec paski, zamiastSalomon. Nie
winno znikna na ziemi, zamiast niewinni
ludzie.
Niekiedy metonimia ma znowu rdo swoje
w zwizku przestrzennym lub czasowym: Umil
ky lasy, zamiastptaki w lasach. Klasyczna
ziemia Grecyi czcia siy przyrody, zamiast
mieszkacy Grecyi i t. d. Milczca noc, dzie
peen ruchu, zamiast ludzie picy w nocy,
pracujcy podczas dnia. Szczliwa godzina,
zamiast czowiek, ktrego szczcie w tej
godzinie spotkao.
Bierze si te znak zamiast rzeczy, ktr
znak oznacza,osob "zainiast rzeczy, ktra do
osoby naley r -materija zamiast rzeczy z niego
wyrobionej: Krzy walczy z, pksiycem, za
miast chrzecianie z mahometanami. Mj
ssiad zgorza w nocy, zamiast dom ssiada,
Zoto kadego nci, zamiastpienidze.

Synekdoche polega na zamianie czci na cao,


caoci na czci szczegu na og, ogu na
szczeg: Nigdy nie przyjd w twe progi, za
miastdo twego domu. Naoono podatek na
gowy, zamiast na mieszkacw. Ziemia
przywdziaa wiosenn szat, zamiast pewna
cz ziemi. Brak cldba czu si daje, za
miastbrak poywienia i t. d.

4.

20

Ironia (przeks) jest to zamiana jednego wyobra

enia na inne, ktre stanowi przeciwstawienie.


To ci raj\ zamiast stao mi si nieszczcie.
Neron, ten przyjaciel ludzkoci.

B. Obroty krasomwcze, w ktrych rzeczywiste


znaczenie wyrazw pozostaje niezmienne.
1.

Powtrzenie: On krl, on pan, on nieskoczenie

wielki. 1 pojmano go i zawiedziono przed sd


i potpiono. Wolno zgina, szczcie zgino.
Czeg najbardziej poda gupiec? Pienidzyl
C mdrca wabi do siebie? Pienidze\ Za
czem si wiat cay ugania? Za pienidzmi!

Jeeli powtarzanie ma miejsce na pocztku


zda, zowie si to anafor c& jeeli na kocu
zda epifor; jeeli anafora poczona jest
z epifor, obrt krasomwczy zowie si symploke. Oprcz tego, s jeszcze inne powtrzenia,
np. Dzieci s dziemi. Pracujcie, jak dzie
jest dugi, pracujcie!
Figury takie, bdce powtrzeniem, dodaj
jzykowi ywoci i siy.
2. Przemilczenie polega ju na opuszczeniu spjni
kw, jujednego lub wicej wyrazw w zda
niu: Przyszedem, zobaczyem, zwyciyem.
Co? Ty?.. Chciaeby? Nie, nigdy!
3. Przestawienie jest to niezwyke szykowanie wy
razw: On umar! Tego nie przeyje. Cierpie
trzeba si nauczy. Od takich modw bieleje
tvlos,

- 21 -

4.

Stopniowanie jest zszeregowaniem pokrewnych

5.

Przeciwstawienie

wyobrae, lub poj, stosownie do ich wa


noci: Znaem go, jako koleg. przyjaciela, ojca
rodziny, obywatela, czowieka. Mia wielko
wrbla, motyla, komara; potem si cakiem
w bkicie roztopi.
zasadza si na zestawieniu
wyobrae, poj lub myli wprost sobie prze
ciwnych: W tern spoeczestwie tryumfowaa
gupota nad rozumem, wystpek nad cnot. Nie
yjemy, abymy
jemy, abymy
Tu naley zaliczy take tak zwan po
korna sprzeczno (oxymoron), np. Urodzajna
pustynia. Ubogi bogacz.
Niespodziewane twierdzenie (paradoxon),
ktre wedug powszechnego pojmowania rze
czy wydaje si by nieprawd; ale prawd ono
jest, jeeli je bierzemy w znaczeniu uytem
przez pisarza lub mwc: Polowa wiksza jest
ni cao. Najwiksz jest wielko w maej
rzeczy.

6.

Porwnanie suy do tego, aeby pojcie jakie

uzmysowi: Ona odbiega stamtd, jak spo


szona sarna. Czowiek niestay podobny jest
do chorgiewki na dachu.
7.

Wykrzyk: Zaprawd, pikn jest ta ziemia nasza!

O szalony, gdzie on goni!


8.

Zapytanie: Mamy si jeszcze waha?

9.

Ustpstwo:

Wszystko to by moe,
prawd jest, i...

jednake

Poprawka: Cae nasze spoeczestwo, co mwi,

caa Europa miaa zwrcone oczy na tego


ma.
Wtrcenie: Wielkie wady, a mia on ich dosy,
uczyniy go nieszczliwym.
yczenie: Obym ci raz jeszcze ujrza, ojczyzno
moja!

TV

Gatunki stylu.
O ile pisarz czy mwca przemawia do cudzych uczu
i cudzej wyobrani, o tyle jest on sztukmistrzem, poet,
a styl jego utworu bdzie nosi nazw stylu aryslycznryo czyli poetycznego. Jeeli natomiast pisarz opisuje,
opowiada lub dowodzi, majc na celu rozszerzenie
czysto umysowego widnokrgu; jeeli mu chodzi
0 przekonanie lub pouczenie czytelnika, i rzeczy s
takie, jakie s: jeeli wic przemawia do wadzy, zwa
nej rozumem, w takim razie styl jego jest naukowy,
prozaiczny.
Atoli i ze wzgldu na form, to jest na sposb
wyraania duchowej treci, styl ma rwnie swoje
gatunki. Zarwno nadobne obrazy, jak naukowe opisy
1 traktaty, daj si przedstawi w jzyku prostym,
popularnym lubwyszukanym, wzniosym.
S wic tak w utworach poetycznych, jak i pro
zaicznych, dwie odmiany stylu: prosty i zoom/.
Pierwszy unika kunsztownych zwrotw i przenoni,
posuguje si zwykym, codziennym, powszechnie zro-

umiaym jzykiem; przy jego pomocy nauka przesika


w masy, a utwory pisarskie artystyczne staj si
powszechnie narodowymi. Przeciwnie ma si sprawa
ze stylem zoonym, ktry przenonie monaby te
nazwa wysokim. W dziedzinie nauki posuguje on
si terminami i zwrotami jzykowymi, ktre maj
wprawdzie znaczenie utarte wrd specyalistw, ale
atwo mog nie by zrozumiane, nawet przez rednio
wyksztaconych ludzi. Rwnie w pisarskich utworach
nadobnych w stylu zoonym bywaj pojcia oderwane,
a obrazowo i przenonia s tu nieraz tak gbokie,
e nawet bardzo wyksztacony krytyk nie zawsze
zdoa je sobie wyjani.
Oba te sposoby wyraania na pimie treci ludz
kiego ducha mog mie swoje zalety i wady, co po
najwikszej czci zaley od wyksztacenia i indywi
dualnoci pisarza. Zarwno pusta gowa moe si
posugiwa stylem zoonym, jak mdrzec stylem
prostym; w kadym razie chodzi o rzeczywist warto
treci: o prawd myli lub uczucia.
Od treci owej zaley take wszelki inny podzia
stylu; moe on by: 'porywajcy, ywy, obrazowy, treci
wyy rozwleky, satyryczny i t. d.
Utwr atoli, w ktrym si autor sadzi na obroty
krasomwcze lub styl ozdobny, traci raczej ni zyskuje
przez to w uznaniu czytelnikw i krytyki.

V.

Synonimy.
Kieda, niedola, nieszczcie, brak, ubstwo, ndza.
Przykady:

Klepa bied; ujdzie od biedy; chocia bieda, tohoc.


Bied moe by wiele, a niedola jedna.
Nie odstpuj przyjaciela w nieszczciu.
Jemu brak pitej klepki.
yje w ubstwie.
Doszlimy do ostatniej ndzy.

Burza, nawanica, zawieja, huragan.


Przykady:

Po burzy nastaje pogoda; burza namitnoci nim


miota.
Mielimy wczoraj nawanic, ktra popsua drogi
i zalaa pola.
Zawieja, e psu ciko wyj na wiat!
Huragan pozrywa dachy, powyrywa drzewa
z korzeniami.

26

Bitwa, bj, walka, utarczka, potyczka, wojna*


Przykady:

W krwawej bitwie pod Kannami poleg kwiat


rycerstwa.
Wstpnym, bojem odnielimy zwyciztwo nad
nieprzyjacielem.
Walka olbrzymw; walka bykw: walka z przy
rod.
Zanim przyszo do bitwy, miay miejsce utarczki.
Wcale nie przyszo do bitwy, staczano tylko
czste potyczki.
3
Szwed wypowiedzia nam wojn.
1
Objanienia:

Bitwa oznacza zapasy dwch wojsk nieprzyja


cielskich.
Bj wrze podczas bitwy, gdy jedni zadaj ciosy,
drudzy je odbijaj.
Walka oznacza fizyczne lub moralne zapasy
dwch si.
Utarczka jest to dorywcza walka z nieprzyja
cielem.
Potyczk nazywa si maa bitwa dwch niewiel
kich oddziaw nieprzyjacielskich.
Wojna oznacza zbrojne dziaanie dwch pastw.

Ciar, brzemi, ciko.


Przykady:

Trzeba przyzna, e ten ciar jest nad jego siy.


Brzemi trosk go ugniata.
Kt nie wie, co to jest rodek cikoci?

Krzyk, wrzask, haas, harmider, zgiek, wrzawa,


rejwach 9 gwar, okrzyk.
Objanienia:

Krzyk jest to gos silny, wydawany z garda.


Wrzask jest przecigym i przeraliwym krzy
kiem.
Haasem nazywa si krzyk niesforny i ogu
szajcy.
Harmider jest pomieszaniem rnych wrzaskw.
Zgiekiem nazywa si takie pomieszanie gosw,
e ucho adnego nie odrnia.
Wrzawa oznacza wydawanie gosw przez wielu
ludzi.
Rej wach jest, to haas, a nadtowiele bezadnych
ruchw.
Gwar oznacza gon rozmow ludzi.
Okrzyk moe pochodzi od jednej osoby, lub od
wielu. Okrzyk zgrozy.

Chciwo, akomstwo, skpstwo.


Przykady:

Jednymi powoduje chciwo pienidzy, drugimi


zaszczytw.
Nienasycone akomstwo jest szpetn wad.
Postpowania jego nie nazw oszczdnoci, lecz
skpstwem.

28
Cze, zaszczyt, hod, honor, szacunek, powaanie.
Przykady:

Cesarzom rzymskim oddawano cze bosk.


Zaszczytem polskiej literatury jest Mickiewicz.
Jemu si naley od was hod wdzicznoci.
Honory wojskowe; sowo honoru; obraza lionoru
Mam szacunek dla jego siwych wosw.
Doszed do wielkiego imienia i powaania.

Bogaty, dostatni, zamony, majtny.


Przykady:

Bogaty strj, bogaty jzyk. Czem chata bogata,


tem rada.
Dostatni wocianin. W dostatnim domu kady
si poywi.
Przy zamonych klasztorach byway i zamone
biblioteki.
Zmienni s w gustach ludzie majtni.
Objanienia:

Wyrazbogaty oznacza pojcie przeciwne wyra


zowi ubogi, zarwno pod wzgldem materyalnym jak i moralnym.
:
Dostatni jest mniej ni bogaty i tylko pod wzgl
dem materyalnym.
Zamony oznacza takiego czowieka, ktry, bdc
w dobrym bycie, ma wicej jednak od stosun
kowo rwnych sobie.
Majtnym jest ten, kto posiada znaczne dobra
w ziemi, lub w kapitaach.

Liczny, mnogi, gromadny, tumny.


Przykady:

Liczni suchacze. Pobogosawi mu Bg licznem


potomstwem.
Pan mnogich woci.
Posiedzenia nasze byway gromadne.
Na odpustach bywaj tumne zebrania.

Objanienia:

Liczny stosuje si do osb i rzeczy, ktre poli


czone by mog, np. wojsko, ksiki w biblio
tece, a niepiasek, gwiazdy i t. d.
Mnogi stosuje si. do nieoznaczenie licznych
przedmiotw, do ich mnstwa.
Gromadny, podobnie jak tumny, zuaczy zebrany
AV wielkiej iloci i bezadnie.
{

Mny, waleczny, bitny, odwany, dzielny.


Przykady:

Mny rycerz, mny umys. Mny z tyu nie


bije.
Waleczny wdz, waleczni onierze.
Bitny chop, bitny nard.
Byem miody, odwany, wiat sta mi otworem.
Dzielna rka, dzielne serce, dzielny ko.
Objanienia:

Mny jest ten, kto umie pokonywa wszelkie


przeciwnoci.
Walecznym jest taki, ktry walczy z postano
wieniem, e umrze lub zwyciy.

30
Bitnym zowie si czowieka, ktry w bitwie
^
zapomina o caym wiecie i o sobie.
Czowiek, gotw zawsze narazi wasne ycie,
nazywa si odwanym. ,
M
Dzielny jest ten, kto posiada si energicznego
dziaania.
Wyrany, zrozumiay, dobitny, dosadny.
Objanienia:

Wyrany mwi si o tem. co okiem lub uchem


z atwoci odrnione by moe, np. wyrany
napis, wyrana mowa.
Zrozumiae jest to, co mona zrozumie, np. pismo
w obcym jzyku moe by wyrane a niezro
zumiae, i odwrotnie.
Dobitny stosuje si do jzyka, gdy w wymawianiu
nie jest pominita adna goska i w ogle
zachowana ciso mwienia.
Rwnie i dosadny odnosi si do jzykowych
wyrae, gdy mianowicie co przedstawiamy
z tak cisoci, na .jak tylko zdoby si
moe jzyk. Kto jest w wyraeniach dosadny,
ten atwo moe by trywialny, gdy nie prze
biera w wyrazach; np. nalea tu wszystkie
przeklestwa energiczne, malujce dosadnie
gniew, oburzenie.
Dowiadczy, dozna, sprawdzi.
Przykady:

Bg dowiadcza sug swego; dowiadczylimy


zimna i godu.
H
'M

fU
ii i
c
i

''

i i

>

(it sn

31

Suchajc muzyki, doznajemy silnych wrae.


Sprawdzio si na nim przysowie: .Mdry polak
po szkodzie".
Nie wierz niczemu, czego sam nie sprawdzie!

Brzmie, rozlega si.


Przykady:

Rozpocza si uczta, zabrzmiaa muzyka; sze


roko w wiecie brzmi jego sawa.
Ecliem rozlegaj si po kniei gosy psiarni.
Myli si, bdzi, chybia.

Objanienia:

Myli si jest to bra rzeczy za to, czeni one


nie s.
Bdzi znaczy zej z dobrej drogi.
Chybia jest to gdzieindziej zmierza, a gdzie
indziej trafi.

Przykady:

Kto za prdko sdzi, ten najczciej bdzi.


Zmysy czstokro myl; jeli si nie myl,
jestemy starzy znajomi.
Sprbuj szczcia na chybi-trafi.

Gin, nikn, przepada, podzia si.


Przykady:

Zgin jak mucha w smole; nic w naturze nie


ginie.
Znikn jak kamfora; gdy si obudzimy, nikn
obrazy senne.

Przepad jak kamie w wodzie.


3
Dopiero co miaem pod rk piro i'gdzie mi si
podziao.
1
Narzeka, ubolewa, skary si, biada, utyskiwa,
ali si.
Przykady:

|
'|

Gospodarze wiejscy narzekaj, cigle na ze


czasy.
M
Ubolewalimy nad jego nieszczciem.
Wyrzeka zawsze i na losy si skary.
j
Smucili si i biadali, pozostajc w nieszczciu.
Czeg tak utyskujesz? Nie polepszy to twej
niedoli.
j
Nie al si na nikogo, lecz sobie samemu win
przypisz.
1
Naladowa, udawa.

Objanienia i przykady:

Naladowa znaczy wstpowa w cudze lady.


Naladuj ludzi dobrych!
Udawa jest to gra czyj rol. Udawa, e
mi nie widzi. Udawa gupiego.
\
Plta, wika, gmatwa, krzyowa.
Przykady:

Pltay mu si nogi, a w usta clijzyk.


Uwikaa si muszka w siatce pajczej.

- 33 Zagmatwalicie spraw, tak e adu doj nie


mona.
W tem wanie miejscu drogi si krzyuj; po
krzyoway si moje interesa.
Patrze, widzie, poglda, spojrze, zobaczy,
postrzedz, ujrze, zoczy, zerka.
Oglne pojcie:

Zwraca na co oczy.
Przykady:

Patrzy w niego jak w tcze. Dobrze mu z oczu


patrzy.
Widz jak przez mg; widz jak na doni; widz
jasno przyszo przed sob.
Ukradkiem na pogda, to jestzerka.
Gdzie spojrze, wszdzie go peno
Nie mogem nic zobaczy, taki by natok ludzi.
Do zobaczenia!
Postrzeg zdrad, o zemst zaraz si pokusi.
Przyglda si i ujrza stado owiec.
Psy zdaeka zoczyy zajca.
Zerku ua z boku.
/

Objanienia:

Patrze znaczy stale wzrok zatrzymywa na


jednym przedmiocie.
Widzie jest to poznawa rzeczy za pomoc
wzroku.
Poglda wyraarzuca na co okiem od czasu
do czasu.
spojrze znaczy raz jeden rzuci lub podnie
na co oczy.
Wskazwki,
\

34

Zobaczy jest to skierowa baczno na jaki


przedmiot.
Postrzedz jest to szybko rzecz jak zauway.
Ujrze oznaczarzuci okiem i spostrzedz.
Zoczy jest to zdaleka zauway przedmiot za
ledwie widziany.
Zerka znaczyukradkiem spoglda.

I, chodzi, stpa, kroczy, bied, dy,


zmierza.

Przykady i objanienia:

Idzie w ogie; id z Bogiem; i za m; idzie jak


po male. I jest to przenosi si za pomoc
ng z miejsca na miejsce.
Czy ty wierzysz, e duchy po nocy chodz?
Chodzi o kiju; chodzi od Annasza do Kaifasza.
Chodzi oznacza tyle, co i, to jest przebywa
pewn przestrze.
Stpa jest to chodzi powoli, stawia stopy.
Stpa jak niedwied; kroku nie stpi, eby
gupstwa nie spodzi.
Kroczy do swego celu z rozmysem i powanie.
Nieprzyjaciel wkroczy do miasta. Kroczy
znaczy wykonywa kroki.
Dzieci lubi swobodnie biega; biega jak kula.
Bied jest toi prdko.
Wszyscy d do wiata. Dymy do prawdy.
Wyraz dy znaczy tyle, co i do zamierzo
nego celu.

Do czeg to mowa twoja zmierza? Zmierzamy


do jednego celu.Zmierza jest to w ogle i
do jakiego celu.

Mwi, powiedzie, rzec, gada, prawi, gwarzy,


gawdzi.
Przykady:

Mwi, co mu lina do ust przyniesie. Mwi za


pani matk pacierz.
Powiedz mi, co sycha nowego. C na to
powiesz?
I rzek Pan: Niech si stanie wiato!"
Pogadamy jeszcze o tem. G adaj zdrw!
Nauczyciel prawi mi cigle moray. Prawi
androny.
Zeszli si ssiedzi i gwarzyli przy butelce.
Dobrze jest czasem pogawdzi dla zabicia czasu

Bra, targa, szarpa, drze, skuba, siepa.


Objanienia:

Rwa znaczy cign co, pki nie pknie.


Targa jest to pocign silnie raz, pniej
drugi raz, trzeci i t. d.
Szarpa znaczy rwa po kawaku.
Drze jest to odrywa co gwatem.
Skuba znaczy tyle, co obdziera powoli.
Siepa jest to pociga kogo i popycha.

Przykady:

Cicha woda brzegi rwie; narwaa duo kwiatw;


rwa zby.
'

3*

36 -

Nauczyciel targa uczniw za uszy; wizie star


ga powrozy.
Powalonego szarpa tygrys zbami; przywykli
szarpa cudz saw.
Drzej yka, pki si dadz.
Kucharz oskuba ptaka z pierza.
"
Chrystusa pojmanego siepano na wszystkie strony.
Szuka, szpera, gmera, ledzi, przetrzsa.
Przykady:

Od dwch lat szuka ony; szuka wiatru w polu.


J
Szperalimy po licznych ksigach.
Kury gmeraj w mieciach.
Przez dugi czas ledziem go oczyma.
Przetrznito wszystkie kty i nic nie znaleziono.

Objanienia:

Szuka znaczy tyle, co upatrywa, gdzie jest


podany przedmiot.
!|
Szpera jest to szuka bardzo gorliwie.
Ji
Gmera znaczy szuka bez porzdku, jakbd.
;
ledzi jest to tajemniczo kogo lub co podpa
trywa.
'U
Przetrzsa oznaczaszuka czego po rnych
kryjwkach.
P

Pracowa, robi, czyni, tworzy, sprawie,


wykona.
Przykady:

Bg powiedzia pierwszemu czowiekowi: Pracuj


w pocie czoa!" Pracuj jak w; jedni pracuj
rkami, drudzygowa.
c
4

I w Paryu nie zrobi z owsa ryu.


Wiele czyni, kto musi: niewiadomo grzechu nie
czyni.
Ten artysta tworzy arcydziea; tworzy systemat
filozoficzny jest trudno.
Siy przyrody dziaaj na czowieka; nie tra
sw i dziaaj!
Ojciec sprawi mi nowe buty; sprawili nam
wesele.
Wykonalimy przedstawiony plan: jeszcze nie
wszyscy wykonali przysig.
Objanienia:

Pracowa jest to uywa si fizycznych lub umy


sowych.
Robi jest to wykonywa fizyczn lub umysow
prac.
Czyni znaczy uywa sil w ogle, aby si co
stao.
Tworzy oznacza wykonanie dzie, ktre wyrw
nywaj rzeczom przez przyrod utworzonym.
Dziaa jest to uywa si i rodkw, aby co
przeprowadzi.
Sprawi znaczy zdziaa co na wasn rk lub
przy pomocy innych ludzi.
Wykona jest to zamieni w czyn pewien projekt.

VI.

Opis jest to przedstawienie za pomoc wyrazw


rzeczy, jakiemi one s w rzeczywistoci. Aeby rzecz
jaka opisa, naley przedstawi jej czci, ivla&nom
i stosunki. Przy opisie konia bierzemy pod uwag:
czci jego ciaa (zewntrzne i wewntrzne), jego
przymioty (cielesne i umysowe), stosunki (pochodzenia
i zamieszkania, uytecznoci i t. d.). W podobny
sposb opisuje si: rolin, dom, miasto, chorob, cnot,
wykazujc ich zoenie (czci), wasnoci oraz miej
scowe, czasowe i przyczynowe stosunki. Dobry opis
winien przedstawi istot rzeczy opisywanej; do istoty
konia nale czci, wasnoci i stosunki, bez ktrych
ko nie byby koniem, i to nazywamy cechami istotnemi
w odrnieniu od cech przypadkowych, jakiemi s np.:
ma kara, gniada, buana i t. d.; wzrost: wielki lub
may; gowa: duga i gruba lub krtka i chuda i t. d.
Zreszt, pamitajmy, e to, co w opisie konia jako
gatunku stanowi cech przypadkow, moe by cech
istotn w opisie konia danego, jakiego np. siwka,
karosza lub kuca; do dokadnego opisu wic nale
zarwno istotne jak przypadkowe cechy.
\

- 39
przedewszystkiem celem opisu moe by danie
czytelnikowi naleytego pojcia o rzeczy, co si osiga
za pomoc wyliczenia najwaniejszych cech, dobrego
tych cech uporzdkowania i dokadnego ich jzykowego
m/raenia. Ale opis moe mie inne jeszcze zadanie
nie dydaktyczne lecz estetyczne; bywa on czstokro
uietyle przedmiotowym, ile podmiotowym, nietyle prze
mawia do rozumu, ile do uczu, dziaa na fantazy
i zachwyca albo wzrusza czytelnika czy suchacza.
T w takich to mianowicie razach w opisie chodzi
o uwydatnienie tych cech przedmiotu, ktre wywouj
silne wraenie i mocno oddziaywaj na uczucia.
Przedmiotem obu gatunkw opisu mog by:
a) rzeczy wiata zmysowego, wzite pojedynczo (sowa,
buk i t. d.) lub zbiorowo (ptaki drapiene, nocne.
drzewa liciaste); b) rzeczy wiata duchowego (mztwo,
cierpienie, szczcie, rozum); c) fakta albo zdarzenia
(zamienie soca, bitwa).
Aeby wyliczy cechy przedmiotu, a tem samem
opis uczyni dokadnym, czyli uzmysowi go, naley
opisywany przedmiot rozpatrywa:
a) pod wzgldem przestrzennym: od dou do gory,
ze strony prawej ku lewej i t. d.
b) pod wzgldem czasowym: powstawanie, rozw oj,
dojrzewanie i t. d.
c) pod wzgldem czci skadowych.
d) pod wzgldem jego przeznaczenia: zwieiz
pocigowe, rolina lekarska i t. d.
e) pod wzgldem pokrewiestwa: gatunek, rzd,
gromada.

Warunki dobrego opisu s takie:


lj
a) autor opisu musi posiada fantazj i uczucie
ywe, jeeli ma na owe duchowe wadze swego
czytelnika oddziaywa.
1j
b) fantazya i uczucie nie mog jednak nigdy
przekracza poza granice prawdy.
-1
r ) potrzebny jest pewien stopie psychologicz
nego dowiadczenia, aby umie wybra rodki
do celu wiodce, iwprawy pisarskiej, aby
tymi rodkami dobrze rozporzdzi.
II
O ile atoli opis oddziaywa na suchacza lub czy
telnika, zaley to od indywidualnego uzdolnienia
autora.

Ptaki piewajce. 'm


(Opis naukowy, podug Kehra).

Ptaki piewajce odznaczaj si prostym, cien


kim. szydekowatym dziobem, cienkiemi, skoczneini
nogami i waciwym sobie sposobem ycia; wiele z nich
piewa bardzo piknie. Wszystkie te ptaki s mae,
czasami nieco wiksze od skowronka, a zwykle mniej
sze od niego; s one zwinne, ruchliwe, karmi si owa
dami, w braku za owadw jedz jagody. Na zim nie
pozostaj u nas. lecz odlatuj do poudniowych krajw,
gdzie znajduj dla siebie obfite poywienie; nie odby
waj one jednak podry swoich gromadnie, j a k inne
wdrowne ptaki, lecz pojedynczo; w ogle te nie yj
towarzysko, ale kada odosobniona para dla siebie.
Ptaki piewajce znosz 5 do 7 jaj, ktre rzadko
kiedy s jednobarwne, lecz zwykle nakrapiane, prko-

41
wane, z ciemnemi lub zielonkowatemi plamkami. Z ja
jek owych zwykle w trzynacie dni wylgaj si
pisklta, ktre rodzice ywi owadami, najczciej
miekkiemi gsienicami, dopki sobie same ywnoci
wyszukiwa nie potrafi. Przyjemny piew tych pta
kw jest powodem, dla ktrego rne ich gatunki
utrzymujemy w klatkach; atoli rzadko kiedy mog one
w niewoli y przez czas duszy. To te lepiej napa
wa si ich piewem, gdy yj na wolnoci. Owi wawi
piewacy oswabadzaj nasze ogrody i pola od natrt
nych a niepodanych goci, rnorodnych gsienic,
ktrych aroczno wyrzdza ludziom niekiedy wielkie
szkody w owocach i podach polnych. Naley wic
troskliwie ochrania gniazda ptakw piewajcych.
Liczne spostrzeenia wykazay, e jedna para potrze
buje dziennie dla siebie i dla swych szeciu pisklt
przynajmniej trzystu gsienic. Ot, w epoce wycho
wywania pisklt na dziesi dni potrzeba dla jednego
gniazda zapasu 3?000 gsienic, ktre, zanimby ulegy
przemianie, poaryby jakie 45,000 lici. Jednej przeto
parze ptakw zawdziczamy zachowanie caego drzewa
w naleytym stanie, a jest zarwno nierozsdkiem jak
i okruciestwem niepokoi lub chcie wytpi tak uy
teczne stworzenia.
Podzia ptakw jest taki:
Drapiene (spy, sowy, sokoy i t. d.), grzebice
kury, dropie, przepirki i t. d.), brodzce
(bocian, raw, czajka i t. d.), pywajce
(kaczka, g, abd i t. d.), actce (dzicio,
papuga i t. d.), biegajce (stru, kazuar i t. d.)
-

i piewajce (drozd, sowik, skowronek, zib


czyyk, kanarek, popek, piega i t. d.).

W powyszym opisie jest mowa tylko o ptakach


piewajcych.
$|
Wyliczcie ptaki pietvajce\
Przedewszystkiein mamy w opisie podane cechy,
ktremi si ptaki piewajce rni od innych ptakw
a mianowicie:
a) dzib prosty.Jaki dzib maj ptaki drapiene?
b) dzib cienkiJaki dzib maj kury?
|fl
c) dzib szydekowaty. Jaki dzib maj ptaki
pywaj ce?
W
d) nogi skoczne.A dzicioy, papugi?
~M
e) nogi cienkie.A kury i ptaki ace?
f) vAasciioy sobie sposb ycia (zwinno, ruchli
wo, poywienie, nietowarzysko i t d.). j
g) piew pikny cechuje wielu z tych ptakw. -Kura gdacze, bocian klekoce, g gga? ale
sowik i t. d?
ij
Tf
l'

Powtrzcie odrniajce cechy ptakw piewa-

4.

Nastpnie w opisie jest mowa o:

a) wielkoci.
|J
b) sposobie ycia.
;| 1
c) poywieniu.
Przeprowadcie co do tych punktw porwnanie
ptakw piewajcych z innymi ptakami!
-M
Ptaki piewajce s ptakami wdrownymi. Co to
znaczy? Czy oprcz ptakw piewajcych, s jeszcze
inne wdrowne ptaki? Ktre? Kiedy odlatuj? Doko|

- 43
Dlaczego odlatuj do krajw poudniowych? Wymie

cie uiektre poudniowe kraje! Ozem si rni w ta


kich wdrwkach ptaki piewajce od innych ptakw?
(Od rawi, dzikich gsi i t. d.).
Porwnajcie jaje kury z jajem ptaka piewa
jcego!
a) co do wielkoci.
b) co do barwy.
Ile czasu potrzeba, aeby si z jaja ptaka pie
wajcego wylgo piskl? Co nastpuje po 13 dniach
wysiadywania samiczki na jaj ach? Co potem czyni
rodzice pisklcia? Jak dugo rodzice karmi piskl?
W nastpnej czci opisu mwi si o poytkach
z ptakw piewajcych. Poytek jest tu dwojaki:
a) piew przyjemny.
b) tpienie gsienic.
Do czego piew tych ptakw spowodowa czo
wieka? Dlaczego zamykanie ptakw w klatkach jest
naganne? (Porwnanie z jecem, zamknitym w wi
zieniu).
Niszczenie gniazd ptakw piewajcych jest:

a) szkodliwe i nierozsdne.
b) niesumienne i okrutne.
Co ostatecznie ludzie czyni powinni ze wzgldu
lia
e ptaki piewajce niszcz mnstwo gsienic?
Podug przykadu, podanego w opisie, obliczcie
szkody, ktre wyrzdza chopiec, jeli w cigu roku
zniszczy dziesi gniazd ptasich.

WYPRACOWANIA:
Zastosowa w szczeglnoci do skowronka to, co
w opisie powiedziano o ptakach piewajcych
w ogle. I tak: Skowronek odznacza si
dziobem prostym, cienkim" i t. d.
Opisa odpowiednio do powyszego opisu ptaki
pywajce.

3. Gniazda ptakw.
(dla uczniw starszych).

Dyspozycya.

Cel, w jakim si gniazdo buduje: Znoszenie i wy


lganie jaj, mieszkanie dla rodzicw i ich
pisklt; niektre ptaki buduj corocznie kilka
gniazd (piega, pliszka).
Materyal: a) dba trawy, soma, porosty, mchy,
licie, pierze, szczecina, wena, wosy (ptaki
piewajce), b) Chrst (bocian, ptaki drapiene,
sroka, wrona, kruk), wiry (dzicio), kora
(pseudo sowik), licie (ptak-krawiec),^) glina,
mu i boto (jaskka), d) materyay, ktre
ubarwieniu jaj odpowiadaj.
Ksztat gniazda: a) okrgy (mysi krlik, drozd
i t. d.), pkulisty lub kulisty z paskiem za
gbieniem (ptaki drapiene), b) workowaty

4.

5.

45

z otworem od spodu (wilga, kolibry), c) walco


waty z otworem lia boku. (1) jama, e) doek
w ziemi (skowronek).
Miejsce, w ktrem si gniazdo zakada: a) ziemia
(kuraki; w tym razie mao tu potrzeba starania,
aby gniazdo zbudowa, b) skay lub wysokie
drzewa w boru (ptaki drapiene), c) dziuple
drzew (dzicio), d) szczeliny w murach (kawki),
szczeliny w skaach i gruzy kamieni, e) nory
w ziemi (jaskka brzegwka), stare kreto
wiska, odciski kopyt koskich lub byda roga
tego, f) zarola trzciny, g) domy, wiee, ko
cioy, spichrze, stajnie, myny, mosty, strzechy
somiane (jaskka, wrbel i t. d.), li) poty,
nizkie drzewa, gniazda bocianie.
Porzdek (dzwoniec) i nieporzdek (dudek) w gniaz
dach oraz inne waciwoci (kukuka).
K o .
(Opis naukowy atwy).

Ko naley do dziau zwierzt jednokopytowych,


do ktrych zalicza si take osio i zebra.
Pochodzi on z Azyi; ale wraz z czowiekiem
osiedli si we wszystkich czciach wiata.
Piknoci, swego ksztatu i umiarowoci czonkw wyrnia on si od wszystkich innych zwierzt;
gwna jego ma jest gniada i kara, jednake dosy
te jest koni biaych, szpakowatych, kasztanowatychDzikich koni ju niema; ale w stepach Tatary i
i poudniowej Ameryki yj stada koni zdziczaych,
ktre prowadzi idcy na czele ogier, jako wdz.

Napadaj na takie stadalwy, tygrysy i lamparty,


a wtedy konie ustawiaj si gowami do rodka
i wierzgaj tyl nem i nogami.
S to zwierzta bardzo pojtne, ulege i wy
trwae; odwag swoj zdradzaj przez gone renie.
Dziki oswojeniu ko stal si najgwniejszem i najpoyteczniejszem ze zwierzt domowych, a oprcz
poytku daje nam take zadowolnienie. Jest 011 towa
rzyszem czowieka, pomaga mu na polowaniu, w wojnie,
w rolnictwie, w przemyle i handlu.
Jest atwy do kierowania i do pana swego si
przywizuje, a przeto tem wiksza jest jego uy
teczno. Uywa si go do zaprzgu i pod wierzch,
a take jako zwierz juczne. W ciemnoci widzi
dobrze, atwo sam odnajduje drog, sen jego trwa
krtko (2 3 godzin), niektre konie wcale si
do snu ka nie potrzebuj; biega stpa, kusem
i cwaem.
Skra koska po wyprawieniu suy na rne
wyroby, wosami (wosieniem) wyciea si poduszki
i materace; Tatarzy jedz miso konia, a z mleka klaczy
przygotowuj rodzaj wdki (kumys).
Ko yjcy na wolnoci ywi si tylko traw,
chowany w stajni dostaje: koniczyn, siano, owies;
tego ostatniego potrzebuje duo, jeeli ciko pracuje.
Od czwartego roku ycia poczwszy, konia si.
ju uywa, a do jakiego 14 lub 20 roku; yje lat
trzydzieci.
Mimo ogromnej uytecznoci, ko czstokro
doznaje od ludzi wielkiej niewdzicznoci.
Najpikniejsze konie s arabskie, a w kadym
razie s to niezawodnie najlepsze wierzchowce. Ara-

bowie bardzo ceui swoje konie i utrzymuj ich rodo


wody, sigajce niekiedy na 2000 lat w przeszo.
Za arabskiego ogiera paci si nieraz 5000 rubli
i wicej.
Konie dobrze wywiczone w wierzchowej jedzie
(tresowane) wykazuj dopiero zalety swoje w najwy
szym stopniu.
WYPRACOWANIE:
K o .

(Opis uaukowy).

II y s p o z y e y a.
Cechy gatvnkowe konia: Zwierz czworonone
ssce, jeduokopytowe, grzywa, ogon dugo
wosy,
2. Wielko, ksztat: Pikna gowa z koczystemi
uszyma, duga szyja, wysokie nogi.
8. U b arwienie (ma): Kasztan, wrony lub kary,
szpak, buanek, deresz i t. d.
4. Glos.
5. Poywienie i wiek.
6. Pierwotna ojczyzna konia. (Prawdopodobnie po
udniowo zachodnia Azy a, Arabia, gdzie dzi
jeszcze s najpikniejsze konie).
7. Dalsze rozsiedlenie si konia (rasy): Hiszpanie
zawieli konia do Ameryki, gdzie obecnie
na tamtejszych stepach spotyka si zdziczae
konie. Oprcz Arabii, dzielne konie znajduj
si: w Persy i, w Neapolitaskiem, Hiszpanii,
1.

8.

9.
10.

48

Anglii, Danii, na Litwie i t. d. Zdziczae


konie na stepach Rosyi, wyynach Szkocyi
i w Tataryi s niedue, kosmate, lkliwe, grubogow i trudne do poskromienia. Chwytanie
i obaskawianie zdziczaych koni.
W drodze hodowli ko pozyskuje liczne przymioty:
Sile, szybko biegu, odwag, roztropno,
pojtno i t. d. Ko jest jednm z najpoy
teczniejszych zwierzt, zarwno za swego ycia,
jak i po mierci.
Hodoiula koni.
Choroby: Nosacizna, zozy, tylczak, parchy, wcie
klizna, kur dziel.

K o .
(Opia estetyczny).

wawo wyskakuje rebi po zielonej trawie,


najea krtk kdzierzaw grzywk, jak jele z lek
koci pot przesadza, mae kopytka wysoko wyrzuca
w gr, i jakby wicher je porwa rzuca si do biegu;
ale oto staje nagle i kry okoo matki, ktra spokojnie
szczypie traw na pastwisku, spogldajc na swe
dziecko od czasu do czasu wzrokiem penym troskli
woci. Ju teraz wysmuke czonki rebczyka zapo
wiadaj przysz jego si i zrczno; ciemne, wiel
kie oko zdradza odwag, zabawa dz walki.
Ronie on na bohatera, na dzielnego towarzysza, na
przyjaciela, wiernego czowiekowi a do mierci.
Szlachetnym jest ko; stoi on krzepko na swych
uogach, jakby ze piu ulany, a przecie sarnie si

rwna co do wysmukoci i jak sarna jest agodny. Chd


jego jest pewny, dumnie nosi gow o piknie sklepionem czole i rozwartych nozdrzach; okrge, bystre oko
z czarnym poyskiem tropi nieprzyjaciela, a swoim
blaskiem owietla ciemna ciek. Strzye koczystemi uszyma, ima lekki szelest, stracha si i ostrzega
jedca. Z boku na wynios, gadk szyj spada mu
poyskujca jak jedwab grzywa. Pier jego jak pier
abdziapena i mikka miao si nadstawia na nie
bezpieczestwo, a gadkie ciao wspiera si bezpiecznie
na penych energii nogach. Silne jak elazo kopyta
bij niecierpliwie ziemi, suty ogon, lnicy, czarny
spywa od piknie zaokrglonego krzya a do stp.
Na skinienie jedca zrywa si ko do biegu jak
dziki ry, biey, wycignwszy szyj, niby orze
w locie; jak orze jest 011 lekki, ziemi zaledwie dotyka,
a pikny jego ogon zdaje si za nim pyn. Po drodze
drzewa znikaj jak cienie, ziemia si usuwa, jak gdyby
zapadaa w przepa. Pkaj pod kopytem gazy,
iskry si sypi i tylko czarny obok pozostaje w tyle
jak burza. Tak ko z arabem na lwa si rzuca. A lew
wstrzsa grzyw, wyszczerza zby, zgrzyta i ryk
wydaje, ogonem bije si po bokach. Stan, czai si
gotw do skoku; lecz jedziec szybko pocisk we rzuca.
Lew nie zwaa na cios miertelny i z odamanem ela
zem w piersiach leci na nieprzyjaciela; wtedy iskrz
si oczy konia, graj jego yy, grzywa buja, para si.
z nozdrzy unosi, muskuy si napraj, rosn; wspina
si, ry gniewnie i bije; elazne jego kopyto ju czaszk
lwa rozbio i zwalio go na ziemi.
Z rycerzem spieszy ko przeciw nieprzyjacielowi,
pienic si, uje wdzido, wstrzsa grzyw, ziemi
Wskazwki.

50
kopie, ry i parska, miotany dz, boju. Grzmi trby,
a on nie czeka ostrogi rycerza i rzuca si na szeregi dzid
poyskujcych. Z jedcem swoim stanowi 011 jedno.
Ta sama wola nimi rzdzi, jedziec i rumak, razem
wzici, stanowi bohatera. Rumak jest tarcz wo
jownika, jest on jego strza, ktra dosiga nieprzyja
cielskich zastpw. Grzywa rumaka powiewa jak
chorgiew mierci, uprzedzajc razy wieccego mie
cza. Ko stoi przed ostrzem dzidy, lecz nie dry, jest
spokojny, nieustraszony i ma stao skay wrd
dymu, grzmotu strzaw. Ani zgiek, ani wist kul,
ani razy i skargi umierajcych nie zdoaj go zachwia.
Jeeli rycerz jego pad, on staje w szeregach towa
rzyszy i sam jeden rzuca si w burz bitwy. Nawet
gdy krew z ran jego broczy, nie wydaje 011 jku, nie
okazuje znaku blu, bo tylko rado lub wojenny
zapa z piersi mu gos wyrywaj.
Powany i spokojny, kroczy ko za zwokami
wojownika, ktrego nosi. Ale gra w nim odwaga,
budzi si jego duma wrd dwikw trb tryumfu.
W zotym munsztuku, ze wietnemi lejcami, zdobny
purpurowym czaprakiem uroczycie postpuje pikny
andaluzyjczyk, wysoko niesie gow, pogodne ma oko;
bo wawrzynowy wieniec i jemu si naley, on wie,
e z panem ziemi zawar przymierze.
Ko nietylko jest sprzymierzecem czowieka
na wojnie, jest 011 jego przyjacielem i pomocnikiem
w czasie pokoju. Kiedy po skoczonej wojnie powrci
z rycerzem do ojczyzny, zrzuca z siebie rynsztunek
a cignie cierpliwie pug, lub wz peen snopw. Nosi
011 11a swym grzbiecie podrnika poprzez strome
cieki grskich krain, wrd pl lodowych Syberyi

51
i rozlegych stepw Ameryki. Towarzyszy Arabowi,
jak 011 skromnemu w potrzebach, przebywa z nim
palce pustynie, dwiga cay jego majtek, bawi
si z jego dziemi i wraz z niemi wypoczywa pod
jednym dachem. Ko pozostaje zawsze wytrwaym
a cierpliwym pracownikiem, dzielnym i niestrudzonym
pielgrzymem, rczym biegunem, szczerym i miaym
bohaterem, wiernym towarzyszem broni, nie znajcym
podstpw i zoci. Czowiekowi danem jest, aeby
uszlachetni konia, uczyni go zwierzciem domowem,
pojtnem i dla celw swoich podatnem. Gdzie za ko
pozbawiony jest zwizku z czowiekiem, tam on swo
bodnie bka si, jak np. po stepach Tataryi i Syberyi,
tam jest maym, kosmatym, dzikim synem natury,
ktry trwoliwie przebiega stepy wraz ze swymi
towarzyszami.
Tylko kaprys tyrana, zo i samolubstwo niszcz
odwag, a budz chytro w szlachetnym koniu; wtedy
wyczerpuj si jego siy i zjawia si przedwczesna
staro. Tylko okrutnik nie ma wzgldw na stary
wiek konia i niepomny jest na dzielne niegdy czyny
ognistego rumaka, ktry zwycia w bitwach, ktry
rd swj od czasw Mahometa wywodzi; zamilky
teraz dla niego pochwalne hymny i zwidy laurowe
wiece. Biedne zwierz, okropne mczarnie oczekuj
ci na staro jako nagroda trudw!... Boki jego
od ostrg pokryte s bliznami, uda mu obrzmiay,
zesztywniay mu nogi od natonej pracy, kopyta ma
poszarpane gwodziami, a usta utraciy si od wdzi
de, przy pomocy ktrych twarda rka nim kierowaa.
Staro zamienia go w ndzny szkielet, zgas ogie
Jego oczu, a gowa od znuenia chyli si ku ziemi.
4*

A jednak nie dano mu spoczynku; on ju teraz nie


znajduje dla siebie zachty w przyjaciel.skieni obco
waniu ze swym jedzcem, lecz szorstka rka wprzga
go do cikiego wozu i biczem straszne zadaje razy.
W ciemnej stajni, osutej pajczyn, zaledwie zdoa on
ze zbutwiaego obu spoy liche poywienie. Jedynie
mier wyzwoli go od tych cierpie.

WYPRACOWANIE Z LEKTURY.
K o .
(Opis estetyczny).

Dyspozycja.

Wstp: rebi ju zapowiada cielesne i umysow r e przy


mioty, ktre ukazuj na przysze jego prze
znaczenie.
Przejcie: Posta jego i budowa (opis) powouj go na
towarzyszu i pomocnika czowieka:
1. Jako arabski biegun, bierze ko udzia w polo
waniu na lwa.
2. Na wojnie okazuje si odwanym, wytrwaym
i wywiczonym (rumak bojo wyj.
3. Ko od parady: Przy karecie miejskiej, przy
obrzdzie pogrzebowym, Przy wozie tryumfal
nym.
4. Zwierz pocigowe: przy wozie rolnika, przy
pugu.
Przejcie: Poniewa czowiek potrzebuje pomocy konia,
wic zwierz to wymaga ludzkiej opieki, aeby
mogo rozwin potrzebn si i pikno.
i

Zakoczenie: Nieche

wiec czowiek nie zapomina,


co jest winien koniowi i niech nie bdzie
okrutnym oraz twardym w zachowaniu si
wzgldem najwierniejszego swego pomocnika.

We.
(Opis naukowy).

1.

Stanowisko w systemie Zoologii: Gromada trze

cia, gady.
2.

Budowa ciaa: Wyduona, bez czonkw; istniej

szcztki koci barkowej; kolumna krgowa


ze 100300 krgw; oczy bez powiek, pokryte
bon; uszy ukryte; jzyk rozdwojony, wysuwalny, cho zwierz ust i nie otwiera; jedno
tylko puco wykstacone, drugie zmarniae.
3.

Pokrycie ciaa: Skra przyodziana rogowatemi

4.

Wielko.

5.

Wiek: Niektre zaledwie 10 lat yj, inne 2030,

uskami; leni si: na wolnoci 45 razy


w lecie: w niewoli raz na rok; stara skra jest
ciemna lecz przezroczysta, nowa soczysta i ma
ywsz barw.

a nawet 50 lat wieku dochodz.


6.

Zdolnoci i wadze: Zmysy nie s bystre, zwasz

cza przed czasem lenienia si; wchu i sma


ku zdaj si nie posiada. Jzyk, bdcy
w nieustannym ruchu, stanowi narzd dotyku,
a przy poykaniu ywnoci zwierz go wsuwa
w pochw.

7.

54

Sposb ycia: Ruchy maju szybkie; wsparszy si

na tylnej czci ciaa, mog sta pionowo; nie


ktre wya na drzewa, inne pywaj dobrze.
W ogle s leniwe; gdy maj uksi, cigaj
przedtem gow w ty i napadaj nagle. Znosz
jaja, nie troszczc si prawie o swe dzieci.
8. Poywienie jest wycznie zwierzce; najmniejsze
poeraj owady i robaki; wiksze: aby,
myszy, zajce, koty, ptaki; najwiksze rzucaj
si na tygrysa, wou, konia; poywieniem ww
wodnych s ryby i miczaki. ykanie po
karmu odbywa si powoli; pira, wosy i uski
nie zostaj strawione, trawi si jednak koci.
U. Miejsce pobytu: W krzakach, pod korzeniami
drzew, w szczelinach murw i ska, w kupach
kamieni, w norach ziemnych, zwykle w pobliu
wody.
10. Rozsiedlenie: Najobficiej w krajach gorcych,
zwaszcza w Ameryce poudniowej; na dalekiej
pnocy brakuje ich zupenie.

Oglny wzr dyspozycyi dla opisw


zwierzt.
(Opis n a u k o w y ) .

Wstp ni). Ko w porwnaniu ze soniem lub niedwie

dziem odznacza si piknymi ksztatami oraz


nadobnym umiarem budowy ciaa. Wl sprawia
ca sw postaci wraenie zwierzcia niezgrab
nego, ociaego i powolnego. Kukuka jest na
pozr podobna do krogulca i t. d.

55
I.

Posta zwierzcia.

1.- C i a o :
a) Wielko zwaszcza wysoko i dugo: w sto
pach, metrach lub w porwnaniu z innemi
zwierztami.
b) Zewntrzne czci ciaa (gowa, kadub, szyja,
koczyny, wymiary czci ciaa, pokrycie zwie
rzcia i t. d.).
r) Wewntrzne czci ciaa, (kociec, narzdy od
dychania, trawienia i t. d.).
d ) Odmiany lub podgat.unki zwierzcia, jeeli
w ogle istniej.
2. Duchowo (psychiczne wadze, ktre znamy
u zwierzt wyszych, np. pami, wyobrania
i t. d Tu take nale przyrodzone uzdol
nienia zwierzt i ich charakter; agodno, nie
poskromiona dziko, chytro i t. d.).
II.
1.
2.
3.
4.

Zycie zwierzcia.

Ojczyzna: Kraj i pas klimatyczny; ld czy woda,


gry, doliny, drzewa, nory i t. d.
Poywienie.
Sen (zimowy), fflos, ruchy zwierzcia i t. d.
W i e k , do jakiego zwierz zwykle dochodzi.
III.

1.

Stosunek zwierzcia do czowieka.

Uytek, jaki czowiek ma ze zwierzcia (za ycia,


po mierci).
*
3 |j

2.

3.

Szkody, ktre zwierz ludziom wyrzdza.


Sposoby, jakimi czowiek zapewnia sobie korzy

ze zwierzecia:
a) Poytki (owy, hodowla i t. d.).
1) Unikanie szkd, jakie dane zwierz wyrzdza
4. Historya zwierzcia (odkd znane jest w Europie,
kto je wprowadzi i t. d.).
Zakoczenie np. Kozica jest jedyn antylop w Euro
pie i jeeli czowiek nie wemie jej pod sw
opiek, to w niedalekim czasie moe ona z atwo
ci przej do liczby zwierzt zaginionych i t. d.
4.

mf

D b .
Wrd krajowych drzew lenych pierwsze miej
sce naley si wspaniaemu dbowi, ktry czy w sobie
pikno, si i poytek. On to na budow domw
dostarcza nam mocnych jak skay belek a mieszkania
przyozdabia uytecznymi sprztami. Wszystkie ludy
szanoway to drzewo a w staroytnoci bogom je nawet
powicano. W Europie znamy rne gatunki dbw.
Db zimowy albo kamienny ma kor brunatn, bruzdo
wan, ktra jednake na modszych gaziach jest
biaawa i gadka. Kwiat jego pojawia si dopiero
w kocu Maja; odzie rosn gronami na krtkich szypukach, po trzy do dwunastu sztuk obok siebie, a doj
rzewaj w Listopadzie. Drzewo jego jest czerwonawe
i ze wszystkich europejskich drzew najmocniejsze oraz
najtrwalsze. Innym gatunkiem jest db letni. Licie
jego i kwiaty s o kilka tygodni wczeniejsze, owoce
bardziej odosobnione, na duszych sypukach, a ju

we Wrzeniu i Padzierniku dojrzewaj. Kora z wierz


chu bywa czarniawa, czstokro biaym meszkiem po
kryta, drzewo ma on bielsze ni pierwszy gatunek; ale
z wiekiem staje si czarniawe. Korzenie dbw sigaj
daleko i szeroko w ziemi, przez co drzewa owe zacho
wuj mocn i pewn postaw. Pie ich ronie prosto
a dochodzi niekiedy bardzo znacznej wysokoci. Ko
nary s zwykle nader silne, rozrastaj si szeroko
i pod wielkimi ktami w stosunku do pnia. Licie s
due, znacznie powycinane, rosn pkami, maj;}, barw
ciemno-zielon, po ktrej zdaleka ju mona pozna
dbowe lasy. Owoceodzie s okrge i maj smak
bardzo cierpki. Najlepiej udaj si dby .w wysoko
pooonych, niebardzo wilgotnych lasach. Ich mocne
parowanie sprawia, e pioruny czsto w nie bij. Dby
rosn bardzo powoli, dochodz jednake nadzwyczajnie
pnego wieku. Poniej dwustu do trzystu lat nie
osigaj zupenego rozwoju. Wiek ich dochodzi lat
piciuset, a s przykady dbw, liczcych niezawodnie
lat tysic. Najwaniejszym poytkiem z dbu jest
drzewo. Poniewa ono jest twarde i gniciu stawia
naleyty opr, wic go uywaj gwnie w budo
wnictwie na pale mostw, na walce w mynach i t: d.
Wyrabiaj te z tego drzewa bardzo trwae i pikne
domowe sprzty. Jeeli drzewo wnet po ciciu woy
si w wod i tam przez trzy lata moknie, wtedy nie
pka ani si nie rozpada. Kora, ktra jest cierpka
i zawiera w sobie cigajce pierwiastki, suy do
garbowania skr; w tym celu jednake z wiksz
jeszcze korzyci mona uywa trocin dbowych.
odzie dostarczaj dobrego pokarmu dla trzody
chlewnej. Owad, zwany galaswk debiankow, za-

kuwa pokadekiem swojem gazie i licie dbowe,


w skutek czego powstaj, na nich narole czyli dbianki,
uywane do wyrabiania atramentu. W dawnych cza
sach nagradzano wiecami z lici dbowych tych
mw, ktrzy si ojczyznie dobrze zasuyli.
*

Oglny wzr dyspozycyi dla opisw


rolin.

Wstp, np. Kt nie zna fioka, skromnej ozdoby na


szych lasw i ogrodw? Wszake sta 011 si
godem jednej z najpikniejszych cnt ludzkich!
[.
1.

2.

Opis roliny ze wzgldu na inne roliny, to jest.


wyznaczenie jej miejsca w systemie botanicz
nym.
Wykoczenie opisu przez podanie wszystkiego
tego, co w powyszem uwzgldni si nie dao:
korze, pie,[gazie, licie, kwiaty, owoce i t d.
II.

1.

Posta roliny.

ycie roliny.

Ojczyzna: Czci wiata, kraje, klimat, jako


gleby; rolina krajowa lub zagraniczna, aklimatyzowana i t. d.; yje pojedynczo lub towa
rzysko.

59
4

2.

Sposb jej rozmnaania si: Kiekowanie, wzra

stanie, zakwitanie, owocowanie. wszystko


oznaczone podug czasu; jakie zmiany i zja
wiska towarzysz, tym faktom.

III.

Stosunek roliny.

Czy bierze od nich cie, lub


poywienie (pasorzytnicze)/ lub im to sama
daje.

1.

Do innych rolin.

2.

Do zwierzt. Czy suy zwierztom za mieszkanie,

poywienie i ktrym; jest dla nich poyteczn


- lub szkodliwa.
c
2

Do czowieka:

a ) Wpyw jej na niego: czy jest rodkiem zadowolnienia jego zmysw z powodu barwy, woni i t. d.
lub rodkiem poywienia, lekarstwem, trucizn,
materyaem opaowym, suy do wyrobu tkanin
na ubranie. Materya dla rnych rzemios
(ciela, stolarz, tokarz, farbiarz i t. d.).
b) Jego wpyw na ni: moe j sprowadzono
z obcych krajw, aby hodowa na miejscu,
przez co staa si przedmiotem gospodarstwa
rolnego, handlu, przemysu i t. d.
Zakoczenie, np. Jest nadzieja, e przy ulepszonej

hodowli rolina ta moe nam zastpi np. trawy


pastewne, ktre, jak wiadomo, nie wszdzie si
u u as udaj.

60

Obraz letniego poranku.


Zrazu wszdzie jest pusto, cicho, jakby w chaosie
przed stworzeniem wiata; mga zimna i wil
gotna.
Na skraju nieba rbek wiata si zjawia.
Rozszerza si, rozciga.
Wystpuj wzgrza i drzewa, ukazuj si szczyty
wie i domw.
Mga opada w doliny, cienie uchodz w lasy.
Ponad wodami wida pary. Wietrzyk falami
wzrusza.
Przedmioty ziemi staj si coraz wyraniejsze.
Wrd gazi drzew ycie si budzi.
Ksiyc ju poblad.
Ziemia w barwach wystpuje.
Purpurowa czerwie oblewa oboki, wschd nieba
pali si zdaje. Wszystko w zocie.
Soce wybiega, jego promie szczyty gr krasi.
Blask jego odbija w rosie ki. Otwary si
korony kwiatw, owad si roi poczyna.
Ludzie spiesz do pracy, trzody na pastwisko
zdaj, ruchliwe ycie panuje wszdy.

Wieczr letni.
Dzie ma.si ku schykowi, ognista kula soca
schodzi za lasy, cichy zachodni wiatr powiewa i wo
tysica kwiatw przynosi. Znueni rolnicy opuszczaj
pola, pasterz ryczc trzod zagania do domu, po

drodze tocz si wozy ciko adowne sianem. Po


polach i ogrodach daj si widzie gromadki osb,
ktre uywaj przechadzki, po dziennym upale szukaj
wytchnienia w chodzie wieczoru. Cay krajobraz,
a zwaszcza powierzchnia rzeki, czerwieni si od
zmierzclmego brzasku, ktry si rozla po zachodzie
i jak pomienne morze otacza ognist, w poowie ju
tylko widzialn tarcz soca. Wierzchoki wzgrzy, rozoonych nad rzek i w czci lasami po
krytych. przepysznie pozaca znikajce sonce. I na
szczyt wiey kocielnej pada jeszcze ostatni soneczny
promie, lni, poyskuje wietnie. Blask trwa przez
chwil jeszcze,staje si sabszym, coraz sabszym
i oto niknie zupenie, bo soce zaszo, znikno za
lasem. Pod wzgrzem spokojne sioo ledwie szarzeje.
Odwracam wzrok od zachodu, spogldam w dolin
i na cichy strumie, ktry si u stp mych toczy. Po
droynach i polach ludzi niema; tylko tui owdzie jaki
pieszy samotnik poda, a prne czno koysze si
u przeciwlegego brzegu rzeki. Na szybkich skrzydach
leci noc i jej zasona coraz bardziej zaciemnia okolic.
Zaiiiemia ruch czynnego dnia, drgajca pie sowika,
ciche wierkanie wierszcza, guchy szum tal rzeki
przerywaj uroczyst cisz, ktra ca przyrod za
lega. .

Wieczorne myli w lecie.


Dyspozycya.
I. C pikniejszego i milszego by moe, jeli nie
te ciepe letnie wieczory, ktrych nieraz uy
wamy z tak serdeczn rozkosz?

II. Co sprawia, e czowiek doznaje wtedy przy


jemnoci?
/, \
1. Brzask zachodzcego soca, ktry swa zot
siatk ponad lasem i grami rozpina; soce
przesya ostatni umiech poegnania.
2. Uroczysta cisza dokoa. Zwierzta poszukuj
schronienia, kwiaty nawet zamykaj swe ko
rony. Od wioski tylko brzmi dzwon na Anio
paski" i jego kojca melodya przerywa cisz.
3. agodny chodek orzewia czowieka po dzien
nym skwarze, nim pokrzepione i kwiaty wo
wydaj ze siebie.
III. Jakie wspomnienia i uczucia budzi letni wieczr?
1. Oby ycie moje na schyku mogo by tak
pogodne i spokojne, jak ten letni wieczr! Oby
wspomnienia szlachetnych czynw tak upik
szay wieczr mego ycia, jak te niebieskie
blaski zdobi teraz niebo na zachodzie.
2. Ze zmrokiem wieczornym kady zda do domu.
Jeeli jaki wdrowiec bdzi jeszcze, to jednak
wspomnienie lub pikne marzenie przenosi go
do ojczyzny.
3. Jest-li na tej piknej ziemi jedyna nasza
ojczyzna?..

Lato.
Dyspozycya.
Wstp: Lato jest najbogatsz por roku; jego dostatki
nuij na cay rok wystarczy.

63

1.

Pocztek najduszych dni; jasne nocy; wzmaganie


si upaw, pomimo ubywania dnia, ktrego
soce potrzebuje, aeby ziemia wyzwolia
z siebie ciepo.

2.

Atmosfera. Dni pogodne i ddyste nastpuj


kolejno; znaczenie burzy; gradobicie.

3.

Roliny. Zakwitanie zboa; kobierce k (sianocie); niwa; owoce dojrzewaj, i poczynaj si


zabarwia; las odznacza si gstoci i cienistoci.

4.

Zwierzta. Zajc igra ze swemi dziemi: sarny;


lis. Pisklta ptasie z gniazd uchodz, ucz
si lata i piewa; aby, jaszczurki, owady
(chrzszcze, motyle, pszczoy, mrwki).

5.

Czowiek. Natona praca rolnika: ogrodnik


(sprzeda jarzyn i owocw); pasterz (pasanie
koni w nocy na pastwisku); mieszczanin (wy
cieczki na wie, letnie mieszkania, podre)
dzieci (zabawy pod goem niebem, kpiel,
wakacye).

Zakoczenie: Przyroda daje w lecie wielkie bogactwo


uciech, co niema miejsca w adnej innej porze
roku; wynagradza ona pracowitego czowieka
i pobudza go do nowej dziaalnoci.

Jesie.
1> y s p o z y c y a.

Wstp: Obumieranie przyrody, ktra dopia swego


celu. wydawszy owoce.

64

<

1. Po 23 Wrzenia dni staj si krtsze, nocy


dusze; ciepo si zmniejsza; chodne wieczory.
2. Atmosfer napeniaj*) mgy wilgotne, ktre roz
prasza wschodzce soce, a w kocu dnia spro
wadza je znowu mrok wieczorny. Deszcze spa
daj czsto; ale bywaj take dni pogodne.
3. Rolinno. Licie widn: delikatniejsze roliny
zamieraj; wielkie jesienne kwiaty w ogrodach
(malwy, astry, soneczniki); trawy powiej;
cierniska; rnobarwno lasu; na ziemi chrzsz
cz. usche licie.
4. wiat zwierzt. Ptaki wdrowne odlatuj; bydo
nie jest zadowolnione z pastwiska i zmierza ku
oborze. Owady gin: rzadko ju trafia si
motyl; muchy s sabe i omdlae. Pajki za
cielaj pola sw przdz, ktr czstokro
wiatr w powietrzu unosi.
5. Czowiek. Kopanie kartofli: zbieranie owocw
w sadzie. Doynki. Zbierka gazi w lesie;
puszczanie latawca, gwna zabawka dzieci.
Zakoczenie: Najgwniejsz czynnoci czowieka
w jesieni jest gromadzenie zapasw na zim,
aeby mona byo przeby t przykr por
roku.

Z i m a .
Znikny dni pogody, jakby je wiatr unis;
zostao po nich tylko wspomnienie, jakby obraz sennego
marzenia, i oko naprno ju szuka rozkosznych wido
kw natury. Wyniose drzewa, nadobne krzewy stoj

65
odarte ze swych ozdb; srebrno-biay szron naniza
si na ich gazie i posia je byszczcym pyem. Staw,
na ktrym niedawno lniy si przy socu ruchliwe fale,
sil skrpowao zimno i opiecztowao go w twardej
powoce. Modzie goni po tej krysztaowej posadzce,
zbiega si gromadkami i wnet si rozstrzela na wszyst
kie strony. Tam znowu oto z grzbietu spadzistej gry
wrd wybuchw miechu inna gromadka malcw pdzi
na zamanie karku.
Dzie chyli si ku wieczorowi, szary mrok zapada
wszdy. Z okien chat poyskuj wiateka a promienie
ich padaj na ciche wiejskie drogi i poty.
Okoo ciepego komina zbiera si rodzinne kko,
snuje si ciekawa opowie o starych czasach lub i nie
dawnych wypadkach, a moe kto z ksiki odczytuje
zajmujc history, czy te ssiad albo przyjaciel domu
rozpowiada przygody swojej modoci.
Zima nie jest pozbawiona przyjemnoci. Podczas
gdy przyroda zdaje si drzema, ludzie szerzej i ser
deczniej obcuj ze sob, a w ten sposb wypeniaj
brak wieoci i wesela, ktry znamionuje pospn
zim.

Obraz zimowy.
i

Czy zima jest por roku bez adnych powabw?


Przyjrzyjmy si jednemu z tych obrazw, kt v cli ona dostarcza. C to za obraz? Obraz zimowy.
Na pierwszym planie po prawej rce mamy czyciutkie
lodowe zwierciado jeziora, a po niem przebiega kilku
chopcw na ywach. Jake-wybornie oni si bawi!
Wskazwki.

I)waj oto pdz obok siebie w ruchu penym zgod* 1 ^ '


pod ich stopami drga i brzmi przezroczysty kry^ t t l ;
a biae, powyginane linie znacz drog, ktr*l ()U1
przebyli. Trzeci jeszcze si nie puci w za^' . '
uskrzydla sobie, e tak powiem, ywami nogi, # | ) i e s
jego leg na lodzie i oczekuje na popisy swego ml ()i (
pana. Okoo jeziora biegnie gociniec, niegieir* * )0 ~
kryty, jak i caa okolica, ale jest on ubity i wydej^ '^j^'
co nam si tu kae domyla bardzo ywego i' 1 r
komunikacyjnego. Po gocicu pdz sanki, ziil' 1 ^
guite w dwa dzielne kare konie, dzwonki si
' "
gaj, parskaj karosze, z nozdrzy ich kby I M1 ^
unosz si w gr. Na lewo mamy gsty las wieH <<,w ^'
ktrego zielono piknie odbija od biaej opony !4Ule
gw, co szmatami tu i owdzie przyodziaa gn c - ( . \ 1
drzew gazie. Poza jeziorem w oddaleniu wid 111 ?;* 6
miasto, do ktrego wiedzie wspomniana co tylko 11 ^
droga; wiea kocioa panuje tu nad skupionymi
niej domami, a na wiey dojrze mona jako
tarcz miejskiego zegara. Pod samym lasem
drodze wida biay okazay budynek, par cliol'^^
sanek zajechao tutaj, odprzagnite konie ze
tych co wyjadaj, a dokoa nich krc si kury ''
gutem i mnstwo ptastwa; jest to karczma.
krajobrazu wypenia rozlega dolina, w ktrej
postrzedz porozrzucane chaty wiejskie, jakie
;
powywracane, a gdzie niegdzie szarzeje stg * ^
Na samym skraju bkitniej rbki lasw,
zewszd zamkny sobac okolic: w ich kieruuk"
vve^o
.
(
)
stado wron, pywajc po pogodnym bkicie ziin
nieba. Soce jako czerwonawo sw kul na ^

67

stacza, pozaca jaskrawym blaskiem biae paszczyzny,


a naprzeciw niego wybieg ju oto ze wschodu bladotawy ksiyc.

Z i m a .
Powszechnie uwaa si zim za najnieprzyjemniejsz por roku. Ubogi z trwoga jej oczekuje, chory
z niepokojem, a mao jest takich, ktrzyby si z przy
bycia jej cieszyli.
Soce pno wschodzi a wczenie zachodzi,
krtkie za dni pozbawione s blasku z powodu mgy
i chmur ciemnych. Ale chocia dni s nawet pogodniej
sze, to i wtedy promienie soca ukonie padaj na
ziemi, sabo j ogrzewajc. Jeeli nie dm burzliwe
wichry, to zimny Aviatr zachodni wywouje wszdzie
odrtwienie i skrzepo. Ziemia pokrywa si niegiem
a rzeki lodem; na gaziach i konarach drzew wisi
nieg lub szron, a z dachw domw spadaj ku doowi
dugie sople lodu.
Mrozem z warzone, zamieraj roliny; znikaj
ozdoby ki pl. Drzewa ogoocone wygldaj smutnie,
a ostre wiatry zdzieraj z nich resztki suchych lici.
Opustoszay ogrody; pod kupami suchych lici spoczy
waj bardziej wraliwe na zimno roliny, powoka
ze somy otacza puie delikatniejszych drzew owoco
wych. Zamilky piewne chry ptakw; owady skryy
si w gbokie jamy i w sen popady. Polne i lene
zwierzta zasny w nie zimowym: zwierzyna tylko
bka si tu i owdzie. Niektre ptaki, zwykle tak
miujce ycie swobody, jak kruki i wrony, poszukuj
5*

69 -

i mi wo z siebie wydaje. Ptaszki w lesie i po ogro


dach wesoe pieni wypiewuj, buduj sobie gniazdka.
Na boniu owieczka skacze, a pasterz przygrywa na
fujarce. Rolnik uprawia niw i ziarno w ni zasiewa.
Cho praca jego cika, cho potem on si oblewa,
krzepi go jednak nadzieja, e niwo za trudy zapaci.
Dzieci z izb powychodziy, bawi si w cieniu drzew
i na kwiecistej ce. Zrywaj kwiaty, ktre im wiosna
daje, wija z nicli pikne wiece. Bg nas wiosn
obdarzy, przepysznie przyozdobi ziemi, kwiaty bar
wne rozwin, niebo bkitem przyodzia, pola zielo
noci przystroi, drzewa w zielone licie ubra.
Kochajmy Boga, ktry da ludziom wiosn!

Wiosna.
I) y s |) o i, y e y a.
*

Wstp: Wiosny oczekuje si z tsknot; przekadamy

j nad inne pory roku.


1. Cni staj si dusze; soce wyej na niebie
wieci i lepiej ogrzewa; bkit nieba; deszcze
wiosenne.
2. Skutki ciepa wiosenego: Ld i niegi taj;
ziemia pulchnieje.

S.

wiat rolinny budzi si do ycia (ki. niwy,

las, ogrd).

4. Zmiany w wiecie zwierzcym: Zwierzta budz


si ze snu zimowego, powrt ptakw prze
lotnych, wrzawa ab, pluskanie ryb. pojawienie
si owadw.

oto mieszka ludzkich, aeby okoo nich znale


poywienie.
Spoczywa caa przyroda; ale czowiek umie wal
czy ze srogoci zimy. Zamieszkuje 011 ciep izb
i w niej si pracy oddaje. Gospodarz pracuje koo
domu, w stajni i stodole, gospodyni z dziewkami przy
kdzieli przdzie. Ale myliwy i w zimie wyrusza
do lasu. Na wieo spadym niegu ponowy odnajduje
011 tropy zwierzyny i ciga j, mimo dokuczliwego
zimna. *
Zima pokazuje nam, e ziemskie rzeczy s zuikome, jednake nie jest ona pozbawiona przyjemnoci.
Mianowicie te ycie w miecie przedstawia duo
uciech w owej porze. Wesoe towarzystwo i odczyty
wanie zajmujcych ksiek stanowi rozrywk ludzi
dorosych, podczas gdy dzieci uywaj lizgawki na
ywach lub saneczkach, buduj sobie fortec ze niegu
i koo niej staczaj walki za pomoc kul niegowych.
Atoli najwiksz uciech przynosi im wilia Boego
Narodzenia, kiedy otrzymuj wspaniae podarunki od
rodzicw. Jednake zaledwie nowy rok si rozpocz,
a ju dni s dusze i wszystko tskni do zbliajcej
si wiosny.

W i o s n a .
Przybya pikna wiosna i niesie nam swe uciechy!
Ju jasne soce lepiej ogrzewa odmodzon ziemi.
Niebo si w bkitn przybrao szat. Drzewa przy
wdziewaj strj zielony i darz nas dobroczynnym
cieniem. Moda trawa okrya ki. Fioek zakwita

70

o. Czynnoci czowieka: Rolnik, pasterz, ogrodnik,


myliwy, rybak; rzemielnik (budowanie do
mw).
Zakoczenie: Oglna rado i powszechna praca (zaba
wy dzieci, krzepienie si chorych i ubogich,
podre, wyjazdy na letnie mieszkania).

W i o s n a .
W pocztkach Marca jest jeszcze zwykle bardzo
zimno, jeszcze nieg osania pola, a wod rzek i jezior
pokrywa grube zwierciado lodu. Ale poniewa soce
codziennie wikszy uk na niebie opisuje, wic nie
znacznie ogrzewa si powietrze coraz wicej i wreszcie
ciepe jego powiewy wypowiadaj walk mrozom.
Wprawdzie sroy si jeszcze stara zima w swem
biaem futrze i czsto wieczorami wpada na ziemi,
aeby poata te dziury, ktre w poudnie wypalio
soce; jednake dziury s coraz wiksze i zima musi
w achmanach z ziemi uchodzi. Rzeki te uwalniaj
si z lodowych wizw. Ale kiedy niegi oraz lody
w wod si przemieniaj, wzbieraj strumienie i jeziora,
a powd zalewa nizkie okolice. I to niewiele znaczy,
bo sia promieni sonecznych wzmaga si nieustannie
i silny wiatr powstaje jednoczenie, a przeto woda
tam, gdzie spyn nie moe, rycho wyparowa musi.
Zieleniejce zboa, wyzwolone zpod niegu, prdko
wytwarzaj sobie silne korzonki i rczo garn si
w gr ku wiatu, ktre na sklepieniu nieba poyska.
Nieuprawione pola, zrazu mikkie jeszcze od niegowej
wody, ktra w nie wsikna, nabieraj staoci i t-

71

goci, a wtedy rolnik przybywa tutaj z pugiem i bron,


podobnie te ogrodnik spieszy dla tej samej przyczyny
do ogrodu z rydlem i grabiami. Z ciepym wiatrem
zaraz przyby na niw i skowronek, prawie e uprze
dzi on wiosn, jako jej zwiastun. Zwolna przybywaj
i inne wdrowne ptaki: pliszki, drozdy, szpaki, bociany:
jaskki: sowik poczyna wnet wygasza swoje pikne
pieni, jakkolwiek nocy bywaj zimne. Wszystko to
ptastwo zastaje stoy nakryte, bo chrzszcze, mu
chy, komary, robaki wszdzie s ju w obfitoci,
a aby i jaszczurki z kryjwek swych powyaziy.
W ulach te peno ycia, ruchu; za ma chwil
i pszczoy wylec na prac. Bo w drzewach rano
kr soki, tworz si pki, ktre niebawem rozpkn
w licie i kwiaty. Ju staje li przy liciu, kwiat
obok kwiatu, a gdy spojrzymy po kach, po pastwi
skach, peno tu biaych, tych, niebieskich kwiatkw.
Jaskry, lwie zby, stokrotki, niezapominajki, fioki
i t. d. oddzielnie lub kpkami rosn. Teraz pomyla
sobie owczarz: czas ju stado owiec na pasz wyp
dzi. Ork, bronowanie i siewy wiosenne uko
czono, a kartofle te zasadzono. Zwolna przemija
zmienny kwiecie; przewiay wiosenne wichry, pootrzsay biay kwiat wini i jaboni, nastaj teraz dni
istotnie ciepe. Maj si rozgoci i wieczy wkoo
wiejskie chaty zieleni sadw. Uprawa pl i ogrodw
skoczona; bydo wypasa si na tusty cli pastwiskach.
Ptastwo krzta si pilnie okoo budowy gniazd lub
jajka znosi zaczyna. Peno jest wszdzie radoci
i ycia, niktby ju nie pamita o zimie, gdyby jej
jeszcze ostatnie mrozy nocne nie przypominay. Ale
i one si kocz; przeszed Pankracy, Serwacy i Bonifacy,

a ogrodnik pozostawia ju na noc bez przykrycia


nawet delikatniejsze roliny.
Z kadym dniem odkrywamy coraz now r e wdziki:
rnobarwne motyle spiesz w zawody do kwiatw,
do lici wraz z brzczcemi pszczkami, z chrzsz
czami. Niwy poyskuj w penej zieleni, a uszczli
wiony rolnik z radoci na nie spoglda. Jake
szczliwe s teraz i dzieci wrd swoich zabaw
po zielonych trawnikach, na wietle sonecznem!
Jeeli deszcz wiosenny spdza je czasem do domu, nie
smuc one si tein wcale, bo i dzieci wiedz, e deszcz
taki jest dobrodziejstwem, e wzrostu uycza tak
dobrze ziarnu, jak dziecku.

Wiosna.
D y s p o z y c y a.
W cigu roku maj miejsce cige zmiany tak
w yciu przyrody jak i czowieka, a kada
pora roku ma swoje dobre strony. Najprzy
jemniejsz atoli jest wiosna.
2. Zwiastunami wiosny s: Znikanie niegu po polach
oraz tajenie p>dw na wodach; piewy sko
wronka; wyrastanie zpod ziemi zielonych
kiekw (nieguka zakwita); pogodne dni so
neczne przeplataj si niekiedy dniami nie
nych zamieci.
3. Czas pojawienia si wiosny przypada 21 Marca
a trwanie jej rozciga si. do 21 Czerwca;
wiosna przeto nastpuje po zimie a poprzedza
lato; waciw r e jej pojawienie si jest wtedy,

1.

4.

">.

(j.

gdy przyroda y poczyna; wiosna jest por


wzrastania i rozwoju.
Cechy wiosny i jej preebieg: Pogoda i ciepo;
soce wznosi si wyej na niebie, dni s
dusze; burze i dobroczynny deszcz uyniaj
ziemi; rolinno rwie si do ycia, ziemi
okrywa zielono, drzewa i zioa zakwitaj,
a wo ich rozchodzi si w powietrzu: powra
caj ptaki wdrowne i piewem swym nape
niaj lasy, ogrody, pola; zwierzyna przebiega
wawo lasy i pola; po kwiatach roj si owady;
zwierzta wodne igraj wrd fal czystych;
zboa na niwach szybko podrastaj; gdy wiosna
mija, wyksztacone owoce zapowiadaj nadej
cie lata.
Przyjemnoci wiosny dla czowieka: Raduje ona
zmysy, zwaszcza oko piknoci kwiatw
i zieleni, ucho piewem ptastwa, wch
woni, dotyk ciepem oraz agodnem powie
trzem; dostarcza oywczych pokarmw: wzywa
do przechadzki; rozwesela i dodaje si; za
chwyca nas i uszczliwia.
Wiosna podobna jest do modoci, ktra take
szybko przemija, a w modzieczym sercu obu
dz cnotliwe uczucia i postanowienia.

Burza.
(Opis estetyczny).

*1

Burza jest jednem z najpotniejszych, najwspa


nialszych, ale zarazem i najstraszliwszych zjawisk

74

w przyrodzie. Ognisty promie byskawicy, wijc si


wem, przelata z niesychan szybkoci przez czarne
gry chmur, ktre upadkiem swoim zagraaj ziemi.
Czasami byskawica jest duga, jak gdyby niebo
z ziemi czya. Znikna, a potem w grnych sfe
rach oceanu chmur trzask si rozlega, omot przerali
wy, huk rozgony, grzmot i ryk, ktry w przetworach
powietrznych powoli milknie i znika.
Bya taka pogodna cisza, niebo janiao, pano
waa szczcie ycia w przyrodzie o samym ranku.
Peno zielonoci i kwiatw, piewu i ruchu. Zdaje si,
e stworzenie jaki pikny, uroczysty dzie obchodzi,
w ktrym czowiek z caej duszy rozumem i uczuciem
bierze udzia. Niezmierzony okiem bkit eteru cignie
si jak wielka przezroczysta niwa. Ale oto pojawiaj
si jakie gstsze chmurki nad widnokrgiem, wznosz
si coraz wyej, spywaj si ze sob, tworz niby a
cuchy gr, rnorodnie uksztatowanych, szarawych,
ciemnych, a miejscami jasno ubarwionych. One jak
opona przejmuj promienie soca; pogodny dzie traci
sw jasno; robi si pospnie, ciemnawo.
W ciemnej chmurze bysno i nagle chmura
owietlia si ogniem. Zrazusaby grzmot, grzmi
coraz goniej, im bardziej zblia si burza. Powietrze
jest parne, duszne. Na dalekim skraju widnokrgu
chmury zdaj si opada na ziemi. Nagle pojawia si
wicher; dmie i szumi; kby pyu unosi w gr; na je
ziorach i strumieniach pobudza fale; woda si zapienia,
a szczyty drzew chyl si w prawo i w lewo. Zwie
rzta i ptaki uchodz, szukaj kryjwek przed blizk
burz. I czowiek si lka. On pyta: Kog bdzie
razi ten pomienny piorun, niszczcy ycie w mgnieniu

75
pm

oka? Na czyj siedzib on spadnie, spali j i w popi


obrci? Czy nie nastpi oberwanie chmury, nawanica
wszystko niszczca powd? Czy grad nie spustoszy
owocw pracy na polach? Idzie tu o ycie, o zdrowie,
o dobytek. Czy one si dadz ocali, czy zostan
zniszczone? Na te pytania nikt odpowiedzie nie,
zdoa.
Bij serca ywych stworze: dr skay; wcieke
fale wd o brzegi uderzaj. Byskawice przelatuj
jedna za drug, a w lad za niemi grzmot si rozlega.
Spadaj grube krople deszczu; wnet woda strumieniami
z chmur si leje. Znikn spokj w dolinach i lasach,
wygnay go huki grzmotw i szalone wichry.
Ale, o szczcie, burza bez szkody przemina,
posza w inne strony, niosc tam trwog i swe dobro
dziejstwa. Promienne i jasne soce wypywa po burzy
na niebo. Straszna wojna zmienia si w radosny pokj,
umiech przyrody bysn. wie zielonoci poy
skuje las i niwy; deszcz obmy do czysta z pyu roliny;
chr ptakw w gaju brzmi rano i wesoo pieniami;
z hymnem wzlatuje w gr skowronek; powietrze si
odwieyo: pier ju swobodniej moe oddycha; oyw
cze tchnienie wstpio w ycie przyrody. O jake
dobroczynn jest burza!

B u r z a .
1.

W powietrzu duszno, przyparek; wal si czarne


chmury; przelatuj byskawice, a w dali sycha
grzmot.

2.
3.

4.
5.

6.

7.
8.

Trwao krtka; silny wiatr i deszcz, niekiedy


grad.
1
u
Por burz bywa zwykle lato po dniacli upalnych,
rzadko kiedy zima; najgwatowniej sroy si
burza pod zwrotnikami.
Podobiestwo burzy do bitwy, kiedy cieraj.
si dwie nieprzyjacielskie armie.

Burza zawdzicza swoje pochodzenie elektrycz


noci chmur, wyzwalajcej si w postaci by
skawicy. Trzaskajcy oskot iskry, pochodz
cej z machiny elektrycznej przejawia si w by
skawicy na wielk skal, jako grzmot; grzmoty
syszymy pniej, ni spostrzegamy byska
wice, poniewa gos biegnie z niniejsz prd
koci, anieli wiato.
Szkodliwo burzy z powodu piorunw uderzaj
cych w budynki, a niekiedy zabijajcych ludzi
i zwierzta; spustoszenie sprawione przez grady
(okna mieszka, pola, ogrody). Wynalazek
gromochronu, dokonany przez amerykanina Peniamina Franklina.
Poytki burzy: Oczyszczenie i odwieenie po
wietrza.
. *
Majestatyczna groza zbliajcej si burzy szale
jcej; mie zjawisko tczy. Pikne poetyczne
przedstawienie burzy w Panu Tadeuszu"
Mickiewicza i w Eneidzie" Wirgiliusza.

Pomysy do estetycznego opisu burzy.


Przyparek i ciko powietrza. Ociao ludzi.
Widnicie rolin. Gucha cisza w przyrodzie. Niebo

77

si zaciemnia. Soce znika. Powstaje wiatr, miota


kurzaw, porywa licie i gazki. Ruch wody w stru
mieniu lub jeziorze. Zwierzta (ktre?) uchodz, Ludzie
daremnie usiuj powstrzyma sw obaw. Ciemno
wzrasta. Grzmot rozlega si w oddaleniu. Naraz
sycha trzask w pobliu, echo go powtarza. Kadego
grzmotu zwiastunem jest byskawica. Ogniste zygzaki
przebiegaj niebo i olniewaj czowieka. Niekiedy
ciemno straszliwie si rozjania. Ogromny szum
deszczu. Wiatr przepdza wszdzie chmury. Nagle
niebo poczyna si wypogadza, wida ju zdaa jego
bkit i tcza si pojawia. Spadaj ostatnie krople
deszczu. Gry, pola i ogrody poyskuj od obfitej
rosy, ktr wiatr strzsa. Trawy, kwiaty, drzewa
odyy na nowo. Rado ptastwa. Trzody zwierzt
domowych spiesz na pasz. Ruch i brzk owadw.
Podrnik puszcza si dalej w drog. Wieniak po
wraca do pracy. Wszystko odyo. Przyjemna wo
rozchodzi si dokoa z ogrodw, k i pl.

Burza.

(Obszerniejszy opis).

Wstp: Oprcz pary wodnej, unosz si z ziemi w po


wietrze jeszcze inne wyziewy. Kt nie zna cha
rakterystycznego, krztuszcego wyziewu ze spalo
nej siarki? Dym te ze spalonego papieru lub
wiec i nafty uchodzi w powietrze. Rwnie
kady wie, e dym. wychodzcy z kominw nie
z samych czstek wody si skada. Ot te i tym
podobne wyziewy zbieraj si w powietrzu

78

w chmury i od czasu do czasu wytwarzaj zja


wiska, ktre mog lkliwych przeraa. Do rzdu
takich zjawisk naley wanie burza.

' A.

2
Przed

burz.

'

Mamy upalny dzie letni, w Lipcu lub Sierpniu:


soce piecze, nie uczuwa si najmniejszego chodnego
powiewu; ten brak wiatru, ta cisza sprawiaj duszno
i parno powietrza.
Niebo jest wprawdzie bez chmur, a jednak nie
jest ono zupenie jasne i bkitne, jaka przezroczysta,
biao-szarawa mga zamiewa je nieco.
Drzewa i krzewy stoj nieruchome, wszystkie
w ogle roliny zwiesiy na d powide licie, s one
spragnione. Ptak fruwa cicho; bydo spokojnie lego
w cieniu lub szalonym pdem puszcza si przez pastwi
sko; pies baka si z pochylon gow i ze spuszczo
nym ogonem, czasami zrywa wierzchoki trawy i poy
ka; lene zwierzta poszukuj ochody i cieniu pod
zielonem sklepieniem lici; pajki przerywaj nitki
swych rozpitych siatek; pszcz, much i komarw
niema pod goem niebem, a w izbie muchy drcz czo
wieka dotkliwiej ni zwykle.
Czowiek pracuje wprawdzie na niwie w pocie
czoa, lecz wolno mu idzie robota, badawczem okiem
spoglda czasami w niebo, gdy sobie miarkuje, e si
na co niezwykego zanosi.
Ale oto maa chmurka ciemnej barwy ni std
ni zowd pojawia si nad widnokrgiem, z pocztku
wznosi ona si powoli, bo aden powiew wiatru jej nie

79

unosi, rozszerza si, zaokrgla i ronie zwolna. Rolnik


zachca robotnikw i pobudza, aby si spieszyli, wic
wawo ciskaj snopy na wz, a wz wartko pdzi do
stodoy.
I dobrze robi, bo chmurka ronie teraz zadziwia
jco prdko: niebawem na caym zachodzie robi si
ciemno a nowe chmury cigle si jeszcze gromadz,
Ptak spieszy do gniazda, pies wazi do swej budy,
krowa na pastwisku podnosi do gry gow i ryczy
niespokojnie.
Teraz rozlega si daleko guchy grzmot, jak
gdyby krglowe kule pdziy po jakiej wydronej od
spodu drodze; konie strzyg uszyma, schodz si. zesta
wiajc swe gowy. Powstaje wiatr, licie szeleszcz
i szemrz, a tu i owdzie padnie kropa deszczu; znowu
zagrzmiao, teraz ju nieco bliej; silniejszy wiatr
powia, gazie gn si i szumi; wanie ostatni wz
zboa penym kusem do wsi dojeda. Wiatr si
wzmaga, porywa garci pyu, licie i w dziwnym tacu
je skrca, unoszc do gry; krople deszczu spadaj ju
gciej, grzmot si. nieustannie zblia,, robi si ciemno;
ale oto byskawica przelatuje, potem cisza, nareszcie
huk: burza przybya.

11.

W czasie burzy.

Ciemn noc chmur owieca chwilami jaskrawe


wiato byskawic, ogniste we przerzynaj powietrze,
grzmoty hucz jeden za drugim, deszcz coraz bardziej
si wzmaga, gste jego krople bij gsto; ju lej,
scz si strumieniami: z dachw wali woda na drogi;

80

cieki si ni przepeniaj; wszdzie pozamykane drzwi


i okna, dym sie nie wznosi z kominw; gdzie spojrze,
nie wida czowieka ani zwierzcia, tylko jaskka
pena niepokoju podleciaa do zamknitych drzwi chaty,
nieboga spnia si, adna litociwa rka nie dopuci
jej do gniazda uwitego w sieni wieniaka; wic prze
moka chroni si w dymniku lub zasiada na erdce pod
dachem.
Coraz wicej i wicej byskawic, coraz potniej
sze wr grzmoty; wiatr dmie gwatownie i nowe na
pdza chmury, deszcz nieustannie leje potokami, ktre
pionowo z chmur si scz, zalewajc ziemi. Jest
chwila, gdy janieje nieustajca byskawica, a jedno
czenie towarzyszy jej straszny przecigy trzask
gromu.
'
!
Bya to chwila najgorsza, stanowcza; byskawica
jest jeszcze silna, lecz coraz ju rzadsza, grzmot poja
wia si w duszych przestankach, deszcz nie pada tak
gsto, tylko wiatr szumi i dmie silnie, bo on musi wz
burzy jeszcze cign dalej; na niebie ukazuj si ju
jasne szlaki; w oknach tu i owdzie twarz ludzka si
pojawia. Byskawice i grzmoty ustaj; ale raz jeszcze
deszcz si wzmaga, jakby chcia ostatnich swych si
dowiadczy; potem nastaje cisza i pogoda. Chmury
przecigny, a pojawio si znowu jasne wiato so
neczne. Ludzie otwieraj drzwi i okna, bo burza ju
mina.
%

. m

C. Po burzy.
Ptaki opuszczaj gniazda, skacz z gazi na ga
, wypiewujc wesoe piosnki; pszczka pracuje na

kwiatach; pajk naprawia siatk, podart przez burz;


muchy i komary igraj w promieniach soca; owieczki
plsaj po zielonej darni; bydo wypdzono znowu na
pastwisko; trawa i licie janiej tak wie zielono
ci, jak gdyby dopiero y zaczy, bo deszcz zmy
z nich pyy i wszelk nieczysto, a krople wody
wisz jeszcze na brzegach listkw, perl si w trawie;
powietrze jest chodne i balsamiczne, niebo czyste,
pogodne, soce grzeje tak mio, wiatr powiewa tak
przyjemnie; wszystko odyo i przywdziao strj godo
wy; czowiek przebiega teraz pola i ogrody, cieszy si,
e burza tylko dobroczynne skutki sprawia.

Opis Wisy.
Wstp: Rzeka to niewielka; wiele innych rzek w Euro
pie przewysza j pod wzgldem dugoci, szero
koci i obfitoci wody. Ale rzeka ta ma dla nas
najwiksze znaczenie, jako krajowa; przedstawia
nam si te najpikniej.
Ekspozycya odnosi si do:
I. Samej e Wisy, a mianowicie:
1) Do jej rde i grnego biegu.
2) Do biegu redniego.
3) Do biegu dolnego i ujcia.
4) Do jej dugoci, szerokoci i gbokoci
(spawno).
II. Znaczenie Wisy dla miejscowoci, przez ktre
ona pynie, i to:
1) Ze wzgldu na sarn Wis.
2) Ze wzgldu na jej dopywy.
Wskazwki.

Zakoczenie: Uregulowanie koryta Wisy uczyni t

rzek jedn z naj gwniej szych arteryj komuni


kacyjnych.

Opis charakteru niewieciucha.


Pomysy.
1. Lka si wszelkiego fizyczuego wysiku.
2. Odznacza si przesadna obawa wpyww po
wietrza.
3. Troskliwie przyodziewa si w zbyt ciepe
ubranie.
4. Miuje spokj i zmysowe przyjemnoci.
5. Obawia si nadzwyczajnie wszelkiego fizycz
nego blu.
6. Jest wic czowiekiem nieudolnym w dziaa
niu, zamiast by czynnym i energicznym.

Opis charakteru czowieka prawego.

Pomysy.

. Jego myli:

1) Pogldy swe i dnoci czerpie ze rde


prawdy.

83

2) Strzee si jednostronnych chwilowych uspo


sobie i nie znosi nic, czego nie usprawiedliwia
rozum.
3) Serce swoje w kadej chwili moe odkry
i wyjawi jego tajemnice, a nigdy si w niem
nie znajdzie nic takiego, czegoby si potrzebo
wa wstydzi.
II. Jego mowa:

1) Wszystko wypowiada tak. jak to widzi w zwier


ciadle prawdy.
2) Dalekim jest od tego, aeby przez ch przy
podobania si ludziom wygasza co innego, ni
myli.
3) Choby nikt nie podziela jego pogldw, on
je wygasza, poniewa jest przekonany o ich
prawdzie.
III. Jego czyny:
1) Postpuje zawsze i wszdzie tak, jak mu to
nakazuje obowizek oraz sumienie.
2) Aeby wypeni obowizek, obiera szlachetne
rodki.
3) Dla wszelkich pobocznych wzgldw stanowcz
zamyka swe serce.

Oglny wzr opisu charakteru.


Jak nam si czowiek przedstawia w czynie? Jak
go syszymy mwicego? Jak on nam si. wydaje
myle? I to wszystko:
6*

- 84
1.

W yciu powszedniem (naogi, skonnoci.


wstrty).
2. W zawodzie swoim.
3. W stosunkach z innymi ludmi (krewnymi,
przyjacimi, ssiadami i t. d.).
4. W stosunku do religii..

VII.
w

Opowiadanie jest to przedstawienie za pomoc

wyrazw zdarze, jak one po sobie nastpuj a. Aeby


co opowiedzie, naley to przedstawi w czasowein
nastpstwie: Jak si zaczyna, jaki ma przebieg i koniec.
W kadem zdarzeniu czynnikami s: Ludzie, przyroda
lub oboje razem. Wszelkie zdarzenie jest czynnoci
w dziaaniu lub czynnoci przyjt przez nas w sposb
bierny. Jeeli czynno wywouje w wiecie jakkolwiek
zmian, to midzy t czynnoci a zmian zajdzie
zwizek przyczynowy, czyli zwizek przyczyny ze
skutkiem. Tak np. przyczyn ubstwa moe by roz
rzutno. Opowiedzie zdarzenie lub szereg zdarze
jest to wic przedstawi przyczyny (zewntrzne i we
wntrzne) oraz ich skutki.
Std wynika naturalna dyspozycya wszelkiego
opowiadania, tak oznaczana przez staroytnych retorw:
(quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo, quando?)
a) Osoby lub rzeczy, to jest dziaajce czynniki,
do ktrych si opowiadanie odnosi.
0) Co one czyni i czego doznaj.

86

c ) Jakie rodki su danej czynnoci do wywoa


nia zmiany.
d ) Jakie wasnoci rzeczy gwnie si uwydat
niaj.
e ) Jak dziaaj dane rodki na dane wasnoci.
f ) Kiedy i gdzie to si odbywa.
Jeeli jest jaki wstp do opowiadania, ma on
zwykle za cel przygotowa lub zachci czytelnika czy
suchacza do tego, co si w nastpstwie przedstawia.
Zakoczenie znowu moe streci przebieg opowiadania
w gwnych jego punktach, lub wyprowadzi jakie
wnioski z danego zdarzenia (szeregu zdarze).
Uwaga. Zwykle atoli przedstawienie zdarze nie jest
czystem opowiadaniem, ale take po czci opi
sem, a to z tego wzgldu, i nie moe si ono
obej bez podania miejsca, czasu i rnych
wspczesnych okolicznoci.

Flet pasterski.
(z Kehraj.

Pewien krl mia podskarbiego, ktry z prostego


pastucha wynis si by na to wane stanowisko. Za
niesiono raz do krla skarg, i podskarbi si przeniewierza i skradzione pienidze oraz kosztownoci prze
chowuje w lamusie za elaznemi drzwiami. Krl
odwiedzi tedy swego urzdnika, obejrza jego paac,
a kiedy mu elazne drzwi wpady w oko, kaza
je sobie otworzy. Ale jake by ten monarcha zdzi
wiony, kiedy, wszedszy do lamusu, zobaczy tutaj

jedynie cztery puste ciany a na rodku prosty wiejski


st i krzeso wyplatane som. Na stole leaa fujarka,
kij pastuszy i torba. Z okna wida byo zielone ki
i lesiste wzgrza.
Podskarbi, widzc zdziwienie krla, rzek: W mo
doci pasaem trzody; ale ty. o krlu, wezwae mi do
dworu swego. Ot tutaj, w tej spokojnej izbie, prze
pdzam odtd codziennie godzin czasu; z radoci
przypominam sobie dawny zawd, powtarzani piosnki,
ktre niegdy wypiewywaem, pilnujc swego stada.
O pozwl mi znowu powrci na ojczyst niw, gdzie
byem daleko szczliwszy, ni na twoim dworze!"
Krl rozgniewa si wtedy na oszczercw, uci
ska zacnego czowieka i prosi go, aeby nadal obo
wizki swoje peni.

O ilu osobach jest mowa w pier wszem zdaniu?


Kto to jest krl?
Co si tu orzeka o podskarbim? (Wznis si
z prostego pastucha i t. d.).
Krl, o ktrym tu jest mowa, by to Abbas Wiel
ki, szach perski; podskarbi za, co si z prostego pa
stucha wznis na tak wane stanowisko, by to p
niejszy Ali-Beg. Abbas Wielki zabdzi by raz na
polowaniu i spotka pasterza, ktry, siedzc pod drze
wem, strzeg owiec i gra na fujarce. Krl wzi go
na dwr, gdzie poleci wychowywa.
W jakich sowach podskarbi przypomina krlowi
swj dawniejszy zawd?
Pomylcie, jakie mogy by przyczyny, dla
ktrych krl wzi tego pastuszka na dwr swj?

(Zapewne mdre odpowiedzi chopca na zadane py


tania).
Pasterz rs w zaszczyty, a w kocu zosta
wielkim dygnitarzem (jakim?).
Co znaczy podskarbi? (Nadzorca krlewskich
skarbw).
Z czcgo si mogy skada krlewskie skarby?
Zrbcie rozrnienie midzy pienidzmi i klejno
tami.
Jakie obowizki byy podskarbiego?
Co za cnoty powinien posiada czowiek, penicy
tak wane obowizki?
Jak sdzicie, czy cnoty takie posiada nasz pod
skarbi?
.
;
A przecie, pomimo cnt owych, nie uchroni on
si przed oszczerstwem.
Co mogo stanowi powd tego oszczerstwa?
(Zawi).
Co znaczy oskary? (Przedstawi kogo jako
przyczyn za).
Co zarzucano podskarbiemu?
Dlaczego tu jest mowa o lamusie za elaznemi
drzwiami?
Krl nie chcia uwierzy tak bezwarunkowo
oszczerstwu; on powtpiewa o prawdzie oskarenia
i przeto chcia spraw sam rozpatrze; chcia si prze
kona o istocie czynu, zanimby wyda wyrok na wino
wajc. Co uczyni w tym celu?
Wyraenie odioiedzi oznacza przyjazne usposo
bienie krla dla podskarbiego. Objanijcie to mo
narsze usposobienie na zasadzie dawniejszych stosun
kw krla do podskarbiego.

- 89 W jakim celu krl obejrza paac podskarbiego?


Jakie myli mogy si zbudzi w duszy krla ?
kiedy mu wpady w oko drzwi elazne, wiodce do
lamusu? (Mg sobie pomyle w duszy:Oskaryciele
maj suszno).
Krl nie prosi, aby mu drzwi elazne otworzono,
011 kaza je sobie otworzy.
Dlaczego si krl zdziwi, gdy wszed do lamusu?
(Czego innego oczekiwa, a co innego znalaz).
Podskarbi zauway zarwno nieufno krla, jak
i jego zdziwienie; oszczerstwa te zapewne byy mu
dobrze znane i tem si tomaczy jego przemowa do
krla. Dlaczego on si chroni do owego lamusa? Jakie
yczenie wyrazi krlowi? Co by za powd, e pod
skarbi nie czu si szczliwym na krlewskim dworze?
Czego si spodziewa na ojczystej niwie? Jaki sens
moralny mona wyprowadzi z powyszego opowia
dania?
Krl uciska zacnego czowieka. Ucinicie
jest rodzajem mowy. Co tu znaczy ten ucisk? Jakie
uczucia ywi krl teraz wzgldem oszczercw?
Co znaczy oszczerca? (Czowiek, ktry bez po
wodu i dowodu usiuje podkopa cudz dobr saWJ.
Kto pod kim doki kopie, ten sam w nie wpada.

W zwizku z powyszem opowiadaniem s nast


pujce temata, ktre si kwalifikuj do wypracowali
pimiennych:
1. Obraz szczcia pastuszka. Niwa ojczysta. Ojciec
i matka. Trzody. Fujarka i t. d.
2.

Rozmowa krla z pasterzem.

3.

Zazdro oszczercw.
|
4. Podskarbi w swoim lamusie.
5. Myli krla, kiedy oszczercy skarg przedstawili6. Myli krla, gdy si znalaz przed elaznemi
drzwiami.
7. Krl w lamusie podskarbiego.
8. Oszczercy przed krlem, gdy niewinno podskar
biego na jaw wysza.
9. Krl Abbas by sprawiedliwym monarch.
10. Obraz charakteru podskarbiego.

Rozszerzenie treci na podstawie jj podziau.

1.

Pewien krl mia podskarbiego, ktry


z prostego pastucha wynis si na^to wane
stanowisko.
2. Spotwarzenie. Zaniesiono raz do krla skarg,
i podskarbi si przeniewierza i skradzione
pienidze oraz kosztownoci przechowuje w la
musie za elaznemi drzwiami.
3. ledztwo. Krl odwiedzi tedy swego urzdnika,
obejrza jego paac, a kiedy mu elazne drzwi
wpady w oko, kaza je sobie otwoizy.
4. Zdziwienie krla. Ale jake by ten monarcha
zdziwiony, kiedy, wszedszy do lamusu, zoba
czy tutaj jedynie cztery p Us te ciany, a na
rodku prosty wiejski st i krzeso wyplatane
som. Na stole leaa fujarka, kij pastuszy
i torba. Z okna wida byo zielone ki i le
siste wzgrza.
5. Objanienie, podane przez podskarbiego.
Wstp.

6.
7.

Proba podskarbiego.
Skutki przeprowadzonego ledztwa:

a) Dla podskarbiego.
b) Dla oszczercw.
8.

Sens moralny.

Opowiadanie rozszerzone.
Abbas Wielki, krl perski, zabdzi raz na polo
waniu. Przyby na wzgrze, gdzie jaki pastuszek
pas stado owiec; chopiec siedzia pod drzewem i przy
grywa sobie na fujarce. Mie dwiki pieni oraz
ciekawo pocigny krla do tego pasterza. Spodo
baa mu si mia twarz chopca, ktry, zapytywany
o rne rzeczy, dawa szybkie i trafne odpowiedzi.
Wprawio krla w podziw takie zachowanie si dziecka,
wychowanego bez adnej nauki przy trzodzie owiec.
Wanie si zastanawia nad tein, kiedy nadszed jego
wezyr, ktry szuka krla. Pjd," zawoa Abbas
na dworzanina, i powiedz mi, jak ci si podoba ten
chopiec'. Gdy si dworzanin zbliy, monarcha po
cz stawia chopcu rne pytania a na kade pytanie
otrzymywa bardzo dobr odpowied. miao oraz
zdrowy sd pastuszka podobay si zarwno krlowi,
jak i wezyrowi. Postanowi wic Abbas zabra ze
sob chopca i kaza go wychowywa.
Jako kwiat polny, ktry z nieurodzajnej gleby
dostaje si na lepsz ziemi i w krtkim czasie
si rozrasta oraz ywszemi barwami przyozdabia,
tak ksztaci si i w chopiec na ma cnt
penego. Krlowi stawa on si codziennie mil%

- 92
1
szym; otrzyma nazwisko Ali-Begai zosta krlewskim
podskarbim.
f
Ali-Beg posiada wszystkie cnoty, zdobice czo
wieka: Nieskaono obyczajw, wierno i pilno
w penieniu obowizkw, uprzejmo oraz wspaniao
mylno wzgldem ludzi obcy cli, a, jakkolwiek by
ulubiecem krla, zachowywa jednak skromno. Atoli
wrd perskich dworakw najbardziej on si odznacza
bezinteresownoci, poniewa nie przyjmowa nigdy
zapaty za rne przysugi, poniewa dobre jego czyny
pochodziy zawsze z najczystszego rda: Ze szczerej
chci, aby ludziom by uytecznym. Z tein wszystkiem nie ocali si przed oszczerstwami dworakw,
patrzcych niechtnem okiem na jego wyniesienie.
Stawiali oni na rozmaite zasadzki, starajc si obu
dzi przeciw niemu podejrzliwo krla. Jednak A bbas
by wadzc penym rzadkich przymiotw. Podejrzli
wo nie znajdowaa przystpu do wielkiej jego duszy,
to te, dopki on y, Ali-Beg mia zawsze jak naj
lepsze zachowanie u dworuj
Na nieszczcie umar ten wielki krl, a na
stpca jego Sesi mia wrcz przeciwny charakter, by
podejrzliwy, okrutny i chciwy. Takiego wanie
monarchy potrzebowali nieprzyjaciele Alego, aeby
ujawni zawi swoj. Codziennie przedstawiali oni
potwarcze oskarenia, wymierzone przeciw podskar
biemu: krl z pocztku mao zwraca uwagi na owe
oszczerstwa, dopki im niespodziane zdarzenie nie na
dao wagi.
Zada by mianowicie perski monarcha, aby mu
pokazano drogocenn szabl, ktr nieboszczyk A bbas
mia by otrzyma w darze od sutana tureckiego,

- 93
a o czern opowiadali niektrzy dworzanie. Szabli tej
nie mona byo znale, jakkolwiek znajdowaa si
w spisie Abbasowych klejnotw. Niebawem wic Sesi
powzi podejrzenie, e podskarbi winien tu jest przeniewierstwa. Tego te tylko pragnli nieprzyjaciele
Alego. Podwoili swoje oskarenia i przedstawili
dzielnego ma jako oszusta ostatniego rzdu. Wy
budowa on bardzo duo domw dla podejmowania
cudzoziemcw i powznosi inne publiczne gmachy
wielkim kosztem. Przyby na dwr jako uagi chopak,
a teraz posiada niezliczone bogactwa. Skdeby wzi
wszystkie te kosztownoci, ktrymi dom jego jest
przepeniony, jeeliby nie okrada krlewskiego skarb
ca?" Ali-Beg przyby wanie do krla, gdy go nie
przyjaciele obwiniali, a krl, gniewnie na spogldajc,
zawoa:
Ali-Begu, uiecnota twoja jest mi ju znana;
stracie swoje stanowisko i rozkazuj ci w cigu czter
nastu dni zoy rachunki!"
Ali-Beg nie przestraszy si bynajmniej, mia
bowiem czyste sumienie. Ale pomyla sobie, e jest
nadzwyczajnie niebezpiecznie da nieprzyjacioom
czternacie dni czasu, zanimby si jego niewinno
okazaa; rzek wic:
Panie, ycie moje jest w twoich rkach.
Jestem gotw zoy dzi lub jutro u stp twych klucze
krlewskiego skarbca oraz oznaki godnoci, ktr mi
obdarzye; zechciej tylko sug swojego zaszczyci
swemi odwiedzinami."
Ta proba spodobaa si monarsze, zgodzi si na
ni i zaraz nazajutrz zwiedzi skarbiec. Wszystko
byo tutaj w jak najlepszym porzdku a Ali-Beg prze-

94

:i|

kona krla, e ow synn, szabl sam Abbas za ycia


swego wyj by ze skarbca i dyamentami z niej kaza
przyozdobi inny klejnot, czego jednake w regestrach
nie zaznaczono. Krl nie mg nic zarzuci temu
objanieniu, ale nieufno nie opucia go jednak. Wy
myli on sobie jaki pozr i poszed do domu podskar
biego, gdzie si spodziewa znale wiele kosztownoci,
o jakich mu dworzanie opowiadali. Ku wielkiemu atoli
zdziwieniu wszystko w domu tym byo inaczej, ni
krl oczekiwa. Bardzo pospolite obicie pokrywao
ciany, pokoje byy zaopatrzone jedynie w nie
zbdne sprzty; Sesi musia przyzna, e rednio za
mony obywatel mieszka daleko okazalej, anieli wielki
podskarbi pastwa Perskiego. Zakopotaa krla nie
mao ta druga ju pomyka i chcia si oddali, kiedy
mu dworzanin jego ukaza w samym kocu korytarza
drzwi zaparte na dwie potne elazne zasuwy.
5
Monarcha przystpi do tego miejsca i zapyta
Ali-Bega, co 011 przechowuje pod tak wielkimi zamka
mi i zasuwami. Podskarbi zda si by teraz przera
ony, a rumieniec twarz mu okry; wnet si jednak
opamita i rzek:
i
Panie, w tej kryjwce przechowuj to, co
dla mnie jest najdrosze w wiecie, co stanowi moj
rzeczywist wasno. Wszystko, co widzia w tym
domu, naley do krla i pana mego; lecz moj wyczn
wasno stanowi przedmioty, znajdujce za temi
drzwiami. Jest to jednake tajemnica i bagani ci,
nie daj, aby j pozna!"
Takie lkliwe zachowanie si wygldao w prze
konaniu podejrzliwego krla 11a obaw kary z powodu
winy, wic wyda rozkaz, aby mu drzwi odemknito.

Rozwara si tajemnicza alkowa i ujrzano wewntrz


cztery biae ciany, a na cianach zawieszone byykij
pasterski, flet, licha wieniacza odzie oraz torba pa
sterska. Tak si przedstawiay skarby, przechowy
wane pod elaznemi zasuwami i zamkami.
Zdumienie ogarno wszystkich obecnych, a Sesi
zawstydzi si trzeci raz z kolei.
Wwczas to Ali-Beg tak przemwi z nadzwy
czajna skromnoci.:
Potny krlu, kiedy wielki twj poprzednik,
Abbas, spotka mi by na wzgrzu, gdzie pasem swoj
trzod, wtedy te oto przedmioty stanowiy cay mj
majtek. Przechowuj je odtd jako jedyn sw
wasno, jako pamitk szczliwego dziecistwa;
wspaniaomylny monarcha by zbyt dobrym, aby mi
mia tego pozbawi. Mam ufno, e i ty, panie, nie
odbierzesz mi mego bogactwa i pozwolisz mi powrci
w moje spokojne doliny, gdzie w ubstwie yem
szczliwszy, anieli w przepychach twego dworu."
Gdy Ali skoczy mwi, wszyscy otaczajcy go
do ez si wzruszyli Krl za zdj ze siebie szat
i odzia ni podskarbiego, co jest znakiem najwyszej
aski. Zawi i oszczerstwo doznay tak sromotnej
poraki, e j u nigdy nie zdoay wystpi do walki ze
szlachetnym tym mem. Ali y dugo jeszcze potem,
uywajc w cigu ycia nagrody cnt swoichmioci
i szacunku. Kiedy umar, niejedna cicha za wsikna
w jego mogi; wszyscy mieszkacy stolicy odprowa
dzali jego zwoki do bram spoczynku, a w ustach po
tomnoci zawsze jeszcze yo potem wspomnienie szla
chetnego i cnotliwego Ali-Bega.

Cudowne ziele.
Dwie suce wiejskie szy razem do miasta,
a kada niosa na plecach ciki kosz owocw. Bry
gida cigle narzekaa na swj ciar, Kasia za miaa
si i artowaa.
^
Nie wiem, skd ci si bierze taka wesoo?"
Mwia pierwsza. Przecie ani twj koszyk nie jest
lejszy od mojego, ani ty nie jeste mocniejsza
odenmie."
Bo nie wiesz," odpowiedziaa Kasia, e ja
woyam w swj koszyk pewne ziko, ktre ma tak
wasno ; i ciaru prawie nie czuj na sobie."
Doprawdy?" Zawoaa Brygida. Musi to
by jakie cudowne ziele! Jakeby ono si i mnie
przydao! Ale jaka jego nazwa, skd go dosta
mona?"
Kasia rozemiaa si i rzeka:
atwo moesz pozna i posi to ziele, jest
niem bowiem cierpliwo, ktra kad prac uatwia,
wszelki ciar lejszym czyni."

Dwie suce przedstawiaj tu czowieka w jego


yciowej pielgrzymce. Podobnie jak one, jestemy
wszyscy brzemieniem obarczeni i musimy nie swj
ciar po drodze do wiecznoci. Kady czowiek jest
w tern pooeniu; jeeli bowiem przedmiotem jego

troski nie jest clileb powszedni, choroba lub inna jaka


widoczna dolegliwo, to moe nim by ciche strapie
nie lub gboka bole serca. Czy zajrzysz do lepianki
ebraka, czy do paacu bogacza, wszdzie znajdziesz
jakie cikie brzemi ycia; jednego dolega to, dru
giegoowo. Ale gdyby nawet ludzie w jednakowych
warunkach mieli do znoszenia jednakowe dolegliwoci,
to odczuwaliby i znosiliby je przecie rozmaicie: Kady
po swojemu. Tak wanie sprawa przedstawia si
w naszej powiastce. ycie wykazuje nam czste przy
kady, e tam, gdzie jeden szemrze i wzdycha, drugi
mieje si i artuje; jeden utyskiwa i biaduje, drugi
znosi swe dolegliwoci z poddaniem i cierpliwoci,
mylc sobie: Cierpienia nie s wieczne a niecierpli
wo czyni je tylko dotkliwszemi!" Szczliwym jest
ten, ktry cierpliwo wzi sobie za towarzyszk na
drog ycia! Ona krzepi upadego, pociesza smutnego,
choremu si dodaje, a chocia z nikogo nie zdejmuje
brzemienia troski, tak jednak podtrzymuje siy czo
wieka, e ciar wydaje mu si mniejszym i lejszym.
"i

WICZENIA.

Naladowanie powiastki o eudownem zielu.


Dwaj uczniowie, Stanisaw i Kazimierz, mieli
sobie polecone przez nauczyciela wsplne rozwizanie
domowego zadania. Rozwizanie to wymagao namysu
i czasu Ot, Stanisaw straci cierpliwo i pocz...
i t. d., i t. d.
Wskazwki.

Uwagi, dotyczce yciorysu osb.

31

yciorys albo biografia skada si zwykle z dwch


czci, z ktrych jedna jest opowiadajca , druga
opisowa.
9
9

Oglny wzr dyspozycyi yciorysu.


I.

Cz opowiadajca:

1. Urodzenie. (Przodkowie, rodzice, rodzestwo,


miejsce, czas i okolicznoci urodzenia).
j
2. AVychowanie. (Sposoby, ktrych uywano, aby
rozwin jego siy fizyczne i wadze umysowe.
Kto to robi i jak?)
1
3. ycie samodzielne. (Zawd, ktremu si odda
bohater; zdarzenia jego yciowe na tem polu
(zmiany miejsca, podre); wstpienie w zwizki
maeskie, przyjcie na wiat dzieci i t. d.).
4. Koniec. (Jak, gdzie i kiedy umar? Pogrzeb;
pozostaa rodzina). fl
II.

Cz opisowa:

1. Osobisto bohatera. (Jego posta pod wzgl


dem fizycyczuym, sposb ycia, temperament,
cnoty, namitnoci, umysowe braki i zaletyj.
2. Dziaalno:
M
a) W stosunkach prywatnych. (Odnonie do
rodziny, przyjaci, ssiadw i t. d.).
J
l) Pod wzgldem publicznym. (Dziaalno

odnonie do spoeczestwa i ludzkoci). |

99

S o k r a t e s .
Sokrates, najwikszy mdrzec grecki, by synem
rzebiarza i sam przez jaki czas oddawa si zawodowi
swego ojca; ale naj gwni ejszejn jego zajciem byo
nauczanie modziey. y on nadzwyczajnie umiarko
wanie, poprzestajc na prostym pokarmie i na niewy
szukanych napojach; nosi na sobie paszcz ze zwykej
materyi, chodzi boso a z atwoci mu przychodzio
przepdza noc bezsennie. Zasad ycia mia tak:
Nie mie adnych potrzeb jest to zblia si do bstwa
i im mniej potrzebujemy, tem bardziej do bstwa si
zbliamy.
Zdarzao si, i bieganie do mety, zapanictwo
oraz inne wiczenia ciaa znuyy go nad miar; jeeli
wtedy przyby spragniony do studni, to jednak nie
zaspakaja natychmiast pragnienia, lecz kilkakrotnie
napenia wiadro i wylewa z niego wod, czci dla
tego, aeby sobie nie zrobi uszczerbku w zdrowiu, ju
te, aby si nauczy panowa nad wasnemi zachceniami.
Mia on on Ksantyp, ktra z natury swej bya
bardzo ktliw. Jednego razu ajaa go ona nadzwy
czajnie; Sokrates nie rzek sowa i zachowywa si ze
spokojem. Kiedy niewiasta owa, doprowadzona do osta
tecznoci, pocza bardziej jeszcze wybucha, on wsta
i wyszed. Rozgniewao to Ksantyp nadzwyczajnie,
porwaa naczynie z wod i wylaa j na przez okno.
Sokrates rzek wtedy: Byem pewny, e po grzmotach
deszcz lun musi."
7*
%

100
Jaki Ateczyk uskara si przed nim na trudy
pieszej podry, ktr, wanie odby. A czy niewol
nik twj nastarczy za tob poda?" Spyta filozof.
Jak najzupeniej". Czy nis jakie rzeczy?" Mia na
sobie duy pakunek." AV takim razie musia si nadzwy
czajnie znuy?" Wcale nie, wanie wysaem go ju
nawet z nowem zleceniem." Widzisz," rzecze Sokra
tes, los da ci wyszo bogactw nad niewolnikiem;
ale przyroda daa nad tob wyszo niewolnikowi."
Innym razem Sokrates pozdrowi na ulicy jakie
go znakomitego obywatela, ktry nie odpowiedzia na,
pozdrowienie, lecz z dum przeszed mimo. Taki po
stpek rozgniewa przyjaci mdrca. Zdaje mi si,"
rzek filozof, ebycie si wcale nie gniewali, gdybym
spotka czowieka brzydszego od siebie. Czemu si
wic obraacie, gdy spotykam czowieka nieprzy
zwoitego?"
\ |]
atwo mona byo przewidzie, e mdry a cnot
liwy Sokrates cignie na siebie gniew i zawi wielu
swoich zepsutych wspobywateli, ktrych nagaune
obyczaje ostremi sowy karci. Tacy wanie rzucili
na po twarz i oskaryli go publicznie, jakoby nie wie
rzy w krajowe bstwa, a niesprawiedliwi sdziowie
wydali na mdrca wyrok mierci. Sokrates wysucha
potpienia z najwikszym spokojem. Przebaczy on
wszystkim, ktrzy do takiego wyroku przyoyli rk
i cieszy si, e wkrtce pocznie obcowa z duchami
szlachetnych mw przeszoci. Nastpnie odprowa
dzono go do wizienia, gdzie uczniowie jego przekupili
stranika, aeby ukochany ich mistrz mg si ocali
ucieczk: 011 wszake odrzuci propozycy i zgodnie
z wyrokiem sdu wypi podan sobie czar trucizny.

Sokrates.
Pomysy do wypracowania.

Jego pochodzenie. Zrzeczenie si zawodu ojca.


Umiarkowanie: W pokarmach, napoju i odziey. Za
sada ycia.
Przykad panowania nad sob samym. Ksantypa.
Przykady rozmw Sokratesa ze swymi wspobywa
telami.
Przyczyny gniewu i zawici Ateczykw wzgl
dem Sokratesa. Potwarz i oskarenie. Potpienie.
Zamknicie w wizieniu. Odrzucenie propozycyi uciecz
ki. mier.

S o k r a t e s .
Im bardziej znikaa w Atenach stara czysto
obyczajw, tem potrzebniejszym by tutaj m posia
dajcy zapasy energii i odwagi, ktryby dzielnie
wystpi przeciw szerzcemu si skaeniu moralnoci.
Takim mem wanie by Sokrates, najszlachetniejszy
ze wszystkich charakterw, jakie do pamici naszej
przekazaa historya Grecy i.
Sokrates urodzi si 469 r. przed Clir. w Atenach
i najprzd oddawa si zawodowi ojca swego Sofroniska, ktry by rzebiarzem; ale protekcya bogatego
pana i wasne niezmiernie skromne wymagania umliwiy mu porzucenie tego zajcia i oddanie si badaniu
prawdy. Przedewszystkiem obezna 011 si z pracami

102

staroytnych mylicieli; osobicie nawet obcowa z filo*


zofem Anaksagor, nauczycielem Peryklesa i Eurypi
desa; niemniej te pozostawa w stosunkach ze samym
Peryklesem oraz znakomita w owe czasy Aspazy.
W obcowaniu z ludmi poszukiwa zawsze pokarmu
dla swego umysu; daleko wicej atoli wnika w samego
siebie i widziano go nieraz, jak godzinami wystawa
na jednem miejscu, bdc pogrony w rozmylaniu.
Ju od samego pocztku popad on by w spr z so
listami. krzewicielami pozornej mdroci. Ci wyst
powali podwczas w Atenach jako nauczyciele polityki,
przyrodoznawstwa, matematyki, poezyi, gramatyki
i wymowy. Wiara w stare bogi bya podkopan,
chwiay si dawne pastwowe urzdzenia; ale y
wiono nadziej, i straty tego rodzaju dadz si powe
towa przez nabytki wszechstronnej wiedzy, jako te
przez wpraw w myleniu i rozprawianiu; a tak sofici
odznaczajcy si wielkim darem wymowy, z jakim wy
gaszali swe nauki, zyskiwali sobie powszednie uzna
nie i uwielbienie. Okoo nich gromadziy si liczne
zastpy ateskiej modziey, ktra za pobieranie nauki
pacia im zuaczne pienine sumy. Ale sofici nie
nauczali prawdziwej mdroci. Oni olniewali tylko
wymow; chepliwie gosili, i oni jedni posiadaj
mdro wycznie, a niektrzy z pomidzy nich posu
wali si do zaprzeczania istnienia bogw i wyprowa
dzali wszystko ze lepego przypadku. Dobro oraz
sprawiedliwo omieszali jako niedorzecznoci, go
szc, e prawdziwe szczcie czowieka polega na
cigem zadawalnianiu wszystkich dz swoich. Prze
chwalali si, jakoby potrafili z najgorszej sprawy zrobi
dobr, a najwiksz ich sztuk byo to, aeby stropi

przeciwnika przez pomieszanie prawdy z faszem jako


te uwika go za pomoc mylnych wnioskw i pod
chwytnych pyta. Gorgiasz np. dowodzi, e w rze
czywistoci nic nie istnieje, e gdyby nawet co rze
czywicie istniao, nie daoby si to wcale pozna,
nie monaby byo wyrazi tego sowami.
O ile jeszcze jakie dobre obyczaje przechowy
way si w narodzie, musiay one znika pod wpywem
tych baamutnych mamide sofistw; ale ci ostatni
spotkali w Sokratesie przeciwnika, ktry im zupenie
wyrwnywa pod wzgldem wymowy, a sta od nicli
o wiele wyej pod wzgldem gbokoci mylenia i szla
chetnoci charakteru. Przechadza on si po ulicach,
po publicznych placach zebra, bywa w gimnazyach,
w pracowniach artystw i rzemielnikw, a wszdzie
zawizywa rozmowy o biecych wypadkach w tym
celu, aeby wydoby ze suchaczw nauk za pomoc
wasnego ich mylenia. Gardzi byskotkami wymowy
sofistw; ale sam uywa jednak nieraz obrazw i przy
rwnali, ilekro chcia uwydatni swe nauki; umia
rwnie prnych ludzi za pomoc podchwytnych pyta
doprowadzi do wyznania wasnego nieuctwa. Rozmo
wy jego mieway za przedmiot najwysze zagadnienia
ludzkiego umysu. Za punkt wyjcia wzi sobie:
Poznaj siebie samego." W czasach zepsucia mia 011
odwag gosi, e ludzie powinni wprzd sta si
mdrymi i dobrymi, zanim szczliwymi by mog,
e podstaw wszelkiej ludzkiej cnoty jest umiarko
wanie, sprawiedliwo i mztwo. Sokrates mia natu
ralnie i o bstwie pojcia czystsze, anieli jego wsp
czeni. Uznawa w niem istot nieskoczenie mdr,
potn, dobr, wszystko wiedzc i sprawiedliw,

104

ktrej to mdroci oraz dobroci wypywem tylko jest


rozum ludzki, a wic dusza ludzka bierze udzia
w istocie boskiej i jest niemiertelna, jako samo
bstwo. Jednake nie przypisywa sobie dokadnej
znajomoci istoty bstwa, gdy przechodzi to ludzkie
pojcia. Kiedy wyrocznia w Delfach jednego razu
orzeka: Mdry jest Sofokles, mdrszy Eurypides, ale
najmdrszy z ludzi Sokrates/ on tak to wyoy:
Prawd, jest owo orzeczenie; ale mdro moja na tern
tylko polega, e wiem, i nic nie wiem."
Tym naukom o cnocie odpowiadaa czysto ycia
ma. Przedajnoci i samolubstwa nie zna Sokrates;
nauki udziela bezpatnie a pomimo najwietniejszego
powodzenia pozosta ubogim. Lekceway wszelkie
pozory, a jednak w dni uroczyste ubiera si strojniej.
Obcemi mu byy rwnie zmysowe rozkosze, z ktrych
syny jego czasy; ale nie zarzuca taca i gimna
stycznych wicze, poniewa one wspieray zdrowie
i do wzmocnienia si ciaa suyy. Chocia nie spra
wowa adnego urzdu, nie uchyla si atoli nigdy
od obowizkw obywatelskich. Trzy wyprawy wojenne
odby boso w porze zimowej; w jednej z nich ocali
ycie Alcybiadesowi, w drugiej Ksenofontowi. Sta
teczno, pogoda umysu i agodno byy to gwne
rysy charakteru Sokratesa. Wobec gwatownoci
ony swojej Ksantypy zachowywa on si zawsze
z nadzwyczajn agodnoci, a t same cnot ujawnia
i w stosunku do swych uczniw, dziki czemu groma
dzili si te w koo niego modziecy i dojrzali ludzie
rnych stanw oraz usposobie, a wszyscy mu okazy
wali jak najszczersz mio. Do najpowszechniej
znanych nale: Plato, Ksenofont, Alcybiades, Anty-

105
stenes iEnklides; ten ostatni naraa si nawet na nie
bezpieczestwo utraty ycia, aby tylko mg sucha
nauk mistrza.
Diaalno Sokratesa sprawia, i sta on si
nienawistnym zarwno dla sofistw, jak i dla ludowych
przywdzcw. Poeta Arystofanes by take jego
przeciwnikiem, poniewa w naukach Sokratesa upa
trywa niebezpieczestwo dla religii i z tego powodu
wydrwi go w komedyi Chmury." Ubogo przyodziany
filozof, z paskim zadartym nosem, z wypukemi oczy
ma, ys czaszk, ktrego posta zwracaa na siebie
uwag wszystkich, by osobistoci jakby umylnie
stworzon dla atyckiej komedyi. W czasie przedsta
wienia Chmur" Sokrates znajdowa si pomidzy
widzami i nikt si nie mia serdeczniej od niego ze
zjadliwych dowcipw.
Kiedy liczy szedziesity dziewity rok ycia,
trzej Ateczycy wystpili przeciw niemu z publicznem
oskareniem, jakoby lekceway narodowych bogw
i sia zepsucie midzy modzie. Peen prostoty oraz
godnoci, broni si przed sdem starzec przeciwko bez
zasadnemu obwinieniu; nie usiowa wzruszy sdziw
probami lub narzekaniem, lecz powoywa si poprostu
na czyny swego ycia. Nieznaczn wikszoci trzech
gosw uznano go za winnego. Wedug prawa suy
mu wybr midzy kar pienin, wygnaniem i mier
ci; ale on owiadczy, e jeliby sobie mia wybiera
kar, to t jedynie, aby go na koszt pastwa utrzymy
wano w prytaneum. Poniewa za utrzymanie w prytaneum stanowio nagrod, ktr osign mogli tylko
najznakomitsi mowie, sdziowie przeto obrazili si,
uwaajc owiadczenie takie za szyderstwo, a kiedy

106

przyszo do powtrnego gosowania, wydali na Sokra


tesa wyrok mierci omdziesiciu gosami wicej, ni
to miao miejsce przedtem.
Ostatnie dni swego ycia w wizieniu obrci
Sokrates na rozmowy z uczniami, aby ich umocni
w nauce mdroci i cnoty. Plan ucieczki, ktry mu
ucze jego, Kryton, przedstawi w przedostatnim dniu
ycia, odrzuci z temi sowy, e niema krainy, gdzieby
mona byo uj przed mierci i e niesprawiedliwy
wyrok nie upowania jeszcze do nieposuszestwa
wzgldem prawa. Ostatniego dnia zgromadzili si
uczniowie wczeniej, ni zwykle, okoo ukochanego
nauczyciela. Przybya tam i Ksantypa, aeby si po
egna z mem; niosc najmodsze dzieci na rkach,
pakaa ona gono i ubolewaa; Sokrates nie mg
znie jej ka i prosi, aby si oddalia. Krtkie
ostatnie godziny ycia spdzi na rozmowie z uczniami
0 niemiertelnoci duszy, tre czego przechowa nam
Plato, znakomity jego ucze, w Fedonie."
Zblia si zachd soca, kiedy stranik wizie
nia nie bez frasunku w duszy oznajmi mu. e czas ju
nadszed. Sokrates z pogodnem obliczem przyj czar
1 duszkiem j wychyli. Kiedy za uczniowie jego
wybuchnli gonemi skargami, napomina ich, aby si
opamitali, bo wanie z powodu paczu oddali kobiety.
Gdy si mier przybliaa, leg na ou i twarz sobie
zasoni. Raz jeszcze atoli uchyli zason i rzek do
Kry tona: Winnimy koguta Eskulapowi, nie omiesz
kajcie za mnie go ofiarowa!" Potem zasoni si
znowu, nie mwi ju wcale i wnet zesztywnia. Pa
czc. zawar mu Kryton oczy.

107

WYPRACOWANIE.

Obraz mierci Sokratesa.


I) y s p o z y c y a.

Wstp: Myli o uczuciach ludzkich, ktre sie wyz'wa

laj przy ou mierci wielkiego czowieka.


Przejcie: Przedstawi to Platon w swoim Fedonie,"
opisujc mier Sokratesa, czego Cycero nie
mg czyta bez rozrzewnienia, a co Kato
przed mierci dwa razy odczyta.
1. Sokrates egna on i dzieci; soce zachodzi.
2. Stranik wizienia ze wspczuciem oznajmia,
e ju nadesza ostatnia godzina.
3. Na znak dany przez Krytona wnosz czar
z trucizn: Sokrates bierze j do rk i zanosi
modlitw do bogw, aby szczliwie odby
podr.
4. Duszkiem i z odwag wychyla czar; wraz
rozlegaj si kania przyjaci i uczniw, kt
rych Sokrates napomina, aby odzyskali spokj.
5. Przechadza si po izbie, dopki nie uczul
cikoci w nogach; poczem legi na ou
i stygn w miar jak trucizna dziaaa.
6. Naraz odkry oblicze i po raz ostatni przem
wi do Krytona.
Zakoczenie: Tak umar wielki czowiek! Pami jego
cnt i losu staa si drog dla pniejszych
wiekw.

108

Horacyusze i Kuryacyusze.
Kiedy Rzym doszed by ju do pewnej potgi,
zapragn owadn losami Alby, miasta w Lacyum,
ktre niegdy z powodu bardzo mnogiej ludnoci, dao
pocztek wielu latyskim miastom, a nawet samemu
Rzymowi. Okoo roku 670 przed nar. Chr:, pod pano
waniem Tuliusza Hostyliusza, trzeciego krla rzym
skiego, owa cli wywyszenia si wzrastajcego grodu
i niezadowolnienie zazdroszczcej mu Alby wybuchny jawnym i gronym pomieniem nienawici.
Powodem zaczepki by wypadek niewiele zna
czcy. Kilku rzymskich pasterzy wpado do dzieraw
albaskich dla upieztwa. Albaczycy uyli praw
odwetu. Rzym natychmiast zanis skarg, a nie
otrzymawszy zadosy uczynienia, wypowiedzia wojn.
Or mia rozstrzygn, ktry nard bdzie panowa
nad drugim. Z obu stron poczyniono przygotowania.
Mecyusz Pufecyusz, wdz albaski, wyruszy z dobrze
uzbrojonem wojskiem i stan obozem o kilka mil od
Rzymu, gdzie dostrzeg ju namioty Hostyliusza. sta
wiajcego mu grone czoo. Oba wojska w szyku
bojowym oczekiway tylko hasa do walki, kiedy wdz
albaski wystpi z szeregw, wezwa Tuliusza do roz
mowy i tak odezwa si do niego:
Jawnem jest, i tylko zazdro pobudza oba
spokrewnione narody do miertelnej rozprawy; ale na
c przelewa krew bratni, na co osabia wzajemne
siy? Chyba na to, aby potem sta si pastw naszych
wsplnych nieprzyjaci. Nie, krlu, tak by nie moe.

109

i dlatego postanowiem inaczej ci poradzi. Niechaj


los bitwy zostanie rozstrzygnity przez pojedynek
kilku rycerzy, wybranych z obu wojsk, a nard, kt
rego zapanicy polegn, podda si na wieki narodowi
zwycizcw.
Hostyliusz zgodzi si na to i obaj wodzowie
powrcili do swoich wojsk, aby wybra naj mniej szych rycerzy, ktrymby mogli powierzy tak wielki,
tak zaszczytny obowizek.
Trudno wypowiedzie, ilu odwanych tak z jednej,
jak i z drugiej strony ubiegao si o udzia w tej pa
mitnej potyczce; ale los powoa do niej ludzi, kt
rych sama natura zdawaa si do tego sposobi.
Sekweniusz, obywatel Alby, mia by dwie crki,
jedn polubion Albaczykowi, Kuryacemu, drug
Horacyuszowi, mieszkacowi Rzymu. Kada z nich
jednoczenie zostaa matk trzech synw blinit,
ktrzy, dorosszy, stali si odwanymi wojownikami.
Ci bliniacy wic przedstawili si do walki: trzej
bracia ze strony Rzymu, trzej ze strony Alby
i zostali jednogonie przyjci.
Skoro nadszed dzie boju, szeciu rycerzy, od
ktrych mztWa zaleaa przyszo dwch pornio
nych grodw, stano naprzeciw siebie. Kady z dwch
narodw dodawa odwagi swoim, poleca ich opieku
czym bstwom, przywodzi na pami ojczyzn, domo
we zagrody, rodzin i przyjaci, dodajc, e w tej
stanowczej chwili wszyscy obywatele, tak pozostali
w domach, jako i znajdujcy si na polu bitwy, poka
daj w ich mztwie cae zaufanie i jedyn nadziej.
Pord szeregw obu wojsk modziecy, dumni zaszczy
tem, zbliyli si ku sobie; spojrzenia zebranych tumw

pady jednoczenie na szeciu dorodnych przeciw


nikw.
Na dany znak Horacy usze i Kuryacyusze niby
dwa malekie oddziay, ponce jednak mztwem ty
sicy rycerzy, z broni, w rku uderzyli na siebie.
Wtedy mimowolna trwoga ogarna patrzcych; zda
wao si, e podczas walki jaka niewidzialna sia
wstrzymuje wszystkich gos i tchnienie. Tylko szczk
szeciu ory przerywa t pen grozy cisz. Na
reszcie dwaj Rzymianie polegli, a wszyscy trzej Albaczycy zostali ranieni.
Na widok dwch Horacy uszw upadajcych,
okrzyk radoci rozleg si w szeregach albaskich,
w rzymskich za rozpacz zaja miejsce nadziei; ale
ostatni z Horacy uszw, sam jeden otoczony trzema
przeciwnikami, nie by jeszcze ani raniony, ani zbyt
utrudzony. Poczywszy wic podstp z odwag
i dzielnoci, uda, e ucieka z placu, aby tym sposobem
rozdzieli cigajcych go nieprzyjaci. By prawie
pewny, e, nacierajc pojedynczo, wszystkich trzech
zdoa pokona. Nagle nowa cisza zalega zgromadzenie.
Horacyusz uciekajcy, oddaliwszy si znacznie od pier
wotnego miejsca potyczki, dostrzeg, e gonicy za nim
przeciwnicy dosy si ju odsunli jeden od drugiego.
Wtedy stan, odwrci si, natar dzielnie na najblisze
go, zabi go i pobieg zmierzy si z drugim. Rzymianie,
odzyskawszy stracon nadziej, zachcali go pochwal
nymi okrzykami, a Horacyusz, pragnc czemprdzej za
koczy walk, pokona drugiego Albaczyka, zanim
ostatni z braci zdy mu nadbiedz z pomoc. Tak
wic pozosta jeden przeciw jednemu, lecz nie byy to
rwne siy; Rzymianin bowiem nie by jeszcze raniony,

a podwjne zwyciztwo dodawao mu odwagi; tymcza


sem Kuryacyusz, znuony biegiem i utrat krwi osa
biony, nie mg spodziewa si tryumfu. Gdy si
spotkali, Horacyusz rozpromieniony i dumny zawoa:
Dwie ofiary zoyem cieniom dwch braci
swoich, trzeci skadam Rzymowi, niechaj nasz nard
wiecznie wada losami Alby!
To rzekszy, bez trudu pokona zaledwie trzyma
jcego w doni miecz Kuryacyusza.
Rzymianie z niewypowiedzian radoci przyjli
zwycizc, zwaszcza e przed chwil ani si spodzie
wali tak szczliwego dla siebie zakoczenia tej rozpra
wy. Wojsko wrcio do Rzymu; na czele szed Hora
cyusz, za ktrym niesiono zdobyte zbroje trzech Albaczykw.
Przy wejciu do miasta spotkali siostr zwy
cizcy, ktra bya narzeczon jednego z Kuryacyuszw; ta, poznawszy zbroj swego przyszego ma,
nie moga powcign rozpaczy, zacza gorzko pa
ka, wydziera sobie wosy i zorzeczy losowi.
Modzieniec oburzony, i siostra, zamiast podziela
ogln rado, przeklina chwil zwyciztwa, chwyci
za or i przebi j, mwic:
Id, pocz si z narzeczonym i niechaj ginie
w ten sposb kady, kto si omieli paka nad zgonem
nieprzyjaciela Rzymu!
Jednake ten postpek wyda si zbyt okrutnym
tak starszym, jak i caemu narodowi. Krl wyznaczy
dwch urzdnikw, aby osdzili Horacyusza; ci wy
znali po naradzie, e ocalenie jest niepodobne i skazali
go na mier. Ju liktorowie zbliali si, aby wino-

112

wajcy zwiza rce, gdy Horacyusz zawoa dononym


gosem:
Odwouj si do ludu!
Lud, pamitny na wysokie zasugi, stao duszy
i wiee zwyciztwo modego bohatera, uniewinni jego
uniesienie i ocali mu ycie.

WYPRACOWANIE.
Walka Horacyuszw i Kuryacyuszw.
A.

Wspomnienie najwaniejszych poprzednich zda


1
rze:
1. Wojna midzy Rzymem i Alba;
2. Zoboplna zgoda na rozstrzygnicie
bitwy przez pojedynek.
B. Opowiadanie o walce.
I. Ekspozycya:
1. Osoby dziaajce.
2. Teatr walki. (Opisa podug wasnej
fantazyi).
II. Przygotowanie do walki:
1. Uzbrojenie modziecw.
2. Przemowy do nich:
a) Ze strony wodzw.
b) Ze strony krewnych i towarzyszy.
III % Sama walka.
1. Akt pierwszy.
a) Zachowanie si modziecw.
b) Natarcie (porwnanie).
c ) Zachowanie si widzw.

113

2.

C.

Akt drugi:
a ) Poraka dwch Horacy uszw.
b) Pooenie Horacyusa, ktry pozo
sta przy yciu.
c) Chytro jego podstpu.
3. Akt trzeci: Trzy sceny walki i ostatecz
ne zwyciztwo Horacyusa.
Nastpstwo zwyciztwa:
1. Dla pastwa rzymskiego.
2. Dla samego zwycizcy.

Odkrycie Ameryki.
Skoro nareszcie zamano potg Arabw na p
wyspie Pirenejskim, a na wybrzeu oceanu Atlan
tyckiego powstao samoistne pastwo pod imieniem
Portugalii, panowa tam podwczas monarcha, Henryk
eglarz, ktry powzi by myl odkrycia morskiej
drogi naokoo Afryki do bogatych Indyj. W usio
waniach swoich dotarcia do poudniowych kracw
zachodniego wybrzea Afryki nie zraa on si adnem
niepowodzeniem. Wysya wic coraz inne okrty,
a coraz nowe odkrycia w nieznanych krajach nieustan
nie go pobudzay do dalszej dziaalnoci. Ju w roku
1420 odkryto wysp Mader z dziewiczym lasem, ma
jcym 18 mil dugoci, na popioach ktrego po poa
rze jego, trwajcym przez lat siedm, powstay wspa
niae plautacye wina i cukru. W nastpnym czasie
dotarto do wysp Kanaryjskich, gdzie kanarki latay
w takiej obfitoci, jak u nas wrble, a ze szczytw
Teneryty sup dymu wznosi si pod niebiosa. W roku
Wskazwki.

114

znowu 1447 przybyli miali eglarze do wysp Zielo


nego przyldka, ktremu t nazw nadaa wieczna
zielono drzew jego. Jeszcze, nie dosignito wy
brzea waciwej Gwinei (nastpio to w dwa lata
pniej), kiedy roku 1462 mier pooya kres planom
niestrudzonego monarchy. Atoli krl Jan II nie
dozwoli zmarnie rozpocztemu dzieu swego poprzed
nika i ju 1468 roku odwany marynarz, Bartomiej
Diaz dotar do najbardziej poudniowych kracw
Afryki. Straszne burze, ktre si tutaj wwczas sroyy, przyspieszyy powrt jego do Portugalii; ale krl
mg ju zawoa: Mamy drog morsk do Indyj!
Przemino lat 11, krl Emanuel wstpi by ju na
tron, kiedy nareszcie pierwsze okrty szczliwie od
byy tak oddawna podan podr. Wyprawa ta jak
najcilej czy si z nazwiskiem dzielnego eglarza,
Yasco de Gama, ktry wytrwao swoj przeciwsta
wi wszystkim niebezpieczestwom, odnis zwyciztwo
nad straszliwemi burzami oraz nad zwtpieniem swej
zaogi, opyn przyldek burz i nadziei, a wreszcie
dosign do tak wielce wsawionych, cho prawie
zupenie jeszcze nieznanych, Indyj. Znaleziono wic
drog morsk do kraju cudw, a z ni nieobliczone
handlowe korzyci spyny na Europ.
j
Ale nim jeszcze Vasco de Gama okry si t
wielk saw, kiekowa ju w badawczym umyle
innego take ma miay zamiar dotarcia morzem do
Indyj, zamiar, ktry sprowadzi nieoczekiwane od
krycia. Mem owym by Krzysztof Kolumb, urodzony
w Genui z ubogich rodzicw; jako may chopiec odzna
cza si pilnoci nadzwyczajn, a w czternastym roku
ycia nie byy mu obce wszystkie znane wwczas

morza. Coby nastpio, myla on. gdybym si


puci na otwarte morze i eglowa nieustannie w kie
runku zachodnim? Jeeli ziemia ma kszta kuli, to
czybym wreszcie nie przybi do Indyj? Im wicej
bada i rozmyla, tem oczywistsz przedstawiaa mu
si prawda jego domysw. Mia on nieprzepart ch
odby tak wymarzon przez siebie podr, lecz bra
kowao mu okrtw, coby go zawiozy do dalekich
krajw, na pole wielkich odkry, sawy i zaszczytw.
W Genui, rodzinnem swojem miecie, dokd si naj
przd zwrci z planami i z prob o pomoc, zyska
sobie tylko nazw marzyciela. W Portugalii zdra
dzono go niegodnie, albowiem bez wiedzy jego wypra
wiono okrty w kierunku przeze wskazywanym.
W Hiszpanii znowu umysowa ograniczono profeso
rw Salamanki wysilaa si, aby unicestwi jego miae
przedsiwzicie. Jeeli ziemia jest kulista, mwili
jedni, to czy w podry swej nie natrafisz na gr
wodn? Obszar oceanu, twierdzili drudzy, jest tak
niezmierny, e trzy lata podry nie wystarczy, aeby
przybi do jego brzegw. Wszake byo ju na wiecie
tylu mdrych ludzi, utrzymywali inni jeszcze, e nie
zawodnie byliby oni odkryli nieznane krainy, gdyby te
rzeczywicie istniay.
Tak rok za rokiem schodzi na daremnych ocze
kiwaniach i odkrycie nowego wiata Ameryki zawdzi
cza naley jedynie elaznej wytrwaoci wielkiego
ma. Kolumb poczyni ju nowe kroki, prbujc
szczcia w r e Francyi i Anglii, kiedy nareszcie po
wiodo si dobrym jego przyjacioom pozyska krlow
Izabel dla miaego przedsiwzicia. Upojony rado
ci znalaz on si znowu na dworze i wnet dano mu do

116

rozporzdzenia trzy mae okrty, ktre miay powie


nieustraszonego eglarza na dalekie morza. Godno
admiraa i wicekrla wszystkich mrz oraz krajw
odkrytych miaa stanowi nagrod tej zuchwaej wy
prawy. Nareszcie nadesza stanowcza chwila i Ko
lumb poegna dwch swoich synw oraz ucisn pra
wic przyjaciela, dziki ktremu ziciy si oto naj
pikniejsze jego nadzieje. Rano 3 Sierpnia 1492 roku
maa fota rozwina agle, aeby na nieznanych mo
czach szuka niemiertelnej zasugi dla swego wodza.
Dopki eglowano okoo wybrzey Afryki po znanem
morzu, dopty rana wesoo i odwaga panoway na
statkach; ale kiedy, poczwszy od wysp Kanaryjskich,
okrty zwrciy si w kierunku prosto na zachd,
kiedy ostatnie wyniosoci ldu znikny z oczu, kiedy
wschodni silny wiatr unis naszych podrnikw na
rozlege morze, ktrego niebezpieczestw nikt nie
zna i nikt granic jego nie umia oznaczy, wtedy
najodwaniejszych ogarny uczucia trwogi i zwtpie
nia. Okrty pdziy coraz dalej po niezmierzonym
oceanie, soce kolejno odbywao swj dzienny obieg;
czterysta mil ju przebyto, a tsknie spogldajcym
oczom eglarzy nie ukazywa si aden znak ldu. Naraz
spostrzeono wielki zielony kraj, ktry si wynurza
na dalekim widnokrgu. Co za rado, co za szczcie!
Atoli ten pikny ld stanowiy gste porosty morskie,
ktre szeroko i daleko pokryy dokoa zwierciado
oceanu i tylko now trwog napeniy eglarzy. Przy
leciay ptaki morskie, usiady na wierzchokach masz
tw, wic znowu nadzieja wstpia w zwtpiae serca;
ale wnet i ptaki znikny a adnej ziemi obiecanej nie
byo wida. Miny tygodnie, miesice nawet, odkd

opuszczono Hiszpani, kiedy wzrastajce zwtpienie


okrtowej zaogi poczo si ju wyraa w probach
i grobach, wymierzonych przeciw Kolumbowi. Szem
ranie niezadowolnienia stawao si coraz goniejszem
i jawniejszem, Kolumb nie by pewnym swego ycia,
a adna sia wymowy nie zdoaa powstrzyma dzikich
wybuchw wzburzonej zaogi. Jednake spokojny
i niewzruszony admira sta wrd zbuntowanego
tumu. Umia on uzyska od nich jeszcze trzy dni
czasu na podr wr raz obranym kierunku; jeeliby si
za w cigu tego czasu aden ld nie ukaza, przyobieca zgodzi si na powrt do ojczyzny. C to
wic za rado bya dla Kolumba, kiedy nazajutrz
spuszczona w morze oowianka dosigna dna a na
morzu spostrzeono sitowie, r i gazk okryt
piknemi rumianemi jagodami. Kolumb nie myla
o nie ani spoczynku, sta na okrcie, wytajc wzrok
ku zachodowi, kdy za widnokrg soce si kryo.
Noc coraz ciemniej i ciemniej skrzydami swemi okry
waa pynce okrty. Ale, o nieba, jakie szczcie!
Przed okiem admiraa mign promyk wiata. Jaka
to urocza gwiazda nadziei po dugich dniach zwtpienia!
Kt zdoa wyrazi rado, ktra przenikna dziel
nego wodza? Zaledwie mia on si, aeby ukry swj
niewysowiony zachwyt. wiato owo zgaso, mina
pnoc, niebo na wschodzie ju si miao zarumieni,
kiedy z kosza masztowego rozleg si gos: Ld! ld!"
niby gos anioa szczcia. Ld! ld!" zawoali ra
donie eglarze, a wystrza z armaty poda weso
wie okrtom pyncym na tyle. Z oczu najtward
szego nawet marynarza polay si zy radoci, a za-

118

oga u stp Kolumba bagaa o przebaczenie. Soce


wschodzio i w promieniach jego ujrzano powabn
wysp. Ameryk odkryto.

Odkrycie Ameryki.
Pomysy.
Znaczenie Indyj dla handlu. Usiowania Portu
galczykw, aeby odkry drog morsk do Indyj.
Pojawia si Kolumb, ktry z innej strony pojmuje
zadanie. Trudnoci, jakie 011 spotyka na swej drodze.
Umowa zawarta z krlow Izabel. Jego flota. Odjazd.
Kierunek, w ktrym pyny okrty. Niepowodzenia,
wzburzenie umysw zaogi. Termin oznaczony przez
Kolumba. Oznaki blizkoci ldu. Odkrycie wyspy
Guanachani.

Wynalazek druku.
Wynalazek druku mia miejsce okoo roku 1440.
Do owego cza&u trzeba byo uywa ksiek pisanych
i, jeeli kto chcia posiada ksik, udawa si do
mnicha biegego w sztuce pisania, aby sobie u niego
zamwi przepisanie ksiki. Zakonnik taki bra wte
dy pargamin, ktry bardzo duo kosztowa, liniowa
go i zabiera si do przepisywania. Ale, zanim ksika
bya gotowa, mija nieraz rok czasu lub wicej f

119
a przeto liiedziw, e ksika taka kosztowaa bar
dzo duo pienidzy. Trzeba wiedzie, i wczesne
ksigi przepisywano nadzwyczajnie ozdobnie. Poczt
kowe litery robiono wielkie, zocono je i piknie
barwiono, tak e w niektrych ksikach znajdowao
si zota za jakie dwadziecia dukatw. Wszystko to
sprawiao nadzwyczajn rzadko i droyzn ksiek.
Rzecz prosta, i o ksikach szkolnych nie byo mona
myle. Jake wic z tego powodu niedoskonaemi
byy szkoy! Nauczyciele te nie mogli si doskonali
i rycho zapominali tego, czego si niegdy nauczyli.
Ksiek do czytania nie byo wcale w owe czasy,
a wic nie istnia rodek dostarczania umysowi po
karmu jako te uzacniania serca i ksztacenia smaku.
Susznie zatem moe wieki rednie nazwano czasami
ciemnoty. Za szczliwego uwaa si czowiek, ktry
wtenczas posiada ksik; albowiem bogaci tylko
mogli gromadzi szczupe ksigozbiory. Wiadomo, i
caa biblioteka cesarza, Karola IV, skadaa si ze
114 tomw.
Wyrabianie kart do gry stanowio krok w kie
runku wynalazku sztuki drukarskiej. Gdy bowiem
wyrb i malowanie pojedynczych kart szy nadzwy
czajnie powoli, wtedy wycinano figury na drewnianej
desce tak, aeby byy wydatne, nastpnie znowu poci
gano je farb i odbijano, ilekro zasza tego potrzeba.
Skoro si to za udao, wyrzynali mnisi podobne
drzeworyty i z nich odbijali wizerunki witych na
pargaminie lub na cienkich rogowych blaszkach. Po
czto te ju uywa papieru ze szmat, ktry si
okaza o wiele taszym anieli pargamin. Pomys
wyrzynania caych ksiek na drewnianych deskach

pojawi si najprzd w Niderlandach. Rznito na


drzewie wszystkie wyrazy kadej stronicy i nastpnie
odbijano tak desk tyle razy, ile si pododao. Nie
dogodno atoli polegaa na tern, i potrzebowano tyle
desek, ile stronic miaa ksika. Jaka to cika praca!
Sposb w dawa si te dobrze zastosowa tylko do
maych ksiek. Skoro za ksik odbito, deseczki
ju byy niepotrzebne. Przy tern litery, cite na drze
wie, le si przedstawiay; byy one grube, nieksztatne.
Wedug powyszej metody drukowano jedynie mae
ksiki do naboestwa, ktre miay duy odbyt.
W roku 1440 znalaza si mdra gowa, ktrej
przyszed pomys drukowania za pomoc ruchomych
czcionek. By to Jan Gutenberg, rodem z Moguncyi.
Przebywa 011 w Strasburgu, trudnic si szlifowaniem
kamieni, wyrabianiem zwierciade oraz innemi rko
dzieami, a przytem wpad te na myl bardzo szcz
liw. Co za szkoda* myla sobie e po
wydrukowaniu ksiki nie mona ju uywa w dal
szym cigu drewnianych deseczek. Zachodzi pyta
nie, czy nie jest moliwem wyrnicie oddzielnych
liter, ktreby si daway skada w wyrazy i wiersze,
a ktre po odbiciu ksiki byoby mona rozebra
i w razie potrzeby znowu do innych ksiek uy."
Co pomyla, to w czyn wcieli. Wzi si nie
bawem do pracy, rozpiowa na sztuki drewniane
tabliczki, oddzielne czcionki powiza i pierwsze
prby mu si powiody; jednake nie udawao si
odbicie. Zaniedba 011 prac, ktra mu dawaa rodki
do ycia, wpad w dugi i r. 1450 powrci do Mogun
cyi, aeby w rodzinnem miecie poprbowa jeszcze
szczcia. Tutaj pozna bogatego obywatela, Jana

- 121 Fausta albo Fusta, ktremu plany swoje przedstawi


w przekonaniu, i, jeli ten dostarczy mu tylko rod
kw pieninych, rzecz cala uda si niezawodnie.
Faust by czowiekiem biegym w prawie, rozum
nym lecz samolubnym. Wnet on pozna, e si warto
wda w interes z Gutenbergiem, zawar z nim przy
mierze, da dwukrotnie pienin zaliczk i w ogle
nie skpi mu pienidzy, za co jednake Gutenberg
musia odda w zastaw wszelkie rezultaty swej pracy.
Niestrudzony wynalazca y tylko pomysem swoim
i rad by, e znalaz poparcie. wawo zabra si do
dziea i szo mu teraz ju o wiele lepiej ni w Stras
burgu. Najprzd powyrzyna ruchome czcionki z drze
wa; ale ze one byy. Nastpnie bra za materya
ow lub cyn, co si okazao lepszem; e atoli
kruszce te byy za mikkie, czcionki zuyway si
bardzo prdko. Uciek si zatem do elaza, ktre
byo znowu zbyt twarde i przecinao papier. Wtedy
to przybrali oni sobie do zwizku trzeciego czowieka,
Piotra Szefera, zdolnego modzieca, ktry dotych
czas by przepisywaczem w Paryu, a Gutenbergowi
bardzo si przyda na razie. Teraz przygotowali oni
mieszanin rnych kruszcw, ktra nie bya ani za
mikka, ani za twarda i udoskonalili dotychczasow
drukarsk, farb; zamiast bowiem sadzy z lampy, goto
wali sadze sosnowego drzewa z olejem lnianym. Mia
nowicie Szefer to wynalaz sztuk odlewania czcionek,
wyrn bowiem stempel ze stali, odcisn go w miedzi,
poczem ju odlewa potrzebne czcionki.
Ci trzej przedsibiorczy ludzie zrobili przedewszystkiem prb na maych ksikach do naboe
stwa, ktre, jakkolwiek nieszczeglnie wyglday, roz-

kupowano je jednak nadzwyczajnie z powodu tanioci.


Wnet wszake zabrali si do wikszego dziea; po
czli bowiem drukowa bibli.
t
Smutna to rzecz, i Gutenberg, ktry pooy
gwne zasugi, najgorzej wyszed na tern wszystkiem.
Faust bowiem, pragnc uratowa pienidze, zaliczone
przedsibiorcy, zerwa z nim stosunki i zabra mu
czcionki oraz pras drukarsk; miao to miejsce
w roku 1445. Dzielny Jan Gutenberg w ndzy sko
czy ycie. Mniemany dobroczyca poczy si tym
czasem cile ze Szeferem, ktrego przyj nawet za
swego zicia. Obadwaj drukowali teraz cigle ksiki
i wnet stali si bogatymi ludmi. Pierwsze atoli
druki s dzi nadzwyczajnie rzadkie; i tak, aciski
psaterz, pierwsza ksika przez nich drukowana, liczy
obecnie 6 lub 7 egzemplarzy.
Faust umar na morow zaraz w Paryu, dokd
si by uda w celu rozprzeday swoich biblij. Musimy
tu nadmieni, e pierwsze owe biblie byy bardzo
drogie; Faust bra za egzemplarz 100200 guldenw,
a cen t nieuwaano wwczas za bardzo nizk. Naj
wicej powodw do iiiezadowolnienia z nowego wyna
lazku mieli mnisi, ktrzy zupenie utracili zarobek
z przepisywania ksiek, sprzedawanych teraz dziesi
razy taniej ni poprzednio.

Wynalazek sztuki drukarskij.


Dyspozycya.
Wstp: Ksiki przed wynalazkiem druku. Wynika
jce std utrudnienie nauki. W ogle brak tego,
co nam dzisiaj zapewniaj drukowane prace.

123 Ekspozycya: Pierwsze kroki sztuki drukarskiej.

Po
mys Jana Gansefleischa, zwanego Gutenbergiem. Pierwsze prby. Powrt Gutenberga
do Moguncyi. Dalszy cig prb i usiowa.
Przymierze jego z Janem Faustem i Piotrem
Szeferem. Udoskonalenie czcionek i farby
drukarskiej. Pierwsze drukowane ksiki.
Losy Gutenberga. Pniejsza dziaalno Fa
usta i Szefera.
Zakoczenie: Korzyci i znaczenie wynalazku diuku.

POMYSY DO WYPRACOWANIA.

Pierwsze stopnie cywilizacyi.


1.

2.

Czowiek pierwotnie yje z tego, co mu przyroda


daje dobrowolnie i na tych pierwszych stop
niach rozwoju podobny jest do drapienego
zwierzcia. Pomylmy o ludach trudnicych
si myliwstwem i rybowstwem, jakpier
wotni mieszkacy pnocnej Ameryki, Eski
mosi, Czukczowie.
Myliwstwo naucza wojny. Narody wojenne s
te, ktre posiadaj stan wojownikw albo ry
cerzy, jak Spar tanie, dawni Germanowie, wo
jowniczy mieszkacy Kaukazu. wiczenia wo
jenne oraz polowanie uwaaj si wtedy za
szlachetne zajcia, podczas gdy rolnictwem
i domowemi pracami zajmuj si niewolnicy
oraz niewiasty. Rycerz zapewnia sobie utrzy
manie mieczem, bierze w niewol jecw i za-

124

mienia ich na niewolnikw, zdobywa kraje,


ktrych ludno musi mu opaca haracz.
W taki sposb powstay wszdzie kasty i stany,
gdy zwycizcy byli zbyt dumni, aby si
czy ze zwycionymi. To ycie ma swoj
poetyczn stron: Bohaterstwo i bohaterska
poezya powstaj.
3.

Rybowstwo naucza eglugi, a z eglarza powsta


je najprzd pirata, potemkupiec. Normandowie i ich krlowie morscy.

4.

Nietylko ludzi mona poskramia oraz wyzyski


wa, ale take zwierzta: Rena, konia, wiel
bda, sonia, wou, lam. Dziki temu, po
wstaje sposb ycia pasterski albowiem czo
wiek, oswoiwszy zwierzta, musi je hodo
wa, pa. Kirgizi, Kamucy, Arabowie,
patryarchowie biblijni. W takim stopniu
rozwoju czowiek posiada wasno, wic ple
miona pasterskie pilnuj te swych granic.
Pasterz moe by jednoczenie wojownikiem,
poniewa musi broni wasnoci przeciwko
dzikim zwierztom i napadom upiecw. Parys
i wszyscy prawie synowie Pryama byli paste
rzami.

5.

Czowiek nauczy si te rozmnaa, drog siewu


nasion, poywne roliny; w tym celu musia
uprawia ziemi i tpi inne roliny. Jest to
ycie rolnicze, jakie byo np. w Egipcie. Takie
ycie pociga za sob stae osiedlenie si,
wasno nieruchom, rozwj wszelkich moli
wych rkodzie.

125
6.

Rozmaite zajcia czowieka wykonywaj si na


reszcie jednoczenie: Wojownik moe by rol
nikiem, a pasterz wojownikiem, tak np. dzi
siejsi Szwajcarzy s jednoczenie pasterzami,
rolnikami, fabrykantami; Trojanie byli paste
rzami, rolnikami i wojownikami.
Na najwyszym stopniu cywilizacyi wszystkie
zajcia wykonywaj si wspczenie, tylko e
jeden czowiek nie moe wszystkiego robi,
jak to miao miejsce w pocztkach cywilizacyi;
kade rzemioso wymaga czowieka specyalnie
uzdolniouego.

VIII.
Celem porwnania jest da czytelnikowi pojcie
o podobiestwach i rnicach dwch lub wicej przed
miotw. Przedmioty takie, wzite pod uwag, naley
rozpatrywa ze wzgldu na ich cechy zewntrzne,
wewntrzne wasnoci, na cel, uytek. T drog otrzy
mujemy tak zwane pun/da porwnania. Objanijmy
to na przykadzie.

Porwnanie krowy i owcy.


Podobiestwa:

Krowa i owca s domowemi zwierztami.


Jedna i druga ma cztery nogi.
Obie nale do zwierzt racicznych.
Maj na gowie rogi, ktrych uywaj jako broni.
Karmi si pokarmem rolinnym.
Mleko i miso obu suy ludziom za poywienie.
Skry uywa si na rne wyroby.

127

Rnice:
Owca jest mniejsza i sabsza ni krowa.
Na skrze owcy porasta wena; krowa pokryta
jest sierci.
Owca jest agodniejsza ni krowa i daje si
atwiej uoy do posuszestwa dla swego
pasterza.
W podobny sposb porwnywa siwz i okrt,
poranek i wieczr, skpca i marnotrawc.
Jest atoli inny jeszcze rodzaj porwna, w kt
rych piszcemu nietyle chodzi o wyliczenie wszystkich
podobiestw i rnic, ile o upatrzenie podobiestwa
pomidzy jednym przedmiotem a drugim, to jesto spo
strzeenie, o ile jeden przedmiot jest obrazem drugiego;
tak np. zima jest obrazem staroci, podr znowu jest
obrazem ludzkiego ycia, a zachodzce soce obra
zem zgonu. Utwory literackie w tym ostatnim razie
monaby nazwa przyrwnaniami w odrnieniu od po
rwna.

Gutenberg i Kolumb.
Wstp: Wynalazek druku i odkrycie Ameryki s to
dwa historyczne fakta nadzwyczajnej donio
soci. Gwni ich sprawcy, Gutenberg i Ko
lumb s sobie bardzo pokrewni ludzie.
Ekspozycya:
1. Co do pochodzenia i wieku, w ktrym yli.
Obaj s Europejczycy; nale do XV wieku.

128

2. Co do osobistych przymiotw:
a) Wadze umysowe, wyksztacenie, inteligeucya: Gutenberg przemyli wa i robi
prby. Kolumb rwnie rozmyla nad
swem zadaniem; jego dowiadczenie i nauka.
Oba dokonali wielkich rzeczy maymi rod
kami (24 litery i 3 okrty). Obaj znajduj
odpowiednie rodki dojcia do zamierzo
nego celu, pomimo nadzwyczajnych prze
szkd.
b ) Inne duchowe przymioty:
a) Sia woli i wytrwao w wykonaniu
raz zamierzonego przedsiwzicia, jak
kolwiek przyszo walczy z ograniczo
noci umysu i przesdami ludzi.
p) Szlachetno i bezinteresowno wo
bec ludzkiej zawici i chciwoci.
y) Charakter stay w nieszczciu.
3. Co do zachowania si wspczesnych wzgldem
wielkich czynw: wiat zabija swoich pro
rokw."
4. Co do istoty i nastpstw dzie swoich:
Obaj rozszerzyli widnokrg ludzkoci; Gu
tenberg widnokrg gwnie umysowy;
Kolumb materyalny i umysowy. Obaj otwarli
nowejwiaty: Gutenbergwiat umysowy (lek
tura, opinia publiczna, wyksztacenie powszech
ne); Kolumb przedewszystkiem odda przy
sug materyaln (nowa cze wiata, handel,
przemys), a nadtoumysow (nauka i sztuka).
Obaj uprzedzili Reformacy. Oddziaywali
i oddziaywaj nietylko kady na swj nard,

J 29
lecz na ca ludzko. Potomno ocenia te
skutki jak najzupeniej i uczcia obu pomnika
mi. Historya dopiero wydaje dobry sd."

Koyska i trumna.
Na kracach naszego ziemskiego ywota stoi
koyska i trumna. Pierwsz witamy na progu y
cia, drug, gdy si z yciem egnamy. Tak rne,
tak przeciwne sobie zdaj si by one ze wzgldu na
cel swj, a jednak pokrewiestwo ich jest bardzo
blizkie.
Koysk tak samo jak trumn z drewnianych
desek si zbija.
Stao niegdy w boru drzewo, z ktrego deski
owe pochodz. Cieniste, zieleni okryte, rozpocierao
ono swe konary dokoa, i wtedy ju spoczywa pod
niem znuony wdrowiec. Ale powalono drzewo, rozpiowano pie jego i w spokojnych ludzkich praco
wniach przerobiono na rozmaite sprzty. Kto wie, czy
koyska i trumna nie powstay z jednego kloca. Wic
koyska i trumna wzrastay niegdy pene siy. byy
one drzewem, na ktrego gaziach ptaki wypie
wyway.
Onego czasu obiedwie zielonymi limi okryway
si na wiosn, a jesie te licie im zabieraa; obie ci
topr lub burza powalia.
I w obu zasypia czowiek; w obu panuje spokj
i cisza. Jake spokojnie w kolebce wypoczywa nie
mowl! adna obawa go nie truje. Niebo jego ycia
jest czyste, niezachmurzone. Czy inaczej jest w trumWskazwkL

130 -

nie? I w niej take zasypia czowiek, ktrego nie


drczy adna obawa, nie oblegaj ziemskie potrzeby.
Rni si jednak sen w trumnie od snu w koysce;
jest on elazny, zimny, bez marze,potnie chwyci
w objcia picego.
Ani do koyski, ani do trumny nie wchodzimy
sami, w obie nas wkadaj; bo bezsilni i niezaradni
bylimy, tulc si do macierzyskiego ona. Matka
dawaa nam wszystko, czegomy potrzebowali. Z obj
swych i z ona kada nas tkliwa matka w koysk.
Skrzepnici w nie wiecznym, wybladli, martwi w ru
chach i sile jestemy po zgonie. Wkadaj nas w trum
n, bo sami legn nie moemy.
'
Koyska i trumna!Przy obu si pacze. Kt nie
zna ez szczcia, byszczcych w ojcowskiem i macierzyskiem oku, ilekro si ono zwrci ku koysce
dziecka? Kt nie zna ez boleci, pyncych z oczu
dziecka, ktre stoi przy trumnie rodzicw? Rodzice
wkadaj dziecko do koyski, dzieci wkada zwykle
rodzicw do trumny.
Koyska i trumna!Przy obu ma si nadziej.
Tak jest, sodka nadzieja owada sercem naszem, gdy
jestemy przy koysce ukochanego dziecka. Mamy
nadziej przeby z niem razem to ycie. Przez nie
zyskujemy siy i mamy pikne nadzieje, spodziewamy
si szczcia, rozkoszy. mier zrywa ten zwizek,
lecz niezupenie, pozostaje nadzieja ycia wsplnego
w niemiertelnoci. 1 ta nadzieja przy trumnie jest
pociech, gwiazd, kotwic zbawienia.
Koyska i trumna!Przy obu sycha modlitw.
yczenia i uczucia pyn z serc rodzicielskich ku niebu
od koyski dziecicia. Ojciec z matk bagaj nieba
f

o szczcie, o bogosawiestwa dla swego kochanka.


Modlimy si i przy trumnie, modlimy si za zmarych,
bagamy Boga o ask dla nich, o zbawienie.
Koysko i trumno, wy bdziecie zawsze chroniy
w sobie ludzi! Czstokro, niestety, zbyt blizko siebie
stoicie, czstokro zaledwie pid jedna, mgnienie oka
was rozdziela. Ale blizkie czy odlege, jestecie obie
koyskami: Jedna ycia ziemskiego, druga zazieinskiego.

Co tu stanowi wstp?
Jakie rnice ukazano midzy koyska a trumn?
Jakie podobiestwa midzy niemi zachodz?
Wsplno ich pochodzenia. Podobiestwo niemowlcia w koysce do czowieka zmarego, gdy ley
w trumnie. Do koyski tak samo, jak do trumny, kto
nas wkada. Przy koysce i przy trumnie: Pacz, na
dzieja, modlitwa.
Co tu jest zakoczeniem?

Koyska i trumna.
Koyska i trumna jake one s do siebie po
dobne! S to dwa punkta, zamykajce lini naszego
ycia; dwa tak ciasne domki, a jednak zupenie wystar
czaj. swoim mieszkacom.
Czy niema midzy niemi i rnic?
Przy kolebce pyn zy szczerej radoci; przy
trumnie gorzkie zy boleci.

W koysce rozpocz si byt ycia, w trumnie si


ycie skoczyo.
W koysce spoczywa ycie czowieka pene
przyszoci, w trumnie panuje martwota mierci.
Koysko i trumno, jake blizko i jak daleko zara
zem jestecie postawione! Koyska jest tak przyjemna,
trumna tak przeraajca! A jednak obie stanowi
dobre schronienie, obie daj cenny wypoczynek.

ycie ludzkie jest pielgrzymk.


Wstp: Niejednokrotnie przyrwnywa si ycie czo
wieka do pr roku, do przebiegu dnia (pora
nek, poudnie, wieczr ycia), do drzewa,
ktre wzrasta, zakwita, wydaje owoce i obu
miera, do kwiatu i t. d. Obecnie mamy
zamiar przyrwna ycie ludzkie do piel
grzymki.
Ekspozycya:
1. Uwagi oglne.
a) Pielgrzym ma wytknity cel swej podry,
ma go rwnie i czowiek. Cel ten stawia nam
najprzd przyroda, bo kady wczeniej lub
pniej musi umrze. Inny cel wytyka sobie
czowiek sam i zda do niego z wikszem lub
mnieiszem nateniem si swoich. Dla jed
nego celem s zaszczyty i stanowisko, dla
drugiego dobrobyt, bogactwo i uycie,
dla trzeciego szczcie domowe i spokj.
Poza tymi celami jest jeszcze inny cel ycia,
do ktrego nas zasady religii powouj.

133
h) Jeden pielgrzym odbywa sw podr przez
okolice przyjemne i wolny jest od trudw,
niebezpieczestw; drugiego drcz prze
ciwnoci i niebezpieczestwa; jednemu ju
od kolebki umiecha si mile szczcie, pod
czas gdy drugi ma czarny los przed sob.
c) Czem dla wdrowca s wierni towarzysze,
tern dla czowieka w yciu dobrzy przyja
ciele.
d) Pielgrzym po odbytych trudach potrzebuje
spoczynku i znajduje go. ycie ludzkie nie
jest nieprzerwanem pasmem mozolnych tru
dw bez adnego wytchnienia.
Szczegowe uwzgldnienie czterech pr ludz
kiego wieku ycia.
a) Zycie dziecicia. Pielgrzym rozpoczyna po
dr, nie wiedzc, co go w niej oczekuje,
czy dozna cierpie, czy szczcia; dzieci
z tym samym brakiem wiedzy rozpoczyna
ycie.
b) Pielgrzym na pocztku podry wes jest
i peen nadziei; tak samo dziecko, miejc
si i artujc, przebywa czasy swej mo
doci.
c) Niewiadomy drogi wdrowiec potrzebuje
przewodnika oraz rady dowiadczonych.
Przewodnik mu towarzyszy wic, a dobrze,
jeli go na z drog nie wprowadzi, zych
rad nie udzieli. Dzieci ma przewodnikw
w rodzicach i nauczycielach: szczliwe,
jeli je dobrze poprowadzono i jeli poszo
za ich radami.

134

3. ycie modzieca.
ci) Pierwsza cz drogi daa si przeby.
Wdrowiec szed wrd rozkosznych dolin
w agodnie chodny poranek, mia nad sob
pogodne niebo i krzepi si przy czystej kry
nicy; teraz zaczyna si ju cisza cz
podry. Powietrze jest coraz duszniejsze,
gry, ktre przeby, zasaniaj mu widok.
Pragnie on uproci sobie drog; bada ; ktra
jest najlepsza i najprdzej do celu prowa
dzi. Dla modzieca te przemin czas
zabawy i wesooci; opuciwszy szko, wst
puje na pole ycia obywatelskiego, obiera
sobie zawd, do ktrego si przygotowuje.
Dobrze, gdy si nie pomyli w wyborze tej
drogi ycia.
b) W dalekiej podry opuszcza pielgrzym
swych przewodnikw' dotychczasowych i wi
cej sam sobie u/a. Towarzysz mu tylko
ich nauki i przestrogi. Podobnie modzie
niec, kiedy zosta ju obywatelem swego
spoeczestwa, pragnie polega na wasnych
siach i musi to czyni.
c) Rano naprzd kroczc, odmawiajc sobie
wypoczynku, prdko nuy si wdrowiec.
'
To samo dzieje si z modziecem, jeeli go
ambicya za nadto pobudza i siy wyczer
puje. Za szybko podajc do szczcia, oba
odsuwaj od siebie cel, ku ktremu d.
d) Samotna wdrwka nie przypada ju w
drowcowi do smaku: Przybiera 011 sobie
towarzyszy . Atoli nie nauczy si znajo-

- 135 moci ludzi, natrafia raz na takich, ktrzy


z nim trwaj w szczciu i cierpieniu, to
znw na innych, ktrzy go wikaj w ycio
we przykroci i niebezpieczestwa. Po
dobnie dzieje si i z modziecem. Poszu
kuje on przyjaci, ktrzy by mu przez ycie
wierni byli, czasem znajduje takich; lecz
czsto si zawodzi, gdy zamiast na przyja
ci, trafia na pochlebcw i nikczemnikw,
a ci atwo mog go przyprawi o utrat
czci oraz dobrego imienia.
Zycie dojrzaego ma.
a) Mdrszy ju dowiadczeniem, wzbogacony
znajomoci rzeczy, kroczy nasz piel
grzym dalej. Pomimo skwaru dnia, nie
traci on swego celu z oka, wypoczynek
i trudy porzdkuje naleycie. Takim te
jest i m, ktry wyszed z wieku modzie
czego, ktry umie swych si tak uywa,
aby je i dla nastpnych prac zaoszczdzi.
b) W czasie niepogody poszukuje pielgrzym
schronienia; ale, jeli go burza w drodze
napotka, znosi j, bdc ju zahartowanym
przez poprzedni podr, i myli sobie: Po
burzy nastpi pogoda. Tak samo postpuje
dojrzay mczyzna w yciu, kiedy si
spotka z przeciwnociami losu. Jeeli, nie
tracc z oczu swego celu, moe unikn
tych przeciwnoci, czyni to; jeli atoli
unikn ich jest niepodobiestwem, wtedy
nadstawia sw pier i trwa. Nauczyo go

136

bowiem dowiadczenie, e smutek i rado


nie s wieczne.
5. Zycie starca:
a) Coraz wikszego znoju doznaje pielgrzym,
im bliszy Jest celu; krok jego jest chwiej
ny i saby; coraz bardziej poda on spo
czynku i wdziki przebieganej okolicy ju
go nie porywaj; soce chyli si ku za
chodowi, przyroda zda si zamiera. I star
ca kroki s, chwiejne, a siy znikaj. Laska,
ktrej uywa niegdy jak zabawki, stanowi
teraz konieczn jego podpor; znuenie od
biera mu ch do uywania przyjemnoci
ycia.
b) Przychodzi wej na ostatni gr. Przykr
i cik jest dla pielgrzyma droga, ale do
tar do celu; wypoczynek po trudach i rzut
oka na przebyt okolic, wspomnienie mi
nionych niebezpieczestw stanowi nagrod
za wytrwao. W objcia swoje bierze go
teraz sen gboki, agodny, wolny od wszel
kich marze. Tak samo jest i ze starcem.
Wprawdzie bolenie uczuwa 011 osabienie
si, ale cel osign; wypoczywa po tru
dach ycia, yje wspomnieniami dawnego
szczcia i dobrych swych czynw, a mier,
brat snu, wemie go w swoje objcia.
Zakoczenie: Ale, podobnie jak pielgrzym budzi si
pokrzepiony snem orzewiajcym i u kresu
swej podry nowe cele sobie stawia, tak samo
sen mierci ziemskiego pielgrzyma jest tylko
przejciem do lepszego ycia.

137

ycie ludzkie jest pielgrzymk.


Jestemy pielgrzymami tutaj na ziemi. Jake
czsto spotykamy si z tern wyraeniem. Niejeden
mwi o zboczeniu z dobrej drogi, o zbkaniu si,
o upadku i t. d., a wyraenia owe std wanie pocho
dz, i upatrujemy podobiestwo znaczne midzy po
dr i yciem.
Wdrowiec, puszczajc si w drog, ma przed
sob cel wyranie wytknity, cel, do ktrego dotrze
pragnie. Czy nie tak samo maj si sprawy z yciem
czowieka na ziemi? Droga wdrowca jest czsto
przyjemua, prowadzi ona przez pikne, umiechnite
niwy, przez zachwycajce okolice; ale czstokro droga
taka jest bardzo przykra, uciliwa, nieprzyjemna.
Rwnie i ycie ludzkie ma wiele uroku, przyjemnoci;
ale take nie zbywa mu nieraz na troskach, cierpie
niach i zach.
:
W podry potrzebny jest przewodnik drogi
wiadom, aeby prowadzi pielgrzyma i z drogi mu
zej na bezdroa nie pozwoli. A czy czowiek nie
posiada takich przewodnikw w swoich rodzicach,
nauczycielach, w przyjacielskich stosunkach, co mu nie
pozwalaj zboczy z drogi, wiodcej do wytknitego
celu? Podrnego mami niejednokrotnie zwodnicze
bdne ogniki; nie powinien on i za nimi, jeeli cel
swj chce osign. Do czowieka przystpuj ty
siczne pokusy, ktre odwanie zwalcza powinien ?
jeeli ma zadosy uczyni swemu przeznaczeniu.

- 138
Wdrowiec potrzebuje pokrzepienia, aby wytrwa
i ze znuenia nie usta w drodze. Ile pokrzepienia,
pomocy, pociechy i zachty potrzebuje saby czowiek,
aby si utrzyma na wakiej i ciernistej drodze cnoty!
Wielk jest rado pielgrzyma, kiedy nareszcie
znalaz si u celu tak dawno i tak gorco upragnionego.
Szczcie wieczne oczekuje czowieka, ktry dobrze
odpowiedzia w yciu swemu wysokiemu przezna
czeniu.

ycie ludzkie jest pielgrzymk.


(Pomysy do krtkiego wypracowania).

1.

2.

ycie dziecka. Dziecko niedowiadczone, wesoe,


spodziewa si zawsze rzeczy najlepszych, potrze
buje przewodnika. Dobrze, jeli je umiejtnie
kierowano.
ycie modzieca. Ustay zabawy, zaczyna si
praca; modzieniec musi i w drog bez prze
wodnika, zapytuje o najlepsz drog. Szczliwy,
jeli z zapytaniem zwrci si do zacnych ludzi.

3.

ycie dojrzaego ma. Walczy z przeciwno


ciami ycia, dziaa i pracuje dla swej rodziny,
wytchnienie znajduje we wasnem kku, gdzie
czuje si szczliwym i zadowolnionym.

4.

ycie starca. Siy czowieka znikaj, wzdycha on


do spoczynku. Szczliwy, jeeli z czystein su
mieniem moe wyczekiwa mierci, wiecznego
spoczynku.

Zakoczenie: Oby ycie czowieka podobne byo do

podry wdrowca, ktry bez wytchnienia do celu


swego zmierza!

ycie ludzkie jest pielgrzymk.


Wstp: ycie czowieka mona przyrwnywa do wal

ki, do snu, do pr roku i do przebiegu dnia. Tutaj


przyrwnamy je do podry.
Ekspozycya:

I. Przygotowania do podry.
1.

2.

Wasne przygotowania; rozmaite czyn


noci; baczno, aby niczego nie zapomnie.
Przygotowania dokonane przez innych: Znaj
dujemy wszystko przygotowane. Cae spoe
czestwo ludzkie dziaa na nasze korzy.
Wesoe usposobienie umysu.
ycie. Nowonarodzone dzieci doznaje jak naj
lepszego przyjcia, do bezbronnego i bezsilnego
wszyscy wycigaj donie z pomoc. Wszystko,
co rka lndzka wykonaa, co wytworzy umys
wynalazczy, wszystko jest na korzy tego,
ktry wstpuje w ycie. Wasne przygoto
wanie: Modo jest por przygotowania si do
podry ycia. Szczliwe usposobienie umysu;
dobre widoki powodzenia na przyszo.

Podr.

II.
1.

Odbywanie podry.

Pocztek niezawsze jest jednakowy, czasami po


mylny, czasami niepomylny; w dalszym cigu

140

czstokro idzie inaczej, ni si spodziewa


limy. Modo te rnych ludzi bywa szcz
liw, lub nieszczliw.
,1
2.

Dni pogodne i burzliwe: gry, doliny; widoki za


kryte; nieznajomo drogi; podana dobra
rada; zbkanie si i jego szkodliwo. W y
ciu: Rado i smutek; trudy i niewygody :
ciemna przyszo: nieznajomo stosunkw
yciowych; dobrzy i li doradcy; bdy (mdry
Polak po szkodzie).

3.

Podr ksztaci siy czowieka, wzmacnia ciao


i ducha; odbywanie podry powolne i prze
zorne. Wiek dojrzay zastaje nas spokojniej
szymi i wytrwalszymi; zmylenie drogi bywa
coraz rzadsze.

4.

Zyskiem z podry jest dowiaczenie: Znajomo


ludzi i rzeczy. Dowiadczenie yciowe wspiera
nas pod obu wzgldami.

5.

Przyjemnoci podry: W stpowanie na gry; roz


patrywanie niszych okolic; rzut oka na prze
byt drog; widoki okolic, ktremy za sob
pozostawili. Wzniose punkta w yciu, gdzie
si zatrzymujemy; rozpatrywanie siebie samych
(wspomnienia i nadzieje).

i).

Podr jest bardzo przyjemna, ale nie znajdujemy


nigdzie ojczyzny; znuenie, tsknota za upra
gnionym celem. ycie ma swoje uciechy, ale
nikt wiecznie y nie moe; ycie nuy; t
sknota za ukoczeniem ziemskiej wdrwki.

141

III. Cel podry.


-Rzut oka na odbyta podr; bogi^wo postrzee
i dowiadczenia. Zatrzymanie si u a ( l brzegiem
grobli; rzut oka na ycie, kti' e teraz powie
cone jest wspomnieniom przes^ 0 *^ raczej, ni
nadziejom na przyszo.
Zakoczenie. Nie wszyscy ludzie podruj w jeduakowy sposb; niektrzy czyn i 4 to bezmylnie
i bezuytecznie, inni rozumni 0 i dobrem po
wodzeniem. Myl ostateczna: n^yj tak, aby
przy zgonie nie wyrzuca sobi# ycia."

Poranek i wieczr.
Pomysy.
Oba s porami dniu? jeden z nich
zaczyna, drugi koczy przebieg dnia, wiec
stanowi one kracowe chwila Jeden i drugi
przemijaj szybko i nie powf aca J% j 11 ^ nigdy
wrd tych samych okolicznoci- Rano i wie
czr rozumny czowiek patrzy przed siebie
i za siebie.
Rnice: Rano mamy wiee siy, noW e myli i posta
nowienia, jestemy wawi. Wi e c z o r e m owada
nami zmczenie i potrzeba spoczynku czu
si daje. Ranek podobny jest do pocztku po
dry, wieczrdo jej koca, lub do powrotu
z podry. Czstokro ranek zaczyna si od
r, wieczr koczy si na ciernych.
Podobiestwa:

IX.
Zadaniem rozprawy jest albo okreli i rozwin
jakie pojecie ; ze wzgldu na jego pochodzenie, objawy,
jako te tre i zakres, jak np. w rozprawie o przy
jani, o nadziei, o skromnoci; albo uzasadni pewne
oglne prawdy, wyraane w formie przysowi, pyta lub
twierdze, gdzie naley powoywa si na cae szeregi
dowodw, czerpanych z rozumu lub dowiadczenia;
albo wreszcie wyjani i oceni dzieo, o ile w niem
tkwi, pewne prawdy i ideje.
I. Dyspozycya czyli uporzdkowanie pomysw
w rozprawie charakterystycznie przedstawia si
w tak zwanej chrei, to jest w zastosowaniu roz
prawy do uzasadnienia przysowia lub prawdy
wyraonej w formie zdania. Wemy np. za te
mat do rozprawy zdanie: Poznaj siebie samego."
C tutaj bdziemy przedstawiali? Oto e:
1) Jest to napis pooony na wityni JJelfickiej
a pochodzcy od jednego ze siedmiu mdrcw
greckich, co wiadczy, i staroytni kadli
nacisk na samowiadomo, uwaajc j za
wielce wan dla czowieka.

2) Zna siebie samego jest to mie dobre pojcie


0 wasnych cnotach i wadach, czyli o moral
nym swoim stanie, tak jak on si przejawia
w naszej umysowoci, w pragnieniach, dno
ciach i czynach.
o) Rozum wskazuje nam, e takie samopoznanie
jest koniecznem, poniewa:
a) Byoby miesznem zdobywa sobie rne
nauki o przyrodzie, o wiecie i ludziach,
a nic nie wiedzie, albo wiedzie mato
o sobie samym.
b ) Samopoznanie jest koniecznym warunkiem

moralnego udoskonalenia si czowieka. Za


nim si bowiem pozbd swoich wad i sa
boci, musz je przedtem pozna jako sa
boci i wady wasne.
c ) Inni ludzie poznaj nas i oceniaj; jeeli

wic chcemy sobie u nich na dobre imi


zarobi, powinnimy pozna samych siebie,
aby w ten sposb wyrobi sobie zasad
postpowania.
cl) Samopoznanie naucza czowieka, jaka jest

miara si jego. Ani zbyt wiele, ani za mao


siom swym ufa nie naley i od tego zaley
powodzenie lub niepowodzenie naszych
przedsiwzi.
4) Jeeli czowiek pozostaje w niewiadomoci
co do samego siebie, naraa on si na niebez
pieczestwo zguby wasnej z powodu bdw
1 gupoty.

5) Podobnie jak gospodarz zna musi dobrze


swoje gospodarstwo i urzdzenie domu, jeli
u niego ma panowa ad naleyty, zapewnia
jcy mu powodzenie,podobnie jak rolnikowi
nie moe by obc jego niwa, albo wycho
wawcyjego wychowacy, tak samo, a raczej
tein bardziej, czowiek powinien mie jasne
;
pojcie o sobie samym.
6) Mona si przekona na staroytnym filozofie
Sokratesie i innych znakomitych mach, e
samopoznanie przyczynia si w wysokim sto
pniu do moralnego udoskonalenia czowieka;
przeciwnie za taki Krezus, krl Lidyi, sta
nowi dla nas przykad czowieka, nieznajcego
siebie oraz swoich wasnych stosunkw.
7) w. Augustyn mwi: Na c nam si przyda
dokadne zbadanie istoty wszech rzeczy, jeeli
siebie samych nie pojmujemy?" Goethe znowu
tak przemawia: Jake mona pozna samego
siebie? Nie przez smoobserwacy zaprawd,
ale w czynie. Usiuj wykonywa swoje obo
wizki, a wnet poznasz, kim jeste." Robert
Burns w jednym ze swych poematw wypo
wiedzia yczenie: Oby nam bogowie udzie
lili daru przygldania si sobie samym w taki
sposb, w jaki si przygldamy swoim blinim"
i t. d.
8) Poniewa wic samopoznanie jest tak nie
zbdne, i bez niego niema mowy o moralnem
udoskonaleniu, starajmy si je posi od
wczesnej modoci. Rodzice i nauczyciele po
budzaj nas przecie w tym wanie kierunku,

145

W powyszym przykadzie rozrnilimy nast


pujce czci:
1) Wstp, ktry tutaj moe by taki. jak kady
wstp w ogle.
2) Wyjanienie tematu.
3) Uzasadnienie prawdziwoci przysowia czy
twierdzenia.
4) Rozpatrzenie odwrotnej strony przysowia lub
twierdzenia, stanowicego temat.
5) Przytoczenie podobiestwa z innego zakresu
myli.
6) Stwierdzenie przykadem dobranym prawdzi
woci przysowia lub twierdzenia.
7) Powoanie si na rne swiadectiva, to jest na
wyrzeczenia znakomitych ludzi lub na zwy
czaje i urzdzenia rozmaitych narodw.
8) Zakoczenie, to jest krtkie streszczenie ca
oci, a przytem zastosowanie do ycia.
II. Jeeli znowu chodzi o to, aby okreli i rozwin
wszechstronnie, o ile mona, dane pojcie ze
wzgldu na jego pochodzenie, objawy, tre i za
kres, to uporzdkowanie pomysw inaczej si
przedstawi. Wemy za temat: Przyczyny leni
stwa, u gdzie dyspozycya bdzie taka:
1.

Wstp. Jeeli si pragnie wad jak skutecznie


zwalczy, naley przedewszystkiem pozna jej
rda czyli przyczyny.
Wskazwki.

10

146

S po czci wewntrzne,
po czci zewntrzne.

Przyczyny lenistwa.

A. Przyczyny wewntrzne mog tkwi:


a) W temperamencie flegmatycznym, lub
by skutkiem choroby.
b) W

namitnociach, ktrych wybuchy


pozbawiaj czowieka si potrzebnych
do pracy.

c ) W popdach uganiania si za zmysowemi

przyjemnociami, czyli w zniewieciaoci.A


I? i
d ) W faszywych

wyobraeniach i prze
wrotnych zasadach.

e ) W braku dowiadczenia, ktre dodaje

otuchy, kiedy idzie o przeprowadzenie


danego zadania.

B. Do przyczyn zewntrznych nale:


a) Wpyw innych ludzi, wychowanie, przy
kady, namowy i t. d.
b ) Wysokie spoeczne stanowisko a z niem
dobrobyt, lub sam dobrobyt.
c ) Niepowodzenia w dotychczasowych pra
cach, czyli zniechcenie.
d ) Brak oznaczonego zajcia i potrzebnych
na ten cel rodkw.
e ) Klimat.
Zakoczenie. Podobnie jak strumie mona znisz

czy przez zatamowanie rde, tak samo


lenistwo da si usun przez uchylenie jego
przyczyn.

147

III. Nareszcie przedmiotem rozprawy moe by ocena


danego dziea w caoci, lub w jakiej jego czci.
Wemy np. za temat: Dobre i ze strony charak
teru Litawora iv poemacie Grayna"
1.

Przez cay cig poematu ksi Litawor


przedstawia typ czowieka nieugitego. Nieugito w dobrem jest zalet; ale objawia si
ona i w zem.

Wstp.

2. Sama rozprawa.
A. Przymioty Litawora:
a) Jest to m tkliwy dla swej zony.

>

h) Rycerz waleczny, o jakim w mitach


tylko powzi mona wyobraenie.
c) Wyborny 'przyjaciel.
(I) A m b i t n y wadze a.
E. Wady Litawora:
a) Dla mioci wasnej zdradza brata i kraj.

b) Jest tak uparty, e rad rozumnych nie


sucha.
3. Zakoczenie. Wielkie przymioty zjednay mu
zasuon saw, bdy przyprawiy go naj
przd o utrat najdroszej ony, a nastpnie
wasnego ycia.

Trzy wic s rodzaje rozprawy: Objaniajca,


dowodzca i oceniajca.
10*

148

Co masz dzi zrobi, nie odkadaj na jutro.


Dyspozycya.

1 i 2) Wstp oraz wyjanienie tematu. To pikne zda


nie zawiera w sobie nauk zbawienn, na
ktr w yciu mao kiedy zwracamy baczno.
Nie powinnimy nigdy pracy oraz dobrych
przedsiwzi odwleka, jest to bowiem z wie
lu wzgldw niebezpieczne a nawetzgubne.
3) Uzasadnienie prawdziwoci przysowia.
a ) Odkadanie pracy jest oznak opieszaoci
i zdradza obaw wobec trudu, ktry nas
oczekuje; upoledza ono charakter, osabia
wol i czstokro wiedzie do lenistwa.
Rzadko kiedy cofamy si przed tem, co
jest, do wykonania atwe; ale natomiast
odkadamy na przyszo wszelk prac,
wymagajc natenia si, samopowicenia, odwagi i panowania nad sob samym.
b ) Zalega praca ciy na nas z dwch wzgl
dw: Kaz bo wiemy, e powinna ju by
skoczon, nastpnie, e id inne prace
biece.
_
'%.
c ) Wiele rzeczy zrobi mona, jeeli si tylko
pracy nie odkada. Jedynie choroba i inne
wane okolicznoci mog stanowi przy
czyn zwoki. Niejedna praca waciw
jest tylko dla oznaczonej chwili czasu, jak
np. naukadla wieku modego.

149

d) Wprawdzie w przyszoci mona zaleg


prac, jak si mwi, dopdzi; jednake
dzieje si to zawsze z krzywd owej przy
szoci, ktra si wanie teraniejszoci
staje i ju nastrcza obowizki do wype
nienia. Gdy przychodzi dopdza zanied
ban prac, nie mona postpowa naprzd.
e ) Zwlekan robot odrabia si w nastpstwie
zbyt pospiesznie, poniewaoprcz niej
s inne jeszcze obowizki; std czstokro
pochodzi, i prac tak le wykonywamy.
f ) Zwoka w biecych pracach zakca po
rzdek ycia, odbiera nam spokj i pogod.
g ) Rwnie dla materyalnego dobrobytu od
kadanie pracy ma ze nastpstwa. Urzd
nik traci zaufanie swej wadzy, rzemielnik
nie ma zbytu dla swych wyrobw.
4) Podobnie jak czowiek, ktry mg we waci
wym czasie zapaci swoje dugi, a przez obo
jtno dopuci, i wzrosy do nadzwyczajnej
sumy i przeto spaci ich ju nie jest w stanie,
tak samo czowiek odkadajcy prac moe nie
mdz jej opanowa; przygniata go jej nawa,
a zgryzota, niezadowolnienie i inne nieszcz
cia s nastpstwem tego.
5) Licznych przykadw dostarcza nam codziennie
dowiadczenie. Znamy duo modziey, ktra
przywyka odkada spenienie swoich obo
wizkw. Z tych modziecw wyroli ludzie
zaniedbujcy prac i w dojrzaym wieku.
Moglibymy setki takich przytoczy, a wszyst
kich koniec by marny.

6) wiadectwo. Susznie jeden z mylicieli po


wiada: Poniewa ludzie lubi zwleka i skon
ni s do opieszaoci, tak e o szstej godzinie
zaledwie odrabiaj to, co powinni byli odrobi
o pitej, wic mona by stanowczo pewnym,
i si ludzi wyprzedzi i zyska si nad nimi
przewag w danym zajciu, jeeli si tylko
czynnoci swoje wykonywa bez najmniejszej
zwoki."
8) Zakoczenie. Strzemy si przeto odkadania
prac swoich, zwaszcza te strzemy si zwo ki, gdy idzie o wasne nasze udoskonalenie
o poprawienie si z bdw *).

Dlaczego modziey mianowicie zaleca si


skromno ?
%

D y s p o z y c y a .

1.

Wstp.
a) Kady wiek, kada pe, kady stan ma
swoje cnoty i wady.
b) Co to jest skromno?
2. Sama rozprawa. Cnoty tej mianowicie modzie
potrzebuje:
a ) Poniewa modzie pod wielu wzgldami
wymaga pobaania.

*) W tej dyspozycji pominito umylnie rozpatrzenie od


wrotnej strony przysowia.

- 151 -

3.

b) Poniewa potrzebuje pomocy i wsparcia


innVvch.
c) Poniewa nie jest wstanie wypaci si za
zachody okoo siebie.
d) Poniewa skromno najlepiej przystoi wie
kowi agodnoci i pogody duchowej.
e) Poniewa skromno uatwia nabycie wszyst
kich innych cnt, gdy:
a) Zwiksza wraliwo na odbierane rady
i nauki.
fi) Czyni modzieca powolnym dla dobrej
rady.
Y) Wspiera odczuwanie cudzej cnoty.
f) Poniewa przeciwna skromnoci nieskromno wypywa ze zych rde, jak:
a) Z rozpieszczenia.
fi) Z niebezpiecznego a miesznego wyno
szenia si nad innych.
r ) Z zupenej gupoty.
Zakoczenie. Oby kady modzieniec uwaa
skromno za najpikniejsz sw ozdob! Przy
kady wielkich mw powinny przywieca
modziey.
O poytkach, z drzewa.
Dyspozycya.

1) Wstp. W przemyle, w handlu i w ogle w yciu


ludzkiem jeden produkt przyrody czstokro
odgrywa nadzwyczajnie wan rol, a brak
jego dalby si wszystkim uczu bardzo dotkli
wie. Przykad tego mamy w drzewie.

2) Suy ono jako materya opaowy:


h) W mieszkaniach,
/;) W kuchniach,
c) W fabrykach, rkodzielniczych warsztatach
i t. d.
3) Jako materya budulcowy:
a) Do budowania domw mieszkalnych, stod,
staj en i t. d.
b)

okrtw,
c)

mostw.
4) Z drzewa wyrabia si rne przedmioty:
a ) Sprzty domowe: Stoy, stoki, ka, szafy
i t. d.
/>) Instrumenta muzyczne: Fortepiany, flety
i t. d.
c) Wozy i w ogle przyrzdy, uatwiajce
odbywanie podry.
5) Drzewo stanowi wany artyku handlowy i to:
a ) Jako drzewo opaowe.
b)

budulcowe.
c)

ozdobne (maho, heban, buksz


pan) lub farbierskie (drzewo
fernambukowe i t. d.).

O czytaniu ksiek.
Dyspozycya.
A. Wstp. W czasach, kiedy prawie kady czyta, kiedy
ilo ksiek jest bardzo wielka, naley si
powanie liczy z popdem do czytania.
B. Przejcie. Czytanie ksiek moe by poyteczne lub
szkodliwe, co zaley:

153

1. Od wyboru ksiek, ktre si czyta.


2. Od sposobu, w jaki si czyta ksiki.
C. Ekspozycya:
I.

Czytanie jest szkodliwe.

1. Jeeli si czytuje ze ksiki.


2. Jeeli w czytaniu nie szukamy niczego wicej,
jak tylko rodka rozrywki czyli zabicia czasu.
II. Czytanie jest poyteczne.
1. Jeeli tre ksiki jest odpowiednia, a miano
wicie:
a) Pod wzgldem moralnym.
h) Pod wzgldem naukowym.
c) Pod wzgldem estetycznym.

2. Jeeli umiemy czyta ksiki w sposb waci


wy, to jest:
a) Zwracajc uwag na tre i form.
b) Notujc sobie ustpy godne uwagi.
c) Odnoszc si zawsze do tego, comy ju

poprzednio przeczytali, tak aby ostatecznie


mona byo zda sobie spraw z ksiki.
D. Zakoczenie. Szczeglniej modzie, ktra z atwoci
popada w bdy, strzedz si winna marnowania
czasu oraz skaenia obyczajw, ktre z ksiki
do duszy wchodzi.
-

154

Korzyci i szkody wiatru.


(Wypracowanie krtsze).

Dyspozycya.
I.

K o r z y c i .

Oczyszczanie i odwieanie powietrzabar


dzo wane dla ycia stworze.
agodzenie skwarw, chd.
Sprowadzanie chmur deszczowych; osuszanie
powierzchni ziemi i rnych przedmiotw
(suszenie bielizny).
Roznoszenie nasion niektrych rolin.
Poruszanie mynw i uatwianie eglugi.
II.

Szkody.

Burze, orkany, trby wietrzne na ldzie i na


morzu.
Gorce wiatry (samum, syroko, fen).
Wiatry roznoszce zaraz.
Suche zimne i wilgotne wiatry.

Korzyci i szkody wiatru.


(Wypracowanie obszerne).
A.

KORZYCI WIATRU.

I. Dla ycia przyrody.


Usunicie szkodliwego zastoju w atmosferze.
Oczyszczenie powietrza. Zmiana w powie
trzu, wana ze wzgldu na powietrze zuyte
i wydychane przez zwierzta oraz roliny.

155 2.

3.
4.

5.
6.
7.
8.

Zmniejszenie stopnia zimna w krajach p


nocnych jako te upau w poudniowych.
Umiarkowanie naszego klimatu zarwno w le
cie jak i w zimie.
Napdzenie chmur deszczowych, stanowi
cych rdo yznoci ziemi.
Podzia opadw wodnych; uszczuplenie ich
w krajach nadmorskich i pomnoenie na kon
tynencie.
Ruchy wody.
Zapadnianie rolin w skutek pomieszania
pyku kwiatowego.
Oswobodzenie rolin w jesieni od lici obu
marych.
Roznoszenie nasion niektrych rolin.

II. Dla ycia ludzi.


1. Zuytkowanie wiatru w egludze.
2. Ruch skrzyde wiatraka.
3. Osuszajca wasno wiatru: Drogi, suszenie
bielizny, suszenie przedmiotw farbowanych;
siano, zboe, otrzymywanie soli z wody
sonej.
13. SZKODY WIATRU.

I. Szkody, wynikajce ze stopnia siy wiatru.


1.
2.

W budynkach: Zrywanie dachw, kominw


i t. d.
Szkody w ogrodach i na polach: Zniszczenie,
drzew, owocw, zboa i innych rolin.

156

S. Rozbicie okrtw.

4. Przyspieszanie wylewu wd w rzekach.


II. Szkody, wynikajce z kierunku i innych
wasnoci wiatru.
1. Przetrzymywanie okrtw w portach w sku
tek przeciwnego wiatru.
2. Susza, spowodowana przez silne wschodnie
wiatry.
3. Niedobry wpyw tego wiatru na puca, oczy
i wargi. Wzbijanie tumanw piasku i pyu.
4. Odpdzanie i cofanie zachodnich chmur desz
czowych.
5. Szkodliwe oraz zaraliwe wiatry niektrych
okolic.
III. Szkody, wynikajce z siy i kierunku wiatru.
1. Zwikszony stopie niebezpieczestwa w cza
sie poarw.

Rolnictwo byo pocztkiem cywilizacyi.


*

Dyspozycja.

1. Wstp. W kadej rzeczy musimy poszukiwa po


cztku, ktrego wpyw i oddziaywanie prze
jawia si czstokro w bardzo pnych cza
sach. Jakkolwiek czowiek mg mie w sobie
zard wyszej doskonaoci i uzdolnienie do
postpu naprzd w swem wyksztaceniu, nie-

157

mniej potrzebnym by tutaj czynnik zewntrz


ny; tak ziarno wtedy dopiero puszcza kieek,
kiedy je wesprciepo i wilgo. Tym zentrznym czynnikiem odnonie do czowieka
byo rolnictwo wanie. Bez niego ludzko
nigdyby nie dosigna tego stanowiska, na
ktrem si obecnie znajduje.
Dowodzenie. Eolnictwo stanowio pocztek wszel
kiej cywilizacyi, albowiem:
1) Przywizywao ono czowieka do staej
siedziby, a wzbraniao mu jednoczenie pro
wadzi ycie koczownicze; sowem zamie
niao czowieka na osiadego mieszkaca
ziemi.
2) Odwracao ono umys od dzikich przyjem
noci polowania, a wskazywao czowiekowi
niewinn i spokojn widowni dziaalnoci.
Ono to nauczao obaskawiania i oswajania
zwierzt, zamiast ich zabijania.
3) Rolnictwo przyzwyczajao do dziaalnoci
prawidowej, mdrze uwzgldniajcej pory
roku oraz stan powietrza. Zmuszao ono
do pracy, za ktr zapewniao:
4) Spokojne uywane domowe, co znowu poz
walao czowiekowi wnika w samego siebie,
rozwaa ycie, jego stosunki i przyrod.
5) Eolnictwo i skojarzone z niem spokojne po
siadanie wasnoci pobudziy czowieka do
ycia wedug praw oznaczonych, do szano
wania cudzej wasnoci, do utrzymywania
pokoju, ktry jedynie daje mono uywa-

nia tego, co si posiada, i sprzyja post


powi cywilizacyi.
III. Zakoczenie. Tak wic, rolnictwo byo w rzeczy
wistoci podstaw, wszelkiego wyszego, szla
chetniejszego wyksztacenia czowieka. I dzi
jeszcze zakwitanie rolnictwa stanowi rkojmi
dobrobytu narodw, warunek prawdziwego
szczcia pastw. Stan rolniczy godnym jest
poszanowania z tego wzgldu. Stanowi on
bowiem fundament piramidy wielkiej, u szczy
tw ktrej s nauki i sztuki.
Korzystne nastpstwa wynalazku druku.
Dyspozycya.
Wstp. miao powiedzie mona, e z

pomidzy
wszystkich wynalazkw wynalazek druku na
ley do najwaniejszych.
Ekspozycya. Dziki wynalazkowi druku ujawniy si
si takie nastpstwa:
I. Nauki si rozpowszechniy wrd ludzi, gdy:
1. Ksiki, sporzdzane przedtem przez mo
zoln prac przepisywaczy, a w skutek
tego nadzwyczajnie drogie, stay si teraz
taszemi.
2. Tanio spowodowaa rozpowszechnienie
ksiek, ktrych posiadanie stanowio
przedtem osobliwo.
3. Poyteczne prace nieatwo ju teraz ule
gay zniszczeniu, poniewa drukowano je
w licznych egzemplarzach.

159

II. Nauki i stuki rozwijay si prdzej, poniewa:


1. Nastpia szybsza wymiana myli ludzkich.
2. Znakomite dziea ludzi znajdoway lepsz
ocen.
3. Z atwoci mona byo i dalej na
podstawie tego, czego ju dokonano
przedtem.
Zakoczenie. Na jak saw zasuguje czowiek,
ktrego wynalazek spowodowa tyle i tak
wanych nastpstw!

Sdziwemu wiekowi naley si szacunek.


Dyspozycya.

Wstp. Nauka chrzeciaska nakazuje nam mio


i szacunek dla wszystkich ludzi.
Przejcie. Jeeli wic mio i szacunek naley si
od nas kademu czowiekowi, to winnimy go
przedewszystkiem starcowi.
Ekspozycya. Przyczyny powaania sdziwego wieku
s takie:
1. Sabo i niezaradno starcw.

2. Ich dowiadczenie.
3. Pooenie w yciu zasug.
4. Elizko grobu.
Zakoczenie. A tak, powysze wzgldy dodaj jeszcze
siy przepisom nauki chrzeciaskiej.

160

Na czem polega przywizanie do miejsca


rodzinnego?
Dyspozycya.
Wstp. Porwnanie czowieka, ktry yje zdaa od
rodzinnego miejsca, z rolin przesadzon
z gruntu, gdzie ona wzrosa.
Przejcie. Przytoczenie pytania, postawionego w te
macie.
Ekspozycya. Przywizanie czowieka do miejsca ro
dzinnego polega na tern:
1. W naszem rodzinnem miejscu s nasi
rodzice i krewni.
2. Spdzilimy tam czasy modoci i dozna
limy licznych rozkoszy.
3. Rodzinna okolica sama nas cignie do
siebie.
4. Potga przywykli sprawia, e wszelk
rozk ciko przenie.
5. Osoby, zwyczaje i obyczaje, nawet gwara
miejsca rodzinnego s dla nas przyjemne.
Zakoczenie. Przywizanie jest si bardzo potn;
niema narodu, niema czowieka, ktryby uczu
cia tego w sobie nie ywi.

O skutkach niewstrzemieliwo&ci.
%

Dyspozycya.
Wstp. Niewstrzemieliwo jest wad, ktrej skut
ki s nieraz bardzo przykre. Skutki te mo
emy podzieli na dwie kategorye;

rozprawa. Niewstrzemieliwo doprowadza


A. Pod wzgldem fizycznym i towarzyskim:
a) Do ubstwa. Spoywa si wicej ni si
zarabia, co podkopuje szczcie rodzinne
i staje si powodem domowych niesnaskw.
Niejeden starzec cierpi teraz bied, cho
cia mg jej unikn. Bogaty znw arok
zjada sam wszystko, co ma, nie troszczc
si o innych.
b) Do choroby. Narzdy trawienia sabn:
Pokarmy nie mog si dobrze przerabia,
krew nie otrzymuje dostatecznej odnowy
i jest si charakiem. Niewstrzemieliwo
niejednemu przedwczesny grb zgotowaa.
c) Do pieninego uszczerbku i wstydu. Po pija
nemu najatwiej jest zrobi zy interes, dla
tego te mdrzy kupcy i przemysowcy
nigdy si nie upijaj. e pijastwo zasuguje
na wyszydzenie i wstyd przynosi, wiedzieli
o tein ju Spartanie, ktrzy modziey
przedstawiali pijanych niewolnikw, jako
przykad odstrczajcy. Dlaczego szydzi
my i wymiewamy si z pijanego czowieka?
Poniewa on w tym stanie najskrytsze swe
tajemnice wyjawia i czsto przyznaje sobie
przymioty, ktrych nie posiada.
B. Pod wzgldem umysowym i obyczajowym:
a) Do zaniku uczu. Niewstrzemieliwy nie
lubi nikomu nie pomocy, gdy sam za
duo potrzebuje. Z domownikami yje on
w niezgodzie, poczyna ich nienawidzie.
Jeeli pocigu swego nie zadowolili, jest
Wskazwki.

11

b)

c)

d)

e)

162

peen goryczy. W dobrym towarzystwie


nie smakuje, a wrd pospolitego tumu
traci szlachetno i nikczemnieje.
Do rnego rodzaju przestpstw. Ktnie,
zwady, bijatyki, nawet wypadki mierci by
waj nastpstwami niewstrzemiliwoci.
Do duchowego upodlenia. Pocig, miano
wicie te do wyskokowych napojw, staje
si z czasem naogiem, a nawet nieprzezwy
cion namitnoci.
Czstokro do melancholii i zwtpienia
0 sobie. Pijak wstydzi si swej saboci
1 nizkiego postpowania; na duszy jego
ci wszystkie popenione niedorzecznoci
i wystpki. Smutny jest stan takiego
czowieka!
Do obojtnoci na wychowanie potomstwa.

Zakoczenie. Jeeli skutki niewstrzemieliwoci s


w ogle tak straszne, wic starajmy si
usilnie prowadzi ycie wstrzemieliwe.

Przyczyny prniactwa.
Dyspozycya.
Wstp. Przeznaczeniem ludzi na ziemi jest pracowa
i dziaa. Niektrzy jednak maj wstrt do
wszelkiej systematycznej pracy i chtnie od
daj si prniactwu.
Przejcie. Rozwamy zatem, dlaczego czowiek przeniewierza si swemu przeznaczeniu.

163

Przyczyny prniactwa s:
I. Wewntrzne.
1. AVrodzona skonno
2. Brak naleytego wychowania.
3. Brak zdrowia.
4. Niepewno celu, do ktrego ludzka praca
zmierza.
II. Zewntrzne.
1. Bogactwo, ktre sprzyja przekonaniu, e
praca jest zbyteczn dla ludzi zamonych.
2. Wpyw i przykad otoczenia, prniactwu
oddanego.
3. Szczeglne jakie stosunki, dziki ktrym
praca czowieka chybia celu.
Zakoczenie
Skutki prniactwa; jest ono matk
wszystkich wystpkw.

Ekspozycya.

vi

Ju

X.

D 0 I) A T E K.
Listy.
List do przyjaciela
z podzieli oicani em za pami o dniu imienin.

K o chan y przyj a cielu!


Wiele przyjemnych ycze dzi otrzymaem; ale
wierz mi, i yczenia Twoje zaliczam do rzdu najprzy
jemniejszych. Bo c moe by milszego dla nas, jak
dowd mioci od tych, ktrych kochamy i szanujemy?
Pismo Twoje przypomniao mi dawne czasy, owe
drogie chwile, ktremy wsplnie spdzili, i postano
wiem sobie odwiedzi Ci przy naj pierwszej spo
sobnoci, jak tylko zajcia moje pozwol mi to uczyni.
Tymczasem ciskam serdecznie Tw rk i sam
z niecierpliwoci oczekuj dnia, w ktrym bd to
mg osobicie uczyni.
Szczerze Ci miujcy

N. N.

165

List do dobroczycy
z podzikowaniem za wywiadczon przysug.

Szanowny Panie!
Szlachetne dusze nie czyni nic dlatego, aeby
sobie pozyska rozgos i uznanie; postpuj one zacnie,
poniewa inaczej postpowa nie umiej. Ale jeeli
pikne czyny s obowizkiem szlachetnych, to powin
noci innych ludzi jest czyny takie waciwie ocenia
i uznawa. Nie zasuyem sobie niczem na wzgldy
Szanownego Pana, a jednak doznaem aski Jego.
Wyraa podzikowanie w licznych sowach za to
dobrodziejstwo uwaam sobie za niegodne samego do
broczycy, wic krtko mwi po polsku Bg zapa"
i pozostaj gotowym do usug
Szauownego Pana

N. N.

List do krewnego
z prob o pomoc iv celu dolcoczenia studyw.

Szanowny Panie!
Ciko jest czowiekowi wyzyskiwa wspczucie
drugich; s jednake okolicznoci, w ktrych czowiek
do czowieka odwoa si musi. W tem pooeniu
wanie znajduj si ja obecnie, gdy mi ju tylko rok
czasu pozosta do ukoczeuia uniwersyteckich studyw.

166

a upady wszelkie widoki otrzymania pomocy skdind.


Pragn zosta czowiekiem uytecznym i to moje
pragnienie jedynie racz, Szanowny Panie, uwaa za
rkojmi poyczki, o udzielenie ktrej najuprzejmiej
prosz. By moe, i po ukoczeniu nauk posuy
mi rycho szczcie; w takim razie natychmiast uiszcz
dug zacignity, wdziczno jednak pozostanie ju
moim dugiem i obowizkiem na zawsze.
Peen szczerego szacunku
krewny
N. N.

List do kolegi
z prob o poyczenie ksiki do czytania.

Kochany kolego!

Nadeszy wita a ty rozumiesz dobrze, e, cho


cia jest duo zada szkolnych do odrobienia, jednake
nie podobna zajmowa si cigle jedn i t sam prac.
Lubi czyta ksiki i przekadam czytanie nad liz
gawk, nad gr w pik oraz inne zabawy; z drugiej
strony wiem, e ty masz zapas bardzo piknych ksi
ek; wic prosz ci przylij mi ze swego ksigozbioru
co godnego czytania. Pozwalam sobie zwrci ci
uwag, i opisy podry i w ogle opowiadania
o przyrodzie najwicej mi zaciekawiaj. Przesyajc
ci obok tego serdeczne pozdrowienie, pozostaj
yczliwym koleg
li

N. N.

List do rodzicw
z yczeniami w imieniny lub iv dzie nowego roku.
Najdrosi Rodzice!
Przeniknity uczuciami synowskiej czci i wdzicz
noci, z radoci chwytam wszelk sposobno, aeby
Wam uczucia te wyjawi. Ostatni dzie starego roku
zbyt wyranie mi przypomina prawa Wasze do mojej
mioci i wdzicznoci. Wynurza tutaj na papierze
jakie oklepane yczenia jest cikiem zadaniem dla
syna, ktry serdecznie kocha, czci swoich Rodzicw.
J sobie tylko postanowiem, aeby czynami w cigu
ycia dowie, jak bardzo Was miuj, moi drodzy.
Wasz wdziczny syn

N. N.

List do nauczyciela
z yczeniami w imieniny lub to dzie nowego roku.
Szanowny Panie!
Trudno jest czowiekowi zapomnie o tych, kt
rzy s blizcy jego sercu, wic nie dziw, e wrd grona
yczliwych w dniu dzisiejszym i ja zjawiam si przed
Tob, Szanowny Panie. Zawdziczam Ci przecie
nauk, wyksztacenie rozumu i charakteru, a przeto
po tych, ktrzy mi dali ycie, musz Ci uwaa za

najwikszego swego dobroczyc. Oby losy askawe


byy zawsze dla czowieka, ktry zacnie pracuje
nad wychowaniem uytecznych czonkw swego spoe
czestwa!
Peen wdzicznoci i szacunku

N. N.

L i s t do m o n e g o
z prob o protekcy.
%

Szanowny Panie!
Korzystam w potrzebie z zaszczytnej dla siebie
znajomoci z Szanownym Pauem i udaj si do Niego
z nastpujc prob,:
O ile mi wiadomo, w birze zarzdu Kolei Nad
wilaskiej jest do objcia posada urzdnika, pracuj
cego przy dzienniku. Zdaje mi si, e obowizki te
mgbym z atwoci spenia i dlatego miem trudzi
Szanownego Pana, proszc Go najuprzejmiej, aby mi
raczy poleci dyrektorowi zarzdu, od ktrego wspom
niana posada najzupeniej zaley. Na korzy swoj
nie mog przytoczy adnych zasug, jak tylko, e by
em kiedy nauczycielem, a obecnie jestem wraz z ro
dzin bez sposobu do ycia.
Prosz przy sposobnoci przyj zapewnienie
rzeteluego powaania, z jakiem
przyjemnie mi jest pozosta

N. N.

169

L i s t .
^*

z prob o przebaczenie za icyrzdzon obraz.

Szanowny Panie!
W uniesieniu popeniem bd, ktry dugo pa
mitnym dla mnie bdzie, poniewa wyrzdziem
krzywd na czci czowiekowi ze wszechmiar godnemu
mojego szacunku. Szanowny Panie, pu w niepami
postpek niedorzeczny, a ja ze swej strony doo
wszelkich stara, aebym star ze siebie plam tak
szpetn! W przystpie gniewu wyrzekem sowo obel
ywe, ktre dzisiaj mnie samego najbardziej rani;
albowiem nie mogo ono dotkn Ciebie tak znanego
z prawoci charakteru.
Na ten list mj mog nie otrzyma odpowiedzi,
a wic i nie zyska Paskiego przebaczenia, coby sta
nowio zasuon kar. Ale ja pragn tylko w tej
chwili ujawni, i za postpek swj cierpi, i go
mocno auj. Przyszo moe mi pozwoli naprawi
nieogldnie rozerwany a wielce dla mnie cenny sto
sunek.
Pozostaj z gbokim i rzetelnym szacunkiem.

N. N.

XI.
Temata do opracowania:
Opisy:

Krowa.
Lipa.
Ra.
elazo.
Powietrze.
Woda.
Wz.
Ogrd Saski.
Las w zimie.
Wschd soca.
Puszcza (podug Pana Tadeusza").
Opowiadania:

Piotr z Amiens.
Leonidas pod Termopilami.
Podr na wakacye.
Wyprawa na Bielany.
yciorys wasny.
Zajcia dzienne.
Jak rolnik uprawia ziemi?
Porwnania:

Mdry i gupi.
Mieczysaw I i Bolesaw Chrobry.

mmmm

171

Oszczdny i skpy.
Mwi a papla.
Pogoda i burza.
wiat jest jako teatr.
Pug i miecz.
Czowiek i zwierz.
IV. Rozprawy:
Warto dobrego wychowania.
Bogactwa nie stanowi szczcia.
Wyszo Europy nad innemi czciami wiata. f
Wpyw klimatu na czowieka.
Skutki akomstwa.
Dlaczego Polacy przyjli wiar clirzeciask?
Kto rano wstaje, temu Pan Bg daje.
Y.

Listy:

List ucznia do siostry z doniesieniem o zaj


ciach.
do dawnego nauczyciela.
ksigarza z prob o kredyt na ksiki.
brata z zawiadomieniem o chorobie
matki.
n kolegi z zachceniem do przeczytania
Pana Tadeusza."

KONIEC.
4

SPIS IIZECZY.
Str.
I.

Uwagi wstpne. Temat. Tre i forma (historyczna,


filozoficzna). Subjektywizm i objektywizm. Utwo
ry pisarskie: naukowe lub nadobne. Opis a opowiadanie; rozprawa; porwnanie i przyrwnanie;
inne rodzaje utworw pisarskich . . . . . .
II. Rola nauczyciela wobec ucznia. Przygotowanie umy
su ucznia. Dyspozycya. Wstp i zakoczenie.
III. Czysto jzyka (barbaryzmy, archaizmy, neologizmy,
prowincyonalizmy). ciso i jasno (synonimy).
Pikno formy (obrazowo i dobrodwik). Obroty
krasomwcze przenone. Obroty krasomwcze,
w ktrych znaczenie wyrazw pozostaje niezmienne.
IV. Gatunki stylu (styl artystyczny, styl naukowy; styl
prosty i styl zoony; terminologia naukowa;
styl porywajcy, rozwleky, satyryczny i t. d.) .
V. Objanianie synonimw
.
VI. Co to jest opis? wiczenia opisujce: Ptaki piewa
jce; ko (opis naukowy atwy); ko (opis nauko
wy dla starszych uczniw); ko (opis estetyczny);
wypracowanie z lektury o koniu; we (opis
OK

10
15

22

24
37

TI
Sir.

VII.

naukowy); oglny wzr naukowego opisu zwie


rzt; db; oglny wzr dyspozycyi opisu rolin;
obraz letniego poranku; wieczr letni; wieczorne
myli w lecie; lato; jesie; zima; obraz zimowy;
zima (opis wikszy); wiosna (opis krtki); dyspozycya do opisu wiosny; wiosua (opis duszy);
dyspozycya do opisu wiosny; burza (opis este
tyczny); pomysy do estetycznego opisu burzy;
burza (obszerny opis); opis Wisy; opis charakteru
niewieciucha; opis charakteru czowieka prawego;
oglny wzr opisu charakteru
Co to jest opowiadanie? wiczenia opowiadajce:
Flet pasterski; wypracowania z lektury; roz
szerzenie treci; opowiadanie rozszerzone; cu
downe ziele; uwagi dotyczce biografii; oglny
wzr dyspozycyi yciorysu; Sokrates; Sokrates
(pomysy do wypracowania); Sokrates (opowiada
nie obszerniejsze); wypracowanieobraz mierci
Sokratesa; Horacyusze i Kuryacyusze; wypraco
wanie walka Horacyuszw z Kuiyacyuszami;
odkrycie Ameryki; odkrycie Ameryki (pomysy);
wynalazek druku; wynalazek sztuki drukarskiej
(dyspozycya do wypracowania); pomysy do wy
pracowaniapierwsze stopnie cywilizacyi . . .
Co to jest porwnanie? wiczenia porwnywajce:
Gutenberg i Kolumb; koyska i trumna; koyska
i trumna (porwnanie, krts/.e); ycie ludzkie
jest pielgrzymk (przyrwnanie, wypracowanie
obszerne); ycie ludzkie jest pielgrzymk (dla
modszych uczniw); ycie ludzkie jest pielgrzymk
(pomysy do krtkiego wypracowania); ycie ludz
kie jest pielgrzymk (dyspozycya wypracowania
dla starszych uczniw); poranek i wieczr (po
mysy)
Co to jest rozprawa? Trzy rodzaje rozprawy. wi
czenia w stylu rozprawiajcym: Co masz dzi
zrobi, nie odkadaj na jutro; dlaczego modziey

m
l
-1

84
^

VIII.

IX.

125
,

141

III
.#

Str.
zaleca si skromno; o poytkach z drzewa (dyspozycya); o czytaniu ksiek (dyspozycya); ko
rzyci i szkody wiatru (wypracowanie krtkie);
korzyci i szkody wiatru (wypracowanie obszerne);
rolnictwo byo pocztkiem cywilizacyi; korzystne
nastpstwa wynalazku druku; sdziwemu wiekowi
naley si szacunek; na czem polega przywizanie do miejsca rodzinnego; o skutkach niewstrzemieliwoci; przyczyny prniactwa
Dodatek. Wzory listw rnej treci
Temata do wypracowania

1 63
169
170

^
o v.- w
^^ v " J o
^VX'.,*'tf
5^
vs
t> p
i' *

P
f3Bh
/

iMff*

You might also like