A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.

),
Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
Andrzej Klimczuk
Szkoa Gwna Handlowa w Warszawie
Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa

Streszczenie:
Zoono skutkw starzenia si spoeczestw stanowi istotne wyzwanie na poziomie
regionalnym i lokalnym. Dziaania adaptacyjne wymagaj wsppracy samorzdw
terytorialnych, podmiotw gospodarczych i organizacji pozarzdowych. Opracowanie
przyblia: wymiary interwencji, typologi regionw kurczcych si oraz dwie inicjatywy:
regionw dla ludzi w kadym wieku (Regions for All Ages) i sieci srebrnej gospodarki
regionw europejskich (SEN@ER - Silver Economy Network of European Regions).
Wskazano take na dylematy tworzenia specjalnych strategii regionalnych i czynniki
sprzyjajce ich realizacji oraz bariery budowy srebrnych gospodarek. Dodatkowo,
przedstawiono wnioski z analizy wybranych strategii rozwoju regionalnego w Polsce.
Podsumowanie okrela moliwe kierunki dalszych bada.
Sowa kluczowe: rozwj regionalny i lokalny, regiony wyludniajce si, srebrna gospodarka,
srebrny rynek, regiony dla ludzi w kadym wieku

Wprowadzenie
Gwnym celem niniejszego opracowania jest przyblienie teoretycznych uj
ksztatowania regionw przyjaznych osobom starszym, a w konsekwencji osobom o rnym
wieku, stanie fizycznym i moliwociach poznawczych. Opisane zostan gwne idee i
zaoenia projektw realizowanych w krajach Unii Europejskiej i w Polsce. Istotna jest
identyfikacja moliwych dziaa na poziomie regionalnym i lokalnym sucych sprostaniu
takim skutkom starzenia si spoeczestw, jak: wzrost zapotrzebowania na usugi spoeczne i
sektora zdrowia, inwestycje w komunikacj miejsk i znoszenie barier architektonicznych
oraz zmiany struktury rodziny, konsumpcji, innowacyjnoci i produktywnoci pracy ludzkiej.
Zagadnienia

te

stanowi

wyzwania

dla

samorzdw

terytorialnych,

podmiotw

gospodarczych i organizacji pozarzdowych. agodzeniu negatywnych oddziaywa

prognozowanych zmian moe sprzyja wspdziaanie przedstawicieli rnych sektorw w
tworzeniu i realizacji strategii rozwoju regionalnego celem budowy regionw dla ludzi w
kadym wieku oraz srebrnej gospodarki. Opis tych koncepcji poprzedzony zostanie
1

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
wyjanieniem podstawowych poj wykorzystywanych w pracy oraz przyblieniem wyzwa
dla polityki regionalnej w Polsce. W podsumowaniu wskazane zostan wnioski co do
dalszych dziaa praktycznych i kierunkw prac badawczych.
Starzenie si spoeczestwa i rozwj regionalny w ujciu z pocztku XXI wieku
Starzenie si jest pojciem sucym do opisu dynamiki zjawisk i procesw, tak w
wymiarze jednostkowym, jak i zbiorowym zwizanych z kategori spoeczn ludzi starych 1.
Najoglniej w artykule przyjmuje si kryterium staroci za ekspertami wiatowej Organizacji
Zdrowia (UNDP 1999: 7), jakim jest przekroczenie 60. roku ycia. Wiele z omawianych w
dalszej czci niniejszego artykuu publikacji i dokumentw opracowanych przez krajowe i
zagraniczne instytucje badawcze, jednostki administracyjne i orodki eksperckie, zawiera
jednak elastyczne okrelenia wieku osb starszych odnoszc si take do ludzi w wieku 45-59
lat (Ferry i wsp. 2006; Golinowska 2010). Twrcy i analitycy polityki regionalnej zwracaj
tym samym uwag na potrzeb ich mniej lub bardziej samodzielnego przygotowania do
aktywnoci w ostatnim etapie ycia.
W wymiarze jednostkowym wyrnia si trzy typy starzenia si (Trafiaek 2006b: 7071): (1) pomylne, kiedy wkraczanie w okres staroci jest wolne od chorb, stymulowane
pozytywnym wpywem rodowiska i niewielkimi deficytami w sferze psychospoecznej; (2)
fizjologiczne (naturalne, zwyczajne), gdy wraz z wiekiem chronologicznym postpuj
rwnomiernie rozoone w czasie deficyty, ktre s determinowane czynnikami
genetycznymi i rodowiskowymi; oraz (3) patologiczne, zachodzce, gdy dochodzi do
przypieszonego spadku sprawnoci i przedwczesnej mierci. Analizie w skali zbiorowoci
suy za pojcie starzenia si demograficznego, czyli systematycznego wzrostu odsetka osb
starych w populacji, co wynika ze spadku podnoci i umieralnoci, co powoduje wzrost
liczby doywajcych do wieku podeszego; (Oklski 2004: 154; Szatur-Jaworska, Bdowski,
Dzigielewska 2006: 243). Statycznym odzwierciedleniem tego procesu jest zjawisko staroci
demograficznej, ktre wystpuje zdaniem E. Rosseta, gdy ponad 12% czonkw populacji
przekroczy wiek 60 lat (Oklski 2004: 155) lub 7% powyej 65. roku ycia, jak przyjmuje
Organizacja Narodw Zjednoczonych (Trafiaek 2006b: 69). Naley jednak zaznaczy, i
granice te zostay okrelone w poowie XX wieku i zasadno ich dalszego stosowania we
wspczesnych, coraz bardziej postindustrialnych spoeczestwach, jest dyskusyjna.
Korzystanie ze zdezaktualizowanych poj i miar moe bowiem prowadzi do podejmowania
1

Synonimami okrelenia ludzie starzy w opracowaniu s zwroty osoby starsze, ludzie starsi i seniorzy.

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
dziaa nieadekwatnych do zasobw, wartoci i celw poszczeglnych podmiotw ycia
publicznego tak w wymiarze midzynarodowym, jak i krajowym oraz regionalnym (Ervik
2009). Rozwj zjawiska staroci demograficznej ilustrowany jest wskanikiem obcienia2
ludnoci w wieku produkcyjnym ludnoci w wieku poprodukcyjnym, co wie si z
negatywnymi i konfliktogennymi zmianami w relacjach spoecznych (Klimczuk 2010).
Kontrowersje wok trwaoci i konsekwencji stosowania tych poj i miar prowadz do
poszukiwania takich sposobw pomiaru i analizy, ktre w wikszym stopniu bd
uwzgldnia krajowe uwarunkowania instytucjonalno-prawne, migracje, stan zdrowia
ludnoci oraz moliwoci funkcjonalne i poznawcze starszych osb (Stone 2006: 300-301).
Wspczenie do opisu procesu starzenia si populacji wykorzystuje si rwnie takie miary,
jak: wspczynniki zalenoci, skale analfabetyzmu, poziom aktywnoci zawodowej, rednia
wieku populacji, oczekiwana dalsza dugo ycia, potencja wsparcia, ustawowy wiek
emerytalny, przeywalno oraz wspczynnik podnoci kobiet (UN 2001, 2010; Kurkiewicz
2010: 128-132).
Pojcie regionu rozumiane bdzie w artykule w ujciu ekonomicznym za Z.
Strzeleckim (2008: 79) jako obszar o okrelonej specjalizacji gospodarczej, bdcej
wynikiem wykorzystania endo- i egzogenicznych czynnikw rozwoju. Przyjmuje si, i
region taki jest zarazem jednostk administracyjn zarzdzan przez wadze publiczne.
Polityka regionalna natomiast to zasadnicza koncepcji i dziaa praktycznych wpywajcych
na wielko i tempo rozwoju regionalnego, a wic i na zmiany w strukturze przestrzennej
gospodarki, tak w ujciu regionalnym, jak i ujciu lokalnym, ktra powinna prowadzi do
poprawy konkurencyjnoci regionu lub jednostki lokalnej, a tym samym do zmian ich pozycji
konkurencyjnej (Strzelecki 2008: 78). Doprecyzowania wymaga pojcie rozwoju
regionalnego, uznanego za czn miar efektywnoci tej polityki. Zdaniem autora obejmuje
on cztery obszary wymagajce jednoczesnych dziaa. S to: (1) transformacja czynnikw i
zasobw regionalnych w dobra i usugi; (2) zmiany sposobw, poziomu i jakoci ycia
mieszkacw regionu; (3) postp techniczny i technologiczny; oraz (4) proces wymiany
midzy czowiekiem a rodowiskiem. W niniejszym opracowaniu uznaje si, e wspczesn
polityk regionaln, od lat 1980. cechuje paradygmat sieciowy, zgodnie z ktrym wadze
centralne pastwa peni gwnie funkcje koordynacyjne, korzystajc ze wsparcia wadz

Posugiwanie si pojciem obcienia wywouje kontrowersje wrd badaczy. S. Klonowicz (1986: 53)
zakada, e okrelenie to przyczynia si do negatywnych postaw wobec ludzi starych i negatywnego
wartociowania staroci.

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
terytorialnych i instytucji otoczenia sektora produkcyjnego (Strzelecki 2008: 93-94; MRR
2010a: 14-18; MRR 2010b: 33-42). W modelu tym dy si do wspierania wszystkich, a nie
jedynie najwyej rozwinitych, lub najbardziej peryferyjnych, regionw na wielu moliwych
polach dziaania, takich jak: inwestycje w infrastruktur ekonomiczn i spoeczn, badania i
rozwj, zasoby ludzkie oraz biznes i jego otoczenie. Istotne s tu wysoka efektywno
inwestycji, stymulowanie dostosowa strukturalnych i sektorowych oraz ksztatowanie
instytucji spoecznych i kulturowych sprzyjajcych pozytywnym przemianom.
Starzenie si spoeczestwa jako wyzwanie polityki regionalnej
Okresowi transformacji politycznej i ekonomicznej w Polsce towarzyszy wzrost
liczebnoci osb starszych. W latach 1988-2008 liczba osb po 65. roku ycia wzrosa z 3,7
miliona (9,8% ogu ludnoci) do 5,1 milionw (13,5%) ( Sobczak 2010: 31). Szczeglnie
zwikszya si zbiorowo ludzi starych w miastach, z 1,9 miliona (8,6% ludnoci miast) do
3,1 milionw (13,8%). czna ilo osb w wieku poprodukcyjnym wzrosa w tym samym
okresie z 4,7 miliona (12,4% ogu ludnoci) do 6,1 milionw (16,2%) (Sobczak 2010:35-36).
Jednoczenie wzroso obcienie ludnoci w wieku produkcyjnym ludnoci poprodukcyjn na 100 osb w wieku produkcyjnym przypadao 21,6 osb w wieku poprodukcyjnym w 1988
roku i 25,2 osb w 2008 (Sobczak 2010:37). W wikszoci duych miast populacja przesza
ju do fazy spadku liczebnoci lub znalaza si na etapie stabilizacji procesy te rozpoczy
si wczeniej w zagbiach grniczych i orodkach miejsko-przemysowych (Petryszyn 2002:
17-23). Nieliczne due miasta o progresywnym charakterze liczby ludnoci stanowi:
pooony na pnocnym wschodzie Biaystok, na pnocy Olsztyn, Elblg, Gdynia i Koszalin,
na zachodzie Gorzw Wielkopolski i Zielona Gra oraz Rzeszw na poudniowym
wschodzie. S to miasta przygraniczne oraz oddalone od najwikszych orodkw koncentracji
ludnoci

kraju.

Ponadto

wedug

prognozy demograficznej

Gwnego

Urzdu

Statystycznego z 2008 roku liczba osb w wieku 65+ lat moe wzrosn do 2035 do 8,3
milionw (23,2% ogu ludnoci). Na 100 osb w wieku produkcyjnym ma przypada 46
osb w wieku poprodukcyjnym (GUS 2009: 311). Proces starzenia si ludnoci bdzie
intensywniej przebiega w miastach, gdzie doprowadzi do 24,3% ludnoci w wieku powyej
65. roku ycia w stosunku do 21,7% na wsi. Najwikszy wzrost nastpi w miastach
wojewdztwa witokrzyskiego (o 15,6 pkt proc. ludnoci miejskiej), lubelskiego (13,9 pkt.
proc.), podkarpackiego (13,1 pkt. proc.), podlaskiego (12,8 pkt. proc.), opolskiego (12,6 pkt.
proc.), warmisko-mazurskiego (12,3 pkt. proc.) oraz lubuskiego (12,2 pkt. proc.) (GUS
4

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
2009: 182). Starzeniu si populacji ma towarzyszy jej zmniejszanie si, ktre w 90% bdzie
dotyczy miast (GUS 2009: 156-158, 173-175). Populacja miast spadnie z 23,3 milionw do
21,2 milionw osb, co wie si nie tylko ze spadkiem podnoci, ale te migracji staych do
miast na rzecz migracji zwizanych z prac lub nauk, wzrostem migracji z miast do
obszarw wiejskich z uwagi na wzrost cen mieszka i kosztw budowy domu oraz popraw
statusu ekonomicznego, pozwalajc zamieszkiwa w korzystniejszym rodowisku. Przy
uwzgldnieniu podziau regionalnego zauwaa si, e najwiksze ubytki ludnoci nastpi w
wojewdztwach witokrzyskim, dzkim, lubelskim, opolskim i lskim, przy czym procesy
dezurbanizacji wystpi gwnie w regionie witokrzyskim, wielkopolskim, kujawskopomorskim i pomorskim.
Dopiero na przeomie XX i XXI wieku zaczto odchodzi od niemal wycznie
negatywnych ocen prognoz zwizanych ze wzrostem liczby osb starszych. Demografia
apokaliptyczna stanowi jednak wci powszechny nurt mylenia, obecny zarwno w
dyskursie eksperckim, jak i w opinii publicznej. Dostrzegana w krajach rozwinitych poprawa
stanu zdrowia seniorw, wzrost ich aktywnoci oraz zwalczanie nierwnoci i dyskryminacji
ze wzgldu na wiek prowadz do ewolucji koncepcji polityki spoecznej wobec ludzi starych i
staroci (Szukalski 2006: 7-9; Synak 2000: 10-11; Szatur-Jaworska 2000: 140-144). Wane
jest poszukiwanie nowych rl dla osb starszych, obnianie znaczenia wieku kalendarzowego
jako cechy ksztatujcej ycie jednostki oraz tworzenie sieci instytucji umoliwiajcych
seniorom samodzielne zaspokajanie podstawowych potrzeb. Z perspektywy polityki
regionalnej niezbdne jest natomiast podejmowanie dziaa uwzgldniajcych zarwno
procesy starzenia si, jak i zmniejszania ludnoci poszczeglnych obszarw. M. Ferry i H.
Vironen (2010: 7-21) proponuj, by regionalne strategie wobec wyzwa demograficznych
uwzgldniay jednoczesne dziaania w czterech wymiarach:
1) regionalnych rynkw pracy zaleca si restrukturyzacj gospodarki regionu oraz
aktywne polityki zatrudnienia w celu dostosowania wolnych zasobw pracy do
potrzeb regionalnych przedsibiorcw, promowanie reemigracji i organizowanie
wsparcia dla powracajcych osb oraz zwikszanie zacht do migracji wewntrznych i
midzyregionalnych;
2) planowania przestrzennego infrastruktury technicznej i spoecznej istotne jest
dostosowanie infrastruktury do potrzeb osb starszych, zapobieganie jej degradacji,
zachcanie osb modszych do przeprowadzek z przedmie do opuszczonych
zabudowa w centrach miast;
5

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
3) konsumpcji dbr i usug dopasowanie zmian oferty skierowanej tak do
mieszkacw, jak i do turystw oraz podejmowanie poszukiwa innowacji
produktowych i usugowych;
4) integracji spoecznej zwikszenie dostpnoci nowych miejsc pracy, szkole i
programw edukacji ustawicznej dla wszystkich grup wieku oraz dostosowanie
struktur administracyjnych do zaangaowania obywateli w korzystaniu z lokalnych
usug, jak rwnie udziau w wolontariacie i dziaaniach grup samopomocowych.
Ferry i Vironen (2010:30) nie omawiaj jednak zakresu i sposobu powizania
poszczeglnych wymiarw, uznajc, i decyzje w tym zakresie powinny by podejmowane
przez podmioty zainteresowane realizacj strategii. Ponadto, w oparciu o przeprowadzony
przegld projektw realizowanych w regionach Unii Europejskiej stwierdzaj, i obecne
przemiany demograficzne wymagaj poprawy koordynacji dziaa podejmowanych przez
rne poziomy administracji publicznej oraz podmioty sfery publicznej, gospodarczej i
spoecznej (Ferry, Vironen 2010: 26-27). Koordynacja powinna zmierza do lepszego
powizania ich celw i zracjonalizowania alokacji zasobw w ukadzie powiza polityk
oglnokrajowych i regionalnych. Autorzy ci jedynie krtko wspominaj o moliwoci
pojawienia si korzyci synergicznych w przypadku powizania strategii wobec starzenia si
spoeczestwa z innymi, realizowanymi ju dziaaniami wadz publicznych (Ferry, Vironen
2010: 29). Podkrelenia wymaga zatem waga prac nad koncepcjami sprzyjajcymi synergii, a
wic takimi, ktre umoliwiaaby prewencj i rozwizywanie wielu problemw regionalnych
i lokalnych rwnoczenie poprzez wzajemne uzupenianie si podejmowanych dziaa.
Podejmowanie dziaa wobec ubytkw ludnoci w skali regionalnej jest stosunkowo
nowym przedmiotem zainteresowa teoretykw i praktykw. Autorzy studium Regiony
wyludniajce si: nowy paradygmat demograficzny i terytorialny, opracowanego na zlecenie
Parlamentu Europejskiego w oparciu o dane Eurostatu oraz urzdw statystycznych z
Wielkiej Brytanii i Francji z 2007, przedstawiaj typologi regionw kurczcych si
(Katsarova 2008: 4). W Polsce spadek liczby ludnoci w latach 2005-2030 jest:
1) prawie pewny w wojewdztwie opolskim i lskim;
2) prawdopodobny w dolnolskim, kujawsko-pomorskim, lubelskim, lubuskim,
dzkim, podkarpackim, podlaskim, pomorskim, witokrzyskim, warmiskomazurskim i zachodniopomorskim;
3) mao prawdopodobny w mazowieckim, wielkopolskim i pomorskim;
4) zupenie nieprawdopodobny w maopolskim.
6

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
Odpowiedzialni za studium eksperci

z siedmiu francuskich orodkw badawczych

zakadaj, e regiony objte procesami wyludniania maj ograniczone szanse na

wykorzystanie kreatywnoci, stworzenie atrakcyjnych obszarw gospodarczych, s zagroone
rozkadem struktury czci usug i dostpu do nich (Katsarova 2008: 5-6) . Podobnie jak M.
Ferry i H. Vironen, autorzy studium Regiony wyludniajce si zakadaj, e spadek
liczby ludnoci i starzenie si tworz zoony system interakcji, w ktrym krzyuj si
aspekty ekonomiczne, spoeczne, polityczne i rodowiskowe, w taki sposb, e rozwizanie
problemu przy zastosowaniu podejcia sektorowego nie jest moliwe (Katsarova 2008: 8).
Skrt zaprezentowanych w studium rekomendacji dla zarzdzania wielowymiarowego
zawiera tab. 1.

Tabela 1
Dziaania wobec spadku liczby ludnoci w regionach
Poziom zarzdzania
Ponadregionalny
(Unia

Dziaania
opracowanie

wskanikw

statystycznych

na

potrzeby

polityk

Europejska, wsplnotowych; wyrwnywanie przez pastwa wiadcze spoecznych

pastwa)
Subregionalny
(spoecznoci
lokalne,
aglomeracje)

i gospodarczych wobec poszczeglnych regionw

reorganizacja usug i udogodnie socjalnych oraz zapobieganie
konfliktom poprzez konsultacje z mieszkacami i samorzdami
lokalnymi; prewencja konfliktw w spoecznociach lokalnych i midzy
nimi, tworzenie struktur midzygminnych i form ich dialogu z
wadzami wyszych szczebli

Transregionalny
(obszary
transgraniczne,
wewntrzne
obszary

przeamywanie barier politycznych, prawnych i administracyjnych w

zakresie wsppracy transgranicznej np. w zakresie wiadczenia
wsplnych usug medycznych, opiekuczych i edukacyjnych

peryferyjne)
rdo: Opracowanie wasne (na podstawie Katsarova 2008: 9-11)

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.

Za istotny wkad studium Regiony wyludniajce si naley uzna propozycj

syntetycznego wskanika zrwnowaonego rozwoju demograficznego, ktry ma pozwoli
na ujcie zwizku midzy spadkiem demograficznym a starzeniem si regionw. Jest on
definiowany jako stosunek redniego wieku mieszkacw do redniej dugoci ycia w
dobrym zdrowiu (Katsarova 2008: 9). Zakada si tu, e wikszymi moliwociami
dysponuj regiony o wysokiej redniej wieku, ktrych mieszkacy yj dugo w dobrym
zdrowiu i maj wiele perspektyw aktywnoci po zakoczeniu aktywnoci zawodowej.
Dugowieczno i jako rozwiza socjalnych uznaje si zatem za czynnik rozwojowy. W
perspektywie roku 2030 wskanik ten bdzie najwyszy w zachodnich i poudniowych
regionach Polski.
Wybrane koncepcje rozwoju w warunkach starzenia si regionw
Inspiracji do poszukiwania teoretycznych i praktycznych rozwiza na potrzeby
polityki regionalnej moe dostarcza analiza typu case study projektw realizowanych w
regionach Unii Europejskiej. W dalszej czci pracy przyblione zostan przykady dwch
takich inicjatyw: (1) regionw dla ludzi w kadym wieku (Regions for All Ages) i (2) sieci
srebrnej gospodarki regionw europejskich (SEN@ER Silver Economy Network of
European Regions).
Regiony dla ludzi w kadym wieku
Program Regions for All Ages by realizowany z inicjatywy brytyjskiej organizacji
pozarzdowej Age Concern i zwizku regionw angielskich English Regions Network (Baker
2007). Inicjatywa powstaa w 2002 roku pocztkowo z myl o dziaaniach na obszarze
Anglii. W 2005 roku we wsppracy z Komitetem Regionw dziaania przeniesiono na
poziom Unii Europejskiej. Punktem wyjcia byo denie do monitorowania dziaa i
wsppracy z nowymi agencjami regionalnymi utworzonymi w latach 1998-1999 na obszarze
Wielkiej Brytanii w celu zwikszenia wysikw na rzecz dostosowania regionw do
postpujcych przemian demograficznych. Naley przy tym zaznaczy, i ju sama nazwa
programu odwouje si do koncepcji budowy spoeczestwa dla ludzi w kadym wieku
kreowanej od lat 1990. przez Organizacj Narodw Zjednoczonych, ktra zarazem od 2002
roku stanowi gwny cel jej Midzynarodowego Planu Dziaania nt. Aktywnego Starzenia si
(UN 2002, 2011). Najoglniej zakada si tu wykorzystanie i reinwestycj kapitau ludzkiego,
8

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
spoeczno-kulturowego, ekonomicznego i przyrodniczego oraz prowadzenie dziaa na rzecz
aktywnego starzenia si, edukacji ustawicznej, promocji zdrowego stylu ycia, integracji
midzypokoleniowej, elastycznoci rynkw pracy, ksztatowania przestrzeni przyjaznych dla
osb

starszych,

rozwoju

spoeczestwa

obywatelskiego,

zrwnowaonych

polityk

spoecznych, zapobiegania ubstwu i wykluczeniu osb starszych (UN 1999).

Kolejne etapy programu Regions for All Ages stanowiy: powoanie rady doradczej,
identyfikacja interesariuszy i potrzeb badawczych, przeprowadzenie diagnoz i debat,
uzgodnione moliwych dziaa oraz powoanie do ich koordynacji regionalnych forum
dialogu nad starzeniem si spoeczestwa. Uzgodniono rwnie zasady wsppracy midzy
jednostkami administracji publicznej i otoczenia biznesu. W kolejnych latach opracowano
zestaw narzdzi pomocnych przy pracach nad strategiami regionalnymi z uwzgldnieniem
procesu starzenia si spoeczestwa, przygotowywano sesje dyskusyjne na doroczne
konferencje stowarzyszenia Regional Studies Association oraz prowadzono rozmowy z
Komisj Europejsk i europejsk federacj organizacji seniorskich AGE na rzecz peniejszego
uwzgldnienia tematyki starzenia si spoeczestw w raportach spjnoci. Dziaania te
pozwoliy na powoanie europejskiej rady doradczej, przeprowadzenie analiz porwnawczych
strategii regionalnych z wszystkich krajw czonkowskich, organizacj konferencji
europejskiej oraz publikacj raportu zawierajcego studia przypadkw (Ferry i wsp. 2006) i
poszerzonego zestawu narzdzi diagnostycznych (Ferry, Baker 2006).
Organizatorzy programu Regions for All Ages okrelili trzy grupy gwnych
dylematw i trudnoci, z ktrymi musz si zmierzy twrcy polityk regionalnych
zorientowanych na starzenie si spoeczestwa (Ferry i wsp. 2006: 19-20, 48-50):

cele polityk problem stanowi rozpoznanie, jaka kategoria osb jest rozumiana pod
pojciem ludzi starych; w jaki sposb staro okrelaj sami mieszkacy regionu; czy
dziaania maj obejmowa tylko osoby starsze, czy te np. przedsibiorstwa i
instytucje otoczenia biznesu; jaka ma by rwnowaga midzy oferowan pomoc i
stawianymi

wobec

beneficjentw

wymaganiami;

jaki

sposb

dziaania

zapobiegajce negatywnym skutkom starzenia si ludnoci mog zosta powizane z

podnoszeniem konkurencyjnoci regionw;

sposoby projektowania polityk istotne jest ustalenie cech wsplnych i rozbienych

midzy interwencjami wobec osb starszych w zakresie wzrostu gospodarczego i
inkluzji spoecznej; jakie szczeble naley uwzgldnia, czy jedynie prowadzi
kampanie edukacyjne, czy te konstruowa plany dziaa z udziaem podmiotw
9

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
lokalnych i regionalnych; czy strategie powinny by wczane do istniejcych ju
dokumentw, czy te by odrbnymi opracowaniami, bd by realizowane przez
specjalnie powoane do tego celu instytucje, rzecznikw lub agendy;

sposoby realizacji polityk niezbdne jest okrelenie, jak poziom regionalny zostanie
uwzgldniony w

redystrybucji

rodkw,

wyborze

instrumentw

polityki

mechanizmach dostarczania jej efektw; jakie warunki bd wiadczy o sukcesie

strategii; jak strategie i inicjatywy mog zmobilizowa pracodawcw, wolontariuszy,
osoby starsze i spoeczno regionu do dalszego upowszechniania praktyk aktywnego
starzenia; jakie bd najlepsze rozwizania suce koordynacji dziaa rnych
poziomw administracji publicznej i jej dziaw oraz podmiotw sektora publicznego,
komercyjnego i spoecznego.
Naley przy tym zauway, i wskazane trudnoci mog by rwnie ujmowane jako
dyrektywy badawcze. Innymi sowy s to te instrukcje przydatne przy analizach istniejcych
ju danych zastanych, nie tylko dokumentw planistycznych, ale i raportw, zestawie
statystycznych i projektw realizowanych przez instytucje regionalne.
Ponadto, studia przypadkw pozwoliy na wyrnienie czterech czynnikw
sprzyjajcych

skutecznej

realizacji

regionalnych

interwencji

wobec

starzenia

si

spoeczestwa (Ferry i wsp. 2006: 46-47):

wola polityczna i mandat demokratyczny liderzy wybrani w wyborach

powszechnych lepiej realizuj strategie wobec starzenia si spoeczestwa; wsparcie
polityczne sprzyja upowszechnianiu koncepcji, zdobywaniu rodkw i koncentracji
zasobw ludzkich;

przygotowanie gruntu i utworzenie bazy danych stworzenie i realizacja strategii

wymaga przeprowadzenia pogbionych bada o kondycji demograficznej regionu i
jego problemach z usugami spoecznymi, mieszkalnictwem, opiek zdrowotn oraz
rynkiem pracy;

autonomia finansowa samorzdw jej brak moe ograniczy samodzielno w

dziaaniu oraz wyborze instrumentw i zasobw do realizacji strategii;

zgoda na ewaluacj szczegowa ocena efektw wdroe moe pozwoli na

usprawnienie dalszych prac oraz zwikszenie wiarygodnoci dziaa wadz
publicznych dla interesariuszy, w szczeglnoci dla obecnych i potencjalnych
partnerw z sektora prywatnego.

10

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
Zasadne jest wskazanie jeszcze jednego zaoenia. Realizacji strategii sprzyja moe wysoka
jako kapitau ludzkiego i kapitau spoecznego, tak liderw zmian, jak i otoczenia.
Wyksztacenie, zawd, umiejtnoci, zainteresowania oraz znajomoci, zaangaowanie w
rozwizywanie problemw i umiejtnoci prowadzenia wsppracy decydentw oraz
urzdnikw, przedsibiorcw i przedstawicieli sektora spoecznego maj kluczowe znaczenie
dla rodzaju proponowanych zmian i realizacji ich poszczeglnych etapw.
Sie srebrnej gospodarki regionw europejskich
Odmienne podejcie reprezentuje organizacja sieciowa3 SEN@ER - Silver Economy
Network of European Regions utworzona w 2005 roku z inicjatywy rzdu Nadrenii-Westfalii
w Niemczech. Gwnym jej celem jest tworzenie i ustalanie warunkw ramowych dla
nowych produktw i usug sucych poprawie jakoci ycia osb starszych, a poprzez to
zapewnienie miejsc pracy i zatrudnienia oraz wzmocnienie siy gospodarek regionalnych i ich
konkurencyjnoci. Realizacja tej misji zakada wspprac z partnerami przemysowymi,
spoecznymi i oficjalnymi wadzami publicznymi.
Niemniej okrelenie srebrna gospodarka wymaga doprecyzowania. Pojcie to jest
niekiedy zamiennie stosowane ze zwrotem srebrny rynek, ktry pojawi si na pocztku lat
1970. w Japonii wraz ze stopniowym wzrostem dostpnych udogodnie dla osb starszych
(Coulmas 2008: vi). Srebrny rynek to segment rynku zawierajcy dobra, wartoci i usugi
skierowane do zamonych osb powyej 50. roku ycia, jak rwnie specjalne rozwizania w
handlu midzy podmiotami gospodarczymi, umoliwiajce im dostosowanie si do
starzejcych si zasobw pracy (Kohlbacher, Herstatt 2008: xi). Badacze zjawiska
podkrelaj, i srebrny rynek nie opiera si jedynie na marketingu produktw skierowanych
do starszych osb, dlatego te naley unika podkrelania wieku uytkownikw dbr i usug,
gdy moe to pogbia dyskryminacj ze wzgldu na wiek. Srebrny rynek obejmuje bowiem
rwnie idee projektowania uniwersalnego i midzypokoleniowego, ktre mona
rozumie jako denie podmiotw gospodarczych do dostosowania waciwoci swoich dbr
i usug do potrzeb osb o rnym wieku, kondycji fizycznej i moliwociach poznawczych,
co moe umoliwia popraw integracji spoecznej ich uytkownikw. Jak twierdz P. Enste,
G. Naegele i V. Leve (2008: 330-331), srebrna gospodarka nie powinna by traktowana jako
samodzielny sektor gospodarki, lecz raczej jako przekrj rynku, w ktry zaangaowanych jest
3

Organizacja sieciowa jest tu rozumiana w wskim ujciu jako zbir samodzielnych organizacji
funkcjonujcych w okrelonej brany i powizanych ze sob wizami kooperacyjnymi (Dryl 2010:251).

11

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
wiele sektorw przemysu. Autorzy wskazuj na przynajmniej czternacie segmentw tego
rynku:
1. Zastosowanie technologii informacyjnych (IT) w lecznictwie zamknitym i
ambulatoryjnym;
2. Eleganckie ycie, adaptacja mieszka i usug uatwiajcych ycie, w coraz wikszym
stopniu opartych na IT;
3. Promocja samodzielnego ycia, rwnie z coraz wikszym wykorzystaniem IT;
4. Dziedziny gerontologicznie istotne dla ekonomii zdrowia, w tym technologie
medyczne i e-zdrowie, technologie wspierajce such i wzrok, protetyka i ortopedia;
5. Edukacja i kultura jako odpowied na ch zdobycia wyszych stopni edukacji i
zagospodarowania czasu wolnego;
6. IT i media w poczeniu z medycyn, promowaniem niezalenoci i bezpieczestwa;
7. Robotyka usug poczona z promocj samodzielnego ycia w przypadku starszych
osb z cikimi schorzeniami zdrowotnymi;
8. Mobilno i promowanie jej elementw, np. bezpieczestwa ruchu samochodowego;
9. Wypoczynek, podre, kultura, komunikacja i rozrywka;
10. Fitness i wellness jako odpowied na zwikszanie wiadomoci zdrowego stylu ycia;
11. Odzie i moda jako przejaw denia do integracji spoecznej;
12. Usugi uatwiajce codzienne ycie i inne prace domowe;
13. Ubezpieczenia odnoszce si gwnie do form ryzyka waciwych starszemu wiekowi;
14. Usugi finansowe zwaszcza w dziedzinie ochrony kapitau, utrzymania bogactwa i
zapobiegania utracie oszczdnoci.
Rozwj srebrnej gospodarki wymaga zatem analizy moliwoci pochodzcych z rnych sfer
wytwarzania i dystrybucji dbr i usug. Moliwe jest tu te integrowanie i stymulowanie
aktywnoci podmiotw z rnych dziaw przy uwzgldnieniu cech danego regionu.
Przed utworzeniem sieci srebrnej gospodarki regionw europejskich NadreniaWestfalia bya pierwszym w Niemczech regionem, ktry podj prb restrukturyzacji,
odpowiadajc wyzwaniom demograficznym. W 1999 roku wadze federalne wyszy z
inicjatyw Srebrna Gospodarka, pobudzajc lokalne podmioty do rozwijania usug i
produktw dla seniorw w celu poprawy ich jakoci ycia i tworzenia nowych miejsc pracy.
Podobne strategie wkrtce zaczo wciela kilka innych niemieckich landw. Istotn barier
okazao si zaadresowanie wielu rozwiza wycznie do zamonych seniorw, z tego te
wzgldu poszukiwani s konsumenci spoza regionu, promuje si produkty regionalne oraz
12

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
pobudza ogln skonno seniorw do konsumpcji (Enste i wsp. 2008: 330; Ferry i wsp.
2006: 31-33, 80-90; Augurzky, Neumann 2005). W 2003 roku rzd Nadrenii-Westfalii
zorganizowa w Brukseli warsztaty dla przedstawicieli samorzdw terytorialnych i
organizacji pozarzdowych, zapraszajc je do utworzenia sieci, ktra pozwoliaby na
zwikszanie konkurencyjnoci regionw Unii Europejskiej, wymian ich dowiadcze i
prowadzenie wsplnych bada. W 2005 roku w Bonn zorganizowano pierwsz europejsk
konferencj srebrnej gospodarki, ktrej towarzyszyo ustanowienie sieci. Jej kluczowe
regiony to Estremadura (Hiszpania), Limburg i Geldria (Holandia), Limousin (Francja), MidEast Region (Irlandia) i North West Region (Wielka Brytania). Polskie regiony partnerskie
stanowi wojewdztwo dolnolskie i opolskie. Przyjto rwnie dwa dokumenty: deklaracj
z Bonn, zawierajc gwne cele sieci, i umow ustanawiajc SEN@ER, ktra obejmuje
program przyszych dziaa (SEN@ER 2005a, 2005b). Ponadto powoano wsplny
sekretariat odpowiedzialny za koordynacj, integracj i dokumentacj dziaa, utrzymywanie
kontaktw z Komisj Europejsk i Komitetem Regionw, zbieranie wynikw bada
zwizanych ze srebrn gospodark, wspieranie organizacji konferencji tematycznych,
prowadzenie strony internetowej i rekrutacji czonkw sieci.
Wsppraca czonkw sieci obejmuje m.in. identyfikacj dziaa wymagajcych
wsparcia

politycznego,

promowanie

idei

srebrnej

gospodarki,

integracj

zrzesze

zawodowych i organizacji biznesowych, analiz programw finansowych Unii Europejskiej

oraz przedstawianie rekomendacji i wsplnych deklaracji politycznych. Prace sieci obejmuj
te pi grup specjalnego zainteresowania, tworzonych przez przedstawicieli regionw sieci
z przedstawicielami administracji publicznej, biznesu i organizacji pozarzdowych. S to
grupy do spraw: aktywnego zatrudnienia i przedsibiorczoci osb starszych, samodzielnego
ycia, uczestnictwa w kulturze, rozwoju umiejtnoci oraz strategii regionalnych. SEN@ER
prowadzi te baz dokumentw Unii Europejskiej zwizanych z zagadnieniami istotnymi dla
srebrnej gospodarki, baz dobrych praktyk, system poszukiwania partnerw do projektw,
wydaje wasny informator, organizuje warsztaty oraz doroczne konferencje i konkursy na
najlepsze praktyki w celu promocji moliwych rozwiza produktowych, usugowych i
strategicznych. Wrd wybranych projektw sieci znajduj si: inicjatywa przedsibiorczoci
seniorw; prace nad systemem informatycznym do koordynacji usug spoecznych dla osb
starszych, systemem inteligentnych urzdze w miejscu zamieszkiwania osb starszych oraz
przenonym alarmem do kontaktu ze subami ratowniczymi; opracowanie systemu sucego
oszczdzaniu energii w mieszkaniach socjalnych; przygotowanie mapy istniejcych stron
13

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
internetowych umoliwiajcych prowadzenie debat i wymian wiedzy zwizanej z sektorem
kultury; akademia midzykulturowej kreatywnoci seniorw; oraz inicjatywa aktywnego
starzenia si migrantw i przedstawicieli mniejszoci etnicznych zamieszkujcych Uni
Europejsk.
Generalnie, istniej cztery bariery, na jakie moe napotka budowa regionalnych
srebrnych gospodarek. S to: (1) brak w regionach podmiotw gospodarczych
zainteresowanych srebrn gospodark i sprzyjajcego im otoczenia; (2) ograniczanie oferty
srebrnej gospodarki do zamonych starszych osb; (3) niekorzystny wzorzec konsumpcji
seniorw;

oraz

(4)

maa sia przycigania przez

regiony starszych migrantw.

Uszczegawiajc:
1. Przeszkod moe okaza si brak podmiotw gospodarczych dysponujcych
wyksztacon baz naukowo-badawcz, informacj rynkow i instrumentami
marketingowymi. Zgodnie z teori cyklu produkcyjnego nowe towary i usugi s
tworzone najczciej w wysoko rozwinitych regionach z zasobnym rynkiem
konsumentw, dopiero w dalszych etapach dobra s eksportowane na rynki
zewntrzne i do regionw mniej zamonych (Grosse 2002: 30-31). Uzasadnia to
interwencj administracji publicznej, zmierzajc do lepszego wykorzystania wiedzy i
technologii, tworzenia regionalnych systemw innowacji oraz sieci wsppracy
midzy instytucjami naukowymi, eksperckimi i gospodarczymi;
2. Barier moe by mylenie o srebrnej gospodarce jako zbiorze produktw i usug
skierowanych do zamonych starszych osb. Zgodnie z teori spoeczestwa
sieciowego M. Castellsa przypuszcza mona, e z dbr tych korzystayby w
pierwszej kolejnoci najwiksze wiatowe metropolie, poczone ze sob wieloma
kanaami komunikacyjnymi, w tym myl naukow i modami konsumenckimi oraz
zamieszkujce je elity o dominujcej wadzy ekonomicznej i znacznych wpywach
politycznych i medialnych (Grosse 2002: 29-30). Zdaniem Castellsa (2007: 443-449)
starzenie si spoeczestw stwarza ryzyko wojen grup wieku, w ktrych ludzie
starzy mog zajmowa pozycje uprzywilejowane za spraw nagromadzenia w trakcie
ycia rnych form kapitau. Tym samym istotne jest przeciwdziaanie rozwizaniom,
ktre mog prowadzi do dyskryminacji ze wzgldu na wiek oraz podkrelanie
uniwersalnych i midzygeneracyjnych aspektw srebrnej gospodarki;
3. W krajach niej rozwinitych przyjmowany przez osoby starsze wzorzec konsumpcji
moe ogranicza wzrost skierowanej do nich oferty i nie sprzyja poprawie ich jakoci
14

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
ycia.

Zgodnie

koncepcj

midzypokoleniowej

zmiany

wartoci

od

materialistycznych do postmaterialistycznych starsi czciej pozytywnie wartociuj

denie do przetrwania ni do samorealizacji (Inglehart 2005: 334-335). Starsi ze
wzgldu na czstsz socjalizacj w warunkach niedoboru i rzadkoci dbr nadaj
wysze znaczenie takim kategoriom, jak bezpieczestwo, praca zawodowa,
obowizkowo i pracowito oraz ochrona interesw klasowych i zawodowych.
Zagadnienie to moe by istotne dla polskich regionw, gdzie przypuszczalnie
zwiksza si bdzie konieczno uelastycznienia oferty rynkowej, postpowa bd
zjawiska deprywacji wrd starszych osb o niskich dochodach niezdolnych do
zaspokojenia swoich potrzeb na oczekiwanym poziomie oraz ujawni si rosnce
wymagania lepiej wyksztaconych i zamoniejszych starszych osb (BalcerzakParadowska 2008: 175). Zakada si, e w Polsce dopiero seniorzy urodzeni w latach
1950.

bd

wykazywa

postmaterialistycznymi,

wiksz

aktywno,

jak np. realizacja

zwizan

wartociami

wasnego potencjau

osobowoci,

autoekspresja, przynaleno, wolno wymiany myli, satysfakcja pynca z jakoci

ycia i kondycja rodowiska naturalnego (Synak 2000: 14; Szatur-Jaworska 2000:
185; Trafiaek 2006a: 335-336);
4. Wtpliwoci moe te wzbudza sia przycigania starszych osb przez regiony
ksztatujce srebrn gospodark. Uzasadnienia dziaa skierowanych do emigrantw i
potencjalnych nowych mieszkacw z innych czci wiata dostarczaj: podkrelane
w literaturze znaczenie wizerunku miast i regionw jako przyjaznych dla osb w
kadym wieku (WHO 2007); zaoenia o silnym i podwiadomym zwizku
emocjonalnym z miejscem zamieszkania w okresie dziecistwa i modoci
(Jaowiecki, Szczepaski 2006: 328-333, 352); oraz badania wskazujce oywienie
ruchw migracyjnych w wieku emerytalnym w kierunku miejscowoci o lepszym
wyposaeniu w usugi i urzdzenia kulturalne (Domaski 2006: 26, 177-179). Zakada
si te, e obserwowane w minionych latach procesy migracji zarobkowych Polakw
mog skutkowa ich powrotami do kraju pochodzenia na okres staroci, co powinno
stanowi wskazwk do przygotowania rynku skierowanych do nich dbr i usug, co z
kolei pozwolioby takim osobom na lepsze wykorzystanie zasobw finansowych i
wyszych wiadcze, a zarazem stymulowaoby rozwj regionalny i lokalny
(Balcerzak-Paradowska 2008: 176). Zauwaa si jednak, e regiony jednoczenie

15

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
starzejce si i wyludniajce si s mniej atrakcyjne dla emerytw (Katsarova 2008:
5).
Zaobserwowane bariery mog w rnym stopniu wystpowa w poszczeglnych regionach.
Ich dokadne rozpoznanie moe dostarczy wielu pomysw dla twrcw strategii i
programw rozwojowych, jak rwnie stanowi punkt wyjcia dla projektw poszczeglnych
podmiotw samorzdowych, biznesowych i spoecznych oraz ich wsplnych przedsiwzi.

Analiza wybranych strategii rozwoju regionalnego w Polsce

Polityka regionalna w Polsce ma krtk histori. Mona o niej mwi waciwie
dopiero od 1999 roku, kiedy to poprzez reform administracyjn powoano szesnacie
wojewdztw z regionalnymi spoecznociami obywatelskimi (Strzelecki 2008: 93-94).
Przypuszcza naley zatem, i strategie i programy rozwoju regionalnego zwizane z
dziaaniami wobec starzenia si ludnoci s dopiero potencjalnym obiektem zainteresowania
wadz publicznych, mieszkacw i przedsibiorcw. Przegld literatury przedmiotu pozwala
na stwierdzenie, i wyzwanie dostrzegane jest gwnie bd w odniesieniu do caego kraju,
bd w wymiarze lokalnym. Dotychczasowe opracowania zdaj si ka nacisk na zmiany z
perspektywy polityki spoecznej i przestrzennej. Podejmowane zagadnienia obejmuj w
szczeglnoci dostosowywanie budownictwa mieszkaniowego do potrzeb osb starszych oraz
poszukiwanie stosownych rozwiza architektonicznych i urbanistycznych (Koziska 1986:
208-222; UNDP 1999: 97-99; Bdowski 2002: 115-139; Trafiaek 2003: 133-157;
Niezabitowski 2009: 89-113). W praktyce za zagadnienia te podejmowane s gwnie w
lokalnych strategiach rozwizywania problemw spoecznych. Do nielicznych w kraju nale
bardziej szczegowe koncepcje dziaa wobec seniorw, obejmujce jeszcze zadania m.in. w
zakresie edukacji, profilaktyki zdrowia, aktywnoci spoecznej, kulturalnej, sportowej oraz
bezpieczestwa publicznego. Plany takie opracowano w wojewdztwach wielkopolskim
(ROPSP 2005) i maopolskim (SWM 2001, 2004) oraz takich miastach jak: Warszawa
(UMSW 2008), Pozna (UMP 2008), Elblg (UME 2008) i Tomaszw Mazowiecki (UMTM
2009). Na odrbn uwag zasuguje Starogard Gdaski, gdzie opracowany lokalny plan
dziaania powsta w ramach projektu Active A.G.E., tematycznej sieci miast europejskiego
programu Urbact II, od ktrej uczestnikw wymagano duego zaangaowania mieszkacw
w tworzeniu propozycji dziaa oraz zobowizanie si do ich wsplnej realizacji (CR 2010;
UMSG 2011).

16

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
Wskazania na dziaania wobec starzenia si ludnoci zostay zawarte w
przygotowanym przez Zesp Doradcw Strategicznych Prezesa Rady Ministrw Raporcie o
kapitale intelektualnym Polski (Boni 2008). W dokumencie tym podkrelono potrzeb
zapobiegania wykluczeniu seniorw, wykorzystania ich potencjau w zakresie aktywnoci
zawodowej, spoeczno-kulturalnej i edukacyjnej oraz ksztatowania warunkw sprzyjajcych
spdzaniu staroci w Polsce. Zesp ten ogosi rwnie Raport Polska 2030 (Boni 2009),
stanowicy punkt wyjcia do prac nad dugookresow strategi rozwoju kraju. Opracowanie
zwraca dodatkowo uwag na potrzeb budowania solidarnoci midzypokoleniowej, rozwoju
ksztacenia ustawicznego, popraw stanu zdrowia starszych osb, co mogoby pozwoli na
budow srebrnej gospodarki, walk z wykluczeniem cyfrowym oraz na zrwnanie wieku
emerytalnego kobiet i mczyzn i jego podwyszenie do 67. roku ycia.
Szczeglne znaczenie dla uporzdkowania dziaa podmiotw polityki regionalnej ma
Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020 (MRR 2010a). Starzenie si
spoeczestwa jest uwzgldniane w tym dokumencie przy kilku wyzwaniach polityki
regionalnej

rozpatrywanych

dwch

wymiarach:

przestrzennym-terytorialnym

tematycznym-sektorowym. W pierwszym wymiarze wskazuje si na potrzeb zapewnienia

spjnoci wewntrznej kraju i niedopuszczenia do nadmiernych zrnicowa przestrzennych
odnosi si to gwnie do umoliwienia starzejcym si i najsabiej rozwinitym
wojewdztwom Polski Wschodniej budowy potencjau zwikszajcego ich udzia w
tworzeniu wzrostu i zatrudnienia. Natomiast w wymiarze tematycznym-sektorowym za
niezbdne uznaje si: (1) przeciwdziaanie negatywnym trendom demograficznym oraz
peniejsze wykorzystanie zasobw pracy, w tym aktywizacj zawodow seniorw i
wyduenie okresu aktywnoci zawodowej, dziaania na rzecz uczenia si przez cae ycie i
utrzymania w regionach zrwnowaonej struktury demograficznej; (2) odpowied na zmiany
klimatyczne i zapewnienie bezpieczestwa energetycznego zakada si, e negatywne
skutki zmian klimatu bd szczeglnie odczuwalne przez osoby starsze, co wymaga
stosownych dostosowa w regionach; (3) zapewnienie infrastruktury transportowej i
teleinformatycznej do wspierania konkurencyjnoci i zapewniajcej spjno terytorialn
kraju dostrzega si konieczno przeamywania barier w wykorzystaniu technologii
cyfrowych przez osoby starsze i zapobiegania pokoleniowym podziaom w tym wymiarze.
Ponadto w Celu 2. Budowanie spjnoci terytorialnej i przeciwdziaanie marginalizacji
obszarw problemowych w zwizku ze starzeniem si ludnoci przewiduje si interwencje w
inwestycjach

infrastrukturalnych

usugach
17

publicznych,

planowaniu

procesw

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
urbanizacyjnych oraz dziaaniach dotyczcych kapitau ludzkiego. W celu szczegowym 2.1.
Wzmacnianie spjnoci w ukadzie krajowym zakada si m.in. stosowanie aktywnych
polityk zatrudnienia, przeciwdziaanie wykluczeniu osb starszych poprzez rozwj
programw integracji, ekonomii i przedsibiorczoci spoecznej oraz rozwj ksztacenia
ustawicznego dorosych. Do tego w celu szczegowym 2.3. Restrukturyzacja i rewitalizacja
miast i innych obszarw traccych dotychczasowe funkcje spoeczno-gospodarcze
wprowadzono zapis o potrzebie szczeglnego wspierania miast o starzejcej si i
wyludniajcej populacji, przy czym zakada si, i dokadne obszary wsparcia zostan
okrelone w dalszych dyskusjach, a zwizane z nimi interwencje i wykorzystywane
instrumenty bd okrela wadze lokalne.
Przykadem bardziej szczegowych zaoe moe by Strategia Rozwoju
Spoeczno-Gospodarczego Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego do roku 2020, gdzie w
Priorytecie 1. Konkurencyjna gospodarka wskazano na cel operacyjny 1.6. Wzrost
konkurencyjnoci usug dla starzejcego si spoeczestwa, ktry uzasadnienia si poprzez
rozwj usug z myl o osobach starszych z innych czci kraju i wiata jako istotny czynnik
wzrostu wojewdztwa (SWWM 2005: 39-40). Realizacji tego celu maj suy dwa dziaania:
(1) rozbudowa bazy informacyjnej o moliwociach rozwoju takich usug, w tym
prowadzenie bada popytu na nie, stworzenie koncepcji ich rozwoju w oparciu o badania i
zagraniczne wizyty studialne, wspieranie podmiotw zainteresowanych tworzeniem i
wspprac przy wiadczeniu takich usug, promocja regionu jako przyjaznego dla wszystkich
grup wiekowych; oraz (2) promowanie dziaa i zachowa zwikszajcych konkurencyjno
usug dla osb starszych poprzez rozwj zwizanych z nimi kierunkw ksztacenia i
doskonalenia zawodowego, infrastruktury przyjaznej seniorom, specjalistycznych usug
medycznych i opieki zdrowotnej oraz wspieranie przedsibiorczoci w zakresie tworzenia
firm i organizacji pozarzdowych zwizanych z usugami dla seniorw. Ocenie realizacji tego
celu maj suy trzy wskaniki: imigracja osb powyej 60. roku ycia, dugo ycia oraz
liczba miejsc w placwkach opieki nad osobami starszymi wydaj si one by
komplementarne

proponowanym

przez

specjalistw

syntetycznym

wskanikiem

zrwnowaonego rozwoju demograficznego (por. (SWWM 2005: 66; Katsarova 2008: 9-10)).
Opracowano te odrbny dokument: Wojewdzki program na rzecz osb starszych na lata
2009-2013. Jego misj jest: Poprawa jakoci ycia i funkcjonowania osb starszych oraz
ksztatowanie pozytywnego obrazu staroci w wiadomoci spoecznej, wsppraca
midzypokoleniowa i rzecznictwo interesw (ZWWM 2008: 18). Wyrniono cztery cele
18

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
strategiczne: (1) popraw stanu zdrowia osb starszych; (2) zapewnienie bezpieczestwa
socjalnego, wyrwnywanie szans i przeciwdziaanie wykluczeniu spoecznemu osb
starszych; (3) penoprawny, aktywny udzia osb starszych w yciu spoecznym,
gospodarczym i politycznym; (4) popraw wizerunku osb starszych w spoecznociach
lokalnych. Wrd celw szczegowych wskazano m.in. na potrzeb zwikszenia aktywnoci
zawodowej i wolontariatu osb po 50. roku ycia. Do pomiaru efektw opracowano specjalny
zestaw wskanikw. Przewidziano te wspprac z rnymi szczeblami administracji
publicznej i podmiotami sektora spoecznego. Niemniej, w samych dziaaniach okrelono
bardzo ograniczon rol przedsibiorcw, jedynie w zakresie tworzenia domw pomocy
spoecznej oraz placwek, takich jak dzienne domy pobytu, kluby, wietlice, mieszkania
chronione. Nie wspomina si o instrumentach, ktre miayby prowadzi do zwikszania
konkurencyjnoci

regionu, co podwaa spjno programu

ze strategi rozwoju

wojewdztwa.
Warte wskazania zaoenia zwizane z przeciwdziaaniem negatywnym skutkom
starzenia si ludnoci zawiera projekt Strategii Rozwoju Wojewdztwa Maopolskiego na
lata 2011-2020. W Obszarze 1. Gospodarka wiedzy i aktywnoci, ktrego celem
strategicznym jest Silna pozycja Maopolski jako regionu atrakcyjnego dla inwestycji,
opartego na wiedzy, aktywnoci zawodowej i przedsibiorczoci mieszkacw, wrd
kierunkw polityki znajduje si 1.1. Rozwj kapitau intelektualnego, gdzie wyrnia si
wdraanie rozwiza systemowych umoliwiajcych prowadzenie i korzystanie z ksztacenia
na odlego przez cae ycie oraz rozwiza zwikszajcych udzia osb starszych w
systemie ksztacenia ustawicznego (ZWM 2010). W Obszarze 6. Bezpieczestwo
ekologiczne, zdrowotne i spoeczne o celu strategicznym Wysoki poziom bezpieczestwa
mieszkacw Maopolski w wymiarze rodowiskowym, zdrowotnym i spoecznym w celu
szczegowym 6.3. Poprawa bezpieczestwa spoecznego: integrujca polityka spoeczna
wprowadzono zapis o wdraaniu strategii rozwoju srebrnej gospodarki. W odniesieniu do
ostatniego, z wymienionych powyej, punktu opracowano dokument Wyzwania Maopolski
w kontekcie starzenia si spoeczestwa. Podejcie strategiczne. Celem tej strategii jest
wizja takiej cieki rozwoju regionu, w ktrej produkty i usugi dla starzejcej si populacji
stan si jego dobrem take eksportowym, przyczyniajc si do zdynamizowania rozwoju
lokalnych gospodarek w regionie, wzbogacenia ilociowego i jakociowego regionalnego
rynku pracy oraz udostpnienia zasobw naturalnych i wyspecjalizowanych sposobw ich
wykorzystania na potrzeby zdrowia i dobrego ycia take osb starszych (Golinowska 2010:
19

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
8). Przyjmuje si przy tym, i strategia jest przyjazna wszystkim grupom ludnoci, a jej
realizacja wymaga zaangaowania przedstawicieli polityki, spoeczestwa obywatelskiego,
mediw i biznesu. Zdiagnozowano regionalne przewagi i deficyty oraz potrzebne dziaania w
dwunastu dziedzinach: (1) zasoby ludzkie; (2) opieka zdrowotna i dugoterminowa; (3)
pomoc spoeczna; (4) uzdrowiska; (5) zasoby mieszkaniowe; (6) przestrze publiczna; (7)
infrastruktura komunikacyjna i transportowa; (8) zasoby edukacyjne; (9) kapita spoeczny;
(10) kultura; (11) turystyka; (12) potencja gospodarczy. Cho analizowany dokument
zawiera bardziej kompleksowy przegld zagadnie ni program z wojewdztwa warmiskomazurskiego, to zdecydowanie mniej uwagi powica si tu aktywizacji zawodowej osb
starszych, co moe wynika z faktu, i tematyka ta jest przedmiotem zainteresowa w innych
opracowaniach dotyczcych regionu. W odrnieniu od wspomnianego programu, wikszy
nacisk pooono na rozpoznanie zrnicowania potrzeb osb starszych i regionalnych
zasobw pozwalajcych na ich zaspokojenie. Opracowanie nie zawiera jednak zaoe co do
harmonogramu i monitoringu realizacji dziaa, raportowania, ewaluacji, zasad finansowania
oraz podziau zada midzy poszczeglne instytucje. Przyjto bowiem oglnie, i narzdzia
realizacji zale od decyzji i moliwoci decydentw i interesariuszy polityki rozwoju
regionalnego. Istotna jest rekomendacja, by do wdraania strategii powoany zosta urzd
Penomocnika Marszaka ds. wdraania koncepcji srebrnej gospodarki (Golinowska 2010:
114). Jego zadania obejmowayby gwnie: pozyskiwanie rodkw, analiz istniejcych
funduszy do inwestycji oraz kontrol zgodnoci ich wykorzystania z celami strategii.

Podsumowanie
W opracowaniu przybliono obszary, w jakich starzenie si spoeczestwa stanowi
wyzwanie polityki regionalnej, rekomendacje w zakresie zarzdzania wielowymiarowego,
koncepcje regionw dla ludzi w kadym wieku i sieci srebrnej gospodarki regionw
europejskich, zrnicowanie segmentw srebrnego rynku oraz dylematy istotne przy
tworzeniu specjalnych strategii regionalnych i czynniki sprzyjajce ich realizacji. Wyrniono
rwnie bariery w budowie srebrnych gospodarek oraz kluczowe dla zmaga z procesem
starzenia si ludnoci cechy wybranych strategii rozwoju regionalnego w Polsce.
Formuowane w przywoywanej w niniejszym opracowaniu literaturze rekomendacje
dla praktyki polityki regionalnej s do oglne. Za M. Ferrym i H. Vironen (2010: 22-25)
przyjmuje si, i ich doprecyzowanie jest kwesti dostosowania zalece do moliwoci i
potrzeb poszczeglnych regionw poprzez: (1) tworzenie specjalistycznych obserwatoriw i
20

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
systemw statystycznych; (2) struktur podziau rodkw na inwestycje adekwatnych do
struktur demograficznych; (3) wczanie zagadnie demograficznych do istniejcych ju
strategii rozwoju regionalnego; oraz (4) tworzenie instrumentw aktywnej polityki
regionalnej i ich dostosowywanie do zmian. Naley wspomnie, i istniej ju szczegowe
koncepcje, odnoszce si gwnie do tematyki zarzdzania miastami i koordynacji przemian
w ich spoecznociach lokalnych w celu ksztatowania przyjaznych osobom starszym
gospodarek i przestrzeni. Uwzgldniaj one te prowadzenie wsppracy transregionalnej
midzy orodkami miejskimi pooonymi na rnych kontynentach (WHO 2007, 2010, 2011)
i w granicach Unii Europejskiej (URBACT 2011). Blisze omwienie tych zagadnie
wymaga odrbnego opracowania.
Podkrelenia wymaga potrzeba dalszego upowszechniania wizji regionw dla ludzi w
kadym wieku i srebrnej gospodarki jako pozytywnych rozwiza wyzwa demograficznych,
przedstawianych czsto w kategoriach apokaliptycznych. Wana jest popularyzacja
przykadw dobrych praktyk z innych krajw oraz pobudzanie wymiany dowiadcze w skali
subregionalnej i transregionalnej, szczeglnie z regionami i miastami Europy rodkowoWschodniej, ktre przechodz po 1989 roku przez zblione procesy transformacji
(Steinfhrer, Haase 2007). Poza tym, srebrna gospodarka wymaga nie tylko pobudzania
przedsibiorczoci, innowacyjnoci i transferu technologii, ale te uwraliwiania liderw na
poszukiwanie rozwiza godzcych dugofalowe wyzwania z ich celami krtkoterminowymi
(Ferry i wsp. 2006: 30, 46). Zasadne s take kampanie edukacyjne na rzecz zwikszania
wiadomoci aktywnego starzenia si, obsugi nowoczesnych urzdze, ekologii, zarzdzania
oszczdnociami oraz korzystania z praw konsumenckich i pracowniczych (AGE 2009).
Niezbdna jest te poprawa zarzdzania publicznego w tworzeniu sieci wsppracy wadz
samorzdowych, organizacji pozarzdowych i podmiotw gospodarczych lokalni liderzy s
szczeglnie odpowiedzialni za upowszechnianie pozytywnych wzorw i tworzenie warunkw
wytwarzania i wykorzystywania nowych zasobw (Grosse 2002: 45-46). Suy temu mog
strategie budujce zaufanie midzy regionalnymi i lokalnymi podmiotami, czyli kluczow
odmian kapitau spoecznego, ktry okrela moliwoci skutecznej wsppracy przy
rozwizywaniu wsplnych problemw (Sztompka 2007: 293-300). Podejmowanie interwencji
powinno te uwzgldnia konsultacje midzypokoleniowe i godzi interesy rnych grup
wieku (Sez i wsp. 2007; Klimczuk 2009, 2010).

21

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
Przeprowadzony w niniejszym opracowaniu przegld literatury przedmiotu pozwala
na okrelenie przynajmniej piciu kierunkw dalszych bada nad rozwojem regionalnym w
warunkach starzejcego si spoeczestwa. S to:
1. Badania nad wykluczeniem cyfrowym i e-inkluzj majc na uwadze procesy
ksztatowania si spoeczestwa wiedzy i gospodarki opartej na wiedzy, dla ktrych
kluczowe jest upowszechnienie dostpu do cyfrowych technologii informacyjnych i
telekomunikacyjnych, za istotne naley uzna dotychczasowe prace badawcze
pogbiajce wiedz o barierach w wykorzystaniu cyfrowych produktw i usug przez
polskich seniorw (Kolesiski 2008; Batorski, Zajc 2010). Znajdujce si w nich
wnioski i rekomendacje maj due znaczenie dla konstruowania regionalnych
srebrnych gospodarek i promocji aktywnego starzenia si;
2. Rozpoznanie specjalizacji regionalnych w ramach srebrnej gospodarki za zasadne
naley uzna te podejmowanie bada potencjalnych sektorw wzrostu i innowacji
opartych na specyfice regionu a zarazem umoliwiajcych rozwj wybranych
segmentw srebrnego rynku (Plawgo i wsp. 2009). Wane jest te upowszechnienie
wynikw bada, promowanie koncepcji wrd interesariuszy i pobudzanie ich
wspdziaania;
3. Analiza moliwoci stymulowania rozwoju klastrw odrbnym przedmiotem prac
mog by sposoby ksztatowania klastrw4 specjalizujcych si w wielowymiarowych
pracach badawczo-rozwojowych, doradczych oraz produkcyjnych i usugowych w
dziedzinach zwizanych z popraw jakoci i samodzielnoci ycia seniorw. Istotne
moe by tu korzystanie z dowiadcze regionw Finlandii i klastra Seniorpolis (Ferry
i wsp. 2006: 25-28, 61-72; Castells, Himanen 2009: 108-111; Grosse 2007: 126-128);
4. Diagnoza kapitau ludzkiego i spoecznego osb starszych istotne jest rozpoznanie
niewykorzystanych w skali regionalnej i lokalnej potencjaw osb starszych w
wymiarze ekonomicznym, konsumenckim, opiekuczym i samopomocowym,
kulturowym, integracyjnym i emocjonalnym, edukacyjnym oraz politycznym
(Trafiaek 2004: 165-166). W kontekcie srebrnej gospodarki seniorzy mog by te
istotnymi pomysodawcami i wsptwrcami nowych usug, produktw i technologii,
o ile stworzone zostan sprzyjajce temu relacje z instytucjami;
4

Klaster jest tu rozumiany jako: geograficzne skupiska wzajemnie powizanych firm, wyspecjalizowanych
dostawcw, jednostek wiadczcych usugi, firm dziaajcych w pokrewnych sektorach i zwizanych z nimi
instytucji (na przykad uniwersytetw, jednostek normalizacyjnych i stowarzysze branowych) w
poszczeglnych dziedzinach, konkurujcych midzy sob, ale take wsppracujcych (Plawgo i wsp. 2010: 9).

22

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
5. Badania nad wykorzystaniem kreatywnoci osb starszych z uwagi na rosnce
znaczenie kreatywnoci i innowacyjnoci w ksztatowaniu gospodarek regionalnych
(Domaski 2006: 87-88, 134-136) za istotne naley uzna podejmowanie prac
badawczych nad moliwociami czenia rozwoju regionalnego i lokalnego z
instytucjami spoeczno-kulturalnymi i edukacyjnymi specjalizujcymi si w
pobudzaniu twrczej aktywnoci osb starszych i dziaa midzypokoleniowych
(Moloney 2006; Misey Boyer 2007; Ehlert i wsp. 2010).
Wskazane kierunki nie stanowi wyczerpujcego zbioru. S to jedynie wybrane aspekty,
ktrych pogbiony ogld moe stanowi punkt wyjcia do pobudzania niewykorzystanych
potencjaw rozwojowych poszczeglnych regionw i spoecznoci lokalnych.

Literatura
AGE (The European Older People's Platform), (2009), How to promote Ageing Well in
Europe: Instruments and tools available to local and regional actors, Committee of the
Regions, Bruxelles
Augurzky B., Neumann U., (2005), Economic resources of senior citizens. Regional economic
and fiscal effects of promoting the senior citizens economy in North Rhine-Westphalia,
Ministerium fr Gesundheit, Soziales, Frauen und Familie des Landes Nordrhein-Westfalen,
Bonn, www.silvereconomy-europe.org/news/documents/Seniorenwirtschaft_en.pdf, stan na
18.01.2011
Baker R., (2007), Regions for All Ages, opis projektu na potrzeby konferencji Regional Policy
Responses

to

demographic

challenges,

25-26.01.2007,

Bruksela,

http://ec.europa.eu/regional_policy/conferences/demographicchallenge_jan07/doc/pdf/project
_baker.pdf, stan na 14.01.2011
Balcerzak-Paradowska B., (2008), Warunki ycia i mieszkaniowe osb starszych, [w:] A.
Karpiski, A. Rajkiewicz (red.), Polska w obliczu starzenia si spoeczestwa, PAN Komitet
Prognoz Polska 2000 Plus, Warszawa, 170-193
Batorski D., Zajc J.M. (red.), (2010), Midzy alienacj a adaptacj. Polacy w wieku 50+
wobec Internetu, UPC Polska, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa
Bdowski P. (2002), Gospodarstwa domowe i sytuacja mieszkaniowa ludzi starych, [w:] B.
Synak (red.), Polska staro, Wyd. UG, Gdask, 115-139
Boni M. (red.) (2008), Raport o kapitale intelektualnym Polski, KPRM, Warszawa
Boni M. (red.), (2009), Raport Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, KPRM, Warszawa
23

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
Castells M., Himanen P., (2009), Spoeczestwo informacyjne i pastwo dobrobytu. Model
fiski, Wyd. Krytyki Politycznej, Warszawa
Castells M., (2007), Spoeczestwo sieci, PWN, Warszawa
Coulmas F., (2008), Looking at the Bright Side of Things, [w:] F. Kohlbacher, C. Herstatt
(eds.), The Silver Market Phenomenon. Business Opportunities in an Era of Demographic
Change, Springer, New York, v-vi
CR (City of Rome) (2010), Local Action Plans Synthesis Report on Age and Economy Active
A.G.E. Urbact II Thematic Network, Rome
Domaski R. (2006), Gospodarka przestrzenna. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa
Dryl T. (2010), Organizacja sieciowa, [w:] M. Czerska, A.A. Szpitter (red.), Koncepcje
zarzdzania. Podrcznik akademicki, C.H. Beck, Warszawa, 245-261
Ehlert A., Fricke A., Marley M., (2010), The InCreaSe guide. A Manual About Intercultural
Creativity of Older Age, InCreaSe Learning Partnership, Badajoz-Glasgow-RemscheidWolfenbttel
Enste P., Naegele G., Leve V. (2008), The Discovery and Development of the Silver Market in
Germany, [w:] F. Kohlbacher, C. Herstatt (eds.), The Silver Market Phenomenon. Business
Opportunities in an Era of Demographic Change, Springer, New York, 325-339
Ervik R., (2009), A Missing Leg of Ageing Policy Ideas: Dependency Ratios, Technology and
International Organizations, referat z konferencji ESPAnet The future of the welfare state, 1719.09.2009,

Urbino,

www.espanet-italia.net/conference2009/paper/15%20-%20Ervik.pdf,

stan na 30.04.2011
Ferry M., Baker R. (2006), Strategie regionalne a starzenie si spoeczestwa. "Age Proofing
Toolkit" - zestaw narzdzi sucych uwzgldnianiu zagadnie zwizanych z wiekiem
spoeczestwa, Age Concern England, Komitet Regionw, Bruksela, Londyn
Ferry M., Novotn V., Mancusi V., Gross T., Bachtler J. (2006), Regions for All Ages: The
Implications of Demographic Ageing for Regional Policy, European Policies Research Centre
University of Strathclyde, Glasgow
Ferry M., Vironen H. (2010), Dealing with Demographic Change: Regional Policy
Responses, European Policy Research Paper, nr 72
Golinowska S. (red.) (2010), Wyzwania Maopolski w kontekcie starzenia si spoeczestwa.
Podejcie strategiczne, Maopolskie Studia Regionalne, nr 2-3
Grosse T.G. (2002), Przegld koncepcji teoretycznych rozwoju regionalnego, Studia
Regionalne i Lokalne, nr 1, 25-48
24

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
Grosse T.G. (2007), Wybrane koncepcje teoretyczne i dowiadczenia praktyczne dotyczce
rozwoju regionw peryferyjnych, [w:] Ekspertyzy do Strategii rozwoju spoecznogospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020, Tom I, Ministerstwo Rozwoju
Regionalnego, Warszawa, 119-134
GUS (2009), Prognoza ludnoci na lata 2008-2035, Warszawa
Inglehart R. (2005), Pojawienie si wartoci postmaterialistycznych, [w:] P. Sztompka, M.
Kucia (red.), Socjologia. Lektury, Znak, Krakw, 334-348
Jaowiecki B., Szczepaski M. S. (2006), Miasto i przestrze w perspektywie socjologicznej,
Scholar, Warszawa
Katsarova I. (red.) (2008), Regiony wyludniajce si: nowy paradygmat demograficzny i
terytorialny. Studium, IP/B/REGI/IC/2007-044 11/07/2008, Parlament Europejski, Bruksela
Klimczuk A. (2009), Wiekizm jako przeszkoda w budowie spoeczestwa mdroci, [w:] A.
Kobylarek (red.), Wsplnota i rnica. Interdyscyplinarne studia, analizy i rozprawy, Wyd.
Adam Marszaek, Toru, 344-360
Klimczuk A. (2010), Bariery i perspektywy integracji midzypokoleniowej we wspczesnej
Polsce, [w:] D. Kaua, P. Szukalski (red.), Jako ycia seniorw w XXI wieku z perspektywy
polityki spoecznej, Wyd. Biblioteka, d, 92-107
Klonowicz S. (1986), Starzenie si ludnoci, [w:] Encyklopedia seniora, Wiedza Powszechna,
Warszawa, 35-56
Kohlbacher F., Herstatt C. (2008), Preface and Introduction, [w:] F. Kohlbacher, C. Herstatt
(eds.), The Silver Market Phenomenon. Business Opportunities in an Era of Demographic
Change, Springer, New York, xi-xxv
Kolesiski A. (red.) (2008), Srebrna Narodowa Strategia Spjnoci, Stowarzyszenie
Spoeczestwa Wiedzy, Warszawa.
Koziska D. (1986), Problemy mieszkaniowe, [w:] Encyklopedia seniora, Wiedza
Powszechna, Warszawa, 208-222
Kurkiewicz J. (2010), Struktura ludnoci wedug podstawowych cech demograficznych, [w:]
J. Kurkiewicz (red.), Procesy demograficzne i metody ich analizy, Wyd. UE, Krakw, 104138
Misey Boyer J. (2007), Creativity Matters: The Arts and Aging Toolkit, National Guild of
Community Schools of the Arts, National Center for Creative Aging, New Jersey Performing
Arts Center, New York

25

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
Moloney O. (2006), Age & Opportunity Guidelines for Working with Older People in the
Arts: A Resource for Bealtaine Organisers and Others Involved in the Arts and Older People,
Age & Opportunity Marino Institute of Education, Dublin 2006
MRR (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego) (2010a), Krajowa Strategia Rozwoju
Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie, Warszawa
MRR (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego) (2010b), Krajowa Strategia Rozwoju
Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie. Zaczniki, Warszawa
Niezabitowski M., (2009) Miejsce i przestrze w yciu ludzi starszych. Spoeczne i wizualne
aspekty rodowiska zamieszkania, [w:] H. Jakubowska, A. Raciniewska, . Rogowski (red.),
Patrzc na staro, UAM, Pozna, 89-113
Oklski M. (2004a), Demografia, Scholar, Warszawa
Petryszyn J. (2002), Rozwj demograficzny duych miast w Polsce, [w:] J. Sodczyk (red.),
Demograficzne i spoeczne aspekty rozwoju miast, Wyd. UO, Opole, 13-24
Plawgo B., Klimczuk M., Citkowski M. (2010), Klastry jako potencja rozwoju
wojewdztwo podlaskie, BFKK, Biaystok
Plawgo B., Klimczuk M., Citkowski M., Juchnicka M., Klimczuk A. (2009), Startery
podlaskiej gospodarki. Analiza gospodarczych obszarw wzrostu i innowacji wojewdztwa
podlaskiego: sektor rehabilitacji geriatrycznej, WUP, Biaystok
ROPSP (Regionalny Orodek Polityki Spoecznej w Poznaniu) (2005), Program wspierania
aktywnoci seniorw i ich rodzin oraz zapobiegania marginalizacji ycia ludzi starszych w
Wielkopolsce, Pozna, www.rops-wielkopolska.poznan.pl/doc.php?dcid=842&grid=539, stan
na 04.01.2011
Sez J., Pinazo S., Snchez M. (2007), Fostering intergenerational policies, [w:] M. Snchez
(ed.), Intergenerational Programmes. Towards a Society for All Ages, la Caixa Foundation,
Barcelona, 184-203
SEN@ER (2005a), Bonn Declaration for the Silver Economy, www.silvereconomyeurope.org/network/about/declaration_en.htm, stan na 14.01.2011
SEN@ER (2005b), SEN@ER Agreement, www.silvereconomy-europe.org/network/about/
agreement_en.htm, stan na 14.01.2011
Sobczak I. (2010), Bilans ludnoci, [w:] Z. Strzelecki (red.), Sytuacja demograficzna Polski.
Raport 2009-2010, RRL, ZWS GUS, Warszawa, 21-42
Steinfhrer A., Haase A. (2007), Demographic Change as a Future Challenge for Cities in
East Central Europe, Geografiska Annaler B, nr 2, 183-195
26

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
Stone L. O. (2006), Demography, [w:] R. Schulz (ed.), The Encyclopedia of Aging: A
Comprehensive Resource in Gerontology and Geriatrics, Springer, New York, 299-302
Strzelecki Z. (2008), Polityka regionalna, [w:] Z. Strzelecki (red.), Gospodarka regionalna i
lokalna, PWN, Warszawa, 78-120
SWM (Sejmik Wojewdztwa Maopolskiego) (2001), Wojewdzki program polityki i pomocy
spoecznej wobec staroci na lata 2001-2003, Krakw
SWM (Sejmik Wojewdztwa Maopolskiego) (2004), Wojewdzki program polityki i pomocy
spoecznej wobec staroci na lata 2004-2006, Krakw
SWWM (Sejmik Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego) (2005), Strategia rozwoju
spoeczno-gospodarczego wojewdztwa warmisko-mazurskiego do roku 2020, Olsztyn
Synak B. (2000), Pozycja spoeczna ludzi starych w warunkach zmian ustrojowych i
cywilizacyjno-kulturowych, [w:] B. Synak (red.), Ludzie starzy w warunkach transformacji
ustrojowej, Wyd. UG, Gdask, 7-15
Szatur-Jaworska B. (2000), Ludzie starzy i staro w polityce spoecznej, ASPRA-JR,
Warszawa
Szatur-Jaworska B., Bdowski P., Dzigielewska M. (2006), Podstawy gerontologii
spoecznej, ASPRA-JR, Warszawa
Sztompka P. (2007), Zaufanie. Fundament spoeczestwa, Znak, Krakw
Szukalski P. (2006), Zagroenie czy wyzwanie - proces starzenia si ludnoci, Polityka
Spoeczna, nr 9, 6-10
Trafiaek E. (2003), Polska staro w dobie przemian, lsk, Katowice
Trafiaek E. (2004), Kapita spoeczny ludzi starych, [w:] L. Frckiewicz, A. Rczaszek (red.),
Kapita spoeczny, Wyd. AE, Katowice, 159-167
Trafiaek E. (2006a), Skutki zmian systemowych w Polsce dla ludzi w starszym wieku, [w:] M.
Halicka, J. Halicki (red.), Zostawi lad na ziemi, UWB, Biaystok, 328-337
Trafiaek E. (2006b), Starzenie si i staro: wybr tekstw z gerontologii spoecznej,
Wszechnica witokrzyska, Kielce
UME (Urzd Miejski w Elblgu) (2008), Elblski program na rzecz osb starszych na lata
2009-2013, Elblg
UMP (Urzd Miasta Poznania) (2008), Polityka spoeczna miasta Poznania wobec seniorw,
Pozna
UMSG (Urzd Miasta w Starogardzie Gdaskim) (2011), Aktywny wiek / Active Age,
www.starogard.pl/pl/dokumenty/active_age, stan na 14.01.2011
27

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
UMSW (Urzd Miasta Stoecznego Warszawy) (2008), Cele strategiczne i cele operacyjne
miejskiej polityki spoecznej wobec seniorw, Warszawa
UMTM (Urzd Miasta Tomaszowa Mazowieckiego) (2009), Miejski System Wspierania
Aktywnoci Seniorw na lata 20092015, Tomaszw Mazowiecki
UN (United Nations) (1999), Highlights of an expert consultation on developing a policy
framework for a society for all ages - From the Annex of A54/268 - Report of the Secretary
General

International

Year

of

Older

Persons

1999:

activities

and

legacies,

www.un.org/esa/socdev/ageing/policyframework.html, stan na 04.01.2011

UN (United Nations) (2001), World Population Ageing: 1950-2050, New York
UN (United Nations) (2002), Report of the Second World Assembly on Ageing, Madrid 8-12
April 2002, New York, www.un.org/ageing/mipaa.html, stan na 14.01.2011
UN (United Nations) (2010), World Population Ageing 2009, New York
UN (United Nations) (2011), Towards A Society for All Ages. UN Programme on Ageing,
www.un.org/ageing/society.html, stan na 14.01.2011
UNDP (United Nations Development Programme) (1999), Raport o Rozwoju Spoecznym.
Polska 1999. Ku godnej aktywnej staroci, Warszawa
URBACT (2011), Project Active A.G.E.: Active ageing, Gender & Employment policies,
http://urbact.eu/en/projects/active-inclusion/active-age/our-project/, stan na 14.01.2011.
WHO (World Health Organization), (2007), Global Age-friendly Cities: A Guide, Geneva
WHO (World Health Organization) (2010), WHO launches Global Network of Age-friendly
Cities,

29.06.2010,

www.who.int/mediacentre/news/releases/2010/age_friendly_cities_20100628/en/,

stan

na

14.01.2011
WHO (World Health Organization) (2011), WHO Age-Friendly Environments Programme,
www.who.int/ageing/age_friendly_cities/en/index.html, stan na 14.01.2011
ZWM (Zarzd Wojewdztwa Maopolskiego) (2010), Strategia Rozwoju Wojewdztwa
Maopolskiego na lata 2011-2020. Projekt, Krakw
ZWWM (Zarzd Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego) (2008), Wojewdzki program na
rzecz osb starszych na lata 2009-2013. "Pogodna i bezpieczna jesie ycia na Warmii i
Mazurach", Olsztyn

28

A. Klimczuk, Rozwj regionalny wobec starzenia si spoeczestwa, [w:] P. Szukalski (red.),

Starzenie si ludnoci a solidarno midzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu dzkiego,
d 2014, s. 149-170.
Regional Development in the Context of the Population Ageing

Summary:
The complexity of population ageing effects is an important challenge at regional and local
level. Adaptation activities require the cooperation of local governments, business entities and
non-governmental organizations. The article shows dimensions of interventions, typology of
shrinking regions and two initiatives: Regions for All Ages and SEN@ER - Silver
Economy Network of European Regions. The essay also discusses the dilemmas of creating
special regional strategies with their implementation factors and barriers in the construction of
silver economies. It also presents conclusions from the analysis of selected strategies for
regional development in Poland. Summary sets out possible directions for further research.
Key-words: regional and local development, depopulating regions, silver economy, silver
market, regions for all ages

29