You are on page 1of 16

Papie Grzegorz Wielki. Spory o znaczenie Rzymu i Konstantynopola w VII wieku.

Po zawarciu kruchego porozumienia z justyniask polityk kocieln podczas Soboru


Konstantynopolitaskiego II z 553 r. (zwoanego w czasie, gdy Rzym wraca pod panowanie
cesarzy bizantyjskich po okresie panowania Odoakra w latach 476-493 i krlestwa Ostrogotw z lat 493-5361), kolejni papiee: Pelagiusz I (pontyfikat 556-561), Jan III (561-574), Benedykt I (575-579) i Pelagiusz II (579-590), nie podejmowali otwartej batalii z wadcami wschodnimi, byli jednak krytyczni wobec tendencji wpisanych w blisk im monistyczn doktryn
imperialn. Po Soborze Chalcedoskim, wczeniejszym o ponad stulecie, toczy si znany im spr
o monofizytyzm midzy tymi, ktrzy opowiadali si za rozstrzygniciami chalcedoskimi wspieranymi wszak przez biskupw Rzymu, i tymi, ktrzy prezentowali w 451 r. stanowisko nicejskie,
zwane tradycjonalistycznym, bliskie take monofizytom eksponujcym zasadniczo istnienie
jednej tylko, Boskiej, natury w Chrystusie). Gdy ci drudzy opanowali cay Egipt i zyskali wpywy
w innych czciach Cesarstwa Bizantyjskiego, wadcy wieccy dostrzegli niebezpieczestwo dla
jednoci swego pastwa. Kierowani potrzeb jego uchylenia, wiadomi, e monofizytyzm ongi broniony przez Eutychesa i Dioskora i bliski wielu innym hierarchom aleksandryjskim, zosta
przyjty gwnie przez ludy przeciwne panujcemu w Bizancjum hellenizmowi, cesarze usiowali wypracowywa kompromisowe formuy, by osabi zagroenie wynikajce z oczekiwania
przez jego wyznawcw na pomoc ze strony innych, niebizantyjskich wadcw. Tym samym jednak, wiadomi potrzeby zawierania kompromisw w sprawach religijnych gwnie z powodw politycznych, cesarze rezygnowali z wystpowania w obronie Chalcedonu, czynili to natomiast stale zwierzchnicy Kocioa rzymskiego, ktrzy zapewne w oczach czci przynajmniej
biskupw wschodnich umacniali swj autorytet obrocw ortodoksji2.
W tym czasie papiee, wiadomi zagroe zwizanych z napywem na Pwysep Apeniski pogaskich Longobardw, wezwanych w r. 568 przez Gotw, ponownie znajdowali si na
terytorium poddanym cesarzowi, nadal czc nadziej na swobodne wyznawanie chrzecijastwa z panowaniem Cesarstwa, wzywajc bizantyjskich dziedzicw tradycji rzymskich jak Pelagiusz II cesarza Maurycego na pomoc przeciw barbarzycom. Jako legat papieski wysany
zosta do Maurycego potomek arystokratycznego rodu rzymskiego Grzegorz, w latach 572-574
cesarski namiestnik Rzymu, ktry wkrtce obj mia tron biskupa Rzymu i ktry w literaturze
przedmiotu uznawany jest za hierarch wieczcego okres warunkowej zgody na cezaropapiesk polityk wadcw bizantyjskich, posunitej niekiedy a do samo rezygnacji, do penej gotowoci do pojednania ze strony Kocioa i cigle na nowo skadanego a uroczystego deklarowania woli dochowania wiernoci pastwu3. Jako biskup Rzymu ten dawny arystokrata, ktry
rozda bogactwa i wstpi do klasztoru, mia rozpocz czas otwartego sprzeciwu Kocioa
rzymskiego wobec tendencji cezaropapieskich4, korzystajc w wielkiej mierze z argumentw
przygotowanych przez poprzednikw, jak Zozym i Leon, Gelazy i Symmach.
Jako papie Grzegorz I Wielki (590-604) broni w szczeglnoci prymatu Kocioa rzymskie1 Klaus Schatz sugeruje, e tylko w tych warunkach, jakie stwarzali Odoaker i Ostrogoci, ariascy, ale tolerancyjni zwierzchnicy Rzymu, moliwa bya Magna Charta wolnoci Kocioa zachodniego, czyli [] list papiea Gelazego do cesarza Anastazego z 494 roku, omawiany w poprzednim rozdziale (Prymat papieski od pocztkw do
wspczesnoci, prze. E. Marsza, J. Zakrzewski, Krakw 2004, s. 86).
2 Ostatecznie okazao si, pisze Schatz, i odbudowa kocielnego pokoju z Rzymem bya koniecznoci take
z punktu widzenia polityki cesarskiej. W rezultacie take na Wschodzie wzrastaa stopniowo wiadomo w kwestii niezalenoci Kocioa od pastwa, zwaszcza podczas tzw. sporu o obrazy (Prymat papieski, s. 79).
3 Tak H. Rahner, Koci i pastwo we wczesnym chrzecijastwie, prze. M. i J. Radoyccy, Warszawa 1986,
s. 223.
4 Tak m.in. W. Ullmann, Medieval Political Thought, Harmondworth 1975, s. 36.

go i uosabiajcego go zwierzchnika przeciwko wspieranym przez dwr cesarski pretensjom patriarchy stoecznego miasta do
tytuu patriarchy ekumenicznego. Krytykowa take ograniczenia wstpowania do
zakonw wprowadzone cesarskim edyktem zakazujcym wojskowym wstpowania do klasztorw (592), gdy ten krok
cesarza narusza niezaleno Kocioa, osobliwie wolno chrzecijanina. Wskazujc,
e edykt zwrcony jest przeciwko Bogu,
Grzegorz przypomina znaczco, e niebiosa
day miociwym wadcom panowanie nad
wszystkimi ludmi, by wspierali dcych do
dobrego, by droga do nieba wiodca staa
si szersz oraz by krlestwo ziemskie suyo krlestwu niebieskiemu5. W wypowiedzi tej da wic wyraz stanowisku wyranie
odbiegajcemu od opinii wczeniejszej, eksponujcej czysto negatywne zadania wadzy
wieckiej. Wicej, eksponujc wol pojednania, papie ogosi na Zachodzie edykt cesarski, po raz kolejny zaprotestowa jednak przeciw
wprowadzaniu prawa nie odpowiadajcego woli Boga wszechmocnego, podkrelajc raz jeszcze oczekiwanie uzgadniania treci norm stanowionych z wol Boga, jak si wydaje z reguami znajdowanymi w prawie przez Boga objawionym6. Biskup Rzymu dodawa, e ogaszajc dekret cesarski spenia podwjny obowizek, i wobec wadcy (okazujc si posusznym jego woli),
i wobec Boga jako rda wszelkiego zwierzchnictwa7; w synnej mowie wygoszonej w tym samym 592 r. w oblonym przez Longobardw Rzymie, Grzegorz jako pierwszy papie otwarcie
zakwestionowa jednak zasadno czenia dobra Kocioa i trwaoci Cesarstwa Rzymskiego,
a dokonujc tego wyranie zamanifestowa odrbno obu porzdkw8.
5 w. Grzegorz Wielki, Listy, III,61, prze. J. Czuj, Warszawa 1954, t. I, s. 242.
6 Tame, s. 243-244. Warto zaznaczy, e podobne zakazy formuowali chrzecijascy cesarze od czasw Konstantyna, tyle e dotyczyy one uciekajcych ze suby urzdnikw skarbowych (dekurionw); papie Innocenty
I (401-17) i cesarz Justynian I zatwierdzili w zakaz, Maurycy jednak znacznie rozszerzy jego granice, odnoszc
go do wszystkich wojskowych; w odpowiedzi udzielonej cesarzowi w r. 593 Grzegorz Wielki przyznawa, e zakaz
przechodzenia ze suby pastwowej do kocielnej jest suszny, bowiem korzystajcy z tej drogi chc raczej zmienia wiat ni go porzuca, atoli zwraca uwag, e edykt Maurycego zakazuje ludziom czyni tego, co dotd czyni byo im wolno i podkrela, e wadza dana zostaa cesarzowi przez Boga rwnie po to, by wspiera ludzi dcych do dobrego; przesyajc sw odpowied drog prywatn Grzegorz pragn z pewnoci unikn zadranie,
nawet w licie do swego porednika wskazywa na gotowo caowania ladw cesarskich. Wobec oporu cesarza wci potrzebujcego onierzy do prowadzenia licznych wojen, Grzegorz - w ordziu z 597 r. do metropolitw
i biskupw sycylijskich - agodzi interpretacj prawa cesarskiego, napomina biskupw, by dokadnie badali intencje kandydatw do monasterw i nie pozwalali na ich wstpienie do momentu, w ktrym zostan oficjalnie zwolnieni ze suby publicznej (zob. szerzej J. Czuj, Papie Grzegorz Wielki, Warszawa 1948, s. 188-191).
7 Krytykujc dekret Maurycego zwrcony przeciwko Stwrcy wszechrzeczy pisa Grzegorz, e niebiosa day miociwym wadcom panowanie nad wszystkimi ludmi, by wspierali dcych do dobrego, by droga do nieba wiodca staa si szersz, by krlestwo ziemskie suyo krlestwu niebieskiemu (cyt. za: H. Rahner, Koci i pastwo
we wczesnym chrzecijastwie, s. 225).
8 Por. w. Grzegorz Wielki, Listy, t. II, s. 97, i t. IV, s. 200.

Dystynkcja ta jest istotna, papie krytykowa bowiem w Ksidze reguy pasterskiej prawo poddanych do sprzeciwiania si wadcom wieckim, cho sam, nie tylko w tym przypadku,
nie stroni od krytykowania dziaa cesarzy. Podejmujc krytyk nie znajdowa si on w sytuacji, w jakiej pozostawali inni poddani, ktrzy czynw przeoonych nie mogli mieczem ust obcina, nawet gdyby susznie godne byy nagany; krytykujcy cesarza papie nie grzeszy wzgldem przeoonej wadzy, nie by jak ci w podobnym przypadku, ktrzy wykraczajc wzgldem
przeoonych wystpowali tym samym przeciwko samemu Bogu, tj. przeciwko rozporzdzeniu
Tego, ktry ich nad nimi postawi9. Z wypowiedzi tej wynikao ju atoli, e wadca wiecki posiada tytu od Boga i nie opiera swej legitymacji na mocy samego faktu, jak mona byo interpretowa podejcie w. Augustyna. Wyranie wida ju w tej wypowiedzi ujmowanie wadcy
wieckiego w planie zbawczym, jego rol pozytywn w dziele prowadzenia chrzecijan ku Krlestwu Boemu, a nie tylko rol czysto negatywn, odnoszc si do zachowa zewntrznych
czonkw pastwa ziemskiego. Takie ujcie skaniao jednak do przyjcia tezy idcej jeszcze
dalej, do traktowania piastuna wadztwa jako swoistego wychowawcy, ksztatujcego zachowania poddanych nie przez stosowanie przymusu lub zapowied jej stosowania, lecz przez
dawanie przykadu z jednej, wskazywanie waciwych regu postpowania na planie moralnoprawnym. Taki maj bowiem wydwik uwagi Grzegorza o tym, e cesarz, ktry nie jest wsparty adnymi cnotami, krluje jedynie za siebie, a nie z woli najwyszego Rzdcy, e niecnotliwi wadcy nie s przez Boga wezwani, lecz wasn dz zapaleni i jako tacy porywaj raczej
najwyszy urzd, ni go osigaj10. Po niemal dwustu latach od wystpienia Augustyna, Grzegorz, wiadom zapewne treci rozstrzygni z koca V w., podnosi rang rda legitymizacji
z poziomu faktycznoci na poziom normatywny o charakterze moralnym, a nie prawnym
(jak dzi moglibymy rzec). Zmiana ta otwieraa w pewnym zakresie drog ku tezie o ocenianiu dziaa chrzecijaskich wadcw przez tych, ktrzy sprawowali autorytet biskupi. Wida
j jeszcze wyraniej, gdy odczytujemy sowa kolejne: Bo oczy s tymi, ktre na samym obliczu najwyszej godnoci umieszczone, podjy obowizek upatrywania drogi; te za czci, ktre nastpnie tkwi za nimi, nazywaj si plecami. Gdy wic oczy s zamione, grzbiet si zgina, poniewa gdy trac wiato wiedzy ci, ktrzy id naprzd, to oczywicie ci, ktrzy za nimi
id, zginaj si do dwigania grzechowych ciarw11. Zamienie oczu tych, ktrzy zapaleni wasn dz nie osigaj najwyszego urzdu, lecz go porywaj, niezwykle wyranie ukazuj ju przecie rnic midzy tymi, ktrzy wspieraj legitymacj na wietle wiedzy kojarzonym z bliskoci do Boga, i tymi, ktrzy pozostaj w obszarze faktycznoci, urzd jedynie
porywaj, w ten sposb dajc przykad poddanym, by take w postpowaniu wasnym pozostawali na poziomie faktycznoci. Grzegorz uznaje ponadto, e wadcy, ktrzy nie realizuj istoty wadzy, odsuwaj (by nie rzec: neguj) Bosk jej proweniencj, dopeniajc t tez
inn, i odsunicie to jest nastpstwem ich pychy. Wada ta bya w jego ujciu najwiksz saboci nie tylko panujcych, ale take ich poddanych, chrzecijaskich wszak, posikujcych si
w swych postanowieniach przykadem przywdcw.
Jednak mimo wiadomoci, i pycha jest powodem bdnych zachowa tych, ktrzy piastujc wadztwo neguj jego istot, papie z pewnoci nie potpia wadzy jako takiej, uznawa bowiem jej zasadniczo bosk proweniencj, cho wprowadza zastrzeenie o wielkiej doniosoci, gdy eksponowa moliwo zanegowania tej proweniencji. Swoiste przeniesienie
czy podniesienie moralne wadztwa, ktre byo udziaem Grzegorza Wielkiego, prowadzi9 Papie Grzegorz Wielki, Ksiga reguy pasterskiej III,IV, przek. J. Czuj, Pisma Ojcw Kocioa, t. XXII, Pozna
1948, s. 95-96.
10 Ksiga reguy pasterskiej, I,I, s. 5.
11 Ksiga reguy..., I,I, s. 6-7.

o do wyeksponowania nade wszystko wartoci moralnej ich piastunw: papie chcia chroni przed podaniem sabo [ich] serc, ostrzegajc, aby jacy bd niedoskonali nie wayli si
wdziera na szczyt urzdu, raz jeszcze zaznaczajc, by ci, ktrzy na rwni stoj, nie chwiali si
i nie stawiali nogi nad przepaci12. Z drugiej strony, Grzegorz krytykowa tych, ktrzy wezwani, otrzymawszy wyborne dary cnt i wywyszeni byli zaletami dla wiczenia innych; ktrzy nieskazitelni s w pielgnowaniu czystoci, potni si wstrzemiliwoci, karm nauki napenieni, powolnoci cierpliwoci pokorni, dzielnoci powagi podniesieni, wdzikiem pobonoci
uprzejmi, surowoci sprawiedliwoci dokadni, wzbraniaj si przyj najwyszy szczebel kierownictwa i pozbawiaj si darw otrzymanych nie tylko dla siebie, ale i dla innych; jeli wic
wiadectwem umiowania jest troska pasterzowania, przeto ktokolwiek ozdobiony cnotami,
wzbrania si pa trzod Boga, daje dowd, e nie kocha najwyszego pasterza13, rezygnujc
z wasnej woli z ycia kontemplacyjnego, pasterzowania i przedkadajc nad nie pozostawanie
w wiecie penym podliwoci, jakby w nim streszczaa si rzeczywisto ludzka. W pierwszej
kolejnoci podkrelony wic zostaje problem powoania do ycia kontemplacyjnego, przystpowania do stanu kapaskiego tych, ktrzy zostali powoani przez Boga samego. Grzegorz wydobywa ten problem jeszcze wyraniej w odniesieniu do zwierzchnikw duchowych, a zwaszcza
naczelnego kapana (praesulis), ktrego postpowanie miao tak dalece sta wyej ni postpowanie ludu, jak dalece rni si zwyko ycie pasterza od trzody. Trzeba bowiem, aby si
stara skrztnie uwaa, jak wielka konieczno zmusza go do zachowania prawoci, skoro pod
jego osdem lud nazywa si trzod. Musi wic by myl czysty, dziaalnoci znakomity, dyskretny w milczeniu; poyteczny w sowie; wspczuciem kademu bardzo bliski; przed wszystkimi oddany rozmylaniu; dla dobrze czynicych towarzyszem przez skromno; przeciw wystpkom grzeszcych podniesiony przez gorliwo sprawiedliwoci; nie zmniejszajcy z powodu zajcia si rzeczami zewntrznymi troski o rzeczy wewntrzne; nie zaniedbujcy opatrywania potrzeb zewntrznych z powodu troskliwoci o wewntrzne14. W drugiej kolejnoci Grzegorz podejmuje jednak wtek wadcy wieckiego, dodajc znaczce sowa: Kto zatem
jest jeszcze skrpowany ziemskimi pragnieniami, niech si strzee, aby - zapalajc ciej gniew
surowego sdziego - nie sta si dla podwadnych sprawc winy, gdy podoba sobie w stanowisku chway15.
Grzegorz, osobliwie w zwizku z akcj chrystianizacji ludw Zachodu (nie tylko Longobardowie, ktrzy za spraw papiea wyszli z orbity ariaskiej i przyjli katolicyzm, ale take
Anglia16 i inne terytoria niegdy wyjte przez barbarzycw spod zwierzchnictwa cesarskiego
12 Ksiga reguy..., I,IV, s. 13.
13 Ksiga reguy..., I,V, s. 14.
14 Ksiga reguy..., II,I, s. 32.
15 Ksiga reguy..., I,X, s. 25. Twierdzc, e Grzegorz Wielki nie podziela dualistycznej koncepcji w. Gelazego,
lecz szed za w. Augustynem, skoro nie przywoywa doktryny o dwch wadzach i przewadze wadzy duchownej nad wieck (jak mia jakoby gosi Gelazy), Czuj wskazuje, e podobnie jak u biskupa Hippony zy wadca
zsyany jest ludziom za kar i jako taki nie moe by kwestionowany nawet przez wadz duchown; skdind,
tene badacz zwraca uwag, e Grzegorz jedynie okazyjnie wprowadza termin wadza duchowna, np. wwczas,
gdy pisze w Moraliach: Gdy si podejmuje sprawowanie wadzy doczesnej naley z najwiksz troskliwoci czuwa, by umia kady piastujcy j uwaa si za rwnego innym [...]. To rozrnienie peniej poznajemy, jeli patrzymy take na przykady wadzy kocielnej. Zauwaajc, e Grzegorz tylko raz urzeczywistni zapowied obrony
nieprzekraczalnych granic aktywnoci wadzy wieckiej, nie w zasadniczej kwestii stosunku pastwa do Kocioa,
ale z powodu problemu biecej polityki (przy ukadach z Longobardami), Czuj broni jednak papiea przed zarzutem sprzeniewierzenia si zachodniej tradycji (tene, Papie Grzegorz Wielki, s. 192-93).
16 Jak pisze A.M. Piazzoni, wanie na ziemiach brytyjskich (gwnie za spraw akcji ewangelizacyjnej prowadzonej przez Augustyna) nabray ksztatu podstawy ideologiczne tego, co stao si pniej acisk Europ: jej fi-

Rzymu17), podejmowa starania i o udoskonalenie ycia duchowiestwa i wadcw wieckich,


i o ustalenie prymatu papiea w Kociele, przeciwstawiajc si tak pretensjom bizantyjskich
cesarzy do zwierzchnictwa nad nim, jak i prbom zrwnywania patriarchatw i ich zwierzchnikw zgodnie z ide pentarchii (piciu patriarchatw). Protest z czerwca 595 r. przeciw traktowaniu biskupa Rzymu jako jednego z patriarchw uwzgldnia tez, e pryncypat nad caym ludem Boym naley wycznie do Kocioa rzymskiego. Bez wtpienia papieowi
bliska te bya idea poddania pryncypatowi jego Kocioa chrzecijan z krlestw znajdujcych
si poza granicami Cesarstwa, czego wyrazem byo odmienne traktowanie przeze wadcw
wiata zachodniego i cesarzy: o ile wadc Bizancjum zwa papie imieniem pan (dominus),
o tyle wadcw Zachodu okrela mianem swych synw. Zachd sysza gos nowego princepsa, Anglia i Galia pragny si czy z papieem jako ich zwierzchnikiem18, Wschd natomiast
pozostawa odporny na ten gos, a i sam Grzegorz nie wydawa si skania do przeciwstawiania woli cesarskiej woli Boga.
Akcentujc teleologiczn perspektyw okrelajc istot wsplnoty politycznej, uznajc
za w. Gelazym I i w. Izydorem z Sewilli, e piastuni wadzy w tej wsplnocie peni rol suebn wobec Boga jako Jedynego Wadcy, pomagajc poddanym w deniu do waciwego
im celu, papie w. Grzegorz I Wielki gotw by ju na przeomie VI i VII w. gosi, e rzdzcy winni wada wedle Boskiego wzorca, na podobiestwo Tego, ktry wada Pastwem Boym przedgrzechowym. Uwzgldniajc za wymienionymi moment funkcjonalny, eksponowa
znaczc rol duchownych w politycznych wsplnotach chrzecijan widzc w nich narzdzia
Kocioa Boga (ecclesia Dei)19; zdaniem niektrych badaczy Grzegorz gosi ju nawet nadrzdno tej grupy wybranych wzgldem wadcw wieckich. Teza ta nie wydaje si by prawidowa, jeli nadrzdno pojmujemy jako wadz, zwierzchno stosujc przemoc, wymuszajc pewne rozstrzygnicia, wydaje si natomiast waciw, gdy skojarzymy j z lepsz znajomoci adu normatywnego, ktry ma wyznacza wzorce postpowania waciwe chrzecijanom. Znw bowiem naley uwzgldnia znaczenie zwizku midzy perspektyw teleologiczn
i inn perspektyw, perspektyw natury funkcjonalnej, eksponujcej rozmaito funkcji jako
wany element porzdku chrzecijaskiego: nakierowana na plan pozadoczesny, wsplnota
zjonomia bya rzymska, silne ludy, ktre ni rzdziy, byy germaskie, a elementem jednoczcym bya wiara szerzona przez Koci (Historia wyboru papiey, prze. M. Lehnert, Krakw 2004, s. 81); to jednak dopiero akcja nawracania centralnych obszarw kontynentu, take prowadzona z inspiracji papiea Grzegorza, miaa si zakoczy
stworzeniem Europy bdcej nie tylko spadkobierczyni Rzymu uwolnionego od zalenoci od cesarstwa bizantyjskiego, ale nowej duchowej i kulturowej jednoci, ktra cechowa bdzie wieki pniejsze (tame, s. 82).
17 Akcja ewangelizacyjna bya tym istotniejsza, e dawaa biskupowi Rzymu swobod dziaania, ktra nie kcia
si z pretensjami do kontroli nad yciem religijnym na obszarach bizantyjskich, jak tego stale domaga si cesarz,
ani ze wszystkimi kwestiami teologicznymi, ktre na Wschodzie byy nieustannym powodem dyskusji i podziaw
(A.M. Piazzoni, Historia wyboru papiey, s. 81).
18 W tym sensie Walter Ullmann chce nazywa papiea Grzegorza nie tylko przedstawicielem Boga (consul Dei),
ale i ojcem Europy (pater Europae) Medieval Political Thought, s. 38.
19 Badacze zwracaj uwag na wpyw reguy benedyktyskiej na sposb ujmowania problematyki sacerdotium przez papiea, bdcego czonkiem tego zakonu; autorytet, podporzdkowanie i posuszestwo wzgldem
wyszego adu stanowio cech charakterystyczn reguy benedyktyskiej, ktra w wielkiej mierze korespondowaa z rzymskim ujciem autorytetu, a przez to sta si moga (a wzmocniona papieskim nauczaniem staa si
rycho) wanym elementem wypracowywania fundamentw wsplnoty europejskiej. Z perspektywy reguy benedyktyskiej biskup stawa si pater familias diecezji traktowanej jako swoiste regnum, wzgldem ktrego sprawuje on sacrum regimen; duchowiestwo to religiosa militia speniajca polecenia swych przeoonych. Przymus
stosowany przez subdiakonw nie jest dziaaniem przeciw prawu, lecz akcj prawo wspierajc (zob. W. Ullmann,
The Growth of Papal Government in the Middle Ages. A Study in the Ideological Relation of Clerical to Lay Power,
London 1955, s. 40).

doczesna miaa w tym ujciu odzwierciedla hierarchi spoecznoci niebieskiej20. Skoro korporacyjne ciao chrzecijan poczone byo wzem wsplnej wiary, istnienie tych, ktrzy mu
przewodz, stawao si nie tylko kluczem do funkcjonowania wsplnoty, ale take jego istot.
Ci, ktrzy przewodz, stawali jednak w pewnym zakresie w pozycji zajmowanej w Augustynowym projekcie przedgrzechowego Pastwa Boego przez samego Boga. Teza, i upadek wsplnot sprowadzaj li kapani21, uzasadniaa raczej zabiegi okoo odrodzenia ycia duchownych
ni okrelaa granice midzy sfer duchow i sfer wieck lub rozwizywaa konflikt midzy
normami Boga i normami cesarza: normy Boga miay porzdkowa ycie duchowiestwa, dajcego przykad pozostaym wierzcym w Chrystusa; w ujciu Grzegorza nie miay one jednak
waloru, ktry w zepsutym wiecie mona byo przeciwstawi normom stanowionym przez
cesarza, skoro kierunek jego dziaa wci zasadniczo si rni od kierunku dziaa podejmowanych przez duchowiestwo. Wydaje si atoli, e odczytawszy w pewien wielce zajmujcy
sposb dziedzictwo w. Augustyna lub kierujc si poczuciem miosierdzia albo nawet przyjmujc pewien wzorzec ycia chrzecijanina (a moe prawidowe s wszystkie te racje?), Grzegorz, ktry okreli papiea jeszcze przed objciem tej godnoci mianem sugi sug Boych
(servus servorum Dei), eksponowa potrzeb goszenia Ewangelii wszystkim ludom i zgodnie z jej wymaganiami, zgodnie z nakazem mioci pomagania najuboszym. Take w tym zakresie, zarysowujc pewien osobliwy wzorzec zwierzchnika, ktry mia by sug, mia suy
innym, biskup Rzymu przeomu VI/VII w. osabia wraenie wywoywane szczeglnie mocno
w tym czasie przez patriarch Konstantynopola Jana okrelajcego siebie mianem zupenie innym, mianowicie patriarchy ekumenicznego. Problem w tym, e Grzegorz by moe usiowa zdj z patriarchy rzymskiego podobne wraenie, osabi wtek polityczny w tym, co zwizane z jego zwierzchnictwem, ukaza je jako czysto perswazyjne, nie stosujce przymusu, lecz
przyczyniajce si do mnoenia dbr koniecznych dla trwania wszystkich w pokoju i umoliwiajce realizacj wymaga wspomagania blinich. By moe jednak mia on zamys innego rodzaju, uczynienia papiestwa wzorcem nie tylko dla innych patriarchw, ale take dla wadcw
20 By moe rwnie tym czynnikiem naley tumaczy dbao, z jak Grzegorz administrowa ziemiami nalecymi do tzw. Patrymonium w. Piotra (m.in. Sycylia i Kampania, ale take Dalmacja, Galia i Afryka). Rezultatem
jego dziaa byo przejcie i sprawowanie kompletnej kontroli nad Rzymem i jego okolicami, ktre nabieray coraz bardziej znamion pastwa rzdzonego przez papiea. W ten sposb [Grzegorz] nadrabia cakowit nieudolno administracyjn przedstawicieli cesarza i brak konkretnego zainteresowania, jakie dwr bizantyjski okazywa
dawnej stolicy (A.M. Piazzoni, Historia wyboru papiey, s. 80).
21 Papie zauwaa, e cho wielu jest kapanw, niewielu gorliwie spenia swe powinnoci; wskazuje, e wielu
jest takich (duchownych), ktrzy ujwszy rzdy zapalaj si dz krzywdzenia podwadnych, surowo wobec nich
wystpuj i szkodz tym, ktrym winni pomaga. A poniewa nie maj serdecznej mioci, chc uchodzi za panw nie uznajc si wcale za ojcw; pokorne stanowisko zamieniaj na miejsce swego wywyszenia i cho niekiedy zewntrznie okazuj si askawi, to wewntrznie si sro. Napomina tedy wszystkich kapanw: Kto bowiem
przyjmuje obowizek nauczania, nie powinien czyni nic zego, owszem cierpliwie je znosi, aby sw agodnoci
uspokoi zo rozwcieczonych i przez rany, jakich sam doznaje, leczy rany grzesznikw (...). Zwierzchnik wtedy
naleycie spenia ten obowizek, kiedy siebie mioci wasn nie kocha, niczego nie pragnie, co jest z tego wiata
i swego ducha nie obcia ciarem ziemskich poda (Homilia XVI. Goszona do ludu w bazylice witego Jana
zwanej Konstantysk w pierwsz niedziel Czterdziestnicy, [w:] Homilie na Ewangelie, przek. W. Szodrski, Warszawa 1969, ss. 102-04). Kapani s sol ziemi zaprawiajc serca suchaczy, ale mog ni by jedynie wwczas,
gdy sowo wspieraj czynami, gdy postpuj w dobrem, ale i gdy podejmuj starania o ulepszenie ycia blinich; kapani s niby supy w Kociele, oni podtrzymuj gmach Kocioa, i w adnym razie nie powinni czyni tego,
o czym wie Grzegorz: nie powinni kupczy sakramentami i gromadzi dbr doczesnych dla siebie. Krytyce symonii
towarzyszy przy tym uwaga Grzegorza, e herezj t potpiaj kanony, nakazujce pozbawia kapaskiego urzdu tych, ktrzy za udzielanie wice pobieraj zapat (tame, s. 108). Zapowied wanego problemu symonii,
z ktrym boryka si bd zwolennicy reformy Kocioa na przeomie tysicleci, pojawia si ju u papiea VII w.,
lecz pojawia si nie tyle jako powana kwestia w zakresie relacji midzy obu wadzami, co jako kwestia istotna dla
jednego stanu, ktry winien dba o czysto zamiarw i chwalebno dziaa.

wieckich, ktrych mg postrzega jako wezwanych do naladowania biskupa Rzymu w dzieach miosierdzia i dbaoci o to, co wsplne wszystkim obywatelom lub powiedzmy bardziej
adekwatnie poddanych. Wydaje si bowiem, e wasnymi czynami poucza on o potrzebie
bezinteresownoci w zabiegach okoo dobra wsplnego i o potrzebie wspomagania wasnymi
dobrami tych, ktrzy ich potrzebuj.
I jeszcze jeden istotny wtek, na ktry zwracaj uwag nie tyle historycy albo nawet
historycy myli politycznej, ile badacze dziejw teologii redniowiecznej. Jaroslav Pelikan
wskazuje np., e w sporze trwajcym od VI w. wyranie akcentowana jest ju na Zachodzie
niszo Starego Testamentu w stosunku do Ewangelii, zwaszcza gdy idzie o ustalanie standardw etycznych; nie wydawao si rzecz suszn, jak si wydaje rwnie Grzegorzowi I,
przywoywa okruciestw Izraelitw wobec ich wrogw na usprawiedliwienie podobnych potwornoci, poniewa to, co niegdy byo zalecane, teraz nie mogo nawet uzyska przyzwolenia,
a wraz z narodzeniem Chrystusa wojny ustay na caym wiecie22. Sowa ostatnie, przywoane przez autora z dziea Jana z Toledo, pisarza nieco pniejszego, bliskie byy zapewne biskupowi Rzymu wpisujcemu si w refleksj teologiczn przeomu VI i VII w., t, ktra jak
u w. Izydora z Sewilli bdzie ju pena nie tylko apeli o zachowywanie pokoju w spoecznoci
chrzecijan, ale i postulatw trwania przy niezmienionych prawdach wiary i niezmiennych standardach etycznych; refleksja ta bdzie ju rwnie przepeniona informacjami o tym, e wadza
w Kociele wskazujca nie tylko zasady ycia chrzecijan, ale i zasady wierzenia, przypisana jest apostoom Boga, ktrzy nie nios wierzcym wynikw wasnej refleksji, lecz wiernie
przekazuj nauk otrzyman od Chrystusa (tak wanie Izydor z Sewilli). Tym samym jednak
refleksja tego czasu jednoznacznie ogaszaa, e nie moe by sprzecznoci ani w Pimie, ani
w nauczaniu apostolskim, wczajc w nie take nauczanie w. Pawa. Uznawano za aksjomat,
i naley rozumie dwa prawdziwe zdania Pana w taki sposb, e w ogle nie orzekamy o nich
adnych sprzecznoci (Pelikan za Julianem z Toledo); uznano te, e musi istnie zgodno
midzy Pismem a tradycj, w zwizku z czym naleao w interpretacji Biblii uwzgldnia autorytet witych Ojcw i katolickich doktorw rozjaniajcych tre wiary katolickiej. Duch
wity przemawia nie tylko przez prorokw i kapanw Starego Testamentu oraz wszystkich
doktorw Kocioa powszechnego, ale take przez biskupw zgromadzonych na soborach.
W szczeglnoci ju za czasw Grzegorza I przyjmowano, e dekrety Soboru w Efezie z 431 r.
i stwierdzenia Ewangelii sytuowa naley na tym samym poziomie, a co za tym idzie mona
byo oba rda wykorzystywa w argumentowaniu przeciwko herezjom, bo mona je byo
wesprze i na autorytecie Pisma witego, i na autorytecie prawd wiary katolickiej ujawnianych przez sobory, jako e oba rda pozostaway w cakowitej harmonii. Prawo i Prorocy Starego Testamentu oraz Ewangelie i Apostoowie w Nowym Testamencie tworzyy natchniony autorytet Kocioa, ale ten autorytet by wsparty dla Kocioa przez tradycj starszych i wielkie
dziea Ojcw, a moemy te doda ju, e nadto przez orzeczenia soborowe. Istotne jest jednak i to, e podczas gdy pniejsze stulecia miay postawi autorytet Pisma w opozycji do autorytetu Kocioa i tradycji, to charakterystyczn cech integralnoci tradycji katolickiej byo jak
to zostao przyjte w VII i VIII wieku na Zachodzie e wszelk tak opozycj uwaano z gry
za nie do pomylenia23.
Znajdujemy u Grzegorza wiele elementw istotnych dla rozwoju interesujcej nas relacji;
po pierwsze, mocno akcentuje on istnienie dwch adw, zabiegajc o czysto adu ducho-

22 J. Pelikan, Tradycja chrzecijaska. Historia rozwoju doktryny, t. III: Rozwj teologii redniowiecznej (6001300), prze. J. Pociej, Krakw 2009, s. 44.
23 Tame, s. 48.

wego24, ale i w nawizaniu do przed chwil zakoczonych rozwaa (zwaszcza wspartych


wagami oglnymi o utrwalajcej si w VII i VIII w. wanie na Zachodzie koncepcji integralnoci tradycji katolickiej) czynic go niejakim punktem odniesienia dla planu wieckiego i jego
zwierzchnikw; po drugie, nawizujc do dominujcej w patrystyce opcji (znajdowanej m.in.
u Laktancjusza i w. Augustyna), twierdzi, e czowiek ma skonno do ycia spoecznego i e
z natury ludzie s sobie rwni, goszc zarazem, e ju w tym stanie istniaa hierarchia, skoro twierdzi w jednym z listw, i nawet bezgrzeszni anioowie przynale do adu hierarchicznego opartego na zasadzie dobrowolnej ulegoci mdrzejszym zwierzchnikom. Teza ta, obecna ju u Seneki, Posidoniusza i Augustyna, uzasadnia twierdzenie, i w stanie natury nie byo
wadzy uciekajcej si do przemocy, e tego rodzaju instytucja pojawia si dopiero po upadku czowieka. Teza ta, znw jak u Augustyna i Izydora z Sewilli (ktry mia dokona istotnego
dziea stopienia elementw germaskich i rzymskich na fundamencie chrzecijastwa25) czya si u papiea z tez inn, i dobrego wadc Bg ustanawia w odpowiedzi na dziaania dobrej
wsplnoty (sugerowaoby to, i Grzegorz I wicej dba o wyksztacenie mioci u poddanych ni
u ich wadcw, a moe jednak zabiega o jedno i drugie?), zego za w odpowiedzi na dziaania wsplnoty zoonej z wystpnych, by z Jego polecenia zostali oni ukarani. Z tego twierdzenia wywodzi on nie tylko dystynkcj wadzy i wadcy, ale take wniosek, e kady wadca (i dobry, i zy) winien by respektowany jako ustanowiony przez Boga, a opr nawet przeciwko tyranowi jest rwnoznaczny ze sprzeciwem wobec woli Boga; wniosek zatem, ktry do jednoznacznie wskazuje na Bosk proweniencj ju nie tylko wadzy w sensie przedmiotowym, ale
i w sensie podmiotowym.
Opcja Grzegorza I Wielkiego traktowana jest przez wielu badaczy jako bardziej skrajna,
bardziej nawet jednoznaczna ni ta, ktra stanie si udziaem XVI i XVII-wiecznych zwolennikw koncepcji Boskiego uprawnienia krlw. Z listw papiea zdaje si jednak wynika, e
by on skonny publikowa zarzdzenia cesarskie przeczce obowizujcym prawom i kanonom, posuwajc si w uszanowaniu dla wadcy wieckiego tak daleko, jak niewielu biskupw
Rzymu. Jak sdz niektrzy badacze, zrywa on tym samym cigo tradycji rozwijanej na Zachodzie, po ktr sigaa przed nim wikszo Ojcw Kocioa nawizujc do przedchrzecijaskich koncepcji rzymskich prawnikw26, wzmocnionych w wielkim stopniu doktryn podwjnej lojalnoci. Z pewnoci Grzegorz zrywa cigo tradycji rzymskiej w tym jej aspekcie,
ktry dotyczy ludu jako rda wadzy w pastwie, podejmujc skrajn interpretacj tezy
o bezporednio Boskich penomocnictwach wadcy przyjmowan wczeniej przez nielicznych
Ojcw Kocioa (np. przez Euzebiusza z Cezarei i Optata). Warto jednak zaznaczy, e skoro
w jego ju czasach utwierdzano na Zachodzie tez o tym, e sprzeczno midzy Pismem a Kocioem nie jest moliwa, poniewa Koci jako oblubienica Chrystusa, witynia Najwyszego i miasto wielkiego Krla kwitnie z tak wielk moc, godnoci i mdroci, e nie moe by
podbity przez adnego wroga ani zwiedziony przez adnego przyjaciela (znw z powoaniem
na Juliana z Toledo), to z uwagi na uwagi w. Augustyna wrd przywilejw i tytuw Kocioa pojawia si ten, ktry odsya do pastwa. I cho teza Pelikana, ktrego ustalenia s niezwykle istotne dla zrozumienia przemian zachodzcych w VI i nastpnych stuleciach, o dwch
24 Zauwamy na marginesie, e Grzegorz oddali z kurii rzymskiej wielu wieckich, zastpujc ich mnichami, jakby podkrelajc w ten sposb oddzielno obu adw; z drugiej jednak strony by moe powodem tych decyzji
bya potrzeba zagwarantowania bezinteresownoci (zwizanej z abstrahowaniem od dbr doczesnych) po stronie
tych, ktrzy dziaaj w obrbie Kocioa.
25 A.M. Piazzoni, Historia wyboru papiey, s. 81.
26 Zob. np. R.W. Carlyle, A.J. Carlyle, A History of Mediaeval Political Theory in the West, t. I, Edinburgh 1903,
s. 157 i n.

przeciwstawnych jakoby, a zaprojektowanych przez Augustyna pastwach jest problematyczna, nie tumaczy bowiem naleycie swoistego procesu zbliania tego, co polityczne do tego,
co stanowi normatywny wzorzec dla tamtego, a nawet uniemoliwia zrozumienie takiego procesu, to moemy za nim stwierdzi, i Koci stawa si z wolna swoistym miastem czy pastwem Boym, ktrego waem ochronnym miao by Pismo; i kada z trzech ksig powstaych wanie w VII w. Prognostykw przyszoci przywoywanego ju Juliana z Toledo ukazywaa
w. Augustyna jako autora projektu wyjawiajcego chrzecijask perspektyw normatywnej
schematyzacji dziejw wiata; i kolejna polityczna metafora Kocioa, znacznie lepiej ni
Augustynowe pastwo czy miasto (civitas) osadzona w tekstach biblijnych, mianowicie
krlestwo, stawao si w tym samym czasie kolejnym wanym punktem odniesienia w refleksji Zachodu. Midzy dwoma przyjciami Chrystusa, wcieleniem i sdem ostatecznym, miao
wszak istnie lub zaistnie krlestwo, ale nie ziemskie, lecz realizujce si w Kociele Boym;
Kociele, ktry poprzez rozszerzanie swej wiary i swoich dzie rozprzestrzenia si jako krlestwo
wiary, dostrzemy to stwierdzenie Juliana z Toledo, od czasu wcielenia Chrystusa do czasu
nadchodzcego sdu. Obietnica Chrystusa, e bdzie jad i pi ze swymi uczniami w krlestwie
Ojca, nie odnosia si do milenium ani nawet do nieba, lecz do obecnego Kocioa. Tym samym jednak Koci zosta zrwnany z krlestwem do tego stopnia, e mona byo mwi po
prostu o Jego krlestwie, ktrym jest Koci (tak Ambroy Aupert). Jako miasto czy pastwo
albo i krlestwo Boe, Koci by cile utosamiany z Chrystusem nawet mimo grzesznoci
jego czonkw, cho oczywicie naleao pamita o rnicy midzy nimi jako przedmiotami
wiary. Jak Chrystus za dni swojego ciaa naucza tumy z odzi Piotra, tak teraz d Szymona
stanowi pierwociny Kocioa [Beda Czcigodny] i do dnia dzisiejszego naucza on narody, opierajc si na autorytecie Kocioa [Beatus z Libany]. Te identyfikacje, wraz z akcentowaniem
roli Kocioa rzymskiego jako aktualnej odzi Szymona stan si wkrtce niezwykle istotnym
elementem poszukiwa zwolennikw prymatu Kocioa rzymskiego i jego zwierzchnika papiea; wszak mona byo si powoywa na autorytet Kocioa, o ile by on jeden, gosi jedno nauczanie, stanowi wyraz zgodnoci jednej i powszechnej wsplnoty chrzecijaskiej27.
Przez cay niemal VII w. cesarze wschodni krytycznie odnosili si do stara biskupw Rzymu o uznanie ich pryncypatu w Kociele uniwersalnym. Rycho po mierci Grzegorza I Wielkiego papiestwo znalazo si w sytuacji skrajnej saboci i zasadniczego podporzdkowania
wadzy Bizancjum za rzdw a dziewiciu papiey (Sabiniana, Bonifacego III, Bonifacego IV,
Adeodata I [w. Deusdedita], Bonifacego V, Honoriusza I [podejrzewany o sprzyjanie monoteletyzmowi i monofizytyzmowi], Seweryna, Jana IV i Teodora I), ktrzy przewinli si w cigu 45 lat, jakie dziel mier Grzegorza od wyboru Marcina I (pontyfikat 649-654)28. Biskupi
27 Wszystkie cytaty z: J. Pelikan, Rozwj teologii redniowiecznej, s. 48-51. W wyniku tego, kontynuuje Pelikan, mona byo nawet doj do oskarenia, e Jezus na to przyszed, by zgromadzi Koci, zatem kady, kto zakca jedno witego Kocioa, stara si posun tak daleko, jak tylko mona, by pomniejszy samego Jezusa
(tak Beda Czcigodny). Koci by jeden, utworzony z ydw i pogan, ktrzy zostali zgromadzeni w jednej wierze,
w jeden lud i jedno krlestwo (tym razem za Izydorem z Sewilli). Idc za myl przedstawion przez Cypriana i wielokrotnie wysuwan przez teologw, traktat opatrzony jego imieniem mwi o Kociele jako caodzianej szacie
Chrystusa i oskara schizmatykw o zuchwalstwo bardziej nieposkromione ni u onierzy krzyujcych Chrystusa
[]. Jedno Kocioa powszechnego bya tak zasadnicza dla wiary i ycia chrzecijaskiego, e poza jej wsplnot
wszelka wiara okazywaa si daremna, a wszystkie dobre uczynki pozbawione nagrody; tylko w ramach jednoci Kocioa powszechnego i harmonii religii chrzecijaskiej wiara lub uczynki miay jakkolwiek warto (tame, s. 51-52).
28 A.M. Piazzoni, Historia wyboru papiey, s. 83. By moe przynajmniej czciowym wyjanieniem tego zjawiska jest fakt, e wielu papiey z tego okresu naleao do kultury greckiej [zauwamy jednak, e z papiey ujtych
na licie Piazzoniego tylko ostatni by Grekiem z pochodzenia, pozostali natomiast urodzili si w Italii] bd przebywao w Konstantynopolu w charakterze apokryzariusza, a generalnie idc za przykadem Grzegorza starao si

Rzymu byli w tym czasie traktowani podobnie jak biskupi wschodni, ktrych nominacje musiay by zatwierdzone przez cesarza; take z honorowego prymatu o jake dawnym rodowodzie pozostao niewiele29, skoro patriarcha Konstantynopola Sergiusz by przez trzydzieci lat
najbliszym wsppracownikiem cesarza Herakliusza,
a nawet autorem propozycji, nad dziejami ktrej winnimy si na chwil zatrzyma, by zrozumie przebieg interesujcych wydarze, jakie nastpiy wkrtce. Pamitamy, e monofizytyzm stanowi powany
problem po Soborze Chalcedoskim nade wszystko
w Egipcie (ktry zreszt wkrtce, bo w poowie VII
w., zajm muzumanie), ale take w Azji Mniejszej; e
zwolennicy tej doktryny stawiali nawet pod znakiem
zapytania sam status osoby cesarza, czsto opowiadajc si po stronie wojujcej z nim, zmuszajc dwr
w Konstantynopolu do szukania formu wyznaniowych osabiajcych rozstrzygnicie z Chalcedonu.
W zwizku z tym wanie problemem przedoona
zostaa przez Sergiusza formua przyznajca wprawdzie istnienie dwojakiej natury Chrystusa, uznajca
jednak, i by w Nim jeden tylko pocztek skutecznoci (monoenergetyzm) i jedna wola (monoteletyzm).
Formua ta miaa umoliwi zblienie z monofizytami i odbudow trwaej jednoci religijnej cesarstwa
obejmujcego rwnie patriarchat rzymski. W 634 r.
papie Honoriusz I przyj propozycj Sergiusza. Na
tej podstawie, mimo sprzeciwu m.in. Maksyma Wyznawcy i patriarchy Jerozolimy Sofroniusza wyda
utrzymywa dobre stosunki z dworem cesarskim, rwnie ze wzgldu na niestabiln sytuacj w Italii i niewiarygodno rzdw Longobardw (tame, s. 84). Wspomnijmy nadto, e papie Bonifacy III zgromadzi synod w 607
r., ktry nie tylko ponowi zakaz z 499 r., i za ycia papiea nie mwi si o jego nastpcy, ale take postanowi, i
wybr nowego papiea ma si odby co najmniej trzy dni po pogrzebie zmarego (cho norma ta nie bya respektowana i okres sediswakancji trwa niekiedy kilka miesicy w skrajnym przypadku papiea Seweryna a 20 miesicy trwao oczekiwanie na wymagan dla konsekracji papiea zgod cesarza tame, s. 84).
29 Zauwamy, e Sobr Konstantynopolitaski III z lat 680-681, ktry mia stanowi zwieczenie dziaa cesarza
Konstantyna IV przeciwko monoteletom, posugiwa si jednak stanowiskiem ustalonym uprzednio w tej kwestii
przez biskupw Rzymu Domna i Agatona; Agaton zwoa bowiem synod biskupw Italii, gdzie potpiono monoteletyzm i przesano ustalenia cesarzowi przez legatw w 680 r. Po wielu dyskusjach przyjto na Soborze doktryn
zawart w listach Agatona oraz sformuowano wykad wiary, ktr podpisali uczestniczcy w obradach biskupi
w liczbie 174 oraz imperator. Papie Leon II nie tylko zaaprobowa je osobicie, ale kaza, by podpisali je wszyscy
biskupi zachodni (Dokumenty Soborw Powszechnych. Tekst grecki, aciski, polski. Tom I (325-787), red. A. Baron, H. Pietras, Krakw 2005, s. 307). W tyme dokumencie znajdujemy rwnie wyznanie, i obecny wity i powszechny sobr wita z wycignitymi rkami i z wiar przyjmuje [listown] relacj Agatona, najwitszego i bogosawionego papiea staroytnego Rzymu, przesan do najpoboniejszego i najwierniejszego naszego cesarza
Konstantyna [IV] (tame, s. 315). Dodajmy jednak, e po zakoczeniu obrad Soboru cesarz Konstantyn II Pogonatus odebra swoim braciom koronowanym jeszcze za czasw Kontansa II tytuy i okaleczy ich, rozpoczynajc drog ku ustanowieniu zasady primogenitury w porzdku legitymacyjnym korony wadcw bizantyjskich. Dopiero po
tym i po uzyskaniu wiedzy o woli przyjcia uchwa przez biskupa Rzymu cesarz przesa papieowi Leonowi II akta
VI Soboru Powszechnego do akceptacji, nastpnie za wyrazi zgod na jego konsekracj. By to kolejny przypadek, gdy wybrany dawno ju biskup Rzymu uzyska konieczn akceptacj cesarsk po wielu miesicach oczekiwa
(Leon, wybrany zapewne w lutym 682 r. uzyska akceptacj dopiero w lipcu, a konsekracj w sierpniu tego roku)
zob. szerzej K. Dopieraa, Ksiga papiey, s. 79.

w 638 r. dekret Ekthesis, w ktrym domaga si ostatniego sowa w tej sprawie i nakazywa,
zgodnie ze stylem swych poprzednikw, by wierzy w jedn jedyn wol Chrystusa30. By to akt
przypominajcy synny Henotikon sprzed 150 lat, akt jednoznacznie wskazujcy na stao realizacji przez dwr bizantyjski zamysw tkwicych u podstaw teologii imperialnej czy doktryny cezaropapieskiej. W literaturze wci trwaj spekulacje, czy papie Honoriusz zdawa
sobie spraw z politycznych nastpstw wasnej decyzji. Nie to jednak jest istotne, lecz fakt, i
po jego mierci nowo wybrany biskup Rzymu Seweryn winien by przed uzyskaniem akceptacji jego elekcji od cesarza lub jego egzarchy z Rawenny (niezbdnej do uzyskania konsekracji)
podpisa dekret. Gdy Seweryn odmwi, po 20 miesicach oczekiwania, uzyska jednak zgod cesarsk. Rwnie nastpny biskup Rzymu, Jan IV (pontyfikat 640-642) odmwi przyjcia
dekretu i ogosi potpienie monoteletyzmu na synodzie rzymskim w 641 r. Wspierany przez
Sofroniusza i Maksyma Wyznawc, papie Teodor I (pontyfikat 642-649) zada od nowego
cesarza Konstansa II usunicia Ekthesis z publicznych placw, domagajc si nadto potpienia patriarchy stolicy cesarstwa Pyrrusa (ktry zreszt uroczycie wyrzek si monoteletyzmu
w trakcie pobytu w Rzymie, co ponownie wzmacniao pozycj jego biskupa przynajmniej na
Zachodzie). Wwczas w Bizancjum nowy patriarcha Pawe przekona Konstansa, by wycofa
Ekthesis i wyda w 648 r. kolejny edykt Typos, w ktrym zakazane zostay dalsze dyskusje na
temat woli Chrystusa31. Nastpny papie, nie wymieniony ju w przytoczonym poczcie dziewiciu ulegych wobec cesarza, mianowicie Marcin I (pontyfikat 649-655), by bardziej
stanowczy. Nie tylko nie czeka on na zatwierdzenie swego wyboru, ale nawet nie zwrci si
z prob o to ani do cesarza, ani do jego egzarchy rawenneskiego. Na zwoanym przez niego synodzie, na ktry przybyo wielu biskupw zachodnich i wschodnich, doprowadzi i do stanowczego potpienia monoteletyzmu, i do potpienia cesarskiego edyktu. Wwczas cesarz
kaza uwizi biskupa Rzymu i przewie go do Konstantynopola; wykonujc polecenie, egzarcha formalnie obali biskupa Rzymu i odprawi go do Bizancjum, skd Marcin zosta zesany
na Krym. Nowy papie, w. Eugeniusz I (pontyfikat 654-657) prbowa doprowadzi do ugody
z Bizancjum, dopuszczajc nawet do odczytania w Rzymie formuy zaproponowanej przez patriarch Konstantynopola Piotra, jednak duchowiestwo i wieccy Rzymu sprzeciwili si jej, co
doprowadzio do powtrnej schizmy Zachodu i Wschodu w czasie wielkich podbojw dokonywanych przez Arabw. Dugi pontyfikat w. Witaliana (657-672), take pojednawczo nastawionego wobec zagroonego z wielu stron przez wrogw zewntrznych cesarza, to kolejny
czas prb wypracowania kompromisowej formuy. Cesarz Konstans, wbrew postanowieniom
sprzed stuleci i sprzeciwom papiea, ustanowi jednak wasn decyzj now metropoli w Rawennie, uznajc zarazem, e na wybr metropolity nie ma wpywu biskup Rzymu (mimo e
znajdowaa si ona w jego patriarchacie), podlega on natomiast zatwierdzeniu cesarskiemu.
Po mierci Konstansa, Witalian popar Konstantyna IV Pogonatusa, ktry nie popiera edyktu Typos, i otwarcie gosi nauk o dwch wolach w Chrystusie, potpiajc zarazem patriarch Konstantynopola Jana V. Kolejny papie, Adeodat II (pontyfikat 672-676) nie zgodzi si na
wysanie listu synodalnego do patriarchy Konstantynopola Konstantyna I, za co jego imi zostao usunite z dyptykw, cho zosta on zatwierdzony przez egzarch. W tym okresie Cesar30 A.M. Piazzoni, Historia wyboru papiey, s. 85.
31 Tame, s. 85-86. Pisze Georgij Ostrogorski: Jak poprzednio edykt Herakliusza [Ekthesis], tak teraz nowa ustawa usiowaa, ale w sposb o wiele bardziej wyrany, zatuszowa sporne kwestie przez surowy zakaz jakiejkolwiek
dyskusji nad monoenergetyzmem, a nawet monoteletyzmem. Przekroczenie tego zakazu grozio surowymi karami. Wracano wic w tych spornych zagadnieniach na pozycje sprzed ptora stulecia, gdy Henotikon cesarza Zenona mia uregulowa spraw dwch natur Zbawiciela (). Typos, tak jak swojego czasu Henotikon, nie stworzy
[jednak] adnej podstawy do porozumienia, nie mg bowiem zadowoli ani zwolennikw doktryny ortodoksyjnej,
ani monoteletw (Dzieje Bizancjum, Warszawa 2008, s. 147).

stwo nie ingerowao powaniej w sprawy Zachodu, zagroone przez flot arabsk oblegajc
jego stolic. Za pontyfikatu Donusa (676-678) nie doprowadzono do pojednania z metropoli
Rawenny ani do rozwizania sporu o monoteletyzm; dopiero za w. Agatona (pontyfikat 678681), z pochodzenia Greka, rycho zatwierdzonego przez egzarch Rawenny, mona nie tylko
odnale w jednym z listw cesarza Konstantyna IV Pogonatusa okrelenie papie ekumeniczny, ale take skuteczn prb pogodzenia Rzymu z Rawenn (tamtejszy metropolita mia by
konsekrowany przez papiea i od niego otrzymywa paliusz), nieudan prb zaprzestania zatwierdzania wyboru biskupa Rzymu przez wadz wieck (cesarz odmwi probie Agatona,
a nawet zastrzeg dla siebie prawo zatwierdzania i uzna za niewystarczajc zgod egzarchy rawenneskiego, atoli zgodzi si nie pobiera opat skadanych wczeniej przez elekta egzarsze
po wyborze, a przed zatwierdzeniem32), a wreszcie pomyln prb rozwizania sporu chrystologicznego na Soborze Konstantynopolitaskim III (680-681), ktry potpi nie tylko patriarch
Sergiusza I, ale take biskupa Rzymu Honoriusza I33.
Szsty Sobr Powszechny naley odnotowa, gdy ju opisane wydarzenia znamionuj
istotne zjawisko, do ktrego w kolejnych stuleciach wraca bd polemici, zwaszcza formuujcy stanowisko zwane koncyliaryzmem: Sobr potpi bowiem nie tylko patriarch Konstantynopola, ale take biskupa Rzymu, ktry mia by zgodnie z formuami z poowy V w.
stranikiem ortodoksji, zajmujcym wspart na decyzji samego Chrystusa Stolic Piotrow
jedynym gwarantem niezmiennego trwania treci wiary i tradycji apostolskiej. Nie koniec jednak na tym: pamitamy, e teokracja imperialna uzasadniaa pozycj cesarza mimo opozycji ze strony tych, ktrzy na Zachodzie formuowali doktryn dualistyczn. Uzasadnienie analogiczne podawane jest czsto nie tyle w zwizku z niezwyk aktywnoci cesarza w trakcie
obrad Soboru, ile w zwizku z wydarzeniami, jakie miay miejsce po zoeniu przeze podpisu pod jego uchwaami. Wwczas zebrani biskupi ogosili cesarza opiekunem Kocioa,
a nawet egzeget zasad wiary. Woali: Niech yje cesarz! On to wyjani istot natury Zbawiciela! Boe, zachowaj nam tego, ktry jest wiatem dnia! Cze nowemu Konstantynowi,
nowemu Marcjanowi, nowemu Justynianowi, wieczysta cze! Ty to pognbi heretykw!
(G. Ostrogorsky). Tym samym rola cesarza jako najwyszego zwierzchnika Kocioa zostaa
w peni potwierdzona, konkluduje Dopieraa34. Tene autor podaje jednak rwnie, e papie
w. Leon II (pontyfikat 682-683) dopiero po uzyskaniu zatwierdzenia jego wyboru od cesarza
i konsekracji nastpujcej po tym akcie zatwierdzi uchway soborowe potpiajce monoteletyzm z jednej strony, papiea Honoriusza I, jednego z jego poprzednikw na Stolicy Apostolskiej, z drugiej. Leon potwierdzi je autorytetem w. Piotra w licie z 7 maja 683 r. do cesarza,
odmiennie jednak ni on interpretujc win swego poprzednika, podnoszc bowiem, e nie
uwietni [on] Stolicy Apostolskiej tradycyjn nauk apostolsk, ale przez gnune niedbalstwo
zezwoli na skaenie niesplamionej wiary35.
32 A.M. Piazzoni podaje, e cesarz istotnie zgodzi si nie pobiera kontrybucji w wysokoci trzech tysicy soldw w zocie, ktr papiee pacili w momencie intronizacji od okoo 150 lat, od kiedy w Rawennie panowa Alaryk, jednoczenie jednak zauwaa, e cesarz powierzy egzarsze w Italii ratyfikacj wyboru, by wybrany na papiea mg si intronizowa w krtkim czasie (Historia wyboru papiey, s. 89).
33 Zob. szerzej K. Dopieraa, Ksiga papiey, Pozna 1996, s. 72-78. Epizod kltwy soborowej na Honoriusza wystarczy, by udowodni sabo, jak przeywao [w tym czasie] papiestwo, pisze Piazzoni; bez wtpienia midzy
poow VII wieku a poow wieku VIII panowaa skrajna niestabilno, jeli nie jawny upadek. W tym okresie nastpio po sobie okoo dwudziestu pontyfikatw []. Czsto wybr [papiea] bywa okrelony przez manewry polegajce na daniu upustu swym zwolennikom przez wadz polityczn i wojskow, kiedy indziej uciekano si take
do pienidzy [] Historia wyboru papiey, s. 89-90.
34 K. Dopieraa, Ksiga papiey, s. 78.
35 Tame, s. 79 (z powoaniem na M. Banaszaka). Dodajmy, e za pontyfikatu Leona II cesarz odwoa przywi-

Kolejny papie, w. Benedykt II (pontyfikat 684-685), ktrego elekcj take zatwierdza


cesarz, uzyska od wadcy wieckiego zgod na zatwierdzanie w przyszoci wyboru nowego biskupa Rzymu ponownie przez cesarskiego egzarch rawenneskiego, a nie przez jego
zwierzchnika pozostajcego w Bizancjum. Papie ten nie tylko przywrci wane nie tylko dla
tamtego czasu prawo azylu w kocioach, ale take uzyska zatwierdzenie dekretu soborowego przeciwko monoteletyzmowi (uznanego, jak pamitamy, i przez cesarza, i przez papiea) od
biskupw hiszpaskich na ich zgromadzeniu synodalnym odbytym w Toledo w 684 r. Wybr
kolejnego biskupa, Jana V (pontyfikat 685-686) rozpocz er papiey wschodnich, Grekw
i Syryjczykw (oprcz Grzegorza II), ktrzy mieli kierowa Stolic Apostolsk a do roku 752. Po
jego mierci duchowiestwo wybrao na biskupa Rzymu Piotra, lokalna milicja natomiast Teodora, ostatecznie jednak obie strony zgodziy si na kompromisow kandydatur Konona (pontyfikat 686-687), zatwierdzon przez egzarch. Rwnie po jego mierci pojawio si kilka kandydatur wspieranych przez rnych aktorw uczestniczcych wwczas w wyborach biskupw
Rzymu; znw dokonano bowiem podwjnej elekcji: Paschalisa (ktry ju za ycia Konona zabiega o tron papieski) i po raz drugi Teodora; ostatecznie jednak po raz kolejny zgodzono si
na kompromisowy wybr pochodzcego z rodziny syryjskiej w. Sergiusza I (pontyfikat 687701). Jego elekcj uzna egzarcha, ktry przyby do Rzymu na wezwanie Paschalisa. Sergiusz I
okaza si zdolnym i energicznym papieem, ktry podnis autorytet Kocioa rzymskiego na
Zachodzie. Pocztkowo midzy nim a cesarzem Justynianem II panoway przyjazne stosunki.
Cesarz owiadczy, e akceptuje postanowienia VI Soboru Powszechnego i obniy podatki pacone przez Koci z patrymonium w Italii36. Ale wanie za jego pontyfikatu miay miejsce wy-

darzenia niezwykle istotne dla naszego tematu, zwizane z aktywnoci Justyniana II. Cesarz
zwoa bowiem w 691 r. sobr zwany w bizantyjskiej tradycji kanonicznej penthkte (Quinisextum), tzn. pito-szsty lub trullaski II, jako e mia on by uzupenieniem V i VI Soboru Powszechnego. Na soborze tym ogoszono 102 kanony o charakterze dyscyplinarnym (zakazano
m.in. odbywania niektrych wit, piewania hymnw na cze Dionizosa), ponowiono te postanowienia z Chalcedonu dotyczce rangi i jurysdykcji Konstantynopola w stosunku do Rzymu, wreszcie potpiono niektre praktyki stosowane na Zachodzie, w tym celibat ksiy i polej z 666 r. ustanawiajcy autokefaliczny Koci w Rawennie i nakaza metropolicie-elektowi udanie si do Rzymu
w celu odbycia konsekracji (tame).
36 K. Dopieraa, Ksiga papiey, s. 80-82.

sty (wprowadzono nawet kary za stosowanie praktyk zachodnich, uznajc za ortodoksyjn tylko praktyk Kocioa wschodniego)37. Biskupi Rzymu zostali ponownie uznani tylko za patriarchw Zachodu, ktrzy winni uznawa moc obowizujc dekretw cesarza i suy jako jego
funkcjonariusze nie posiadajcy nawet prawa remonstracji. Znakiem przenoszenia orodka
strzegcego ortodoksji chrzecijaskiej byy jednak zapisy, o ktrych przed chwil wspomnielimy, nawet jednak nie te, ktre wskazyway rang Rzymu, ile te, ktre ukazyway nie Rzym,
lecz Konstantynopol jako instancj czy orodek dbajcy o tre doktrynaln Kocioa majcego stanowi jedno. W ten sposb dopenia si miaa nadzieja bliska od wiekw zwolennikom Kocioa cesarskiego odwoujcym si w istocie do tzw. zasady akomodacji, by w stolicy
zajmowanej przez cesarza istnie mogo centrum dbajce o zachowanie jednoci doktrynalnej,
stanowicej przecie punkt oparcia take dla jednoci politycznej Cesarstwa Bizantyjskiego,
obejmujcego wszak take terytoria pooone na Zachodzie. Nie wida ju idei pentarchii patriarchatw, zna natomiast denie do ich hierarchizacji, z dominujc pozycj Konstantynopola, a nie prowincjonalnego Rzymu w tej strukturze. Uwzgldniajc uwagi formuowane wielekro ju w zwizku z problemami, jakie pojawiay si w rnych czasach i w zwizku z rnymi
okolicznociami, dotyczcymi relacji midzy poszczeglnymi patriarchatami (zwaszcza uwagi
dotyczce 28 kanonu przyjtego w Chalcedonie), a take uwagi dotyczce ustanowienia metropolii w Rawennie, moemy dowodzi, e synod zgromadzony przez Justyniana II mia dopeni tendencj znajdowan 150 lat wczeniej w wystpieniach Justyniana I Wielkiego. Wydaje
si jednak, e cesarz nie tyle pragn postpowa na podobiestwo autorw edyktw Henotikon i Ekthesis wydajc wasne rozstrzygnicia doktrynalne, nie tyle pragn przej prymat
w tym zakresie kosztem wszystkich hierarchw, a nawet w pewnym zakresie kosztem zgromadze biskupw, ile wskaza inn ni Rzym stolic dbajc o zachowanie tosamoci wiary
chrzecijan. Take jednak w tym przypadku, jak w zwizku z Chalcedonem z czasw papiea Leona I, moemy wskaza problematyczno kierunku rozumowania przyjtego przez zwierzchnika wieckiego czy politycznego; rozumiejc jego intencje, osobliwie jake istotn dbao
o oparcie jednoci wsplnoty politycznej na jednoci wyznania, winnimy dostrzec, e biskupi Rzymu od dawna ju wskazywali na zasadniczo odmienne fundamenty, na ktrych wspieraj si pozycj patriarchatw rzymskiego i konstantynopolitaskiego; nie tylko przecie
bronili oni tezy o Piotrowym charakterze trzech tylko patriarchatw (Rzym, Aleksandria i Antiochia, ale nie Konstantynopol), nie tylko wskazywali na szczeglne apostolskie dziedzictwo
wyrniajce Rzym (gdzie dziaali i Piotr, i Pawe), ale take rwnie w formuach okrelajcych gwn tre tzw. doktryny dualistycznej podnosili bezporednio Boski walor ich tylko
stolicy.
Ostatnia racja ta nie moe zosta pominita, jeli prbujemy zrozumie podstawy i znaczenie sprzeciwu, jaki zgosi aktualny w. Piotr, biskup Rzymu w. Sergiusz I, wobec uchwa
przyjtych na soborze pito-szstym zwanym przez katolikw zaledwie synodem; uchwa,
dodajmy, ktre doprowadziy do powstania kolejnej schizmy midzy Rzymem a Konstantynopolem, trwajcej a do 710 r. Sergiusz odmwi bowiem zoenia podpisu pod nimi mimo naciskw ze strony cesarza Justyniana II, ktry nakaza uwizi dwch rzymskich legatw (cho
ci podpisali postanowienia soboru) i zamierza aresztowa Sergiusza i postawi go przed sdem w Konstantynopolu (podobnie jak dziao si przez kilkudziesiciu laty za pontyfikatu Marcina I). Wysannik cesarski nie by w stanie uwizi biskupa Rzymu wobec oporu stawionego
przez lud rzymski oraz wojska Rawenny i Pentapolis, schroni si nawet w komnatach papieskich. Bya to poraka cesarza, ktrego w 695 pozbawiono tronu, obcito mu nos i zesano do

37 Tame, s. 82.

Chersonezu na Krymie, gdzie wczeniej zmar na wygnaniu papie Marcin I38. W zamyle Sergiusza miaa si zapewne zici zapowied Grzegorza I Wielkiego, i Rzym winien stanowi miasto papieskie, opierajce si wadzy cesarzy bizantyjskich, nie podporzdkowane im ani w kwestiach doktrynalnych (choby orzekanych przez Koci w Konstantynopolu majcy za punkt
oparcia rozstrzygnicia cesarskie lub synodalne), ani w kwestiach dyscyplinarnych (rozstrzyganych w sposb uwaczajcy pozycji biskupa Rzymu, wszak kierujcego stolic majc nie ludzkie ani nawet nie tylko apostolskie, ale wrcz Boskie rdo; czy jego zwierzchnika mona byo
tedy stawia przez trybunaem ludzkim choby rezydujcym w stolicy Cesarstwa?). Znaczenia
tych wydarze niepodobna przeceni, zwaszcza jeli zwaymy, e postanowienia soboru pito-szstego miay w zamierzeniu cesarskim znaczenie uniwersalne, odnosiy si take do Zachodu, a nawet wymierzone byy wprost w pryncypat Kocioa rzymskiego i jego zwierzchnika.

38 K. Dopieraa, Ksiga papiey, s. 83. Tene autor podaje, e w. Sergiusz wiadom by chaosu, jaki zapanowa w Bizancjum po wygnaniu Justyniana II, naporu Arabw, ktrzy najechali acisk Afryk i zdobyli Kartagin,
a take utrzymywa poprawne stosunki z krlestwem Frankw i Brytami, bogosawi misj Willibrorda do Fryzw,
wreszcie uporzdkowa relacje w obrbie Kocioa zachodniego z Rawenn i Akwilej.

You might also like