Table of Contents

Strona tytulowa
Strona redakcyjna
Dedykacja
Motto
O oswajaniu od autorki
Izraelski kalejdoskop (zamiast wprowadzenia)
1 Emigrantka z przypadku
Przypisy
Wydawca

ELA SIDI

IZRAEL
OSWOJONY
- FRAGMENT -

Projekt okadki: Magdalena Antoniuk

Redaktor serii: Halina Haajkiewicz

Redakcja techniczna: Zbigniew Katafiasz

Konwersja do formatu elektronicznego: Robert Fritzkowski
Korekta: Katarzyna Szajowska

Fotografowaa na potrzeby ksiki Katarzyna Sikora (http://www.kaskasikora.pl);

niektre zdjcia udostpnili: Hanan Isachar, Jurek Press i autorka
Zdjcia na okadce
Katarzyna Sikora
Daniel Newcombe/Getty Images/Flash Press Media
by Ela Sidi
for this edition by MUZA SA, Warszawa 2013
ISBN 978-83-7758-414-9
Warszawskie Wydawnictwo Literackie
MUZA SA
Warszawa 2013
Wydanie I

Dla Ejala, Maka i Kim

bez nich ta ksika by nie powstaa

 Chod pobawi si ze mn zaproponowa May Ksi. Jestem taki smutny

Nie mog bawi si z tob odpar lis. Nie jestem oswojony.
Ach, przepraszam powiedzia May Ksi. Lecz po namyle dorzuci: Co znaczy oswojony?
Nie jeste tutejszy powiedzia lis. Czego szukasz? []
Szukam przyjaci. Co znaczy oswoi?
Jest to pojcie zupenie zapomniane powiedzia lis. Oswoi znaczy stworzy wizy.
[] Spjrz! Widzisz tam any zboa? Nie jem chleba. Dla mnie zboe jest nieuyteczne. any zboa
nic mi nie mwi. To smutne! Lecz ty masz zociste wosy. Jeli mnie oswoisz, to bdzie cudownie.
Zboe, ktre jest zociste, bdzie mi przypominao ciebie. I bd kocha szum wiatru w zbou
ANTOINE DE SAINT-EXUPRY
May Ksi

(w przekadzie Jana Szwykowskiego)

O oswajaniu od autorki
Izrael przedzielony betonowym murem, szczyccy si najlepsz armi wiata, rzdzony przez
generaw w stanie spoczynku, zapisujcy sw histori staroytnym pismem w kierunku odwrotnym
ni w innych jzykach wiata. Miasta zbudowane na pustyni, tysice kilometrw gumowych rzek
sztucznie doprowadzajcych wod pod kade drzewo. Olepiajce soce, kamienie, popkana
ziemia bez naturalnych lasw, wysokich gr, rzek i jezior. Pastwo tysicletnich tuaczy z caego
wiata licych rany sprzed p wieku i sprzed setek lat, szczycce si osiemnastoletnimi
bohaterami, ktrzy zginli wczoraj w obronie opuszczonego dzisiaj posterunku, poniewa zmienia
si ekipa rzdzca. Kraina, w ktrej w czasach biblijnych chodzio si po wodzie i za ycia
wstpowao do nieba, a dzisiaj chaaty i bobrowe czapki mieszaj si z przezroczystymi
bluzeczkami. Wyspa wrd arabskich krajw i kultury tak maa, e trudno j znale na mapie.
Baagan, krzyk, ktnie, czas, ktry zawsze si spnia, i przekonanie, e nie ma po co si martwi,
bo Bg czuwa nad swoim narodem i ha'kol ihije be'seder wszystko bdzie dobrze. Izrael
pastwo ydowskie, stworzone z myl o ydach, rzdzone przez ydw, wspierane przez ydw,
bronice si pazurami przed zepchniciem do morza.
Kada z izraelskich spoecznoci, wywodzcych si z wielu kultur i tradycji, podzielonych z powodu rnych
jzykw, zwyczajw, pogldw, stara si wytresowa Medinat Israel wedug wasnego modelu. I nikomu si
to nie udaje. Izrael zraniony, nieufny i gotowy na wszystko, staje dba, gryzie kad uwi i nie pozwala si
ujedzi. To raczej on tresuje, ni jest tresowany. A kiedy jaki zdesperowany miaek, ktry nic ju nie ma do
stracenia, sprbuje go okiezna, trzymajc si grzywy z caej siy i smagajc szpicrut, wtedy nie bdzie mu
dane dobrodziejstwo snu. Dniem i noc czuwanie bdzie jego chlebem powszednim, modlitwa do Jahwe jego
wod, a broni sia mini wytresowanych w ucieczce i spoczynku na rozwalonych kirkutach w miejscu
poyczonym u kogo za cen ycia.
Czy z takim krajem mona si oswoi? Nie jestem pewna.
Wraz z latami upywajcymi mi w Izraelu utwierdzam si w przekonaniu, e im bardziej si do niego zbliam,
tym lepiej rozumiem, e nie jestem w stanie go oswoi, cho patrzymy ju sobie w oczy i wiemy, co znaczy
nage prenie mini czy zmiana pozycji. Izrael nie sta si dla mnie swojskim krajem, w peni
akceptowanym, miym jak ciepe kapcie w zimowy dzie w izraelskich mieszkaniach bez centralnego
ogrzewania, zbudowanych tak, by nie zatrzymyway ciepa. Nadal zachowujemy wobec siebie bezpieczn
odlego, ale niewtpliwie wi ju nas czy.
Moje spotkanie z tym krajem zmienio mnie. Nosz po nim szram. Dzi rana jest ju zagojona. Traktuj j
jak medal za odwag i pamitk z okresu, kiedy nasza wzajemna obco budzia lk, podejrzenia i nawet
agresj. Izrael sta mi si bliski, a jego los bardzo wany. Moje dzieci yj z nim w przyjani. Dlatego wiem:
aby si z nim oswoi, trzeba si tu urodzi, cierpliwie poznawa, przyblia, poczu zapach, wyczu ksztat,
posucha gosu, posmakowa sodyczy i znie gorycz. Naley pamita, e nie z kadym lubi si spoufala.
Chciaabym, aby moja ksika pozwolia czytelnikom postawi pierwszy krok w procesie oswajania si z
Izraelem i ydami bez idealizacji, ale rwnie bez demonizowania, bo taka jest cena poznania.

Izraelski kalejdoskop
(zamiast wprowadzenia)
Od czasu, kiedy w Krakowie usyszaam usunego hotelarza proponujcego turycie pokoiczek z
widoczkiem na Waweleczek, jestem podejrzliwa wobec wszelkich zdrobnie. Dopiero jednak w
Izraelu, gdzie zamieszkaam w 1991 roku, mogam si uwolni od niezrcznej, dziecinnej formy
swojego imienia i lekkiego zaenowania, ktre zawsze mi towarzyszyo, gdy przedstawiaam siebie,
doros osob, jako El. W Izraelu wszyscy mwi sobie po imieniu. Nie ma tu pa i panw,
poniewa kraj ten budowali w komunach zwanych kibucami syjonistyczno-socjalistyczni pionierzy, a
ci nawet wasnym dzieciom polecali zwraca si do siebie po imieniu, bo mamo i tato byo zbyt
mieszczaskie w ich mniemaniu. W Ziemi witej Ela nie do e brzmi dostojnie, to jeszcze
oznacza, ni mniej, ni wicej, tylko bogini, cho i pistacj. Nie bdc krlow Anglii, swojego
oficjalnego imienia Elbieta uywam tylko formalnie. Izraelczykom bardzo trudno je wymwi i
gdy je sysz, za kadym razem chc koniecznie wiedzie, czy w jzyku polskim s sowa jeszcze
trudniejsze. Odpowiadam z dum: Oczywicie, sprbujcie powtrzy za mn w Szczebrzeszynie
chrzszcz brzmi w trzcinie.
Nazwisko po mu, Sidi, krtkie i dwiczne, nie komplikuje mi ycia. Jest atwe do zapamitania i brzmi
nowoczenie zarwno po polsku, jak i po hebrajsku. Co dowcipniejsi Izraelczycy, znajc mj zawd, zwizany
z komputerami, pytaj: Twoje nazwisko po angielsku pisze si CD, si-di, tak jak dyskietki do komputera, czy
es-di? Tymczasem, aby wyjani jego etymologi, trzeba sign setki lat w przeszo. W bugarskim,
tureckim (ydowska prababcia ma przyjechaa z Bugarii przez stulecia bdcej pod wadaniem Turkw) i
arabskim oznacza ono zarzdc, dowdc, wadc, pana. Tak wic, Drodzy Pastwo, ten tekst pisze dla Was
z Izraela Bogini Pani we wasnej osobie. Powiecie megalomanka! I, mimo pozorw, nie bdziecie mieli racji.
Po pierwsze, nie ja wybraam sobie imi; uczyni to mj ojciec, kierujc si podszeptem babci, Julii
Romanowicz. Po wtre, nim wyszam za m, za mczyzn noszcego jak order imi Ejal oznaczajce
msko i odwag nie wiedziaam, e wyjd za m za Pana. Midzy nami mwic, gdybym nawet przed
laty sprawdzia jego dowd osobisty i tak nie miaabym pojcia, co oznaczaj te wszystkie literki w ksztacie
kolczastego drutu, a teraz ju jest za pno. Lubi swoje imi i nazwisko i nie chciaabym ich zmieni. Poza
tym obecnie nikt tego ode mnie nie da, podczas gdy moi znajomi ydzi, masowo emigrujcy z Polski do
Izraela w latach w latach pidziesitych i szedziesitych, czsto musieli to zrobi, aby zasymilowa si w
nowym rodowisku. A e trudno im byo wyrzec si polskiej czci siebie, do tej pory s Karolem, Zenkiem,
Henrykiem dla polskojzycznych znajomych, a dla Izraelczykw Jaronem, Danim czy Cwim. To wanie oni
mi opowiadali, e i w Polsce zdarzay si podobne sytuacje. Takie choby jak mojego znajomego Judkego
Goldsteina vel Romana Nowakowskiego, yda od wielu pokole, ktrego ojciec, zawodowy oficer, w 1944
roku z frontu przysa onie list:

Kochana Basiu, od dzisiaj jeste ju nie Le Goldstein, tylko Basi Nowakowsk, a nasz synek, od tej
pory nazywa si Roman. Nie ma ju ydw i Polakw, s tylko towarzysze budujcy wiat Polsk
bez uprzedze rasowych i narodowociowych.
Zbigniew Nowakowski, Twj m.
List ten, cho autentyczny (zmieniam tylko imi i nazwisko), przypomina mi o starym dowcipie:
Do urzdu stanu cywilnego przychodzi yd i mwi, e chce zmieni nazwisko.
Na jakie? pyta urzdnik.
Chciabym si nazywa Kowalski.
A jak pan si nazywa teraz?
Malinowski.
No to dlaczego chce je pan zmieni?
Bo widzi pan, jak mnie zapytaj o poprzednie nazwisko, to chc mc odpowiedzie: Malinowski, a
nie Goldstein.
Hebrajskie imiona Izraelczykw urzekaj mnie. Nios ze sob posmak staroytnego wiata. Nic w
tym dziwnego, skoro we wspczesnym Izraelu mwi si prawie tym samym jzykiem hebrajskim,

ktrym posugiwano si na co dzie w czasach inwazji wojsk babiloskiego krla Nabuchodonozora

na Jerozolim, w 597 roku p.n.e. W nazwach wasnych zachowao si wiele archaizmw
wskrzeszonych po przeszo dwch tysicach lat. Tylko sobie to wyobracie: Arie, czyli Lew, oraz
Zeew, Wilk, spotykaj na ulicach Tel Awiwu swoich ssiadw, czteroosobow rodzin: mam Aur
(Hila), z ojcem witem (Szachar), crk wiatem (Or) i synkiem Horyzontem (Ofek). Po drodze
mijaj pani Ptak (Cipora), ktra wybraa si do kawiarni, by tam posiedzie w towarzystwie
Wolnoci (Drora) i Nadziei (Tikwa), pijc espresso podane przez Promie (Keren). Brzmi jak bajka?
W Izraelu wydarza si ona powszechnie, podobnie jak wiele innych dziww. Ha'im ze moce chen
be'ejnejchem?, Czy to wzbudza zachwyt w waszych oczach?, spytaby po hebrajsku Izraelczyk. W
moich tak, cho nigdy nie planowaam swojego ycia z dala od Polski i w najmielszych wizjach
mojej przyszoci Bliski Wschd nigdy si nie pojawia. Zanim na stae zamieszkaam w Izraelu,
dwukrotnie przyjedaam tu jako turystka i za kadym razem wyjedaam z przekonaniem, e nie
jest to kraj, z ktrym potrafiabym si oswoi. Emigracja do Izraela po prostu mi si zdarzya.
Otrzymaam j w lubnym podarunku wraz z mem Izraelczykiem.

Geneza ksiki
Przytrafio si to wanie mnie: nie-ydwce, Polce bez pojcia ani o historii, ani o tradycji judaizmu,
ktry stanowi podstaw identyfikacji narodu ydowskiego i pastwa izraelskiego, jedynego na
caym wiecie, w ktrym judaizm jest religi wikszoci obywateli. Zostaa mi dana moliwo, by
przez ponad dwadziecia lat uczy si tej rzeczywistoci od wewntrz, z perspektywy gojki
mieszkajcej w spoecznoci ydw[*] wieckich. Wysnuta z tego dowiadczenia osobista opowie
o nietypowej izraelskiej rodzinie zoonej z yda, nie-ydwki i dwjki dzieci pokazuje
wspczesny Izrael, nie ten jednak z pierwszych stron gazet, ale ten zwykych ludzi, ktrzy pisz
dzieje kraju, stojc w tumie, nie za na jego czele. Moja narracja prbuje przybliy czytelnikom
unikaln izraelsk wielo wiatw pomieszczonych na maej przestrzeni: niejednolitych,
sprzecznych, kontrastowych i z sob skonfliktowanych. A take wynikajcy std kalejdoskop
postaw, pogldw i tosamoci Izraelczykw.
Nie jest to ksika naukowa. Potrzebn do jej napisania wiedz czerpaam przede wszystkim z wieloletnich
bezporednich obserwacji, z wywiadw i rozmw z Izraelczykami, z ksiek, rodkw masowego przekazu i
internetu. Pokazuje ona skrawek izraelskiej rzeczywistoci[1], powszedniego Izraela maych i wielkich spraw,
kraju, ktry jest nie tylko celem pielgrzymek wyznawcw judaizmu, chrzecijastwa i islamu czy stron
zbrojnego konfliktu izraelsko-palestyskiego, ale i nowoczesnym, najbardziej rozwinitym pod wzgldem
przemysowym i gospodarczym pastwem Bliskiego Wschodu.
Relikty przeszoci, takie jak kapparot, sigajca czasw staroytnych ofiara z koguta, wspistniej tutaj z
nowoczesnymi centrami technologii high-tech, plaa dla homoseksualistw ssiaduje z pla dla
ortodoksyjnych, przestrzegajcych segregacji pciowej ydw i nadal usysze mona, jak za
przedwojennych lat w ydowskich miasteczkach w Polsce, nawoywanie alte zachen[2] pynce z
zapchanego niepotrzebnymi rzeczami wozu cignitego przez wychudzonego konika. Tyle e w dzisiejszym
Izraelu wonica to przewanie Arab, gos nagrany jest na pyt, a stare rzeczy to komputery, pralki
automatyczne i lodwki.

Religia i pastwo
Chocia spoeczestwo izraelskie w wikszoci jest niereligijne, w Izraelu nie ma rozdziau pastwa i
religii. Judaizm jest religi pastwow, a biblijne i talmudyczne prawa zwaszcza koszernoci
przestrzegane s we wszystkich publicznych instytucjach: szkoach, restauracjach, szpitalach,
sklepach, samolotach, w izraelskim wojsku, CaHaL-u[3], i parlamencie Knesecie. W Izraelu sdy
rabinackie, zoone wycznie z mczyzn, rozstrzygaj sprawy wedug liczcych setki, a nawet
tysice lat praw religijnych. To one maj decydujcy gos w sprawach maestwa i rozwodu
rwnie ydw wieckich.
Poczwszy od popoudniowych godzin pitkowych a do sobotniego wieczoru niemoliwe jest, poza Hajf, w
ktrej mieszka spoeczno mieszana arabsko-ydowska, i miejscowociami arabskimi, skorzystanie z

publicznego transportu jego funkcjonowanie zawiesza si na czas witego szabatu. W Jom Kippur w
ydowskich miejscowociach wszystkie restauracje i sklepy zamknite s na dwadziecia pi godzin,
wstrzymana jest wszelka komunikacja na ldzie, w powietrzu i na morzu. Podczas obchodw trwajcego
tydzie wita Pesach nie kupi si pieczywa, bo jest to zabronione prawem religijnym respektowanym przez
pastwo, a poniewa w tym okresie Izraelczycy prawie jednomylnie wybieraj si na wiosenne wycieczki,
nie da si unikn stania w dugich korkach na drogach prowadzcych zarwno na pnoc, jak i na poudnie.
Przyjedajcych do Izraela w Dniu Zagady i w Dniu Pamici mog zaskoczy niezrozumiae sceny: nagle, o
godzinie 10:00, w caym kraju zaczynaj wy syreny. Izraelczycy emeryci, dzieci, kobiety i mczyni
stoj na baczno z pochylon gow w miejscach, w ktrych zasta ich dwik syren: na samym rodku
autostrady, w sklepach, w biurach, szkoach, na szpitalnych korytarzach, w zakadach przemysowych,
restauracjach i na ciekach w parkach. W tym momencie jezdnie z tysicem unieruchomionych
samochodw i zastygymi obok nich sylwetkami ludzi bardziej kojarz si z planem filmowym ni z
prawdziwym yciem, przerwanym na chwil w hodzie zamordowanym w czasie drugiej wojny wiatowej
ydom oraz polegym w obronie ojczyzny onierzom i cywilom. Niektrzy ultraortodoksyjni i
antysyjonistyczni ydzi urzdzaj jednak w tych dniach w parkach radosne pikniki.
W Dzie Niepodlegoci Izraela, kiedy tacami, pokazami sztucznych ogni i muzyk witowane jest
odrodzenie si narodu ydowskiego we wasnym pastwie, nieuznajcy Izraela chasydzi[4] z dynastii Satmar
ostentacyjnie pal flagi izraelskie, wywieszajc w oknach wasne czarne, na znak aoby; podobnie czyni
w swoich miejscowociach ci Arabowie, dla ktrych jest to dzie klski Palestyczykw.

Izrael wydumany i rzeczywisty

W Polsce nazwa Izrael natychmiast przywoa pewnie skojarzenie z konfliktem palestyskoizraelskim na Bliskim Wschodzie, o ktrym pisze si i mwi w telewizji, z pielgrzymkami,
boonarodzeniow pasterk w Betlejem, urod okolic Morza Martwego. A poniewa zdjcia
publikowane w mediach zwykle robione s na ulicach miast Autonomii Palestyskiej, to wanie
one, wraz ze Starym Miastem w Jerozolimie, staroytn topografi Ziemi witej i scenami
biblijnymi, staj si reprezentatywnym wyobraeniem o wspczesnym wygldzie Izraela, mitycznej
krainy pokrytej pustynnym piaskiem. Tymczasem jest to pastwo w peni nowoczesne,
przypominajce kraje europejskie i zarazem bliskowschodnie. Cho cierpi, podobnie jak cay Bliski
Wschd, na chroniczny brak wody, na kadym kroku mona w nim spotka parki, skwery, sztuczne
zbiorniki wodne i mozaiki kwiatw zdobice pobocza drg. Domy otoczone s bujn rolinnoci, a
popularne wrd Izraelczykw ogrody zakada si nie tylko wok prywatnych willi, ale rwnie na
dachach i tarasach wielu budynkw. W caym kraju sadzi si lasy i zagospodarowuje piaszczyste
tereny, nawadniane przez skomplikowane, elektronicznie regulowane systemy wodne,
najnowoczeniejsze na wiecie, pod upraw kwiatw, owocw cytrusowych, tytoniu, baweny,
orzeszkw ziemnych, warzyw i zb. Fikusy hodowane w Polsce w doniczkach tu rozrastaj si do
rozmiaru potnych drzew. Wysadzane s nimi aleje wielu miast, a ich spadajce owoce pokrywaj
chodniki grub warstw miszu pozostawiajcego trudne do wywabienia, podobne do smoy
czarne plamy nieodwracalnie niszczce asfaltow nawierzchni. Wzdu poboczy drg obok fikusw
rosn palmy daktylowe, akacje o tych, czerwonych lub fioletowych kwiatach, wielobarwne azalie
i oliwki o srebrnozielonych liciach. Czsto spotyka si pochodzce z Australii eukaliptusy, ktre
idealnie przystosowuj si do izraelskiego klimatu i dlatego s niemal wszdzie.
W rzece Alexander, w okolicy Netanii, pywaj olbrzymie wie wodne, a na pnocy, w dolinie Hula, raju
ptakw, co roku w drodze z Europy do Afryki zatrzymuje si na krcej lub duej, wylgajc tu mode, ponad
piset milionw (!) ptakw reprezentujcych trzysta dziewidziesit gatunkw. W pustynnym miecie,
Micpe Ramon, zbudowanym na skraju przepaci, nad rozlegym kraterem przypominajcym Wielki Kanion
albo powierzchni Ksiyca, pomidzy blokami mieszkalnymi przechadzaj si dzikie kozice; nad
staroytnymi ruinami Gamli na wzgrzach Golan szybuj stada orw, a najdziwniejsz chyba cech Ziemi
witej jest to, e obok siebie rosn drzewa znane z krajobrazw Afryki, Europy, Australii i Azji. W tym
samym czasie jedne z nich dopiero wypuszczaj pczki, cieszc si wiosn, inne ju rodz dorodne owoce,
jak bywa to latem, jeszcze inne szykuj si do zimy, pozbywajc si lici tu obok drzew kwitncych

pierwszym kwieciem.
Zim w Tel Awiwie nad Morzem rdziemnym mona spdzi miy poranek podobny do majowego w Polsce,
przenie si w listopadowy dzie, szargany porywistym wiatrem i ozibiany niskimi temperaturami w
pooonej na wysokoci Zakopanego Jerozolimie i stamtd, w cigu czterdziestu piciu minut, zjecha do
najniszej depresji wiata nad Morzem Martwym, aby w penym letnim socu kpa si w liskiej i oleistej w
dotyku wodzie. Nazajutrz za na pnocy kraju mona pojedzi na nartach na onieonej grze Hermon
(ostrzegam jednak przed wielogodzinnymi korkami).
Szczeglnie ostronym trzeba by zim nad Morzem Martwym Jam ha'Melach, Morzem Soli, jak je
nazywaj Izraelczycy. Jeli na pobliskich Wzgrzach Judzkich spadnie ulewny deszcz, to wyschnite koryta
okresowych rzek odyj, napeniajc si wod. W terenie pozbawionym rolinnoci, gdzie wystpuj nagie
skay i pytka, gliniasta, drobnoziarnista gleba o niskiej infiltracji, woda nie wsika, tylko z du si spywa w
d, ku Morzu Martwemu, w skoncentrowanych, potnych strumieniach wezbranych rzek. Powstaym w ten
sposb wartkim prdom nie potrafi sprosta nawet ciarwki. Woda, pojawiajca si nagle znikd,
zatopi moe przejcia drogowe, zniszczy mosty i porwa wszystko, co napotka na swojej drodze. Jeli w
tym czasie, korzystajc z piknej pogody nad Morzem Martwym, bdziecie zwiedza jeden z parkw
narodowych czy rezerwatw przyrody, moecie by naraeni na niespodziewane, okresowe pojawienie si
wodospadw spywajcych z wysokoci okoo omiuset metrw na grunt pooony czterysta metrw poniej
poziomu morza. Powd na pustyni, co, co brzmi dla wielu ludzi jak science fiction, w Izraelu nie tylko e si
zdarza kadego roku, ale i czasami zbiera miertelne niwo.

yd, Arab, Izraelczyk

Kwestia tosamoci Izraelczykw ydowskiego pochodzenia gwnych bohaterw mojej ksiki
tych, ktrzy tu przybyli z kadego niemal kraju wiata, s wyznawcami rnych odamw judaizmu,
mwi wieloma jzykami, rni si od siebie mentalnoci, zwyczajami, stosunkiem do religii, jest
pogmatwana i niejednoznaczna. Dzi to oni i ich potomkowie stanowi trzon (siedemdziesit pi
procent wszystkich mieszkacw) wci ksztatujcego si narodu izraelskiego. Obok nich, na tym
samym terytorium, yj mniejszoci wyznaniowe i etniczne: druzyjska, beduiska (pi procent) i
arabska (dwadziecia procent)[5]. Cz Arabw uwaa si za Palestyczykw (wikszo ma
obywatelstwo izraelskie), ale Izraelczycy wszystkich nazywaj Arabami izraelskimi.
Sami Izraelczycy okrelaj si poprzez przynaleno do narodu ydowskiego i zarazem izraelskiego, a
czsto i tego, w ktrym yli oni sami i ich przodkowie urodzeni w diasporze, poniewa s przekonani, e to
opisuje ich tosamo w specyficzny sposb. Na co dzie w miastach i wioskach zamieszkanych przez
ludno ydowsk, nie mwi si o sobie: jestemy ydami. Zakada si, e s nimi wszyscy i nie trzeba
tego jako specjalnie podkrela. (Niektrzy ydzi potrafi bezbdnie, po wygldzie, sposobie zachowania i
akcencie, rozpozna arabskich mieszkacw Izraela, co dla postronnych obserwatorw stanowi nie lada
wyzwanie).
W wielu zasadniczych kwestiach, takich jak stopie religijnoci determinujcy styl ycia, pogldy polityczne,
mentalno, stosunek do gojw, czyli nie-ydw, i kwestii palestyskiej, jedna izraelska rodzina (a nawet
poszczeglni jej czonkowie) moe diametralnie rni si od drugiej mieszkajcej za cian w tym samym
budynku, w tym samym miecie. Kategoria ydzi w Izraelu opisuje bowiem spektrum postaw, pogldw i
stylu ycia. Obejmuje nie tylko nalecych do ultraortodoksyjnego odamu judaizmu pejsatych chasydw w
czarnych kapotach i mitnagedw w garniturach, biaych koszulach, czarnych kapeluszach, ale i ydw, u
ktrych jedyn zewntrzn oznak ydowskoci jest szydekowa kipa. ydami s modni dandysi z
niepozorn kip na gowie, niernicy si wiele w sposobie ubierania si czy w stylu ycia od przecitnego
mieszkaca europejskiej metropolii, a take nalecy do narodu ydowskiego ateici oraz ydzi
przestrzegajcy tradycji judaistycznej, chocia nie wszystkich praw religijnych. Izraelczyk-yd pochodzcy z
Maroka czuje si o wiele bardziej zwizany z tym, ktry urodzi si w Iraku czy Algierii, ni z Izraelczykiemydem europejskim. yd wiecki lepiej zrozumie innego wieckiego Izraelczyka ni yda
ultraortodoksyjnego. Z kolei ultraortodoksyjnym ydom europejskim, odseparowanym od laickiego
spoeczestwa, podzielonym na dwory chasydzkie i zwolennikw rnych rabinw oraz przeciwstawiajcych
si im mitnagedw, trudno znale wsplny jzyk z przedstawicielami ortodoksyjnych ydw pochodzcych
spoza Europy. Zwolennik porozumienia z Palestyczykami wietnie porozumie si z kim, kto reprezentuje
izraelsk lewic polityczn i bdzie w ostrym konflikcie z ydem osadnikiem na Zachodnim Brzegu.

yd homoseksualista swobodnie eksponujcy swoj seksualno podczas parad mioci regularnie

organizowanych na ulicach Tel Awiwu i Jerozolimy moe zosta obrzucony kamieniami w ultraortodoksyjnym
Bnei Braku. Kibucnik wychowany w socjalistycznej idei rwnouprawnienia i emancypacji kobiet z oburzeniem
wysucha gosu ydw ultraortodoksyjnych domagajcych si separacji pciowej, a oficer izraelskich si
zbrojnych, yd nalecy do religijno-narodowego odamu judaizmu, nie bdzie mia w kwestii obronnoci
kraju wiele wsplnego z tym Izraelczykiem, ktry zamiast pj do wojska, przez cae dnie studiuje wite
ksigi w oderwaniu od spraw doczesnych.
Niezintegrowane i podzielone wewntrznie spoeczestwo izraelskie jednoczy si gwnie w momencie
zagroenia egzystencji pastwa. Zgodnie z religijnym nakazem, ktry gosi, e wszyscy Izraelici
odpowiedzialni s jeden za drugiego[6], Izraelczycy pochodzenia ydowskiego s solidarni w poczuciu wizi
etnicznej z innymi ydami w diasporze oraz z Izraelczykami przebywajcymi czasowo poza granicami
pastwa.
Izrael do wyborw 2013 roku nalea do nielicznych na wiecie pastw, w ktrych partie polityczne w
kampanii przedwyborczej koncentroway si nie na postulatach ekonomicznych[7], ale na kwestiach
obronnoci i religii. Kiedy tu mwi si o lewicy politycznej, ma si na myli wieckie partie opowiadajce si
za prawem Palestyczykw do suwerennoci i wasnej ziemi; prawica za, zwykle w koalicji z partiami
ultraortodoksyjnymi, jest w tej kwestii bardziej konserwatywna.

Wielo wiatw
W pastwie emigrantw z caego wiata ostre antagonizmy wystpuj pomidzy nowymi olim
chadaszim a sabrami, czyli tymi, ktrzy usadowili si tu przez lata lub ju si tutaj urodzili, a take
tymi o janiejszej skrze a ciemniejszymi, pochodzcymi z krajw arabskich czy z Afryki.
Szczeglnie wyranie wida to na przykadzie ydw z Etiopii mieszkajcych na sabo rozwinitych
peryferiach, gdzie jest wysoki wskanik bezrobocia. Badania przeprowadzone przez ekonomistw
Ereza Sinibra, dziekana Wydziau Ekonomii w Wyszej Szkole Zarzdzania oraz Gila Epsteina z
Uniwersytetu Bar-Ilan wykazay, e zajmuj oni ostatnie miejsce na licie pac: zarabiaj mniej ni
izraelscy Arabowie, ich paca wynosi mniej ni poow redniej. Opublikowany w listopadzie 2009
roku na amach niezalenego dziennika Jedijot Achronot[8] sonda pokazuje, e pidziesit trzy
procent pracodawcw biur reklamy, bankw i firm prawniczych nie zatrudnioby pochodzcego z
Etiopii Izraelczyka z wyszym wyksztaceniem, a siedemdziesit trzy procenty nie daoby mu
awansu.
Olim chadaszim z zacofanych gospodarczo terenw Afryki, najtrudniej asymilujcy si z izraelskim
spoeczestwem, nierzadko staj si w Izraelu przedmiotem jawnej dyskryminacji. Niektre placwki
owiatowe nie chc przyjmowa ich dzieci, a bywa i tak jak w Kiriat Malachi, gdzie w jednej z nowoczesnych
dzielnic w 2012 roku sto dwadziecia rodzin podpisao porozumienie o niesprzedawaniu i niewynajmowaniu
mieszka Etiopczykom, uzasadniajc swoj decyzj jak to okreli komitet mieszkacw brakiem higieny
Etiopczykw oraz faktem, e ich obecno w dzielnicy przyczynia si do obniki cen nieruchomoci[9].
Czasem ma si wraenie, e atwiej zrozumie, kto jest przeciwko komu i dlaczego, ni kto jest z kim. Sami
ydzi s zreszt tego wiadomi, czemu daj wyraz w autoironicznym dowcipie:

Na bezludn wysp przypywa statek i odnajduje tam Izraelczyka. Uszczliwiony rozbitek pokazuje
kapitanowi, czego dokona w cigu dziesiciu lat pobytu na wyspie. Najbardziej chwali si trzema
niepozornymi barakami.
Prosz si dobrze przyjrze mwi tu zbudowaem trzy przepikne synagogi.
Trzy?!? dziwi si kapitan. Po co a trzy?
Jedna dla ydw aszkenazyjskich, druga dla sefardyjskich, a trzecia to ta, do ktrej nie jestem
gotw wej za adn cen.
Izraelscy ydzi od wiekw podzieleni s na dwa gwne odamy: aszkenazyjczykw ydw
pochodzcych z Europy rodkowej i Wschodniej, oraz sefardyjczykw wywodzcych si z
Pwyspu Iberyjskiego (czyci sefardyjczycy) oraz gwnie z obszaru pastw arabskich pooonych
w Afryce Pnocnej, na Bliskim Wschodzie, w Azji rodkowej. Kada spoeczno ma swojego
naczelnego rabina, kada inaczej chwali tego samego Boga, a gbokie rnice midzy nimi

uksztatowaa odmienno etniczna, kulturowa i mentalna. Aby lepiej zrozumie t odrbno,

naley spotka si z sefardyjczykami i aszkenazyjczykami przy jednym stole. W domu moich
znajomych, ydw z Polski, na pytanie, czy chcesz co zje, przyjte jest odpowiada: Nie, nie
jestem godny. A po gbokim namyle dodawa: Moe jednak szklank wody?.
U mamy mojej przyjaciki z Maroka nikt nie pyta, czy kto jest godny. Goci od razu sadza si za st i
czstuje obfitym obiadem, spoywanym wraz z liczn rodzin gospodarzy, ssiadami, bliszymi i dalszymi
krewnymi. W domu aszkenazyjczykw przebojem stou jest gefilte fisz (jidysz), ryba faszerowana, zwykle
karp, szara, delikatna w smaku, zanurzona w trzscej si galarecie, ewentualnie z dodatkiem ugotowanej
marchewki przypominajcej t, jak podaje si w pierwszych zupkach niemowlakom. W domu sefardyjskim
gwiazd stou jest rybna potrawa zwana chraime, zwykle przygotowywana z ryby o poetyckiej nazwie
ksiniczka Nilu: dramatycznie czerwona od sosu z pomidorw i czerwonej papryki, doprawiona
mnstwem przypraw, palca usta i pachnca intensywnie kolendr.
Aszkenazyjska pani domu wystawia na st bogat zastaw, wieczki, kwiaty i zaledwie kilka, tych samych
co zawsze, potraw. Bro Boe, nie za duo, by si nie zmarnowao. Gocie zamiast rozmawia celebruj
jedzenie i suchaj koncertu. St sefardyjskiej gospodyni ugina si od rozmaitego rodzaju kolorowych
saatek, zwykle ostro przyprawionych, kilku gatunkw mis, ryb oraz obfitoci rozmaitych kolorowych
dodatkw. Niewane, czy potrawy sta bd w garnku na stole lub zostan wyoone na papierowe talerze.
Koniecznie musi ich by duo, by wszyscy mieli w czym wybiera, czuli si nasyceni i gono wychwalali
dania oraz pracowit gospodyni, ktra zawsze gotowa jest pracowa dzie i noc, aby zadowoli innych.
Wszyscy Izraelczycy s co do tego zgodni: jeli nawet kuchnia aszkenazyjska nie odwouje si do
powonienia, a sefardyjska zabija smak, to obie dopeniaj si wzajemnie, tworzc mieszank prawdziwie
izraelsk.

Wybrakowane puzzle
Powstae w 1948 roku mode pastwo emigrantw z caego wiata nadal tworzy si i cigle zmienia.
Mwi si tu w trzydziestu trzech jzykach. Jzyk hebrajski i arabski maj rang jzykw
urzdowych, ale bez problemu mona si te porozumie po angielsku i rosyjsku. Za to na kurs
jidysz[10] jedzie si do Polski. Pogmatwany, zdezintegrowany Izrael zadziwia, fascynuje i
prowokuje sprzeczne opinie. I cho wszystko to przywodzi na myl wybrakowane puzzle, okazuje
si, e owe niepasujce do siebie kawaki, upchnite w jednym pudle, ukadaj si, o dziwo, w
niepowtarzaln cao.
Kontrasty wystpuj w kadym pastwie. W Izraelu, i to jest ewenement, s one przewodni zasad
rzeczywistoci uporzdkowanej wedug nakadajcych si na siebie konfliktw. Jak w anegdocie, w ktrej do
rabina przychodzi ze skarg na swojego aszkenazyjskiego ssiada yd sefardyjski. Rabin po wysuchaniu go
owiadcza: masz racj!. Wkrtce pojawia si u niego aszkenazyjczyk z kontrargumentami. Rabin i jemu
przyznaje racj. Przysuchujcy si caemu zdarzeniu ucze rabina zwraca si z pretensj do swego
nauczyciela: Rabbi nie mona jednoczenie przyznawa racji dwu przeciwstawnym stanowiskom. I ty
masz racj, odpowiada na to rabin z pewnoci w gosie.

1
Emigrantka z przypadku
Przepraszam, czy kto kiedykolwiek widzia yda?
Pierwszego yda poznaam, majc kilka lat. Nazywa si Herod i jako krl ydowski znany by pod
przydomkiem Wielki[11]. Do czasu, gdy grudniow por usyszaam o dokonanej na jego rozkaz
zbrodni rzezi chopcw liczcych nie wicej ni dwa lata nigdy nie mylaam, e doroli mog si
obawia dzieci, i to w wieku niemowlcym.
O drugim, powitym w obie synu cieli z Nazaretu, do ktrego modliy si nawet osio i w, syszaam przez
cae ycie, ale jako wbrew wiadectwu ewangelistw Mateusza i ukasza nie uwaaam go za yda,
poniewa wedle mojej wiedzy jego matka bya Krlow Polski.
W liceum yd Jankiel w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza zagra mi koncert. Na planie filmowym Ziemi
Obiecanej Andrzeja Wajdy pierwszy raz zobaczyam panw w czarnych chaatach z pejsami, a czytajc
Isaaca Bashevisa Singera wyobraaam sobie, szczeg po szczegle, ydowski wiat synagog, furmanek z
rozgadanymi handlarzami, taczcych na ulicy chasydw, nawiedzone Rachele widujce szatana i
pokutujcych cadykw, czekajcych na Mesjasza. Odkryam te pasje utajone ydowskiego lekarza,
Zygmunta Freuda, i zowieszcz nazw Zagada.
Majc pitnacie lat, zakochaam si w kim, kto pochodzi z ydowskiej rodziny, cho by katolikiem.
Nazywa si Bolesaw Lemian i pisa moje ulubione wiersze. On to pierwszy zapodziany po gow w
malinowym chruniaku, pokazujc mi zachmania pajczyn, wzbudzi we mnie poetyckie emocje i
przedstawi garbatej mierci.
Kiedy studiowaam w Gdasku, caymi dniami chodziy mi po gowie piosenki grajcego na dachu skrzypka,
a nocami, po lekturze pamitnikw Ocalonych sceny z ksiek wracay do mnie tak realne, e byam pewna,
e to ja jestem zamknit w getcie ydwk i zamiast niegu spada na mnie z nieba biae pierze z
rozprutych poduszek.
W moim ocenzurowanym dziecistwie i modoci o ydach nie pisao si zbyt wiele ani nie mwio
przynajmniej w moim rodowisku. Do dwudziestego trzeciego roku ycia nie widziaam ani jednego ywego
yda i nie znaam te nikogo, kto by go zna. Dla mnie ydzi, podobnie jak Rzymianie czy dinozaury, naleeli
do historycznej przeszoci. Byli mitycznym postaciami, niegdy yjcymi w moim kraju, z ktrymi u
pocztkw czasu przymierze zawar sam Bg, a pniej nagle tak jak to si przydarzyo Weiserowi
Dawidkowi zniknli w tajemniczy sposb i ju nigdy nikt ich nie widzia a do czasu, kiedy w Polsce zaczto
twierdzi, e kada osobisto znana z prasy czy telewizji ma ydowskie korzenie i kiedy uywaa zupenie
innego nazwiska.
Przez lata studiw nawet przez chwil nie przypuszczaam, e na wykadach przez cay czas siedziaa
niedaleko ode mnie, w rodkowym rzdzie, owa tajemnicza istota zwana ydwk. Nie ta opisana,
namalowana, zagrana przez aktorw, tylko prawdziwa. Z krwi i koci. Gdyby si jej lepiej przyjrzaa,
pewnie od razu odkryaby sekret jej pochodzenia, tak twierdzili znajomi studenci, pytajc mnie z
niedowierzaniem: Naprawd, e wiedziaa, e ona jest ydwk? Zasymilowan, ale jednak! Przecie
wszyscy o tym wiedzieli! Nie zauwaya semickich rysw twarzy?! Nie moga jej przegapi! W kocu sto
dwadziecia osb na roku to nie a tak wiele. Ale jeste roztargniona!, wyrokowano i krcono z
dezaprobat gow.
Spotykaymy si tylko na wykadach, prbowaam si tumaczy, jakby znajomo tego, kto jest, a kto nie
jest ydem, bya regu obowizujc wszystkich Polakw i miaa jakiekolwiek znaczenie. Jej nazwisko nie
brzmiao po polsku, ale dla mnie byo po prostu obce i tyle Bo przecie wiecie, pltaam si
nieprzekonujco. Studiujemy w Gdasku miecie Niemcw, a nie ydw, wic czemu si dziwicie, e
Goldberg[**] wspgrao mi z kamienicami Zierenbergw, Schumannw, Uphagenw czy Steffensw oraz
niemieck nazw miasta: Danzig? Nie mylcie, e nie zauwayam jej egzotycznej urody: falujcych wosw,
migdaowych oczu, podunego ksztatu twarzy, mocno zarysowanych brwi i wskiego, prostego nosa. Mnie
kojarzya si po prostu z bizantyjsk Madonn z katolickich kociow.
Moja madonna o imieniu Ewa w nowym semestrze czsto siadywaa koo mnie na wykadach.
Zaprzyjaniymy si. Pod koniec roku akademickiego, w uniwersyteckim barku, pomidzy jednym a drugim
ykiem herbaty, Ewa spytaa:

 Moe masz ochot wybra si ze mn na wakacje do Izraela? Jad do mojej rodziny w Ramat Ganie.
Zaatwiabym ci zaproszenie i nocleg w mieszkaniu krewnych z Tel Awiwu, ktrzy w tym czasie bd za
granic w Stanach.
Z wraenia poparzyam si herbat. C za pytanie?! Pewnie, e chciaam! Izrael wydawa mi si jednym z
najbardziej egzotycznych miejsc na Ziemi, a ydzi od lat mnie interesowali. Jak mogam przegapi tak
okazj?

Izrael po raz pierwszy

Kiedy pierwszy raz przyleciaam do Izraela, w 1989 roku, lotnisko im. Ben Guriona byo mae,
zatoczone i przestarzae. Funkcjonowao w tym samym miejscu od czasu, gdy je zbudowali
Brytyjczycy w latach trzydziestych XX wieku, w okresie brytyjskiego mandatu nad Palestyn. Mogo
wtedy przyjmowa pi, nie za szesnacie milionw pasaerw rocznie, i nie przypominao w
niczym lotniska dzisiejszego, jednego z najwikszych na Bliskim Wschodzie, nowoczesnego,
zbudowanego z kamienia jerozolimskiego, szka i stali nierdzewnej, z dwoma synagogami, trzema
bankami, liczc dziesi tysicy metrw kwadratowych powierzchni handlow, dwudziestu
czterema ruchomymi mostami powietrznymi czcymi terminal lotniczy bezporednio z
samolotami, zapewniajcymi podrnym wygodne przejcie do budynku portu lotniczego.
Moje ldowanie w czasach przed ogoszeniem przez Airports Council International lotniska im. Ben Guriona
najbardziej przyjaznym na wiecie byo mniej komfortowe. Opuciwszy samolot, musiaam wsi do
autobusu, aby podjecha do sali odpraw paszportowych. W Warszawie temperatura wynosia osiem stopni
Celsjusza i lao. Ubraam si w weniany sweterek z moheru w morskim kolorze, wic kiedy po przylocie
stanam w drzwiach samolotu, uderzya we mnie fala gorcego powietrza, jakbym otworzya wrota piekie.
Instynktownie cofnam si do tyu, nadeptujc komu na nog.
O! Mamy szaraw, ze znawstwem skomentowaa Ewa. Znajomi pisali, e dzisiaj bdzie wyjtkowo gorcy
dzie z wiejcym od pustyni suchym wiatrem. Zapomniaam ci o tym powiedzie, dodaa
usprawiedliwiajco, widzc moj szamotanin ze swetrem. Lubi soce, owiadczyam niezbyt mdrze,
jeli wzi pod uwag fakt, e akurat tego dnia zza grubej zasony kurzu i drobniutkich czsteczek piasku
unoszcych si w powietrzu soca nie byo wida. Byam przeraona upaem o nieznanej dla mnie skali. To
ma by suchy wiatr?, dziwiam si, obserwujc litry potu, jakie moje ciao wydzielao w zwariowanym tempie
z kadego poru skry. O, Boe, przecie ja tu umr z gorca!, pomylaam i nie dajc po sobie niczego
pozna, z min Angielki z Kolonii Indyjskich paradujcej w skwarze w kilku warstwach sukna, zeszam na
pyt lotniska w lepicej si do ciaa koszulce z dugim rkawem. Ju po chwili dostrzegam
angielskojzyczny transparent nad wejciem do budynku portu lotniczego: Welcome to Israel, wiszcy obok
jakiego hebrajskiego tekstu, ktrego za nic nie potrafiabym odczyta. Ewa przetumaczya na jzyk polski
archaiczn sentencj powitania, pasujc bardziej do czasw ydowskiego krla Salomona ni do epoki
nowoczesnego lotniska: Bruchim ha'baim le'Israel Bogosawieni przybywajcy do Izraela. Byam
przekonana, e w pastwie, do ktrego przyleciaam, wszyscy musz by religijni i bogobojni.
Ustawiymy si do odprawy paszportowej. Obok nas w kolejce dla obywateli Izraela staa kobieta ubrana w
starowieck sukienk z dugimi rkawami. Najwyraniej nosia peruk, bo jej wosy o jednolitym kolorze
zbyt idealnie byy uoone i sztywne, by mogy by prawdziwe. Towarzyszy jej pan z brod i pejsami, w
czarnych spodniach, czarnej kapocie, biaych podkolanwkach i w kapeluszu na gowie. Trzymaa za rce
dwch podobnych do siebie chopcw w biaych mskich koszulach z dziwnymi frdzlami ze sznurka po
bokach. Krcone kosmyki wosw, nieproporcjonalne dugie w stosunku do caej fryzury, mieli zaoone za
uszy, na gowach identyczne czarne, aksamitne jarmuki ze zotym wzorem. Wygldali jak replika ojca z
rysunkw typu: znajd pitnacie szczegw rnicych jeden obrazek od drugiego. Brakowao wprawdzie
brody, kapelusza, chaatu i jakich pidziesiciu centymetrw wzrostu, ale poza tym stanowili
pomniejszon kopi dorosego mczyzny. Byam prawie pewna, e s ydami. Najprawdziwszymi, takimi,
jakich opisa Singer. Przypominali mi statystw z filmu historycznego.
To ydzi, prawda? zwrciam si szeptem do mojej towarzyszki podry.
Hmm potwierdzia Ewa.
A tamten chopak w szydekowej jarmuce na gowie, ubrany w dinsy i niebiesk koszulk firmy Nike?
Oczywicie, yd odpowiedziaa Ewa, nie rozumiejc, o co mi chodzi. Przecie jestemy w Izraelu! Prawie
wszyscy ludzie w obsudze lotniska i ci, ktrych zobaczysz po wyjciu z niego, bd ydami! Ci sprzedajcy

w bufecie modzi ludzie i ci sprawdzajcy bagae, ta pani sprztajca lotnisko i ci wszyscy kierowcy
samochodw na ulicy.
Tylu ydw w jednym miejscu?, zdziwiam si w myli. Przecie oprcz tamtej rodziny z kolejki oni nie
wygldaj na ydw! Gdzie podziay si dugie nosy, druciane okulary intelektualistw, uduchowione,
mistyczne oczy synw narodu wybranego? Dlaczego oni gol si, zamiast zapuszcza brody mdrcw i nie
ubieraj si w kaftany ani nie nosz jarmuek? Co to za dziwny jzyk, ktrym mwi? Nie przypomina
adnego znanego mi jzyka!
Powoli dociera do mnie fakt, najbardziej chyba zrozumiay i w nikim oprcz mnie niebudzcy zdziwienia:
skoro to pastwo ydowskie, wanie ydw mona tu spotka, i to masowo. Oczywicie zdawaam sobie z
tego spraw, ale jako nie utosamiaam ich ze wspczesnymi Izraelczykami. Izraelczycy byli dla mnie
jakim nowym tworem narodowym, niemajcym zbyt wiele wsplnego z polskimi ydami, ktrzy kiedy
mieszkali w mojej ojczynie.
W Polsce nawarstwio si wiele stereotypw i nieporozumie wok mieszkacw Izraela. Jedni nie widzieli
zwizku midzy Izraelczykami (nazywanymi przez nich czasami, zgodnie z biblijn terminologi, Izraelitami)
a ydami, traktujc ich jako dwie rne kategorie narodowociowe. Drudzy stawiali znak rwnoci midzy
Izraelczykami a ydami, przenoszc na Izraelczykw swoje pogldy dotyczce ydw polskich. Ci za
funkcjonowali w trzech stereotypowych perspektywach: ydw mitycznych narodu wybranego,
wyjtkowego, wyidealizowanego; ydw symbolu ludu uciskanego, uniwersalnego dogmatu Ofiary i
minionego wiata zgadzonego w drugiej wojnie wiatowej; oraz ydw kozw ofiarnych, obiektw
atakw antysemickich, przedstawicieli dyskryminowanego narodu, ktry obarcza si win za wszystkie
moliwe niepowodzenia, wasn frustracj, le prosperujc gospodark, przegrane wybory, za mier
Chrystusa. Odpowiaday temu trzy postawy wobec owych abstrakcyjnych ydw (nie znao si ich wszak na
co dzie, co uniemoliwiao realistyczn ocen): idealizujca, oparta na fascynacji ydami i bezkrytycznej
ich gloryfikacji, przypisujca im cechy wrcz magiczne; chrzecijasko-wspczujca, wynikajca z empatii
dla krzywdzonych, sabych i cierpicych; antysemicka agresywna, nacechowana nieufnoci, obcoci,
strachem, wrogoci i nienawici.
Pierwsze minuty mojego pobytu w Izraelu uwiadomiy mi, e kwestia ydowskoci i izraelskoci jest o wiele
bardziej skomplikowana i niejednoznaczna, ni mi si wydawao. Do sownika poj zwizanych z ydami
nalecymi do narodu ydowskiego, ktrzy s wyznawcami religii mojeszowej, musiaam doda pojcie
Izraelczycy i to, jak oni sami swoj ydowsko rozumiej.

Zaskoczenie
Ogldanie Izraela z okna wiozcej nas do Tel Awiwu takswki pogbiao moje uczucie zawodu. Na
ulicach nie byo Beduinw na wielbdach ani brodatych mczyzn z pejsami na osiokach.
Przechodnie przypominali wielkomiejski tum w Polsce. Jedyn egzotyk, jakiej mogam si
dopatrzy, stanowi niecodzienny dla mnie widok izraelskich onierzy i onierek uzbrojonych w
amerykaskie karabiny maszynowe M16, a take modych chopcw w sandaach, ubranych po
cywilnemu, i dziewczyn wychodzcych ze sklepw z plastikowymi reklamwkami, ale i z
przewieszonymi przez rami dugimi, sigajcymi im prawie do kostek, karabinami noszonymi
nonszalancko niczym rodzaj torebki.
Zanim wyruszyam do Izraela, byam przekonana, e jad do pustynnego kraju, prymitywnego i
zaniedbanego, z nielicznymi drzewami, bez nowoczesnych drg i wieowcw. Reliktu przeszoci, w ktrym
w kadej chwili moe zacz si wojna, gdzie wicej jest terrorystw i onierzy ni cywilw, a pikne
czarnookie kobiety w otoczonych palmami oazach na pustyni czerpi wod do glinianych dzbankw.
Dopiero tu, na autostradzie, widzc samochody wszystkich wiatowych marek (w Polsce jedzio si w tym
czasie fiacikami, a polonez wielu ludziom wydawa si luksusem), mijajc nowoczesne budynki o miaej
architekturze i luksusowe dzielnice willowe, zrozumiaam, e kraj z moich wyobrae niewiele ma wsplnego
z Izraelem, jaki jawi si przed moimi oczyma. Zdumiona powiewajcymi swobodnie z aut, domw i
przydronych supw flagami z Gwiazd Dawida mnie kojarzya si ona dotd z Szoah albo z aktami
wandalizmu na kolejowych wiaduktach oburzaam si w myli: Skd tu tylu antysemitw? Dlaczego si na
to pozwala?
Mijajc po drodze zielone pola i palmy, przypominajce olbrzymie ananasy czy gigantyczne wyrastajce
ponad ziemi marchewki, mimo wszystko poczuam jednak powiew egzotyki. Miaa cierpki i sodki

jednoczenie zapach z kwaskowat nut. Troch przypomina mi skoszon traw, papierwki tarte na
jabecznik i lekko md sodko gruszek.
Co tak pachnie? spytaam wiozcego nas takswkarza.
Gujawa odpar, wzruszajc ramionami, jakby byo to oczywiste. Co, jeszcze j czu? zapyta,
odwracajc gow w moim kierunku. W jego gosie nie byo drwiny.
Jak mogabym nie poczu czego tak intensywnego?, mylaam. Zapach nachalnie wgryza si w kad
rzecz. Nie potrafiam zdecydowa, czy go lubi czy nie. Mnie wyda si po prostu zapachem Izraela i
dziwiam si, e nie jest to aromat cytrusw.
Tylko troch odpowiedziaam, silc si na grzeczno.
To taki owoc troch podobny do guzowatej gruszki, prawda? spytaa Ewa.
Uhm potwierdzi takswkarz.
Popatrzyam na ni z uznaniem. Ona wiedziaa o tym wiecie znacznie wicej ni ja.
Pikna melodia, oparta na wiertonach typowo wschodnia! zagadnam znowu takswkarza, chcc
zaimponowa Ewie swoj wiedz.
Takie wanie lubi. Jestem z Iraku oywi si kierowca, mody chopak o niadej skrze w trykotowej
koszulce z napisem YES.
Z Iraku? zdziwiam si. I jako Arab nie ma pan problemu ze znalezieniem pracy?
Jaki Arab! Jestem ydem! Mj ojciec by winiem Syjonu w gosie takswkarza momentalnie odezwaa
si irytacja.
yd. Nie Arab!, zanotowaam w pamici. Do tej pory wydawao mi si, e ydzi gwnie pochodz z Polski
lub Europy, a mieszkaj w USA. Jako nikt mi nigdy nie opowiada o ydach z Iraku.
A ta piosenka jest po hebrajsku?
Po hebrajsku odpowiedzia troch ju uspokojony Izraelczyk.
Pikna! Taka melodyjna, rzewna, romantyczna, trafiajca wprost do serca. Pewnie o jakiej tragicznej
mioci? prbujc udobrucha kierowc, przesadzaam z pochwaami.
Nie. To reklama rodkw przeczyszczajcych zimnym tonem poinformowa mnie takswkarz, zmieniajc
program na wiadomoci.

Mio mieszka pod numerem drugim

Staam wanie przed drzwiami wejciowymi do budynku pooonego naprzeciwko parku w Ramat
Ganie. W rku trzymaam ma karteczk z adresem i nazwiskiem rodziny, u ktrej miaam
dorywczo pracowa. Brakowao jednak numeru mieszkania. Tu koo skrzynek na listy wywieszono
wprawdzie spis lokatorw, ale nic z niego nie rozumiaam. Pisany by od prawej do lewej, znakami
podobnymi do wyrytych na nagrobkach ludzi obcej wiary, mieszkajcych kiedy w mojej ojczynie.
Nie potrafiam nic odczyta. Zapukaam do pierwszych zauwaonych drzwi, do ktrych framugi
przymocowany by may poduny pojemnik, jak si pniej dowiedziaam, nazywany przez ydw
mezuz. Otworzya mi wysoka, szczupa kobieta o surowej twarzy i wskich ustach. Nie zrozumiaa
mojego polskiego ani rosyjskiego. Kiedy przeszam na angielski, odwrcia si i zawoaa: Ejal!. I
najwidoczniej przez pomyk (wol nie myle, e z innego powodu) zamkna mi drzwi tu przed
nosem. Nie byam pewna, co powinnam zrobi. Czeka czy sobie pj? Co oznaczao sowo, ktre
powiedziaa? Brzmiao jak imi, cho rwnie dobrze mogo oznacza cokolwiek innego. Na
szczcie, nie musiaam zbyt dugo si zastanawia. Tym razem drzwi otworzy mi mody chopak:
wysoki, szczupy i chyba przystojny, cho nie mog przysic; byam zbyt oniemielona jego
spojrzeniem, by przyjrze mu si uwanie. Zapamitaam tylko jego pocig fizjonomi,
przypominajc Jezusa ze witych obrazw, i brzowe oczy uwanie lustrujce moje
szaroniebieskie. Tego dnia nie wygldaam najlepiej: miaam mocno podkrone po parnej nocy
oczy, wosy zebrane byle jak w kucyk, byam spieczona od soca, ubrana w niezbyt atrakcyjn
bluzk ze ladami potu pod pachami i na dodatek bolaa mnie gowa. Widocznie piam za mao
wody. Pewnie widzi, jak strasznie wygldam, wyjaniam sobie jego przeduajce si milczenie i
bezruch, aujc jednoczenie, e zapukaam do tych, a nie innych drzwi. Stojc tam, wstydziam
si sama przed sob swego zaniedbania i kiepskiej znajomoci angielskiego, ktry widocznie okaza

si niezbyt zrozumiay, skoro chopak nadal nie odpowiada na powtrzone przeze mnie pytanie.
Dopiero po chwili niezrcznej, wlokcej si w nieskoczono ciszy skin gow i bez sowa
poprowadzi mnie na trzecie pitro, do mieszkania po lewej stronie. Zapuka za mnie i odszed bez
poegnania.
Co za gbur!, pomylaam, snob jeden! Nie wysili si nawet na jedno yczliwe sowo czy umiech! Za kogo on
si uwaa? A moe jest niemow?, skorygowaam swoje opinie i zrobio mi si gupio, e mogam tak le
pomyle o biednym kalece.
Ju po latach, kiedy bylimy maestwem i zapytaam Ejala, co sobie wtedy pomyla o mnie w tej bluzce w
wypowiaym kolorze, odpowiedzia mi zwrotem jak z ksikowych romansw: Kiedy tamtego dnia
otworzyem drzwi, zobaczyem przed sob najpikniejsz dziewczyn, jak kiedykolwiek w yciu widziaem, i
z wraenia nie mogem oddycha. Byo to jedno z najbardziej intymnych wyzna, jakich dane byo mi
wysucha (Ejal nie lubi mwi o swoich uczuciach i prawie nigdy tego nie robi). Nie wyjani mi te
przekonujco, dlaczego si wtedy do mnie nie odezwa. Moe dlatego, e od zawsze by milczkiem? Do
czwartego roku ycia nie mwi, cho nie byo po temu adnych fizycznych, emocjonalnych czy psychicznych
powodw. By moe wytumaczenia naleaoby szuka w postawie jego matki wychowanej w skromnej,
ubogiej rodzinie brazylijskiego rabina, spdzajcej czas w domu z dziemi, ktra dobrze gotowaa, dbaa o
czysto i schludne ubrania, ale przeciwna bya wszelkim zbdnym odgosom, wliczajc w to muzyk,
zwierzta i mwienie wykraczajce poza praktyczn konieczno.
Kiedy po kilku godzinach wyszam na parking przed budynkiem, chopak z pierwszego pitra wybra si
wanie my zupenie czysty samochd. Przeszed koo mnie, nie spojrzawszy nawet w moim kierunku.
Podczas kilku moich kolejnych wizyt Ejal krci si koo swojego samochodu, sprawdzajc olej, ilo
powietrza w dtce, jako dwiku w samochodowym radiu i zawsze wanie wychodzi od siebie w
momencie, kiedy pojawiaam si koo jego domu. Tego dnia podszed do mnie z jak star szmat w rku i z
powan min, jakby mia do przeprowadzenia jak finansow transakcj, powiedzia po angielsku (a
jednak potrafi mwi!): Jad na zajcia na uniwersytet do Tel Awiwu (nieprawda, nie mia wtedy zaj).
Moe gdzie ci podwie?.
Tak, wykrztusiam zaskoczona, nie wiedzc, jak wymiga si od propozycji. Z niechci wsiadam do
najczciej spotykanego tam wtedy samochodu marki Subaru, nie przypuszczajc nawet przez chwil, e
przypiecztowuj tym samym swj los i ptora roku pniej, po wyjedzie z Izraela, spotkaniach z Ejalem w
Polsce i podczas kolejnego pobytu w Izraelu, na wasne yczenie wpakuj si w prawdziw wojn, z ktr w
dodatku jako nie-ydwka nie bd miaa nic wsplnego. No, prawie nic, bo Ejal owiadczy mi si dokadnie
w przeddzie zbombardowania Iraku przez amerykaskie lotnictwo i pierwszej wojny w Zatoce Perskiej.

Wojna na wasne yczenie

Giwatajim, gdzie wtedy wynajmowalimy razem z Ejalem mae mieszkanko, opustoszao.
Izraelczykw na ulicach telawiwskiej metropolii, najbardziej zagroonej atakami, prawie nie byo
wida. Wyjechali na prowincj, do rejonw graniczcych z arabskimi osiedlami, gdzie podobno
miao by najbezpieczniej. Ewa mieszkaa ju w tym czasie w Nowym Jorku jako ona Dava,
amerykaskiego yda poznanego w Izraelu tego lata, kiedy przyjechaymy razem do Tel Awiwu.
Znajomi Polacy, przewanie pracujcy w Izraelu na czarno, po pierwszej informacji o
prawdopodobnym ataku wojsk irackich na Ziemi wit wrcili do Polski, podobnie jak wszyscy
turyci. Ejal w wojskowym mundurze wyruszy na stanowisko przeciwlotnicze gdzie koo Hadery.
Wadze Izraela, przewidujc atak na swoje pastwo, wszystkim pozostaym w rejonie zagroenia
mieszkacom poleciy nie opuszcza domw wyposaonych w schrony. Po pustych ulicach miast
wasay si tylko bezdomne koty.
W dziecistwie przeywaam wojn w snach. Niemcy gonili mnie, torturowali, zamykali w obozach
koncentracyjnych. Czsto budziam si z krzykiem. Dzikowaam Bogu, e urodziam si w 1965 roku i mj
koszmar rozwiewa si rankiem. Tym razem nie niam jednak i byam dosownie sama. Bez rodziny,
przyjaci. Na obczynie. Samotne, bezczynne dnie spdzaam w pustym mieszkaniu, ogldajc CNN. W
tamtych dniach nie rozstawaam si z magicznym, tekturowym pudekiem, w ktrym miaam mask gazow,
lekarstwa i zastrzyki z atropiny. Niepokoiam si, ale mimo wszystko udziam, e Irak nie zaatakuje Izraela.
Dlaczego miaby to zrobi?, przekonywaam sama siebie, przecie prowadzi wojn z Iranem i ze Stanami

Zjednoczonymi, a nie z Izraelem! Kiedy nad ranem obudzio mnie dudnienie, wist i wycie syren, wiedziaam
ju, e si myliam. Dom si zatrzs. Baam si, e za chwil runie. Spaday pierwsze Scudy. Siedziaam w
cheder ha'atum pokoju specjalnie uszczelnionym na wypadek uycia broni chemicznej, suchaam
komunikatw radiowych i powtarzanego przejmujcym gosem ostrzeenia: Azaka! Azaka! Hatkafat tilim al
Israel! Alarm! Rakietowy atak na Izrael! W chwili detonacji, stojc w masce gazowej, przyciskaam si
plecami do ciany, prbujc opanowa drenie mini. O wiele bardziej ni mierci baam si przygniecenia
betonem i uwizienia midzy zawalonymi stropami. Byam moda. Lubiam taczy i nie chciaam by
kalek. W Polsce czeka na mnie syn, Maciek, ze zbyt popiesznie zawartego studenckiego maestwa,
ktre szybko si rozsypao. Jemu byam potrzebna.
Po kadym ataku na ulicach pojawiali si ludzie ustawiajcy si przed budkami telefonicznymi. Kady chcia
pozna los swoich najbliszych i jak najszybciej uciec w bardziej osonite miejsce. Ja nie miaam do kogo
dzwoni. Ejal stale zajty by na stanowisku przeciwrakietowym w Haderze, a oprcz niego nie miaam w
Izraelu przyjaci. Gdyby co mi si stao, nikt by tego nawet nie zauway. Dziesiciu dni i dziesiciu nocy,
w wikszoci spdzonych w dusznym cheder ha'atum, nigdy nie zapomn.
Po powrocie Ejala nocne syreny wydaway si mniej zowrogie. Byy ju o wiele rzadsze i nie czyniy takiego
spustoszenia jak na pocztku atakw, a pniej wszystko si uspokoio. Ja jednak nie potrafiam. Nie spaam
po nocach. Kiedy zasypiaam nawet na krtko, budziam si z krzykiem. W mylach wracay do mnie sceny z
atakw i trudno przychodzio mi skoncentrowa si na czymkolwiek. Syreny karetki pogotowia czy policji
sprawiay, e oblewaam si potem ze strachu. Podrygiwaam nerwowo na dwik przekrcania kontaktu
przy zapalaniu wiata, dzwonka u drzwi czy cichego pukania. Byo to nawet zabawne. Ja te sama z siebie
si miaam, ale i zdarzao si, e ze miechu przechodziam w nagy pacz. Byam zmczona Izraelem.
Wiedziaam, e Ejalowi ju nic nie grozi, i mogam wyjecha bez poczucia dezercji. Wojna udowodnia mi, e
Ziemia wita nie jest dla mnie, a tym bardziej dla mojego syna waciwym miejscem.

Zalubiny
Z objaww stresu pourazowego mona si wyleczy. Do mioci mona prbowa si nie
przyznawa. Udawa, e si j zapomniao, wymienio na co innego, mniej dramatycznego,
zlekcewayo lub przepdzio argumentami o strachu, obcej religii, koniecznoci rozstania z bliskimi
czy czymkolwiek innym. Czasami to si udaje, czasami za nawet najtrafniejsze i bardzo rozsdne
argumenty nie pomagaj. Mnie i Ejalowi przydarzya si ta druga moliwo.
lub wyznaczylimy na czas, kiedy w Warszawie rozpoczynaa si zota polska jesie. Mj importowany z
Ziemi witej narzeczony wysoki chudzina, z niedowag dziesiciu kilogramw jako ywo przypomina
zicia Tewjego Mleczarza z legendarnego, reyserowanego przez Jerzego Gruz, w 1984 roku,
przedstawienia Skrzypka na dachu, ktrym w czasach studenckich w Gdasku kilkakrotnie si zachwycaam.
W dniu lubu ubra si w tureckie spodnie z modnymi szczypankami z przodu i w indyjsk koszul kupion
na bazarze pod Paacem Kultury. Prawie dwukrotnie przepasa si polskim paskiem i w Urzdzie Stanu
Cywilnego Warszawa-Wola sta z min tak powan, jakby wanie zapad na niego ostateczny wyrok.
Zarwno granatowe paski, jak i zakadki na spodniach, majce optycznie poszerza, nie sprawdziy si w
wypadku Ejala. Co gorsza, dziwnie jako podkreliy jego modziecz, wiotk sylwetk zakoczon
pokanymi, biaymi, amerykaskimi butami firmy Nike, w Polsce nazywanymi adidasami, w rozmiarze 47.
Na gowie Ejal mia szop bujnych, falujcych wosw tak pocigajco czarnych, e mj pitnastoletni brat,
mysi blondyn (ten sam, ktry po latach oeni si w Izraelu z ydwk o wosach jeszcze bielszych ni jego),
nie mogc oprze si wraeniu, wypoyczy sobie ich czer i wasnorcznie ufarbowa swoje proste jak
druty wosy na upiorny kolor. A e przez pomyk wybra trwa farb, przez jaki czas straszy trupim
kontrastem i prawie poegna si z edukacj w szkole redniej
Ja rwnie w dniu lubu bez problemu zmieciabym si (ach, gdzie podziay si te czasy?!) w tej samej
kategorii wagi lekkiej lub nawet pirkowej. Wygldaam bowiem, by posuy si okreleniem mojej babci,
jak mier na urlopie. Ubrana byam w poszerzane w talii spodnie, zdobyte w Hofflandzie po odstaniu w
dugiej kolejce, w oliwkowym kolorze symbolizujcym ojczyzn mego wybranka, bia bluzk z falbankami,
bo jakkolwiek by byo, w szkole nauczono mnie, e na wane uroczystoci przychodzi si w biaej bluzce (a to
w kocu by mj lub), na nogach miaam sanday kupione w sklepiku w okolicy Hali Mirowskiej w Warszawie.
Razem wygldalimy tak chudo, modo i biednie, jak potrafili wyglda tylko studenci w pocztkach lat
dziewidziesitych. Po drodze na uroczysto zalubin gojki[12] z ydem kupilimy od ulicznej kwiaciarki

bukiet za kilka zotych, a kiedy okazao si, e moja bratowa, Barbara, jedna z czworga zaproszonych przeze
mnie goci, jeli nie liczy tumacza, przysza z pikn wizank, zamieniymy si i takim oto sposobem
staam si wacicielk misternie uoonych kwiatw, ktre w zdenerwowaniu skubaam patek po patku.
Nasi gocie: bratowa i trzej bracia (w tym jeden niepenoletni, w faszywy brunet), na nasz prob wszyscy
w koszulkach i dinsach, penili bardzo wane funkcje: dwch byo wiadkami, trzeci fotografem, a bratowa
reprezentowaa goci.
Jedyn osob niepasujc do caoci widowiska by tumacz przysigy z jzyka hebrajskiego, ktry za
przywilej pgodzinnego uczestnictwa w uroczystoci pobra zawrotn sum stanowic rwnowarto
caego mojego studenckiego stypendium wraz z rent otrzymywan po mierci mamy, pozbawiajc nas w
ten sposb kopotu zapraszania liczniejszego grona goci. Widocznie dla niego owa suma nie okazaa si
zbyt zachcajca, bo w dniu poprzedzajcym nasz lub zadzwoni do mnie z owiadczeniem, e niezbyt
dobrze si czuje i raczej woli zosta w domu, ni pata si po miecie, tumaczc akt desperacji zwany te
maeskim. Zaciskajc grzecznie zby, poyczyam mu zdrowia i poszam wypaka si do azienki z
powodu anulowania lubu, ktry, midzy nami mwic, i tak mia by troch na prb. Ani ja, ani mj
narzeczony nie za bardzo wierzylimy we wsplne ycie, tym bardziej e z powodu nieukoczonych studiw
Ejala musiao ono, przynajmniej przez najblisze trzy lata jego nauki, toczy si w Izraelu. Mimo wszystko
chcielimy sprbowa.
Znalezienie w cigu jednego dnia innego tumacza z rzadkiego w tamtych czasach jzyka narodu wybranego
byo niemoliwe, a bilet powrotny Ejala, najtaszy, bez moliwoci zwrotu, czeka ju na niego z dat
wyznaczon na najblisze dni. W sytuacj wmiesza si jednak mj mniej ustpliwy narzeczony i
przemawiajc jzykiem biblijnym, przemieszanym z inwektywami zapoyczonymi ze wszystkich innych, jakie
mu przyszy do gowy (to byo jego najdusze w yciu przemwienie), doprowadzi do cudownego
wyzdrowienia chorego, ktry nazajutrz stawi si w urzdzie bez adnych oznak niemocy.
Czterdziestoletni pan w okularach, jak przystao na warszawski lub zagranicznego narzeczonego
wywocego z Polski to, co miaa najcenniejszego pikn biaogow, ubrany by w trzyczciowy elegancki
garnitur z jedwabn chusteczk w klapie, bia koszul z krawatem i wiecce lakierki. Czekajc obok nas na
pocztek ceremonii, nawet przez chwil pewnie nie pomyla, e te dzieciaki obok niego to jego klienci,
podobnie jak my nie moglimy sobie wyobrazi, e ten elegancki pan wanie nas ma reprezentowa.
Stalimy wic obok siebie w korytarzu przed sal lubw, nie podejrzewajc siebie nawzajem o jakikolwiek
zwizek i denerwujc spnieniem drugiej strony, a do momentu, kiedy caa uroczysto omal nie zostaa
anulowana z powodu nieobecnoci obecnych.
Po raz kolejny ceremonia o may wos, a nie doszaby do skutku i nie skoczya si zoeniem podpisw na
maeskim certyfikacie z powodu zupenie nieplanowanego niepohamowanego ataku miechu panny
modej i zaraonych nim goci, co przez urzdniczk ze zotym acuchem na szyi zostao ocenione jako akt
zniewaajcy urzd pastwowy. Na szczcie pan mody znw stan na wysokoci zadania. Z pomoc
niezachwianej w niczym powagi i dostojestwa tumacza uspokoi srog pani co do swoich powanych
zamiarw.
Szczliwie zaobrczkowani poyczonymi od starszego brata obrczkami, udalimy si do domu
weselnego dwudziestodwumetrowej kawalerki Joasi, mojej koleanki poznanej podczas pierwszej wizyty w
Izraelu, u ktrej mieszkaam przez ostatnie wakacyjne miesice z Ejalem i Makiem. Uczt kulinarn, zoon
z ulubionych kotletw schabowych (pan mody nie mia z tym adnego problemu), ziemniakw z koperkiem,
surwki z kapusty oraz ciasta z cukierni pod blokiem, przyrzdzilimy wasnorcznie z Ejalem.
Niestety, czasami drogo trzeba paci za popenione bdy i to wanie zdarzyo mi si w dniu mojego
lubu. Kilka lat wczeniej byam starocin na prawdziwym weselu mojego brata: z pann mod w piknej
biaej sukni, dziesitkami goci, orkiestr i caonocn uczt z mnstwem da. Niefortunnie pooywszy si o
pnocy chwilk odpocz, nie pozwoliam si ju obudzi i bezczelnie przespaam ca miesicami
przygotowywan z pomp i parad celebracj nowego maeskiego stada. Pamitajc mj wybryk,
dwoje z czworga goci, pieszc do swego pierworodnego syna, opucio mnie i mojego wieo polubionego
ma i nie uraczyo si nawet wspaniaym obiadem, czego do dzi auje, i susznie! Uda nam si bowiem
wyjtkowo smaczny. Niestety, mj brat i bratowa nie wzili te udziau w programie rozrywkowym
zapowiedzianym na t donios uroczysto: spacerze do pobliskiego kina. Chcecie wiedzie, jaki film grano
w dniu mojego lubu? Nie pamitam. Z natoku wrae zasnam w trakcie. Musia chyba by dobry, bo do
tej pory mj najmodszy brat weselny fotograf, ten od farbowanych wosw wspominajc tamt

uroczysto, patrzy na mnie z podziwem, krci gow i mwi: Siostra, to byo WESELE!.

Odmiana losu
Moje stare ycie zmiecio si w dwch torbach. Oprcz ubra, wiecznego pira, kaamarza z
niebieskim atramentem, znalazy si w nich zdjcia, ulubione ksiki i osiemnacie czarnych
talerzy. Nigdy takich wczeniej nie widziaam w sklepach. Nie porcelanowe, tylko ceramiczne, nie
okrge, tylko kwadratowe. Ich szokujca na biaych obrusach czer, niepokryta lakiem,
chropowata, matowa i gsta, miaa w sobie jakby drugi wymiar pod warstw farby. Wydawao mi
si, e gdybym j zacza rozdrapywa paznokciem, odkryabym jak now barw, niewidzian
przez nikogo przede mn. Nie prbowaam jednak tego robi, poniewa jestem do praktyczn
osob, ktra przewanie nie niszczy ju pierwszego dnia swoich zakupw, cho czasami zostawia je
gdzie po drodze do domu, a gdzie nawet nie potrafi sobie przypomnie.
Czarny anio tak nazywa si zestaw, o czym informowaa naklejka na spodzie. Nie wiem dokadnie,
dlaczego nie tylko go kupiam, ale i straciam dla niego cenne kilogramy, na ktre mogam sobie pozwoli,
opuszczajc Polsk i lecc do Izraela. Talerze zdaway si idealnie pasowa do mojej nowej rzeczywistoci:
oryginalne, zaskakujce, intrygujce swoim czarem. Wyzwalay we mnie uczucie ekscytujcego oczekiwania
z domieszk strachu, neutralizowanego z pomoc specjalnie kupionego na okazj przeprowadzki albumu
zatytuowanego Ukadanki kwiatowe. Wyobraaam sobie, e w Izraelu bd mieszka w domu z duym
ogrodem i codziennie rano stroi pokoje mojego domu bukietami wieo zerwanych kwiatw.
Kontrola bezpieczestwa przed lotem na Okciu bya jak zwykle nieprzyjemna. Cho nie miaam nic do
ukrycia, czuam si zdenerwowana i niepewna. Ukadajc po kontroli rzeczy w walizkach, mylaam o tym, e
znw, mimo zych dowiadcze, jad do kraju formalnie w stanie wojny z wieloma pastwami arabskimi, w
tym z prawie wszystkimi ssiadami. Wszak wiedziaam ju, e rakiety spadajce na domy w Izraelu to nie
jest jeszcze jedna wiadomo w telewizji gdzie z koca wiata; one s rzeczywiste i dotycz miejsca, gdzie
zamierzam mieszka. Lot do Izraela kojarzy mi si raczej z samobjstwem ni z podr polubn.
Pomylaam o obietnicy Ejala, e po studiach sprbuje znale prac w Polsce i tam zamieszkamy.
Popatrzyam na trzymany w rku bilet w jedn stron i weszam na pokad samolotu.
Przez cay lot do Tel Awiwu zastanawiaam si nad moim nowym yciem majcym si rozpocz w Izraelu u
boku mczyzny (nazwaam go tak troch na wyrost), ktry na wzr bohatera brazylijskiej opery mydlanej
postanowi dla mnie walczy ze swoim wiatem, by ten przyj do wasnego grona gojk o odmiennej
mentalnoci, pochodzc z innej kultury i innego narodu, ktry, jak powiedzia byy premier Izraela Icchak
Szamir, antysemityzm wyssa z mlekiem matki. Gdyby kto wtedy uwaniej przypatrzy si Ejalowi, trudno
by mu byo w nim dostrzec, mimo tego imienia, odwanego bohatera, mdrca posiadajcego monopol na
prawidowe odpowiedzi czy zuchwaego Don Juana, poeracza serc niewiecich. Mj dwudziestoczteroletni
m nie by te typem hipisa, ktry moe spa ze swoj ukochan pod gwiazdami, ani rozpieszczonym
jedynakiem ydowskiego milionera. By studentem ekonomii, przecitnym chopakiem z niedowag i grzyw
czarnych wosw, przekonanym, e przez przypadek znalaz sobie do kochania kogo nie bardzo
odpowiedniego, wrcz problematycznego Polk z kraju kojarzcego mu si z obozami koncentracyjnymi i
ze spadkiem po socjalistycznym reimie.
Swojej mioci by pewny, wtpliwa wydawaa mu si za to rzeczywisto, w jakiej mia od tej pory y,
opuciwszy dom rodzicw, z kobiet i jej synem, mwicymi w niezrozumiaym dla niego jzyku (ale czy
jakikolwiek mczyzna jest w stanie zrozumie kobiet?). Nie potrafi jasno i pewnie odpowiedzie ani sobie,
ani jej, na wiele pyta: czy poradz sobie finansowo on jeszcze bez zawodu, ona niepotrafica nawet
zapyta o drog w jzyku kraju, w ktrym ma mieszka? Gdzie bd pracowali? Za co yli? Czy jego rodzice
zaakceptuj j jako jego on bez lubu pod chup[13]? Czy jego ona bdzie miaa wystarczajc
motywacj, by schowa do szuflady ciko zdobyty dyplom magistra filologii polskiej nieprzydatny w Izraelu
i nauczy si nowego zawodu, jednoczenie pracujc, by mie pienidze na utrzymanie? Czy znajdzie nowych
przyjaci, pokocha wita bez niegu i najbliszej rodziny siedzcej wok stou? Czy przestanie tskni za
starym krajem? Zadomowi si w kraju, w ktrym szans na deszcz ma si tylko czasami przez cztery
zimowe miesice, a przez reszt roku soce tak pray, e ucieka si od niego jak od zarazy? Jak
zaaklimatyzuje si jej syn? A jeli nawet wszystkie odpowiedzi bd pozytywne, to czy oni oka si par na
cae ycie? Czy potrafi zbudowa szczliwy dom i pozosta w nim a do mierci?
I ja, i mj m nie do, e nie bylimy pewni siebie i trwaoci naszego zwizku, to jeszcze solidarnie wrcz

wtpilimy w optymistyczn przyszo rozpoczt w Warszawie zalubinami gojki z ydem aktem mioci,
ale i biurokratyczn formalnoci konieczn dla mojej emigracji. Z naszej niewiary wyniko postanowienie o
zachowaniu tajemnicy: przez jaki czas, rok, dwa (?) bdziemy prbowali y razem, bez obrczek i przede
wszystkim bez wtajemniczenia w nasze maestwo rodzicw Ejala majcych powane obiekcje wobec
ewentualnego lubu najstarszego syna z nie-ydwk, i to obarczon dzieckiem (moi nie yli, nie mogli ani
nas pobogosawi, ani by nam przeszkod). Postanowilimy: jeli bdzie nam ze sob dobrze, to wyjawimy
wszystkim, e jestemy maestwem, jeli nie, a tak pewnie si stanie i to szybko trudno. Kade pjdzie
swoj drog i ju!

Sekret
Nie wszystko w yciu da si przewidzie. Kt mgby pomyle, e pewnego dnia ojciec Ejala,
lec na fotelu dentystycznym u rodzinnego stomatologa, z ustami ubezwasnowolnionymi
klamrami i znieczuleniem, zostanie zaskoczony gratulacjami z powodu dobrego stanu uzbienia
(nie liczc grnej czwrki) swojej synowej, o ktrej nie wiedzia, e istnieje, a jego ona, Rina,
pojawi si bez zapowiedzi w wynajtym mieszkaniu syna z hummusem, jego ulubionym daniem,
kupionym okazyjnie w Jafie, i otworzywszy drzwi, niezamknite na klucz, zastanie przywitana na
progu przez t sam dziewczyn, ktra szczliwie dla niej wyjechaa z Izraela kilka miesicy
wczeniej do swojego kraju, a teraz, nie spodziewajc si wizyty adnych starszych pa, bdzie
staa przed ni tak, jak j Pan Bg stworzy, i na dodatek, miertelnie przestraszona, zacznie
histerycznie krzycze przy wtrze gosu teciowej, nie mniej od niej zdesperowanej.
A wszystko dlatego, e tego dnia byo nam wyjtkowo gorco i Ejal postanowi wyskoczy do sklepu po lody
mielimy si nimi wzajemnie ochadza. Ja zreszt wcale nie byam naga. Na szyi miaam potrjny sznur
czerwonych korali, kupionych dzie wczeniej na arabskim bazarze w Jerozolimie, podobnych do tych, jakie
ofiarowaa mi kiedy mama mojej mamy, podkrelajc, e to prawdziwy koral, uwaanych za prostackie
przez mam ojca. Mnie si jednak podobay i te, i tamte. Kiedy pasoway do mojej czerwonej plisowanej
spdniczki, a teraz, w Izraelu, do czerwonej szminki, ktr malowaam usta dla Ejala. Poza tym do drzwi,
nawet otwartych i nawet tych nalecych do wasnego syna, trzeba puka!
Kiedy wreszcie udao nam si przesta wrzeszcze na siebie z szeroko otwartymi z przeraenia oczami i
podniesionymi rkami, moja teciowa, powiedziaa co nerwowo do mnie po hebrajsku i wysza z
mieszkania, zapominajc o zostawieniu hummusu. Chyba miaam wtedy szczcie, e nie zrozumiaam, o co
jej chodzio.
Znajomo z Rin od pierwszego spotkania nacechowana bya nieufnoci i brakiem porozumienia. I ona, i
jej m (nie potrafi sobie przypomnie, aby kiedy odezwa si do mnie bezporednio) nawet wtedy, gdy
oboje ju wiedzieli, e pobralimy si z Ejalem, zachowywali si tak, jak gdybymy nadal nie byli
maestwem i starali si trzyma ten fakt w sekrecie. My rwnie podtrzymywalimy iluzj, majc nadziej,
e we waciwym momencie przyjdzie rozstrzygnicie.
Pierwszy i jedyny raz rodzice Ejala przyszli nas odwiedzi razem dopiero w kilka lat po lubie, podczas
choroby Ejala. Przenielimy si ju wtedy z ulicy Weizman w Giwatajim, z jednopokojowego mieszkania w
starym, zaniedbanym budynku, na ssiedni ulic Ben Cwi, do wynajmowanego, nowo wybudowanego
trzypokojowego mieszkania z widokiem na ostatnie zielone wzgrze w miecie. Byo to tu po tym, jak
pewnego sobotniego wieczoru modszy brat mojego ma, ucze liceum, niespodziewanie zacz dobija si
do naszych drzwi. Kiedy przeraeni otworzylimy, Niw, nie patrzc si na mnie, zapa Ejala za koszul i
potrzsa nim histerycznie, krzyczc: Ojciec pacze!!! Wszystko przez ciebie!. Ejal tak jak sta, w filcowych
kapciach, wybieg z bratem na deszcz. Patrzc przez okno, widziaam go pieszcego do samochodu, jakby
od kadej mijajcej sekundy zaleao czyje ycie. Mylaam, e nie wrci. Wrci, nie powiedziawszy nawet
sowa o tym, co si wydarzyo w domu jego rodzicw.
Za kadym razem, kiedy wchodziam do naszego nowego mieszkania, czuam si wybrank losu i to nie
tylko dlatego, e wygralimy jego wynajem, konkurujc z szeciu innymi parami, ktre chciay w nim
mieszka (okolica bya zielona, budynek nowiutki o wysokim standardzie i niewygrowanym czynszu, std
takie due zainteresowanie). Mj syn Maciek, ktrego pobyt w Izraelu wanie zalegalizowano, przyznajc
mu status staego rezydenta, Maszi, jak nazwali go koledzy za spraw blond wosw, mikkich i delikatnych,
w dotyku przypominajcych jedwab, po hebrajsku meszi, mg w nim wreszcie mie swj pierwszy wasny

pokj.
Kim, moja i Ejala crka, przysza na wiat dopiero po dwunastu latach maestwa, w 2003 roku, w
pierwszym wasnociowym mieszkaniu, moim i Ejala, kupionym dziki spadkowi po mierci ojca Ejala. Kiedy
widoczne z naszych okien wzgrze pokryo si budynkami nowej dzielnicy, nasza rodzina przeprowadzia si
na drug stron tego wzgrza, do Ramat Ganu. Dopiero wtedy poczuam, e zaczynam oswaja si z
Izraelczykami i Izraelem. Zanim si to jednak zdarzyo, upyn musiao wiele lat wzajemnej nieufnoci
wynikajcej przed wszystkim z faktu, e w kraju ydw byam nie-ydwk. Godem pastwa, w ktrym
yam, bya menora zoty wiecznik z gazkami oliwnymi i napisem Israel, od trzech tysicy lat bdcy
symbolem narodu ydowskiego; flaga w formie biaego prostokta z niebieskimi pasami po bokach
wzorowana bya na ydowskim szalu modlitewnym taesie, a podczas pastwowych uroczystoci piewano:

Dopki w naszych dusz gbinie,

Serce ydowskie ywo bije,
Oko ku wschodowi si obraca,
I do Syjonu wci powraca[14].
Dla matki mojego ma crki rabina, i dla ojca Ejala potomka syjonistw budujcych od czterech
pokole Erec Israel, wierzcych gboko w to, e ydzi potrafili obroni swj byt jako nard dziki
przestrzeganiu tradycji ydowskiej, a take niemieszaniu si z nie-ydami, synowa gojka stanowia
zagroenie dla wartoci, w ktre wierzyli. Ich wnuki miay nie nalee do narodu ydowskiego, skoro
ich matka nie jest ydwk, a to, w latach dziewidziesitych, przed przybyciem rzeszy Rosjan, w
duej czci nie-ydw, byo bardzo trudne do zaakceptowania.
- koniec darmowego fragmentu zapraszamy do zakupu penej wersji

Przypisy
[1] Przedstawione w ksice fakty nie odnosz si do Autonomii Palestyskiej.
[2] Alte zachen (jidysz) stare rzeczy.
[3] CaHaL skrt od Cwa Hagana leIsrael Siy Obronne Izraela.
[4] Chasyd (hebr., dos. sprawiedliwy) yd nalecy do odamu chasydzkiego powstaego w XII
wieku w Europie. Przywdc duchowym chasydw i najwyszym dla nich autorytetem jest admor,
obdarzony, jak wierz jego uczniowie, wyjtkowymi, czasem wrcz nadprzyrodzonymi zdolnociami
uzdrawiania czy przemawiania zza grobu.
[5] HaLiszka haMerkazit leStatistika Centralne Biuro Statystyczne (CBS), 2012.
[6] Babiloski Talmud, Szawuot, 39A.
[7] Wybuch masowego protestu Izraelczykw, do ktrego doszo w 2011 roku z powodu
droejcego ycia i nierwnoci spoecznych, zmieni program wyborczy izraelskich partii w
wyborach w 2012 roku. W 2013 roku kwestia zmian ekonomicznych i obnienia cen mieszka staa
si jednym z centralnych zagadnie kampanii przedwyborczej.
[8] http://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-3802284,00.html.
[9] http://www.globes.co.il/news/article.aspx?did=1000712497.
[10] Jidysz, (dos. ydowski, od pierwotnego okrelenia w tym jzyku jidysz-dajcz, ydowski
niemiecki) jzyk ydw aszkenazyjskich, powstay okoo X wieku w poudniowych Niemczech na
bazie dialektu rednio-wysoko-niemieckiego z dodatkiem elementw hebrajskich, sowiaskich i
romaskich.
[11] Herod by Edomit z rodu semickiego.
[12] Goj (hebr. goim nard) okrelenie oznaczajce nie-ydw, nadawane innowiercom
(Uniwersalny sownik jzyka polskiego, PWN, Warszawa 2004).
[13] Chupa baldachim symbolizujcy nowy dom, pod ktrym zwierany jest ydowski zwizek
maeski.
[14] Hymn Nadzieja (Hatikwa), w przekadzie Szoszany Raczyskiej.

[*] Z wyjtkiem kilku sytuacji dotyczcych konwersji na judaizm w mojej ksice sowo yd
opisuje zawsze przynaleno do narodu ydowskiego (przynaleno i wyznanie w odniesieniu do
rodowisk religijnych).
[**] Imiona i nazwiska zostay zmienione; chyba e zainteresowani, udzielajc mi wywiadu, wyrazili
zgod, aby byy autentyczne.

MUZA SA
ul. Marszakowska 8
00-590 Warszawa
tel. 22 6211775
e-mail: info@muza.com.pl
Dzia zamwie: 22 6286360
Ksigarnia internetowa: www.muza.com.pl
Konwersja do formatu EPUB: MAGRAF s.c., Bydgoszcz

Spis treci
Strona tytulowa
Strona redakcyjna
Dedykacja
Motto
O oswajaniu od autorki
Izraelski kalejdoskop (zamiast wprowadzenia)
1 Emigrantka z przypadku
Przypisy
Wydawca