Jakub Jakubowski

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Konwencja partyjna festiwal, msza, widowisko. Rola i funkcje masowych
wydarze politycznych w Polsce
1. Wstp
Transformacja

ustroju

politycznego,

powstanie

niezalenych

instytucji

medialnych, ewolucja prawa wyborczego, w kocu szeroko pojte przeksztacenia

standardw ycia spoecznego stanowi gwne przyczyny gbokich przemian w
procesie komunikowania politycznego w Polsce. Przez ponad dwadziecia lat rozwoju
instytucji demokratycznych, wzorujc si na dojrzaoci w tej dziedzinie pastw Europy
Zachodniej i USA, wykorzystanie przez aktorw rodzimej sceny politycznej narzdzi
komunikowania ulegao systematycznej ewolucji. Efektem tego bya znaczna
profesjonalizacja zasad wspdziaania na linii aktor widownia. Jednym z licznych
przejaww rozwoju narzdzi komunikacji w obszarze polityki jest zmiana funkcji
masowych wydarze politycznych. Przebyy one w swojej ewolucji dalek drog od
dziaa legitymizujcych wadz na poziomie zachowa1 do pseudowydarze
medialnych penicych funkcj soczewki skupiajcej uwag masowej publicznoci i
zhiperbolizowanej emanacji siy rodowiska politycznego w warunkach partyjnej
rywalizacji.
W Polsce w okresie tak zwanego realnego socjalizmu wydarzenia polityczne o
charakterze masowym nierzadko peniy funkcj propagandow. Sama kwestia licznego
uczestnictwa w dziaalnoci spoeczno-politycznej speniaa dwojak, uyteczn dla
systemu rol. Po pierwsze, wizualnie podkrelaa kolegialny kierunek przebudowy
spoecznej wyznaczony przez zasady denia do komunistycznego ideau. rodki
przekazu, starajc si pielgnowa obraz jednostki stanowicej jedynie element
rnorakich struktur spoecznych, podkrelay wic t grupow zaleno budujc w
oczach obywateli wizj homo sovieticusa jako bezalternatywnego wzorca. Z drugiej
strony, masowo owa wydawaa si by uyteczna w odniesieniu do kwestii
legitymizacji elit rzdzcych. Poparcie przybierajce formy spektakularne miao by
funkcjonalne w sensie podobnym do efektu wspczenie nam znanych sonday
1

D. Beetham, Legitymizacja wadzy, w: Wadza i spoeczestwo, red. J. Szczupaczyski,

Warszawa 1995, s. 288.

wyborczych z wyran przewag jednej partii. Budowany w ten sposb obraz

bezalternatywnoci i stabilizacji poparcia skania jednostk do zadania sobie pytania:
skoro wszyscy opowiadaj si za, to dlaczego ja jednostka dokonujca racjonalnych
wyborw mam skazywa si na margines ycia politycznego? Faktem jest, i stan ten
z punktu widzenia historycznego dystansu, mona by nazwa dzi fikcj czy
umiejtnym wymuszeniem posuchu dla wadzy sprawowanej w sposb autorytarny.
Odstawiajc na bok kwesti skutecznoci tego typu zabiegw, warto jednak podkreli
sam prb ich stosowania, co z punktu widzenia dzisiejszej praktyki komunikowania
politycznego mona uzna za zabiegi promocyjne. Wydarzenia takie jak wiece,
pochody czy zjazdy partyjne ukazujce publicznoci masowo uczestnictwa w nich
szeregowych dziaaczy, miay na celu fabrykowa wizerunek rozumiany jako obraz
partii w oczach obywateli, oparty na sile, liczebnoci, a poprzez powtarzalno tych
zabiegw stabilizacji.
W ustroju demokratycznym funkcj opisywanych zabiegw przejy w pewnym
stopniu konwencje partyjne. W warunkach rywalizacji na rynku politycznym speniaj
one dwojak rol. Po pierwsze stanowi okazj do zebra wewntrzpartyjnych,
kolegialnych organw decyzyjnych, co czstokro jest eksponowane w sposb niky i
umykajcy uwadze masowych mediw. Jednym z powodw takiego stanu rzeczy jest
nierzadka tajno owych spotka i ich zakulisowy charakter. Bardziej znamienna z
punktu widzenia tego artykuu jest jednak druga funkcja zwizana z ich rol w procesie
komunikowania politycznego i budowania wizerunku rodowiska politycznego w
oczach opinii publicznej. Przybierajc performatywny charakter, konwencje partyjne
ewoluuj do roli wita nie tylko ekskluzywnej grupy, ale i caego spoeczestwa
bdcego obserwatorem spektaklu z perspektywy szklanego ekranu odbiornika
telewizyjnego czy komputera podczonego do sieci internetowej. Warto wobec tego
zada kilka pyta i podj rozwaania, na temat roli oraz funkcji owych masowych
wydarze politycznych, w szczeglnoci biorc pod uwag ich marketingowe
zastosowanie.
Po pierwsze, istotna wydaje si kwestia: na ile zabiegiem wiadomym i
zaplanowanym jest wykorzystanie owych wydarze w komunikacji na linii aktor
widownia? Wydaje si, biorc pod uwag wszechobecno kultury obrazu oraz media
penice funkcj gate keepera, i w coraz wikszym stopniu aktorzy s zmobilizowani
do podejmowania rywalizacji o czas i zainteresowanie widowni. Bez wzgldu na
motywacj dziaania aktora, w jego interesie jest jak najdusze pozostanie na scenie
2

przy wysokim poparciu ze strony elektoratu. To z kolei jest najistotniejszym warunkiem

podtrzymania spoecznego mandatu. Wszystko to wydaje si mie zasadniczy wpyw na
wzrost samowiadomoci czonkw partii jako aktora zbiorowego w zakresie
budowania swojego wizerunku w mediach. Drug istotn kwesti jest sprawa narzdzi
wykorzystywanych w komunikowaniu politycznym w Polsce. Skuteczno komunikacji
zaley bowiem od jakoci nadanego komunikatu i technik wykorzystanych w celu
wywoania podanej reakcji. Wobec tego aktorzy zbiorowi hiperbolizujc rang
danego wydarzenia i nadajc mu charakter wita, widowiska, przeycia o znamionach
sacrum, czy festiwalowej atmosfery radoci, wprowadzaj w ycie sen o sile i potdze
wasnego ugrupowania wyprodukowanego na potrzeby masowego odbiorcy. Zabiegi
te, ktre z pewn subtelnoci korzystaj z technik wywierania wpywu, posiadaj
form perswazyjnego komunikatu wizualnego, ktry ma wywoa oczekiwan reakcj.
Std istotna i warta analizy kwestia wykorzystywania konkretnych narzdzi i ich
skutecznoci. Kolejne nasuwajce si pytanie brzmi: w jakim celu aktor zbiorowy
podejmuje si tak nierzadko skomplikowane czynnoci? Unaocznienie ostatecznych
motyww kadej ze stron politycznej komunikacji nie jest wprawdzie atwe, ale
analizujc bilans korzyci i strat w przypadku danego wydarzenia politycznego, mona
doj do wniosku, i pewne powtarzajce si determinanty daj prawo do znajdywania
w tej kwestii satysfakcjonujcych uoglnie.
Uwzgldniajc

specyfik

powyszych

zabiegw,

zasadna

jest

analiza

przedstawionego problemu z punktu widzenia komunikowania politycznego. Biorc

pod uwag czci skadowe tego pojcia, bdzie to rozpowszechnianie informacji
majcej wpyw na system wadzy. Brian McNair znacznie gbiej zanurza si jednak w
t tematyk biorc pod uwag takie jej elementy jak: mwion i pisan retoryk
polityczn, akty komunikowania, znaki paralingwistyczne czy intencje nadawcw
wpywania na rodowisko polityczne. Analizujc owe skadniki pojcia, naley przyj
i, komunikowanie polityczne to wygaszane lub pisemne owiadczenia oraz wizualne
rodki znaczeniowe (ubir, makija, logo, scenografia, rekwizyt) tzn. wszystkie te
elementy komunikowania, o ktrych mona stwierdzi, i tworz polityczny wizerunek
czy

tosamo2.

Wymiana

specyficznego

typu

informacji,

bdca

celem

komunikowania politycznego, odbywa si pomidzy trzema zasadniczymi podmiotami

tego procesu: nadawc (aktorem), porednikiem (mediami) i odbiorc . Z punktu

B. McNair, Wprowadzenie do komunikowania politycznego, Pozna 1998, s. 26.

widzenia analizowanego problemu ten pierwszy element wydaje si by tu najbardziej

istotny.
Aktorzy polityczni to partie polityczne, organizacje spoeczne, grupy nacisku
oraz organizacje terrorystyczne. Mona w ten sposb okreli jednostk lub grup
jednostek, ktre zabiegaj o wpyw na podejmowanie decyzji. Mog to czyni za
pomoc prby zdobycia realnej wadzy lub wywierania na ni nacisku 3. Aktor posiada
okrelon scenariuszem rol i dysponuje wskazwkami wyjaniajcymi tosamo
danego wydarzenia politycznego. Jego organizatorzy przejmuj za rol reysera
budujc midzy innymi choreografi ceremonii4. Realia polityczne wymagaj od
aktorw cigych zabiegw promocyjnych, co skutkuje tzw. permanentn kampani, w
ktrej to aktorzy dziaaj w trybie cigego stanu podwyszonej gotowoci. W takich
realiach badania nad komunikowaniem politycznym maj praktycznie stay dopyw
materiaw do naukowej analizy. Jest to sytuacja w ktrej media staj w pozycji
uprzywilejowanej, gdy wzmoona potrzeba obecnoci aktorw w mediach, daje tym
drugim moliwo dyktowania warunkw ich pojawienia si na antenie czy na amach
prasy5. David Marshall uwaa i pierwowzorem kampanii wyborczej staje si dzi
kampania reklamowa, gdzie media tworz z obywateli konsumentw, oddziauj na
wielkie zbiorowoci, odwouj si do sfery irracjonalnej6.
Spogldajc na problem z punktu widzenia samego aktora mona stwierdzi za
Fritzem Plassnerem, i polityka ulega medifikacji zacza kierowa si w swoich
dziaaniach logik funkcjonowania mediw masowych7. Z kad kampani wyborcz
czy innym wydarzeniem wymagajcym zaangaowania technik wywierania wpywu
spoecznego, coraz wyraniej dostrzec mona prawidowo, i istotnym dla interesu
danego rodowiska politycznego czy kandydata jest odpowiednie wykreowanie i
poprowadzenie jego medialnego wizerunku, a nie przedstawienie polityka w wietle
jego autentycznych cech charakteru. Sprzyja temu zjawisko amerykanizacji kampanii,
czyli przenoszenia standardw komunikacji politycznej ze Stanw Zjednoczonych w
inne rejony wiata. Joe McGinniss twierdzi, i naley spraw traktowa szerzej
3

Ibidem, s. 26-31.
D. Dayan, E. Katz, Wydarzenia medialne. Historia transmitowana na ywo, Warszawa 2008, s. 145146.
5
D. Piontek, Politycy i media. Sposoby wpywania przez politykw na zawarto mediw, w: Polska
scena polityczna. rodowiska komunikacja polityczna strategie, red. K. Sobolewksa-Mylik, A. Hess,
K. Kowalczyk, Krakw 2010 , s. 212.
6
D. Marshall, Celebrity and Power: Fame in Contemporary Culture, Minneapolis 1997, s. 205.
7
W. Schulz, Komunikacja polityczna. Koncepcje teoretyczne i wyniki bada empirycznych na temat
mediw masowych w polityce, Krakw 2006, s. 179.
4

przemianie ulega caa sfera polityczna8. Amerykanizacja, modernizacja czy

mediatyzacja zwiastuj nadejcie polityki wizerunku, gdzie opakowanie i otoczka
wok aktora maj wiksze znaczenie ni sama gra aktorska. Istotn kwesti staje si
wic nie tylko wygld czy ubir, ale take sposb organizacji i przygotowania zjazdw
partyjnych czy konferencji. Chodzi tu o obrazy atwo rozpoznawalne i przyswajalne,
ktre bd wywoywa odpowiednie skojarzenia i

preferowane zachowania

wyborcw9. W takim wiecie, jak twierdzi Danilo Zolo, telegeniczno staje si

podstawowym kryterium politycznym10.
2. Komunikacja polityczna w ujciu performatywnym

Analogia ycia spoecznego do teatru jest nie tylko jednym ze sposobw badania
stosunkw midzyludzkich, ale i form przedstawiania wzajemnych relacji jednostek w
spoeczestwie. Trudno odmwi w tym miejscu zasug Ervingowi Goffmanowi, ktry
jako pierwszy dokona wnikliwej analizy stosunkw spoecznych wpisujc je w
konwencj wydarzenia scenicznego. Susznie zauwaa w tej kwestii Robert E. Park, i
pierwszym znaczeniem sowa osoba (person) jest sowo maska11. Kade spotkanie
czowieka z inn osob to spektakl odgrywany na scenie przy uyciu odpowiedniej
maski. Warto pokusi si tu o przeoenie analogii ycia do gry scenicznej z gruntu
socjologii na obszar badawczy politologii. Jak stwierdzi Pawe Mocicki posta
polityka jest dzisiaj nieuchronnie kojarzona z aktorstwem, gwiazdorstwem, oglnie
rzecz biorc - z "wystpowaniem"12. Posugiwanie si pewnego rodzaju teatralnym
argonem oraz spaszczanie rzeczywistoci scena stanowi wszake przedstawienie
realnego wiata w sposb uproszczony prowadzi do oddzielenia polityki od realnego
ycia i uznania jej za umown sfer13. Mimo i nieco schematyczna, jest to jednak
analogia trafna dziki niej moliwe jest zaobserwowanie wielu zalenoci midzy
osobami uczestniczcymi w spektaklu. Paralela ta zauwaona zostaa ju w literaturze
mylicieli staroytnych, cho jak zapewnia Stanisaw Filipowicz, pierwszym
8

J. McGinniss, The Selling of a President, New York, 1969, s. 23.

J. Street, Mass media, polityka, demokracja, Krakw 2006, s. 163.
10
D. Zolo, Democracy and Complexity, Cambridge 1992, za: J. Street, Mass media, polityka, demokracja,
Krakw 2006, s. 161.
11
R. E. Park, Race and Culture, Glencoe 1950, za: E. Goffman, Czowiek w teatrze ycia codziennego,
Warszawa 2000.
12
P. Mocicki, Teatr angaujcy, Gazeta Wyboracza z dnia 15.04.2006, s. 12.
13
P. Paweczyk, Socjotechniczne aspekty gry politycznej, Pozna 2000, s. 19.
9

imponujcym przykadem przenikliwoci odsaniajcej sekrety politycznego teatru

zdarze jest Ksi Niccolo Machiavellego14. Istotnie, obraz manipulacji i kreowania
wizerunku w tym klasycznym dziele, to bez wtpienia pierwszy wykad z politycznego
public relations stanowicy dobr podstaw i inspiracj dla dzisiejszego PR.
Warto w tym miejscu przyjrze si pojciu performance, ktre stanowi pojemny
znaczeniowo zesp aktywnoci ludzkich zwizanych z odgrywaniem rl spoecznych.
E. Goffman definiuje performance jako wszelk dziaalno danego uczestnika
interakcji, w okrelonej sytuacji suc wpywaniu w jaki sposb na ktregokolwiek z
innych jej uczestnikw15. Nie ulega wtpliwoci, i jest to definicja na tyle pojemna, i
zawiera w sobie stosunki w relacjach midzyludzkich dalekie od pojcia widowisko,
jak niektrzy badacze prbowali przetumaczy na jzyk polski centralne pojcie
goffmanowskiej
encyklopedyczne

koncepcji

modelu

charakteryzujce

dramaturgicznego.
performance

jako

Czste

tumaczenia

przedstawienie

czy

wykonanie blisze wydaj si charakterystyce tego pojcia z punktu widzenia sztuki,

co w przypadku analizy socjologicznej wydaje si by podejciem zbyt zawajcym
pole obserwacji. Bliszy wydaje si by tu termin wystp, jako ten, ktry wpisuje si
w nurt szeroko rozumianego interakcjonizmu symbolicznego, za pomoc ktrego
rozpatrywa moemy relacje zarwno o charakterze intymnym, prywatnym, jak i
publicznym. Korzystajc z tej szerokiej koncepcji, mona za Richardem Schechnerem
wymieni osiem obszarw ycia spoecznego uznawanych za speniajce warunki
dziaa performatywnych w yciu codziennym. Naley tu wyrni aktywno w
dziedzinach:16
1. sztuki;
2. sportu i w innych rozrywek popularnych;
3. biznesu;
4. technologii;
5. seksu;
6. wit i wieckich rytuaw;
7. zabawy.

14

S. Filipowicz, Mit i spektakl wadzy, Warszawa 1988, s. 213.

J. J. MacAloon, Wstp: widowiska kulturowe, teoria kultury, w: Rytua, dramat, wito, spektakl. Wstp
do teorii widowiska kulturalnego, red. J. J. MacAloon, Warszawa 2009, s. 20.
16
R. Schechner, Performatyka. Wstp, Wrocaw 2006, s. 46.
15

Nie jest to oczywicie katalog zamknity biorc pod uwag ujcie definicyjne
Goffmana i podkrelenie w nim mechanizmu wywierania wpywu spoecznego. Z tego
punktu widzenia, niemal kade spotkanie z drugim czowiekiem uzna moemy za
zdarzenie performatywne i istotnie tak jest, biorc pod uwag sprzenia zwrotne
charakterystyczne dla procesu komunikacji. Powysze katalog stanowi jednak
przydatn wskazwk w stosunku do rozwaa dotyczcych aktywnoci politycznej
aktorw wykorzystujcych wystpy sceniczne do wpywania na relacje z widowni i
budowania obrazu samych siebie w oczach publicznoci teatru zdarze. Pomijajc wic
sztuk, ktra czerpie z ycia spoecznego prbujc je naladowa i odwzorowywa oraz
seks nalecy do katalogu interakcji intymnych, reszta dziaa performatywnych
wydaje si by bliska komunikacji politycznej. Po pierwsze, aktorzy nierzadko w
sposb wyrany i dosadny, buduj relacje z otoczeniem (widowni), spogldajc na
polityk przez pryzmat gry rywalizacyjnej. By moe najbardziej wyrazistym
przykadem takiej komunikacji jest jej warstwa retoryczna zawierajca cay sownik
analogii do sportu. Mamy wic tutaj do czynienia z rozgrywkami wewntrzpartyjnymi,
faulami, nieczyst gr, wymian ciosw i innymi sformuowaniami odsyajcymi
odbiorc do terminologii zwizanej z zawodami. Skdind sport jest dziedzin ycia
spoecznego danej zbiorowoci o niezwykle bogatej historii i idei, ktr mona by
nazwa szlachetn. Czysta rywalizacja o zwycistwo, gloria chway, gra fair play to
cechy sportu o bardzo pozytywnych konotacjach. Rola sportu w budowaniu
pozytywnego wizerunku aktora ma dwojaki charakter. Po pierwsze aktorzy polityczni
wykorzystuj znany psychologii spoecznej tzw. efekt wiecenia odbitym blaskiem.
Polega on na przenoszeniu przez publiczno pozytywnych cech z aktora posiadajcego
pewien autorytet czy z osoby odnoszcej sukcesy (np. gloria chway zwycizcy
zawodw sportowych) na drugiego aktora. Warto przy tym doda, i sia fizyczna i
oglnie pojmowana sprawno s dla wielu potencjalnych wyborcw wyznacznikami
prezencji i atrakcyjnoci zewntrznej17. Sport, jako niezwykle popularne zjawisko
spoeczne, budzce ekscytacje wielkich grup ludzi, zbiorowy entuzjazm oraz jak byo
ju wspomniane element szlachetnej idei, pozycjonuje aktora jako jednego z nas
zapobiegajc alienacji politycznej, gromadzc zwolennikw i pozytywnie wpywaj na
wizerunek. Znajomo tej prawidowoci staje si niezwykle przydatna przy okazji
projektowania komunikatu w relacjach na linii aktor widownia.

17

W. Cwalina, A. Falkowski, Marketing polityczny. Perspektywa psychologiczna, Gdask 2006, s. 182.

Ow zaleno dostrzec mona take w sferze biznesu i technologii. Z jednej strony

sama sfera relacji gospodarczych i nowych technologii informacyjnych przenikaj si
ze sob, co wymusza na aktorach posugiwanie si jzykiem branowym tej sfery ycia
spoecznego. Sama polityka stanowi rwnie paszczyzn wymiany handlowej midzy
nadawc a odbiorc komunikatu. Przedmiotem handlu jest wszake oferta wyborcza,
ktra wystawiona na rynku politycznym poszukuje nabywcw. Poprzez negocjacje,
polityczne targi, racjonalnie gospodarujcy swoimi kapitaami konsumenci wybieraj
najbardziej odpowiadajcy im produkt i w akcie elekcyjnym dokonuj wicej
transakcji. Rozumiejc te zalenoci, aktorzy rynku politycznego staj si wic
porednio czci rozumianego w opisanych kategoriach biznesu i wykorzystuj
zdobyt wiedz w sferze komunikacji dc przy pomocy zabiegw perswazyjnych i
manipulacyjnych do maksymalizacji zysku mierzonego gosami wyborcw.
W tym celu aktorzy zbiorowi ycia politycznego fabrykuj i celebruj wita bdce
rdem politycznych rytuaw. Prezentacja zbiorowych wydarze politycznych przez
pryzmat ceremonii, pompatycznych spotka organizowanych na wielk skal, nie tylko
pozwala na przycignicie uwagi mediw, ale na budowanie obrazu danego rodowiska
w zbiorowej wyobrani widowni obserwujcej spektakl. Funkcj takiego sposobu
prezentacji zdarze jak pisze Maria Marczewska-Rytko jest przede wszystkim
jednoczenie18. Walory integracyjne tego typu wydarze mona zaprezentowa za
pomoc ich dwch postaci: po pierwsze jest to funkcja wewntrzna zrzeszajca
okrelone rodowisko polityczne wok wydarzenia stanowicego emanacj jego siy i
integralnoci. wito stanowice dla okrelonego aktora zbiorowego moliwo
spotkania, ekspresji poparcia dla swoich liderw, uczczenia wanych rocznic,
ugruntowania mitw19 (na przykad mitu zaoycielskiego danego rodowiska
politycznego), stanowi znakomit okazj do scementowania danej zbiorowoci jako
spoecznie jednolitej i eksportu jej wizerunku na zewntrz organizacji. I tutaj naley
upatrywa drugiego elementu spajajcego. Chodzi mianowicie o rozproszon widowni
celebrujc wito za porednictwem mediw. Ten sposb komunikacji na linii partia
publiczno daje moliwo panowania nad spoeczestwem, posiadajc przede

18

M. Marczewska-Rytko, Rytua polityczny: prba charakterystyki, w: Rytua. Przeszo i

teraniejszo, red. M. Filipiak, M. Rajewski, Lublin 2006, s. 103.
19
Bezustannie tworzymy przestrze mityczn wypenion
uproszczeniami wydarzeniowymi,
heroicznymi, funkcjonalnymi, zaoycielskimi i w niej zamykamy nasze wiaty, symbolizujc je, cyt. za:
A. Sepkowski, Czowiek w przestrzeni mitycznej, w: Mity historyczno-polityczne. Wyobraenia zbiorowe.
Polityka historyczna. Studia i materiay. Tom I., red. E. Ponczek, A. Sepkowski, Toru 2010, s. 16.

wszystkim wizualny walor prezentacji grupy przy odpowiedniej scenografii i reyserii,

pozwalajcej zadba o najdrobniejszy szczeg politycznego show20.
Ostatnim z wymienionych obszarw ycia spoecznego uznawanych za
speniajce warunki dziaa performatywnych jest zabawa. Aktorzy w kontaktach z
publicznoci w coraz wikszym wszake stopniu odwouj si do sfery rozrywkowej.
Funkcja ludyczna w mediach, jest wspczenie t, ktra wydaje si w nich dominowa.
Widownia coraz czciej rezygnuje z audycji o walorach informacyjnych i
edukacyjnych,

na

rzecz

programw,

ktre

nios

im

stan

psychicznego

odprenia. Gwarantuje to moliwo ucieczki od codziennych problemw i

przeniesienia si w rzeczywisto umown stref zabawy, gdzie obowizuj inne
mniej surowe reguy i zgoa odmienne wartoci21. Projektowanie sfery komunikacji
przez podmioty ycia politycznego musi wic bra pod uwag ten trend i dostosowa
ksztat komunikatw do potrzeb rynku informacji. Std z jednej strony pojawienie
si tak zwanego infotainment jako poczenia rozrywki i informacji w przestrzeni
medialnej, z drugiej wysiki samych aktorw na scenie, aby ich aktywno bya
postrzegana przez porednikw w triadzie komunikowania jako wartociowa dla
nadawcy; jako ta, ktra posiada potencja atrakcyjnoci i popularnoci.
Powyszy katalog zabiegw komunikacyjnych pozwala take na wyodrbnienie na
jego podstawie funkcji, jakimi charakteryzuj si masowe wydarzenia polityczne 22. Po
pierwsze, naley wymieni i podkreli waciwoci rozrywkowe. Jak ju byo
wspomniane, kierunek, w jakim podaj media wymusza niejako na aktorach zmiany
w autoprezentacji partii, jako aktorw zbiorowych na politycznej scenie. W trend zmian
w komunikacji politycznej jako procesu wpisuj si idee, ktrymi mona
scharakteryzowa wspczesn dynamik przemysu medialnego oraz zmian w samych
mediach i kulturze. Podobnie jak produkt, ktry naley wypromowa i sprzeda, tak
informacja pojawiajca si w mediach ulega procesowi utowarowienia rozumianego
jako dostrzeganie przez rynek i konsumenta pewnych okrelonych usug jako towarw,
ujednoliconych pod wieloma wzgldami takimi jak: ich funkcje, waciwoci, jako i
wytwarzanie na masow skal. W ten sposb dany przekaz musi wpisa si w
mainstream treci medialnych kierujc si zasad maksymalnej popularyzacji, czyli - w
20

Ibidem, s. 105.
N. Postman, Zabawi si na mier, Warszawa 2006, s. 127.
22
R. Schechner wymienia tutaj takie funkcje jak: 1. zabawi, 2. tworzy co piknego, 3. ustanawia lub
zmienia tosamo, 4. budowa lub podtrzymywa wsplnot, 5. uzdrawia, naucza, przekonywa,
namawia, 6. obcowa z tym, co wite i demoniczne. Zob. R. Schechner, op. cit., s. 61.
21

tym przypadku - trafienia do odbiorcy masowego. Nie moemy zapomina, e wolno

konsumenta informacji poruszajcego si po medialnym rynku ma istotne ograniczenia,
a cenzura nie jest waciwa tylko pastwu, ale take komercji kierujcej si zasad
zysku i ogldalnoci23. Stwarza to pole wyspecjalizowanej rywalizacji o uwag
jednostki, nazywanej przez Georga Francka ekonomi uwagi24. Aby zaspokoi
swoje podstawowe potrzeby take potrzeb uwagi ludzie angauj si w interakcje
rzdzone bezporednio lub porednio przez rynek. Uwaga staa si towarem. Mona j
kupi. Przedstawiciele klas dominujcych maj wic najwikszy dostp do tego rodzaju
uwagi i korzystaj z niej w najwikszym stopniu25. Nadawcy, aby przebi si ze swoim
komunikatem do konkretnych odbiorcw, musz podj odpowiednie kroki ku temu,
aby formuowana przez nich informacja nie zostaa odrzucona26. Percepcja widowiska
informacyjnego pisze N. Postman w Zabawi si na mier jako wystylizowanie
dramatycznego

przedstawienia,

ktrego

tre

zostaa

gwnej

mierze

zainscenizowana dla rozrywki jest zintensyfikowana przez kilka innych czynnikw,

midzy innymi przez to, ze przecitna dugo jakiejkolwiek relacji wynosi 45
sekund27. I stwierdza dalej: ujmujc bez ogrdek, widowisko informacyjne jest
formatem, ktry sprzyja rozrywce a nie edukacji, zadumie czy katharsis28.
Po rozrywce, jako drug naley podkreli funkcj estetyczn. Trafnie t
zaleno midzy polityk a walorami wizualnymi bo ten element wydaje si tu
dominowa uj Stanisaw Filipowicz piszc, e sztuka sprawowania wadzy jest w
duej mierze sztuk mobilizowania wartoci estetycznej. Polityczne dekoracje
odgrywaj nie mniej istotn rol ni ideologia, co sprawia, e estetyka jest bez
wtpienia jednym z filarw polityki29. Istotnie, aspekt estetyczny wydaje si odgrywa
23

Cyt. za: R. Pyka, Polityzacja mediw a bezradno politykw wobec mediatyzacji polityki zapowied
koca starego porzdku, w: Za kulisami spektaklu, red. M. Sokoowski, Toru 2009, s. 39.
24
Najbardziej powszechnym i skutecznym systemem zarzdzania uwag okazaa si telewizja, ktra w
peni przenikna do ycia spoeczestw i jednostek. (...) Telewizja i komputer osobisty, cho zmierzaj
ku jednej, wsplnej funkcji mechanicznej, dziaaj zgodnie z atynomadycznymi procedurami utrwalania i
obienia. S metodami zarzdzania uwag, ktre wykorzystuj rne sposoby podziau i osadzenia w
miejscu, sprawiajc, e ciaa staj si jednoczenie podatne na kontrol i poyteczne, choby nawet byy
iluzj wyboru i interaktywnoci. Cyt. za: J. Cary, Zawieszenia percepcji. Uwaga, spektakl i kultura
nowoczesna. Warszawa 2009, s. 101 i nast.
25
Cyt. za: C. Derber, Zaistnie w spoeczestwie. O potrzebie zwracania na siebie uwagi. Gdask 2002,
s. 85. Mwic o klasie dominujcej, kluczowe znaczenie maj tutaj oczywicie elity polityczne, ktre
nierzadko posiadaj uatwiony dostp do obecnoci w mediach, a gwnym problemem staje si pytanie:
w jaki sposb skonstruowa komunikat, aby trafi on za porednictwem gate keepera do wiadomoci
zbiorowej publicznoci sceny politycznej?
26
P. Nosal, Polityczny homo ludens. Politycy i widowisko, w: Za kulisami..., red. M. Sokoowski, s. 159.
27
Cyt. za: N. Postman, op. cit., s. 150.
28
Ibidem, s. 131.
29
S. Filipowicz, op. cit., s. 203.

10

w komunikacji politycznej rol coraz bardziej znamienn. Kluczowy wydaje si by tu

element identyfikacji wizualnej danego podmiotu, jako ten, ktry nie tylko pozycjonuje
dane rodowisko na rynku politycznym, ale i buduje relacje na linii nadawca odbiorca.
Nie mniejsze znaczenie ma tutaj funkcja zwizana ze zmian spoeczn pod wpywem
obcowania z ow estetyk. Komunikacja polityczna, przy uyciu narzdzia jakim jest
performance, ma za zadanie dokona zmiany spoecznej. Warto mie na uwadze, i jest
to zabieg, ktrego percepcja wrd czonkw widowni odbywa si za pomoc wielu
zmysw.

Rodzi

to

rozlege

moliwoci

dziedzinie

celowociowych

uwiadomionych dziaa prowadzcych do modyfikacji postaw spoecznych, zmian w

obrbie wartoci i przekona jednostki. Nie trudno odkry t prawidowo analizujc
retoryczne aspekty przemwie i odczytw, bdcych tradycyjnymi formami
politycznych wystpie. Nieco trudniej udowodni zbiorowym aktorom politycznej
sceny dnoci w kierunku wywoania zmiany spoecznej w innych aspektach
analizowanych zjawisk: w muzyce, scenografii czy w proksemice. Jak wykae analiza
przeprowadzona na konkretnym przykadzie w dalszej czci tej pracy, moliwe jest tu
jednak odnalezienie licznych motyww o walorach perswazyjnych.
Pozostae dwie funkcje to integracja i sakralno opisywanych zjawisk. Warto je w
tym miejscu przytoczy i przeanalizowa jako cao. Ceremonie i rytuay o
zabarwieniu politycznym zasuguj na szczegln uwag ze wzgldu na przeniesienie
wartoci z sacrum do profanum, co powoduje zwikszon intensywno przey i
emocji przy cigle zmieniajcym si znaczeniu politycznym 30. To wsplne przeywanie

czy to celebracja w sensie fizycznym w czasie obchodw uroczystoci, czy w

rozproszeniu dziki mediom buduje poczucie aktywnego lub pasywnego

uczestnictwa, wsplnego przeywania obrzdw zwizanych z organizowanym
wydarzeniem,

co

sprzyja

jednoczenie

wspomnianej

integracji.

Przeniesienie

elementw obrzdowoci i mistycyzmu ze wiata sacrum w obszar wiecki, tworzy

zupenie now form emocjonalnego przeywania wita. Obserwatorzy mog pod
wpywem liturgii sowa, wiata, muzyki i rekwizytw popa w stan podobny do transu
bdcego integraln czci wielu obrzdw religijnych. W przypadku wieckich
ceremonii sprzyja on przede wszystkim bezkrytycznemu spojrzeniu na okrelon grup
bdc jako widownia integraln czci wydarzenia. Nie jest w tym miejscu istotne
czy jest to punkt widzenia li tylko biernego obserwatora, przypadkowego widza, czy

30

K. Churska-Nowak, Rytuay polityczne w demokracji masowej, Pozna 2009, s. 102.

11

zaangaowanego aktywisty. Istotne znaczenie ma tu efekt powoywania si jednostki na

powszechno sdu. Masowe uczestnictwo w wydarzeniach politycznych staje si
sygnaem, i sama liczno danego ruchu moe by rekomendacj dla jednostki w
kwestii jego popierania. Jako, e rytuay zawsze posiadaj charakter grupowy, tak i w
przypadku ceremonii o politycznym charakterze, element zbiorowoci wydaje si by
nieodzowny. Istotny wydaje si by te fakt, e sfery mistycyzmu i wieckoci mieszaj
si tu ze sob tworzc hybryd o swoistym charakterze; rzeczywistoci pierwotnie
wieckiej nadawany jest wymiar sakralny. J. Maisonneuve pisze, e w rytuaach
wieckich moe chodzi o idee niereligijne, ktre maj charakter metafizyczny, jak
chociaby patriotyzm, nacjonalizm, wiara w misj historyczn narodu lub klasy, czy
idee historiozoficzne, do ktrych odwouj si rytuay polityczne31. Warto do tej
charakterystyki doda innych aktorw zbiorowych gry politycznej jak chociaby partie,
ktre rwnie nawizuj do pojcia misji, jak maj do zrealizowania, po zwycistwie
w wyborach i realizacji ich zasadniczego celu przejcia wadzy i tworzenia rzdu.
Tutaj swoiste przewartociowanie form liturgicznych i religijnych obejmuje coraz to
nowe paszczyzny32. rodowiska te, rwnie odwoujc si do okrelonych ideologii,
tworz system wierze, mesjaskich oczekiwa, zbir poj i rytuaw, ktre wymagaj
uczczenia i celebracji, najlepiej podkrelonej masowoci uczestnictwa. Ich organizacja
i powtarzalno nie tylko ley w ywotnym interesie rodowisk politycznych, ale jest
gwarantem podtrzymania mobilizacji i cyklicznego kultywowania samego istnienia
zbiorowoci, w ktrej jednostka integruje si i socjalizuje take w sensie politycznym.
Konwencja partyjna w warunkach demokratycznych stanowica egzemplifikacj i
emanacj opisywanych masowych wydarze politycznych jest to wic jak si wydaje
performance par excellence zanurzonym w yciu politycznym. Takie przedsiwzicie,
w dobie funkcjonowania partii

wyborczych, stanowi

nowatorskie narzdzie

komunikowania politycznego zarwno w swoich aspektach bezporednich jak i

porednich. W tym pierwszym rozumieniu mamy wic do czynienia z konsolidacj
partyjnych wyznawcw; z bezporednim obcowaniem z tym, co dla czonkw danego
rodowiska stanowi przedmiot czci i podstaw do integracji. Obrzdy zwizane ze
scenariuszem tego typu spotka, role i maski przyjmowane przez poszczeglnych
aktorw spektaklu, wybr miejsca i sposb organizacji sprawiaj, e mamy tu do
czynienia z wydarzeniem performatywnym o wieckim charakterze, ktre przejmuje
31
32

J. Maisonneuve, Rytuay dawne i wspczesne, Gdask 1995, za: K. Churska-Nowak, op. cit., s. 100.
P. Antoniak, Ceremonie i rytuay, w: Tygiel kultury, nr 4 z 1999, s. 27.

12

cechy zwizane ze sfer sacrum. Z drugiej strony dostrzec naley te poredni wymiar
obcowania z rzeczywistoci spektaklu, poprzez przekaz medialny rozszerzajcy
kategori widowni do znacznie wikszych rozmiarw. W ten sposb instytucja partyjnej
konwencji przeksztaca si z platformy dyskursu wewntrzpartyjnego w wydarzenie
medialne penice liczne, wymienione wczeniej funkcje w stosunku do obserwujcej
scen

polityczn

publicznoci.

Jest

to

do

widoczny

dowd

na

rozwj

postmodernizacyjnych trendw w politycznej komunikacji, ktre w przeciwiestwie do

wczeniejszych zjawisk podaj w kierunku umieszczania w centrum swojej uwagi
widowni, a nie aktorw. Do paradoksalnie, w spektaklu ycia politycznego rol
wiodc zacza gra nie owietlona scena, a pogrone w pmroku rzdy teatralnej
publicznoci.
Warto jednoczenie doda, i jest to spektakl o cechach specyficznych i
wykazujcych znamiona trzech rodzajw wydarze z masowym udziaem publicznoci:
festiwalu, mszy i widowiska33. Warto przeanalizowa funkcje partyjnych konwencji
pod kontem tych trzech typw zjawisk spoecznych. Pomoe to w lepszym zrozumieniu
roli, jak peni organizowane przez parti pseudowydarzenia w tworzeniu relacji
midzy aktorem politycznym a publicznoci; pozwoli te przybliy czytelnikowi
transformacj od prymatu uytecznoci wewntrzrodowiskowej do tej nakierowanej na
szeroko pojte relacje z otoczeniem. Atrakcyjne i wartociowe naukowo wydaje si by
podparcie powyszych rozwaa stosown egzemplifikacj. Tak stanowi moe
konwencja partyjna Platformy Obywatelskiej z 11 czerwca 2011 roku. Wybr ten nie
jest przypadkowy, gdy wydarzenie to jest najwikszym tego typu przedsiwziciem od
1989 roku w Polsce34. Z jednej strony niespotykany wczeniej rozmach
organizacyjny, z drugiej podobiestwo w przebiegu tej imprezy z innymi tego typu
wydarzeniami sprawiy, i jest to wartociowy przykad do analizy i przyczynek do
generalizacji pozwalajcy na wysnucie istotnych i wartociowych wnioskw.

33

W szczeglnoci tak analogi mona znale w odniesieniu do widowisk sportowych, gdzie trzon tego
typu wydarze stanowi rywalizacja zawodnikw i udzia publicznoci, jako zbiorowego obserwatora
zmaga, ktrym towarzysz charakterystyczne zachowania, reakcje i rytuay ludzi.
34
Konwencja partyjna Platformy Obywatelskiej zorganizowania 11 czerwca 2011 roku odbya si w hali
sportowej Ergo Arena w Gdasku, bdcej najwikszym tego typu obiektem w Polsce. Budet tej
imprezy wynis ok. 300 000,00 PLN. W konwencji wzio udzia 13 000 uczestnikw zarwno
czonkw partii, jak i sympatykw, obserwatorw i dziennikarzy. Z racji na wiksz liczb osb chccych
wzi udzia w tym wywarzeniu ni wynosia pojemno Ergo Areny, cz z nich (ok. 4 000) ogldaa
przebieg konwencji na telebimach ustawionych przed hal. Moliwo obserwacji uczestniczcej
pozwolia autorowi artykuu na dostrzeenie aspektw tego typu wydarzenia niemoliwych do
uchwycenia w przypadku relacji medialnej i opisanie reakcji publicznoci na poszczeglne aspekty
owego performancu.

13

3. Konwencja partyjna jako polityczny performance

Angielskie sowo festival wito, pochodzi od aciskiego festivus, czyli

wesoy, radosny, beztroski, oraz od rzeczownika festum czas witeczny35. Te dwa
elementy pozwalaj na wyznaczenie dwch drg pojmowania tego zjawiska. Po
pierwsze ma ono spenia funkcj rozrywkow. Festiwal jako zjawisko performatywne
ma za zadanie stworzy tak rzeczywisto, ktra zapewni publicznoci oderwanie od
trosk dnia codziennego. Warte podkrelenia jest wszake to, e podczas festiwalu
spektakl jest tworzony dla widowni, ktra staje si integraln czci wystpienia. To
odbiorca komunikatu poprzez sprzenie zwrotne w modelu zachodzcej komunikacji
aktywnie recenzuje wypowiedzi interlokutora; poprzez swoje reakcje wpywa na ich
ksztat, samemu stajc si czci odbywajcego si masowego wydarzenia
politycznego. Aktor indywidualny czy zbiorowy, zdajc sobie spraw z tej zalenoci
wykorzystuje j, a nie rzadko i reyseruje. Instytucja prby generalnej pozwalajca na
rozpoznanie nastroju publicznoci wobec komunikatu czy rola tzw. klakierw s tu
doskonaym przykadem na to jak cise s to wizy36. Publiczno nie stanowi w tym
wypadku biernego ta dla odbywajcego si performancu. Majc realny wpyw na to co
dzieje si na scenie, widownia bierze na siebie cz odpowiedzialnoci za to, w ktrym
kierunku potoczy si akcja. Poprzez ten wpyw, sama niejako staje si aktorem.
Niezwykle trafnie zaleno t uj E. Rothenbuhler stwierdzajc, i ogldanie jest
rodzajem uczestnictwa i dodajc i wikszo form ogldania jest nacechowana
spoecznie, a take wyraa role i formy komunikacji. Widz zatem nie jest jedynie
ogldajcym, lecz stanowi cz wikszego systemu. Jeeli spojrze na to przez
pryzmat teorii komunikacji, staje si oczywiste, e ogldanie, to jeszcze jeden
przypadek pewnej formy rytualnej37.

35

J. J. MacAloon, Igrzyska olimpijskie a teoria widowisk w spoeczestwach wspczesnych, w: Rytua,

dramat, wito, spektakl. Wstp do teorii widowiska kulturalnego, red. J. J. MacAloon, Warszawa 2009,
s. 368.
36
Podczas wspomnianej konwencji uczestnicy niejednokrotnie wiczyli sposb powitania Prezesa Rady
Ministrw, ktrego wejcie na hal miao stanowi punkt kulminacyjny zaplanowanego wydarzenia.
Publiczno poprzez swoje emocjonalne reakcje dawaa te prelegentom wskazwki odnonie czasu
trwania poszczeglnych przemwie. Zbyt dugie wystpienia przerywane byy oklaskami sugerujcymi
czas opuszczenia mwnicy (tak byo m. in. w przypadku Minister Zdrowia Ewy Kopacz).
37
E. W. Rothenbuhler, Komunikacja rytualna. Od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej, Krakw
2003, s. 86.

14

Drugi element festiwalu jako politycznego performancu stanowi okazja do

witowania i celebracji szczeglnego momentu, jaki przeywa dana zbiorowo w
ramach zorganizowanego wydarzenia. Warto w tym miejscu zaznaczy, i poszczeglni
badacze opisywanych zjawisk rnie umiejscawiaj wito w siatce pojciowej
zwizanej z teatralizacj ycia spoecznego. Roberto DaMatta utosamia je z
widowiskiem jako takim38. J. MacAloon natomiast tworzc klasyfikacj widowisk
umieszcza wito w owym wyliczeniu traktujc je jako zjawisko podrzdne39. Wydaje
si jednak, i na potrzeby podjtego tematu warto przeanalizowa te dwa zjawiska w
pewnej separacji, wykazujc ich cechy szczeglne. wito w obranej perspektywie
stanowi wic bdzie moment, kiedy odbywaj si niecodzienne ceremonie, przy
zachowaniu pewnego cile okrelonego porzdku publicznego wita 40. Tak jak w
wicie, mamy tu do czynienia z okresem oczekiwania na punkt kulminacyjny, ktry
stanowi nie tylko czas zbliania si gwnych obchodw, ale jest take momentem
narastania napicia emocjonalnego. Jest on rozadowywany w momencie zenitalnym, w
ktrym to publiczno jednoczy si we wsplnym witowaniu zorganizowanych
uroczystoci41. Wspomniany E. Rothenbuhler wskazuje natomiast uyteczno
komunikacyjn takiego traktowania wydarze tworzonych na potrzeby budowania
pozytywnych relacji na linii aktor widownia. Autor podkrela, i donioso owych
momentw wpywa na sposb postrzegania tego co polityczne poprzez wykreowanie
atmosfery powagi, a przede wszystkim poprzez podkrelenie wyjtkowoci chwili42.
wito stanowi przecie czas wyjtkowy w kalendarzu liturgicznym, sprzyjajcy nie
tylko refleksji, myleniu magicznemu, ale i szczeglnym obrzdom i rytuaom.
Polityk naley uprawia pisze autor jako rodzaj odwitnej, niecodziennej

38

J. J. MacAloon, Wstp: widowiska kulturowe, teoria kultury, w: Rytua..., red. J. J. MacAloon, s. 28-29.
Ibidem, s. 29.
40
J. J. MacAloon, Igrzyska..., w: Rytua..., red. J. J. MacAloon, s. 368.
41
Konwencje partyjne rwnie przyjmuj ten schemat. Okres oczekiwania sprowadza si do wykadw,
odczytw, przemwie partyjnych dziaaczy, wywiadw, odtwarzania rnego rodzaju materiaw
multimedialnych itp. Sam punkt kulminacyjny to wystpienie szefa danego ugrupowania.
42
Konwencja partyjna z reguy podkrela wyjtkowo chwili, w ktrej zorganizowane zostao dane
wydarzenie. W przytoczonym przykadzie konwencji Platformy Obywatelskiej, kluczowe znaczenie w
tym wzgldzie odegrao dziesiciolecie ugrupowania, ktre przypadao na 2011 rok. Owa niecodzienno
podkrelona zostaa poprzez materiay multimedialne nawizujce do historii partii, scenografi
przygotowan specjalnie na t okazj, jak i poprzez przemwienia poszczeglnych aktorw
wystpujcych na scenie. Innymi tego typu wyznacznikami politycznych wit bywaj ustalone
konstytucyjnie terminy wyborcze, ktre same w sobie stanowi rdo rytuaw (zob: K. ChurskaNowak, Rytuay polityczne w demokracji masowej, Pozna 2009), jak i kwestie zwizane z celebracj
rytuaw aobnych. Takowym bez wtpienia sprzyjaa katastrofa smoleska z 10 kwietnia 2011 roku,
ktra to, jako wydarzenie doniose w najnowszej historii Polski, staa si dla wielu rodowisk
politycznych punktem odniesienia wpywajcym na agend wydarze partyjnych.
39

15

komunikacji przystosowanej do wymaga uroczystoci, jak i rwnie do potrzeb

skutecznej i sprawnej komunikacji43.
Festiwal w rozumieniu kulturowym moe przybra rne formy i posiada kilka
cech, ktre przystaj do opisywanego zjawiska performancu w teatrze ycia
politycznego. Pierwsza ju wspomniana w odniesieniu do etymologii pojcia to
radosna atmosfera towarzyszca wydarzeniu, ktra ma nie tylko budowa pozytywny
wizerunek danego rodowiska politycznego, ale te wpyn na pozytywne odczucia
widowni. Drug z nich jest forma, zakadajca przegld osigni poszczeglnych
aktorw w danej dziedzinie. Tak jak festiwale muzyczne czy teatralne maj stanowi
bilans pracy danego rodowiska i przedstawienie go widowni, tak w polityce mona
mwi o podsumowaniach okrelonych etapw prac dotyczcych kwestii partii czy
organw pastwa, w ktrych te posiadaj personalny udzia. Ta forma prezentacji moe
przybra wielorakie formy: od festiwalu osigni w ramach poszczeglnych jednostek
terytorialnych, po sprawozdania ministerialne44. Inn wart podkrelenia cech jest tu
zhierarchizowany program wystpie poszczeglnych aktorw sucy wspomnianemu
budowaniu emocjonalnego napicia. Faktem jest, i festiwale chtnie korzystaj z tego
schematu, co w szczeglnoci widoczne jest podczas muzycznych odson tego zjawiska
spoecznego. Wprowadzanie publicznoci w stan transu przy pomocy zmieniajcych
swoje tempo, gono i rytm dwikw jest zreszt charakterystyczne nie tylko dla
wydarze artystycznych, ale i dla mistyki religijnej. Budowany stan napicia prowadzi
tu do nieuchronnego punktu kulminacyjnego i katharsis, w ktrym na scenie pojawia
si lider. Podobn form przyjmuj opisywane masowe wydarzenia polityczne.
Przykadowo, wspominana konwencja Platformy Obywatelskiej w przewaajcej czci
skadaa si z 11 zhierarchizowanych wystpie dziaaczy partyjnych zakoczonych
wejciem na scen Prezesa Rady Ministrw i szefa partii. Wart podkrelenia jest fakt, i
kolejno ta stanowia nie tylko kompromis zwizany z parytetami poszczeglnych
rodowisk wewntrz partii. Posiadaa te walor informacyjny dla widowni wskazujc jej
kierunki rozwoju ugrupowania czy wzrastajce znaczenie poszczeglnych resortw.
43

E. W. Rothenbuhler, op. cit., s 126.

Ten drugi schemat zosta zastosowany podczas analizowanej konwencji Platformy Obywatelskiej,
kiedy to, pocztkowo w formie sfilmowanych wywiadw wywietlanych na ekranie, a pniej w postaci
wystpie poszczeglnych szefw resortw rzdu PO-PSL, aktorzy mieli moliwo zaprezentowania
swoich osigni po koczcej si czteroletniej kadencji Rady Ministrw. W sensie relacji z
publicznoci jest to zabieg o tyle uyteczny, i w przeciwiestwie do innych form komunikacji takich
jak konferencja prasowa czy briefing, nie bierze pod uwag dyskusji czy moliwoci zadawania pyta.
Wersja rzeczywistoci przedstawiona przez jednego aktora stanowi wic jedyny pryzmat, przez ktry
definiowana jest rzeczywisto polityczna.
44

16

***
Nazwanie masowego wydarzenia politycznego msz stanowi oczywicie
jedynie metaforyczny punkt wyjcia do rozwaa na temat przenikania sfery sacrum do
wieckich rytuaw ycia spoecznego. Nie ulega wszake wtpliwoci, e przestrze
profanum jest sakralizowana poprzez nadanie wielu elementom polityki znamion
mistycyzmu. Przejawia si to w licznych aspektach funkcjonowania teatru ycia
politycznego zarwno w sposobie celebrowania wit, rolach, jakie maj do odegrania
poszczeglni aktorzy, jak i stosunkowi obserwatorw wewntrznych i zewntrznych do
symboliki

wykorzystywanej

politycznej

komunikacji.

Sakralny

wymiar

rzeczywistoci wieckiej objawia si tu w sposobie publicznego wyraania idei, ktry

przyjmuje formy znane szerszym krgom spoecznym.
Swoiste przewartociowanie form liturgicznych i religijnych obejmuje coraz to
nowe paszczyzny. Zastpowanie uroczystoci religijnych ceremoniaem wieckim
mona byo ju obserwowa w odniesieniu do rodowisk politycznych czy partii dawno
przed powstaniem dominujcych dzi demokracji liberalnych w powszechnym jej
rozumieniu. Rewolucja francuska czy dwudziestowieczne totalitaryzmy stanowi tylko
promil z bogatego katalogu przykadw historycznych, do ktrych mona odnie te
kwestie. Chocia porwnywanie w tym miejscu procesw komunikacyjnych w dwch
diametralnie rnych systemach nie jest uzasadnione z powodu mnogoci rnic w
funkcjonowaniu i zgoa odmiennych kontekstach sytuacyjnych, to nie sposb nie
wskaza tu pewnych analogii, ktre mona potraktowa jako przejaw kontynuacji
trendw w budowaniu relacji na linii aktor polityczny widownia. Warto tu chociaby
przytoczy realia wyej wymienionych totalitaryzmw, gdzie struktura hierarchiczna
partii w duej mierze zbiena bya z wieloma licznymi zwizkami wyznaniowymi,
samokrytyka stanowia form publicznej spowiedzi zakoczonej pokut45, powszechny
by kult symboli i osb na czele struktur wadzy a architektura miejsc publicznych
spotka przypominaa do zudzenia t witynn. Dzisiejsze wydarzenia partyjne, w
szczeglnoci te zwizane z masowym uczestnictwem, rwnie zawieraj w sobie
elementy o znamionach sakralizacji strefy wieckiej. Moemy tu zaobserwowa pewien
plan celebracji wita obejmujcy w kolejnoci: obrzdy wstpne, liturgi sowa
przygotowujc do punktu kulminacyjnego uroczystoci oraz rytuay zwizane z
zakoczeniem celebry. Istotn rol peni tu rwnie przestrzenne aspekty zdarze,
45

P. Antoniak, op. cit., s. 27.

17

ktre odbywaj si w specjalnie przygotowanej ku temu przestrzeni witynnej46. Jose

Ortega y Gasset, snujc rozwaania na temat moliwoci wpywania na zbiorowoci
ludzkie twierdzi, i przestrze ma sprawia wraenie potgi 47. Nie ulega wtpliwoci,
i w wikszoci historycznych faz rozwoju architektury, gwn cech budownictwa
sakralnego bya potga wyraana w gabarytach przestrzennych danego obiektu. Ta
cecha przejmowana jest przez podmioty polityczne, ktre tworz komunikat posugujc
si rwnie kontekstem przestrzennym danego wydarzenia. Jasne jest, e aby wywoa
wraenie potgi danego rodowiska politycznego, tem dla toczcej si debaty powinna
by przestrze wielka i przytaczajca. Warto tu rwnie podkreli jej symboliczny
charakter oraz eksponowanie za pomoc efektw wietlnych najistotniejszych
elementw owej przestrzeni.
Za najwaniejszy z nich naley uzna partyjne logo stanowice centralny punkt
miejsca odbywania spotka. Tego typu ikony marki, ktre opowiadaj sob pewne
historie, staj si rodkiem do symbolicznej konstrukcji ludzkiej tosamoci,
spoecznego wiata48. W ten sposb postrzegane kultowe logo polityczna marka
wykazuje nierzadko bardzo wysoki wskanik lojalnoci czonka grupy utosamiajcego
si z okrelon symbolik, a wrcz niemal fanatyczny do nich stosunek. Taka
identyfikacja, ktrej percepcja nastpuje za pomoc zmysu wzroku, ma swoich
wyznawcw identyfikujcych si z ni i okazujcych swoje przywizanie na wiele
widocznych sposobw49. W tym aspekcie wizualne aspekty komunikowania w obszarze
polityki przyjmuj charakter integracyjny i to w dwojakim rozumieniu. Po pierwsze jest
to identyfikacja wewntrzna czonkw wyznawcw danego ugrupowania.
Jednoczenie si wok symbolu nioscego ze sob okrelone wartoci oraz
nagromadzone dowiadczenia lat funkcjonowania partii, wskazuj na potrzeb
odwoywania si do wsplnych idei stanowicych fundament dla funkcjonowania i
46

Funkcjonalne aspekty zaprojektowanej przestrzeni dla wydarzenia pozwalaj na zorganizowanie go w

odpowiedniej skali, z uwzgldnieniem licznych elementw sucych podkreleniu jego sakralnego
charakteru. W przypadku omawianego tu przykadu bya to hala Ergo Arena w Gdasku obiekt
sportowy umoliwiajcy przyjcie kilkanacie tysicy widzw. Istotna jest rola sceny otarza, na
ktrym znajduje si mwnica ambona, stanowica centralny punkt performancu. Wan rol spenia
w tym miejscu take logo partii bdce przedmiotem kultu. Hierarchia w jakiej umiejscowieni s
przestrzennie poszczeglni aktorzy z najbardziej wpywowymi najbliej sceny rwnie przypomina
tradycj stosowan w wielu zgromadzeniach o charakterze religijnym. W przypadku opisywanej
konwencji Platformy Obywatelskiej, sakralny wymiar przestrzeni uzupeniay nawy boczne, w ktrych
odbyway si wydarzenia o niszej randze ni te na gwnej sali celebry oraz balkon umiejscowiony
naprzeciw otarza, bdcy miejscem tworzenia oprawy muzycznej spotkania, co nadawao mu
uroczysty i podniosy charakter.
47
J. Ortega y Gasset. Bunt mas, Warszawa 2006, s. 33.
48
A. Duda, Jzyk mitu w reklamie, Lublin 2010, s. 195.
49
Ibidem, s. 204.

18

spajania danej grupy. Wyraa si to nie tylko w centralnym umiejscowieniu logo w

przestrzeni, ale i w wykorzystywaniu symboliki partyjnej poprzez rnego rodzaju
emblematy, transparenty i flagi. Po drugie natomiast, logo jest perswazyjnym
narzdziem komunikacyjnym w stosunku do grup zewntrznych, nie wchodzcych w
skad danej organizacji, a zjednywanych przy pomocy mediw. Ju Gustav Le Bon
zauway, i tum myli obrazami i potrzebuje religii a owe obrazy jako obiekty
czczone s jej ucielenieniem50. Komunikaty przekazywane w sposb wizualny
wpisuj si w trend rozwoju narzdzi przekazywania informacji, ktry nazwa mona
kultur obrazu. Kojarzy si ona przede wszystkim z konwencj komiksu lub z
ikon51. W ten sposb wyksztaca si nowa posta odbiorcy informacji homo videns
czowiek, ktrego percepcja nakierowana jest na obraz wytworzony przez media. Istot
kultury obrazu jest zjawisko, ktre znakomicie wpisuje si w specyfik funkcjonowania
spoeczestw ponowoczesnych jest to potrzeba cigej zmiany, dynamicznego
rozwoju sytuacji, spektakularnych i widowiskowych wydarze, take tych politycznych.
Logo stanowice przykad sakralnego wymiaru wieckiej rzeczywistoci jest wic
pomostem midzy ywioowym spektaklem a odbiorc.

***
Rozwaania na temat wizualnych aspektw organizacji masowych wydarze
politycznych skania do pochylenia si nad nimi jako nad widowiskiem, rozumianym
jako event, w ktrym najwaniejsz role spenia widownia. W tego typu spotkaniu
pojawiaj si aspekty zwizane z elementami sztuki, sportu czy szerzej rozrywki.
Widowiskowo rozumiana tu jako prymat przekazw wizualnych w toku
niniejszych rozwaa zakada jednoczenie pomijanie kwestii programowych w
organizowanym spektaklu. Dominuj tutaj kwestie zwizane z wizerunkiem i
tworzeniem pozytywnej atmosfery funkcjonowania danego rodowiska politycznego.
Posugiwanie si obrazem jako narzdziem perswazyjnym oraz sowem, gdzie gwne
narzdzie wpywu stanowi nacisk na form z pominiciem treci, ma stanowi rdo
oczyszczenia przez doznanie silnie emocjonalne. Owe stany maj zosta stworzone
poprzez spotkania z liderami danego rodowiska; gloryfikacj jego siy i jednoci.
Wobec powyszego faktu, osoba przywdcy partyjnego jest podczas masowych

50

G. Le Bon, Psychologia tumu, Warszawa 1994, s. 45.

B. Jarosz, Przestrze graficzna w przekazach multimedialnych dobie dominacji kultury obrazu, s. 1,
rdo: www.up.krakow.pl/ktime/ref2004/jarosz.pdf [01.11.2011].
51

19

wydarze politycznych w sposb wyjtkowy eksponowana. Tak jak podczas widowiska

muzycznego rola gwnego wykonawcy jest nadrzdnym powodem uczestnictwa
publicznoci w danym wydarzeniu a w sporcie kwintesencj organizowania zawodw
jest wyonienie i szacunek wobec zwycizcy, tak w masowych wydarzeniach
politycznych przywdca ma za zadanie zintegrowa widownie wok swojej osoby
najwyszej wadzy. W tym przypadku posta lidera nie jest jedynie ucielenieniem
dnoci grupy do tworzenia zhierarchizowanego porzdku spoecznego, ale spenia te
funkcje integracyjne. Wart podkrelenia jest sakralny wymiar tego zjawiska. Nie chodzi
tu jednak o pojcie kultu jednostki charakterystycznego dla spoeczestw
niedemokratycznych, a opartego gwnie na mechanizmie intensyfikacji lku jako
narzdziu

socjotechnicznym.

tym

przypadku

relacje

przyjmuj

form

charakterystyczn raczej dla ukadu fan idol. Kult wynika tu raczej z podziwu dla
samych osigni lidera na gruncie polityki i na budowaniu przez aparat partyjny jego
wizerunku. Konwencja jako narzdzie komunikacji same przez si, rwnie suy takim
zabiegom52.
W nurcie rozwaa na temat postrzegania masowych wydarze partyjnych w
kategorii widowiska mieci si ujmowanie polityki jako gry rywalizacyjnej. Nie jest
tutaj istotny element samego spierania si rnych wizji rzeczywistoci, chocia
podczas opisywanych wydarze, kategoria wroga czy konkurenta ma istotne znaczenie
w budowaniu wasnej identyfikacji i integracji grupy53. Istotniejsze jest tutaj budowanie
atmosfery sportowego wita, podczas ktrego widownia przyjmuje postawy
charakterystyczne dla wydarze takich jak mecze, memoriay czy olimpiady. Rytuay
wieckie takie jak widowiska sportowe, to spotkania, podczas ktrych klimat
uczuciowy jest intensywny54. Emocje te wyraaj si w reakcjach tumu
przybierajcych formy zbiene z tymi, jakie mona zaobserwowa, gdy ma si do
czynienia z kibicowaniem. Wymieni tu mona ekspresywne zachowania widowni
poprzez formy symboliczne, obecno transparentw, skandowania, eksponowanie
symboliki narodowej czy barw klubowych kolorystyki partyjnej. Widowisko tworz

52

Podczas konwencji Platformy Obywatelskiej stanowicej tutaj przykad masowego wydarzenia

politycznego, lider partii Donald Tusk by jednoznacznie najbardziej eksponowanym aktorem na sali.
Jego wejcie stanowio osobny punkt programu konwencji, do ktrej uczestnicy przygotowywali si
przed rozpoczciem wydarzenia poprzez liczne prby. Przejcie przez skandujcy jego imi tum
zgromadzonych na pycie hali osb zajo liderowi PO ok. 10 minut na odcinku kilkudziesiciu metrw;
towarzyszya temu podniosa muzyka (Jump zespou Van Halen). Przemwienie D. Tuska byo ostatnie,
najdusze i stanowio punkt kulminacyjny caego wydarzenia.
54
J. Maisonneuve, Rytuay dawne i wspczesne, Gdask 1995, s. 54.

20

wic wsplnie aktorzy oraz publiczno i wsplnie bior odpowiedzialno za

ostateczny efekt w postaci spektaklu. Poza tym, warto doda, i dla wikszoci
uczestnikw i widzw wraeniem dominujcym podczas rozgrywek jest uczucie co
najmniej przyjemnoci i radoci. Tak postrzegane widowiska masowe jak pisze J.
Maisonneuve s najblisze naszej epoce55.
Istotn i wart podkrelenia cech widowisk jest pojawiajcy si zawsze element
schematyzmu polegajcy na tym, e przebiegaj one wedug pewnego, z gry
okrelonego scenariusza; jak uj to Singer wedug uporzdkowanego programu
dziaa56. Jest to charakterystyczne nie tylko dla widowisk sportowych, ale i dla
wydarze sakralnych, kulturalnych, artystycznych wszystkich tych, ktre maj
charakter

performatywny.

Daje

to

organizatorom

moliwo

dokadnego

wyreyserowania spektaklu. Schemat daje z jednej strony poczucie pewnoci twrcy

politycznego performancu, gdy kady z uczestnikw wydarzenia zna swoj rol i jest
w stanie przygotowa si do niej zgodnie ze wskazwkami autora. Daje to rwnie
moliwo przeprowadzania prb i trenowania grupy w wypenianiu powierzonej roli.
Wie si to z bezpieczestwem bardzo istotn kategori w kontekcie
komunikowania politycznego57. Zabezpieczenie przed stanem niepewnoci jest rdem
poczucia kontroli nad politycznym widowiskiem. Sprawno organizacji, realizacja
zaoonego planu, z jednoczesnym ustrzeeniem si brakw i niedocigni, rwnie
stanowi rdo pozytywnego obrazu danego rodowiska w zbiorowym wyobraeniu
widowni oceniajcej performance.
4. Zakoczenie
Codzienne odgrywanie rl jest staym elementem sceny, take tej politycznej.
Kada z masek wymaga odpowiedniej oprawy: scenografii, rekwizytu, partnerw na
scenie, przestrzeni stanowicej teatr zdarze. Mona z duym prawdopodobiestwem
zaoy, i gra sceniczna aktorw sceny politycznej take tej polskiej jest z czasem
coraz bardziej wiadoma i zaplanowana. Std coraz wikszy poziom profesjonalizmu w
odniesieniu do podjtej kwestii wykorzystania masowych wydarze politycznych jako

55

Ibidem.
J. J. MacAloon, Wstp..., w: Rytua..., red. J. J. MacAloon, , s. 25.
57
Permanentna obserwacja aktora przez widowni wymusia sta ostrono w przygotowaniu kolejnych
aktw sztuki, w ktrej kade potknicie moe skoczy si klap, jak w jzyku potocznym okrela si
nieudane przedsiwzicie sceniczne.
56

21

narzdzi komunikowania politycznego. Odpowied na pytanie o cel tych zabiegw,

wydaje si by niejednoznaczna. Istotnie, najwiksze znaczenie wydaj si mie:
popularyzacja zbiorowego aktora scenicznego, zdobycie sympatii wrd zwolennikw i
w segmencie niezdecydowanego elektoratu, przekonywanie do swoich racji i zaoe
programowych. Szerzej nadrzdnym celem wydaje si by pozostanie na scenie; brak
zgody na zaguszanie wasnych komunikatw w szumie analizowanych przez widowni
danych. Wydaje si jednak, e znaczenie ma take, a moe przede wszystkim,
uzyskanie pewnego rodzaju przewagi pozycjonowanie swojej kreacji aktorskiej
wobec dziaa konkurencyjnych. Owa przewaga moe dotyczy konkretnego
drugiego ja scenicznego oraz informacji wyej pozycjonowanej w agendzie
medialnej. Jednym z narzdzi polityki uzyskiwania przewagi nad konkurentem jest
zjawisko orkiestracji, a wic naganiania, hiperbolizowania pewnych dziaa w celu
budowania obrazu wasnego ja scenicznego w oparciu o takie kategorie jak sia,
skuteczno,

popularno,

spoeczne

poparcie,

umiejtno

zapanowania

nad

wiadomoci zbiorow tumu itd. Walne zebrania czonkw partii jak by je nie
nazwa stanowi okazj dla wykazania tych cech i stworzenia pewnej wizji czy
narracji na wasny temat, przekazywanej widowni bezporednio lub za porednictwem
mediw.

22