Uniwersytet im.

Adama Mickiewicza w Poznaniu

Upadek muru berliskiego jako przykad delegitymizacji symbolicznej

Mgr Jakub Jakubowski

Wydzia Nauk Politycznych i Dziennikarstwa
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Pozna 2011
Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

1. Wstp

Upadek muru berliskiego stanowi jeden z punktw zwrotnych w historii Europy i

jedno z najwaniejszych wydarze, ktre wywaro znaczcy wpyw na dzisiejszy ksztat
Starego Kontynentu. Ten symboliczny akt dekonstrukcji i jednoczenie budowy nowego
porzdku wpisa si w okres jesieni ludw, jako moment zwrotny w historii Niemiec
pastwa, ktre w Europie odgrywao i odgrywa istotn rol. Owe znaczenie w okresie zimnej
wojny byo o tyle istotne, i na terytorium kraju, podzielonego wskutek uzgodnie
jataskich, znalaza si linia stycznoci midzy wrogimi obozami pastw kapitalistycznych i
socjalistycznych. elazna kurtyna rozdzielaa wic od lat 40` XX wieku nie tylko dwa
pastwa niemieckie, ale i dwa antagonistyczne bloki rnice si midzy sob pod wzgldem
politycznym, ekonomicznym i militarnym. Budowany od 1961 roku mur berliski dzielcy
stolic historycznych Niemiec podobnie jak cae pastwo na dwie strefy wpyww, stanowi
bardzo istotny symbol, wrcz zmaterializowanie synnej kurtyny ze synnego przemwienia
Winstona Churchilla z 5 marca 1946 roku. Dopiero zmiana polityczna 1989 roku
spowodowa, i granica ta zostaa przeamana, co otworzyo drog do zjednoczenia Europy po
niespena p wieku stanu napicia oraz rywalizacji ideologicznej i politycznej.
Mur berliski stanowi w historii powszechnej bodaj najbardziej charakterystyczny
symbol podziau Europy i jej reintegracji w 1989
umocnie,

zapr,

dwubiegunowoci

zasiek
wiata,

okopw

atw

stanowi
swojej

roku. Ten 156-kilometrowy system

najpopularniejsz

prostocie

do

wizualnie

odczytania

ikon
zbiorze

skomplikowanych komunikatw symbolicznych wymagajcych czstokro umiejtnoci

erudycyjnych i znajomoci historycznych kontekstw. Budowla ta jeden z dwch
najpopularniejszych murw wiata

posiada zgoa odmienn wymow symboliczn w

porwnaniu ze swoim chiskim odpowiednikiem. Ten wszake stanowi fortyfikacj obronn

majc obroni cesarstwo przed zagroeniem zewntrznym najazdem ludw z Wielkiego
Stepu. Mur berliski natomiast mia za zadanie odseparowa od siebie przedstawicieli
jednego narodu, w sposb sztuczny dzielc niemieck stolic na dwie czci. Budowla staa
si wic symbolem podziau pastwa wskutek narzucenia przez obce mocarstwa granic stref
wpyww, co stanowio rdo dalszych, znacznie dalej idcych antagonizmw politycznych,
ekonomicznych, kulturowych, spoecznych i innych. Mur sam w sobie, jako fizyczna bariera,
ktra uniemoliwiaa swobodne poruszanie si po de facto jednolitym narodowo terytorium,
sta u podstaw jego obalenia, co zapocztkowao wielomiesiczny okres przemian w
Niemczech. 9 listopada 1989 roku istniaa wszake silna potrzeba usunicia swoistej drzazgi
Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

w oku jak stanowia wysoka na 3,75 m ciana dzielca historyczn stolic Niemiec.
Zlikwidowanie betonowych pyt nie miao bynajmniej znaczenia czysto technicznego,
uatwiajcego przedostanie si do nowo otwartej czci miasta. Upadek muru stanowi
natomiast negacj istniejcego porzdku, poprzez usunicie z przestrzeni miejskiej wizualnej
granicy, w ktrej skupiay si negatywne emocje, co skutkowao wzmocnieniem stanw
afektywnych mieszkacw Berlina. Nie bez racji Timothy Garton Ash pisa o przyczynach
rewolucji roku 1989, i pierwszym czynnikiem by sam mur 1.
Upadek muru berliskiego uznawany jest take za symbol schyku zimnej wojny jako
okresu historycznego, zamknitego w ramach II wojny wiatowej i tzw. jesieni ludw.
Czste i skdind suszne s tu uwagi polskich historykw i publicystw co do wtrnoci
wydarze w Berlinie w porwnaniu ze zmianami systemowymi w Polsce. W tej kwestii
symbolika okrgego stou czy wyborw 4 czerwca mogyby stanowi alternatywy w
postrzeganiu wydarze z 1989 roku w zbiorowej wiadomoci. Warto wic w tym miejscu
zada pytanie: dlaczego tak si nie stao? Po pierwsze wydaje si, e adne z wydarze w
Polsce skadajcych si na okres przemian ustrojowych nie delegitymizowao w sposb tak
jednoznaczny systemu autorytarnego, jak si to stao w Niemczech. Tranzycja sprowadzona
do zawarcia ukadu PZPR z opozycj, wieloetapowo tego procesu jak i brak wyranego
uczestnictwa w zmianie politycznej mas sprawiy, i polska rewolucja stanowi cig
pokojowych zdarze prowadzcych do oglnie przyjtego kompromisu. W NRD natomiast,
zmiany miay burzliwy charakter, lepiej odpowiaday definicji rewolucji, co sprawia, i by to
bardziej wyrazisty akt sprzeciwu wobec systemu. Po drugie natomiast, wydarzenia w Berlinie
miay charakter bardziej widowiskowy i skonsolidowany, co stanowi istotny czynnik, w
szczeglnoci w odniesieniu do formy funkcjonowania mediw masowych. Te z kolei, jako
platformy informacji midzy nadawc demonstrujcymi, a odbiorc komunikatu
spoecznoci wiatow przygldajc si przemianom rewolucyjnym stanowiy ju
znacznie wczeniej ni pod koniec lat 80. element silnie ksztatujcy obraz rzeczywistoci. W
szczeglnoci dotyczy to spoeczestw wiata Zachodu, ktre bywaj punktem odniesienia
dla innych krgw kulturowych. Std, jak si wydaje, szczeglna rola upadku muru
berliskiego jako symbolu przemian ustrojowych w Europie rodkowej i Wschodniej, w
wiadomoci zbiorowej spoeczestw Zachodu, ale te caego wiata.
Dlatego te upadek muru berliskiego uzna naley za przykad delegitymizacji
symbolicznej systemu politycznego w NRD oraz w tym specyficznym przypadku status
1

T. G. Ash , Wiosna obywateli. Rewolucja 1989 widziana w Warszawie, Budapeszcie, Berlinie i Pradze,
Londyn 1990, s. 45.

Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

quo sytuacji podzielonego terytorium historycznej Rzeszy Niemieckiej. Pod pojciem

delegitymizacji symbolicznej rozumie si tutaj dziaania mas spoecznych wobec obiektw o
symbolicznym charakterze wyraone w formie dezaprobaty dla norm, instytucji i wartoci
politycznych zawartych w owych symbolach. W myl teorii Davida Beethama dziaania te
przybieraj form delegitymizacji przez zachowania2 w omawianym przypadku przez
wyraz zbiorowego sprzeciwu wobec istnienia symbolu podziau pastwa i kontynentu. Akt
ten stanowi jednoczenie wstp do dalszych, gbszych przemian nie tylko w wymiarze
symbolicznym, ale w szerszym kontekcie: politycznym, ekonomicznym i spoecznym.

2. Usankcjonowanie i delegitymizacja istnienia muru berliskiego

Powstanie muru berliskiego systemu umocnie granicznych izolujcej Berlin

Zachodni od Niemieckiej Republiki Demokratycznej nastpio w 1961 roku, jednak
korzenie owej budowli symbolu sigaj roku 19463. Z punktu widzenia niniejszego artykuu
najbardziej istotne wydaj si by kwestie przyczyn powstania muru i jego upadku. W
warunkach wadzy o znamionach totalitaryzmu, o jakiej mona mwi w przypadku NRD,
oraz z powodu wyjtkowych uwarunkowa geopolitycznych jakie towarzyszyy momentowi
historycznemu ponownego rozczonkowaniu niemieckiej pastwowoci, kwesti przyczyn
naley tu rozpatrywa z dwch punktw widzenia. Po pierwsze, mona mwi o przyczynach
oficjalnych, ktre przedstawiy wadze Niemieckiej Republiki Demokratycznej pastwa,
ktre byo inicjatorem budowy muru. Warto ju na wstpie poda, i od momentu
zainicjowania tworzenia pasa umocnie, a do roku 1989 przyczyny te przez propagand
wschodnioniemieck byy eksponowane w sposb jednoznaczny i niezachwiany, co miao
stanowi podstaw do spoecznego uznania stworzenia buforu bezpieczestwa. Po drugie
jednak, analiza rde historycznych wskazuje, i przyczyny faktyczne budowy muru
berliskiego byy zgoa inne. Te z powodu jednoznacznie represyjnego charakteru w
odniesieniu do wasnych obywateli NRD pod adnym wzgldem nie mogy by spoecznie
zaakceptowana, co stanowio istotny problem dla legitymizacji tworzenia bariery midzy
dwoma czciami miasta.
Zgoa inn kwesti stanowi wydarzenia historyczne zwizane z upadkiem
berliskiego muru. Stron dokonujc symbolicznej delegitymizacji, ktra uwidocznia si w

Zob. D. Beetham, Legitymizacja wadzy, [w:] red. J. Szczupaczyski, Wadza i spoeczestwo,

Warszawa 1995, s. 288.
3
A. Centkowska, Mur berliski. Od podziau do jednoci Niemiec, Toru 2005, s. 7.

Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

formie rozbirki pasa umocnie, byy masy spoeczne, ktre po okresie obywatelskiego
marazmu przejy kontrol nad rozwojem wydarze i doprowadziy do sytuacji
rewolucyjnej. Nieodwracalno tego procesu i brak moliwoci jakiejkolwiek kontroli ze
strony wadzy stanowi bez wtpienia si napdow wydarze z koca 1989 roku i moment
zapalny skutkujcy w dalszej perspektywie zjednoczeniem Niemiec.
Budowa muru berliskiego rozpocza si w nocy z 12 na 13 sierpnia 1961 roku,
oficjalnie z powodu moliwoci przedostania si agentw pastw zachodnich (w
szczeglnoci

RFN)

do

Niemieckiej

Republiki

Demokratycznej.

Propaganda

wschodnioniemiecka okrelaa mur jako antyfaszystowski wa obronny (antifaschistischer

Schutzwall), gdy wadze zachodniej czci Niemiec uznawane byy poniekd za
kontynuatora reimu hitlerowskiego, na czym bya budowana odrbno pastwowa NRD.
Mur berliski mia wic by form zabezpieczenia obywateli NRD przed osobami z zewntrz.
W myl owego toku rozumowania powstawa on wiec z troski o zabezpieczenie interesw
wasnych

obywateli

przed

katalogiem

niebezpieczestw

charakterystycznych

dla

socjalistycznej nowomowy: agentami, faszystami oraz emigracj, infiltracj, szpiegostwem,

sabotaem, przemytem, wyprzedawaniem i agresj z Zachodu. Argumentacja dotyczca
postawienia muru zwizana z zabezpieczeniem interesw pastwa oraz bezpieczestwa
obywateli stanowia solidn podstaw do legitymizacji systemu. Ta od pocztku istnienia
NRD oparta bya o pierwiastek antyfaszystowski. Armia Czerwona wyzwoliwszy bowiem
tereny wschodnioniemieckie spod wadzy faszystw, sta si gwarantem denazyfikacji
zajmowanych obszarw. Wraz z upywam lat zakres owej argumentacji zosta rozszerzony na
wrogi w nowym ukadzie si blok NATO i jego czonka w postaci RFN. Wspomniane
antyfaszystowskie uzasadnienie odgrodzenia si od Zachodu, stanowice oczywisty
pretekst o charakterze propagandowym, stanowio wic nie tylko podstaw do
zalegalizowania decyzji o budowie muru berliskiego, ale i dawao wadzy w NRD komfort
istnienia fundamentu dla niemieckiej pastwowoci. Jak pisze Anna Wolff-Powska: NRD
jako pastwo robotniczo-chopskie poczua si spadkobierczyni tych nurtw politycznych,
ktre wymierzone byy przeciw totalitaryzmowi hitlerowskiemu4. Ponadto istnienie
postfaszystowskiego zagroenia w postaci Republiki Federalnej Niemiec, dawao wadzy
moralne prawo do protekcjonistycznej ulegoci wobec ZSRR oraz wyjtkowo silnej
indoktrynacji obywateli przez suby specjalne5.
4

A. Wolff-Powska, Oswojona Rewolucja. Europa rodkowa i wschodnia w procesie demokratyzacji,

Pozna 1998, s. 183.
5
Ibidem, s. 184.

Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

Oficjalny pretekst budowy muru nie pokrywa si jednak z faktyczn przyczyn jego
powstania. T stanowiy natomiast masowe ucieczki obywateli NRD na Zachd. Pierwsza
fala migracji ze Wschodu miaa miejsce jeszcze w czasie II wojny wiatowej w latach 1944 1945 i dotyczya gwnie uciekinierw przed armi radzieck oraz wysiedlonych. W latach
1947 1949 byo to okoo 3,6 mln osb, a do 1961 kolejne 2,6 mln6. Kiedy 7 padziernika
1949 proklamowana zostaje Niemiecka Republika Demokratyczna, granice byej radzieckiej
strefy okupacyjnej zmieniaj si w granice pastwa i z biegiem czasu konsekwentnie zostaj
uszczelniane, take midzy Berlinem Wschodnim a Zachodnim. Po ukadzie niemieckim z
1952 roku wicym RFN z Zachodem, w ramach odwetu zaostrzaj si rodki graniczne w
stolicy NRD wzmocniona zostaje kontrola graniczna, powstaje pas kontrolno-zaporowy,
zablokowane zostaj przejazdy uliczne, zawieszona zostaje miejska komunikacja.

Obie

czci miasta czy jeszcze kolej miejska i metro . W latach 1951-1955 ma miejsce kolejna
fala ucieczek. Tym razem, w sposb nielegalny z terenw NRD masowo uciekaj chopi
przymuszeni do obowizkowej kolektywizacji sektora rolniczego8. W momencie gdy na
pocztku dekady lat 60` masowe ucieczki znw przybieraj na sile9, problem sta si
przyczyn zaniepokojenia nie tylko wadz Niemieckiej Republiki Demokratycznej, ale i
caego bloku wschodniego, w tym ZSRR. Na spotkaniu w sierpniu 1961 w Moskwie
delegacja wschodnioniemiecka otrzymaa od kierownictwa KC KPZR polecenie ukrcenia
ucieczek. Wkrtce rozpocza si operacja powstawania muru zainicjowana z 12 na 13
sierpnia 1961, kiedy wojsko, Grupy Bojowe; czonkowie SED zablokoway 95 ulic, zburzyy
cz budynkw w celu postawienia umocnie10. W ten sposb powstaje antyfaszystowski
wa obronny, ktry istnieje 28 lat.
Od pocztku jasne byo, i argumentacja budowy muru jako pasa zabezpiecze
skierowanego przeciw wasnym obywatelom nie bdzie miaa racji bytu. Trudno bez bada w
tym zakresie wyrokowa, na ile obywatele NRD byli wiadomi faktycznych przyczyn
powstania muru. Z jednej strony propaganda enerdowska bya w tym wzgldzie niezwykle
aktywna. wiadcz o tym chociaby fotografie przedstawiajce uroczyste wojskowe defilady
zorganizowane z okazji rocznic powstania muru11. Ta intensywna legitymizacja na poziomie
6

A. Centkowska, op. cit., s. 8

Ibidem, s. 10
8
Ibidem, Toru 2005, s. 11
9
W roku 1960 do RFN ucieko ok. 200 000 obywateli NRD a w samym styczniu 1961 30 000, za:
Ibidem, s. 16 - 17
10
Ibidem.
7

11

http://www.bild.bundesarchiv.de/archives/barchpic/search/_1302610367/?search[view]=detail&search
[focus]= 1 12.04.2011

Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

zachowa miaa na celu pogbienie przekonania Niemcw z NRD o istnieniu muru w ich
wasnym interesie. Nieodczny slogan antifaschistischer Schutzwall, ktry towarzyszy
przytoczonym uroczystociom m.in. poprzez wczenie go w oficjaln nazw obchodw,
wiadczy niezbicie o konsekwencji wadz niemieckich w tym wzgldzie. Istotn rol peni tu
wspomniane legitymizowanie decyzji politycznych na poziomie zachowa w tym
przypadku wyraone w formie poparcia przez masowe uczestnictwo w obchodach.
Z drugiej jednak strony, sama konstrukcja muru, jednoznacznie stosujca
zabezpieczenia uniemoliwiajce ucieczk w kierunku ze Wschodu na Zachd, coraz
liczniejsze i goniejsze incydenty na granicy dwch Berlinw, budoway przez lata
istnienia pastwa wschodnioniemieckiego wiadomo obywateli NRD, w szczeglnoci
modego pokolenia, dla ktrych argument antyfaszystowski nie by a tak istotny, jak dla
ludzi, ktrzy przeyli dramat wojny. Mona stwierdzi, i narastajca wiadomo i
wynikajca z niej spoeczna frustracja sprawiy, i mieszkacy Berlina Wschodniego
dojrzewali do buntu przeciwko systemowi, bdcym de facto zaprzeczeniem wolnoci i
wartoci demokratycznych. Punktem kulminacyjnym owego procesu dojrzewania mia by
moment zwrotny okrelany przez Jana Baszkiewicza jako detonator rewolucyjny12. Ten z
kolei wymaga masowoci, ktra przy braku ugruntowanej, instytucjonalnej grupy
opozycyjnej i w obliczu wyjtkowo silnej indoktrynacji spoecznej przez suby specjalne,
bya trudna do sformowania.
Dopiero egzogenne czynniki stay si elementem motywujcym obywateli NRD do
podjcia stara wymuszenia politycznej zmiany. Po pierwsze, sytuacja w Polsce i na
Wgrzech, gdzie wprowadzane byy przeomowe reformy polityczne i ekonomiczne, dawaa
ewidentny sygna, i jednolito ideologiczna bloku wschodniego nie stanowi ju
podstawowej zasady jego istnienia13. Spoeczno midzynarodowa, w coraz wikszym
stopniu zacza oczekiwa zmian w kolejnych krajach realnego socjalizmu. Drugim istotnym
czynnikiem by stosunek do zmian kierownictwa w ZSRR. Doktryna Breniewa, ktra
stanowia gwarancje dla utrzymania cisych zwizkw midzy krajami bloku wschodniego,
wobec braku interwencji wojsk Zwizku Radzieckiego w Polsce czy na Wgrzech, przestaa
stanowi realne zagroenie dla suwerennych decyzji obywateli poszczeglnych krajw.
Istotn rol stanowi tutaj take stosunek samego Michaia Gorbaczowa do zaistniaych
przemian w Europie rodkowo-Wschodniej. Przywdca ZSRR nie tylko nie potpia
12

J. Baszkiewicz, Wolno, rwno, wasno. Rewolucje buruazyjne, Warszawa 1981, s. 120 i nast.
J. Kiwerska, Midzynarodowe uwarunkowania zjednoczenia Niemiec, [w:] red. L. Janicki, B. Koszel,
W. Walczyski, Zjednoczenie Niemiec. Studia politologiczno-ekonomiczno-prawne, Pozna 1996, s. 100.

13

Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

reformatorskich dziaa rzdw w pastwach satelickich Zwizku Radzieckiego, ale i

wielokrotnie dawa wyraz przyzwolenia, jeli nie poparcia dla takich przemian14. Znamienna i
niezwykle sugestywna wydaje si tu by w tym kontekcie wypowied M. Gorbaczowa z 7
padziernika 1989 roku: ycie samo karze tych, ktrzy si ocigaj15. Wszystko to
spowodowao, i uruchomiony zosta element masowoci, tak istotny w kraju, w ktrym
sabo opozycji i sia tajnych sub stay na stray status quo. Pocztkowo kolejna faza
masowych ucieczek przez granic wgiersko-austriack, a ostatecznie rozbirka muru
berliskiego przez masy spoeczne stay si wydarzeniami, ktre stanowiy symboliczny
koniec istnienia elaznej kurtyny.

3. Delegitymizacja symboliczna w toku zmiany politycznej w NRD w 1989 roku

Jak pisze Wojciech Sok: w wysikach legitymizujcych rzdzcych symbole

speniaj t sam rol, co argumenty, dziaania i procedury, stanowic dopenienie reguy
legitymizacji systemu. Symbole pastwowe i narodowe, uroczystoci i rocznice s zwykle
fragmentami charakterystycznego dla poszczeglnych systemw rytuau politycznego, czsto
tworzc formu wieckiej religii. Najczciej struktura rytuau politycznego skada si z
dwch zasadniczych elementw: oddania czci i demonstrowania wrogoci; afirmacji sacrum i
negacji profanum16. Podobnie sprawa si ma w przypadku delegitymizacji systemu. Tutaj
rwnie symbole stanowi owe dopenienie uznania systemu za nieakceptowany
spoecznie. Co wicej, maj one czstokro kluczowe znaczenie w aktywizacji do dalszych
dziaa majcych na celu doprowadzenie do zmiany systemowej. Demonstrowanie wrogoci
oraz negacja poprzez dziaanie destrukcyjne staj si przeto zarzewiem zaognionego konfliktu
na linii wadza spoeczestwo, ktry staje si podstaw do sytuacji rewolucyjnej. Zmiana
polityczna moe prowadzi do napi spoecznych i grup dysfunkcjonalnych wobec
systemu. Dlatego tak wane dla kwestii zmiany s: sprawno systemu wadzy, jego
prawomocno i stopie spoecznego przyzwolenia dla jego rzdw17. Brak takiego
przyzwolenia, moe stanowi wic przyczyn aktw delegitymizujcych.

14

Mona tu wymieni chociaby przemwienie M. Gorbaczowa z 6 lipca 1989 r. w Parlamencie

Europejskim w Strasburgu czy z okazji 40-lecia powstania Niemieckiej Republiki Demokratycznej, patrz: A.
Czubiski, Polityka ZSRR wobec Niemiec, w: Droga Niemcw do ponownego zjednoczenia pastwa 1949
1990, Pozna 1991, s. 229, oraz: Zjednoczenie Niemiec, w: www.stosunki-miedzynarodowe.pl (01.04.2011).
15
T. G. Ash ,op. cit., s. 45.
16
W. Sok, Legitymizacja systemw politycznych, Lublin 1997, s. 33
17
S. Wrbel, Funkcjonalistyczne koncepcje dynamiki politycznej, Katowice 1992, s. 92.

Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

Nie ulega wszake wtpliwoci, i to wanie w momencie zmiany politycznej

symbolika ancien regime zaczyna odgrywa szczeglne znaczenie, a jej usunicie jest gestem
dezaprobaty wobec starego porzdku. Jak twierdzi Stanisaw Filipowicz odrzucenie starych
symboli w sytuacjach rewolucyjnych burzenie pomnikw czy zmiana flagi ma dla
spoeczestwa ogarnitego atmosfer zmiany kluczowe znaczenie18. I pisze dalej: sztuka
sprawowania wadzy mona zaryzykowa tak opini jest w duej mierze sztuk
mobilizowania wartoci estetycznej. Polityczne dekoracje odgrywaj nie mniej istotn rol ni
ideologia. (...) Estetyka jest bez wtpienia jednym z filarw polityki19.
Owa estetyka minionego reimu w szczeglnoci w sytuacji zmiany wydaje si
mie dla zwolennikw nowego porzdku znaczenie szczeglne. Obejmuje ona take (a moe
przede wszystkim) wizualne symbole umiejscowione w przestrzeni publicznej stanowice
niejako stae elementy krajobrazu. J. Baszkiewicz podkrela rol symbolu, w szczeglnoci w
przypadku

gwatownej

zmiany

politycznej:

przy

mozolnym

przechodzeniu

od

rewolucyjnego chaosu do nowego kosmosu spoecznego nieodzowne s symbole. Uatwiaj

ludziom skupienie si przy uroczystych wartociach rewolucji; staj si niejako antycypacj
nowego adu spoecznego20. Likwidacja przytoczonej symboliki stanowi zmian stosunkowo
nieskomplikowan, wymagajc jedynie usunicia z przestrzeni publicznej widocznych
znakw

wadzy czy usankcjonowanego

porzdku

spoeczno-politycznego.

Jest

to

symboliczny akt delegitymizacyjny, ktry:

1. objawia si poprzez usunicie obiektw zwizanych ze negowanym reimem z
przestrzeni publicznej. Ju Gustaw Le Bon w swoim klasycznym dziele Psychologia
tumu stwierdzi, i w czowieku drzemi instynkty burzycielskie, ktre w tumie si
uaktywniaj. Przyczyn tego stanu rzeczy jest nierzadko bezkarno jednostki w
odpowiedzialnej zbiorowo masie ludzkiej21. W ten sposb akty, ktre w warunkach
spoecznej stabilizacji uznawane s wystpki, przestpstwa lub ujmujc prociej
akty wandalizmu, w okresie zmiany rewolucyjnej stanowi symboliczny akt negacji.
O ile osignicie celw modernizacji politycznej pisze Tadeusz Bodio prowadzi
do stabilizacji, o tyle sam proces modernizacji przebiega w sposb destabilizujcy22.

18

S. Filipowicz, Mit i spektakl wadzy, Warszawa 1988, s. 182.

Ibidem, s. 203.
20
J. Baszkiewicz, wiat wartoci i wiat symboli, [w:] Pastwo, rewolucja, kultura polityczna, Pozna
2009, s. 720.
21
G. Le Bon, Psychologia tumu, Warszawa 1994, s. 38.
22
Patrz: T. Bodio, Z bada nad stabilnoci i zmiennoci zachowa politycznych, [w:] Studia Nauk
Politycznych, nr 5 6, Warszawa 1987, s. 85.
19

Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

2. wymaga szerokiego udziau mas spoecznych w owym wydarzeniu23. Sia aktu

delegitymizujcego mierzona jest waciwie ilociowym w nim udziaem. wiadczy o
tym midzy innymi fakt, i przywdcy demonstracji czy imprez masowych czsto w
porwnaniu z danymi sub porzdkowych zawyaj ilo uczestnikw biorcych
udzia w wydarzeniu. Wynika to zapewne z poczucia, i liczniejszy tum jako bardziej
reprezentatywna cz spoeczestwa posiada wiksze prawo do wyraenia swojej
racji oraz wiksze moliwoci w narzuceniu ich pozostaym grupom.
3. stanowi inicjacj dla dalszych zmian systemowych o charakterze instytucjonalnym,
prawnym, ekonomicznym itp. Jak zauwaa J. Baszkiewicz tego typu wydarzenia
mobilizujce masy, przy udziale wielu uprzednich przyczyn doprowadzajcych do
sytuacji rewolucyjnej, stanowi detonator rewolucji24. Jest on niezbdny w procesie
inicjacji i gwatownego przyspieszenia zmian; ma znamiona przemiany wizualnej,
widocznej w przestrzeni publicznej i przede wszystkim widowiskowej, co pozwala
jej na pozostanie na dugo w pamici zbiorowej pokole i stanowienie podstawy dla
budowania tosamoci wielkich grup spoecznych.
4. jest wanym dla spoecznoci lokalnej lub narodu punktem odniesienia w stosunku do
susznoci podjtych dziaa, budowy wasnej tosamoci, poczucia wsplnoty.
Gwatowne przemiany spoeczne uwaane s za te, ktre zostawiaj w wiadomoci
spoecznej najtrwalszy lad25. Jeszcze bardziej znamienne znaczenie fakt ten przybiera
w dobie rozwoju mediw masowych, gdzie poprzez moliwo rejestracji obrazw
omawianych wydarze, s one upowszechniane na niespotykan dotd skal.
Warto w tym miejscu przeanalizowa wydarzenie historyczne upadku berliskiego
muru, w oparciu o powysze wytyczne. Zanim to nastpi, przytoczone zostan
chronologicznie fakty historyczne w NRD w roku 1989, ktre bezporednio lub porednio
przyczyniy si do tego aktu.
Wraz ze zmieniajc si sytuacj geopolityczn, wola zmian w NRD i masowe
poparcie dla nich zaczy wzrasta. Istotna i prekursorska wydaje si by tu rola otwarcia
23

A. Kolasa Nowak, Zmiana systemowa w Polsce w interpretacjach socjologicznych, Lublin 2010, s.

28.
24

Jak Baszkiewicz wymienia kilka przyczyn zaistnienia rewolucji kryzysu politycznego, ktre
wspomagane s przez tzw. detonator rewolucji. Owe przyczyny to: 1. finansowe bankructwo pastwa 2.
kryzys dynastyczny 3. skutki wojny 4. natenie korupcji 5. impotencja reformatorska si dawnego porzdku
6. reformy otoczenia midzynarodowego. Warto zauway, i wszystkie z wymienionych s adekwatne do
sytuacji rewolucyjnej w NRD w 1989 roku przy zaoeniu, i owy detonator stanowi upadek muru berliskiego.
Patrz: J. Baszkiewicz, Wolno..., s. 120 i nast.,
25
Zob. R. Kot, Mity wiadomoci spoecznej, [w:] Transformacja i wartoci. Aksjologiczne aspekty
transformacji ustrojowej w Polsce, red. W. Kaczocha, S. Popawski, Zielona Gra 1997, s. 161 i nast.

Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

10

granicy midzy Wgrami a Austri. Wynikajce z porozumienia midzy wadzami na

Wgrzech a kanclerzem Kohlem usunicie drutu kolczastego, spowodowao masow ucieczk
przez granic znaczcej liczby obywateli NRD wypoczywajcych gwnie na wakacjach nad
Balatonem. Statystyki mwi tu o wgierskim obozie dla uchodcw, w ktrym przebywao
50 tys. Niemcw. Do wrzenia 1989 roku do RFN trafia 110 tys. Niemcw z NRD (w tym 39
tys. legalnie)26. Liczby te wskazuj, i bierno obywateli Niemieckiej Republiki
Demokratycznej spowodowana bya raczej brakiem realnej okazji do wyraenia sprzeciwu,
ni brakiem dziaa spowodowanym wzgldami ideologicznymi. Podczas gdy strach przed
konsekwencjami buntu skutecznie zapobiega wystpieniom antysystemowym, to widok
wsplnego celu przez masy ludzkie (w tym przypadku: dostania si do RFN), wytworzy
poczucie interesu zbiorowego oraz wsplnoty mylenia. Atmosfera ta w coraz wikszym
stopniu ulegaa spotgowaniu w samej NRD, gdzie na jesieni regularnie wybuchay ju
masowe demonstracje27. Coraz wiksze poczucie jednoci wyraane byo midzy innymi
poprzez transparenty (Wir sind das Volk) oraz zwikszajc si regularnie liczb
demonstrujcych28. Okazay si one czynnikiem mobilizujcym i integrujcym opozycj,
pewnego rodzaju kapitaem spoecznym, noszcym znamiona masowego protestu29. Wymiar
wyjtkowy i symboliczny miay jednak dopiero wydarzenia z 9 listopada 1989 roku.
Analiza artykuw prasowych z polskich dziennikw i tygodnikw z miesica
listopada 1989 roku, daje obraz upadku muru berliskiego jako aktu przede wszystkim
masowego, ywioowego i penego entuzjazmu wobec zachodzcych zmian, co wiadczy o
delegitymizacji starego porzdku. Opisy niszczenia systemu umocnie granicznych
przywodzi na myl opisy wydarze w Polsce w 1918 roku, kiedy mawiano, i Polska nie
wybia si na niepodlego, a wybucha. Podobne wraenie ma si po analizie relacji z
wydarze w Berlinie, gdzie otwarciu granic towarzyszy swoisty wybuch i masowa
ekspresja emocji. Warto w tym miejscu kilka takich relacji przytoczy.
Reporter Polityki Marek Regel pisze o nocy peni szczcia, podkrelajc
niespodziewany przez nikogo zapa i rado z jak obywatele NRD przekraczaj nowo

26

A. Centkowska, op. cit., s. 29 30.

Midzy innymi 25 wrzenia w Lipsku (ok. 5 tys. osb), 7 padziernika w Berlinie Wschodnim, Lipsku,
Poczdamie i Drenie, 9 padziernika ponownie w Leipzig, 21 padziernika w Drenie, Plauen, Poczdamie, KarlMarx-Stadt, 23 padziernika ponownie w Lipsku (300 tys. osb), 4 listopada w Berlinie Wschodnim (kilkaset
tysicy nawet do miliona demonstrantw. Patrz: S. erko, Zmierzch NRD. Ewolucja sytuacji wewntrznej w
latach 1989 1990, [w:] red. L. Janicki, B. Koszel, W. Walczyski, Zjednoczenie Niemiec. Studia
politologiczno-ekonomiczno-prawne, Pozna 1996, s. 77 - 80.
28
I. Smolarkiewicz, Ruchy obywatelskie w Niemczech Wschodnich w 1989 roku, [w:] Przegld
Zachodni, nr 2 (335) 2010, s. 197 - 198.
29
Ibidem, s. 190.
27

Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

11

otwart granic30. Rzeczpospolita podkrela, oprcz entuzjazmu i radoci towarzyszcej

nocy z 9 na 10 listopada, tempo zmiany oraz zaskoczenie samych berliczykw, ktrzy
zachceni du liczb oczekujcych na przejcia graniczne, dokonali byskawicznego aktu
zjednoczenia w sensie ludnociowym i migracyjnym. Jerzy Wierzchowski na amach
dziennika pisa podkrelajc dynamizm chwili: Trudno si w ogle zorientowa, czy to ju
tamten, czy jeszcze ten Berlin31. T ywioowo podkrelaj take korespondenci
zagraniczni, midzy innymi T. Ash, ktry pisze: Powiedzie, e protest spoeczny narasta w
postpie geometrycznym to mao32. Warto w tym miejscu doda, i fakt zjednoczenia
poprzez zanegowanie barier i faktyczne zintegrowanie ludnoci dostrzegli take przywdcy
pastw zarwno bloku wschodniego jak i ci z Zachodu. Horst Teltschik doradca Kanclerza
RFN pisze o reakcji wadz radzieckich: Przypuszczalnie Gorbaczow obawia si, e nastroje
na obydwu wiecach mog sta si bardzo gorce i nastpi piesze zjednoczenie. Politycy
mog wwczas utraci kontrol nad wydarzeniami i znale si wkrtce wobec faktw
dokonanych33. Podobne, cho pocztkowo nieco bardziej entuzjastyczne nastawienie do
zaistniaych wydarze wyrazi Prezydent Franois Mitterrand, ktry nazwa je godzin
ludu34. W polskiej prasie dostrzeony zosta take upadek argumentacji legitymizujcej mur
jako antyfaszystowskiego wau ochronnego. Marek Kossakowski pisze w artykule dla
Gazety Wyborczej z 13 listopada 1989 roku: Przez 28 lat zdaniem wschodnioeuropejskich
politykw, by najwaniejszym gwarantem pokoju w Europie. Take gwarantem socjalizmu
w krajach bloku35.
Warto w tym miejscu spojrze na kwesti udziau mas w delegitymizacji systemu
politycznego w NRD w sposb komparatystyczny, biorc pod uwag rozpad w przecigu
kilku lat caego bloku wschodniego. W szczeglnoci interesujce wydaje si by tutaj
spojrzenie porwnawcze z tranzycj w Polsce. Warto zwrci uwag, i rewolucja w NRD,
ktrej kwintesencj i punktem zapalnym by upadek muru berliskiego, miaa charakter
gwnie oddolny. Tum, pocztkowo w innych miastach wschodnioniemieckich, a nastpnie
w samym Berlinie Wschodnim zdoa zainicjowa procesy spontaniczne o charakterze
rewolucyjnym. Mimo i samo otwarcie granicy nie byo decyzj tumu a kierownictwa SED,
byo ono przez masy w istotnym stopniu wymuszone. Bezporedni przyczyn owej decyzji
30

M. Regel, Noc pena szczcia, Polityka z dnia 18.11.1989 nr 46 (1698), s. 12

J. Wierzchowski, Przeamywanie muru, Rzeczpospolita z dnia 14.11.1989, nr 264, s. 1, 3.
32
T. G. Ash ,Wiosna obywateli. Rewolucja 1989 widziana w Warszawie, Budapeszcie, Berlinie i Pradze,
Londyn 1990, s. 47.
33
H. Teltschik, 329 dni. Zjednoczenie Niemiec w zapiskach doradcy kanclerza, Warszawa 1992, s. 19.
34
Ibidem, s. 25.
35
M. Kossakowski, Mur i historia, Gazeta Wyborcza z dnia 13.11.1989, nr 133, s. 1.
31

Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

12

byo bowiem masowe przemieszczanie si (ucieczki) Niemcw z NRD ze Wschodu na

Zachd, co skutkowao katastrof dla gospodarki wschodnioniemieckiej. Mona powiedzie,
i ogoszenie 9 listopada w programie Aktuelle kamera, e mona swobodnie przekracza
granic, spowodowane byo chci uratowania wadzy przez Egona Krenza nadmiar
pracownikw w RFN i swoboda przepywu ludzi miay tu doprowadzi do zatrzymania fali
emigracji36. Trafnie sytuacj t uj Wiesaw Burger piszc: W cztery tygodnie po upadku
Honeckera, jego nastpca E. Krenz dziurawi mur, aby unikn zaamania si NRD
stopniowo toncej republiki37.
W Polsce transformacje przebiegaa zgoa w innej formie i politycznej atmosferze. W
obradach okrgego stou uczestniczya opozycja, ktra miaa co prawda szerokie poparcie
spoeczne oraz legitymacj do negocjacji, nie przewidywaa ona natomiast udziau mas
spoecznych w samym procesie przemian. Pokojowe negocjacje na wysokim szczeblu
sprawiy, i okrgy st sta si symbolicznym punktem stycznoci midzy systemem
politycznym ancien regime oraz nowym porzdkiem bdcym efektem kompromisu.
Rozmowy te przez niektre rodowiska opozycyjne s postrzegane jako zmowa nad
gowami szerokich mas spoecznych. Do dzi opinia ta jest przyczyn spoecznych
antagonizmw w Polsce. Istotny odsetek spoeczestwa neguje przez to prawomocno
zaistniaej transformacji czy wyraa wtpliwo co do prawnego usankcjonowania cigoci
wadzy pastwowej. Za przyczyn tego stanu rzeczy mona by uzna brak widowiskowych
wydarze sterowanych oddolnie, zdolnych kanalizowa emocje, dawa wyraz uczestnictwa
caego spoeczestwa i jego solidarnoci w momencie historycznego zwrotu. Zmiany
spoeczne rzadko kiedy przebiegaj wszake w sposb zaplanowany a dziaania
reformatorskie nie zdoaj zastpi historii38.
Tymczasem w Niemieckiej Republice Demokratycznej akt zanegowania przez masy
prawomocnoci podziau narodu zmaterializowa si poprzez aktywno spoeczn obywateli.
Odczuwalne dla mas niekorzystne zjawiska ekonomiczne, masowe ucieczki, ktre reimowi
coraz trudniej byo zatai przed opini publiczn, wreszcie zachty do reform ze strony
ZSRR, doprowadziy do masowej mobilizacji. Procesy spontaniczne, ktre najwyraniej
ujawniy si w akcie niszczenia berliskiego muru, przybray charakter rewolucyjny, a nie
ewolucyjny, jak miao to miejsce w Polsce w 1989 roku. Std zapewne prawie cakowita
36

A. Centkowska, op. cit., s. 35.

W. S. Burger, Zjednoczenie Niemiec. Spoeczno-polityczne i midzynarodowe uwarunkowania,
Szczecin 1994, s. 35.
38
A. Kolasa Nowak, Zmiana systemowa w Polsce w interpretacjach socjologicznych, Lublin 2010, s.
28.
37

Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

13

wymiana elit w Niemczech Wschodnich po okresie politycznej zmiany, mimo stosunkowo

sabych struktur opozycyjnych, podczas gdy w Polsce dua cz establishmentu pozostaa u
wadzy. Co wicej, istnieje przekonanie, i w 1989 r. mieszkacy NRD mogli pody
dwojak drog: tumu biorcego sprawy w swoje rce i doprowadzajcego do szybkich
reform (w tym zjednoczenia) popieranego przez masy oraz drog ruchw obywatelskich,
ktre zasadzajc si na polskich wzorcach, pragny wywaonych zmian ewolucyjnych w
ramach istniejcego systemu39. W zaistniaych wypadkach warto wic zwrci uwag na rol
procesw spontanicznych. Z napitnowania spoecznego dysfunkcji systemu oraz z
pojawienia si nowych zachowa i postaw spoecznych, wyprowadzono wnioski o
koniecznoci przemiany symbolicznego upadku muru w fundamentalne systemowe zmiany w
przyszoci. Mona wic powiedzie, i ywioowo, ktra towarzyszya niszczeniu muru
berliskiego przez masy spoeczne, przyczynia si wyranie do ksztatu dalszych wydarze.
Rozpatrywany ywioowy akt spoeczny do szybko przerodzi si w akt
symboliczny a przez to historyczny dla najnowszych dziejw Niemiec. Wysoka
mobilizacja i stworzenie masowego ruchu spoecznego sprawiy, i w zbiorowej pamici
obywateli byego NRD zaistnia moment miodowego miesica transformacji. Wydaje si to
by niezwykle istotny fakt w budowaniu mitu zwycistwa nad autorytaryzmem oraz
narodowej tosamoci. Odwoanie si do symbolu upadku muru moe stanowi wzmocnienia
tego typu odczu. Elementem sprzyjajcym moe by tu fakt zaistnienia aktora grupowego w
dynamice przeksztace; podczas gdy w Polsce byli to gwnie robotnicy, w rewolucji w
NRD godny podkrelenia jest udzia szerokich mas spoecznych, co buduje poczucie jednoci
i zjednoczenia rnych rodowisk w imi wsplnego celu.
Wszystko to zdaje si wskazywa, i upadek muru berliskiego mia znamiona
delegitymizacji symbolicznej na poziomie caego systemu, ktra w pniejszym terminie
skutkowaa zaistnieniem caego wachlarza przemian przypiecztowanych aktem zjednoczenia
Niemiec.

4. Zakoczenie
Rola tumu mas spoecznych wydaje si by niezwykle istotna w toku dyskusji o
wpywie upadku muru na dalszy przebieg wydarze, ktrych zbiorowym bohaterem by nard
niemiecki pod koniec lat 80` XX wieku. Niezwykle trafn i obrazow metafor posuy si tu
Gerard Labuda twierdzc, i wzniesienie w 1961 roku osawionego muru berliskiego
39

I. Smolarkiewicz, op. cit., s. 199.

Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

14

spowodowao znany efekt podobny do gromadzenia si im duej, tym silniej coraz

wikszego naporu wody na zapor wodn, co skutkowao pkniciem muru w 1989 roku40.
A. Wolff-Powska dodaje, i przyspieszenie dyktowane przez enerdowsk ulic okrelio
scenariusz wydarze, ktre wywary gboki wpyw na wiadomo obywateli wschodniej
czci Niemiec. Ich kondycja spoeczna i psychiczna stanowi w pierwszym etapie przemian
bardziej przedmiot zainteresowa i analiz psychiatrw ni politologw i socjologw41.
Wraenie to przywiecao z pewnoci masom wdrapujcym si na mur i przy pomocy
rnych narzdzi niszczcym jak uj to prezydent Stanw Zjednoczonych George Bush
pomnik klski komunizmu42. Inn kwesti stanowi fakt, i samo kierownictwo SED ju w
1989 roku zdawao sobie spraw z delegitymizujcej siy tumu. Jak wspomina w swoich
zapiskach relacjach z rewolucji w Europie rodkowo-Wschodniej T. Ash Nawet KC
partii przyzna we wstpie do pospiesznie naszkicowanego programu dziaania, e
rewolucyjny ruch ludowy zapocztkowa proces gbokich przemian43.
Zburzenie muru berliskiego stanowio pierwszy tak wyrany akt delegitymizujcy
system polityczny i jednoczenie fakt wspistnienia dwch pastw niemieckich w tej jake
specyficznej sytuacji w stosunkach midzynarodowych w Europie pod koniec 1989 roku.
Rdzeniem kadej kultury politycznej jest legitymizacja politycznego systemu. Wyraa ona
stopie

akceptacji

aktualnego

porzdku

politycznego

identyfikacji

obywateli z

reprezentowanym przeze systemem wartoci (...). W miar dyskredytacji socjalizmu w

latach osiemdziesitych obniaa si wi emocjonalna niektrych krgw spoeczestwa z
pastwem jako wyrazicielem ideologii. Potwierdzaj to midzy innymi badania Lipskiego
Instytutu Bada Modziey44. Jasne jest zatem, i niszczycielska sia tumu wobec
berliskiego muru, bya jednoczenie si spoeczn wymierzon przeciwko podziaowi
pastwa jak i przeciwko systemowi politycznemu NRD. Destrukcyjne (a jednoczenie
paradoksalnie twrcze) dziaanie tumu zostao skumulowane w akcie niszczenia
symbolicznej zapory midzy pastwami, przez co samo w sobie stao si symboliczne. Nie
ulega wszake wtpliwoci, i sam mur berliski stanowi odzwierciedlenie w przestrzeni
publicznej cech enerdowskiego systemu: represyjnoci, ograniczonych swobd obywatelskich

40

G. Labuda, Zjednoczenie Niemiec spojrzenie w przeszo i w przyszo, [w:] Przegld Zachodni,

nr 1 (258) 1991, s. 69.
41
A. Wolff-Powska, Oswojona..., s. 196
42
A. Centkowska, op. cit., s. 30
43
T. G. Ash ,op. cit., Londyn 1990, s. 44.
44
A. Wolff-Powska, Wewntrzne aspekty zjednoczenia Niemiec, [w:] Przegld Zachodni, nr 1 (258)
1991, s. 9, 11.

Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

15

(w tym prawa do swobodnego przemieszczania si45), brutalnoci sub porzdkowych,

struktur militarnych i innych. Jednoczenie mur jako symbol problemw wewntrznych
podzielonego pastwa, stanowi dodatkowo symboliczny punkt styczny podzielonej Europy, a
nawet caego wiata. Ukuty w latach 40` termin elazna kurtyna zmaterializowa si
waciwie w roku 1961 i od tej pory w wiadomoci zbiorowej Europejczykw czstokro by
utosamiany wanie z murem w Berlinie. Tym bardziej wic pas umocnie granicznych
przechodzcy przez jedno z najwaniejszych i najwikszych miast Starego Kontynentu
traktowany by przez pryzmat Berliner Mauer jako symbolu w wikszym stopniu
uwydatniajc jego element znaczcy ni znaczeniowy. Uderzenie w obiekt nacechowany
ekspresywnie do tego stopnia, i stanowi odzwierciedlenie caego systemu represji, stanowio
wic jednoczenie wyraenie sprzeciwu wobec samego systemu.
9 listopada 1989 roku nastpia wic delegitymizacja symboliczna na poziomie
wiadomoci mieszkacw Berlina Wschodniego, a pniej, dziki mediom wikszoci
spoeczestwa NRD. By to akt majcy miejsce w przestrzeni publicznej, angaujcy tumy,
inicjujcy dalej postpujc zmian polityczn i silnie oddziaywujcy na sfer emocjonaln
jednostek bdcych czci mas, co klasyfikuje owe wydarzenie jako przykad symbolicznej
delegitymizacji. Cho by to jeden z wielu tego typu aktw w historii Europy i wiata,
stanowi dzi z pewnoci jedn z najbardziej znamiennych dat jednoczcych Stary Kontynent
i synonim koca dwubiegunowoci wiata.

45

I. Smolarkiewicz, op. cit., s. 195.

Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

16

BIBLIOGRAFIA

Monografie

Ash T. G., Wiosna obywateli. Rewolucja 1989 widziana w Warszawie, Budapeszcie, Berlinie i
Pradze, Londyn 1990
Baszkiewicz J., Wolno, rwno, wasno. Rewolucje buruazyjne, Warszawa 1981
Burger

W.

S.,

Zjednoczenie

Niemiec.

Spoeczno-polityczne

midzynarodowe

uwarunkowania, Szczecin 1994

Centkowska A., Mur berliski. Od podziau do jednoci Niemiec, Toru 2005
Czubiski A., Polityka ZSRR wobec Niemiec, w: Droga Niemcw do ponownego
zjednoczenia pastwa 1949 1990, Pozna 1991
Filipowicz S., Mit i spektakl wadzy, Warszawa 1988
Kolasa - Nowak A., Zmiana systemowa w Polsce w interpretacjach socjologicznych, Lublin
2010
Le Bon G., Psychologia tumu, Warszawa 1994
Sok W., Legitymizacja systemw politycznych, Lublin 1997
Wolff-Powska A., Oswojona Rewolucja. Europa rodkowa i wschodnia w procesie
demokratyzacji, Pozna 1998
Teltschik H., 329 dni. Zjednoczenie Niemiec w zapiskach doradcy kanclerza, Warszawa 1992
Wrbel S., Funkcjonalistyczne koncepcje dynamiki politycznej, Katowice 1992

Artykuy w pracach zbiorowych

Baszkiewicz J., wiat wartoci i wiat symboli, [w:] Pastwo, rewolucja, kultura polityczna,
Pozna 2009, s. 720.

Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

17

Beetham D., Legitymizacja wadzy, [w:] red. J. Szczupaczyski, Wadza i spoeczestwo,

Warszawa 1995.
Kiwerska J., Midzynarodowe uwarunkowania zjednoczenia Niemiec, [w:] red. L. Janicki, B.
Koszel, W. Walczyski, Zjednoczenie Niemiec. Studia politologiczno-ekonomiczno-prawne,
Pozna 1996.
Kot R., Mity wiadomoci spoecznej, [w:] Transformacja i wartoci. Aksjologiczne aspekty
transformacji ustrojowej w Polsce, red. W. Kaczocha, S. Popawski, Zielona Gra 1997
erko S., Zmierzch NRD. Ewolucja sytuacji wewntrznej w latach 1989 1990, [w:] red. L.
Janicki, B. Koszel, W. Walczyski, Zjednoczenie Niemiec. Studia politologicznoekonomiczno-prawne, Pozna 1996

Artykuy w czasopismach naukowych

Bodio T., Z bada nad stabilnoci i zmiennoci zachowa politycznych, [w:] Studia Nauk
Politycznych, nr 5 6, Warszawa 1987
Labuda G., Zjednoczenie Niemiec spojrzenie w przeszo i w przyszo, [w:] Przegld
Zachodni, nr 1 (258) 1991
Smolarkiewicz I., Ruchy obywatelskie w Niemczech Wschodnich w 1989 roku, [w:] Przegld
Zachodni, nr 2 (335) 2010
Wolff-Powska A., Wewntrzne aspekty zjednoczenia Niemiec, [w:] Przegld Zachodni, nr
1 (258) 1991

Artykuy prasowe
Kossakowski M., Mur i historia, Gazeta Wyborcza z dnia 13.11.1989, nr 133
Regel M., Noc pena szczcia, Polityka z dnia 18.11.1989 nr 46 (1698)
Wierzchowski J., Przeamywanie muru, Rzeczpospolita z dnia 14.11.1989, nr 264

Internet
www.bild.bundesarchiv.de
www.stosunki-miedzynarodowe.pl

Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

18

Jakub Jakubowski [jakub.jakubowski@amu.edu.pl] specjalista w dziedzinie marketingu i

administracji europejskiej, politolog. Pracownik dziaw sprzeday i marketingu kilku
poznaskich firm. Ukoczy studia na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Obecnie doktorant na tyme wydziale w Pracowni
Marketingu Politycznego. Specjalizuje si w wykorzystaniu nowych mediw w marketingu,
reklamie i komunikowaniu wizualnym. W ramach prowadzonych zaj na Uczelni prowadzi
warsztaty wiczeniowe z zakresu marketingu politycznego i socjotechniki. Z racji bliskich
zwizkw z uczelni zajmowa si organizacj szkole dla stowarzysze dziaajcych w
ramach Uniwersytetu. Interesuje si kinem polskim i europejskim, nowymi mediami,
polityk.

Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone.

19