Wpyw para

Jakub Jakubowski
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza wPoznaniu

Wpyw paranoi politycznej na dyskurs

publiczny wPolsce

Wstp

na polskiej scenie politycznej

po 1989 r. zawsze charakteryzoway si dwubiegunowoci. Pocztkowo miaa ona charakter podziaw socjopolitycznych na obz
solidarnociowy i postpeerelowski1. Po przeomowym dla systemu
partyjnego 2005 r.2, punkt cikoci dualistycznego podziau zosta
przeniesiony na konflikt pomidzy rodowiskiem konserwatywnym
i liberalnym. Nie sposb jednak traktowa owego podziau jedynie
w kategoriach walki partyjnej pomidzy najwikszymi obozami polskiej sceny politycznej, przemiennie penicymi funkcj rzdzenia oraz
rol najwikszej zparlamentarnych grup opozycyjnych. Szerszy kontekst tego zjawiska odzwierciedlaj bowiem podziay wsamym spoeczestwie. Tym bardziej, e mona wymieni wiele przykadw, ktre
wskazuj na powyszy stan rzeczy. Po pierwsze, sytuacja ta przejawia
si w ustabilizowaniu systemu partyjnego poprzez rozkad gosw
na dwa gwne obozy, ktre uzyskay razem2007 r. 73,62% gosw3.
Co wicej, regularnie przeprowadzane sondae opinii publicznej nie
wskazuj, aby wnajbliszym czasie stan ten mg ulec zmianie. Po drugie, odzwierciedlenie owych podziaw mona zauway wgeograficznych i demograficznych danych dotyczcych preferencji wyborczych
elacje poszczeglnych rodowisk

1
M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji: podziay spoeczne, partie polityczne ispoeczestwo obywatelskie wpostkomunistycznej Polsce, Warszawa 2001,
s. 215.
2
W opinii dwch gwnych partii politycznych, ktre wwyborach parlamentarnych
w2005 roku zagospodaroway najwiksza liczb gosw PiS iPO owa przeomowo
polegaa na koniecznoci zmiany systemowej, aw zasadzie palcej potrzebie przebudowy ustroju pastwa. Zob. W. Zitara, Wybory parlamentarne iprezydenckie wPolsce
w2005 roku wwietle wspczesnych doktryn politycznych. Wybrane problemy iperspektywy, [w:] Partie isystem partyjny RP. Stan iperspektywy, red. K. Kowalczyk,
.Tomczak, Toru 2007, s. 230-233
3
Wyniki wyborw do Sejmu RP zdnia 21.10.2007 r., http://wybory2007.pkw.gov.
pl/SJM/PL/WYN/W/ index.htm, 01.03.2011 r.

nr 3, wiosna-lato 2011

[27]

Jakub Jakubowski

Polakw, gdzie wyranie zarysowuje si granica midzy wschodem

a zachodem kraju, midzy wsi, maymi miastami i aglomeracjami,
midzy gorzej ilepiej wyksztaconymi. Jeszcze inne odzwierciedlenie
dualizmu ycia spoeczno-politycznego stanowi podziay wKociele
katolickim, ktry w polskiej tradycji odgrywa i odgrywa szczegln
rol4.
Niewtpliwie przejawy dychotomii ycia spoeczno-politycznego mona by mnoy, lecz nie stanowi to gwnego wtku artykuu.
Kwesti istotn zpunktu widzenia podjtego tu tematu s natomiast
przyczyny owej scementowanej dwubiegunowoci. Dualizm utrwala
bowiem nasilenie tendencji konfliktogennych waktualnym dyskursie
politycznym sprzyja jego pogbieniu iobejmowaniu nowych obszarw tematycznych.
Celem tego artykuu o czym bya ju mowa jest okrelenie wpywu paranoi politycznej na dyskurs publiczny w Polsce. Na
wstpie jednak, dc do wyjanienia istoty pojcia paranoi, naley
przeanalizowa kategori spisku jedn z najbardziej znamiennych
dla osobowoci paranoicznej, bowiem funkcjonaln w wyjanianiu wielu zdarze politycznych zarwno przez pryzmat zych intencji, jak i ich inicjatorw. Stanowi ona determinant tego, co okrela si mianem spiskowych teorii dziejw, ktr okreli mona
z kolei jako heurystyk wydawania sdw. W skali makro dziaalno gwnych aktorw przy uwzgldnieniu kategorii spisku
jest sprowadzana do tajemniczych, zakulisowych transakcji, niejasnych kontaktw zgrupami interesw zkraju ispoza jego granic,
z kadorazowym przedkadaniem interesw grupy trzymajcej wadz
nad dobrem oglnonarodowym. W skali mikro natomiast tej dotyczcej osobowoci paranoicznej aktorw politycznej gry charakterystyczna jest permanentna podejrzliwo wstosunku do oponenta. Wyranie
zarysowana wtedy dychotomia na osi przekona wiatopogldowych
i gospodarczych wydaje si sprzyja atmosferze spiskw, oskare, poszukiwania obszarw gry politycznej stanowicych sabe punkty przeciwnika.
Zasadne wydaje si wic postawienie pytania: jaki wpyw na polsk demokracj idyskurs publiczny maj tendencje paranoiczne? Czy
skonnoci do paranoi politycznej niektrych rodowisk oraz samych
4
A. Szostkiewicz, Koci upolityczniony, koci walczcy. Linia Michalika, Polityka, http://www.polityka. pl/kraj/analizy/1508276,1,kosciol-upolityczniony-kosciolwalczacy.read, 01.03.2011 r.

[28]

refleksje

Wpyw paranoi politycznej na dyskurs publiczny wPolsce

aktorw politycznych wpywaj na pogbienie konfliktu wtak zwanej

wojnie polsko-polskiej?
W odniesieniu do rozwoju dyskursu politycznego na przestrzeni dwudziestu lat budowania demokracji w Polsce, mona zaobserwowa pewn wewntrzn sprzeczno. W demokracji panuje
system otwarty, charakteryzujcy si swoist klarownoci zasad,
ktre rzdz systemem politycznym. Owa jasno na poziomie
norm powinna sprzyja wic stabilizacji, rwnie w rozumieniu
rozwijania merytorycznej dyskusji midzy podmiotami rynku politycznego. Dysfunkcjonalnych zachowa dla systemu w postaci tworzenia teorii spiskowych powinno wic by mniej w miar
rozwoju i ugruntowywania si rytuaw demokratycznych. Tymczasem wiele bada wskazuje na tendencj wprost przeciwn.
W miar upywu czasu trend spiskowej teorii dziejw jako wyjanienia wielu wydarze politycznych rozwija si5. Trudno wsposb
jednoznaczny wskaza tego przyczyn. Po pierwsze, rdem tego zjawiska moe by rozwj rynku wolnych mediw oraz ich zrnicowanie, co implikuje powstawianie rodowisk dziennikarzy skonnych do
zbienego punktu widzenia okrelonych problemw. Cz owych rodowisk wszczeglnoci tych, ktre wsposb bezporedni angauj
si po jednej ze stron gwnej linii podziaw politycznych przejawia tendencje do postrzegania wiata przez pryzmat paranoidalnych
uroje. Po drugie, specyficzne dziaania, ktre wynikaj zdowiadcze
funkcjonowania systemu demokratycznego wpraktyce zakulisowe
spotkania, negocjacje na szczytach wadzy, tworzenie koalicji, funkcjonowanie dyplomacji czy istnienie sub specjalnych mog sprawia
wraenie, i rzdy s sprawowane przez wyalienowane elity wsposb
niejawny. Co wicej, wraenie to moe by spotgowane skomplikowaniem samych procedur demokratycznych zdugim izawiym procesem decyzyjnym.
Wydaje si, i niektre zelementw owych stanw paranoicznych
szczeglnie mocno uwidoczniy si wtrakcie zaostrzenia dyskursu na
linii konserwatyzm liberalizm, do czego w2010 roku przyczyniy si
take tragiczne wydarzenia wywoujce zarwno wrd politykw jak
iw spoeczestwie stany emocjonalne sprzyjajce myleniu magicznemu, dysonansowi poznawczemu, postrzeganiu wiata wkategoriach
czarno-biaych, bdom atrybucji. Zanim jednak przeanalizowane zo5
K. Korzeniowski, Polska paranoja polityczna. rda, mechanizmy ikonsekwencje spiskowego mylenia opolityce, Warszawa 2010, s. 14-15.

nr 3, wiosna-lato 2011

[29]

Jakub Jakubowski

stanie zjawisko paranoi politycznej, warto przyjrze si samem pojciu

oraz jego elementom skadowym. Pozwoli to bowiem umiejscowi ow
problematyk wpolskiej rzeczywistoci spoeczno-politycznej.
Natura iprzesanki paranoi iparanoi politycznej
Skomplikowana rzeczywisto spoeczna czstokro wymaga od aktora
lub obserwatora sceny przyjcia okrelonego sposobu analizowania
rzeczywistoci iwyjaniania zdarze. W grze politycznej wszake kade dziaanie ma swoj przyczyn inic nie dzieje si bezcelowo. Klucz
do przyblienia istoty politycznej paranoi ley wanie wdotarciu do
mechanizmw wyjaniania przyczynowoci zdarze. W warunkach
codziennego funkcjonowania wspoeczestwie, jednostka oosobowoci paranoicznej, poszukujca czynnika sprawczego okrelonego zdarzenia, ma skonno do wizania ze sob faktw, ktre w rzeczywistoci stanowi dwie odrbnoci. Z pewnoci wynika to ze skonnoci
nadawania przez istot ludzk sensu wydarzeniom, take tym oprzypadkowym charakterze. Przykadowo jednostka, ktra dwa dni pod
rzd znalaza si wkolejce sklepowej za t sam, nieznajom osob,
zaczyna wysnuwa domysy o braku przypadku w koincydencji tych
zdarze. Zasadne dla takiej osoby wydaj si by hipotezy dotyczce
bycia obserwowanym, ledzenia, istnienia spisku. Pojawiaj si wtedy
skonnoci do tzw. mylenia magicznego. Jednym zjego symptomw
jest czenie nieracjonalnymi zwizkami pewnych wydarze6. Zestawianie ze sob faktw wsposb magiczny skutkuje zaburzeniem logiki
kojarzenia zjawisk stanowicych przyczyn iskutek danego dziaania.
Ten swoisty bd logiczny wyraony take jako post hoc ergo propter
hoc, stanowi faszywy wniosek wysnuty ze zwykego nastpstwa zdarze wczasie. Std niedaleko ju do urojenia jako stanu bdcego podstaw zaburze paranoicznych.
Przyblienie ujcia definicyjnego paranoi oraz powizanej z ni,
cho nie tosamej, paranoi politycznej, zdaje si by w tym miejscu
niezbdne. Wydawa by si mogo, e paranoja polityczna oznacza
bdzie wszelkie zjawiska o charakterze paranoicznym, ktre dotycz
obszaru polityki. Kwestia ta nie jest jednak oczywista. Mnogo znacze samego pojcia paranoi ujmowanej bd to jako jednostka chorobowa, bd szczeglny rodzaj osobowoci, zmusza do zasignicia
wiedzy sownikowej zobszaru psychologii oraz medycyny iprzeniesienia jej na grunt polityki.
6

A. Grzywa, Magiczna wizja wiata, Warszawa 2010, s. 47.

[30]

refleksje

Wpyw paranoi politycznej na dyskurs publiczny wPolsce

Sownik psychologii Andrew M. Colmana definiuje pojcie paranoi

jako zaburzenie urojeniowe, albo wznaczeniu bardziej oglnym, kade
zaburzenie psychiczne charakteryzujce si urojeniami, wtym: osobowo paranoiczna, schizofrenia paranoidalna czy zaburzenie psychotyczne indukowane7. W podobny sposb zjawisko to charakteryzuj
w swoim Sowniku psychologii Arthur S. Reber iEmily S. Reber mnoc jednak hasa jemu pokrewne: paranoiczna osoba, paranoidalna
osoba, paranoiczna osobowo, paranoidalna schizofrenia, paranoidalna skonno, paranoidalne mylenie, paranoidalne stany, paranoidalne urojenia, paranoidalne zaburzenia, paranoidalny charakter
czy paranoidalny stan8. Wielo owych zaburze oraz ewidentny
brak znaku rwnoci midzy nimi, wiadcz ozoonoci iniejednoznacznoci zjawiska. Wydaje si, i to bogactwo jest wynikiem prby
sklasyfikowania rnych stanw nasilenia zaburze, ktrych katalog
wwikszoci przeanalizowanych publikacji wydaje si by stosunkowo
zbieny.
W dyskusji na temat paranoi nieocenionym wprost rdem wiedzy pozostaje publikacja Roberta Robinsa iJerrolda Posta9, ktra
kompleksowo traktujc o zjawisku politycznej paranoi, szczegowo
analizuje jej elementy. Ju w pierwszym zdaniu przedmowy autorzy
w/w sownika cytuj Webster`s New Universal Unabrridged Dictionary definiujcy paranoj jako chorob psychiczn, dla ktrej typowe
s usystematyzowane urojenia oraz projekcj osobistych konfliktw,
przypisywanych rzekomej wrogoci otoczenia; chroniczn psychoz
funkcjonaln, rozwijajc si wpodstpny sposb10. W literaturze definiowany wten sposb zesp chorobowy nosi miano: paranoi prawdziwej, zespou paranoicznego, reakcji paranoicznej11.
Przenoszenie mylenia oparanoi na grunt polityki jedynie wkontekcie zaburze zdrowotnych nie jest uzasadnione, cho pewne elementy tej definicji wydaj si by trafne iprzydatne wdalszych rozwaaniach. Po pierwsze, niektre fakty polityczne, poprzez bdn ich
interpretacje mog by mylnie interpretowane, wywoujc urojenia.
Po drugie, pewne bdne sdy oraz faszywe przekonania mog stanowi podstaw do wyjanienia zjawisk politycznych, mimo jednoA. M. Colman, Sownik psychologii, Warszawa 2009, s. 504-505.
A. S. Reber, E. S. Reber, Sownik psychologii, Warszawa 2008, s. 511-512.
9
K. Korzeniowski, Polska..., op. cit., s. 56.
10
R. Robin, J. Post, Paranoja polityczna. Psychologia nienawici, Warszawa 1999,
s. 9.
11
K. Korzeniowski, Polska, op. cit., s. 54-55.
7

nr 3, wiosna-lato 2011

[31]

Jakub Jakubowski

znacznych dowodw wiadczcych oich nieprawdziwoci, tudzie minimalnego prawdopodobiestwa ich zaistnienia. Po trzecie, istotnym
elementem jest rwnie wrogo otoczenia, uktrej rde upatrywany jest konflikt. Warto doda, i wrogo ta nie ma charakteru obiektywnego, stanowic status quo politycznej sceny.
Uwzgldniwszy powysze kwestie, naley stwierdzi, i wtpliwe
wydaje si istnienie takich poj jak: dobre intencje, dobra wola czy
nawet prawniczego terminu bona fide. Czsto spotykanym zjawiskiem
stanowicym punkt wyjcia do wyjaniania politycznych faktw jest
poczucie pozostawania obiektem przeladowa. Odczucia tego typu
przejawiaj si czstokro wformie podejrze bycia podsuchiwanym,
ledzonym przez politycznych oponentw, czy pozostawania przedmiotem uwagi instytucji zajmujcych si zbieraniem informacji na temat osoby rzekomo przeladowanej12. Cytowani ju R. Robins iJ. Post
wymieniaj siedem elementw, ktre skadaj si na zesp paranoiczny. Nale do nich: podejrzliwo, ksobno, mania wielkoci, wrogo, lk przed utrat niezalenoci, projekcja imylenie urojeniowe13.
Analizujc istot paranoi politycznej nie sposb nie wspomnie
oosobowoci paranoicznej. Krzysztof Korzeniowski pisa oniej jako
onie wpeni rozwinitej paranoi14. W istocie jest to zaburzenie osobowoci, charakteryzujce si zespoem takich cech, jak: wraliwo
na niepowodzenia i krytyk, odrzucenie, wrogo, nadmierna podejrzliwo, przecenianie wasnego znaczenia, chd emocjonalny czy
niezdolno do wybaczania urazy15. Paul Blaney jako cechy charakterystyczne osobowoci paranoicznej wymienia: podejrzliwo (suspicious), cynizm (cynical), zaangaowanie si wporwnywanie zinnymi
czonkami spoeczestwa (rivarlous), poczucie skrzywdzenia izazdroci (wronged/jealous), zo (angry), powcigliwo i ostrono
(guarded), nieustpliwo (rigid), brak poczucia humoru (humorless), odczucie bycia obserwowanym (conspicuous), zadufanie (self-important), samouwielbienie (self-righteous), usprawiedliwianie
samego siebie (self-justifying)16. Wydaje si, i nie jest to zamknity
12
W tym przypadku niezwykle popularny wpolskiej dyskusji na tematy polityczne
sta si rekwizyt teczki jako miejsca gromadzenia tajnych informacji, kolokwialnie nazywanych hakami, ktre mog by wykorzystane przez oponenta (rywala politycznego)
wmomencie zaognienia sytuacji konfliktowej.
13
R. Robin, J. Post, Paranoja, op. cit., s. 8 inast.
14
K. Korzeniowski, Polska, op. cit., s. 56.
15
A. Jakubik, Zaburzenia osobowoci, Warszawa 2003, s. 83-84.
16
Zob. P. Blaneyii, Paranoid conditions, [w:] Oxford textbook of psychopathology,
red. T. Millon, R. Blaney, P. Davis, Oxford 1999, s. 340.

[32]

refleksje

Wpyw paranoi politycznej na dyskurs publiczny wPolsce

katalog cech charakterystycznych dla opisywanego typu osobowoci.

Ponadto, wiele znich mona wsposb bezporedni odnie do rynku
politycznego, aktorw politycznych iobserwatorw politycznej sceny.
Istotn i najczciej wymienian, w licznych publikacjach na temat
stanw paranoicznych, cech paranoi politycznej jest przede wszystkim nadmierna podejrzliwo w odniesieniu do dziaa przeciwnika
politycznego; podejrzliwo rozumian jako gra osumie zerowej. Wedug tej logiki kade dziaanie majce wymiar pozytywny, zainicjowane
przez przeciwnika, ma za zadanie zaszkodzi nam jako grupie obcej.
Wydaje si rzecz jasn, i realizacja tej zasady bdzie miaa skutek
konfliktogenny iwprowadzi system wstan permanentnej dychotomii.
Wrd innych, istotnych czynnikw wpisujcych si w katalog
cech charakterystycznych dla politycznej odmiany stanw paranoicznych jest niezdolno do wybaczania urazy. W tym kontekcie szczeglnego znaczenia nabieraj rodki masowego komunikowania. Oto
bowiem liczne wypowiedzi w mediach, ch zaistnienia za pomoc
telewizji przez politycznych celebrities, moliwo natychmiastowego
responsu, rejestracja opinii isdw za pomoc sprztu audio ivideo
moliwych do odtworzenia wdowolnym momencie; sprawia, i prawdopodobiestwo skonfrontowania wrogich wypowiedzi uwikanych
wkonflikt stron wzrasta. I tu wanie pojawia si miejsce dla nieustpliwoci, ktra nie sprzyja bynajmniej generowaniu rozwiza kompromisowych wbipolarnym ukadzie sceny politycznej prezentowanej
przez rodki masowego oddziaywania.
Pojcie politycznej paranoi z pewnoci blisze jest terminowi osobowoci paranoicznej ni zespoowi chorobowemu. Nie
jest z nim jednak tosame, a cechy, ktre ow osobowo charakteryzuj nie pokrywaj si ze zjawiskami obecnymi w polityce. Zasadnym wydaje si wic potraktowanie pojcia paranoi politycznej jako osobnej konstrukcji definicyjnej nie zawierajcej si
w pozostaych, a czerpicej z wielu ich elementw skadowych. Wyostrzenie specyficznych cech osobowociowych danej jednostki
i skonfrontowanie ich zprzekonaniami na tematy polityczne oraz sposobem mylenia na okrelone sprawy dotyczce polityki moe by zatem przyczyn stanu paranoi. Nie warto by moe na aktualnym etapie
bada psychologicznych, szczeglnie wodniesieniu do obszaru polityki, tworzy zwartej definicji tego zjawiska. Warto natomiast wskaza
najbardziej istotne (cho nie jedyne) cechy, ktre towarzysz paranoi
politycznej. W opinii K. Korzeniowskiego s to: nadmierna podejrzli-

nr 3, wiosna-lato 2011

[33]

Jakub Jakubowski

wo i skonno do myli przeladowczych oraz mylenia urojeniowego.

Wydaje si, i szczeglnie wan cech paranoi politycznej,
przede wszystkim w kontekcie prowadzony tu rozwaa, jest to
co R. S. Robinson i J. M. Post okrelaj jako obron przed wrogoci i utrat znaczenia. Paranoik obawia si bowiem wasnej agresji
i wrogoci, i broni si przed tymi objawami, stawiajc si w roli
ofiary czy osoby przeladowanej. W takim przypadku podstawowym mechanizmem obronnym jest projekcja. Dziki niej moliwe
jest uzewntrznienie agresji, ale tak, e zostaje ona przypisana innym. Dlatego, jak zauwaaj autorzy, paranoicy s podejrzliwi wobec innych albo nadwraliwi17. Stwierdzenie to przywodzi na myl
teori dysonansu poznawczego Leona Festingera. Stan napicia
psychicznego, zwizanego ze sprzecznoci midzy poczuciem zagroenia czy spisku, a poczuciem nieracjonalnoci tych obaw, skania jednostk o paranoicznej osobowoci do zracjonalizowania swojego dziaania, usprawiedliwienia go przed samym sob18. Skrajne
przykady takich zachowa mona czsto obserwowa podczas konfliktw zbrojnych, gdy dehumanizacja wroga likwiduje dysonans
jaki mg powsta wskutek okruciestwa. Mniej wyraziste i jednoznaczne, aczkolwiek widoczne dziaania tego typu, podejmowane s
w obrbie wspczesnej sceny politycznej. W warunkach zaognionego
konfliktu wiatopogldowego o wyranie dwubiegunowym charakterze19, czsto mona dostrzec zachowania agresywne. Szczeglnie intensywnie wystpuj one wsferze jzyka polityki, gdzie ich gwnym
celem jest dyskredytacja przeciwnika wcelu zracjonalizowania nieuzasadnionego, bezpodstawnego podejrzenia ospisek zawizany przeciwko konkurentom politycznym czy wrcz caemu spoeczestwu.
Paranoja polityczna wpolskiej debacie publicznej po 1989 roku
Od przeomowego 1989 r. momentu odzyskania suwerennoci na
drodze tranzycji pluralizacja ycia politycznego, rozwj niezalenych
mediw oraz wolno wyraania pogldw doprowadziy do rozwoju
R. Robin, J. Post, Paranoja, op. cit., s. 114.
A. Pratkanis, E. Aronson, Wiek propagandy: uywanie inaduywanie perswazji
na co dzie, Warszawa 2005, s. 39-45.
19
W ten sposb mona zdefiniowa tzw. wojn polsko-polsk, ktra toczy si pomidzy rodowiskami politycznymi, medialnymi, spoecznymi, skupionymi z jednej
strony przy Donaldzie Tusku iPlatformie Obywatelskiej, zdrugiej przy Jarosawie Kaczyskim iPrawie iSprawiedliwoci.
17

18

[34]

refleksje

Wpyw paranoi politycznej na dyskurs publiczny wPolsce

publicznego dyskursu. Paradoksalnie, odejcie wwczas od cenzury nie doprowadzio do penej racjonalizacji wypowiadanych sdw
i podejmowanych dziaa. Wprost przeciwnie teorie dotyczce dziaalnoci na scenie politycznej, tumione w ustroju wykorzystujcym
autorytarne obostrzenia cenzorskie, ulegy pomnoeniu w okresie
budowania demokracji. Dwadziecia lat wolnoci wyraania opinii
i postaw, przyczynio si do wzmoenia spiskowych teorii, paranoicznych osobowoci oraz znacznego wzrostu rodowisk opiniotwrczych,
ktre uzyskay istotny wpyw na ksztat polskiej debaty publicznej.
Pocztkowo dyskurs ten ksztatowa sam fakt transformacji,
ktra sprzyja tendencjom do magicznego mylenia i formowania teorii spiskowych. Nie ulega wszake wtpliwoci, i momenty
przeomu, a w polskiej historii rok 1989 jest tutaj dat znamienn,
s chwilami, gdy spoeczestwem targaj rnego rodzaju emocje
i konflikty, lece u rde politycznej paranoi. Sprzyja to zwikszeniu roli afektu, jako uczu, emocji i ocen w ksztatowaniu pogldw
politycznych20. Sytuacja zmiany ustrojowej i wica si z tym wymiana elit, skonia opini publiczn do dyskusji na temat zawartych
pomidzy stronami gwnego nurtu konfliktu umw, rde sukcesw nowych aktorw na politycznej scenie, roli sub specjalnych
w przemianach itp. Jednym z pierwszych wydarze otwierajcych
swoist puszk Pandory spiskowych teorii byy wybory prezydenckie w 1990 roku. Na popularnoci zyskiway wwczas teorie spiskowe zbiorowego wroga midzy innymi narodu ydowskiego. Spisek
semicki jeden z najbardziej rozpowszechniony stereotypw da
o sobie zna wpostaci oskare kandydatw na Prezydenta RP oraz
czonkw rzdu Tadeusza Mazowieckiego oniepolskie pochodzenie21.
Stereotyp zbiorowego wroga jest zreszt jedn znajczstszych wpolskim dyskursie politycznym teorii spiskowych oznamionach paranoicznych. Oprcz narodu ydowskiego, bardzo czsto pojawiaj si Rosjanie, Niemcy czy Amerykanie, jako narody prbujce zdoby wadz
nad wiatem lub de facto rzdzce nim za pomoc tajemniczych zwizkw zwadz. Co wicej, zbiorowy wrg realizuje swoje zamierzenia
przede wszystkim poprzez22 denie do wadzy, zakulisowe dziaania,
egoizm grupowy i solidarno grupow oraz istnienie subordynowanych wykonawcw woli grupy (istniejcy orodek decyzyjny)23.
K. Skaryska, Psychologia polityczna, Pozna 1999, s. 137.
G. Grny, Premier milcza, Gazeta Wyborcza zdnia 13 listopada 1990, s.10.
22
K. Korzeniowski, Polska, op. cit., s. 49.
23
Inny przykad z okresu kampanii roku 1990 stanowi posta Stanisawa Tymi20
21

nr 3, wiosna-lato 2011

[35]

Jakub Jakubowski

Wobec powyszego zasadne wydaje si stwierdzenie, e ju

pierwsze w Polsce wybory prezydenckie utoroway drog do pewnego rodzaju spoecznego przyzwolenia dla paranoi; rozbudzenia
paranoicznych skonnoci szczeglnie wrd tych czonkw polskiego spoeczestwa, ktrzy maj tendencj do mylenia urojeniowego. Ciekawe jest rwnie i to, e i w pniejszym okresie te
skonnoci wielokrotnie byy wykorzystywane wferworze walki politycznej, co dodatkowo wizao si zwyzwoleniem negatywnych emocji
i pogbieniem politycznego konfliktu, take tego na linii konserwatyzm liberalizm.
W okresie 1989-2011 wymieni mona liczne przykady dziaa aktorw politycznych oraz reakcji spoecznych, ktre przybieray
znamiona politycznej paranoi. Doskona egzemplifikacj tego stanu rzeczy byy/s listy osb bdcych tajnymi wsppracownikami
Suby Bezpieczestwa w okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej
(np. tzw. Lista Wildsteina). SB instytucja, z natury swojej dziaajca wPRL wsposb tajny, mimo i rozwizana wokresie tranzycji,
wywieraa istotny wpyw na ycie polityczne kraju pozostawiajc po
sobie liczne dokumenty opisujce dziaalno osb wsppracujcych
skiego kandydata na Prezydenta RP. Jego sztab celowo wprowadzi opini publiczn
wbd wykorzystujc rekwizyt polityczny tzw. czarn teczk, zawierajc dowody
dyskredytujce kontrkandydata S. Tymiskiego wwyborach Lecha Was. W teczce,
ktr S. Tymiski nieustannie demonstrowa publicznie na konferencjach prasowych,
miay si znajdowa materiay wskazujce, i L. Wasa by tajnym wsppracownikiem
Suby Bezpieczestwa PRL. Wojciech Cwalina iAndrzej Falkowski opisywali to wnastpujcy sposb: Porusza si on zni [teczk przyp. J. J.] od pocztku kampanii
wyborczej, a nawet trzyma j na swoim plakacie wyborczym. Mimo i do dzisiaj nie
wiadomo, co S. Tymiski mia wczarnej teczce, staa si ona dla wielu wyborcw argumentem dyskredytujcym Was. W. Cwalina, A. Falkowski, Marketing polityczny.
Perspektywa psychologiczna, Gdask 2006, s. 479.
Trudno stwierdzi czy opisane wydarzenie polityczne byo aktem wyrazu paranoi
politycznej jego nadawcy, czy zaplanowan manipulacj majc przynie korzy
wpostaci przyrostu liczby gosw wzbliajcej si elekcji. Nie ulega jednak wtpliwoci,
iczarna teczka przez jednych od pocztku uznawana za mistyfikacj, uinnych wzbudzia wzmoon podejrzliwo wobec kontrkandydata. Rekwizyt ten jako komunikat
majcy wzbudzi negatywne odczucia do osoby Lecha Wasy stanowi wistocie impuls
do wysnuwania teorii spiskowych na temat jego przeszoci. Podczas gdy wpniejszym
okresie historii III Rzeczpospolitej pojawiy si dokumenty iopinie, ktre uczyniy dyskusj nad skomplikowanym yciorysem Lecha Wasy uzasadnion, tak czarna teczka,
bdca polityczn mistyfikacj, nie dawaa racjonalnych przesanek do takiej debaty.
Czarna teczka nie posiadajc rozumowych podstaw, majca uswoich rde nie popart
racjonalnymi faktami podejrzliwo, wzbudzajca teori spiskow poprzez wiadome
wprowadzanie opinii publicznej wbd, nieoczekiwanie (a moe celowo) staa si synonimem, egzemplifikacj paranoi politycznej.

[36]

refleksje

Wpyw paranoi politycznej na dyskurs publiczny wPolsce

ze Sub. Wieloletnie uchylanie si od ujawnienia owej dokumentacji

skutkowao (i do dzi skutkuje) potgowaniem atmosfery podejrzliwoci ispisku. Brak spoecznego zaufania do osb podejmujcych wspprac wokresie PRL ze Sub Bezpieczestwa wielokrotnie stawa si
orem w walce politycznej, szczeglnie w dokonywanych, w oczach
otoczenia, aktach dyskredytacji aktorw sceny politycznej. Przy czym
warto zaznaczy, i nieistotny zpunktu widzenia tej pracy wydaje si
akt wsppracy czy jego brak skdind czsto niemoliwy do zanegowania lub udowodnienia. Sam jednak fakt zaistnienia tego tematu
wdyskursie publicznym wodniesieniu do konkretnych osb sprzyja
znacznemu zwikszeniu podejrzliwoci i pojawieniu si spiskowych
teorii, np. na temat sposobw, za pomoc ktrych dany aktor znalaz
si na scenie politycznej.
Inny przykad stanowi stereotyp spiskowy zbiorowego wroga,
ktry pojawi si ju podczas wyborw w 1990 roku. Warto jednak
doda, i ydzi (gwny, cho nie jedyny stereotyp) nie stanowi tu
odosobnionego przykadu grupy, ktra chce zakulisowo lub bezporednio mie wpyw na wadz lub pragnie na drodze spisku dziaa
na niekorzy pastwa polskiego. Istotne s tu rwnie silne obawy
przed pastwami Europy Zachodniej, ktre wedug niektrych
teorii miay wdrodze akcesji Polski do UE odebra nam status
suwerennego pastwa czy wykupi ziemie. W szczeglnoci obawy
takie miay miejsce wrd rodowisk skrajnie prawicowych24. Wato
w tym kontekcie doda, i wedug przeprowadzonych w Polsce bada paranoja czsto przybiera form ekspresji szczeglnego rodzaju
mentalnoci czy orientacji, amianowicie wiatopogldu prawicowego
o charakterze autorytarnym25.
Zaognienie konfliktu politycznego w roku 2005 i jego usankcjonowanie na dwch biegunach z jednej strony rodowisk liberalnych z drugiej konserwatywnych doprowadzio do spopularyzowania skonnoci do mylenia paranoicznego i to zarwno
w spoeczestwie, jak i wrd elit politycznych. Wydaje si, i gwn przyczyn tego przeomu stanowi tu brak zaufania spoecznego do polityki realizowanej przez Sojuszu Lewicy Demokratycznej
i Uni Pracy w latach 2001-2005. By to bowiem okres obfitujcy
wafery, wktre uwikani byli prominentni dziaacze szeroko pojtych
24
W. Achmatowicz, P. Krzemie, Wyprzeda polskiej ziemi tragedia narodowa,
http://www.naszawitryna.pl/ksiazki_19.html, 01.03.2011 r.
25
K. Korzeniowski, Polska, op. cit., s. 149-150.

nr 3, wiosna-lato 2011

[37]

Jakub Jakubowski

rodowisk lewicowych. W tym czasie na wzrost podejrzliwoci iopisanego uprzednio mylenia magicznego waki wpywy wywary:
1. korupcja polityczna niejasne powizania wadzy zbiznesem
oraz zalenoci rzdzce tymi relacjami;
2. lobbing kwestia wpywania na decyzje polityczne przez grupy interesw oniejasnych intencjach;
3. alienacja wadzy politycznej brak odpowiedniej platformy
informacyjnej midzy politykami aich wyborcami.
Dodatkowym predykatorem politycznej paranoi wanalizowanym okresie byo pojawienie si wdyskursie publicznym wypowiedzi
mogcych sugerowa, i ich nadawcy maj skonnoci paranoiczne.
Trudno jednak doj tu drog naukow do jednoznacznych twierdze
zwizanych z istnieniem rzeczywistej, realnej osobowoci paranoicznych wrd znanych nam wspczenie aktorw ycia publicznego.
Tym bardziej, i nie dysponujemy badaniami psychologicznymi, ktre
uwiarygodniay by tak tez. Co wicej, sam fakt aktywnego uczestniczenia w polityce raczej uniemoliwia uzyskanie takiej diagnozy.
Niech wic przytoczony przykad stanowi jedynie przyczynek do dalszych bada tej tematyki, ktra nieustannie oscyluje wok stwierdzenia, inapolskiej scenie politycznej obecni s aktorzy wykazujcy znamiona politycznej paranoi26.
Elementem charakterystycznym dla polskiego dyskursu politycznego ostatnich lat majcym znamiona urojeniowe s popeniane
przez aktorw politycznych bdy atrybucyjne dotyczce nielogicznego formuowania relacji przyczynowo-skutkowych zwizanych
ze swoim zachowaniem lub dziaaniami innych aktorw27. Ot, zauway mona prawidowo, i w sytuacji niekorzystnej dla aktora indywidualnego lub zbiorowego, za przyczyn stanu faktycznego uznawane s waciwoci sytuacji lub inne czynniki zewntrzne,
26
Przykadem braku zaufania i podejrzliwoci wobec elit politycznych jest ukad.
Termin ten to wyraenie, ktre przenikno do dyskursu publicznego opisujc powizan grup usytuowan na styku polityki, biznesu, mediw iwiata przestpczego, ktra prbuje/prbowaa wywrze wpyw na ycie spoeczno-polityczne w Polsce. Ukad
stanowicy jeden z gwnych tematw dyskursu politycznego po 2005 roku, stanowi
czynnik obniania zaufania do wadzy oraz podejrzliwoci wobec aktorw, urzdw
iinstytucji pastwowych. Owa tajemnicza struktura womawianym okresie bya czst
przyczyn zdarze politycznych. To wanie ukad mia na celu uprawomocni podejmowane decyzje. W celu uzyskania legitymacji dla podejmowanych dziaa, modyfikacji
wprawie czy zmian personalnych, powoywano si na istnienie ukadu. Argument ten
ijemu podobne wydaway si wwczas niezwykle wrcz atrakcyjne.
27
P. Zimbardo, Psychologia iycie, Warszawa 2006, s. 234-235.

[38]

refleksje

Wpyw paranoi politycznej na dyskurs publiczny wPolsce

podczas gdy sytuacje korzystne tumaczone s cechami jego sprawcy.

W odniesieniu do przeciwnika prawidowo wykazuje charakter odwrotny: wmomencie niekorzystnym dla oponenta, za przyczyn zaistniaej sytuacji uznawane s cechy jego sprawcy, podczas gdy sukcesy
polityczne przypisywane s waciwoci sytuacji lub innym czynnikom zewntrznym. Odpowiedzialny za to wydaje si by zamknity,
mao zoony system poznawczy jednostek uczestniczcych w yciu
politycznym. Co wane, w polskim dyskursie prawidowo bdw
atrybucyjnych ujawnia si wszczeglnoci wprzypadku komentowania zjawisk gospodarczych28.
Wielkie wydarzenia historyczne, tragedie oraz kryzysy sprzyjaj
ujawnianiu si tendencji ocharakterze paranoicznym. W tym kontekcie, rok 2010 okaza si whistorii Polski dat wyjtkow. Katastrofa
smoleska oraz zwizana z ni konieczno ponownego obsadzenia
wielu stanowisk pastwowych, wtym wybr Prezydenta RP, powd
oraz inne sytuacje nadzwyczajne sprawiy, i pewna grupa aktorw politycznej sceny oraz cz spoeczestwa ulega nastrojom spoecznym
sprzyjajcym powstaniu stanw paranoicznych. Niepewno wodniesieniu do ksztatu zdezorganizowanych organw pastwowych, sytuacje stresowe ilkowe zwizane zsamymi obrazami katastrofy, skomplikowane ledztwo wszystko to sprawio, i po 10 kwietnia 2010
roku spoeczestwo polskie stano w obliczu koniecznoci nadania
znaczenia wielu trudnym do jednoznacznego zdefiniowania iocenienia faktom.
Przykadem bardzo dobrze oddajcym nastroje spoeczne po 10
kwietnia jest film dokumentalny Solidarni 2010. Obraz ten zosta
zrealizowany przez dokumentalistk Ew Stankiewicz oraz publicyst Jana Pospieszalskiego. Jest to zapis rozmw jakie E. Stankiewicz
i J. Pospieszalski przeprowadzili z ludmi zgromadzonymi w czasie
aoby narodowej przed Paacem Prezydenckim w Warszawie oraz
podczas uroczystoci pogrzebowych pary prezydenckiej na Wawelu. Film wyemitowany zosta 26 kwietnia 2010 roku w Programie
Pierwszym Telewizji Polskiej i obejrzao go 1,6 mln widzw. Obraz
ten stanowi cenny rejestr spoecznych nastrojw, jakie ujawniy si po
katastrofie. Na jego podstawie moliwe jest stworzenie katalogu spi28
Podstawowy bd atrybucyjny wpolskim dyskursie publicznym opisa mona na
przykadzie przeciwdziaania kryzysowi finansowemu. Podczas gdy koalicja przypisywaa odporno polskiej gospodarki na kryzys stworzonemu przez siebie pakietowi antykryzysowemu, opozycja natomiast tumaczya efekt tzw. zielonej wyspy czynnikami
sytuacyjnymi ksztatem systemu nadzoru finansowego czy popytem wewntrznym.

nr 3, wiosna-lato 2011

[39]

Jakub Jakubowski

skowych teorii, jakie towarzyszyy samej katastrofie, jej przyczynom

i konsekwencjom. Warto wtym miejscu przytoczy kilka wypowiedzi
cytatw, jakie padaj ww/w filmie:
1. Ten cay splot nie pozwala uwierzy mi, e to mg
by przypadek (...) wszystko byo zaplanowane, wszystko byo przemylane i wszystko byo doprowadzone
w 100% do efektu. e KGB to naprawd s powani ludzie.
2. Wadza ktra powinna nalee do suwerena jakim jest nard
zostaa oddana mafijnym ukadom medialno-biznesowym.
3. adnych teorii spiskowych tak bd nam mwi, gdy to
jest wich interesie.
4. Moim zdaniem zabito Prezydenta ica gr. (...) Moim zdaniem by to zamach. Jestem otym gboko przekonany itak
jak rozmawiaem zinnymi ludmi te s przekonani otym.
5. Gdzie to wPaacu Prezydenckim ley informacje oprzeszoci agentw gdzie s agenci w rzdzie (...), przeszo
byych dziaaczy SLD, ktrzy s teraz wPO (...), inni dziaacze
komuny, ktrzy s rozmieszczeni winstytucjach rzdowych
nigdy si nie dowiemy kto to by. Te akta s najprawdopodobniej zniszczone. S pogoski, e ludzie Bronisawa Komorowskiego byli wIPN-ie dwie godziny po zamachu iczycili pki.
Prosz si nie mia to mona znale wInternecie29.
Analizujc powysze wypowiedzi mona zaobserwowa kilka prawidowoci. Po pierwsze, zarejestrowana w filmie grupa osb reprezentuje pewien homogeniczny sposb wyjanienia zjawiska, ktre byo
przyczyn pojawienia si tumu. Po drugie, daje osobie zna stereotyp
spiskowy zbiorowego wroga upatrywany w koalicyjnych dziaaniach
niesprecyzowanych grup rzdzcych wRosji oraz wPolsce. W wypowiedziach poszczeglnych osb s to m.in. KGB, ukad medialno-biznesowy, agenci wrzdzie, ludzie Bronisawa Komorowskiego. Dziaanie
tych grup stanowi wyjanienie zjawiska skomplikowanego iwprowadzajcego psychiczny dyskomfort. Prbujc zredukowa stan napicia
tworzona jest niesprecyzowana grupa biorca udzia w spisku, ktry
stanowi praprzyczyn zdarzenia. Stan napicia zwizanego ze sprzecznoci midzy poczuciem spisku a wraeniem nieracjonalnoci tych
obaw oczym bya mowa ju wczeniej skania jednostk oparanoicznej osobowoci do zracjonalizowania swojego dziaania. Wicej, ist29

Realiz. E. Stankiewicz, J. Pospieszalski, Solidarni 2010, 2010.

[40]

refleksje

Wpyw paranoi politycznej na dyskurs publiczny wPolsce

nienie nieformalnej grupy sprawujcej zakulisowo wadz racjonalizuje istnienie spisku, ktry stanowi zkolei czynnik sprawczy katastrofy.
Z kolei taki wgruncie rzeczy nieskomplikowany sposb wnioskowania wydaje si by atwiejszy do zaakceptowania ni zoony zesp
czynnikw stanowicy przedmiot wielomiesicznych lub wieloletnich
bada majcych na celu wyjanienia przyczyn zdarzenia. U podstaw
takiego rozumowania ley bowiem heurystyka poznawcza procedura
wydawania sdw osprawach bd ludziach bez dokadnej znajomoci
faktw. Dla osoby oskonnociach do politycznej paranoi przynosi owe
wnioskowanie racjonaln korzy wpostaci redukcji napicia wywoanego niemonoci logicznego wyjanienia zjawiska. W myl teorii
Karla Mainnheima taki sposb wnioskowania wydaje si mie znamiona racjonalnoci relacyjnej mimo irracjonalnoci takiego sposobu
wyjaniania zdarze, jest to konkludowanie uyteczne wspoecznym
funkcjonowaniu. Racjonalno relacyjna stanowi tutaj waciwo
przysugujc pewnym pogldom, ktra poprzez uproszczenie wnioskowania co do pewnych zjawisk, umoliwia jednostce odnalezienie si
w skomplikowanej rzeczywistoci spoeczno-politycznej30.
Drug istotn kwesti, ktra wiadczy o paranoicznych skonnociach towarzyszcych momentom przeomu, jest mnogo teorii spiskowych powstajcych wwyniku zaistnienia zdarzenia. Teori tak rozumie si tutaj jako stwierdzenie, wedle ktrego wsposb potajemny
okrelona grupa dziaa na szkod innych osb. Czsto dziaanie takie
tumaczone jest chci przejcia realnej wadzy czy dominacji ocharakterze ekonomicznym lub politycznym. Warto zaznaczy, i prawidowo ta nie jest tosama jedynie dla przypadku polskiego. Podobne tendencje towarzyszyy okresom przeomowym w historii innych
pastw31. W omawianym przypadku mamy wic do czynienia ze spiskiem majcym na celu wyeliminowanie okrelonych aktorw sceny
politycznej przez zawizan wtajemnicy grup. Istotny wydaje si te
fakt, e sami bohaterowie omawianego filmu definiuj swoje teorie
wanie jako spiskowe, dajc przez to jak si wydaje wyraz samowiadomoci wodniesieniu do wtpliwej racjonalnoci stawianych tez.

30
K. Mannheim, Czowiek ispoeczestwo wdobie przebudowy, Warszawa 1974,
s. 76 inast.
31
Wymieni wtym miejscu mona chociaby zabjstwo trzydziestego pitego prezydenta Stanw Zjednoczonych Johna Fitzgeralda Kennedy`ego, ldowanie czowieka na
ksiycu czy zamachy na World Trade Center z11 wrzenia 2001 r.

nr 3, wiosna-lato 2011

[41]

Jakub Jakubowski

Zakoczenie
Pocztek funkcjonowania nieskrpowanej debaty publicznej po przeomie roku 1989 wiza si zjej liberalizacj iubogaceniem onowe tematy dyskursu publicznego. Skonnoci paranoiczne wywoane emocjonalnoci czasu przeomu ipolitycznej zmiany, miast racjonalnoci
przyniosy jedynie rozwoju konfliktw, ktrych apogeum staa si tzw.
wojna polsko-polska. Szczeglnie wany pod tym wzgldem okaza
si rok 2010, wprost utosamiany zkatastrof smolesk, wprowadzajcy jednostk/spoeczestwo wstan niepewnoci inapicia oraz pogbiajcy jedynie zjawiska politycznej paranoi izaognionych konfliktw spoecznych. To wanie wtedy wsposb niespotykany nigdy dotd
ujawniy si istotne i wci ywe podziay polskiego establishmentu,
ale przede wszystkim spoeczestwa. W tym te czasie z nienotowanym dotd nateniem uwidoczniona zostaa rwnie destabilizujca funkcja paranoi politycznej ijej zgubny wpyw dla funkcjonowania
systemu demokratycznego. Wtedy take zrodzio si szczeglnie silne
zapotrzebowanie na merytoryczn iracjonaln debat, ktrej obecnie
brakuje.

Summary
The transition of the Polish political system has had asignificant influence on the shape of public discourse. Undoubtedly, politicians and
society members disposition to paranoid behaviour is the reason of
public debate`s exacerbation and deep conflict between conservatives
and liberals. The abundance of political changes, breakthrough circumstances and crisis situations in the last few years have fuelled this
trend. In fact, the influence of political paranoia on Polish discourse
seems to be destabilised and it provokes aquestion: how to make debate more substantive and rational?
Nota oautorze
Jakub Jakubowski [jakub.jakubowski@amu.edu.pl] doktorant
na Wydziale Nauk Politycznych iDziennikarstwa Uniwersytetu im.
Adama Mickiewicza wPoznaniu wPracowni Marketingu Politycznego. Interesuje si nowoczesnymi narzdziami marketingowymi wpolityce oraz komunikowaniem wizualnym.

[42]

refleksje