Yittorangelo Croce

Tajemnice templariuszy i upadek Krlestwa Jerozolimy

Wydawnictwo M
Krakw 2004
Mojemu ojcu,
dowdcy mnych Bojownikw z III Oddziau Szturmowego (1918)
PODZIKOWANIA:
Pragn podzikowa Administracji Sanktuarium w Oropie, w szczeglnoci za Panu Mario
Coda, kierownikowi Biblioteki i Archiwum, za uprzejme udostpnienie ilustracji
zamieszczonych w prezentowanej ksice, zaczerpnitych z tomu Ordinum euestrium et
militanum catalogus, pod redakcj ojca Filippo Bonanni z Towarzystwa Jezusowego w
Rzymie, Drukarnia Giorgio Flacco, 1711 oraz Vialardi z Sandigliano Foundation, Dublin
Spis treci
I Atak na Krlestwo Jerozolimskie Mamelukowie
II Kolonialna przygoda Zachodu
III Zakony rycerskie Templariusze
IV Sutan Kalawun
V Zdrada chrzecijan i zburzenie Trypolisu
VI Krucjata Wochw
VII Koniec Krlestwa Powicenie templariuszy
VIII Koniec Krlestwa Epilog
IX Tragiczny koniec zakonu templariuszy
Wielcy Mistrzowie templariuszy
Chronologia wydarze
Bibliografia

Atak na Krlestwo Jerozolimskie. Mamelukowie

Sutan Bajbars. Zdobycie Cezarei, Hajfy, Arsufu, Toronu, zamkw templariuszy w Safadzie i
Jafie i twierdzy Beaufort. Zburzenie Antiochii i koniec ksistwa. Hugon III, krl Cypru,
otrzymuje koron Jerozolimy. Sutan zdobywa szturmem fortec templariuszy - Saftt, Krak
des Chevaliers i Akkar szpitalnikw, a take Montfort nalecy do zakonu krzyackiego.
Okrutne listy sutana. Otrucie i mier.
Ruku ad-Din Bajbars Bundukdari by pochodzenia tureckiego, z plemienia Kipciak. Zosta
kupiony na targu, jako niewolnik, przez emira Bundukdara, ktry przeznaczy go do oddziau
mamelukw. Jako e Bajbars wykaza si wyjtkowym talentem onierskim, szybko zdoby
saw, ktrej towarzyszyy licznie odniesione sukcesy. Przypisywano mu, midzy innymi,
morderstwo na sutanie Turan-szahu, ktrego dopuci si zdradziecko w dramatycznych
okolicznociach dnia 2 maja 1250 roku.
W tamtym okresie Bajbars dowodzi oddziaem mamelukw "Bahrid". Hordy te, zoone z
przysposobionych do walki i niezwykle zwinnych w bitwie tureckich i czerkieskich
niewolnikw, zdobyy rozgos i potg: byo to doborowe wojsko, zwarte i silne, gotowe
zaatakowa kadego przeciwnika. Turanszah, pod koniec jednej z uczt, obrazi owych
wojownikw, po czym zosta przez nich zaatakowany. Zraniony, zdoa uciec, poszukujc

schronienia we wzniesionych wzdu wybrzey Nilu drewnianych fortyfikacjach. Bajbars

wyda swoim onierzom rozkaz podpalenia caego umocnienia. Turanszah, ciko poparzony
i pokryty krwi wypywajc z odniesionych ran, wskoczy do wd rzeki. Chocia udao mu
si unikn wikszoci wypuszczanych w jego stron strza, Bajbars nie mia nad nim litoci i
guchy na bagania sutana, dopad go w wodzie i zabi kilkoma ciciami miecza. Ciao przez
wiele dni pozostawao bez pochwku. W ten sposb Bajbars odkry przed wiatem swoj
prawdziw natur.
W 1259 roku, kiedy Mongoowie zagrozili Palestynie, wojownicza kasta mamelukow
znajdowaa si u szczytu swojej militarnej potgi i nie moga tolerowa takiej inwazji. Saif
ad-Din Kutur, sutan Egiptu, nie mia adnych wtpliwoci co do krokw jakie naleao
podj. Wraz z licznymi siami mameluckimi wyruszy z zamiarem przekroczenia obszarw
Palestyny. Aby uspokoi chrzecijaskich baronw, obieca im, i sprzeda po bardzo niskiej
cenie konie, ktre zostan przejte podczas bitwy. Star si z wojskiem mongolskim w
pobliu rda Goliata, Ain Dalud. W tej decydujcej dla islamu bitwie, Bajbars okry si
chwa. Sutan Kutur przekaza mu dowodzenie nad nielicznymi oddziaami, z ktrymi mia
stawi czoa nieprzyjacielowi, podczas gdy caa wielka armia miaa pozosta ukryta
pomidzy rolinnoci pobliskich wzgrz i w wwozach. Bajbars walczy zaciekle, angaujc
w starciu ca hord mongolsk, po czym uda, i sabnie i zacz wycofywa si, nie amic
jednak szeregw i ani na chwil nie przerywajc walki z wrogiem. Ketboga, wdz
Mongow, uwierzy, i trzyma ju zwycistwo w garci i natar z ca si, przerywajc
bojowy szyk.
Bajbars, wycofujc si, podprowadzi nieprzyjaciela w miejsce, gdzie czeka na niego sutan z
reszt armii. Nagy atak wieych oddziaw, nacierajcych ze wszystkich stron, rozproszy
Mongow. Ketboga, znalazszy si w puapce, a do ostatniej chwili stawia opr:
kontynuowa walk nawet wwczas, kiedy zabito mu konia. W kocu jednak zosta pojmany.
Mamelukowie cili mu gow, amic w ten sposb zwyczaj, ktry nakazywa darowa ycie
walecznemu dowdcy, nawet jeli zosta on pokonany. Jednak te rycerskie reguy straciy
wszelk warto dla wojownikw, ktrzy teraz zdobyli wadz. Mamelukowie zaprowadzili
rzdy terroru.
Chrzecijascy baronowie otrzymali swoj miern zapat: zakupili konie za jedn trzeci
wartoci, nie umieli jednak doceni powagi tego, co rozegrao si niemale na ich oczach.
Nowa kasta wojownikw po zwycistwie przy rdle Goliata utrwalia swoj potg. Owa
militarna dominacja miaa przetrwa dwa wieki, a zniszczenia i mier dotkn miay rwnie
chrzecijan z Outremer.
Po zdobyciu Damaszku i Aleppo Kutur postanowi powrci do Egiptu.
Bajbars po raz kolejny wykaza si wybitnymi umiejtnociami dowdczymi, co nie umkno
uwagi innych mameluckich dowdcw, dowiadczonych onierzy, ktrych cechowaa
zdolno waciwej oceny. Wielkie ambicje pchny go do tego, by poprosi swojego pana o
przekazanie mu urzdu zarzdcy Aleppo. Kutur, zaniepokojony rosnc saw swojego
dowdcy, odmwi szorstko, czego Bajbars nie potrafi mu darowa. Kiedy wojsko dotaro
ju do Egiptu, wykorzysta chwil, w ktrej sutan oddali si od obozowiska, dogoni go wraz
z kilkoma poplecznikami i w zdradziecki sposb wbi mu sztylet w plecy. Nastpnie powrci
do obozowiska i bezwstydnie ogosi, i jest zabjc Kutura. Dowdcy wojska posadzili go na
tronie i ogosili sutanem. A stao si to dnia 23 padziernika 1260 roku. Bajbars, trzeci sutan
mamelukw, mia wwczas pidziesit lat. By mczyzn o korpulentnej budowie ciaa,
mia ciemn karnacj, bkitne oczy i donony gos, wywiczony podczas wieloletniego
dowodzenia i wydawania rozkazw.
Sutanat mamelucki w Egipcie nie nalea do atwych urzdw, mimo to nowy sutan okaza
si rozsdnym politykiem. Przede wszystkim zatroszczy si o przyznanie sobie religijnego
poparcia. Poniewa by pozbawiony wszelkich skrupuw, stworzy na wasny uytek urzd

kalifa, na ktry mianowa niejakiego Ahmada. Odda mu cze, jako religijnemu

zwierzchnikowi islamu, pozbawi jednak wszelkiej faktycznej wadzy. Kiedy Ahmad zosta
zabity podczas jednej ze zbrojnych utarczek, Bajbars mianowa na ten urzd jednego z jego
synw. Nastpnie wyruszy przeciwko emirowi Sindzaru, ktry w Damaszku wznieci bunt,
pokona go i przej pen kontrol nad miastem. Kolejnym posuniciem sutana byo
przekazanie Al-Aszrafowi, potomkowi Saladyna i jednemu z ostatnich przywdcw z
kurdyjskiej dynastii Ajjubidw, zwierzchnictwa nad Himsem, ktre sprawowa a do dnia
swojej mierci.
Egipt z pokor zaakceptowa nowego pana i jego decyzje. Kiedy tytu sutana, ktry Bajbars
sobie przyzna, zosta wzmocniony i uprawomocniony, zacz sprawowa faktyczne rzdy, a
jednoczenie zainicjowa przygotowania do najazdu na Krlestwo Jerozolimy oraz Ksistwo
Antiochii. Dugi okres wzgldnego pokoju dobieg koca. W 1263 roku sutan spldrowa
Nazaret i zburzy koci Najwitszej Marii Panny, zaatakowa rwnie Akk, lecz wycofa
si z oblenia, za to doszcztnie spali uprawy chrzecijaskie wok Gry Karmel.
Dziaania te byy tylko zwykymi ostrzeeniami, gdy burza nadcigna na krlestwo
dopiero w 1265 roku. Bajbars wyruszy z Egiptu majc pod swoimi rozkazami potn armi.
Najpierw zaatakowa Cezare, ktr zniszczy, pniej za natar na Hajf i znis j
dosownie z powierzchni ziemi, natomiast mieszkacw, ktrzy nie zdoali uciec,
zmasakrowa. Jedynie zamek templariuszy w Attalii zdoa wytrzyma napr. Sutan
zaatakowa te Arsuf, w ktrym podczas II Krucjaty Ryszard Lwie Serce pokona Saladyna.
Arsuf nalea do szpitalnikw, ktrzy ju wczeniej zatroszczyli si o porzdne fortyfikacje.
Jednak muzumaskie katapulty poradziy sobie z murami i na nic si zdaa waleczno
obrocw: dnia 29 kwietnia miasto pado. Chocia sutan zobowiza si, e pozwoli
obrocom zachowa wolno, po przejciu miasta z absolutn obojtnoci pogwaci zoon
przysig i wszystkich uwizi.
Hajfa i Arsuf byy dwoma silnymi punktami obrony Krlestwa, dlatego te ich szybka
kapitulacja zaalarmowaa chrzecijan. Nieprzyjacielem nie by ju dobroduszny i lojalny
Saladyn, respektujcy dane sowo, ani te tolerancyjny Al-Adil, subtelny polityk
skoncentrowany przede wszystkim na rozwoju handlu, tak przecie istotnego zarwno dla
jego imperium, jak i dla Outremer. Teraz przeciwnikiem byo potne wojsko, zoone z
okrutnych wojownikw dnych upw i grabiey, dowodzone przez podstpnych i
pozbawionych skrupuw sutanw. Templariusze i szpitalnicy stanowili co prawda
prawdziw i niestety jedyn si, jednak ich obecno na tamtych obszarach miaa na celu
zasadniczo gromadzenie coraz wikszych bogactw.
Kiedy Bajbars okaza si skonny do wymiany jecw, zakony rycerskie sprzeciwiy si
wysunitej propozycji, aby nie utraci w ten sposb darmowej siy roboczej, bdcej rdem
znacznych zyskw. W porace pod Arsufem szpitalnicy stracili - wrd zabitych i wzitych
do niewoli - a dwustu siedemdziesiciu rycerzy: bya to niepowetowana strata dla zakonu.
Templariusz Ricaut Borromel napisa w jzyku prowansalskim peen goryczy poemat, alc
si na brak uwagi ze strony Chrystusa, jak powinien skierowa na krlestwo, zapominajc
przy tym, i wina leaa jedynie po stronie baronw, ktrzy zrezygnowali z wszelkiej
dziaalnoci politycznej i militarnej. Po zdobyciu Arsufu, Bajbars, pozostawiwszy kilka
oddziaw na zajtych terenach, powrci do Egiptu z wikszoci swojego wojska.
Krlestwo Jerozolimy po raz kolejny zmniejszyo si: teraz granica przebiegaa w pobliu
Akki. Jego schyek by ju bliski i nieunikniony.
Chan Hulagu, Mongo, zmar dnia 8 lutego 1265 roku, a mier ta w niemaym stopniu
przyczynia si do kolejnych sukcesw Bajbarsa. Nie przebrzmiay jeszcze bolesne echa po
ostatniej wyprawie, a by on ju gotw do nastpnej walki. W maju roku 1266 dwie
mameluckie armie wyruszyy z Egiptu: na czele jednej sta sam sutan, za drug dowodzi
zdolny emir Kalawun. Bajbars skierowa si ku Akce, zdawszy sobie jednak spraw, i

komandoria ta bya jeszcze zbyt silna, zaniecha ataku. Byoby to trzecie natarcie na t tak
wan strategicznie twierdz, sutan jednak nie by jeszcze gotw zaryzykowa ewentualn
porak. Pamita, i Akka ju w 1089 roku, dziki naturalnemu uksztatowaniu terenu oraz
sprzyjajcej lokalizacji portu - pozostajcego poza zasigiem nieprzychylnych wiatrw przez dwa lata odpieraa chrzecijaskie ataki. A ponadto, tak jak wszyscy muzumascy
sutani, dobrze zna kapryny charakter swoich emirw (rwnie Saladyn bardzo si go
obawia), gotowych trwa przy nim w zwycistwach, lecz porzuci w przypadku
niepowodzenia. Dlatego te skierowa si na Montfort, pozostajcy w rkach Krzyakw, a
nastpnie rozpocz ofensyw przeciwko jednemu z waniejszych punktw na mapie
templariuszy, Safadzie. Forteca ta wznosia na wyynie, w niewielkiej odlegoci od
Kafarnaum, w pobliu Morza Tyberiadzkiego: rozciga si z niej widok na ca Galile, a
spogldajc w kierunku morza, mona byo dostrzec nawet Akk.
Safada, posiadajca potne mury opatrzone wieloma wieami, zostaa wyposaona we
wszystko, co wwczas sprzyjao obronie militarnej: w machiny obronne przejte od
Bizantyjczykw; w opuszczane bramy, znane ju przez Rzymian; w wejcie osonite ramp;
w podwjn obrcz gadkich murw, aby nie dostarcza punktw zaczepu dla hakw; w
skierowane ku ziemi otwory strzelnicze dla ucznikw. zabezpieczani machinami
oblniczymi, zaatakowali z gwatownoci i determinacj dnia 7 lipca, nie zdoali jednak
nawet przybliy si do murw. Garnizon obronny stanowili templariusze, ktrzy synli z
walecznoci, oraz turkopole, czyli miejscowa ludno nawrcona na chrzecijastwo i
wcignita w szeregi wityni do penienia funkcji pomocniczych.
Przez wiele dni kusze i manganele nieustannie bombardoway mury fortecy. Trzynastego dnia
oblenia Bajbars na nowo przypuci zmasowany atak, ale obrocy odepchnli go,
przysparzajc cikich strat w ludziach. 19 lipca mamelukowie zdoali w kilku punktach
przekroczy way, zostali jednak zatrzymani przez niezwycionych obrocw ju na murach
twierdzy. Rozzoszczony militarnymi porakami sutan wysa posw, aby zaproponowa
wolno tym z turkopoli, ktrzy zdecyduj si zdezerterowa i tym samym zasia wrd
oblonych podejrzenie o zdrad. Templariusze stracili zaufanie do swoich pomocnikw, za
wielu Syryjczykw oddao si w rce nieprzyjaciela. Oblenie zostao zintensyfikowane,
machiny wojenne nie ustaway ani w dzie, ani w nocy, stawiajc cay system obronny zamku
przed cik prb. Wycieczeni rycerze wityni zaproponowali kapitulacj, pod
warunkiem jednak, i zachowaj ycie i bd mogli uda si do Akki. Bajbars zgodzi si.
Bramy miasta zostay otworzone, lecz sutan, kiedy Safada bya ju w jego rkach, wyda
rozkaz, aby cito wszystkich obrocw, a ich gowy nadziano na dugi rzd pali, ktre
otaczay mury miasta.
Sutan trzyma ju w garci ca Galile. Ruszy wic w gb, poza Akk: zdoby Toron,
zszed ku wybrzeu, siejc mier i przeraenie, a kiedy nastaa jesie, wycofa si.
Chrzecijanie podjli si wwczas sabej kontrofensywy, ponieli jednak cikie straty i
schronili si w Akce. Podczas gdy Bajbars prowadzi kampani w Galilei, druga armia
mamelucka dowodzona przez najzdolniejszego emira egipskiego, Kalawuna, podya na
terytorium Trypolisu, a nastpnie skierowaa si na pnoc, gdzie najechaa na Cylicj,
przekraczajc Gry Amanos. Kalawun spldrowa Ajasz, Adan i Tars, a oddziay AlMansura z Hamy wyruszyy a pod stolic Armenii, Sis, gdzie jego onierze spalili do
szcztu katedr i wycili kilka tysicy mieszkacw.
Mamelukowie, na pocztku jesieni wycofali si do Aleppo, pdzc blisko czterdzieci tysicy
jecw i prowadzc karawany obadowane bogatymi upami, w zocie i srebrze. Krlestwo
Cylicji zostao doszcztnie zniszczone .
Do chrzecijan, ktrzy przechwalali si jeszcze przed kampani swoj si, Bajbars skierowa
z wyniosoci takie oto sowa: "Przyjdcie i policzcie moich jecw, przewyszaj iloci
potrjn liczb waszych onierzy".

Chrzecijanie poprosili o rozejm. Okruciestwo mameluckiego sutana przeraao ich, jego

dne krwi hordy wojownikw byy niezwycione, za przyszo jawia si w czarnych
kolorach. Bajbars zaprosi posw do Safady, ci jednak, kiedy przybyli do twierdzy i
zobaczyli czaszki templariuszy nadziane na pale okalajce mury, zostali ogarnici przez tak
wielki strach, i wycofali si.
Zaledwie kilka miesicy pniej, bo ju w lutym 1268 roku, sutan wraz ze swym wojskiem
odzianym w stroje z jaskrawego i grubego jedwabiu, znowu by w marszu, tym razem
zdecydowany zlikwidowa ostatnie chrzecijaskie fortece. Zaatakowa Jaf, ktra
pozostawaa pod wadaniem Gwidona z Ibelinu.
Miasto byo praktycznie bezbronne, poniewa Jan, ojciec Gwidona, szanowany przez
muzumanw jurysta, zawar z Bajbarsem traktat rozejmowy. Zmar jednak na wiosn 1266
roku, a jego syn, Gwidon, nie mia ju tak wielkiego autorytetu. ywi on nadziej, i sutan
bdzie honorowa podpisany pakt. Sutan jednak postanowi zignorowa go i w cigu jednego
dnia zdoby twierdz, zalewajc wszystko - ju tradycyjnie - morzem krwi. Po tym
zwycistwie zaj rwnie zamek templariuszy, Beaufort. Teraz kusia go Antiochia, bdca
najbogatszym miastem nalecym do Outremer i kryjca w sobie wielkie iloci zota i srebra.
14 maja mamelukowie stanli pod miastem. Przeraeni Antiocheczycy obserwowali z
murw rzek piechurw i konnych wojownikw, a za nimi dziesitki machin wojennych,
ktra w rytm bbnw i przy dwikach nagarry powoli suna w ich stron. Pord swoich
onierzy jecha sam sutan. Miasto zostao oblone. Obrocy, zbierajc w sobie ca
odwag, zdecydowali si na cakiem bezcelowy i pochopny wypad: mamelukowie wybili ca
druyn. Z impetem przystpiono do pierwszego ataku, ktry jednak obrocy odepchnli.
Machiny rozpoczy metodyczne ostrzeliwanie caego wau obronnego, podczas gdy niektre
oddziay ju zajy port Saint-Simeon, uniemoliwiajc nie tylko jakkolwiek pomoc mogc
nadcign od strony morza, lecz take odcinajc miastu jedyn drog ucieczki. Zaoga bya
zbyt szczupa, aby wytrzyma oblenie. Zostaa dosownie zdziesitkowana przez kule i
groty wypuszczane z katapult i kusz. Kiedy umocnienia zdaway si ju by pozbawione
wszelakiej obrony, Bajbars wyda rozkaz, aby zaatakowano na caej szerokoci murw.
Obleni bronili si do ostatnich si, wielokrotnie odpychajc mamelukw, w kocu jednak
pewna cz fortyfikacji zawalia si i przez powstay wyom caa horda mamelucka
wtargna do rodka. To by koniec Antiochii. Perfidia i okruciestwo sutana sprawiy, i
wyda on swoim emirom rozkaz, aby zamknli wszystkie bramy miasta. Wewntrz tej
ogromnej klatki rozpoczto prawdziw masakr. Zgromadzony up by bajecznie wielki, do
tego stopnia, i zote monety dzielono pomidzy onierzami garncami, a cena niewolnikw
spada: aby kupi jedn dziewczynk wystarczyo tylko pi drachm, kady by wic w stanie
wej w posiadanie przynajmniej jednej niewolnicy. Wszystko zostao rozgrabione i
spldrowane.
Ksistwo Antiochii, pierwsze pastwo zaoone przez Frankw w Outremer, ktre od
pocztkw historii krucjat rywalizowao z Krlestwem Jerozolimy, teraz po 171 latach
przestao po prostu istnie.
To, co si wydarzyo w Antiochii, wywaro przeraajce wraenie na arabskich kronikarzach:
nie pochwalali oni dokonanej rzezi, chocia krzyowcy, kiedy w 1099 roku zdobyli
Jerozolim, postpili w podobny sposb. Templariusze zdali sobie wwczas spraw, i nie
zdoaj utrzyma swoich zamkw pooonych w Grach Amanos i wycofali si. Postanowili
pozostawi je na pastw losu.
Pokonanemu ksiciu Boemundowi VI, ktry w chwili przegranej znajdowa si w Trypolisie,
Bjbars przesa wiadomo pen aroganckich sw i przeraajcych przechwaek,
wiadomo bogat w okrutne szczegy i szyderstwa.
Przeledmy interesujc relacj arabskiego kronikarza i biografa sutanw, Bajbarsa i
Kalawuna, Ibn 'Abd az Zahira:

[...] Sutan rozkaza wwczas, aby napisano do Ksicia list, w ktrym zwiastuje mu si
zdobycie miasta i strat przez niego poniesion z powodu jego przejcia.
Zwyczajem jest u Frankw, i tytu ksicia nadaje si jedynie panu Antiochii: autor zwrci
si wic do Boemunda, stosujc tytu hrabiego, jako e Antiochia nie pozostawaa ju pod
jego wadaniem [...].
Oto tekst listu:
Hrabia Taki a Taki, gowa wsplnoty chrzecijaskiej, sprowadzony do (zwykego) tytuu
hrabiowskiego - niech Bg wskae mu waciwy kierunek, uczyni jego celem dobro i sprawi,
aby wzi do serca dobr rad - wie ju, jak ruszylimy przeciwko Trypolisowi i
zniszczylimy samo centrum jego dominiw; widzia on ju ruiny i rze, jakie pozostawilimy
po naszym odejciu i jak kocioy zostay zmiecione z powierzchni ziemi, a kady dom leg w
gruzach, a ofiary zgromadzone na wybrzeu morza, jako wyspy trupw, a ludzie
zmasakrowani, a synowie wzici do niewoli, a wolne kobiety zniewolone; a drzewa cite,
pozostawiwszy tylko te, ktre, jeli Bogu si spodoba, posu jako wizania dla katapult i dla
kurtyn, a dobra zagrabione, wraz z kobietami i dziemi i bydem, tak i biedny si wzbogaci,
kawaler zaoy rodzin, sudze zaczto usugiwa a pieszy wsiad na ko. To wszystko dziao
si przed twoimi oczami, jak przed oczami czowieka pokonanego przez miertelne
zemdlenie; a kiedy syszae jaki gos, krzyczae w strachu: "Mnie si naley ta chosta!".
Oddalilimy si od ciebie, lecz jak kto, kto potem wraca, i powtrzylimy twoj cakowit
klsk, ale jedynie przez okrelon ilo dni; jak pozostawilimy twoje miasto, w ktrym nie
byo ju ani jednej sztuki byda, ktra nie gniaby pod naszymi stopami, ani dziewczcia,
ktre nie znalazoby si w naszej wadzy, ani kolumny, ktra nie zostaaby powalona, ani
uczucia, ktre nie zostaoby przez nas podcite, ani adnego twojego dobra, ktrego by nie
utraci. adnej obrony nie mogy ju zapewni spelunki umieszczone na szczytach tym
wysokim wzgrzom, ani tym bezbrzenym rwninom, ktre przycigaj uwag wyobrani.
Wiesz, i odjechawszy od ciebie, nieoczekiwani stawilimy si przed twoim miastem,
Antiochi, podczas gdy ty nie miae wierzy, i od ciebie odstpilimy; ale skoro
odstpilimy, powrcimy z pewnoci tam, gdzie stana nasza stopa!
I oto jestemy tutaj, aby powiadomi ci o wydarzeniach, ktre si dokonay, o totalnej
katastrofie, ktra ciebie dotkna: wyruszylimy od ciebie, z Trypolisu, w rod dwudziestego
czwartego dnia shaban, a natarlimy na Antiochi pierwszego dnia witego miesica
ramadan. Kiedy zajmowalimy pozycj pod jej murami, wyruszyy z nich druyny, aby
zmierzy si z nami w walce, zostay jednak rozgromione i chocia nawzajem si
wspomagay, nie odniosy zwycistwa, a wrd nich pojmany zosta konstabl.
Poprosi on, aby mg pertraktowa z twoimi ludmi, wszed do miasta i wyszed z niego
wraz z szeregiem twoich mnichw i najwaniejszych poplecznikw, ktrzy nam zawierzyli:
my ujrzelimy, i popycha ich ta sama twoja rada, i s zgodni co do strasznych zamiarw,
niezgodni w dobru a jednomylni w zu. Kiedy ujrzelimy ich los nieodwracalnie naznaczony
i przeznaczon dla nich od Boga mier, odprawilimy ich z tymi sowami: "Natychmiast
rozpoczniemy oblenie i jest to pierwsze i ostatnie ostrzeenie, jakie wam dajemy". I tak
powrcili, dziaajc w sposb twojego, przekonani, i przyjdziesz im z pomoc rycerzami i
piechurami: marszaek jednak w krtkim czasie straci! posuch, strach ogarn mnichw.
Kasztelan w obliczu klski podda si i mier zaskoczya ich z kadej strony. Wzilimy
miasto szturmem o godzinie czwartej, w sobot witego miesica ramadan (18 maja) i
rozgromilimy wszystkich, ktrych ty wybrae, aby nad nim mieli piecz i bronili go.
Nie byo wrd nich nikogo, kto nie posiadaby jakich bogactw, a teraz wrd nas nie ma
nikogo, kto nie posiadaby kogo z nich i jego bogactwa. Gdyby tak mg zobaczy swoich
rycerzy powalonych pod kopytami koni, swoje domy wzite szturmem przez upiecw i
rozgrabione przez rabusiw, swoje bogactwa waone kwintalami, swoje damy sprzedawane
po cztery na raz i kupowane za cen jednego dinara, pochodzcego z twojego skarbca!

Gdyby tak mg widzie swoje kocioy z poamanymi krzyami, synw faszywych

ewangelii rozproszonych, groby patriarchw przewrcone! Gdyby tak widzia swojego
nieprzyjaciela muzumanina, jak depcze po miejscu odprawiania naboestw i mnichw,
kapanw i diakonw z podernitymi gardami na otarzu, i patriarchw spogldajcych
nieustannie na tragedi, i ksita, bdcych teraz niewolnikami! Gdyby widzia poary, jak
ogarniaj twoje domy i waszych zmarych, jak spalaj si w ogniu tego wiata, zanim spal
si w ogniu przyszego; twoje paace nie do rozpoznania, koci witego Pawa i koci
Kusyan zawalone i zniszczone, wtedy rzekby: "Och, ebym sta si pyem i nigdy nie
otrzyma listu z takimi wieciami"; dusza twoja opuciaby ci z blu i ugasiby poary
potokami wasnych ez. Gdyby zobaczy swoje domostwa oprnione z bogactw, swoich
pupili zabranych z Suwaidijja przez twoje statki i twoje galery, dla ktrych stae si (w
rkach nieprzyjaciela) nienawistny, przekonaby si wwczas, i ten Bg, ktry da ci
Antiochi, odebra ci j, i Pan, ktry da ci swoj twierdz, wyrwa ci j, wykorzeniajc z
oblicza ziemi. Wiesz ju, e my dziki Bogu odebralimy ci twierdze islamu, ktre ty
przeje. Derkusz i Szaki Kafar Dubbin, i kad twoj posiado na terenie Antiochii; e
sprawilimy, i twoi ludzie wyszli z fortec, a my ich zapalimy i rozproszylimy, z bliska i z
odlegoci; e nie ma ju nikogo, kto mgby nazywa si buntownikiem, za wyjtkiem rzeki,
ktra gdyby moga, nie zwaaby si tym mianem, i kaa z aoci. Jej zy kiedy byy
przejrzyste, teraz jednak, przez krew, ktr wam utoczylimy, zabarwiy si na purpurowo.
Ten nasz list niesie ci dobr nowin twojego bezpieczestwa i dugiego ycia, jakim obdarzy
ci Bg sprawiajc, i nie ma ci w Antiochii w obecnej chwili, gdy przebywasz w innym
miejscu, w przeciwnym razie byby teraz albo nieywy, albo wzity do niewoli, albo ciko
poraniony. Ocalone ycie jest tym, czym si raduje ywy stojc nad umarym. Kto wie, moe
Bg pozostawi ci jeszcze przy yciu, aby naprawi wczeniejszy brak posuszestwa i
suby, jakiej Mu odmwie! Poniewa nikt nie pozosta przy yciu, aby donie o zaszych
wydarzeniach, czynimy to my, a poniewa nie ma nikogo, kto byby w stanie przekaza ci
dobr nowin o twoim ocalonym yciu przy utracie caej reszty, my ci j przekazalimy tym
pismem do ciebie posanym, aby wiedzia o faktach, ktre si wydarzyy. Po tym licie nie
bdziesz mia powodu, aby posdza o fasz adn z naszych wieci, ani te zwraca si do
innych z prob o dostarczenie ci informacji.
Boemund VI, po przeczytaniu listu, oburzy si, i zosta przez Bajbarsa zdegradowany do
tytuu hrabiego. Kiedy wie o reakcji ksicia dotara do sutana, ten ubawi si wielce i
opowiedzia o wydarzeniu swoim emirom. Jednak troski Boemunda dotyczyy znacznie
powaniejszych spraw, ni tylko obrazy.
Przeprowadzone kampanie przyniosy Bajbarsowi wielk saw i rozgos: jego skarbce pene
byy zota, emirowie zadowoleni ze zwycistwa i upu, a cae wojsko wychwalao swojego
wodza pod niebiosa.
Sutan, kierujc si rozsdkiem, postanowi nie kusi losu i pozwoli swoim oddziaom
wypocz. Krlestwo Jerozolimy, pozbawione jakiegokolwiek znaczenia militarnego i
politycznego, stao si ju jedynie czym na ksztat wspomnienia po niedawnej jeszcze
potdze. Baronowie rozprawiali o koronie, zapominajc, i tu za progiem czyha Bajbars.
Hugo z Antiochii-Lusignanu, krl Cypru, aspirowa do korony jerozolimskiej, jednak jego
pretensjom sprzeciwiaa si Maria, crka Melizandy z Lusignanu.
Sporna kwestia zostaa przekazana Sdowi Najwyszemu, ktry opowiedzia si po stronie
Hugona - bardziej jednak ze wzgldu na korzyci, ni na prawo. I faktycznie krl Cypru,
Hugo III, by mody i przedsibiorczy, mg ocali krlestwo, wyruszy z Cypru ju
uzbrojony i pokierowa wojskiem. Natomiast mode ksiniczki, jak Maria, byy ju w
przeszoci przyczyn rozczarowujcych dowiadcze.
Koronacja Hugona III na krla Jerozolimy odbya si dnia 24 wrzenia 1269 roku z rk
biskupa Lyddy, w katedrze w Tyrze.

Maria jednak nie poddaa si tak atwo i za porednictwem papiea Grzegorza X sprzedaa
swoje prawa do korony za tysic zotych monet i znaczn pensj Karolowi
Andegaweskiemu.
W tak krytycznym momencie dla istnienia krlestwa doszo do paradoksu.
Baronowie nie reagowali, nie docierao do nich, i ich dochody, posiadoci, by nie mwi ju
o ideaach, runy w otcha.
Krlestwo Jerozolimy znajdowao si ju na rwni pochyej i podao w kierunku
nieuchronnej katastrofy.
Nawet Wenecjanie, winni klski IV krucjaty, ktr pokierowali zgodnie z wasnymi
interesami przeciwko Bizancjum, handlowali z sutanem Bajbarsem, dostarczajc mu po
wysokich cenach wielkie iloci drewna do konstrukcji statkw wojennych, oraz elaza do
wyrobu broni. Genua, ktra nie chciaa pozostawa w tyle, koncentrujc si na handlu
niewolnikami, poszukiwaa drg, aby wej do tego dobrze prosperujcego obrotu towarami.
Obrotu odbywajcego si zreszt w wietle dnia. Krlestwo Jerozolimy dobrze wiedziao o
tych ciemnych interesach, le widzianych, jednak autoryzowanych przez Sd Najwyszy w
Akce .
Krl Hugo stara si wyprostowa drogi krlestwa, niestety po jego stronie stano tylko
niewielu baronw, ktrzy zdoali przey niedawn wojn z Bajbarsem; zakony rycerskie,
pomimo naciskw ze strony nowego pana, postanowiy trzyma si z boku. Akka bya
zazdrosna o Tyr, bowiem straty poniesione przez Jerozolim i inne miasta na wybrzeu
uczyniy j miastem wanym i stolic Krlestwa, dlatego te nie yczya sobie
charyzmatycznego krla, ktry zmieniby dotychczasowe status quo.
To nie wszystko. Kiedy Hugo, ktry dziery zarwno koron Jerozolimy jak i Cypru - fakt o
niezwykej doniosoci - poprosi swoich wasali cypryjskich o zbrojn interwencj dla
wsparcia Krlestwa Jerozolimskiego, ci odpowiedzieli, i zobowizali si broni jedynie
Cypru, nie mona ich zatem obarcza innymi wyprawami wojennymi. Jeli krl potrzebowa
zbrojnych, musia zacign wolontariuszy.
Dodatkowo ca spraw gmatway osobiste interesy Karola Andegaweskiego, dotyczce
terenw wok Morza rdziemnego. Na szczcie jego uwaga skierowana bya na
Bizancjum.
W tamtej chwili Andegawenowi zaleao gwnie na tym, aby krl Hugo nie zdoa
zwikszy liczby swojego wojska.
We wrzeniu 1260 roku przybyli do Akki - wraz z kilkoma uzbrojonymi okrtami - infanci
Fernando Sanchez i Pedro Fernandez, synowie z nieprawego oa Jakuba I Aragoskiego.
Oywieni religijnym i wojennym zapaem, mieli zamiar zetrze si w bitwie z muzumanami.
Kiedy jednak zobaczyli trzy tysice rycerzy mameluckich stacjonujcych pod fortec i
dowiedzieli si, i kilka setek Francuzw zostao zmasakrowanych w zastawionej niedawno
puapce, zmienili zdanie, weszli z powrotem na pokad i wzili kierunek na ojczyst ziemi.
Tego typu wydarzenia miay miejsce take wczeniej. Z Zachodu czsto przybyway
zahartowane w boju kompanie, pragnce walczy z niewiernymi, zdoby chwa i up,
rzeczywisto jednak - jak przekazuje wiadek tamtych dziejw, Filip z Novaryn, dyplomata i
uczony w prawie - bya nieco inna:
[...] W tamtym okresie, w roku 1239, zdarzyo si, i wielka krucjata wyruszya z krlestwa
Francji, aby dotrze do Ziemi witej. W wyprawie brali udzia: Tybald, krl Nawarry;
Hugon, ksi Burgundii; ksi Fores... Kiedy owi baronowie przybyli do Akki w dniu
witego Egidiusza, ktry jest pierwszym dniem miesica wrzenia, znaleli si w liczbie
okoo tysica rycerzy i zostali ulokowani w miecie i poza jego murami, na pustyni. Tam
zebraa si rada i za powszechn zgod wyruszyli, aby ufortyfikowa Askalon; i jechali konno
tak dugo, dopki nie dotarli do Jafy, a byli z nimi take ludzie z Akki. Tam pewien szpieg
powiadomi ich, i w Gazie przebywao tysic Turkw, a ich wodzem by admira zwany

Roukn ed Din. Kiedy chrzecijanie otrzymali te wieci, doszli do porozumienia, i wyl tam
czterystu rycerzy.
Wyruszyli oni z Jafy wczesnym wieczorem i jechali konno, a stanli - nastpnego dnia - w
Gazie. Wtedy uzbroili si i przybyli w zwartych szeregach w miejsce, gdzie przebywali
Turcy. Kiedy Turcy dostrzegli, jak nacieraj, wsiedli na konie i wycofali si na wzgrze; a
Roukn porozumia si ze swoimi, co ma czyni, oni za doradzili mu, aby wycofa si stamtd
i odszed, gdy nie mia wystarczajcej iloci ludzi, by walczy. Roukn odrzek, i w
odpowiednim czasie zarzdzi wycofanie, wczeniej jednak wyle wiksz cz swoich
druyn, by sprawdziy si nieprzyjaciela. Jak powiedzia, tak te uczyni: wysa dwustu
Turkw, aby wszczli walk. Zdarzyo si wwczas, i jak tylko najedcy przybliyli si do
chrzecijan, ci zaczli biec w zamieszaniu i wpada jeden na drugiego. Kiedy Turcy to ujrzeli,
tym bardziej natarli i zaczli skupia si wok nich. Roukn spostrzeg z reakcj chrzecijan,
opuci wic wzgrze, na ktrym by i w popiechu pody ku miejscu, gdzie rozgrywaa si
walka. Jak tylko dotar do swoich ludzi, cisnli konie ostrogami i rzucili si z odwag w sam
rodek chrzecijan, a poniewa ci nadal nie potrafili zebra si w porzdku, dotkliwie ich
pobili. Wwczas chrzecijanie bez adnego rozkazu rzucili si, kto tylko mg, do ucieczki.
Zosta wtedy pojmany Amalryk, hrabia Montfortu, za Henryk, hrabia Barle-Duc, zabity; i
dua liczba rycerzy zostaa schwytana lub zabita; a templariusze i szpitalnicy i inni piechurzy
rozproszyli si, rwnie wikszo ekwipunku zosta utracona. Ci, ktrzy uciekli z pola
bitwy, dotarli do Askalonu, gdzie zastali krla Nawarry i hrabiego Bretanii wraz z caym
wojskiem. Jak tylko dotarli do miasta, wszystkich ogarn wielki strach, gdy zdawao si im,
i Saraceni przyjd po wszystkich; zdarzyo si wic, e jak tylko noc zapada, kady bez
rozkazu i na nikogo nie czekajc przedsiwzi ucieczk do Jafy. Wszyscy uciekali w
popochu, tak i porzucili wikszo zapasw i ekwipunku. Kiedy byli ju w Jafie, pozostali
tam niedugi czas, gdy waciwie wyruszyli, uchodzc w kierunku Akki i nie zatrzymali si
dopki do niej nie dotarli; tam te zatrzymali si i pozostali przez dugi czas, nie czynic nic
poytecznego.
Teraz Filip z Novary opowiada, jak muzumanie zwodzili chrzecijan:
[...] Pewien kleryk z Trypolisu, ktry nosi imi Wilhelm (zwano go "Szampaczykiem",
urodzi si jednak w Trypolisie) i by bliskim przyjacielem pana z Hamy, z ktrym wiele
obcowa, przyby do wojska krla Nawarry i powiedzia baronom, i sutan z Hamy kaza mu
przekaza, e jeliby pragnli przybliy si do jego ziem, on, pod warunkiem, i po swojej
stronie bdzie mia si i pomoc chrzecijan, przekae w ich rce swoje fortece i sam stanie
si chrzecijaninem.
Wwczas z Akki wyruszyo wojsko i galopowao wzdu brzegu morskiego, dopki nie
dotaro do Trypolisu. Tam rycerze zatrzymali si i rozoyli pod miastem, na Pielgrzymiej
Grze; i stamtd wysali swoich posw do sutana Hamy w towarzystwie wspomnianego
Wilhelma, kleryka, aby dowiedzie si, czy mia ch wypeni to, co przekaza im w
poselstwie. Sutan w udawa, i domaga si zapewnienia i przez jaki czas obrzuca ich
rozwcieczonymi sowami, a pod koniec wycofa si ze wszystkiego, jak osoba, ktrej
zamiarem byo jedynie zakpi z nieprzyjaciela.
oraz jak panowaa cakowita niezgoda
.
[...] Z rozkazu sutana Damaszku przyby wysannik, aby pertraktowa o rozejmie. Sutan ten
nosi imi Salah i by panem Balbeku, by synem Seifa ed Din Hidela. Sprawa tak si
potoczya zarwno po jednej, jak i po drugiej strome, i zawarto traktat pokojowy pomidzy
nim a chrzecijanami i odda im, na mocy owego traktatu, zamek Beaufort, za zamek Safita
przekaza wityni, a wraz z nim ca ziemi Jerozolimy, ktr Frankowie posiedli od
wybrzea a do rzeki Jordan. Chrzecijanie doszli z nim do porozumienia, i bez niego ani
bez jego zgody nie zawr ani rozejmu, ani adnych paktw z sutanem Babilonii, i e bd

suy mu pomoc przeciwko owemu sutanowi, oraz e przenios si do Askalonu lub te do

Jafy ze wszystkimi siami militarnymi, aby nie pozwoli, eby sutan Babilonii przeszed
przez te ziemie i wtargn na obszar Syrii.
Rozejm ten, o ktrym usysza, zosta zawarty dziki dyplomatycznym zabiegom wityni i
bez zgody Szpitala witego Jana, dlatego te zdarzyo si, e Szpital ze swej strony sprawi,
e sutan Babilonii zawar rozejm z czci chrzecijan i zaprzysigli go krl Nawarry i ksi
Bretanii, i wielu innych pielgrzymw. Nie dbali te ju wicej o przysig, jak zoyli
sutanowi Damaszku. W taki sposb przedsiwzicie chrzecijan zahamowane zostao z
powodu dyskusji i niezgody, poniewa jedni wierni byli jednemu rozejmowi, inni za
drugiemu.
W takich oto warunkach egzystowao krlestwo. Krucjata krla Francji, Ludwika IX
przeciwko Egiptowi wstrzymaa chwilowo wszystkie inicjatywy Bajbarsa, ktry obawia si
tego, i bdzie zmuszony wysa militarn pomoc emirowi Tunisu. Pomimo to sutan
wykorzysta chwilow bezczynno, aby zleci sekcie Asasynw zabjstwo Filipa z
Montfortu. Dnia 17 sierpnia 1270 roku Filip zosta zasztyletowany i w ten sposb
wyeliminowano jednego z najodwaniejszych i najznamienitszych baronw krlestwa.
Rok po mierci krla Ludwika15 Bajbars rozpocz now kampani przeciwko
chrzecijanom. Tym razem celem jego byy zakony rycerskie: pragn zniszczy tych, ktrzy
jego zdaniem byli najwaniejsz si obronn krlestwa.
Safita, Biay Zamek, pooona pomidzy Tortos a Try-polisem na wzgrzach, z ktrych
wida byo zarwno jedno, jak i drugie miasto, bya fortec o wielkim znaczeniu
strategicznym. Templariusze, w ktrych posiadaniu pozostawaa, zaopatrzyli j w potne
zabezpieczenia obronne.
Bajbars zaatakowa z siami przewyszajcymi siy templariuszy, ktrzy, chocia bronili si
dzielnie, zdali sobie spraw, e nie bd w stanie dugo stawia oporu. Atak, przeprowadzony
przez mamelukw z wielk determinacj, obj ca szeroko murw. Siy obrocw byy na
tyle skromne, e nie mogy naleycie chroni kadego ich odcinka. Komendant garnizonu
wysa w nocy posaca do Wielkiego Mistrza, ktry wyda rozkaz poddania si. Sutan
pragn jak najszybciej skierowa si przeciwko niezdobytej dotychczas twierdzy
szpitalnikw, Krak des Ghevaliers (lub inaczej Hisn al-Akrad, albo Kalaat el Hosu), dlatego
te zgodzi si, aby templariusze z Safity zachowali bro i odeszli wolni. Dotrzyma sowa:
obrocy mogli cali i zdrowi uda si do pobliskiej Tortosy, gdzie zakon posiada swoj
gwn komandori.
Dnia 3 marca hordy muzumanw dostrzegy na horyzoncie zarys ogromnego zamku
szpitalnikw. Nawet Saladyn nie zdoa przej tej obwarowanej twierdzy. Ju sam widok
olbrzymich ufortyfikowa wzbudza strach.
Majc w pamici, i architekci zamkw szpitalnikw opierali si na francuskich modelach,
stwierdzi naley, i Krak jest najbardziej kompletnym z nich, dobrze zachowanym i
udostpnionym dzisiaj zwiedzajcym. Jest przykadow fortec, dobrze oddajc ide twierdz
krzyowcw.
Lawrence pisze:
[...] z pewnoci w Europie znajduj si zamki wyposaone w lepsze systemy obronne, nie
wywieraj jednak takiego wraenia, jak ten [...]. Mg on pomieci od trzech do czterech
tysicy obrocw, nie liczc samej suby, ktra liczya okoo tysica osb. Miasto
wojownikw, do ktrego kobiety wstpu nie miay. Wewntrzna wiea z pierwszej obrczy
murw miecia kaplic. Do zamku wjedao si przez most, ktry prowadzi do przejcia
toncego w absolutnych ciemnociach; nawet za dnia. Aby dotrze do wewntrznych
budynkw, czyli waciwej czci fortecy, naleao pokona dugi odcinek wewntrz murw
obronnych a do wiey, poprzez strome podejcie, rwnie cakowicie zaciemnione. Z
poddasza owej wiey przez otwory wypuszczano strzay, wylewano wrzce pyny, wyrzucano

kamienie. Rampa trzykrotnie zakrcaa pod ktem prostym, a zaraz za ostatnim zakrtem
mieciy si otwory, przez ktre wpadao ostre wiato, co miao na celu, po wczeniejszych
ciemnociach, spowodowanie zaskoczenia i zamieszania. Na szczycie znajdowaa si potna
brona i poczwrne wrota, a dopiero za nimi wchodzio si na may dziedziniec otoczony
mocnymi obwarowaniami, z ktrego mona byo przej na plac zamkowy.
Naprzeciwko znajdowaa si baszta z komnatami dla rycerzy. Wchodzc po stopniach
dochodzio si do rozlegej platformy czcej trzy wielkie wiee, ktre stanowiy
wewntrzn cytadel, wznoszc si ponad ca twierdz. Platforma moga by zastosowana
do zamocowania duych wyrzutni.
(W cytadeli mieszka komandor.) Dalej cay kompleks schodzi w d i rozciga si na cay
obszar zachodni, a do wiey naronej, wielkiej pochyej przypory wznoszcej si na
wysoko 80 stp, niezwykle trudnej do pokonania, ktr muzumanie zwali "Gr". Wzdu
pierwszego pasa murw, na zewntrz, w poowie ich wysokoci umieszczono wystpy w
odlegoci kilku metrw jeden od drugiego, o wielkoci pozwalajcej pomieci zaledwie
dwch ludzi, zaopatrzone w machikuy, aby utrudni atak na gwny mur i umoliwi
uderzenie w nieprzyjaciela zarwno z gry, jak i z boku. Korpusy wie stanowiy uki
podporowe. Tego typu mechanizmy obrony, jak precyzuje Lawrence, byy mao znane w
Europie.
Przeciwko takiemu kolosowi, ktrego ju wczeniej prbowa zdoby Saladyn, Bajbars
skierowa swoich mamelukw. Atak zosta odepchnity. Sutan w towarzystwie wojskowych
architektw przez wiele dni ocenia siy obronne, poszukujc najsabszego punktu. Nastpnie
przytoczy wielkie wyrzutnie - ktrych, jak mwiono, nikt nigdy wczeniej nie widzia zdolne wyrzuca cikie gazy i rozpocz intensywne bombardowanie centralnej wiey
pooonej przy mocie wjazdowym. Pozostae katapulty celoway w zewntrzny pas murw.
Wiea nie wytrzymaa ataku i dnia 15 marca zawalia si wraz z czci otaczajcych murw.
Wrd mamelukw podnis si jeden wielki okrzyk zwycistwa. Druyny Bajbarsa rzuciy
si w szczeliny, zabijajc tych obrocw, ktrzy nie mieli czasu schroni si w centralnej
czci fortecy. Przed mamelukami wznosia si "Gra", pochya przypora o wysokoci ponad
dwudziestu piciu metrw.
Niosce zniszczenie bombardowanie rozpoczo si na nowo, stae kusze wypuszczay
przeciwko obrocom chmury grotw. Obstrza ze strony obrocw by rwnie intensywny, a
straty wrd atakujcych zaczy by coraz wiksze. Bajbars zastpowa wycieczone
oddziay wieymi grupami, trzymanymi w rezerwie. Bitwa trwaa nieprzerwanie przez
dwadziecia pi dni, warczenie werbli i przenikliwy dwik nagarr towarzyszy bez ustanku
atakom, wzywajc i zachcajc wojownikw do boju.
8 kwietnia szpitalnicy zaproponowali kapitulacj pod warunkiem, i zostan puszczeni wolno.
Sutan zgodzi si, jego oddziay byy ju wyczerpane, za straty wysokie. Dotrzyma danego
sowa. Szpitalnicy, ktrzy przeyli walk, cao dotarli do Trypolisu. Utracili jednak swoj
gwn kwater.
Tak wyglda historia ze strony chrzecijaskich kronikarzy.
Arabski historyk Ibn al-Furat opowiada o zdobyciu zamku znacznie dokadniej. Z jego relacji
wynika, i Bajbars, zdajc sobie spraw, e podnosi rk na potn fortec, zatroszczy si o
posiki od innych emirw. Aby zwikszy waleczno mamelukw w trakcie ostatecznego i
decydujcego ataku, rozda im monety i "zaszczytne funkcje". Przytacza nastpnie informacj
o prbie zamachu i o przepenionym wyrazami pychy licie, skierowanym do Wielkiego
Mistrza Zakonu Szpitala witego Jana.
Warto przytoczy cay tekst:
List ten skierowany jest do Brata Huguesa - niech Bg uczyni go jednym z tych, ktrzy nie
sprzeciwiaj si losowi i nie wierzgaj przeciwko Temu, ktry obdarzy swoje wojsko
zwycistwem i tryumfem, i nie wierz, i istnieje wystarczajca ostrono mogca uchroni

przed tym, co Bg ustanowi, aby poinformowa go o uatwionym nam przed Boga zdobyciu
warowni Hisn al-Akrad, ktr ty ufortyfikowae i wzniose, i zaopatrzye - a lepiej
uczyniby, oprniajc j - i ktrego obron powierzye swoim wspbraciom. Oni jednak
na nic ci si zdali i ty ich stracie, umieszczajc tam, a oni stracili i fortec, i ciebie. Moje
druyny nie mogyby uderza na adn fortec, ktra im stawia opr, ani suy adnemu
Saidowi ("Szczliwemu"), ktry jest nieszczliwy.
Nowe zwycistwo rozzuchwalio sutana do tego stopnia, i wysa swoje oddziay, aby
zaatakoway kolejny zamek szpitalnikw - Akkar, pooony w pobliu Arki. Zamek
skapitulowa po krtkim obleniu dnia 1 maja.
W drodze powrotnej do Egiptu zdoby jeszcze fortec zakonu krzyackiego, Montfort, lec
w gbi terytorium Krlestwa Akkaskiego.
Zamek ten zosta zbudowany przez Krzyakw jako komturia, majca rzdzi i
administrowa rozlegymi posiadociami ziemskimi, jakie zakon naby w tym regionie.
W poowie czerwca wszystkie frankijskie zamki i fortece mieszczce si w gbi ldu
znalazy si w rkach Bajbarsa. Chrzecijanom pozostay jedynie miasta nadbrzene, czyli
Akka, Tyr, Sydon, Trypolis, Dubail, Tortosa i Laodycea oraz zamki Aslis i Al-Markab.
Pierwszy z nich nalea do templariuszy, drugi za do szpitalnikw.
Kampania sutana odniosa zatem peen sukces i osigna zaoone przez niego cele.
Zakony rycerskie poniosy cikie straty i byy wycieczone. Wielki Mistrz Szpitala, Hugon
de Revel, pozbawiony swojej generalnej kwatery, mg liczy jedynie na trzystu rycerzy,
podczas gdy w ubiegych latach mia do dyspozycji a dziesi tysicy. Jednake
templariusze byli jeszcze silni, dziki poyczkom, jakich wczeniej udzielili.
Niezaspokojony apetyt na sukcesy skoni Bajbarsa do zaatakowania Cypru. Krl Hugo
znajdowa si wwczas w Akce. Posunicie sutana byo tragiczne strategicznie. Flota
skadajca si z szesnastu okrtw penych armat wypyna kierujc si na Limasso, jednak
przy wejciu do portu porywczy wiatr sprawi, i cz z nich zderzya si ze sob nawzajem,
cz za utkna na mielinie. Jedenacie statkw poszo na dno, wielu ludzi utopio si, a a
tysic osiemset wojownikw zostao pojmanych. Kronikarz o imieniu Bajbars (ktry nie ma
nic wsplnego z sutanem, jest to przypadkowa zbieno imion), relacjonuje to zajcie.
Przypisuje jednak katastrof zoci Allacha, ktrego rozgnieway chrzecijaskie krzye
wzniesione na statkach z rozkazu admiraa Ibn Hassuna, majce w ten sposb wprowadzi
Gypryjczykw w bd.
Tryumfujcy krl Hugon wysa wiadomo sutanowi, w ktrej zwiastowa mu o
niepowodzeniu wyprawy. Odpowied, jak zwykle, bya bezczelna i pena szyderstw:
Do wielmonego krla Hugona, ju Panujcego - aby Bg uczyni go jednym z tych, ktrzy
kademu przyznaj, co jego i nie chwal si zwycistwem zanim nie zaowocuje, wczeniej
czy pniej, jak korzyci albo przynajmniej poytkiem rwnym (wysikowi). Informujemy
go, i Bg, kiedy pragnie uszczliwi czowieka, oddala od niego ciar powaniejszy od
jego przeznaczenia jakim maym niepowodzeniem i pomaga mu odpowiednio przygotowa
si do stawienia czoa ciosom zadawanym przez los. Powiadomie nas, i wiatr zatopi
pewn ilo naszych galer, cieszc si z tego, jako swego sukcesu. Teraz my przynosimy ci
wie o zdobyciu Al-Kurain: a to znacznie rni si od wydarzenia, za porednictwem
ktrego Bg zapragn uwolni nasze krlestwo od zego losu. W twoim przypadku nie ma
nic godnego podziwu, gdy chwalisz si przejciem elaza i drewna; godnym podziwu jest
raczej przejcie potnych zamkw! Ty przemwie i my przemwilimy, a Bg wie, i to
nasze sowa s sprawiedliwe; ty zawierzye i my te zawierzylimy, ale ten, kto pokada
ufno w Bogu i w Jego mieczu nie jest jak ten, kto pokada ufno w wietrze. Nie jest
piknym zwycistwo odniesione dziki warunkom atmosferycznym, pikne jest za
zwycistwo odniesione mieczem! My w cigu jednego dnia moemy wystawi wiele galer,
podczas gdy dla was nie powstanie nawet jedna cz zamku; my moemy uzbroi sto agli,

wy przez sto lat nie uzbroicie nawet jednej twierdzy. Kademu, komu dane zostao wioso,
moe wiosowa, natomiast nie kady, komu zosta dany miecz, umie dobrze si nim
posugiwa. Jeli stracimy kilku marynarzy, pozostan nam ich jeszcze tysice, a jak mona
porwnywa tych, ktrzy obracaj wiosami w onie morza z tymi, ktrzy obracaj lancami w
onie szeregw (nieprzyjaciela w walce)?
Dla was konie s statkami, dla nas statki s komi; a istnieje wielka rnica pomidzy tym,
kto kae galopowa swoim jedcom jak bawany morskie a tym, kto stoi nieruchomo na
okrcie w chwili przybijania do brzegu, pomidzy tym, kto poluje na arabskich rumakach
podobnych jastrzbiom, a tym, kto chwalc si, mwi, i polowa stojc na kruku! Jeli wy
zabralicie nam poamane drzewo (qarya) statku, ile osiedli (qarya) zaludnionych my
zabralimy wam, jeli posiedlicie ster (sukkan), ile waszych miast pozbawilimy
mieszkacw (sukkan)! Ile ty zdobye, a ile my? Wida teraz, czyje korzyci s wiksze.
Gdyby wrd krlw mona byo milcze, powiniene milcze i nie otwiera ust.
Sutan zaniecha wszelkiej dalszej inicjatywy militarnej, gdy poinformowano go o
zbliajcym si natarciu armii zoonej z tysica Anglikw, dowodzonej przez ksicia
Edwarda, syna krla Anglii, Henryka III i, kierujc si ostronoci, postanowi oceni siy
nowego przeciwnika. Edward, ktrego historycy oceniaj jako zdolnego i walecznego wodza,
przybi do Akki. To, co zobaczy i o czym si dowiedzia wstrzsno nim do gbi. Prbowa
zmobilizowa krlestwo do walki, ale szybko zda sobie spraw, i sytuacja przedstawiaa si
wrcz dramatycznie. Pokonanie Bajbarsa przy zastosowaniu tego, co pozostao z wojska
chrzecijaskiego, leao w sferze marze. Dlatego penemu zapau ksiciu nie pozostawao
nic innego, jak tylko poszukiwa rozejmu z sutanem i pozwoli krlestwu odetchn. Bajbars
przyj propozycj pokoju i wyznaczy granice, ktre obejmoway ju niemal wycznie
wski pas nadmorski od Akki do Sydonu, sobie za zagwarantowa prawo do wszystkich
zdobytych obszarw. Pozwoli jednak korzysta pielgrzymom ze szlaku ptniczego do
Nazaretu. Rozejm mia obejmowa okres dziesiciu lat i dziesiciu miesicy. Traktat
pokojowy zosta podpisany dnia 22 maja 1272 roku. Edward nie zdy jeszcze pozna
przebiegoci Bajbarsa: dokument faktycznie przekazywa krlestwo w rce sutanowi.
Anglik nieostronie powierzy wielu osobom wiadomo, i mia zamiar powrci do Ziemi
witej na czele silnej krucjaty. Kilka dni pniej jeden z czonkw "Sekty Asasynw" zdoa
zbliy si do Edwarda i zada mu cios zatrutym sztyletem. Przez trzy miesice ksi by na
granicy ycia i mierci. Jak tylko by w stanie powrci do Anglii, wsiad na statek i stara si
zapomnie o swojej palestyskiej przygodzie.
Papie Grzegorz X usiowa z powrotem przywrci ywe kiedy zainteresowanie
Wschodem. Jednak sama wiara nie bya wystarczajca, brakowao ju bowiem
zainteresowania gospodarczego. Teraz odpust mona byo -przy znacznie mniejszym ryzyku uzyska, walczc z Albigensami. Ksi Edward, ktry tymczasem zosta krlem (Edward I
Plantagenet), grzecznie odmwi zaproszeniu papiea. Grzegorz X postanowi wwczas
zawierzy pisanym misjom dyplomatycznym, ktre zleci franciszkaninowi, Fidenzio z
Padwy. Zna on dobrze problemy Ziemi witej, gdy przebywa tam przez wiele lat.
Fidenzio by Wikariuszem Prowincji na Ziemi witej, zna biegle jzyk arabski, przeczyta
cay Koran i szczyci si licznymi znajomociami wrd emirw. W roku 1274 napisa traktat,
ktry zdaniem historykw jest niezwykle ciekawy. A nosi on tytu Liber recuperationis Terrae
Sanctae.
W Liber recuperationis Fidenzio przeprowadza rozwaania nad przyczynami, ktre
doprowadziy wiele krucjat do upadku. Proponuje, zamiast wojny, strategi opart na
niezwykle aktualnym i delikatnym posuniciu politycznym: na sankcjach gospodarczych
wobec Egiptu i Syrii, ktre przerwayby ich kwitncy handel i pozbawiy rodkw
koniecznych do uzbrojenia wojsk muzumaskich.

Kolejnym posuniciem miaa by agitacja wrd niewiernych, u krla Tatarw, w Maej

Armenii i wrd Mongow, aby zawrze przymierza przeciwko mamelukom i dominowa od
Tunezji a po Eufrat.
Kiedy na Zachodzie teoretyzowano na temat odbicia Ziemi witej, nad Krlestwem
Jerozolimskim znowu zaczy zbiera si chmury burzowe. Krl Hugon by ju zmczony i
rozczarowany, Akka sprzeciwiaa mu si, templariusze byli do niego wrogo nastawieni,
Republiki Morskie blisze byy Kairowi, ni samemu krlestwu.
W listopadzie 1276 roku, nie informujc o tym nikogo, wsiad na statek pyncy do Cypru i
porzuci ostatecznie Krlestwo Jerozolimskie. Napisa pniej do papiea i do wadcw
zachodnich listy, w ktrych wyranie deklarowa, i wadanie krlestwem jest rzecz lec
poza ludzkimi moliwociami.
Krlem Jerozolimy ogoszono wic, bez wysuchania opinii Sdu Najwyszego, Karola
Andegaweskiego, ktry wczeniej odkupi od Marii, pretendentki do korony krlewskiej,
wszystkie jej prawa.
Wydarzeniom tym, najwyraniej wiadczcym o rozamie wrd europejskich monarchw,
przyglda si z wielkim zadowoleniem Bajbars, ktry nawet nie przypuszcza, i koniec jego
penego zwycistw wadania by ju bliski. Zmar nagle, dnia pierwszego lipca 1277 roku w
Damaszku. Na temat przyczyn zgonu wysunito wiele hipotez. Pierwsza z nich jest niezwykle
chwalebna: za bezporedni powd mierci podaje bowiem powikania, jakie nastpiy w
wyniku ran odniesionych podczas ostatniej kampanii w Azji Mniejszej. Druga hipoteza jest
znacznie mniej zaszczytna: sutan wypi za duo kumysu.
Najbardziej jednak wiarygodn i cieszc si poparciem wrd kronikarzy jest wersja
pasujca do osobowoci Bajbarsa: podobno swojemu gociowi, Melikowi Al-Kahirowi
(ajjubidzkiemu ksiciu Keraku), przyrzdzi zatruty kumys. Nastpnie, jak wie gosi, kubek
zosta przez niedbalstwo le przez sub umyty i kiedy Bajbars napi si z niego jaki czas
pniej, otru si przygotowan przez siebie trucizn.
wiadectwo o tym wydarzeniu odnajdujemy w Les Gestes del Chiprois, gdzie zostao
napisane: [...] (Bajbars) disent quil fut empoissone [...].
Decydujca w tym przypadku jest nota wyjaniajca "b", ktra przytacza powyej podan
wersj i jednoczenie precyzuje, i sutan odda ducha tego samego dnia, co Melik Al Kahir,
dnia pierwszego lipca 1277 roku.
Niektrzy historycy posunli si do porwnania Bajbarsa do Saladyna. Taka opinia nie jest
jednak do przyjcia. Francesco Gabrieli, wielki znawca Saladyna, pisze:
[...] w takich osobach, jak Bajbars albo Kalawun dostrzegamy dobrych przywdcw,
przezornych i wspaniaych budowniczych [...], ale cakowicie pozbawionych tej nuty
intelektualnej subtelnoci, kultury i czowieczestwa - nawet jeli uwarunkowana jest ona
przez tradycj i epok - ktra wyrnia posta Saladyna [...].
Wtruje mu Runciman:
Jako czowiek mia niewiele tych cech charakteru, ktre Saladynowi day szacunek nawet u
jego wrogw.
Sprbujmy dokona uwanego przeanalizowania cech tych dwch, jake podziwianych przez
swoich podwadnych, mczyzn.
Obydwch charakteryzowao skromne pochodzenie; wyjtkowa chwila dziejowa, w jakiej
przyszo im y, uatwia im zdobycie wadzy. S to elementy, ktre cechuj rwnie wielu
innych wielkich ludzi w historii wiata. Urzd sutana zdobyli stosujc niezbyt chwalebne
rodki, ale take i w tym posiadali swoich poprzednikw, jak i nastpcw.
Bajbarsa wyrnia wasnorczne zamordowanie sutanw Turanszaha i Kutura. Saladyn nie
wyda rozkazu zabicia Kalifa Al-Adila (historycy jednogonie wykluczaj tak
ewentualno), ale w zamian wybi ca jego gwardi nubijsk i armesk. Postpi take
nielojalnie wobec swojego pana, Nur ad-Dina, przejmujc wadanie nad Egiptem i w ten

sposb zdradzajc go. Caa seria splatajcych si ze sob przychylnych wydarze wyniosa go
na tron sutana.
Bajbars do tego tytuu doszed poprzez zabjstwo.
Wielkoduszno Saladyna w stosunku do zwycionych wzbudzaa powszechny podziw.
Odbi Jerozolim z rk chrzecijan, pozostawiajc przy yciu zarwno obrocw, jak i jej
mieszkacw i zaniechujc zemsty za rze, jakiej chrzecijanie dokonali, kiedy sami
zdobywali to miasto.
Kiedy Ryszard Lwie Serce zachorowa u bram witego Miasta, Saladyn wysa mu nieg z
gry Hermon, wiee owoce i zdrowotne napoje, aby uly jego cierpieniu.
Sutan ajjubidzki szanowa i ceni swoich walecznych przeciwnikw i zawsze dotrzymywa
danego sowa. By gboko religijny, walczy w obronie ortodoksji, trzymajc si wiernie
regu Koranu:
I walczcie na drodze Boga tych, ktrzy walcz z wami, ale nie przekraczajcie granic, gdy
Bg nie kocha nieumiarkowanych.
Dante wspomina o nim zarwno w Biesiadzie jak i w Boskiej komedii.
Bajbars natomiast pogardza pokonanymi, ktrym nigdy nie przyznawa adnej aski, co
wywnioskowa mona z jego listw; by okrutny, nielojalny, przestrzega danego sowa tylko
wtedy, kiedy byo to dla niego korzystne. Bez wahania zleca zabjstwo ludzi, ktrzy mieli
stan mu na drodze. Walczy dla siebie i dla swoich mamelukw, troszczc si o zwycistwo
i o up.
Jedynie ambicja, jak rwnie wrodzone zdolnoci polityczne czyy te dwie jake rne
postaci.
Mameluk by czowiekiem niewyksztaconym, podczas biesiad by nieumiarkowany zarwno
w jedzeniu, jak i w piciu kumysu, czyli sfermentowanego mleka kobylego. By surowym
wojownikiem, odwanym i zrcznym; wzbudza raczej strach i podziw ni mio.
Na jego korzy przemawia jednak fakt, i chocia burzy miasta, podpala kocioy i paace,
to kiedy stawa przed prawdziwymi perami sztuki, zachowywa od zniszczenia marmury i
kolumny, ktrymi nastpnie upiksza Kair.

2. Kolonialna przygoda Zachodu

Przyrost demograficzny w Europie Zachodniej. Niedostatek zota. Kolonizacja Bliskiego
Wschodu. Zdobycze; rokada; imigracja; wykorzystywanie. Rozkwit europejskiej gospodarki.
Przedsiwzicia handlowe. Wielkie floty i Republiki Morskie. Nieznane produkty.
Przyprawy. Nowe sowa. ycie w Outremer.
Synod w Clermont trwa dziesi dni, od 18 do 28 listopada 1095 roku. Przewodniczy mu
papie Urban II, za uczestniczyo w nim a 300 duchownych. Dnia 27 listopada papie
ogosi, i wystpi na publicznym zgromadzeniu. Tak wielki tum ksiy, arystokracji i
zwykych mieszkacw zebra si pod katedr, i dla wszystkich stao si jasne, e nie bdzie
ona w stanie pomieci zgromadzonych w swoich murach. Dlatego te tron papieski
ustawiono na podium wzniesionym na boniu poza murami miasta. Papie Urban II
zapowiedzia zorganizowanie krucjaty majcej wyzwoli Grb wity i przyzna odpusty. Na
te sowa z tumu podnis si jednomylny okrzyk: "Deus le volt", czyli "Bg tak chce".
aden z historykw nie przekazuje zapisu autentycznego tekstu przemwienia, chocia
kronikarze, Robert Mnich i Balderyk z Dol twierdz, i byli przy owym wydarzeniu obecni.
Zarwno ich wersje, jak i te pniejsze nie przytaczaj dokadnej wypowiedzi papiea, lecz
jedynie odwouj si do oglnego sensu przemwienia, co jest rzecz typow dla przekazw
kronikarskich.

Dziki przeprowadzonym porwnaniom zachowanych relacji historycy odkryli, i zamiary

papiea wychodziy daleko poza panujc opini, wedug ktrej chodzio o zwyke, chocia
istotne przesanie wiary. Uczeni intencje te zdefiniowali jako "cisze Urbana II".
W rzeczy samej papie nie nawoywa jedynie do wyzwolenia miejsc witych, lecz mia
zamiar chrystianizowa ochotnikw rekrutujcych si ze szlacheckich rodzin, pozbawionych
bogactwa, niespokojnych i skonnych do bijatyk, z chciwoci rozlewajcych krew w
miastach, co byo wynikiem ich zuboaego stanu. Wskaza moliwo zdobycia -w imi
wiary - ziem, ktre w Europie zostay im zanegowane przez prawo dziedziczenia przez
pierworodnego syna. Urban II nie zapomnia rwnie o perspektywach o charakterze
ekonomicznym, jakie gwarantowao zdobycie Wschodu. W Europie Zachodniej przyrost
demograficzny spowodowa wzrost konsumpcji i potrzeb indywidualnych i chocia ziemia
wydawaa faktycznie wicej plonw, nie byy one zadowalajce. Ponadto znaczna cz
obszarw europejskich nie nadawaa si pod upraw. W Syrii natomiast znajdoway si yzne
ziemie i wielkie perspektywy dla rozwoju handlu.
Arystokracja przyja przesanie wiary, docenia moliwo zdobycia odpustw, ale
dostrzega rwnie owe "przemilczenia".
Baronowie z Francji, Normandii, Lotaryngii, Italii Poudniowej zorganizowali wojsko z
prawdziwego zdarzenia, zoone z wasali, panw szlacheckich pozbawionych majtku,
ochotnikw i awanturnikw. Ekspedycja militarna na Bliski Wschd, ktrej dowdc zosta
Gotfryd z Bouillon, zostaa ochrzczona mianem "pierwszej krucjaty".
W pitek, dnia 15 lipca 1099 roku, krzyowcy - zwani tak ze wzgldu na biae paszcze
ozdobione krzyem - odnieli wielkie zwycistwo zdobywajc Jerozolim i topic j we krwi.
Oczy caego wiata muzumaskiego, skierowane na wielk niezgod pomidzy Samnitami i
Scytami, obojtnie przyglday si inwazji chrzecijaskiej, nie doceniajc jej istoty.
Tak rodzio si Outremer, krlestwo "ziem zamorskich" i powstawa termin "Ziemia wita".
Na tamtych obszarach stworzono Krlestwo Jerozolimskie, Ksistwo Antiochii, Hrabstwo
Trypolisu i Hrabstwo Edessy.
Oto co na ten temat pisze Joshua Prawer:
Europa dojrzaa pod koniec XI wieku [...]. Epoka krucjat mieci si w poowie drogi
pomidzy upadkiem Cesarstwa Rzymskiego a wielk er odkry geograficznych; ich
namacalnym rezultatem byo pojawienie si pierwszych kolonii europejskich znajdujcych si
poza fizycznymi granicami kontynentu. Stanowiy one rwnoczenie zasadniczy kapita jej
ekspansji, jak i zapowied wszystkich kolejnych posuni kolonialnych [...].
Po powyej cytowanym stwierdzeniu Prawera, bezdyskusyjnego autorytetu w zakresie historii
wypraw krzyowych, konieczne zdaje si przeanalizowanie szczeglnie istotnego zagadnienia
dotyczcego rzeczywistego charakteru politycznego i militarnego owych ekspedycji, znanych
pod nazw "krucjat". Europa Zachodnia w XI wieku przechodzia bardzo powany kryzys.
Nie posiadaa ju zota do bicia monet, za monety zaprowadzone przez Karola Wielkiego
byy z czystego srebra. Z biegiem czasu ich warto zmalaa, gdy do metalu, z ktrego je
wytwarzano, stopniowo dodawano mied, co spowodowao znaczn inflacj. W Anglii
pomidzy rokiem 1150 a 1300 ceny wzrosy czterokrotnie, powodujc na caym zachodnim
obszarze Europy inflacj, dla ktrej rozwizaniem mogo by jedynie wprowadzenie w obieg
zotych monet. W Niemczech na pocztku XII wieku dziaao wiele kopal srebra, jednake
nie likwidowao to istniejcego problemu. I chocia zoto wydobywano jeszcze w Pirenejach,
otrzymywana ilo tego cennego kruszca daleka bya od tej, jaka mogaby zaspokoi
zapotrzebowanie ze strony rynku.
Kiedy ustay drczce Europ Zachodni najazdy barbarzycw, ktre doprowadziy ludno
wielu krajw do stanu chronicznej ndzy, znacznie zwikszy si przyrost demograficzny,
ktry przynis ze sob wikszy popyt na produkty, zwikszajc tym samym pod kadym

wzgldem obrt gospodarczy. Rysujce si perspektywy na lepsze jutro zachciy do prac nad
bardziej wydajn i ulepszon upraw ziem. W pnym redniowieczu plony z jednego pola
wynosiy jeden do dwch, czyli dostarczay podwjn ilo zasianego ziarna. Przyrost siy
roboczej, bardziej racjonalna uprawa, praktyka wykorzystywania trzd i stad w celu
otrzymania waciwego nawoenia, stworzenie bardziej praktycznych narzdzi pracy
zwikszyo stosunek produkcji do jednego do piciu. Rozwj dotkn rwnie rzemioso, a
cotygodniowe targowiska przeyway prawdziwy rozkwit, oferujc plony ziemi, wasne
przetwory, jak i wszelkie potrzebne przedmioty codziennego uytku.
Na owych targowiskach mona byo spotka garncarzy, kowali, artystw wykonujcych
przedmioty elazne, garbarzy, szewcw, siodlarzy i rymarzy, przniczki, karczmarzy
prowadzcych tawerny - uczszczane zarwno przez kupcw jak i wieniakw, ktrzy
zachodzili, aby skosztowa rodzimego wina, nierozcieczonego wod -gorseciarzy
sprzedajcych gotowe czci garderoby, jak rwnie natrafi na "szachrowane cuda", czyli,
inaczej mwic, na targ relikwiami. Rozwizywaniem sporw i czsto wybuchajcych ktni
zajmowali si tzw. "paterenses", czyli osoby starsze, znane i wpywowe. Cao okraszona
bya oczywicie obecnoci kurtyzan.
Niezwyky rozkwit przeywa take handel - w tym i wymienny - zwierztami pocigowymi i
tucznymi. Jednak prawdziwym bogactwem dla wieniakw i krlem targowisk byy konopie:
suyy one do tkania pocieli, wyrabiania odziey, do produkcji agli, plecenia lin. Wreszcie
mona byo porzuci ubiory ze mierdzcej i le wygarbowanej skry i rozkoszowa si
wygodnymi koszulami wdziewanymi na go skr, nogawicami i rajtuzami. Jednoczenie
bardzo prnie rozwijao si tkactwo lniane.
W pobliu miast, wzdu biegw rzecznych, powstaway liczne myny.
Handel zaspokaja potrzeby codzienne, jednak prawdziwym fenomenem tamtych czasw by
rozkwit rzemiosa budowlanego.
Murarze, kamieniarze, ciele otrzymywali w miastach coraz liczniejsze zlecenia wznoszenia
nowych domostw a take powikszania czy renowacji ju istniejcych. Wraz z nimi drogi
zapeniy si wozami penymi wypalanych na socu w drewnianych formach cegie,
kawakw skalnych do ociosania, wycinania, wygadzania, duych iloci drewna.
Wieniacy, bdcy w posiadaniu alodium, porzucili swoje chaupy. Zaczli wznosi, przy
zastosowaniu kamieni, cegie i drewna chaty uznawane w tamtych czasach za luksus.
Skaday si one z jednej izby, w ktrej spano, gotowano i jedzono, zaopatrzonej w
wydzielony kt przeznaczony dla zwierzt domowych, niezbdnych rwnie do uprawy
ziemi. Nawierzchni tworzyo goe klepisko pokryte warstw suchej trzciny, dajcej pewn
izolacj i ochron przed wilgoci.
Ponad izb mieszkaln znajdowao si suche i przewiewne pomieszczenie, do ktrego
wchodzono po drabinie. Suyo ono za spiarni, w ktrej przechowywano plony z pl, jak
zboe, oliw, wino oraz wszelkie dobra rodziny, jak dzbany i gsiory, ktre wwczas byy
przedmiotami niezwykle cennymi. Dach zrobiony by ze somy i trzciny oblepionych kred i
glin. Jeli domostwo zostao napadnite, poddasze, na ktre wcigano drabin, dawao
pewne schronienie nawet na duszy okres czasu.
Kada chata zaopatrzona bya w ogrdek otoczony solidn palisad.
W miastach domy szlacheckie ozdabiano kamiennymi rzebami wykonanymi przez
uzdolnionych artystw. Obrt handlowy pomidzy ssiadujcymi ze sob regionami znacznie
si oywi.
Epoka handlu wymiennego dobiega koca. To jednak wymagao znacznego obrotu
pienidzem niezdeprecjonowanym domieszkami metali nieszlachetnych, lecz obowizujcym
we wszystkich dzielnicach. Niezbdna bya moneta zota. A na Wschodzie zota byo pod
dostatkiem.

Sowo "kolonizacja" oznacza zdobycie innego pastwa si armii, umocnienie swojej wadzy,
napyw ludnoci z pastw dominujcych i wykorzystanie ludnoci miejscowej. I tym wanie
byy wyprawy krzyowe.
Historia podaje nam ju przykady kolonii greckich i rzymskich w basenie Morza
rdziemnego. Krucjaty z kolei stanowiy prb kolonizacji ze strony ludw Europy
Pnocnej - Anglikw, Niemcw, Flamandw, Normanw. Pierwszym bodcem dla tego typu
przedsiwzicia bya motywacja religijna, cel jednak posiada charakter czysto polityczny.
Wyprawy te byy bowiem ruchem kolo-nizatorskim z prawdziwego zdarzenia,
ukierunkowanym na stworzenie pomostu czcego Zachd z posiadociami na Bliskim
Wschodzie.
Europa nie tylko finansowaa wyprawy wojskowe, ale zachcaa do emigracji i do osiedlania
si na zdobytych terytoriach. Utworzone w Syrii pastwa aciskie stanowiy rynek zbytu dla
produktw Zachodu oraz baz eksportow dla towarw wytwarzanych w Syrii i z wielkimi
korzyciami przesyanych do Europy.
Po odniesieniu zwycistwa niemale natychmiast tysice pielgrzymw zalay miejsca wite
w Palestynie. Byli wrd nich zarwno biedacy, jak i mieszczanie oraz czonkowie
zamonych warstw spoecznych. Ci ostatni podrowali z eskort uzbrojonych sug
zapewniajcych im spokj i bezpieczestwo. Wsiadali na statki w portach Barcelony,
Marsylii, Genui, Pizy i Wenecji. Byy to aglowce o dugoci 35 metrw i szerokoci 12
metrw, wznoszce si ponad poziom morza a na 11 metrw, co pozwalao im lepiej stawia
czoa morskim falom. Zwykli pielgrzymi podrowali w warunkach co najmniej
niedogodnych, pic na siennikach uoonych w adowni, poywiajc si najczciej
sucharami, solonym misem i zupami. Osoby majtne miay do dyspozycji wasn kajut na
dziobie lub na rufie. "Podr" trwaa okoo dwch miesicy, przyjmujc w miar moliwoci
kurs wzdu wybrzea. Wczeniej czy pniej jednak statek zmuszony by wypyn na pene
morze, naraajc si tym samym na wykaczajce cisze lub gwatowne burze, a take na
nieustanne ryzyko ataku ze strony piratw saraceskich i niebezpieczestwo wpadnicia w
niewol.
Wane osoby firmoway listy kredytowe z bankami lub zakonami rycerskimi (szpitalnikw i
templariuszy), deponujc fundusz przeznaczony na natychmiastowe wykupienie.
Po przybyciu do Ziemi witej pielgrzymi od razu kierowani byli do domw udzielajcych
opieki, gdzie mogli odpocz oraz zaopatrzy si w niezbdn odzie i poywienie oraz gdzie
chorzy otrzymywali szybk pomoc medyczn. Nastpnie rozpoczynaa si wdrwka po
miejscach przytaczanych w Starym Testamencie i w Ewangeliach, z ktr wizao si
stopniowe nabywanie okoo 300 odpustw, ustanowionych wanie z myl o pielgrzymach i
dla nich przeznaczonych. Pielgrzymi nie zadowalali si sam wizyt w Jerozolimie, lecz
majc w cakowitej pogardzie groce im niebezpieczestwa i ryzykujc ograbienie, a nawet
niewol u muzumanw, zapuszczali si poza mury miasta, nie tylko na tereny znajdujce si
w jego pobliu, jak na przykad Gra Oliwna, Getsemani czy Betania witego azarza, ale
rwnie a nad rzek Jordan, w ktrej Jezus zosta ochrzczony. Odwiedzali Betlejem, Hebron
- miasto patriarchw, Nablus, gdzie Jezus spotka Samarytank, Nazaret z kocioem
Zwiastowania i domem Jzefa, a take Kan, Kafarnaum i Jezioro Tyberiadzkie,
wspominajc ycie apostow i liczne dokonane tam przez Chrystusa cudy.
Pobyt trwa wyjtkowo dugo, kilka miesicy, a czasami nawet kilka lat.
Kiedy nadchodzi moment powrotu do ojczyzny, wielu zatrzymywao si jeszcze w Syrii,
zwaszcza jeli w podry uczestniczyy cae rodziny i jeli do powrotu nie ponaglay
pozostawione w kraju zobowizania.
Mieszkacy Outremer byli w peni wiadomi, e s w mniejszoci w stosunku do ludnoci
autochtonicznej, wrogo nastawionej do najedcw. Stabilizacja i zachowanie zwierzchnoci
musiao zatem opiera si na sile armii i na ufortyfikowaniu terenu, by mc w ten sposb

kontrolowa ludno muzumask i stawia opr nieprzyjacielskim ofensywom. Wojsko,

zgodnie z tradycj europejsk, skadao si z ochotnikw feudalnych, jednak bezpieczestwo
opierao si na dobrze zorganizowanych zakonach rycerskich, wywiczonych w walce i
pozostajcych w cigej gotowoci, by mc ingerowa jeli tylko zajdzie taka potrzeba. Ten
element dynamiczny wymaga wsparcia przez statyczne czynniki obrony, czyli przez
fortyfikacje.
Rozpoczto zatem budow wie straniczych, warowni i potnych zamkw o charakterze
czysto militarnym.
Znajdujcy si na drodze do Egiptu Askalon pozostawa w rkach muzumanw. Pocztkowo
nie stanowio to adnego zagroenia, jednak wystarczyo tylko kilka dziesicioleci, aby
niebezpieczestwo ze strony egipskiej okazao si powane. Kierujc si przezornoci
chrzecijanie wznieli od tej strony trzy fortece: Ibelin, Blanch-garde i Gibelin.
Ufortyfikowano Gaz. Rwnie muzumaski Tyr zosta otoczony trzema innymi zamkami:
Chateau Neuf, Toron oraz Casal Imbert. Twierdzami nie do zdobycia byy Montreal i Kerak
zwany take Krak de Moab. Ten ostatni usytuowany by w Zajordanii, na szlaku
przemierzanym przez muzumaskich pielgrzymw zdajcych do Mekki i Medyny. Fortece
budowane byy na wyynach wznoszcych si ponad otaczajce je obszary i wspierane byy
przez twierdze pomocnicze, jak bya na przykad Tafile. Damaszek stanowi najwiksze
zagroenie, ale ofensywa moga nadej take z paskowyu Golan. Istniejce ewentualne
niebezpieczestwo zrwnowayli fortyfikujc miasto Banijas, ktre wod czerpao ze rde
Jordanu, dziki czemu byo w stanie stawia opr nawet dugim obleniom. A oprcz tego
wznieli na tych obszarach take zamek Baldwina.
Koryto Jordanu uzbrojone byo przez liczne fortece, spord ktrych najwaniejsz by
wznoszcy si ponad ca dolin Belvoir. Pokrywa a trzy akry (10500 m2), jego mury
szerokie byy na trzy metry. Broniy go cztery wiee wysunite w taki sposb, by umoliwi
obstrza boczny wroga, zaopatrzone w dach tarasowy mogcy pomieci wyrzutnie. Ponadto
zaopatrzony by w szerok skarp, za otaczajca go fosa bya szeroka i gboka.
Rwnie miasta pnocne, nawet te pozornie najbezpieczniejsze, bronione byy przez fortece:
Mont Glavien, Ahmid i Belhacem.
Zdobyciu Ziemi witej towarzyszyo ufortyfikowanie miast i caego terytorium oraz napyw
ludnoci europejskiej. W Syrii znajdowao si zoto, ktre pochodzio z Sudanu, gdzie bito
zote monety. Bito je take w Krlestwie Jerozolimy, Ksistwie Antiochii i Trypolisu,
zgodnie z wymogami rynku. Monety te zwano "bizantami saraceskimi". Muzumanie za
nadali im miano "suri". Dziki dobrym stosunkom handlowym napyny one do Europy w
wielkiej iloci. Tak jak i napyn 24 karatowy zoty dinar muzumaski o wadze 4,25
gramw.
Owo namacalne bogactwo, bajeczne opowieci pielgrzymw powracajcych z "podry",
bezpieczestwo pynce z obecnoci zakonw rycerskich, spokj gwarantowany dziki listom
kredytowym, umoliwiajcym otrzymanie pienidza w gotwce w Palestynie, bez ryzyka
rabunku, przekonyway coraz wiksz liczb Europejczykw.
Dziesitki tysicy osb - ju nie udajcych si z pielgrzymk, lecz kolonw - porzucio
Zachd, decydujc si na osiedlenie w Syrii. Nowi przybysze szybko integrowali si z ju
istniejc spoecznoci.
Klimat by przyjemny, zwaszcza dla tych, ktrzy przybywali z pnocy Europy. Zimy byy
krtkie i agodne, poywienie zrnicowane, za nieustannie pokryte kwieciem ogrody byy
prawdziw rozkosz dla oczu. Kto posiada pewne ekonomiczne zabezpieczenie, kupowa
domostwa i ziemi.
Arystokracja zacza wznosi domy w stylu arabskim, zaopatrzone ju nie w wskie
pojedyncze przezrocza, lecz w obszerne okna, atria, ogrody i fontanny. Przejto take
zwyczaj noszenia szerokich lnianych lub bawenianych tunik, chronicych ciao przed upaem

oraz turbanw na gowie. Zaczto uywa wod do codziennej higieny, co byo praktyk
raczej mao znan na Zachodzie, wyposaa pomieszczenia w meble intarsjowane - cechujce
si niezwyk uytecznoci w yciu codziennym - oraz w artystyczne przedmioty ze szka,
nakrywa podogi mikkimi dywanami o zrnicowanych wzorach i kolorach.
Przyzwyczajono si do czstego zmieniania biaych przecierade i obrusw. W ten sposb
bardzo szybko zapomniano o topornych meblach, jakie zdobiy ponure zamczyska
europejskie.
Zrezygnowano take z cikich i trudnych do czyszczenia czci odzienia. Kobiety zaczy
ubiera si w lekkie suknie z haftowanego zot nici jedwabiu, barwionego na ywe kolory.
Mieszczastwo, kupcy i rzemielnicy naladowali arystokracj. Miejscowa sztuka lokalna
przeywaa swj rozkwit. Susznie pisze Fulcher z Ghartres (fragment ten przeszed do
historii jako jeden z bardziej znanych i wanych):
[...] Bylimy obywatelami Zachodu a stalimy si mieszkacami Wschodu. Ten, kto byl
Rzymianinem lub Frankiem, zosta na tej ziemi Galilejczykiem lub Palestyczykiem. Kto
pochodzi z Reims czy Chartres, teraz jest z Tyru czy z Antiochii.
Zdylimy ju zapomnie o naszej rodzinnej ziemi; wielu nawet jej nie zna, albo te ju
wicej o niej nie usyszao. Jeden posiada domy i sugi jako naturalne czy dziedziczne prawo;
drugi wzi za on nie rodaczk, lecz Syryjk, Armenk, albo te Saracenk, ktra otrzymaa
ask chrztu. Inny znowu yje pod jednym dachem z teciem, ziciem, synow,
chrzeniakiem czy kumem; jeszcze inny ma wnuka; taki a taki posiada winnice, inny pola
uprawne. Kady w zalenoci od okolicznoci uywa innego jzyka, a obcy jzyk, ktry sta
si powszechnie stosowanym, znany jest zarwno przez jeden nard jak i drugi, a wzajemne
zaufanie jednoczy ludzi, ktrzy nie znaj wasnej rasy [...]. Kto by cudzoziemcem, teraz jest,
jak gdyby si tu urodzi [...]. Nieustannie przybywaj krewni i przyjaciele, by do nas
doczy, porzucajc swoje woci i zaniedbujc je. Kto tam by ubogi, tu dziki Bogu staje
si bogaczem. Kto posiada jedynie kilka soldw, teraz ma bizantw pod dostatkiem: kto nie
posiada nawet wioski, tu, za ask Boga, posiada miasto. Dlaczeg zatem miaby wraca na
Zachd ten, kto odnalaz na Wschodzie tyle dobrodziejstwa?
W rzeczywistoci jednak chrzecijanie i muzumanie nigdy do koca si nie zintegrowali,
nawet jeli utrzymywali czste relacje przyjacielskie i nawzajem wystawiali sobie sute uczty
czy te organizowali owy. Muzumanie nie nauczyli si jzykw zachodnich, a tylko
niewielu Europejczykw potrafio posugiwa si poprawnym arabskim.
Nietolerancja religijna wrd mieszkacw bya niezwykle saba a to, jeli wemie si pod
uwag wystawno strojw, gorszyo co bardziej zagorzaych i nieokrzesanych pielgrzymw,
ktrzy pojmowali Ziemi wit jedynie jako miejsce modlitwy czy pokuty. Mniej gorliwi
zazdrocili tego stylu ycia i w gbi serca rozwaali moliwo osiedlenia si na tych jake
atrakcyjnych terenach.
Stan sprzyjajcej wszystkim rwnowagi pomidzy chrzecijanami i muzumanami nigdy nie
by trway. Kiedy powstay pierwsze przedsiwzicia handlowe bazujce na imporcie i
eksporcie, zrodzi si rwnie wyzysk.
Znakomity historyk J. Prawer tak pisze o tym zjawisku w cytowanej ju wczeniej pracy:
[...] tymczasem na terenach zdobytych przez krzyowcw wytworzya si nowa jednostka
gospodarcza, ktra rozcigaa si wzdu wschodniego wybrzea Morza rdziemnego, od
Maej Armenii a do Zatoki Arabskiej. Pomimo nieustajcej wrogoci otoczenia nowe
zachodnie kolonie nie zadowalay si pierwotn autarki [...]. Oprcz tego nowa siatka
kontaktw handlowych z Europ sprawia, i dziaalno gospodarcza na Ziemi witej
osigna nieznany od czasw panowania bizantyjskiego poziom. Powizania z portami
Europy Poudniowej z jednej strony otworzyy towarom europejskim drog do obszarw
muzumaskich pooonych w gbi ldu, z drugiej za sprawiy, i rzeka towarw
wschodnich rozlaa si na targach i bazarach zaalpejskich [...].

oraz:
[...] przez dwa wieki ziemie te odegray pierwszoplanow rol w midzynarodowej
gospodarce. [...] Pozycja pastwa, jako centrum gospodarki tranzytowej i obrotu
finansowego, ktre regulowao przepyw metali szlachetnych i cennej waluty [...].
Naley w tym miejscu wspomnie o wiadectwach pozostawionych przez Burkanda z Gry
Syjon:
[...] musicie wiedzie, i faktycznie og obszarw Ziemi witej by i jeszcze dzisiaj jest
najlepsz z ziem.
W Itinerarari zostaa ona nazwana "ziemi mlekiem i miodem pync". Wilhelm Heyd tak o
niej napisa:
[...] mona ujrze, jak bogata jest Syria w towary nadajce si do eksportu [...].
Wielkie kapitay przyczyniy si do wzmoenia w Europie Zachodniej prac w stoczniach
portowych: w przecigu krtkiego okresu czasu stworzono nowe floty handlowe. Genua,
Piza, Wenecja i Amalfi toczyy ze sob ostr rywalizacj, za organizowane wyprawy
finansowane byy z pienidzy publicznych.
Republiki Morskie zagwarantoway sobie liczne przywileje. Boemund z Antiochii ofiarowa
"wszystkim obywatelom Genui" moliwo osiedlania si i przywilej wolnego handlu w
Ksistwie. W 1104 roku Baldwin I, krl Jerozolimy, przyzna okrelone przywileje
genueskiej Katedrze witego Wawrzyca, a nastpnie obj nimi take Koci w Pizie i
Wenecji. To samo uczyni w 1109 roku Bertrand z Trypolisu. Przywileje dotyczyy
wszystkich dzielnic miasta oraz skadw towarw.
Kolonie naleay do kraju macierzystego, ktry sprawowa surow kontrol nad instytucjami
administracyjnymi.
Prowansja nie pozostaa bezczynna, stworzya federacj Komun Prowansalskich z siedzib w
Tyrze. Rodzime miasta reprezentowa konsul, ktrego Wenecjanie nazwali baiulisem.
Powstaway prawdziwe enklawy posiadajce przywilej eksterytorialnoci. Miasta macierzyste
zachowyway w koloniach tradycje, zwyczaje i rodzime instytucje. Duchowni podlegali
biskupom miast, z ktrych si wywodzili.
Taki stan rzeczy wyklucza jakiekolwiek zagroenie powstania niezdrowej konkurencji
gospodarczej.
W Outremer produkowano w duych ilociach zboe i winogrona. Znamiennym tego
przykadem bya synna ki, tak wielka, i dwch ludzi z wysikiem podtrzymywao j na
wielkim palu. Zboe natomiast z wielkim powodzeniem uprawiano na ziemiach pooonych
na wschodnim brzegu Jordanu, w pobliu Jeziora Tyberiadzkiego, na ziemiach Golan, ale
take na zachodnich obszarach a po Ar-Raml, w pobliu Jerozolimy. Obfitoway one w
jczmie, owies i proso. Wielk popularnoci cieszyy si rwnie roliny strczkowe i
warzywa: soczewica, bb, koper, ruta, cebula z Askalonu, szparagi.
W niczym nie ustpoway im owoce. Najedcy wrcz zachwycili si daktylami - miodem
Ziemi witej - trzcin cukrow, bananami ("moz") zwanymi przez pielgrzymw "rajskim
owocem", sodkimi i kwanymi cytrynami, pomaraczami, ktre w jzyku arabskim zwano
"narange", granatami.
Towarem, ktry eksportowano w duych ilociach, by cukier (sukkar) produkowany z trzciny
cukrowej w rafineriach w Akce, Sydonie i Tyrze. Europa przedkadaa go nad produkty, ktre
stosowano dotychczas, jak mid i soki owocowe.
Wszystkie te dobrodziejstwa nie usprawiedliwiayby jednak podboju i kolonizacji, gdyby w
gr nie wchodziy inne towary o znacznie wikszym znaczeniu i uytecznoci, jak tkanina.
Trypolis szczyci si a czterema tysicami tkaczy pracujcych w manufakturach
produkujcych jedwab i kamlot. Antiochia syna ze wspaniaych brokatw, Tyr z biaego
jedwabiu, jednak najwaniejszym materiaem bya zwyczajna, lecz niezbdna bawena.

Jak przekazuj opowieci, pewien rycerz, po powrocie na Zachd, ofiarowa swojej damie
strj z kamlotu tak pikny i kunsztowny, i owa szlachetnie urodzona kobieta na jego widok
pada na kolana, biorc w strj za relikwi.
Take substancje barwice posiaday wielkie znaczenie: synny wwczas by kolor purpury
produkowany w Tyrze.
Nie wolno zapomina o rzemiole ceramicznym i szklanym. Malowane wyroby ze szka do
dzisiaj mona podziwia w British Museum. Niektrzy historycy wysunli hipotez, i
syryjskie szko wywaro znaczny wpyw na sztuk weneck.
Inn kwitnc gazi handlu by eksport oliwy z oliwek.
Jednak najwiksze zyski przynosio sprowadzanie przypraw: cynamonu, kardamonu, indygo,
aloesu, godzikw, gaki muszkatoowej i innych aromatw, ktre z Syrii przywoone byy
przez karawany. Dzisiaj nadawanie przyprawom tak wielkiego znaczenia mogoby wydawa
si rzecz absurdaln, jednak na pocztku XII wieku odgryway one bardzo istotn rol.
Brzowy owoc, maa kuleczka o bardzo intensywnym zapachu, zwana w botanice myristica
fragrans, potocznie za gak muszkatoow, stosowana bya do konserwacji misa, nie tylko
za jako przyprawa nadajca mu bardziej intensywny smak. Uywano jej rwnie w
medycynie, w leczeniu dyzenterii, przezibienia a nawet dumy - choroby, ktrej w tamtych
czasach obawiano si najbardziej. Gaka muszkatoowa bya na wag zota.
W kolejnych wiekach wiele okrutnych i krwawych wojen wybucho wanie ze wzgldu na
przyprawy.
Nieprawd jest, jakoby wszystkie powyej wymienione produkty kupowane byy jedynie
przez zamone warstwy spoeczne, ze wzgldu na mod czy te kaprys. Zachodnie
targowiska przepenione byy kupujcymi wywodzcymi si take z mieszczastwa,
starajcymi si za wszelk cen dorwna arystokracji. W tyle nie pozostawali nawet
wieniacy, ktrzy chocia nie nabywali adamaszkowych czy kamlotowych strojw, nie
odmawiali sobie cukru, odziey bawenianej, egzotycznych owocw. W ich domach nie
brakowao jednak przede wszystkim rnych przypraw.
Dotychczas mwilimy gwnie o obrocie handlowym, pamita jednak naley, i cile z
nim powizana bya migracja tysicy Europejczykw, ktrzy nabyli ziemi, otrzymujc z jej
uprawy satysfakcjonujcy dochd - kramy, domy, wysoko cenieni rzemielnicy i powstanie
wielkich orodkw handlowych.
Najedcy przejli z jzyka arabskiego liczne sowa, czsto jednak deformujc je: "duana"
oznaczao urzd celny, "baudeuin" - baldachim, "taffeta" - mulin, "arsena" - suchy dok,
"mesuine" - biedaka. Przeksztacanie sw najprawdopodobniej wynikao z faktu, i terminy
arabskie zapisywano zgodnie z tym, jak byy wymawiane, nie za zgodnie z ich faktyczn
pisowni: i tak na przykad sowo "duana" powinno by pisane jako "diwan"; waciwa
pisownia "sochelbes" to "suk al-bezz", ktre to sowo oznaczao targ tekstylny.
Niestety ten stan rzeczy, tak nagle zrodzony, ale niepozbawiony licznych wad, nie mg trwa
wiecznie. Kolonizacja cywilizowanych ludw, posiadajcych wielowiekow kultur i tradycj
oraz silnie zakorzenion religi, a takimi przecie byli muzumanie z Bliskiego Wschodu, nie
bya atwym przedsiwziciem. Natomiast Outremer nigdy nie wypracowao wasnej kultury,
za co win nie mona obarcza jego zbyt krtkiej historii. Wikszo mieszkacw stanowili
wojownicy i kupcy, nieposiadajcy intelektualnych ambicji. Dlatego te wielka przygoda
Europy Zachodniej skazana bya na tragiczny i krwawy koniec.

3. Zakony rycerskie. Templariusze

Synny Zakon wityni. Organizacja militarna. Waleczno rycerzy zakonnych. Fortece.

Rozlege posiadoci ziemskie. Bankierzy. Wielkie tajemnice wityni. Bafomet.
Bawochwalstwo? Szpitalnicy. Zakon krzyacki. Rycerze witego azarza.
Nie sposb opisywa dzieje Krlestwa Jerozolimskiego nie zapoznajc jednoczenie
czytelnika z zakonami rycerskimi. Powstay one jako organizacje majce chroni
pielgrzymw przybywajcych do Ziemi witej, za ich zasadniczym celem bya caritas, czyli
braterska mio. Jednak wraz z krucjatami ich ideologia zacza ulega przemianie: ruch
monastyczny i rycerstwo, czc si w jedno, wyday na wiat mnichw-wojownikw.
Stosowanie broni i przemocy byo usprawiedliwione przed Bogiem jako element konieczny
dla obrony Kocioa i odbicia witych miejsc, ktre niesusznie zostay opanowane i
przywaszczone przez niewiernych. Pielgrzymi, bdcy chrzecijanami, nie tylko wymagali
opieki, ale rwnie tego, by broniono ich prawa do odwiedzania ziem, na ktrych Jezus
Chrystus przemawia i zosta umczony.
Dlatego te powstay zakony rycerskie, speniajce funkcj spoeczn, bdce odrodzeniem
nowego i nieskalanie czystego rycerstwa. Obrocy wiary i chrzecijan wcielali w ycie ideay
rycerskie, oraz duchowe nawrcenie, poprzez wstpienie w szeregi "rycerzy Chrystusa".
W taki wanie sposb zaczo si konkretyzowa -jak twierdzi Gilbert z Nogent - jedno z
"niedopowiedze" papiea Urbana II: krucjata bya okazj do wszczcia w imi religii wojny,
obdarzonej wietlist aureol mczestwa. Wedug Gilberta Urban II mia w Clermont
rzekomo powiedzie:
[...] do chwili obecnej walczylicie w wojnach niesprawiedliwych; wypuszczalicie zatrute
strzay podczas wzajemnej rzezi motywowanej jedynie rozpust i pych. To uczynio was
godnymi upadku i skazao na niechybne potpienie. Teraz jednak proponujemy wam wojny,
ktre okryj was chwalebn aureol mczestwa, wojny, ktre zapewni prawo do chway
doczesnej i wiecznej .
Powstao wiele zakonw, jednak na pierwszym miejscu znajdoway si: Zakon Szpitala
Jerozolimskiego witego Jana Chrzciciela, ktrego rycerze zwani byli szpitalnikami lub
joannitami, templariusze oraz Krzyacy. Za nimi wymienia si Zakon Strw Grobu
Chrystusowego, a take Zakon Rycerzy witego azarza. Zakon Rycerzy Szpitala jest
jednym z najstarszych zakonw. Zaraz po zdobyciu Jerozolimy (15 lipca 1099 roku) z woli
Gerarda zebrao si kilku rycerzy, ktrzy za gwny cel swojej dziaalnoci obrali caritas.
Wielk nowoci by fakt, i najwysza warstwa szlachetnie urodzonych powicaa si
codziennej opiece nad pielgrzymami, ubogimi i chorymi, sprawowanej poprzez sie
hospicjw i szpitali. Wedug oblicze okoo dwch tysicy chorych dziennie otrzymywao
opiek w Szpitalu witego Jana w Jerozolimie. Szpitalnicy zajmowali si rwnie
rozdawaniem poywienia i odziey. W posiadaniu zakonu pozostawaa caa jedna dzielnica
Jerozolimy.
W roku 1137 krl Jerozolimy, Fulko, powierzy joannitom piecz nad zamkiem w Gibelinie,
zapocztkowujc w ten sposb militaryzacj zakonu. W 1144 roku otrzymali oni od krla
Rajmunda II rozlegy obszar w pobliu granicy z Hrabstwem Trypolisu, gdzie nastpnie
wznieli wspania twierdz zwan Krak des Chevaliers. Wkrtce w ich wadaniu znalazo si
trzydzieci ufortyfikowanych zamkw. Do tego wliczy naley rwnie liczne posiadoci
ziemskie.
Kiedy po mierci Gerarda, nowy Wielki Mistrz, Rajmund z Le Puy, doda do trzech
zwyczajowych lubw take czwarty - zbrojnej obrony Grobu Chrystusowego, rycerzezakonnicy przyjli nazw Rycerzy Szpitala Jerozolimskiego witego Jana. Decyzja ta
podyktowana bya chci dorwnania templariuszom. Zakon wityni w bardzo krtkim
czasie zdoby rozgos, za militarne wyczyny jego rycerzy przysporzyy mu wielkiego

uznania, co oznaczao rwnie liczne donacje. Zakon witego Jana nie mg wic pozosta
w tyle za Rycerzami wityni.
Szpitalnicy uczestniczyli we wszystkich wanych bitwach - ofensywnych i obronnych - jakie
toczyo Krlestwo, odznaczajc si niezwyk walecznoci. Nie zapominali jednak o
miosiernym obowizku roztaczania opieki nad pielgrzymami.
Kiedy po dugim obleniu Krak des Chevaliers, uznane za fortec nie do zdobycia, poddao
si sutanowi Bajbar-sowi, wystarczyo zaledwie sze dni by bez walki zdoa on zaj
zamek w Arka Akkar. Jaki czas pniej, kiedy sutan Kalawun zdoby fortec Al-Markab,
Rycerze Zakonu witego Jana, pozbawieni swojej kwatery generalnej i twierdz, ktrymi
mogliby stawi opr muzumaskiej potdze, zdali sobie spraw, i bliski by koniec
Krlestwa, a wraz z nim take kolonizatorskiej przygody Europy Zachodniej.
Niedugo potem upad rwnie krzyacki zamek Mont-fort oraz liczne warownie
templariuszy. Szpitalnicy przezornie jednak umocnili wielkie posiadoci, jakie nabyli na
Cyprze i tam wanie schronili si po tragicznym upadku Akki. W 1309 roku zdobyli wysp
Rodos i przyjli now nazw Rycerzy z Rodos.
Nadal walczyli przeciwko muzumanom, a do czasu, kiedy w 1522 roku Turcy zdobyli ich
wysp.
Wielkoduszny cesarz Karol V ofiarowa zakonowi Malt i tam te rycerze osiedli w roku
1530, stajc si Kawalerami Maltaskimi. Stworzyli potn flot, skadajc si z niezwykle
zwrotnych i szybkich galer i z wielkim sukcesem przez lata walczyli z barbarzyskimi
piratami. Nigdy oczywicie nie zrezygnowali ze swojej misji wystpowania w obronie
chrzecijastwa.
Kiedy w 1798 roku Napoleon I zdoby Malt, dokona kasacji zakonu. Majc w pogardzie
Kawalerw Maltaskich powiedzia wwczas: "Jeli chc nosi mundur i miecz oraz walczy,
niech zacign si do mojego wojska". Kawalerowie udali si do Rosji, gdzie swoj gocin
zaofiarowa im car Pawe I. Potem, w 1834 roku, dotarli do Rzymu jako Najwyszy Zakon
Maltaski. Po dzie dzisiejszy istnieje ich rzymska siedziba na Awentynie i cieszy si
przywilejem eksterytorialnoci. Podczas dwch wojen wiatowych, ktre przetoczyy si
przez Europ, wzdu linii wielu frontw zakadano szpitale oznaczone Krzyem Maltaskim:
ich celem byo leczenie i opieka nad rannymi. W ten sposb dano wyraz wiernoci racjom,
ktre leay u podstaw powstania tego zakonu.
Jednak najsynniejszym, najbardziej legendarnym i znanym zakonem jest Zakon Rycerzy
wityni, czyli tzw. templariusze. Ich imi do dzisiaj wywiera wielkie wraenie, gdy
otoczone jest legendami i baniami, ktre czyni je emblematem odwagi i tajemnicy.
Pocztki Zakonu Ubogich Rycerzy Chrystusowych sigaj roku 1118. Zaoony zosta w
Troyes z inicjatywy Hugona z Payens. Jego czonkowie skadali trzy luby zwyczajne, do
ktrych doczony zosta czwarty: przysiga bronienia pielgrzymw w Ziemi witej. Zakon
otrzyma w Jerozolimie na swoj kwater gwn pomieszczenia przy wityni Salomona {ad
templum Salomonis), std te wzia si zmiana ich pierwotnej nazwy na Rycerzy wityni
czyli templariuszy.
Papie Innocenty II, ogoszon w roku 1139 bull Omne datum optimum uzna zakon i
przyzna mu wane i znaczce przywileje:
1) moliwo zatrzymywania przejtych zdobyczy;
2) posiadanie "domu macierzystego w Jerozolimie";
3) zwolnienie z dziesiciny wraz z prawem odzyskania
jej;
4) zwolnienie z przysigi;
5) podleganie jedynie papiestwu;
6) posiadanie wasnych kapelanw.

W krtkim czasie rycerze zaczli wyrnia si dziki wyjtkowemu posuszestwu, surowej

dyscyplinie, nieustannym wiczeniom w posugiwaniu si broni i gotowoci do walki.
Tak zwane retrais, czyli zasady postpowania, dokadnie i szczegowo reguloway tryb ycia
rycerzy zakonnych: kady z braci rycerzy posiada trzy konie i jednego serwienta. Na ich
uzbrojenie skadaa si elazna kolczuga, nogawice z metalowej siatki, hem o formie
walcowanej z otworami na oczy i dziurkami wentylacyjnymi, ktry opiera si na ramionach,
lejszy hem pozostawiajcy twarz odsonit, miecz, wczni, tarcz, maczug i krtki
sztylet.
Na zbroj zakadano biay paszcz oznaczony czerwonym krzyem. Pod siodem za
umieszczano bia derk, rwnie zaopatrzon w czerwony krzy.
Kady z templariuszy posiada wypraw, obowizkowo jednakow dla wszystkich, skadajc
si z dwch koszul, dwch par dugich nogawic, dwch par rajtuz, jednej skry zwierzcej i
dwch paszczy - na lato i na zim. Ponadto mieli po trzy przecierada, jeden koc, jeden wr
skrzany, gdzie trzymano kolczug; kilka chust, dwa noe. Zauway naley, i jeli miecz
czy sztylet jednego z braci rycerzy posiada srebrne ozdoby, zobowizany by on do
zabarwienia go na kolor czarny na znak pokory oraz aby unikn jakiejkolwiek ostentacji.
Bracia suebni posiadali podobny ekwipunek, z tym e nie mieli do swojej dyspozycji
osobnego namiotu. Oprcz tego ich paszcz, jak rwnie czaprak dla konia byy ciemnego
koloru, zazwyczaj brzowe, koniecznie zaopatrzone w czerwony krzy.
Templariusze z wasnej inicjatywy przyjmowali do swoich szeregw miejscow ludno, tak
zwanych turko-poli, jako oddziay pomocnicze.
Wiele ju powiedziano i napisano o tych rycerzach-zakonnikach oraz o ich tragicznym kocu.
Zakon znajdowa si na pierwszym miejscu zarwno ze wzgldu na czynione dobro i
dokonane zo, jak i na otaczajc go aur tajemniczoci. Poza wszelk dyskusj pozostawaa
jednak ich odwaga. Jakub z Vitry napisa: [...] za kadym razem, kiedy wzywani byli do
broni, nie pytali, ilu byo nieprzyjaci, lecz w jakim miejscu ci si znajdowali.
Umiejtnoci rycerskie templariuszy cieszyy si powszechnym uznaniem. Saw zasyn ich
system marszowy w ksztacie krzya aciskiego, umoliwiajcy wsparcie oddziaw
czoowych przez skrzyda, gotowe zamkn nieprzyjaciela w kleszczach, jak rwnie
odeprze ataki boczne; wikszo siy znajdowaa si na tyach czoa, za koniec duszego
ramienia krzya stanowi gwardi tyln majc du swobod manewrw. Templariusze
prowadzili wojny na mier i ycie. Zawsze, zarwno w dzie jak i w nocy, pozostawali w
stanie gotowoci.
Ich waleczny duch niejednokrotnie popycha ich do okruciestwa: nie wahali si, gdy trzeba
byo zastawi zasadzk w pobliu studni czy rda, do ktrego muzumaska ludno
cywilna udawaa si, by czerpa wod lub napoi zwierzta.
wity Bernard nie szczdzi im pochwa za to, e miast podziwu, zdoali raczej wzbudzi
strach. Muzumanie natomiast nienawidzili ich szczerze i rzadko kiedy brali do niewoli.
Interwencja templariuszy w wyprawach militarnych przeciwko muzumanom czsto sprzyjaa
przechyleniu szali zwycistwa na stron chrzecijan. Bya to bardzo dobrze zahartowana w
walkach kawaleria.
Templariuszy wyrniaa rwnie duma, by nie powiedzie, i wrcz pycha. Nigdy nie bratali
si z innymi wojskami chrzecijaskimi. Pozostawali zamknici w swoich obozowiskach czy
kwaterach, z ktrych wychodzili jedynie na dziaania wojenne. Ich biay paszcz naznaczony
z lewej strony szkaratnym krzyem wzbudza wielki szacunek i boja.
Hierarchia zakonu miaa ksztat piramidy. Na jej szczycie znajdowa si Wielki Mistrz. W
jego "domu" przebywa kapelan, kleryk, dwch braci suebnych, giermek, kucharz, sekretarz
i dwch serwientw. Do jego dyspozycji pozostaway cztery konie i wielki namiot. By
depozytariuszem pieczci.

Seneszal, zastpca Wielkiego Mistrza, posiada te same przywileje, za pod jego piecz
znajdowaa si chorgiew. Marszaek dysponowa nieco mniejszym namiotem, posiada
ponadto rwnie cztery konie i do jego obowizkw zaliczaa si piecza nad sprawami
wojskowymi.
Nad ubiorem rycerzy zakonnych czuwa tkacz, a pod jego rozkazami pozostawali krawcy.
Wrd innych funkcji wymieni naley koniecznie kapitanw.
Chorgiew templariuszy bya w kolorze czarno-srebrzystym. "Baussant", bo tak nazw
nosia, zawiera motto zakonu: non nobis, Domine, non nobis sed nomine Tuo da gloriom (nie
nam, Panie, nie nam, Twemu daj chwa).
Porzdek dnia organizoway obowizki zakonne: o wicie odbywaa si msza, nastpnie
rozbrzmiewa dzwon przywoujcy na obiad, spoywany zawsze w milczeniu przy lekturze
Pisma witego; znowu dzwon na nieszpory, dzwon na komplet z modlitwami nocnymi.
Spowiedzi mogli wysuchiwa jedynie kapelani templariuszy, co byo gwarancj, i kady
fakt dotyczcy zakonu pozostawa tajemnic zamknit w jego obrbie.
Dobrze jednak znana bya zachanno zakonu, ktry
z pocztku anachronicznie zachowywa nazw "ubogich
"rycerzy Chrystusa". W kocu jednak doszo do tego, i
w roku 1207 papie Innocenty III publicznie wspomnia o "dzy pienidza" panujcej w
szeregach zakonu.
Administracja, ktra bardzo szybko przybraa okrelony, czysto finansowy charakter,
cechowaa si doskona wrcz organizacj. Zakon ju w poowie XIII wieku posiada
dziesi prowincji: trzy w Syrii - ze stolic w Jerozolimie, Antiochii i Trypolisie, za siedem
na Zachodzie - we Francji, Anglii, Poitou, Aragonie, Portugalii, na Wgrzech i w Italii (a
dokadniej w Apulii). Zakon paryski, jak twierdzi P. P. Read, "by jednym z najwaniejszych
orodkw finansowych Europy Pnocno-Zachodniej".
Wszystkie podlegay Wielkiemu Mistrzowi, za na ich czele stali kapitanowie prowincji
wspierani przez podwadnych im kapitanw poszczeglnych domw. Sprawowaniem kontroli
nad prowincjami zajmowali si inspektorzy. Kapitanerie, jako jednostki terytorialne,
administroway nieruchomociami, domami i posiadociami ziemskimi, za ich gwnym
zadaniem byo czerpanie z nich jak najwikszych korzyci finansowych. Domy-fortece
cechujce si militarnym charakterem, otoczone byy licznymi zabudowaniami kolonw,
wraz z rozcigajcymi si, a po horyzont, polami uprawnymi, rozlegymi pastwiskami
penymi trzody i stad byda."Zauway naley, i wszystkie zwierzta przynalece do
Zakonu oznaczone byy jego symbolem, czyli czerwonym krzyem.
Krtko mwic w posiadaniu templariuszy pozostaway ogromne terytoria uprawne. W
miastach natomiast zysk przynosi czynsz cigany za wynajem budynkw. Tam te
prosperoway prawdziwe agencje bankowe, ktre wystawiay swego rodzaju karty kredytowe
gwarantujce zwrot pienidzy na Bliskim Wschodzie.
Tego typu dziaalno finansowa dostarczaa zakonowi ogromnych wrcz dochodw. Ponadto
Zakon mia zwyczaj zabezpieczania si przed niewypacalnoci poprzez przyjmowanie
"martwego zastawu", bdcego swego rodzaju hipotek. Czyby bya to forma lichwy, tak
surowo zakazanej przez chrzecijastwo? Tak, twierdzi Prawer, dodajc: "[...] w mniejszym
lub wikszym stopniu maskowanej. O zachannoci templariuszy kry wiele znaczcych
opowieci. Jedna z nich dotyczy oblenia Askalonu, w ktrym wzio udzia czterdziestu
rycerzy zakonnych pozostajcych pod wodz samego Wielkiego Mistrza Bernarda z
Tremelay. Walczyli oni z typowym dla nich zapaem. Kiedy za udao im si dokona wyrwy
na pewnym odcinku murw obronnych, ruszyy ku niej take inne oddziay chrzecijaskie.
Zostay jednak powstrzymane przez rycerzy Zakonu, ktrzy domagali si pierwszestwa przy
wkroczeniu do miasta, majc na celu oczywicie zagarnicie najcenniejszych upw. Tak te
si stao. Jednak muzumanie, zdawszy sobie spraw z liczebnej szczupoci zdobywcw,

przystpili do gwatownego kontrataku, zabijajc znaczn liczb templariuszy i wypychajc

pozostaych poza mury. Chrzecijanie, ktrzy zwycistwo trzymali ju niemale w garci,
musieli rozpoczyna oblenie od pocztku.
Inna wie gosi, i kiedy Ludwig IX, pniejszy wity Ludwik Francuski, zosta w kwietniu
1250 roku pojmany przez muzumanw, ci zadali duego okupu za jego uwolnienie.
Francuzi nie dysponowali tak sum, zwrcili si wic o pomoc do templariuszy. Na swoj
prob otrzymali jednak odpowied negatywn, wyjaniajc, i zakon udziela pienidzy
jedynie tym, ktrzy go finansowali, czyli tym, ktrzy skonni byli zapaci wysoki procent.
Rozwcieczeni odmow Francuzi zaatakowali rycerzy zakonnych i ciosami toporw
zniszczyli skrzynie, przywaszczajc sobie skrywane w nich zoto.
Zdarzao si rwnie, i pertraktacje dotyczce wymiany niewolnikw muzumaskich na
uwizionych chrzecijan spezay na niczym ze wzgldu na sprzeciw templariuszy, ktrzy w
ten sposb straciliby darmow si robocz uprawiajc ich latyfundia.
Powszechnie panujca niech, jak zaczto obdarza Zakon wityni, przyczynia si do
rozpowszechniania niepokojcych plotek na temat domniemanych relacji ezoterycznych
pomidzy rycerzami zakonnymi a muzumanami. Nie ulega wtpliwoci, i templariusze
musieli pozostawa pod silnym wpywem filozofii wschodniej. Do tego stopnia przejli
muzumask tolerancj, i podczas krucjat hiszpaskich powierzyli dowdztwo nad fortec
Kalatrawa ydowi, rabbiemu Judzie.
Boek zwany Bafometem, o ktrego rzeczywistym istnieniu zawiadcza ju sam fakt, i by
on znany w Europie Zachodniej, narazi zakon na powane oskarenie o bawochwalstwo,
zarzucone mu w 1307 roku.
Rzekomo templariusze, w otoczeniu najbardziej znanych i cenionych uczonych arabskich,
gromadzili si przed obliczem tego bstwa, majc na celu stworzenie uniwersalnego
braterstwa w imi wyszej nauki, wywodzcej si z najbardziej rozwinitych nauk rnych
narodw.
Go jednak przedstawia w boek i do jakiej postaci si odwoywa? Najbardziej
rozpowszechniona wersja gosi, i bya to gowa o dwu twarzach, posiadajca z jednej strony
oblicze blade i wygolone, z drugiej za czarne, pokryte krconym owosieniem. Nowicjusze
Zakonu mieli obowizek zoenia pocaunku na ustach gowy, weterani za przed
wyruszeniem na bitw owijali swj pas wok jego szyi, aby w ten sposb zapewni sobie
wikszy zapa do walki.
Niektrzy opisuj Bafometa jako posta trzygow, podobn do przedstawienia
umieszczonego w grnej czci otarza w kociele templariuszy w Beaume, we Francji.
Mona odnale rne inne przykady w miejscach kultu zaoonych przez zakon. Kolejna
hipoteza uznaje gow Bafometa za gow Jana Chrzciciela, ktrej relikwiarz zosta
umieszczony w katedrze w Amiens i by obiektem kultu zakonnego. Potwierdza j badacz
templariuszy, Guy Jordan, ktry podaje, i rycerze zwracali si do omawianej relikwii
poprzez zastosowanie zakl magicznych, aby w ten sposb przepowiada przyszo.
Bafomet w esseskim kodzie Atbash oznacza rzekomo "sofi", czyli wit mdro.
Kwestia ta jawi si jako tym bardziej istotna, gdy wemiemy pod uwag fakt, i krucjaty
sprzyjay poznaniu wschodnich doktryn gnostycznych i manichejskich oraz ich kultw, w
ktrych, jak si wydaje, Bafomet stanowi przedstawienie mocy natury.
Templariusze otaczali go wielk czci, poniewa traktowali go jako czynnik sprzyjajcy
rozwojowi siy i poznania. W tym miejscu radzibym zajrze do pracy autorstwa Josepha von
Hammer-Purgstalla, Mysterium Baphometis revelatum.
Podczas konferencji powiconej zagadnieniu "Wschd i Zachd w redniowieczu", jaka
odbya si w Rzymie w roku 1957, H. C. Puech w swoim wystpieniu zatytuowanym:
Chatarisme medieval et Bogomilisme, podkreli, i owe wymiany filozoficzne byy

"dozwolone i podtrzymywane we wszystkich przypadkach zarwno poprzez wymian

handlow, wyprawy militarne, krucjaty jak i pielgrzymki".
Potwierdzeniem powyej cytowanego stwierdzenia jest wiadectwo Anzelma z Aleksandrii,
zawarte w jego Tractatus de Hereticis a mwice o nauce, ktra za porednictwem
krzyowcw, ktrzy zapoznali si z ni w Konstantynopolu, najpierw zostaa
rozpowszechniona we Francji Pnocnej, by nastpnie przenikn rwnie do jej czci
poudniowej.
Na temat Bafometa zrodzio si wiele rnych hipotez, z ktrych kada z pewnoci zawiera
jak cz prawdy. Mimo to do dnia dzisiejszego pozostaje on jedn z wielu zagadek
zakonu.
Wiadomo, i do szeregw templariuszy przyjmowano mczyzn o wysokiej kulturze, wielkiej
wiedzy i zaangaowaniu. Kim jednak faktycznie byli owi mityczni rycerze? Gzy rzeczywicie
mnichami skadajcymi luby czystoci, ubstwa i posuszestwa, czy raczej walecznymi i
dowiadczonymi wojownikami przysigajcymi, i bd broni chrzecijastwa? A moe
filozofami? Utopistami, ktrzy wierzyli w uniwersalne przymierze pomidzy wszystkimi
ludami w imi wyszej nauki, nad ktrym piecz sprawowaby zakon? Zdolnymi i
powanymi finansistami i bankierami, wierzycielami europejskich koron? Ludmi
pozbawionymi zasad w deniu do postawionych sobie celw, stajcymi ponad wszelk
ustanowion wadz? A moe zgrabnym poczeniem wszystkich owych znakw zapytania? I
czyby to wanie owe znaki zapytania zadecydoway o ich kocu, dnia 13 padziernika 1307
roku podczas zorganizowanej z inicjatywy krla Francji, Filipa Piknego akcji, kiedy to
aresztowano templariuszy, a nastpnie poddano ich cikim torturom i skazano na mier
przez spalenie na stosie? Gdzie przepady ich skarby? Komu zostay przekazane ich ziemskie
posiadoci?
Naley stwierdzi, e a po dzie dzisiejszy sekrety templariuszy pozostaj jedn wielk
zagadk; istnieje na ten temat bardzo rozlega literatura, przekazywane s liczne legendy,
opowieci, hipotezy, jednak aura tajemniczoci nadal otacza ten zakon.
Jedenacie tysicy kapitanerii miitarnie zorganizowanych, by mc zarzdza wielkimi
obszarami ziemskimi i posiadociami, bogactwa, dziaalno bankowa, stadniny, architekci,
inynierowi, admiraowie statkw, kamieniarze, ciele, kowale, murarze, tkacze, rusznikarze.
Wielka potga, pastwo w pastwie posiadajce adeptw poczonych nierozerwaln wizi,
z ktrych kady gotw by da z siebie wszystko, by polepszy techniki, wzbogaci wiedz.
Bractwo o wielu rozgazieniach i prnej hierarchii. Templariusze obecni byli w kadym
miejscu zarwno na Zachodzie jak i na Wschodzie. Na przykad w Vercelli posiadali koci
pod wezwaniem witego Jakuba z Albareto, oraz przylege woci; biskup Vercelli, Albert
(pniejszy patriarcha Jerozolimy, kanonizowany), sprzeda w roku 1187 wszystkie
posiadoci templariuszom; inn siedzib posiadali w malutkiej wiosce witego Grzegorza
Canavese, co zostao udokumentowane przez donacj z 1174 roku VII. kal. Septembris
indictione VII in domo mansionis de Templo Domini. Take na terenie woci kocielnych
witego Galogero z Albenga naleay do zakonu w latach 1143-1191 pewne obszary, ktre
pniej sprzedaa kurii biskupiej w Albenga. Tego typu przykady mona mnoy w
nieskoczono.
Nie zawsze na przeoonych zakonu wybierano ludzi cechujcych si wielkimi cnotami. Na
przykad Gerard z Ridefort, Wielki Mistrz, w krytycznym dla Krlestwa Jerozolimskiego
okresie poprowadzi dnia 1 maja 1187 roku na pewn rze a stu trzydziestu omiu rycerzy,
atakujc silny oddzia mamelukw, ktrzy poili zwierzta w rdach Cresson. On rwnie
by odpowiedzialny za porak chrzecijan pod Rogami Hittinu, gdzie on sam wraz z krlem
Gwidonem dosta si do niewoli Saladyna. Zarwno Wielki Mistrz jak i krl, aby odzyska
wolno, rozkazali obrocom Askalonu odda miasto Sutanowi. Ich haniebna propozycja
zostaa wymiana przez oblonych, ktrzy kontynuowali walk. Gerard zwrci si wic do

Gazy bronionej przez templariuszy, ktrzy nie mogli nie wykona rozkazu. Krlestwo stracio
twierdz, ale za to Wielki Mistrz odzyska wolno. Nie na dugo jednak, gdy kiedy
powtrnie trafi w rce muzumanw, zosta pozbawiony gowy.
Zanim do tego doszo, unoszc si ambicjami i chci zemsty, odsun od funkcji Gilberta
Erail, ktry zasyn walecznoci i umiejtnociami przywdczymi, zsyajc go do Hiszpanii.
Nastpcami Gerarda byli: Filip z Le Plessiez, dosy mierny Wielki Mistrz; Bernard Tremelay
- przyczyni si do spldrowania Askalonu; Filip z Naplouse - kupi urzd i po zaledwie
dwch latach zrezygnowa z penionej funkcji.
Pycha templariuszy, o ktrej ju wczeniej wspominalimy, a o ktr oskary zakon nawet
sam papie Innocenty III, zostaa wyranie zamanifestowana przez Odona z Saint-Arnaud:
kiedy znalaz si w rkach niewiernych, zaofiarowano mu moliwo wymiany, ten jednak
odrzuci propozycj, odpowiadajc, i nie ma takiego muzumanina, ktry byby wart tyle, co
on. Dum przypaci mierci w niewoli.
Warto zauway, i na temat templariuszy sam Bernard z Clairvaux, zaoyciel tego zakonu
rycerskiego i "teoretyk" witych wojen chrzecijastwa ("rycerz Chrystusa zadaje mier bez
wahania a sam j przyjmuje z jeszcze wiksz pewnoci. Jeli umiera, czyni to dla wasnego
dobra, jeli zabija, to dla Chrystusa [...]") napisa:
[...] wrd mas, ktre przybyy do Jerozolimy, jest w rzeczywistoci niewielu, ktrzy nie
byliby wczeniej otrami i bezbonikami, grabiecami i witokradcami, zabjcami,
krzywoprzysizcami i nierzdnikami. Ich wyjazd przynosi podwjn chwa, ktra
odpowiada podwjnej korzyci: ich bliscy szczliwi s widzc, jak odjedaj, tak jak
szczliwi s te ci, ktrzy widz ich przybywajcych im na pomocBS.
wity Bernard bardzo trafnie uj w sowa pomys, jaki zrodzi si jaki czas wczeniej w
umyle papiea Urbana II.
Militia Christi (rycerze Chrystusa) znacznie rnili si od militia mundi (rycerzy wieckich),
jako e prowadzili oni wit wojn. W V wieku miles Christi to by mnich walczcy moc
kazania, w 1100 roku sta si rycerzem dziercym w doni miecz. I taka wanie bya misja
templariuszy.
Zakon podlega bezporednio jurysdykcji papiea, ktry na mocy licznych bulli wznis
wok niego nieprzystpny bastion. Biskupi nie posiadali nad templariuszami adnej wadzy,
a to byo przyczyn nieustannego napicia pomidzy zakonem a hierarchi kocieln. Zakon
zawsze odrzuca posuszestwo wobec samego patriarchy Jerozolimy i nigdy te nie paci
dziesiciny. Posiada on swoje kaplice i cmentarze, jego czonkowie przebywali w jego
fortecach, posiadociach i hospicjach wzniesionych we wszystkich waniejszych miastach na
Ziemi witej. Templariusze nie podlegali krlowi Jerozolimy, poniewa nie byli jego
wasalami, domagali si jednak, aby mogli uczestniczy w zgromadzeniach Sdu
Najwyszego. Agresywno i liczne przywileje, jakimi cieszyli si rycerze Chrystusa,
doprowadziy do tego, i zaczli ich naduywa.
Wywierali wielki wpyw na polityk i na akcje wojskowe Krlestwa. Jeli nie przystpowali
do jakiej wyprawy, prawie zawsze odstpowano od niej. Nigdy jednak nie wahali si
narzuca wasnych decyzji i przedsibra wasnych inicjatyw militarnych. Pozostajc pod
protekcj papiestwa i majc pewno, i ich obecno w przypadku wojny jest niezbdna,
wykorzystywali wasn bezkarno do tego stopnia, i nie przystpili do walki odbywajcej
si w Italii z Manfredem, krlem Sycylii, sprzeciwiajc si w ten sposb poleceniu samego
papiea.
Naley jednak stwierdzi, i owi zakonnicy-rycerze nigdy nie zaniedbywali misji obrocw
Miejsc witych i pielgrzymw, nawet za cen wasnego ycia.
Pojawia si tutaj znaczce i niecierpice zwoki pytanie: z jakiej racji wrd rycerzy zakonu
Templariuszy nikogo nie ogoszono witym, podczas gdy wielu szpitalnikw zostao
kanonizowanych?

Zgodnie z powszechnie panujc opini pocztek zakonu krzyackiego, tak jak i rycerzy
Szpitala Jerozolimskiego witego Jana Chrzciciela, bierze si z zaoenia hospicjum
udzielajcego opieki pielgrzymom, a dokadnie z powstania - z inicjatywy pewnego
niemieckiego kupca -Szpitala Najwitszej Marii Panny w Jerozolimie. Takie przekonanie
przynajmniej podsycali sami Krzyacy.
Po uwanych badaniach zostao ono jednak podwaone przez znakomitych historykw, jak J.
Prawer czy W. Hubatsch. Prawer podaje, i wykopaliska archeologiczne z roku 1968
przeprowadzone w Jerozolimie wyniosy na wiato dzienne "may kociek Najwitszej
Marii Panny Teutoskiej". Oczywicie to potwierdza istnienie "Niemieckiego Domu
Szpitalnego", jednak rnica w stosunku do hospicjw rycerzy witego Jana czy te
lazaretaczykw jest znaczna. Mamy tu bowiem do czynienia z organizacj zajmujc si
otaczaniem opiek pielgrzymw o okrelonej narodowoci czy jzyku, jak dziao si to w
przypadku na przykad Szpitala Wgierskiego. Tego typu dziaalno bya znacznie bardziej
ograniczona w porwnaniu z wielkimi midzynarodowymi instytucjami wczeniej
omawianych zakonw. A odkrycie kocika pod wezwaniem Najwitszej Marii Panny
Teutoskiej jest tego potwierdzeniem.
Istnieje wiele rozbienych opinii rwnie w odniesieniu do daty zaoenia zakonu
krzyackiego: zdaniem jednych jego pocztki bior si w roku 1189 z inicjatywy cesarza
Fryderyka I, zwanego "Barbaross"; inni z kolei wskazuj na koniec roku 1190 i na wol
ksicia Fryderyka Szwabskiego, drugiego syna Fryderyka I, ktry rzekomo mia zaoy
zakon pod murami oblonej przez krzyowcw Akki. Zdaniem trzecich, natomiast, stao si
to dopiero w roku 1198. Pewna jest tylko jedna data, a jest ni luty roku 1199, kiedy to papie
Innocenty III przyzna nowemu zakonowi rycerskiemu zgod Kocioa na jego istnienie.
Zakon wyrnia si pewn cech szczegln: mogli do jego szeregw wstpowa jedynie
rycerze pochodzenia germaskiego. W ten sposb wyrzeczono si moliwego charakteru
midzynarodowego zgromadzenia.
Regua w niczym nie rnia si od reguy templariuszy. Krzy natomiast nie by koloru
czerwonego, lecz czarnego .
Zakon funkcjonowa dziki darom pieninym, jakie napyway z Niemiec, lub te jakie
przekazywali pielgrzymi niemieckiego pochodzenia. Wybudowa w Galilei potny zamek
Montfort, zwany w jzyku arabskim Qal'at Qourein, za ju w 1218 roku posiada okoo
szedziesiciu osiedli, wraz z rozlegymi przylegymi terenami. Podkreli naley, i
wszystkie posiadoci zostay zakupione i opacone w gotwce. Zakon otrzymywa rwnie
darowizny i przywileje papieskie. Wzi czynny udzia w licznych walkach z muzumanami.
Kiedy koniec Krlestwa i cay zwizany z nim dramat by ju bliski, krzyacy, tak jak
szpitalnicy, w sposb konkretny zadbali o swoj przyszo. W roku 1291, zaraz po upadku
Akki, gwn siedzib przenieli do Wenecji, skd wyruszyli dalej na pnoc, by w 1309 r.
osiedli si na terenach Prus (do Polski sprowadzeni przez Konrada Mazowieckiego w 1226
r.), gdzie stworzyli wasne pastwo ze stolic w Malborku. W wieku XIV wspomagani przez
Zakon Kawalerw Mieczowych z Inflant, znacznie poszerzyli jego granice. Ekspansja na
wschd zostaa zatrzymana dopiero przez rycerstwo polskie dziki zwycistwu odniesionemu
pod Grunwaldem w roku 1410.
Krzyacy osabieni przez bolesn porak, stracili wiele ziem, osiedlajc si definitywnie w
obrbie granic Prus Wschodnich.
Wielki Mistrz, Albert Brandenburski, w roku 1525 przystpi do reformy luteraskiej i
zsekularyzowa zakon. Prusy stay si wwczas ksistwem, nad ktrym wadza przekazywana
bya dziedzicznie.
Kiedy zanik militarny charakter Krzyakw, ograniczyli si oni jedynie do dziaalnoci
bazujcej na opiece szpitalnej. W roku 1809 Napoleon I dokona kasaty zakonu, za ju w
1834 zosta przywrcony, tym razem w Austrii.

Zakon Szpitala witego azarza nie cieszy si saw, jaka otaczaa templariuszy,
szpitalnikw czy te Krzyakw, by jednak wanym zakonem, ktrego nazwa a po dzie
dzisiejszy pojawia si oficjalnie u boku nazwy Zakonu Kawalerw witego Maurycego.
Lazaretaczycy, ktrzy swoje imi zawdziczaj witemu azarzowi, bratu Marty,
wskrzeszonemu przez samego Chrystusa, powstali w roku 1125 w Jerozolimie. Ich misja
polegaa na otaczaniu opiek ludzi dotknitych trdem. Jest to niezwykle cika choroba,
wykluczajca wszystkich ni zaraonych poza nawias spoeczestwa.
Czonkowie zakonu nosili czarn peleryn zaopatrzon w zielony gwiadzisty krzy.
Otrzymywali liczne przywileje i donacje od kolejnych krlw Jerozolimy i krlw Anglii, w
tym take samego Ryszarda Lwie Serce, od witego Ludwika, Fryderyka II, a take od
papiey.
Tak zwane domus leprosorum powstaway nie tylko w Jerozolimie, ale rwnie w Akce,
Tyberiadzie, Askalonie, Cezarei i Bejrucie.
Okoo 1160 roku rwnie i ten zakon uleg militaryzacji, biorc udzia w walkach z
muzumanami. W Akce w jego posiadaniu pozostawaa baszta obronna witego azarza.
Podczas walki pod Forbi w 1244 r. Rycerze witego azarza okryli si chwa, powicajc
ycie w daremnej prbie zapobieenia niechybnej porace wojsk chrzecijaskich.
Po upadku Akki zakon opuci Palestyn i osiad na Zachodzie, we Francji i w Italii, gdzie
kontynuowa swoje dzieo miosierdzia.
Jego siedziba gwna miecia si w Kapui. W 1318 roku czonkowie Zakonu witego
azarza zostali wyjci spod jurysdykcji biskupw i przekazani bezporednio Stolicy
Apostolskiej. Ta niezaleno stawiaa ich na rwni z innymi zakonami. Jednak pniejsze
wewntrzne rywalizacje zdegradoway i sprawiy, i sta si podlegy "Zakonowi witego
Jana".
W tym miejscu konieczna zdaje si krtka dygresja. Jak wie niesie, w III wieku za
panowania cesarza Maksymiana (286-305), niejaki Maurycy, centurion z Legii Tebaskiej,
chcc zachowa swoj wiar chrzecijask podda si mierci mczeskiej, jaka zostaa mu
zadana w Valese (miejscowo pooona w pniejszej Sabaudii). Relikwie i miecz przez
wieki naleay do rodziny Sabaudzkiej, a sam wity Maurycy zosta uznany za jej patrona i
opiekuna. Warto wspomnie, i rodzina ta bia wasn monet, nie bez przyczyny zwan
"maurycjan". W roku 1434 Amadeusz VIII, ksi Sabaudii, zaoy oddzia rycerski
"milites Sancti Mauritii", stacjonujcy w zamku w Ripaglia, ktry z czasem sta si "Zakonem
Rycerskim witego Maurycego", przyjmujc regu cystersk i stawiajc sobie za cel misj
walki z piratami i heretykami oraz udzielanie opieki chorym.
Czonkowie zakonu nosili tunik w kolorze czerwonym, zaopatrzon w biay trjlistny krzy
na piersiach. Bulla ogoszona dnia 13 listopada 1572 roku czya Zakon witego
Maurycego z Zakonem Jerozolimskim witego azarza, za nowo powstay twr
przejmowa regu augustysk, oraz nazw Zakonu Rycerskiego witych Maurycego i
azarza. Take strj uleg niewielkiej zmianie: na czerwonej tunice widnia biay krzy
witego Maurycego, a pod nim zielony lazaretaczykw.
Koci konwentualny zakonu znajdowa si na zamku w Turynie. Ponadto w Turynie istniay
dwa domy zakonne przeznaczone dla czonkw odbywajcych sub na kontynencie, a w
Nicei dom zajmujcy si dziaalnoci na morzach. Suba na morzach stanowia nowo,
dostosowywaa si jednak do czasw i nowych potrzeb, co ju wczeniej zrozumia zakon
rycerzy z Malty. Skoczya si epoka krucjat, nastaa konieczno obrony wybrzey przed
krwawymi wycieczkami barbarzyskich, piratw oraz stworzenia floty na Morzu
rdziemnym, bdcej w stanie stawi im czoa. Nowy zakon rycerski wystawi dwie galery Piemontesa oraz Margarita. Oddzia zbrojny liczy sobie trzydziestu rycerzy i czterdziestu
onierzy, ponadto na statkach znajdowaa si zaoga, w ktrej skad wchodzio
siedemdziesiciu ludzi. Admiraem by Andrea Provana. W roku 1583 obydwie galery

odniosy zwycistwo przy wyspach Hieres, zmuszajc tureck flot do odwrotu i przejmujc
dwa wrogie statki.
W taki wanie sposb Zakon witego azarza odzyska dawn saw, nie zapominajc
jednak o swoich korzeniach: pod jego piecz znajdowao si leprozorium w Turynie, w
Aocie otworzono szpital zaopatrzony w ambulatorium dla wojska. Inne szpitale znajdoway
si w Walencji, Lanzy, Lucernie, ale najwikszym ze wszystkich by Szpital Maurycjaski w
Turynie. Ponadto istniaa instytucja przyznajca zapomogi chorym na trd.
Wszyscy krlowie z domu sabaudzkiego byli jednoczenie generaami i Wielkimi Mistrzami
zakonu. Wiktor Emanuel II przyzna zakonowi zaszczyt odznaczania oficerw, ktrzy w
wojnie wykazali si niezwyk walecznoci. Do rzadkoci naley, aby zakon rycerski zdoby
a takie powaanie, za jego odznaczenia byy w tak wielkim stopniu podane.
Chocia tradycja kae uznawa Gotfryda z Bouillon za zaoyciela Zakonu Strw Grobu
Chrystusowego, mimo to niektrzy wskazuj, i stao si to z inicjatywy Baldwina z Flandrii,
albo te witego Jakuba, pierwszego biskupa Jerozolimy. Herb zakonu, ten sam, ktry
powiewa na wieach Jerozolimy po jej zdobyciu przez chrzecijan w roku 1099, by
niezwykle bogaty w symbolik: wielki czerwony krzy i cztery mae wpisane w kwadraty
wyznaczone przez cztery ramiona, wszystko oblamowane zotem. Pi krzyy odwoywao
si do piciu ran Chrystusa; kolor czerwieni to kolor krwi wytoczonej z Jego ran podczas
ukrzyowania, wietliste zoto za - to zmartwychwstanie. Hem rycerza, otoczony koron z
cierni, growa nad caym herbem. Na sztandarach widnia napis w redniowiecznej acinie,
wyraajcy motto zakonu: Deus lo vultz. Biay paszcz, z lewej strony, rwnie opatrzony by
krzyem.
W kronikach donoszcych o wielkich bitwach z muzumanami istnieje niewiele wzmianek o
tym zakonie. Jego dziaalno opieraa si przede wszystkim na gwarantowaniu opieki i
niesieniu pomocy, przy jednoczesnym dobrowolnym uczestniczeniu braci w Kapitule
Kanonikw przy Grobie Chrystusa.
Wraz z upadkiem Akki, take i ten zakon opuci Ziemi wit, odnajdujc schronienie w
Perugii. Innocenty III bull Cum solerti meditatione ogoszon w roku 1498 zarzdzi
wcielenie wszystkich dbr do posiadoci Zakonu witego Jana. W XV wieku kolejni
papiee byli jednoczenie jego Wielkimi Mistrzami, dodajc prestiu zakonowi. Z czasem
funkcja ta zostaa przekazana kardynaom. Wkrtce zakon otoczya mga zapomnienia. W
roku 1847 powsta aciski Patriarchat w Jerozolimie, za w 1848 papie Pius IX formalnie
przywrci zakon do istnienia. Zauway naley, i w drodze wyjtku w szeregi kawalerw
przyjto cesarza Wilhelma II, chocia by wyznania protestanckiego. Byo to wyrazem
uznania za donacj dla wityni na Grze Synaj, jakiej cesarz dokona w roku 1888.
Siedziba Wielkiego Magisterium mieci si obecnie w Rzymie, w Palazzo delia Rovere, na
szerokiej ulicy via Concigliazione. Paac ten synie nie tylko ze wzgldu na pikno form
architektonicznych, ale take na przepych sal, ktrych dekoracj zaj si sam Pinturicchio.
Cesarz Karol VIII podczas swojej wizyty w Wiecznym Miecie wanie ten paac wybra na
miejsce swojego pobytu, przedkadajc go nad gocin w Watykanie.
Zakon Strw Grobu Chrystusowego ma zaszczyt trzyma piecz nad klasztorem witego
Onufrego w Giannicolo, w ktrym zmar Toruato Tasso, twrca Jerozolimy wyzwolonej,
wielki poeta opiewajcy mstwo i waleczno rycerstwa.
Obecnie zakon liczy okoo 22 tysicy czonkw: kawalerw, dam i duchownych,
przynalecych do pidziesiciu namiestnictw rozlokowanych w Europie, obydwu
Amerykach, Australii i Azji. Wielkim Mistrzem jest aktualnie kardyna Garlo Furno.
Zajmuje si charytatywn dziaalnoci wychowawcz i kulturaln w Palestynie, Izraelu i
Jordanii, obejmujc ni wszystkich mieszkacw bez wzgldu na ich wyznanie, tworzc
przedszkola, szkoy podstawowe i rednie, w ktrych wykada 862 nauczycieli, za nauk
pobiera 18 tysicy uczniw.

Poza licznymi zasugami militarnymi i humanitarnymi zakony rycerskie przyczyniy si do

wytworzenia nowej warstwy spoecznej, nowych profesji, a take honorowych odznacze i
tytuw, tych waniejszych i mniej wanych, o ktre jednak nadal wielu si ubiega, gdy
dodaj chway i powagi nazwisku.
Niestety niewielu ju pamita lub wie o ich pocztkach w czasach, kiedy rycerz by
czowiekiem honoru, wystpujcym w obronie sprawiedliwoci, Kocioa, dbajcym o
chorych i ubogich.

4. Sutan Kalawun
Mongoowie. Zwycistwo Kalawuna i zajcie zamkw Al-Mar-kab i Maraklei.
Kiedy chrzecijanie dowiedzieli si o mierci Bajbarsa, myleli, i nasta ju definitywny kres
ich nieszcz. Zapanowaa wielka rado. Nigdy wczeniej chrzecijastwo na Ziemi witej
nie posiadao jeszcze tak okrutnego i zdeterminowanego nieprzyjaciela. Nie potrafiono jednak
wykorzysta chwili, jak podarowa im los, pniej za ju adna sprzyjajca okazja si nie
przytrafia.
Bajbarsa zastpi najstarszy syn, Bareka, niezdolny do zapanowania ani nad emirami, ani nad
rozwojem wydarze.
Mamelukowie nie byli skonni zaakceptowa wodza, ktry nie umie poprowadzi ich do
walki, nie posiada wystarczajcych umiejtnoci i determinacji, by podejmowa suszne
decyzje, ani te nie jest dobrym politykiem. Ten ostatni przymiot by niezwykle istotny w
epoce cigle nowych i nietrwaych przymierzy.
Na froncie muzumaskim jedynie Kalawun, wdz, ktry pod rzdami Bajbarsa wykaza si
wybitnymi zdolnociami, mg stanowi istotny punkt odniesienia. Std te, bdc ju
dowiadczonym dowdc, kiedy tylko pozna zamiary emirw i oczekiwania oddziaw, nie
traci czasu, lecz stajc na czele swoich hord wyruszy prosto na Zachodni odcinek
podwjnego muru obronnego zamku Al-Markab.
Kair. Bareka zosta obalony przez rebeli swoich podwadnych i w roku 1279, dwa lata po
mierci ojca, abdykowa na rzecz modszego brata, ale ten szybko zosta zdetronizowany
przez Kalawuna, ktry ogosi si sutanem. Namiestnik Damaszku sprzeciwi si tej
samowoli, jednak Kala-wun si wojska przywrci mu rozsdek. Swoje uznanie nowemu
sutanowi wyrazi Karol Andegaweski.
Krlestwo Jerozolimskie, ze wzgldu na szczupe granice, zwane byo od tamtego czasu
Krlestwem Akkaskim.
Chrzecijanie, niepomni na niebezpieczestwa, wybijali si nawzajem dla zdobycia
pienidzy. Przykadem takiego nierozsdnego zachowania moe by pewien mrocy krew w
yach epizod, ktry oburzy nawet muzumanw. Boemund VII, podczas wojny przeciwko
Gwidonowi z Jebail, pojma przeciwnika wraz z jego kompanami, olepi wszystkich jecw
za wyjtkiem samego Gwidona i pochowa ywcem jego braci.
W roku 1280 wojsko mongolskie, z wyranymi zamiarami wojennymi podeszo a pod
granice Syrii i zdoao zaj Aleppo. Sutan Kalawun postanowi mie si na bacznoci,
poniewa gdyby chan sprzymierzy si z chrzecijanami z Akki, z zakonami rycerskimi i ze
zbuntowanym namiestnikiem Songorem, sytuacja mogaby sta si wielce niepokojca.
Sutanowi udao si jednak rozwiza napicie dziki niezwykemu talentowi
dyplomatycznemu. Zneutralizowa Songora, ofiarowujc mu lenno w Antiochii i rozpocz
pertraktacje z zakonami. Te zaakceptoway rozejm zaproponowany przez sutana i podpisay
traktat pokojowy obejmujcy okres dziesiciu lat. Akka zgodnie z poprzednim traktatem,

podpisanym jeszcze przez Bajbarsa, a upywajcym dopiero w 1283 roku, zachowywaa

neutralno.
Emirowie nie pomylili si, umieszczajc Kalawuna na tronie. Sutan ofiarowa im przecie
wany sukces dyplomatyczny. Teraz, kiedy zlikwidowano niebezpieczestwo ataku, mona
byo z wiksz pewnoci stawi czoa inwazji mongolskiej. Jednak plany sutana sigay
nieco dalej: po zakoczeniu tej kampanii miaby bowiem woln rk, by zaatakowa
pozostae posiadoci chrzecijaskie nieobjte rozejmem.
Pod koniec wrzenia 1281 roku mongolskie strae przednie wkroczyy w granice obszarw
Syrii. Niewielkiej postury wojownicy na wochatych koniach podzieleni byli na dwie armie.
Jedna pozostawaa pod rozkazami samego chana, druga za pod wodz jego brata,
Mngkego-Temu-ra. Chrzecijanie przygldali si rozwojowi wypadkw z boku. Wyjtek
stanowili szpitalnicy z fortecy Al-Markab, ktrzy uznali, e nie obowizuje ich rozejm
zawarty bez ich zgody przez wadze zakonu w Akce. Decyzja ta miaa ich w niedalekiej
przyszoci kosztowa bardzo wiele.
Kalawun by w peni wiadomy, i zbliajca si bitwa zadecyduje o jego przyszych losach.
Dlatego te ze wszystkimi swoimi siami przenis si do Damaszku, a nastpnie
pomaszerowa wawo wprost na nieprzyjaciela.
30 padziernika dwa wielkie wojska stany naprzeciwko siebie pod Himsem. Mngke-Temur
dowodzi rodkiem si mongolskich, po jego lewej stronie znajdowali si szlachetnie
urodzeni, po prawej za oddziay zoone z Gruzinw i szpitalnikw. Komend nad centrum
armii muzumaskiej wzi Kalawun, z prawej strony znajdowali si wojownicy emira
Ladina, a lew flank zajy kontyngenty pnocnosyryjskie i turkmeskie pod wodz
dawnego buntownika Songora. Pocztek walce dali ucznicy wypuszczajc chmury strza,
ktre nastpnie z jkiem uderzay w szeregi wojska, przerzedzajc je. Po krtkiej przerwie
kapitanowie, wspierani przez swoich dowdcw, zacienili linie piechoty, a szwadrony
kawalerii przygotoway si do ataku: wrogie armie z caym impetem wyruszyy wprost na
siebie. Zderzenie byo gwatowne, rozleg si trzask amanych przez elazo tarcz, piechurzy
krzyczeli, by zagrzewa si do walki i przestraszy przeciwnika. Chmura kurzu przykrya
cierajcych si ze sob. Krwawa bitwa przeduaa si, a w pewnym momencie lewe
skrzydo wojsk muzumaskich zaczo sabn. Szpitalnicy wzmogli natarcie i oddziay
przeciwnikw ustpiy pod si szturmu. Chrzecijanie rzucili si w pocig za uciekajcymi
wojownikami.
Lewa flanka Mongow, pomimo wycieczenia, stawiaa wytrway opr powtarzajcym si
atakom mameluckim. Przez chwil cao sprawiaa wraenie, jak gdyby front mia zatoczy
koo: centrum nieruchome, lewe skrzyda ku prawym, wywracajc w ten sposb szyk
szeregw. Mamelukowie wzmocnili szturm na centrum i zdoali w ten sposb przybliy si
do gwardii mongolskiej oraz wymusi odwrt jej oddziaw. Chrzecijanie w ferworze
pocigu za bardzo wysunli si naprzd, tracc w ten sposb kontakt z centrum armii. Musieli
przedrze si przez rozlewajce si po polu zwyciskie oddziay, ani na chwil nie przestajc
zaciekle walczy, co przyczynio si do bardzo cikich strat, zanim wreszcie zdoali
doczy si do wycofujcych si Mongow.
Walka bya krwawa, za cay obszar pokryy ciaa zabitych i rannych. Kalawun wygra,
jednak jego armia zostaa dosownie zdziesitkowana. Zrezygnowa wic z pocigu za
nieprzyjacielem. Mongoowie natomiast nie przystanli, dopki nie przekroczyli Eufratu.
Sutan powrci do Egiptu, by tam swojemu wojsku da odpocz.
W roku 1283, kiedy rozejm z Akk przesta obowizywa, gotw by do powtrnego jego
zawarcia. Po wielokrotnej wymianie ambasadorw, Akka podpisaa w maju 1283 roku nowy
traktat pokojowy na kolejne dziesi lat. Tekst traktatu by niezwykle obszerny i
szczegowy, a eby mc to sobie uwiadomi, wystarczy przeczyta same formuy
wzajemnej przysigi. Oto przysiga muzumaska:

Na Allacha, na Allacha, na Allacha, w imi Allacha, Allacha, Allacha, przed obliczeni

Allacha, Allacha, Allacha, wielkiego i przeladujcego, karzcego i wspierajcego,
dosigajcego swoj moc i zgubnego ... zobowizuj si przestrzega tego rozejmu [...]. po
ktrej nastpowaa wersja chrzecijaska:
Na Boga, na Boga, w imi Boga, Boga, Boga, przed obliczem Boga, Boga, Boga, na
Mesjasza, Mesjasza, Mesjasza, na Krzy [...], na trzy Osoby z jednej istoty [...] nie przysporz
szkody ani adnej przykroci krajom sutana i jego syna, ani jego ludowi caemu, ktre kraje
te zamieszkuj i zamieszkiwa bd [...].
Po tym niezwykle dugim wstpie nastpuje szczegowe wymienienie ustale, wedug
ktrych nowe granice Krlestwa okazuj si by bardzo ograniczone: do Akki, Aslisu i
Sydonu. Kolejny punkt traktatu stanowi niezwykle cika dla chrzecijan klauzula:
Jeliby jeden z krlw frankijskich lub te innych z Outremer wyruszy mia stamtd, aby
zada szkod naszemu panu sutanowi, albo te jego synowi, w ich krajach objtych
rozejmem, wadca krlestwa i Wielcy Mistrzowie Akki bd zobowizani zawiadomi o ich
poruszeniach naszego pana, sutana, na dwa miesice przed ich przybyciem. Jeli wyprawa
przybdzie dwa miesice od czasu powiadomienia, wadca Krlestwa Akkaskiego i Wielcy
Mistrzowie bd zwolnieni z jakiejkolwiek odpowiedzialnoci za wydarzenia.
Jeliby ze strony Mongow lub innych ludw wyruszy nieprzyjaciel, ta ze stron, ktra jako
pierwsza otrzyma o tym wie, jest zobowizana przekaza j drugiej. Jeliby nieprzyjaciel,
niech Bg zachowa, ze strony Mongow lub innych ludw mia wyruszy przeciwko Syrii
drog ldow, a armie sutana wycofa si, za nieprzyjaciel przybliyby si do terytoriw
wybrzea objtych tym rozejmem, atakujc je z wrogimi zamiarami, wadca Krlestwa
Akkaskiego i Wielcy Mistrzowie bd upowanieni do podjcia rozmw, o ile bdzie to w
ich mocy, w obronie ich, ich poddanych i podlegych im obszarw.
Gdyby miao doj, niech Bg zachowa, do nagej panicznej ucieczki ze strony pastw
muzumaskich ku pastwom wybrzea, objtych przez rozejm, wadca krlestwa
Akkaskiego i Wielcy Mistrzowie bd zobowizani da schronienie i opiek uciekajcym
oraz broni ich przed przeladowc, aby mogli czu si pewni i bezpieczni o swoje dobra.
Ponadto traktat zapewnia pewne ustpstwo, nawet jeli ograniczone, ze strony prawa
muzumaskiego:
Koci w Nazarecie i cztery najbliej pooone domy zostan zarezerwowane dla pobonych
wizyt pielgrzymw chrzecijaskich, dorosych i dzieci, jakiejkolwiek narodowoci i stanu,
pochodzcych z Akki i z krajw wybrzea zawartych w tym traktacie. W kociele ksia i
bracia zakonni bd odprawia swoje mody, za domy bd zarezerwowane dla pielgrzymw
podajcych do kocioa w Nazarecie, ktrzy otrzymaj pene bezpieczestwo poruszania si
a do granic krajw objtych tym traktatem. Z kamieni, ktre mieszcz si w kociele te,
ktre zostan zebrane (gdy wypady ze swego pooenia) maj zosta odrzucone i nie
zostanie pooony kamie na kamieniu w celu odbudowy; ani te ksia i bracia zakonni nie
bd w tym celu bezprawnie poszukiwa donacji....
Tymczasem w Krlestwie Akkaskim miay miejsce niezwyke wydarzenia, dotara bowiem
wie o mierci Karola Andegaweskiego. Dnia 4 marca 1284 w Tyrze zmar natomiast krl
Cypru, Hugo, po ktrym na tron wstpi jego najstarszy syn, Jan.
Kalawun mia zamiar ukara szpitalnikw z Al-Markab za sprzysienie si z Mongoami i za
nieprzestrzeganie traktatu pokojowego, jaki zawar ze wszystkimi zakonami rycerskimi. Jedn
z gwnych przyczyn byo zainteresowanie, jakie wzbudza w nim pozostajcy w rkach
joannitw ogromny zamek. Oto co na ten temat przekazuje nam Taszrif, arabski historyk,
ktrego zapiski stanowi istotny punkt odniesienia w badaniu dziejw mameluckich
sukcesw w Syrii:
[...] To jest wanie w wielki i ufortyfikowany zamek Al-Markab, ktrym nieustannie
martwi si nasz pan, sutan al-Melik al-Mansur (Kalawun) - niech Bg obdarzy go

zwycistwem - studiujc wszystkie moliwe rodki, by zapewni go islamowi, a take

wprowadzajc w czyn wszelkie rady, pomocne w zdobyciu go i przejciu nad nim wadzy.
Jako e do tego czasu stawi czoa wszystkim siom wiernych (islamu), a adna z nich nie
bya w stanie zbliy si, nie mwic ju o ataku. Melik az-Szair (Bajbars) wielokrotnie
poprowadzi wyprawy ofensywne przeciwko temu zamkowi, jednak Bg nie przeznaczy dla
niego zwycistwa, nie uatwi mu go ani te nie przybliy go do niego: razu pewnego
wyruszy z Hamat i zaskoczyy go nieg, grad i deszcze, ktre, wzmagajc i tak znaczne ju
trudnoci wynikajce z uksztatowania terenu, nie dozwoliy mu osign wyznaczonego
celu; innym razem pragn zaatakowa twierdz, wyruszajc z innej bazy, ale nie zdoa
wystawi przeciwko niej wystarczajco skutecznej machiny. Krtko mwic, Bg zachowa
zamek dla naszego pana i sutana (Kalawu-na), aby by jedn z jego zaszczytnych zdobyczy i
aby mg by jedn z najpikniejszych ozdb jego ycia. Szpitalnicy, w ktrych posiadaniu
zamek si znajdowa, stawali si coraz bardziej nieznoni, dokuczliwi i niebezpieczni, do tego
stopnia, i lud z pobliskich twierdz y, jak gdyby w niewoli, a waciwie w grobie.
Frankowie uwaali, i w zamek by nie do zdobycia, bez wzgldu na siy i na strategi, i e
nie byo takiego sprytu, ktry byby w stanie go pokona. Dlatego te trwali w owym
pysznym mniemaniu, nie dbajc o przysigi, za podczas wydarze w al-Kulaj'at dopucili si
wszelkich perfidii, biorc do niewoli i grabic [...]. Sutan przygotowa wielki arsena, peen
strza i innych rodzajw broni, i tak zostay rozdane przydziay strza emirom i ich armiom,
aby byy w ich wyposaeniu i suyy, jeli zostan o to poproszeni; i przyszykowano
machiny elazne i rury ziejce ogniem, jakie znajdoway si w magazynach i arsenaach
sutaskich. To wszystko byo przygotowane zanim ten wyruszy do walki. Ponadto
zacignito w szeregi armii wielk ilo artylerzystw wyspecjalizowanych w sztuce
oblniczej i majcych praktyk w obleganiu; zostay zgromadzone katapulty pod pobliskimi
twierdzami oraz uzbrojone po cichu i tak, aby stacjonujce w nich wojska w niczym si nie
zorientoway. Katapulty i wojenne machiny zostay przeniesione na ramionach. Nasz pan,
sutan, wyruszy z Uyun al-Kasab i maszerujc popiesznie przyby zaatakowa twierdz AlMarkab w rod dnia dziesitego safar (684/ 17 kwietnia 1285 roku).
Szpitalnicy dzielnie bronili zamku przez ponad miesic, odpierajc wszelkie ataki. Kiedy
jednak spostrzegli, i muzumascy minierzy zdoali wykopa tunele czce si z kanaami
ciekowymi zamku i w ten sposb przedosta si do jego wntrza, poddali si.
Kalawun nie by tak okrutny jak Bajbars i zaofiarowa obrocom ycie, dotrzymujc, po
przejciu twierdzy, zoonej obietnicy.
25 maja sutan uroczycie wkroczy do zamku i zawiesi na nim swj sztandar. Poprzedzali go
emirowie, ktrzy dysponowali wasnymi fanfarami (Kablkharre).
Zaledwie pi dni wczeniej umar krl Jan, ktry jedynie przez rok zasiada na tronie
odziedziczonym po ojcu Hugonie. Po nim nastpi jego brat Henryk, ktry zosta krlem
Cypru, za dnia 15 kwietnia 1285 roku ukoronowano go w Tyrze na krla Jerozolimy, a
waciwie Akki. W miecie tym zorganizowano z okazji koronacji liczne uroczystoci:
zabawy, turnieje, przedstawienia teatralne. Lud na pitnacie dni zapomnia o trudach ycia i
zanurzy si w wirze szalestwa i radoci. wito odbio si szerokim echem po tym, co
zostao z Outremer.
Jednak Kalawun nie zaprzesta swojego dziea podbijania kolejnych obszarw i
niebezpiecznie przybliy si do zamku Marakija, zwanego take Marakle. Twierdza
wznosia si pomidzy Tortos a Al-Markabem, naprzeciwko miasta noszcego t sam co i
ona nazw. Jak mwi Taszrif, znajdowaa si "porodku morza, na dwie i p strzay od
wybrzea", ktry tak j opisuje:
Bya to forteca kwadratowa, szeroka prawie na ca swoj dugo, kady bok na dwadziecia
pi i p okcia, z murami o szerokoci siedmiu okci; zoona z siedmiu piter, zbudowana

na barkach zanurzonych w morzu, penych kamieni: pod kadym z jej bokw zanurzono
dziewiset (!?) barek penych odamw skalnych; kada para blokw budujcych mury
przymocowana bya dwoma prtami elaznymi pokrytymi siatk z oowiu [...].
Sutan domaga si natychmiastowego poddania zamku i cakowitego jego zniszczenia. Jego
yczenie zostao spenione. Wwczas Kalawun wysa saperw i zada, aby chrzecijanie
uczestniczyli w burzeniu. W ten sposb zrealizowa to, co napisane zostao w Koranie:
Lecz Allach spad na nich, skd si nie spodziewali, i tchn strach w ich serca, tak e
zdemolowali swoje domy wasnymi rkami i rkami ludzi wierzcych.

5. Zdrada chrzecijan i zburzenie Trypolisu

Rywalizacja gospodarcza pomidzy Genu, Piz a Wenecj. Wysannicy Italii zdradzaj
sutanowi zamiary Genueczykw, prowokujc atak na Trypolis. Kalawun zdobywa miasto,
dokonuje rzezi na mieszkacach i rwna wszystko z ziemi. Al-Batrun i Ne-phin poddaj si
mamelukom. Kolejne uszczuplenie obszarw Krlestwa.
Krlestwo Jerozolimy, a waciwie ju tylko Krlestwo Akkaskie, podao w kierunku
dramatycznego koca. Miao przetrwa jeszcze zaledwie kilka lat - lat bogatych w wyjtkowe
i niewiarygodne wydarzenia, ktre jednak przyspieszyy nadejcie jego kresu. Prawdziwa
kryminalna historia, jakbymy nazwali to dzisiaj. Lepiej moe jednak zastosowa
terminologi specjalistyczn zaczerpnit z Runcimana: "Czsto historia gra faszowanymi
komi". Natomiast imperium mameluckie miao przey jeszcze kolejne trzy wieki.
Na pocztku 1287 roku Pizaczycy znaleli si w stanie wojny z Genueczykami. Przyczyn
sporu bya flota, ktr ci ostatni wysali z rozkazem zatopienia kadego statku pyncego
wzdu wybrzea syryjskiego pod bander Pizy. Plany Genueczykw byy a nadto
wyrane: dominowa na morzach wschodnich. Dziaania militarne przewidyway rwnie
atak na port w Akce, jednak przedsiwzicie spalio na panewce, kiedy Wenecja rozkazaa
swojej flocie, aby ta doczya do pizaskiej w obronie stolicy krlestwa.
Arogancj Genui wzmagaa dodatkowo neutralno, jak Kalawun obieca ambasadorom
Republiki Liguryjskiej.
Poniewa Wenecja obawiaa si sukcesu Genui i wiedziaa o prowadzonych przez ni
pertraktacjach dyplomatycznych z Trypolisem i krlem Armenii, wysaa swoich posw do
sutana, by ci wyjawili mu owe niecne intencje. Mieli zachci go w ten sposb do
interwencji zbrojnej w celu uniemoliwienia Genui dominacji nad Trypolisem i nad morzami,
co dziaaoby zreszt na niekorzy handlu w muzumaskim porcie w Aleksandrii Egipskiej.
Akt ten bdcy w gruncie rzeczy zdrad, autoryzowa Kalawuna do zerwania rozejmu z
Trypolisem.
Win za cakowite zburzenie miasta i rze dokonan na jego mieszkacach naley obarczy
jedynie chrzecijan.
Sutan, wraz ze swoj armi, wyruszy z Egiptu w lutym 1289 roku. W Syrii zebra kolejne
oddziay, a 25 marca potne muzumaskie wojsko rozpoczo atak na Trypolis.
Wielkie i o niezwykej mocy machiny oblnicze przystpiy do systematycznej destrukcji
murw obronnych i wie. Wwczas zarwno statki weneckie, jak i genueskie podniosy
kotwice i odpyny, pozostawiajc przeraon ludno na pastw Mamelukw. Dnia 27
kwietnia miasto zostao szturmem zdobyte.
Chrzecijanie owadnici panik i rozpacz, rzucili si w kierunku portu, w nadziei, i zdoaj
dosta si na pokad statkw. Zabity wwczas zosta Piotr z Moncady, kapitan templariuszy.
Mamelukowie rozpoczli systematyczn rze wybijajc wszystkich mczyzn i biorc do
niewoli kobiety i dzieci. Ci, ktrzy nie znaleli miejsca na nielicznych pozostaych w porcie

statkach, wypynli na dkach wiosowych, wierzc, i ocalenie odnajd na malutkiej

wysepce Saint-Thomas, oddzielonej od wybrzea wskim pasmem morza.
Doszo wwczas do niesychanego wydarzenia. Mamelukowie, niezwykle zdolni jedcy,
zmusili swoje rumaki do wejcia do wody i do przepynicia tego odcinka, jaki oddziela ich
od wysepki.
Przeraeni chrzecijanie nagle ujrzeli, jak morze pokrywa si gstym rojem wojownikw,
uczepionych koskich szyi, i jak ten rj nieodwoalnie przyblia si do nich. Kiedy
muzumanie przypynli do wyspy, w morderczym szale rzucili si na swoje ofiary. Przez
wiele dni smrd rozkadajcych si cia unosi si nad caym wybrzeem. Posuchajmy, co o
tych tragicznych wydarzeniach opowiada Abu al-Fida:
Oddziay muzumaskie wtargny z impetem, za ludno zacza ucieka w stron portu:
tam tylko niewielu zdoao si uratowa i dopyn na statek. Wikszo za mczyzn
zostaa zabita, dzieci natomiast wzite do niewoli. Muzumanie, grabic miasto, zdobyli
potny up. Kiedy skoczyli mordowa i grabi, miasto na rozkaz sutana zostao zburzone i
zrwnane z ziemi.
W niewielkiej odlegoci od Trypolisu znajdowaa si maa wysepka z kocikiem pod
wezwaniem witego Tomasza. Port oddziela j od miasta. Kiedy Trypolis zostao zdobyte,
wielka liczba Frankw, wraz z kobietami, schronia si na wysepce i w kociele, ktry na niej
si wznosi. Jednak oddziay muzumaskie rzuciy si wpaw do morza, pokonay wody na
koniach i dotary do wyspy. Tam wybito wszystkich mczyzn i przejto kobiety, dzieci i
dobra. Po tym, jak ju nasi wojownicy zakoczyli rze, postanowiem uda si na wysp na
barce: ujrzaem j pokryt rozkadajcymi si ciaami. Odr by tak odpychajcy, i nie dao
si na niej zatrzyma [...]. Z Trypolisu nie pozosta kamie na kamieniu. Sutan rozkaza
wybudowanie nowego miasta o tej samej nazwie, jednak w pewnym oddaleniu od wybrzea,
na stokach Gry Pielgrzymiej, pozbawiajc go w ten sposb portu.
Tysic dwustu jecw, ktrzy dostali si do muzumaskiej niewoli, zostao przeznaczonych
do pracy przy arsenale w Aleksandrii.
Po stronie zwycizcw, wrd ofiar wyszej rangi znalazo si dwch emirw i pidziesiciu
piciu wojownikw Gwardii Sutaskiej .
Mae miasta Al-Batrun i Nephin, jak tylko dostrzegy nadcigajce oddziay mameluckie,
natychmiast otworzyy bramy.
Krl Henryk przyby do Akki. Tam czekali ju na niego emisariusze sutana, ktrzy zarzucili
mu zamanie, przy wspudziale zakonw rycerskich, traktatu pokojowego, poprzez
uczestniczenie w obronie Trypolisu. Krl sprzeciwi si oskareniom, gdy Trypolis nie
podpisa rozejmu, a zatem mg zosta zaatakowany przez kogokolwiek, jak rwnie przez
kogokolwiek broniony. To usprawiedliwienie z ca pewnoci nie powstrzymaoby Bajbarsa,
jednak Kalawun by wielkim znawc praw, obarczy wic zadaniem rozwizania powyszej
kwestii rad jurystw.
Racje lece u podstaw sprzeciwu krla Henryka zostay jednak odrzucone.

6. Krucjata Wochw
Baronowie uchylaj si od uczestnictwa. Arogancja krzyowcw niepokoi Akk. Rze na
muzumanach. Rozwcieczony Kalawun atakuje Krlestwo z zamiarem zniszczenia go.
Wie o upadku Trypolisu i masakrze dokonanej na ludnoci cywilnej zaszokowaa Europ
Zachodni, ktra wreszcie zdaa sobie spraw, i nad Outremer czyha wielkie
niebezpieczestwo.

Papie Mikoaj IV zwrci si do krlw caego Zachodu z prob, aby jak najszybciej
zorganizowano krucjat. Jednoczenie w wyniku nieustajcych naciskw ze strony Patriarchy
Jerozolimy, zmuszony zosta do odwoania blokady gospodarczej narzuconej na Egipt, co
pozwolio zachowa handel z Palestyn.
Powtarzane ze strony Mikoaja IV apele zdaway si trafia w prni. Nagle, w sposb dla
wszystkich nieoczekiwany, w Italii Pnocnej zostaa zorganizowana ekspedycja, ktrej
papie przyzna miano krucjaty, z czym wizao si cakowite odpuszczenie win. Wenecja
dostarczya dwadziecia galer, kolejnych pi wysa krl Aragonii. Skarbiec papieski
wystawi do dyspozycji tysic zotych monet. Wodzem wyprawy zosta mianowany biskup
Trypolisu Mikoaj IV. Uczestniczy w niej mieli nie baronowie, lecz zbiorowisko zuboaych
chopw, bezrobotnego posplstwa, drobnych zoczycw dnych przygd i upw,
pozbawione jakiegokolwiek przygotowania militarnego, za wyjtkiem oddziau liczcego
kilkuset najemnych kusznikw. Uczestnicy posiadali ubogie zapasy broni, strza i grotw,
natomiast nie znali w ogle podstawowych technik walki, ani te taktyki marszowej czy
strategii rozlokowania si na polu bitwy. Byo ich pi i p tysica albo, jak podaj inne
rda, pi tysicy. Przybyli do Akki w poowie sierpnia, w roku 1290.
Niesforni woscy krzyowcy uznali Akk za ziemi zdobyczn i zachowywali si w
poaowania godny sposb. Zapeniali karczmy i domy publiczne, nieustannie upijali si i
wszczynali ktnie. Ludzie ci, niedajcy adnego posuchu swoim dowdcom, w przekonaniu,
e ich witym obowizkiem jest walczy z niewiernymi, napadali na spokojnych kupcw i
chopw muzumaskich. Sytuacja pogarszaa si z kadym dniem, za jej kulminacj byy
wydarzenia z koca sierpnia, kiedy to nagle tum krzyowcw zala ulice i wdar si na
przedmiecia, zabijajc kadego, kogo uznali za muzumanina, czy to ze wzgldu na ubir,
czy na kolor skry lub te brod. Zgino wwczas take wielu miejscowych chrzecijan.
Rycerze zakonni osupieli ze zgrozy i starali si interweniowa, ochraniajc nieszczliwcw
i wtrcajc do wizienia najbardziej agresywnych prowodyrw.
Kiedy wie o tym dosza do Kalawuna, ogarn go cakiem usprawiedliwiony gniew. Wadze
krlestwa natychmiast popieszyy z przeprosinami, jednak muzumanie zadali wydania
winnych zbrodni.
Rycerze zakonni, ktrzy byli wiadkami morderstw, poparli dania sutana, jednake
wydanie na pewn mier z rk niewiernych spotkao si z ostrym sprzeciwem opinii
publicznej.
Kalawun, ktry zawsze przestrzega ustalonych paktw, zwoa rad prawnikw, aby ci
wypowiedzieli si, czy ma pene prawo do zamania rozejmu podpisanego z krlestwem.
Odpowied bya jednogona i przeraajca: "dar al harb". Wojna! Sutan osobicie zaj si
mobilizacj armii, ktrej zadaniem byo doszcztne zniszczenie Akki i wszystkiego, co
naleao do chrzecijan. Miaa to by wojna totalna i ostateczna.

7. Koniec Krlestwa. Powicenie templariuszy

Sutan Kalawun umiera. Nastpuje po nim syn Al-Aszraf. Al-Aszraf mobilizuje wojsko i
wyrusza na Akk. Trudny marsz wojska egipskiego. Wielkie katapulty. Oblenie Akki.
Wycieczajcy opr oblonych. Waleczno templariuszy i ich powicenie. Zdobycie
miasta i cakowite jego zniszczenie. Krlestwo Jerozolimy przestaje istnie.
Na pocztku listopada Kalawun, stajc na czele wielkiej armii, wyruszy z Kairu i rozpocz
now kampani wojenn.
Po przebyciu zaledwie kilku mil zachorowa. Gaa armia przystana i rozoya obozowisko.
Kilka dni pniej Kalawun zmar.

By on wielkim sutanem, zdoby liczne ziemie i miasta. Me posiada te okruciestwa i

cakowitego braku litoci, ktre cechoway Bajbarsa, a poza tym obdarzony by lojalnoci i
honorem: skrupulatnie przestrzega wszystkich paktw.
Zastpi go syn Al-Aszraf, niezwykle uzdolniony i zdeterminowany wdz, ktry
zdecydowanie przej wadz i zdoa przezwyciy kryzys, jaki zapanowa z powodu
mierci jego ojca.
Przysig umierajcemu Kaawunowi, i wyeliminuje z Syrii wszelkie lady bytnoci
chrzecijaskiej.
Chrzecijanie natomiast, na wie o mierci sutana, dali si opanowa wielkiej radoci.
Handel prowadzony
przez Akk kwit, ruch w porcie nie ustawa ani na chwil, ludno za cieszya si na myl o
przyszoci penej pokoju.
Trudno zrozumie ten optymizm oraz to, i ludno pomimo niedawnej masakry, jaka miaa
miejsce w Trypolisie, nie zdawaa sobie sprawy, i losy Akki byy ju przesdzone. Istniaa
jeszcze moliwo ocalenia ycia, statki nie miayby adnych trudnoci w przyjciu na pokad
tych wszystkich, ktrzy zdecydowaliby si powrci na Zachd. Czystym absurdem byo
zatem pozostanie w Outremer, aby zgromadzi jeszcze odrobin zota, kiedy wszystko, nawet
ycie, mogo wkrtce zosta unicestwione.
Templariusze wiedzieli o tym, i Kalawun mia zamiar zniszczy Akk, oraz e jego syn z
pewnoci zrealizuje te plany, nikt jednak nie dawa wiary ich ostrzeeniom.
Nowy sutan nie pieszy si. Postanowi wykorzysta okres zimowy, aby zgromadzi wojska,
wybudowa potne machiny oblnicze, przygotowa skrupulatnie wszystko, co potrzebne
byo do przeprowadzenia tak szeroko zakrojonej kampanii. Al-Aszraf nie chcia i nie mg
ponie klski.
Krlestwo, korzystajc z chwili wytchnienia, wysao do nowego sutana swoich
przedstawicieli, jednak Al-Aszraf nie chcia si z nimi widzie i rozkaza, by wszyscy zostali
wtrceni do wizienia.
W pierwszych dniach marca 1291 roku armia muzumaska wyruszya z Kairu. Al-Aszraf
wyda rozkaz, aby cae wojsko syryjskie skoncentrowao swoje siy pod murami Akki.
cign ze wszystkich swoich fortec machiny oblnicze. Droga armii egipskiej pod wodz
sutana bya wyjtkowo trudna, jak przekazuje Abu al-Fida, ktry bra udzia w tej wyprawie:
Otrzymalimy wielk katapult noszc imi "La Mansurita", wytrzymujc ciar
czterdziestu wozw. Zostaa rozebrana, za jej czci rozdane wojsku z Hamatu; cz, ktra
zostaa przydzielona mnie, zajmowaa jedynie jeden wz, jako e wwczas byem "emirem
dziesiciu". Nasz marsz wraz z wozami odbywa si pod koniec zimy; pomidzy Hisn alAkrad a Damaszkiem zaskoczyy nas deszcze i nieg. Tam te, ze wzgldu na ciar wozw i
sabo wow, ktre mary z zimna, musielimy znosi cikie niedogodnoci. Ze wzgldu
na wozy, potrzebowalimy a miesica, by przej od Hisn al-Akradu do Akki, ktra to droga
w normalnych warunkach wymaga omiu dni jazdy konnej. Wrd wielkich katapult
znajdowaa si "Zwyciska" i "Szalona". Kada z nich moga wyrzuca kamienie o wadze
jednego kwintala, czyli pociski zdolne zniszczy kady rodzaj murw i wie. Oprcz tego
wojsko posiadao du ilo lejszych, lecz niezwykle skutecznych machin miotajcych,
ochrzczonych mianem "Czarnych Wow" oraz machiny zwane "karabuga".
Templariusze i szpitalnicy cignli do miasta wszystkich swoich ludzi, aby uczestniczy w
obronie. Drog morsk przybya pomoc z Cypru. Wszyscy zdrowi mczyni zostali
uzbrojeni.
Zebrano okoo 14 tysicy onierzy pieszych i niespena tysic rycerzy konnych. Tymczasem
sutan, wedug opinii kronikarzy, wytoczy do boju okoo 150 tysicy piechoty i 55 tysicy
jedcw konnych. Z ca pewnoci s to przesadzone liczby, ale nawet jeli podzieli si je
na trzy, oddaj w peni potg si muzumaskich.

Oblenie rozpoczo si dnia 6 kwietnia 1291 roku. Bya to ostatnia bitwa aciskiego
Krlestwa Jerozolimy. Sutan, aby zachowa przysig zoon przy ou umierajcego ojca,
postanowi nie pozostawi nawet kamienia na kamieniu. Chrzecijanie natomiast
zdecydowani byli broni miasta, a do ostatniej kropli krwi.
Wczesnym rankiem emirowie wydali rozkaz, by puszczono w ruch dziesitki katapult i setki
manganeli rozlokowanych wzdu caej szerokoci murw Akki. Miotano kamienie oraz tak
zwany "ogie grecki". Cz pociskw koczya na murach, cz za, przelatujc ponad
nimi, padaa na zabudowania, niszczc dachy, demolujc ciany i wzniecajc poary.
Atak zapiera dech w piersiach. "Ogie grecki" byy to gliniane pojemniki albo beczuki
wypenione wybuchow mieszanin siarki, smoy, ropy, oliwy i prochu z wgla drzewnego.
Wypuszczane z katapulty lub manganelu, przecinay niebo dugim pomiennym ogonem,
poprzedzane guchym hukiem i olepiajcym byskiem. Podczas uderzenia rozpaday si na
kawaki, rozpryskujc wok podpalony pyn, ktrego woda nie bya w stanie ugasi.
Mieszkacy zaatakowanych domw uciekali w panice po ulicach. Kobiety i dzieci trafione
kamieniami giny na miejscu albo byy ciko okaleczone. W tym samym czasie
muzumanie przygotowali do walki ucznikw i cae chmury strza przesoniy niebo,
opadajc nastpnie miertelnym gradem na obrocw. Grad ten caymi dniami razi
Akkaczykw. Jednoczenie do pracy przystpili saperzy, ochraniani przez tarcze i przez pale
okryte skr wow nasczon octem, aby wypuszczane przez obrocw zapalone strzay nie
byy w stanie wznieci ognia. Oddziay ucznikw intensywnym raeniem odpychay
walczcych od murw, zapewniajc w ten sposb kadej kolumnie saperw, zoonej z 500
ludzi, skuteczn ochron. Kiedy ci podeszli na niewielk odlego, rozpoczli drenie
podkopw w kluczowych miejscach systemu obronnego, umieszczajc tam miny, majce
wybuchem spowodowa zawalenie si murw i wie .
Chrzecijanie bronili si dzielnie; na murach i na dwunastu wieach walczyy oddziay krla,
Wenecjanie, Pizaczycy, Francuzi, Anglicy, mieszkacy Akki, templariusze, szpitalnicy,
Krzyacy: brakowao jednak Genueczykw. Namiot sutana pooony by w niewielkiej
odlegoci od wybrzea, mia on wic po swojej lewej stronie hordy z Hamy, za po lewej armi syryjsk, a za ni rozcigajce si a po horyzont wojsko egipskie, ktre dopeniao
okrenia, a do samej zatoki.
Sutan nie wprowadzi do walk swojej floty, w zwizku z czym od tej strony dojcie do miasta
byo wolne. I chrzecijanie zaatakowali wanie tam. Abu al-Fida opowiada:
Miejsce walki onierzy z Hamy pooone byo, zgodnie z ich zwyczajem, na skraju prawej
flanki; znajdowalimy si wic na wybrzeu morskim, z morzem po naszej prawej stronie,
kiedy skierowani bylimy twarz do Akki; zostalimy zaatakowani przez barki wzmocnione
szkieletowo-ukow konstrukcj z drewna, okryt skrami bawolimi, spod ktrych
zasypywano nas strzaami z ukw i kusz. I tak musielimy walczy skierowani ku miastu i
majc po prawej stronie morze. Wyruszy na nas statek z zamocowan na nim katapult,
miotajc prosto w nas i nasze namioty; znalelimy si w niebezpieczestwie, a wreszcie
pewnej nocy rozszalay si gwatowne wiatry, ktre zaczy to podnosi, to opuszcza
chyboczcy si na falach statek: katapulta roztrzaskaa si w drzazgi i wicej ju jej nie
montowano.
Ostrza z katapult, manganeli, ukw i kusz trwa nieprzerwanie przez wiele dni. Ktrej nocy
templariusze, pod oson ciemnoci, wypucili si poza mury, wdzierajc si do samego
rodka obozu z Hamy. W ten sposb zaskoczyli przeciwnika. Jednak muzumanie szybko
zorganizowali si i odparli atak, zmuszajc templariuszy do schronienia si w obrbie murw.
Kilka dni pniej szpitalnicy dokonali kolejnego wypadu, skoczy si jednak fatalnym
niepowodzeniem i uwizieniem atakujcych, gdy muzumanie nagle owietlili pochodniami
cay teren. Zarwno w jednym, jak i w drugim przypadku straty po stronie chrzecijan byy
znaczne.

Centralny wystp murw, najbardziej wysunity, stanowi barbakan krla Hugona. Obstrza
muzumaski koncentrowa si zwaszcza na nim, majc na celu jego cakowite zniszczenie.
Obrocy stwierdzili, i obrona jest ju bezcelowa i wycofali si, aby nie zgin pod gruzami
budowli. Take mury obok bramy witego Antoniego i wiey witego Mikoaja zaczy si
wali. Praktycznie cay ten odcinek fortyfikacji znajdowa si w powanym zagroeniu. W
takiej sytuacji sutan postanowi dokona zmasowanego ataku: rozkaza swoim saperom
podpali miny, przygotowa ucznikw do ostrzau ochraniajcego i wysa niektre druyny
mamelukw na mury.
Miny wysadziy cz umocnie obronnych, ju wczeniej znacznie osabionych i mamelucy
przedarli si przez zewntrzny pas murw, zmuszajc obrocw do wycofania si poza mury
wewntrzne. Za nimi rozcigao si miasto, praktycznie ju bezbronne.
Al-Aszraf zwoa rad wojenn: sam zasiad w centrum, na koniu, odziany w sute szaty,
wokoo za na koniach przyozdobionych w strojn uprz stanli najwaniejsi emirowie.
Zadecydowano, i dnia 18 maja zostanie przypuszczony decydujcy atak. Tego dnia obrocy
Akki obserwowali z miasta wielk parad, ktr otwieray konne oddziay mameluckie, a za
nimi wojownicy z Hamy, Syryjczycy, Egipcjanie, wolontariusze. Tam, gdzie wzrok siga,
rozcigao si wojsko ustawione w cise szeregi, dowodzone przez emirw w biaych
turbanach, ktrych poprzedzao piciuset cymbalistw, trbaczy i doboszy na wielbdach
przystrojonych w barwne czapraki i dugie wstgi sigajce a do ziemi.
Wojsko maszerowao w rytm bbnw. A potem rozpocz si ostrza z machin oblniczych,
ukw i kusz. Wzmacniane przez dwik instrumentw okrzyki wojenne zagrzeway do
walki. Tak rozpoczo si gwatowne i zdeterminowane natarcie na Wie Przeklt, stojc
w zaamaniu wewntrznego muru obronnego. Starcie byo straszne. Zginli w nim Wilhelm z
Beaujeu i Mateusz z Clermont, za Jan z Villiers i Jan z Grailly zostali ciko ranni.
Templariusze dokonali tamtego dnia walecznych wyczynw, jednak wiea zostaa przejta a
muzumanie wtargnli do miasta.
Kilka galer stao zakotwiczonych na penym morzu i stanowiy pewn nadziej na
wybawienie, dlatego te w szalonej panice ludno Akki, ratujc si ucieczk, rzucia si w
kierunku portu. Powtrzya si tragedia z Trypolisu: bogaci kupcy, kobiety, starcy i dzieci
wymieszali si z onierzami, a wszyscy desperacko poszukiwali jakiejkolwiek odzi, ktra
przetransportowaaby ich na statki. Oferowali kiesy zota, kosztownoci i szlachetne
kamienie.
W zamieszaniu rodziny zostay rozdzielone, dzieci zagubione, fortuny zrabowane lub te
ofiarowane za przepynicie kilka setek metrw na odzi wiosowej. W tym haniebnym
chaosie leciwy patriarcha Mikoaj z Hanape, lekko ranny, zosta przeniesiony na ma dk;
zdjty jednak litoci pozwoli do niej wsi tak wielu kobietom i dzieciom, e pod ich
ciarem d, po przepyniciu kilkudziesiciu metrw, posza pod wod a wszyscy, ktrzy
na niej si znajdowali, utonli.
Tymczasem na ulicach Akki rozgorzay zacieke walki. Obrocy dzielnie stawiali czoa
mameluckiej powodzi. Tragedia zjednoczya wszystkie siy, ktre przez lata yy w
podziaach; onierze o rnej przynalenoci i pochodzeniu walczyli rami w rami. To
uratowao wielu, ktrzy zdoali dotrze do statkw. W walkach zgin marszaek
szpitalnikw, kiedy broni portu, aby tym samym umoliwi swoim ludziom odpynicie od
brzegu.
Krzyacy wsiedli na si zajte statki weneckie. Odpyn take krl Henryk, ktremu pniej
zarzucono, i opuszczajc miasto zhabi si tchrzostwem. Za to chwa okryli si
templariusze, ktrzy wycofali si do swojej potnej fortecy znajdujcej si przy kociele
witego Andrzeja, na poudniowo-zachodnim kracu miasta, z jednej strony graniczcym z
otwartym morzem. W zamku schroniy si rwnie kobiety i dzieci.

Rycerze wityni wytrzymali powtarzajce si ataki, wzniecajc tym samym gniew sutana,
ktry po tygodniu bezowocnych natar wysa swojego przedstawiciela, oferujcego ycie
obrocom i cywilom w zamian za zoenie broni. Templariusze przystali na propozycj. AlAszraf wysa puk mamelukw, by zajli zamek i nadzorowali opuszczenie go przez
oblonych. Muzumanie wcignli na wie chorgiew sutana, co nie spodobao si
rycerzom, ktrzy jeszcze przebywali w swojej siedzibie. Tymczasem mamelucy zaczli
dopuszcza si ekscesw, molestujc i niewolc niewiasty i chopcw. Tego templariusze nie
mogli ju tolerowa: wycili w pie oddzia muzumanw i spalili sutask chorgiew,
gotujc si do walki do ostatniej kropli krwi.
Nastpnego dnia Al-Aszraf zaprosi Piotra z Sevrey i kilku kapitanw, aby wsplnie omwi
warunki i sposb kapitulacji. Zaledwie jednak ci stanli przed namiotem sutana, zostali na
miejscu cici. W nocy sutan wysa swoich saperw. W absolutnej ciszy przygotowano
miny i podpalono je. Wiksza cz zamku runa. Wwczas okoo tysica mamelukw
rzucio si na gruzy, cierajc si zaciekle z obrocami. Kiedy walka wrzaa, to co jeszcze
pozostao z zamku, nagle zawalio si, grzebic obrocw, cywili jak i atakujcych w gruzach
i pyle.
To epickie zakoczenie zamkno ostatecznie losy templariuszy w Syrii.
By 28 maja 1291 roku. Akka stawiaa opr przez pidziesit pi dni. Bya ostatnim
przyczkiem chrzecijastwa. Rado islamu nie miaa granic.
Al-Aszraf natychmiast przystpi do systematycznego niszczenia miasta, aby nie pozosta z
niego kamie na kamieniu. Portal kocioa witego Dominika zosta wywieziony i ozdobi
wejcie do meczetu, ktry sutan kaza wybudowa w Kairze, aby w ten sposb uczci
odniesione zwycistwo. Jak przekazuje Runciman, czterdzieci lat po upadku Akki, w ruinach
tej wspaniaej niegdy stolicy Outremer gniedzia si tylko garstka wyndzniaych chopw.
Zagrabiono wszystko, co tylko znaleziono, cenne rzeczy i bro, za ludno zostaa
zmasakrowana lub wzita do niewoli [...]. Nastpnie sutan kaza odprowadzi na bok
wszystkie kobiety i dzieci, i ci wszystkich mczyzn, ktrych byo bardzo wielu.
[...] Tak jak Frankowie uczynili z muzumanami; take Bg najwyszy dokona zemsty na ich
potomkach.
Setki stron zapisano na temat upadku Akki, i tyle samo napisano o bitwie pod Hittin oraz o
zdobyciu Jerozolimy przez muzumanw.
Al-Aszraf nie poprzesta na tym zwycistwie. Rozkaza, aby niektre oddziay zdobyy Tyr.
Miasto to, ktre ze wzgldu na swoj strategiczn pozycj a dwukrotnie odepchno ataki
Saladyna, tym razem poddao si bez walki. Po nim przysza kolej na Sydon, ktry rwnie
skapitulowa. Na kocu bro zoy Bejrut. Dnia 30 lipca sutan zaj Hajf, za w pierwszych
dniach sierpnia templariusze ewakuowali Sydon i potn fortec Aslis. To by ju koniec:
aciskie Krlestwo Jerozolimy przestao istnie.
Mamelukowie zburzyli wszystko, podpalili klasztor na Grze Karmel, przemierzyli wybrzee
i obszary w gbi ldu, niszczc kad budowl wzniesion przez chrzecijan.
Przez ponad sto lat kobiety z Cypru przywdzieway czarne okrycia na znak aoby po
Outremer.
Jaki czas pniej sutan Al-Aszraf zosta zamordowany przez swoich emirw.

8. Koniec Krlestwa. Epilog

aciskie Krlestwo Jerozolimy przetrwao niecae dwiecie lat. Z historycznego punktu
widzenia jest to niezwykle krtki okres.
Zdobycie tych ziem byo wzgldnie atwe, nadzieje za na ich utrzymanie - wielkie:
podbudowyway one zudzenia Europy Zachodniej na prawdziwe odrodzenie. Podstawowymi

zaoeniami przedsiwzicia by tryumf Kocioa, zdobycie Ziemi witej i kolonizacja.

Zjawisko samo w sobie byo niezwykle istotne i pozostawio po sobie niezatarty lad. Fakty i
wydarzenia sploty si ze sob, angaujc rne narodowoci, papiestwo oraz rzdzce
dynastie. Stworzyy ca epok, trwajc sto dziewidziesit lat: to mao jak na histori
krlestwa, wiele jednak jak na losy ludw, ktre bray w nim bezporedni udzia. wczesny
wiat nie zmieni si moe w sposb radykalny, jednak z ca pewnoci znaczny.
Wydarzenia wywary wpyw na literatur, ktra wzbogacia si o tak zwane chansons des
gestes, na sztuki, polityk, architektur, nauk, a przede wszystkim na sztuk wojenn. Jednak
kompleksowa ocena historyczna tego okresu jest niestety negatywna. E. I. Watkin w The
Church in Council stwierdza, i chrzecijastwo z duchowego punktu widzenia zostao
pokonane przez islam. Natomiast S. Runciman okrela cae przedsiwzicie jako "wielkie
fiasko", "tragiczny i destrukcyjny w skutkach epizod".
To wszystko jest niewtpliwie prawd, jednak Outre-mer stanowio epopej w ktrej narody
Zachodu uczestniczyy w imieniu Chrystusa oraz - co wcale nie jest jedn z najmniej
istotnych motywacji - aby poprawi warunki ycia.
Przygoda zakoczya si katastrof, j jednak naley przypisa bdnym zaoeniom i
niewaciwej organizacji.
Europejczycy, zwaszcza za ludzie Pnocy, przybyli na Bliski Wschd z wielkimi
ambicjami podboju, z zamiarem zdominowania ludw, o ktrych cywilizacji, religii,
walecznoci nie wiedzieli niczego lub naprawd niewiele. Chocia osiedlili si na tamtych
ziemiach, nie zdoali si zasymilowa, gdy muzumanie nigdy ich nie zaakceptowali.
Pocztki tej niesamowitej przygody redniowiecza byy zachcajce, szybko jednak zaczy
wia wichry wojny. Panowa stan nieustannej gotowoci, ktry korodowa i tak kruche
fundamenty Krlestwa Jerozolimskiego i innych krajw satelickich. Chrzecijanie nie
potrafili waciwie oceni sytuacji, kiedy Outremer powoli zaczo chyli si ku upadkowi,
kiedy granice w zatrwaajcym tempie zaczy by coraz szczuplejsze, a w kocu
skoncentroway si na jednym tylko wybrzeu, za tu za nimi rozciga si obszar nalecy
do nieprzyjaciela, ktry przejawia coraz bardziej wrogie zamiary.
Klska pod Hittin w 1187 roku oraz utrata Jerozolimy przeraziy Zachd, ktry zareagowa
organizujc trzeci krucjat. Upadek Akki i koniec Krlestwa Akkaskiego w 1291 roku
przeszy blem cae chrzecijastwo, zosta jednak uznany za moliwy do przewidzenia i za
wydarzenie nieuchronne, dlatego te nie przynis adnej reakcji ze strony Europy. Najazd w
czerwcu 1244 roku na Jerozolim przez Chorezmijczykw, ktrzy spldrowali wite Miasto
i sprofanowali koci Grobu Paskiego, duchowe centrum Krlestwa, niszczc groby
krlw, a take obrcenie w proch wojska chrzecijaskiego po 17 padziernika 1244 roku w
bitwie pod La Forbie, byy wyranymi zapowiedziami rychego koca.
Jednak aspiracje Europy Zachodniej dotyczyy ju wwczas innych celw: cieszya si ona
dobrobytem i delikatne kwestie wewntrzne odcigay jej wzrok od spraw bliskowschodnich.
Anglia i Francja, ktre stay si zagorzaymi rywalkami, poday nieuchronnie ku wojnie
stuletniej. Gorcy apel papiea Mikoaja IV nie spotka si z adnym odzewem. Na scenie
dziejowej - po mierci Saladyna i Al-Adila - pojawili si mamelukowie, ktrzy zaoyli trwae
i silne pastwo i ktrzy byli okrutnymi wojownikami: okruciestwem dorwnywali
krzyowcom, ktrzy zdobyli Jerozolim.
Dziaania ich sutanw: Bajbarsa, Kalawuna i Al-Asz-rafa byy gwatowne, za ich jedynym
celem byo zepchnicie kolonizatorw do morza. Runciman pisze:
wita wojna bya dugim pasmem nietolerancji w imi Boga, co jest grzechem przeciwko
Duchowi witemu.
Tym niemniej ta kolonialna przygoda przyniosa trwae korzyci: handel morski coraz
bardziej si rozwija, zdobywajc nowe rynki. Odniesione profity ekonomiczne pozostaj

poza wszelk wtpliwoci. J. Prawer w sposb zdecydowany mwi: Krlestwo Jerozolimy

byo pierwszym przykadem europejskiego kolonializmu.
Po upadku Akki nie pozostao ju nic, za wyjtkiem aoby, ktr szlachetnie urodzone damy
cypryjskie nosiy przez sto lat.
ycie zakoczy nawet sam zwycizca, Al-Aszraf, zamordowany przez swoich emirw dnia
13 grudnia 1293 roku.
Za groby krlewskie, ktre unikny profanacji przez Chorezmijczykw podczas najazdu w
1244 roku, zostay zniszczone przez mnichw greckich w 1808 roku. Rozrzucili oni doczesne
resztki tych, na ktrych gowie spoczywaa korona upragnionego, majcego przetrwa wieki,
Krlestwa Jerozolimskiego.

9. Tragiczny koniec zakonu templariuszy

Papie Klemens V otwiera publiczne dochodzenie w sprawie zakonu. Aresztowanie
wszystkich rycerzy zakonnych we Francji. Przeladowania w Europie Zachodniej. Kasata
Zakonu. Oskarenia i zeznania. Idolatria? Stosy. mier papiea Klemensa V i krla Francji,
Filipa IV Piknego. Grzechy templariuszy. Przyczyny oskarenia wycelowanego przeciwko
zakonowi. Podzia bogactw. Skarb? Ci, co przetrwali: legendy i fantazje. Literatura.
Jak wiadomo, o wicie dnia 13 padziernika 1307 roku, zgodnie z rozporzdzeniem krla
Filipa Piknego, przeprowadzono operacj, majc na celu rwnoczesne aresztowanie
wszystkich templariuszy przebywajcych na obszarze Francji. Gaa akcja zostaa perfekcyjnie
przygotowana przez Nogareta, sawnego dziki spoliczkowaniu papiea Bonifacego VIII w
Anagni. Operacj kierowa Gens du Roi, oddzia krlewski skadajcy si z onierzy
wywodzcych si z mieszczastwa i chopstwa, ktry ju wczeniej, podczas akcji
aresztowania ydw, udowodni swoj skuteczno. Gens du Roi wspierani byli przez liczny
oddzia ucznikw, niezwykle wiernych krlowi.
Pocztkowe oglne oskarenie o suspicio vehemens (czyli o herezj), wycelowane przeciwko
templariuszom, zostao w trakcie rozwoju wydarze sprecyzowane. Zredagowano ca list,
na ktrej znajdoway si nastpujce punkty: wyrzeczenie si Chrystusa, plucie na krucyfiks,
sodomia i obrazoburstwo. Rozkaz o aresztowaniach zosta podpisany miesic wczeniej, dnia
14 wrzenia, jednak, co zadziwiajce, adna wie o przyszej akcji nie wydostaa si na
zewntrz. Dnia 22 listopada papie Klemens V ogosi, i wszyscy europejscy ksita
chrzecijascy s zobowizani do zatrzymania templariuszy przebywajcych na podlegych
im obszarach. Stao si tak w Portugalii, Hiszpanii, Anglii i na Cyprze, jednak dziaania te nie
dorwnyway ani tempem, ani zasigiem aresztowaniom przeprowadzonym we Francji,
dziki czemu wielu rycerzy zakonnych zdoao uciec.
Kiedy caa Europa oczekiwaa na wyniki procesu, Klemens V, ogoszon na Synodzie w
Wiedniu, dnia 3 kwietnia 1312 roku bull Vox in excelso, z wysokoci swojego majestatu
dokona kasaty zakonu i wszystkich jego instytucji, kierujc ekskomunik ipso facto na tych,
ktrzy nadal stosowaliby symbole i habity templariuszy, lub te jako tacy dziaali. Kolejn
bull, Ad providan Christi vica-rii z dnia 2 maja 1312 roku wszystkie posiadoci
templariuszy przekaza Zakonowi witego Jana z Jerozolimy, czyli szpitalnikom.
Pomimo tak wyranego rozporzdzenia, cz dbr templariuszy trafia w rne rce i rne
miejsca, a dotyczyo to zwaszcza metali szlachetnych. A ponadto bulla staa si przyczyn
zagorzaych sporw pomidzy szpitalnikami a papiestwem, oraz licznych procesw, ktre
toczyy si przez cae dziesiciolecia.
Wielu historykw pozostaje zgodnych co do tego, i aresztowanie templariuszy byo
bezprawne, za proces, jaki po nim nastpi, by czyst fars.

Chocia Wielki Mistrz wityni, Jakub z Molay, wyzna, e nowicjusze podczas rytuaw
przyjcia do zakonu musieli wyprze si Chrystusa i plu na krzy, sprzeciwi si
oskareniom o sodomi, ktra zostaa natomiast potwierdzona przez licznych konfratrw.
Niektrzy przyznali si do czczenia dwugowego boka, caowania go i nazywania
"zbawicielem". Inni z kolei wyznali, e skadali sprone pocaunki na wstydliwych czciach
ciaa.
Wyszo rwnie na jaw, i Wielki Mistrz udziela rozgrzeszenia.
Czy wszystkie te zeznania zgodne byy z prawd, czy byy jedynie owocem okrutnych tortur?
Czy ich pniejsze wycofanie nie byo zwykym posuniciem obronnym?
Proces zakoczy si skazaniem na stos pidziesiciu czterech rycerzy zakonnych. Wielki
Mistrz, Jakub z Molay oraz Galfryd z Charnay, komandor Normandii, zostali spaleni w
pobliu Notre Dam. Pozostaych skazano na "muro et carceri perpetuo retrudendi", czyli na
zamurowanie i doywotnie wizienie. Byo to wiosn 1314 roku.
Mwi si, i w chwili mierci Jakub de Molay mia podobno przekl wszystkich
przeladowcw zakonu, a take swoich ciemiycieli. Papie Klemens zmar 20 kwietnia
1314 roku, zaledwie miesic po mczestwie Wielkiego Mistrza. Jego zwoki zostay
czciowo spalone przez pomie wiecy.
Rwnie Filip Pikny skoczy dosy marnie, wyrzucony z sioda przez dzika, w listopadzie
tego samego roku.
Po krtkim przedstawieniu tragicznego koca tego niezwykego zakonu, konieczne staje si
przedstawienie faktycznych przyczyn owych burzliwych wydarze.
Przede wszystkim podkreli naley, i templariusze, tak przezorni w licznie prowadzonych
interesach, ktre przycigay do zakonu osoby o wybitnych umiejtnociach i zaletach, nie
potrafili zaplanowa swojej przyszoci, zanim doszo do definitywnego upadku Akki, kiedy
to zbliajcy si koniec Krlestwa Jerozolimskiego stawa si coraz bardziej dla wszystkich
oczywisty. Na przykad reakcja szpitalnikw bya wrcz przeciwna: zatroszczyli si o
moliwo kontynuowania swojej misji wpierw na Cyprze, pniej na Rodos, a na kocu na
Malcie. Podobnie postpili Krzyacy, ktrzy ju w 1291 roku znaleli si w Wenecji, by w
1309 roku powrci do czynnej suby na terenach Prus.
Templariusze, po krtkim postoju na Cyprze, bez wyranych skutkw usiowali namwi
europejskie chrzecijastwo do zorganizowania kolejnej krucjaty. Ich baz bya wwczas
maa wysepka i Ruad. Kiedy stracili nawet i ten ostatni przyczek, schronili si na
Zachodzie, pozbawieni wyranych nadziei na dalsz dziaalno.
Kiedy zapomniano o ich walecznoci, kiedy przemina boja wzbudzana symbolami, nie
pozostao nic, oprcz niechci dla ich pychy oraz rozgoryczenia wynikajcego z gospodarki
finansowej zakonu i prowadzonego przez ni procederu lichwiarstwa. Templariusze, jak
wida, nie cieszyli si powszechn sympati.
Zakon skrywa zbyt wiele sekretw, by zbyt nieprzystpny, co spowodowao oglnie
panujc niech, ktra przyniosa owoce w postaci coraz to powaniejszych oszczerstw, a te
wczeniej czy pniej musiay dotrze do papiea. Klemens V, przeraony krcymi
plotkami, w maju 1307 roku przywoa do siebie Wielkiego Mistrza.
Wwczas zakon po raz kolejny popeni karygodny bd nieprzezornoci: zamiast zapewni
sobie poparcie, przygotowa obron polityczn, jak uczyniby to kady przesuchiwany,
zgrzeszy pych!
Molay nie stan przed papieem z pokor, lecz z arogancj wadcy, otoczony licznym
orszakiem rycerzy zakonnych wyldowa w Marsylii i przemierzy Francj z wielkim
przepychem i rozgosem.
Ponad to bezmylnie i nierozsdnie wiz ze sob ogromnej wartoci skarb.
Najprawdopodobniej Wielki Mistrz w krytycznym dla zakonu momencie pragn utwierdzi
opini o jego militarnej i ekonomicznej potdze.

Konsekwencj spotkania byo zainicjowanie publicznego dochodzenia w sprawie zachowania

i postpowania zakonu.
Niektrzy historycy utrzymuj, i to sam Jakub z Molay sprowokowa papiea do podjcia
takiej decyzji, aby tym samym obali wreszcie krce oszczerstwa.
Niestety kilka miesicy pniej rozpoczy si masowe aresztowania.
Prawomocno caej akcji pozostawaa oczywicie pod wielkim znakiem zapytania. Biorc
pod uwag fakt, i zakon podlega bezporednio jurysdykcji papiea i e ten przedsiwzi ju
konkretne kroki w tej sprawie, rozpoczcie drugiego, rwnolegego dochodzenia przez krla
Francji i Inkwizycj oraz przystpienie do uwizienia templariuszy byo czystym
bezprawiem.
Filip Pikny mia jednak u swojego boku Wilhelma Imberta, dowiadczonego prawnika i
eksperta w zakresie teologii, ktry doradzi mu odwoanie si do instytucji prawnej, ktra w
przypadku, gdy w gr wchodzia zasada niepena lub te "in blanco", zezwalaa na
zastosowanie analogicznej zasady moralnej, w celu wydania sdu o wystpku, ktry w
przeciwnym razie pozostaby bezkarny.
Ponadto, przy jednoczesnym uznaniu wanoci dochodzenia papieskiego, biorc pod uwag
powag przypisywanych templariuszom zbrodni, Inkwizycja moga postpowa przeciwko
pojedynczym czonkom zakonu.
Uciekanie si do rnych prawnych wybiegw, aby obej dotychczas istniejce normy i
stworzy inn, now i bardziej wygodn zasad, jest tutaj ewidentne. To czynio
przedsiwzite przez krla kroki legalnymi.
Aresztowanie templariuszy wzbudzio na Zachodzie wielk sensacj, a jego echa
odnajdujemy nawet w Boskiej komedii, gdzie Dante w nastpujcy sposb wyraa swoje
oburzenie: "Widz, jak nowy Piat chci swoje Niesyte zwraca na nowe bezprawie i
chciwo wnosi w wicone podwoje". W cytowanym wersie kadzie nacisk na bezprawno
dziaa Filipa Piknego (...) oraz sugeruje przyczyn jego posuni (...).
I faktycznie, zgodnie z oglnie panujc wwczas opini, Filip IV mia zamiar nie tylko
przywaszczy sobie bajeczne bogactwa zakonu, ale rwnie anulowa dugi korony
francuskiej, jakie posiadaa ona wobec niego.
Kry opinia, jakoby templariusze mieli wyzna miejsca ukrycia czci bogactw podczas
cikich mk, jakim ich poddawano, jednak Runciman, historyk znany ze swego
obiektywizmu, pisze: "(...) nie zawsze stosowano tortury (...)".
Oczekiwania Filipa Piknego, dotyczce skarbu wityni przyniosy krlowi w pewnym
stopniu rozczarowanie. Abstrahujc od metali szlachetnych, ktre na kilka dni przed
aresztowaniami zostay ukryte w bezpiecznym miejscu, pozostaa cz skarbw zostaa
dekretem papieskim z dnia 12 marca 1312 roku przekazana na spacenie wydatkw
zwizanych z procesem. Wielu krlw przedstawio kosztorysy znacznie zawyone, co
sprawio, i bogactwa szybko si rozeszy.
Skoro ju przedstawilimy te dramatyczne wydarzenia, nie pozostaje nam nic innego, jak
zainteresowa si losem rycerzy, ktrzy zdoali unikn stosu, albo te zamurowania ywcem
w wizieniu oraz skarbem, o ktrym tyle ju zdono powiedzie i napisa.
Naley w tym miejscu koniecznie zauway, i wiele legend i fantastycznych opowieci jest
ze sob sprzecznych. Historyk Bordonove pisze:
lady, jakie przetrway, s rzadkie i przypadkowe.
Bardziej zoliwy zdaje si by Walcom Barber, wybitny badacz templariuszy:
[...] drobny, ale jake aktywny przemys, przynoszcy korzyci naukowcom, historykom
sztuki, dziennikarzom, publicystom i komentatorom telewizyjnym.
Prawda historyczna wykazuje, e poza wszelk wtpliwoci w wielu europejskich krajach
aresztowania nie przebiegay w tak zorganizowany sposb, jak miao to miejsce we Francji.

Gos Klemensa V dociera do zaktkw Europy z opnieniem i ze sabym wydwikiem, a

owocem jaki przynosi, byo raczej zdziwienie i niedowierzanie.
Wydaje si, i w 1307 roku na caym Zachodzie przebywao okoo pitnastu tysicy Rycerzy
wityni. Proces i likwidacja zakonu doprowadziy do ich rozproszenia. Niektrzy, gboko
rozczarowani, powrcili do wasnych dbr, inni natomiast zamknli si w klasztorach, leczc
rozdart blem dusz. Bulla papieska Considerantes dudum przywrcia ich na ono Kocioa.
Pewna liczba dawnych templariuszy przyczya si do licznych w tamtych czasach,
wdrujcych od miasta do miasta i od wsi do wsi, grup bdnych rycerzy. Natomiast ci,
obdarzeni najwikszym duchem, przezwyciyli strach i starali si kontynuowa swoj misj
mnichw-wojownikw.
Na caym Zachodzie Rycerze wityni znani byli ze swojej walecznoci, std te nie mieli oni
adnych trudnoci w ubieganiu si o przyjcie do innych zakonw rycerskich. W Hiszpanii
mogli wstpi w szeregi Zakonu z Montesy, zachowujc swj biay paszcz, wyrniajcy si
czerwonym krzyem. Templariusze pochodzenia niemieckiego zostali przyjci przez zakon
krzyacki. Krl Dionizy I, ktry nie przysta na masowe aresztowania, przyj ich w
Portugalii i otrzyma od papiea Jana XXI, nastpcy Klemensa V, pozwolenie na zaoenie
zakonu pod nazw "Rycerzy Chrystusa". Zaczli ciga do niego liczni templariusze, ktrzy
mieli nadziej na odzyskanie swojej tosamoci i przywdzianie na powrt ich dawnego stroju.
Krl Dionizy zobowiza ich do skadania przysigi wiernoci, a na znak niewinnoci doda
may biay krzy, ktry zosta naoony na dawny krzy czerwony. Nowi templariusze nie
byli ju podlegli papiestwu, lecz koronie portugalskiej. Zachowali jednak w pamici
powszechnie znane zoliwe i mciwe powiedzenie: "templi destructor Clemens".
Nowi Rycerze Chrystusa dzielnie walczyli z Maurami. Zakon jednak szybko przeksztaci si
z wojska naziemnego w morskie, idc w lad za strategicznym zapotrzebowaniem, do ktrego
dostosowali si ju wczeniej Kawalerzy Maltascy oraz Zakon Rycerski witych
Maurycego i azarza. Wielu templariuszy znalazo schronienie w Szkocji, gdzie istniej
liczne wiadectwa na ich obecno, na przykad odnalezione groby z symbolami zakonu.
Pokany poczet rycerzy wstpi podobno do wojska Roberta Bruce'a i u jego boku walczy z
Anglikami w 1314 roku w niezwykle wanej bitwie pod Bannockburn, dziki ktrej Szkocja
wyzwolia si spod wadzy Edwarda II i odzyskaa niepodlego.
Natomiast ci z francuskich templariuszy, ktrzy uniknli pomieni stosw, ywota dokonali w
wieach Caudray w Chinon oraz w zamku Domme w Perigord. W tym ostatnim jeszcze w
1320 roku przetrzymywano rycerzy uwizionych w 1307 roku.
Uczucie litoci i braterstwa wyrazili szpitalnicy, przyznajc najbiedniejszym templariuszom
doywotni rent, przypominajc jednoczenie, i Zakon witego Jana wszed w posiadanie
nieruchomoci wityni zgodnie z rozporzdzeniem bulli Ad providam Christi vicarii.
W pniejszych latach losy templariuszy coraz bardziej si zacieray, natomiast gr zacza
bra legenda. Jak wie gosi, na uroczystej ceremonii koronacji Karola VII w Reims, u boku
Joanny d'Arc, powiewa synny "Baussant", chorgiew zakonu.
W XV wieku, zaoone przez Chrystiana Rosencreutza bractwo "Rokrzyowcw" gocio
podobno w szeregach swoich adeptw take i templariuszy. Kawaler Andrew Ramsay, mason
Rytu Szkockiego, w swojej synnej "Oracji" wspomina o "duchowym narodzie", wsplnej
konfraterni, gromadzcej ludzi wszelakiego pochodzenia. Zamieszczone w dziele odwoanie
do "Bafbmeta" jest jednoznaczne.
W roku 1760 mason, baron Karl Gothelf von Hund zaoy "cis Obserw" a podstawow
jej zasad byo twierdzenie, e pochodzi bezporednio od zakonu templariuszy. Jednak jego
nastpca, ksi Brunszwiku, przemianowa j na "cis Obserw Szkock".
Duo si opowiadao o "Rycerzu z czerwonym pirem". Mozart skomponowa nawet o nim
Czarodziejski flet.
Wypisano rzeki atramentu, gdy temat okaza si niezwykle nccy.

Templariusze, dziki swojej wielorakiej dziaalnoci ekonomicznej zgromadzili wielkie

bogactwa. Skarb skada si ze srebra, zota i szlachetnych kamieni i zosta umieszczony we
Francji, w zamku bdcym generaln komandori wityni w Paryu. Przed aresztowaniami
dziesitki wozw ze som, pod ktr skryto ogromn ilo zota i kosztownoci, opuciy w
nocy mury twierdzy.
Nawet jeli nie otrzymali oni adnego ostrzeenia o zbliajcych si aresztowaniach, sam
fakt, i papiestwo rozpoczo publiczne dochodzenie na temat postpowania rycerzy skonio
ich do podjcia rodkw ostronoci. Logiczne wydaje si zatem, i najwiksz cz skarbu
postanowili ukry w bezpiecznym miejscu. W tamtym czasie czternacie galer odbio od
brzegu i wyruszyo w nieznanym kierunku. Wiozy na swoim pokadzie skarb, ale dokd?
Powstaway na ten temat kolejne legendy i bajki, my jednak ju wiemy, i sekrety
templariuszy zdaj si by stworzone wanie w tym celu. Ogromna liczba mediw,
paleografw amatorw przez wieki wyruszaa na poszukiwania tego synnego skarbu.
Odcyfrowywano napisy, kadziono nacisk na dokonywane odkrycia i na odczytywanie
znakw kabalistycznych. Prowadzono wykopaliska w Bretanii, w okolicach zamku w Gisors,
zapominajc przy tym, i ta forteca naleaa przecie do korony francuskiej, a zatem
niemoliwe jest, aby rycerze wanie w domu nieprzyjaciela ukryli wasny skarb.
Doszo do tego, i niektrzy zaczli opowiada o kosztownociach, ktre w Bretanii, o
pnocy, pokazuj si ludziom, jednak duchy templariuszy broni ich z obnaonymi
mieczami.
Bardziej wiarygodne s natomiast informacje historycznie udokumentowane, jakie miay
miejsce w XX wieku. Kiedy nazizm opanowa ju cae pastwo niemieckie, pod koniec lat
trzydziestych zorganizowano tajn ekspedycj na Pustyni Gobi, pooon pomidzy Chinami
a Mongoli, o powierzchni 2000000 km2, szerok na 3000000 km, przecit acuchem
grskim o wysokoci nieschodzcej poniej tysica metrw.
Ten ogromny obszar w cigu kilku lat zosta szczegowo przebadany. Wedug jednej z
prawdopodobnych informacji odkryto miasto w caoci zbudowane pod ziemi, noszce
nazw Agatlhi.
A po dzie dzisiejszy powody zorganizowania misji s nieznane.
Co chciano odkry? Obecno wysacw z innych planet, witego Graala, czy moe skarb
templariuszy?
W pierwszym dziesicioleciu XIX wieku pojawiy si liczne gosy, ktre wskazyway zamek
w Montsegur jako miejsce ukrycia skarbu Rycerzy Czerwonego Krzya: twierdza ta bya
pocztkowo w posiadaniu katarw, nastpnie za pozostawaa w rkach uczniw Zaratustry.
Ponadto jest to miejsce przesiknite wrcz ezoteryzmem. Montsegur ley na poudniu
Francji, na grze trudno dostpnej, dokadnie pomidzy miastami Foix i Lavelanet, na stokach
Pirenejw. Jeli miaaby to by prawda, oznaczaoby to, e skarb nigdy nie opuci terenw
Francji. Nic jednak nie wiadomo o jakichkolwiek poszukiwaniach czy wykopaliskach w tym
miejscu. Prawdopodobnie krce plotki stanowiy negatywn reklam dla Montsegur,
dlatego te skarb zosta przeniesiony gdzie indziej. 10 czerwca 1944 roku, czyli kilka dni po
desancie alianckim w Normandii, mia miejsce bardzo dramatyczny i poruszajcy epizod,
ktrego przyczyny, pomimo procesu jaki odby si w 1953 roku w Bordeaux, do dzi nie
zostay wyjanione.
Tamtego pamitnego dnia, oddzia liczcy od 140 do 180 onierzy SS87 wchodzcych w
skad III Kompanii Kahna, bdcej czci batalionu "Der Fiihrer Regiment", ktry
pozostawa pod dowdztwem majora Diekmanna, skierowa si ku wiosce Oradour-surGlane, pooonej w Limosin, w okolicach rzeki Vienny. Grupy SS posiaday bro
automatyczn, ponadto rczne bomby zawice, zmodyfikowane na duszce. Wioska nigdy
nie udzielaa schronienia ani partyzantom, ani ydom, bya daleko pooona od linii frontu i
nie posiadaa adnego znaczenia strategicznego. Wypady niemieckich oddziaw na te tereny

byy niezwykle rzadkimi przypadkami. Moe, co najwyej, dziaaa tam cakowicie tajna
grupa, zoona z nie wicej ni piciu osb, majca za zadanie pomaga zestrzelonym
alianckim lotnikom w powrocie do Anglii - poprzez Hiszpani. W wiosce jednak zawsze
panowa absolutny spokj.
Wwczas jednak, o godzinie 14.00, oddzia SS skadajcy si Alzatczykw otoczy Oradoursur-Glane i bez adnego ostrzeenia przystpi do niemale cakowitej masakry ludnoci
cywilnej. Zgino 240 dzieci i kobiet oraz
197 mczyzn.
Wiosk nastpnie nie tylko podpalono i doszcztnie zniszczono, ale ponadto domy
zbudowane z kamienia kompletnie zburzono, nie oszczdzajc nawet piwnic i fundamentw,
za pozostae po nich ruiny rozdrobniono na mae kawaki. Po stronie Niemcw nie byo
praktycznie adnych strat, co udowadnia, e Oradour rzeczywicie nie dawao schronienia
grupom partyzanckim.
Akcja ta wygldaa tak, jak gdyby oddzia niemiecki szuka jakiego przedmiotu - przedmiotu
moe nawet bardzo drobnego.
Zauway naley, i podczas marszu na wiosk major Diekmann jecha w swoim
samochodzie wraz z kierowc i radiotelegrafist, ktry nawet na chwil nie przestawa
transmitowa. Z jakiej racji Oradoursur-Glane skazane zostao na rze i totalne, precyzyjne
zburzenie?
W procesie, ktry odby si w 1953 roku w Bordeaux i podczas ktrego osdzono 21
oskaronych, nie pojawio si ani jedno wytumaczenie, mogce rzuci odrobin wiata na
cae wydarzenie. Rozprawa opieraa si zatem jedynie na poszlakach.
Przygotowana z wszelkimi szczegami akcja miaa z pewnoci na celu co niezwykle
istotnego dla SS, co wychodzio poza sam akcj zniszczenia wioski.
Wysunito kilka hipotez, byy one jednak mao wiarygodne. Jedna z nich opieraa si na
przypuszczeniu, jakoby w wiosce przetrzymywano wysokiego rang oficera niemieckiego,
niejakiego Kampfe, ale o jego domniemanym odbiciu nie wiadomo absolutnie niczego,
milcz rwnie dokumenty niemieckie. Zreszt taka ewentualno nie tumaczy
natychmiastowego wybicia wszystkich mieszkacw i zburzenia wszystkich domostw. Gdyby
faktycznie istniao podejrzenie o przetrzymywanie wysokiego oficera, z ca pewnoci,
zamiast przechodzi od razu do tak brutalnej akcji, ktra przynie musiaa niechybn mier
wizionego, przystpiono by wczeniej do uwanego przetrzsania domw i wzicia
zakadnikw.
Inne wytumaczenie bazowao na fakcie, i partyzanci francuscy przejli okoo 500 kg
czystego zota nalecego do Niemiec, zabijajc przy tym dwch onierzy przewocych
transport w ambulansie. Zgodnie z t wersj zoto zostao ukryte nastpnie w Oradour-surGlane. Jednak i takie przypuszczenia nie odnajduj adnych potwierdze ani w rdach
francuskich, ani niemieckich. Gay epizod wydaje si by bardzo niejasny i mao rzeczywisty,
i jeli faktycznie tak wanie wyglda przebieg wydarze, tym bardziej niejasne staje si
wskazanie kryjwki upu. Istniao bowiem inne Oradour - Oradour-sur-Vayres, ktre, jak
wie gosi, w tamtych czasach byo niezwykle podobne do Oradour, o ktrym my mwimy.
Ponadto - co stanowi fakt decydujcy - w synnym procesie w Norymberdze, podczas 189
rozprawy, dnia 29 lipca 1946 roku przesuchiwano na temat rzezi dokonanej na Oradour-surGlane, jednak nawet w tamtych okolicznociach nie odnaleziono adnego wyjanienia, za
cae wydarzenie zoono na karb bestialstwa oddziaw SS. Dodano oprcz tego, i major
Diekmann zmar w wyniku postrzau ze strony wroga, albo te popeni samobjstwo, krtko
po caym zajciu.
Jeli prawd jest, e Niemcy, a przede wszystkim za SS, dopuciy si takiej przemocy i
zniszczenia, prawd jest rwnie, i u podstaw caego zajcia lee musiay istotne
przyczyny, jak odwet lub te mrocy krew w yach przykad, majcy na celu odstraszenie

od ewentualnych atakw lub sabotay, kiedy sytuacja militarna stawaa si krytyczna

zwaszcza na zapleczu dziaa wojennych. Tak powana, zorganizowana i przeprowadzona z
determinacj akcja musiaa by silnie umotywowana. Decyzja Norymbergi odnonie tych
wydarze bya do oglnikowa. Nie zapominajmy, i rwnie dzwony z kocioa w Oradour
zostay rozbite. Wycignito trzeci hipotez, jeszcze dzisiaj pielgnowan przez powane
telewizyjne pogramy historyczne. Mwi si, i SS poszukiwao w Oradour-sur-Glane skarbu
templariuszy, albo przynajmniej rkopisu zawierajcego dokadne wskazwki miejsca jego
ukrycia. Dodaje si, e wanie w strefie Creuse, pod-prowincji Limousin, w niewielkiej
odlegoci od wioski, istniaa niegdy, co jest historycznie udokumentowane, siedziba
templariuszy. Bardziej na poudnie znajduj si jaskinie i niezbadane dotychczas kopalnie
Rennes le Cha-teau. Nie wiadomo, jakie informacje dotary do centralnego dowdztwa SS,
biorc pod uwag tajemniczo, jaka otacza t organizacj wojskow, ktra przed
ostatecznym upadkiem Rzeszy zniszczya prawie wszystkie archiwa.
rodki, jakie zastosowano podczas tamtej akcji militarnej, popieraj hipotez o poszukiwaniu
jakiego niezwykle istotnego przedmiotu. Na wiosk, jak ju wczeniej powiedzielimy, bez
wyranych wojennych racji wyruszya caa kompania. Zastosowano bezporedni,
paraliujc przemoc, jak gdyby miano na celu uniemoliwienie jakiejkolwiek ucieczki czy
te ukrycia czegokolwiek. Diekmann pozostawa w staym kontakcie telegraficznym zakodowanym - z dowdztwem puku, std te nie przechwycono adnej z wymienianych
informacji. Akcja bya byskawiczna, okrutna, skierowana na zlikwidowanie wszystkich
wiadkw. Niszczenie metodyczne, poszukiwania dokadne. Zaangaowana ilo onierzy
znacznie przewyszaa wymagania tego typu operacji. Gdyby chodzio o zwyk akcj
militarn, wystarczyby pluton skadajcy si z 25 ludzi pozostajcych pod rozkazami
porucznika, nie za wyszego rang oficera. Oddzia nie musia stawia czoa adnemu
oporowi, czego potwierdzeniem jest cakowity brak ofiar po stronie niemieckiej. Dla jakich
przyczyn postanowiono powici cae Oradour? aden z procesw nie pomg w
przyblieniu si do rozwizania tej bolesnej tajemnicy. Nie pozostaje zatem nic innego, jak
tylko przychyli si do trzeciej hipotezy, mwicej o woli odnalezienia i przejcia skarbu, o
zamiarze, ktry od lat nazici prbowali zrealizowa, jak wida bez wyranych pozytywnych
efektw.
Czy skarb templariuszy naprawd nadal istnieje? Ile jeszcze tajemnic okrywa bdzie ten
zakon, ktrego klska przerodzia si w swego rodzaju zmierzch bogw?
W pamici historii ostatnie lata XIII wieku odnotowuj trzy niezwykle tragiczne dla
chrzecijastwa wydarzenia: upadek aciskiego Krlestwa Jerozolimy, koniec Outre-mer
oraz kres epoki, w ktrej caa Europa Zachodnia pokadaa wielkie nadzieje.

10. Wielcy Mistrzowie templariuszy

Hugo de Payens 1119-1136 Robert de Craon 1137-1149 Everard des Barres 1149-1152
Bernard de Tremelay 1152-1153 Andrzej de Montbard 1153-1156 Bertrand de Blanuefort
1156-1169 Filip de Naplouse 1169-1171 Odo de Saint-Armand 1171-1179 Arnold de Torroja
1180-1184 Gerard de Rideford 1185-1189 Robert de Sable 1191-1193 Gilbert Erail 11941200 Filip de Le Plessis 1201-1209 Wilhelm de Chartres 1210-1219 Piotr de Montaigu 12191232 Armand de Perigord 1232-1244 Ryszard de Bures 1244-1247 Wilhelm de Sonnac 12471250 Reginald de Vichiers 1250-1256 Tomasz Berard 1256-1273 Wilhelm de Beaujeu 12731291 Tybald Gaudin 1291-1293 Jakub de Molay 1293-1314

11. Chronologia wydarze

2 maja: zamordowanie sutana Turanszaha.

23 padziernika: zamordowanie sutana Kutura. Bajbars nowym sutanem.
Bajbars atakuje Krlestwo Jerozolimy i burzy Cezare, Hajf
i Arsuf.
8 lutego; umiera chan mongolski, Hulagu.
maj: nowa wyprawa Bajbarsa, ktra przynosi zwycistwo
i przejcie zamku templariuszy w Safadzie i zdobycie Toronu.
luty: kolejna wyprawa sutana, w wyniku ktrej zdobyta
zostaje Jafa i zamek templariuszy - Beaufort.
14 maja: Bajbars zdobywa Antiochi, upi j i dokonuje rzezi
na mieszkacach, a nastpnie likwiduje Ksistwo Antiochii.
24 wrzenia: krl Cypru, Hugon III otrzymuje koron Krlestwa Jerozolimskiego.
17 sierpnia: zamordowanie Filipa z Monfort. Umiera Ludwik IX, krl Francji.
luty: Bajbars przejmuje zamek templariuszy, Safit (Biay Zamek).
8 kwietnia: szpitalnicy oddaj "Krak des Chevaliers". 1 maja: poddaje si Arka Akkar,
rwnie naleca do szpitalnikw.
Bajbars zdobywa fortec zakonu templariuszy, Montfort. listopad: Hugon rezygnuje z korony
Krlestwa Jerozolimskiego. Jej nowym wadc zostaje Karol Andegaweski. 1 lipca: mier
sutana Bajbarsa. Kalawun nowym sutanem.
1280 Mongoowie.
1281 30 wrzenia: Kalawun pokonuje Mongow i szpitalnikw. 1284 Umiera Karol
Andegaweski.
1284 4 marca: umiera Hugon, krl Cypru.
1285 25 maja: sutan zdobywa zamek szpitalnikw, Al-Markab. Henryk z Cypru zostaje
krlem Jerozolimy.
1287 Konflikt pomidzy Piz a Genu.
1289 27 kwietnia: Kalawun napada na Trypolis i rwna go z ziemi.
1289 Miasta Al-Batrun i Nephim poddaj si sutanowi.
1290 Krucjata Wochw.
Listopad: mier Kalawuna, nastpuje po nim syn Al-Aszraf.
1291 marzec: Al-Aszraf mobilizuje armi, by napa na Akk. 6 kwietnia: oblenie i
rozpoczcie atakw.
28 maja: zdobycie i cakowite zniszczenie Akki.
1307 maj: papie Klemens V przywouje Molaya, Wielkiego Mistrza templariuszy i publiczne
ogasza rozpoczcie dochodzenia w sprawie przewinie zakonu.
13 padziernika: Filip Pikny aresztuje wszystkich templariuszy przebywajcych we Francji.
1312 3 kwietnia: Klemens V dokonuje kasaty zakonu templariuszy. 2 maja: papie przejmuje
wasnoci zakonu.
1314 marzec: wyrok skazujcy templariuszy. 20 kwietnia: mier Klemensa V. Listopad:
mier krla Francji.
1760 nowi templariusze.

12. Bibliografia
Ambroise, L'Estoire de la Guerre Sainte, wyd. G. Paris, Pary 1897 r. Bauer M.,
Templariusze: mity i rzeczywisto, prze. Magorzata
Sabicka, Wydawnictwo Dolnolskie, Wrocaw 2003 r. Benedykt z Peterborough, Gsta
Regis Henrici II, wyd. W. Stubbs,

Londyn 1862 r.
Bloch M., Spoeczestwo feudalne, prze. Eligia Bkowska, Pastwowy Instytut
Wydawniczy, Warszawa 1981 r. Boockmann H., Zakon Krzyacki, tum. R. Trba, Warszawa
1998 r. Bordonove G., La tragedia dei Templari, przek. Edda Fonda, Bompiani, Mediolan 2003 r. Idem, The Cambridge Medieval History, IV-VI, wyd. woskie pod
red. A. Merola, Garzanti, Mediolan 1980 r. Idem, ycie codzienne zakonu templariuszy,
Wydawnictwo Roderski i S-ka, Pozna 1998 r. Cahen C, Notes sur 1'Histoire des Croisades et de 1'Orient latin III,
[w:] "Bulletin de la Facultee des lettres de Strasbourg", 1951 r. Contamine P., Wojna w
redniowieczu, prze. Micha Czajka, Dom
Wydawniczy Bellona, Warszawa 1999 r. Crepon P., Religia a wojna, tum. E. Burska, Gdask
1994 r. Cuomo F., Gli ordnini cavallereschi, Newton & Compton, Rzym 2001 r. De
Bartholemaeis, Poesie provenziali, tom II, ss. 222-224. Do Ziemi witej, Najstarsze opisy
pielgrzymek do Ziemi witej
(IV- VIII w.), red. M. Starowieyski, Ojcowie ywi t. XIII, Krakw
1996 r. Duby G., La domenica di Bouvines, przekad woski Giorgina Vivanti, Einaudi, Turyn 1977 r.
206
TEMPLARIUSZE I UPADEK KRLESTWA JEROZOLIMY
Idem, Ueconomia rur ale neWEuropa Medievale, przekad woski
I. Daniele, Laterza, Rzym-Bari 1984 r. Ernoul, Chroniue d'Ernoul et de Bernard le Tresorier,
pod red.
M. Latrie, Pary 1971 r. Fidenzio da Padova, Liber recuperationis Terrae Sanctae, w Golubovich, Biblioteca Bio-bibliografica, tom II. Filip z Novary, Guerra di Federico II in Oriente,
pod red. S. Melani,
Liguori Editore, Neapol 1994 r., ss. 211-215. Fisher H. A. L., Stoira d'Europa, tom I, przekad
woski A. Prospero,
Newton & Compton, Rzym 1995 r. Fulcherio di Chartres, Gsta Francorum Hierusalem
Peregrinantium, [w:] F. Cardini, II movimento crociato, Sansoni, Florencja
1972 r. Gabrieli F., Arab Historians ofthe Crusades, Routledge and Kegan
Paul, Londyn 1969 r.
Idem, 11 Saladino, Fussi, Florencja 1948 r. Gardner L., Krew z krwi Jezusa. wity Graal i
tajemnica potomkw
Jezusa, prze. Pawe Korombel, Da Capo, Warszawa 1998 r. Idem, Potomkowie Dawida i
Jezusa. Rodowd krlw witego
Graala, prze. Grayna Gasparska, Wydawnictwo Amber, Warszawa 1998 r. Gatto L., Storia
di Roma nel Medioevo, Newton & Compton, Rzym
2003 r. Ghillingham J., Richard I and the science of war, [w:] AngloNorman Warfare, Bury St. Edmunds, 1952 r. Heath I., Armies and Enemies of the Crusades:
1096-1291, Wargames Researche Group, Londyn 1978 r. Idem, A Wargames' Guide to the Crusades, Patrick
Stephens, Zambridge 1980 r. Hopkins M., Simmans G. P., Wallace-Murphy T., II codice segreto del
Santo Graal, Rzym, Newton & Compton, 2002 r., Itinerarium Peregrinorum et Gsta Regis
Riccardi, W. Stubbs, Londyn 1864-65 r. Izz Ad-Din Ibn Al-Athir (Ibn Al-Athir), Somma
delie storie, X, XII,
XIII, wyd. Tornberg, Leiden 1853-64 r. Joinville Jean de, Czyny Ludwika witego krla
Francji, prze.
Marzena Godek, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2002 r.

BIBLIOGRAFIA
207
Lawrence T. E., (Lawrence z Arabii), Crusader Castles, Immel
Publishing, Londyn 1992 r. Lehmann J., I Crociati, przekad woski G. Pilone Colombo,
Garzanti,
Mediolan 1981 r. Les Gestes des Chiprois, ss. 785; 404; tekst antyczny; Biblioteca
Marciana - Venezia. L'estoire d'Eracles empereur et la conueste de la terre d'Outremer:
la continuation de Uestoire de Guillaume arcevesque de Sur,
Recueil des Historiens des Croisades: Historiens Occidentaiuc,
tom 2, Pary 1859 r. Haagensen E., Lincoln H., L'isola segreta dei Templari, Newton
& Compton, Rzym 2002 r. Lopez R. S., La rivoluzione commerciale del Medioevo, przekad
woski A. Serafini, Einaudi, Turyn 1976 r. Mackness R., Patton G., Uenigma deWoro
scomparso, Newton
& Compton, Rzym 2000 r. Melville M., Dzieje templariuszy, tum. A. Jdrychowska,
Warszawa
1991 r.
Muller W., Castles ofthe Crusaders, McGraw-Hill, Nowy Jork 1966 r. Power E., Vita nel
Medioevo, przekad woski L. Terzi, pod red.
L. Mancinelli, Einaudi, Turyn 1984 r. Prawer J., Histoire du Royaume Latin de Jerusalem,
Editions du
centre National de la Recherche Scientifiue, Pary 1969 r.;
przekad woski Colonialismo medievale. II regno latino di Gerusalemme, Jouvence, Rzym 1982 r. Read P. P., La vera storia dei Templari, Newton &
Compton, Rzym
2001 r.
Regan G., II Saladino, prze. M. Ortelio, ECIG, Genua 1992 r. Richard J., La grand storia
delie crociate, Newton & Compton,
Rzym 2001 r.
Rodinson M., Mahomet, prze. Elbieta Michalska-Novak, Pastwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa 1991 r. Runciman S., Dzieje wypraw krzyowych, prze. Jerzy Schwakopf,
Pastwowy. Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987 r. Sayer J., Botting D., Zoto III Rzeszy,
prze. Sawomir Kdzierski,
Wydawnictwo Sensacje XX Wieku, Warszawa 1999 r. Wilhelm z Tyru, Historia rerum in
partibus transmarinis gestarum,
w: Recueil des Historiens des Croisades, III: Historiens Occidentaux, Pary 1884 r.