Instytut Pracy i Spraw Socjalnych

Warszawa

Raport na temat sytuacji osb starszych w Polsce

Opracowa zesp w skadzie:

prof. IPiSS dr hab. Piotr Bdowski kierownik
prof. UW dr hab. Barbara Szatur-Jaworska
dr Zofia Szweda-Lewandowska IPiSS
dr Pawe Kubicki, SGH

Warszawa, grudzie 2012 r.

SPIS TRECI
Streszczenie ........................................................................................................................................... 5
1.

Wprowadzenie.................................................................................................................... 13

2.

Starzenie si i staro oglna charakterystyka ........................................................... 15

2.1.

Staro i starzenie si definicje .................................................................................. 15

2.2.

Starzenie si ludnoci Polski na tle innych krajw ..................................................... 18

2.3.

Spoeczne konsekwencje starzenia si ........................................................................ 28

2.4.

Podstawowe cechy zbiorowoci osb starszych ........................................................ 30

2.5.

Podsumowanie ................................................................................................................ 31

3.

Konsekwencje procesu demograficznego starzenia si ludnoci jako zadanie dla

administracji publicznej ..................................................................................................................... 33

3.1.

Oczekiwane zmiany w strukturze demograficznej Polski do roku 2035 ................ 35

3.2.

Konsekwencje demograficznego starzenia si dla warunkw bytu ludnoci i

polityki spoecznej .......................................................................................................................... 40

3.3.

Badania nad starzeniem si i staroci w Polsce ........................................................ 46

3.4.

Podsumowanie i rekomendacje ................................................................................... 47

4.

Sytuacja rodzinna i potrzeby opiekucze ludzi starych w Polsce ................................ 49

4.1.

Stan cywilny ludzi starych .............................................................................................. 49

4.2.

Skad rodzin mieszkajcych z seniorami ...................................................................... 53

4.3.

Potrzeby opiekucze ludzi starych w Polsce ............................................................... 56

4.4.

Podsumowanie i rekomendacje ................................................................................... 63

5.

Sytuacja materialna seniorw .......................................................................................... 67

5.1.

Dochody i ocena warunkw gospodarowania nimi ................................................... 67

5.2.

sytuacja mieszkaniowa i Wyposaenie gospodarstw domowych osb starszych . 79

5.3.

Wnioski i rekomendacje................................................................................................. 82

6.

Wyzwania dla systemu pomocy spoecznej ze wzgldu na demograficzne starzenie

si ludnoci .......................................................................................................................................... 85
6.1.

Reforma systemu opieki dugoterminowej ................................................................. 86

6.2.

Standardy pracy i rola pracownikw socjalnych ........................................................ 90

3

6.3.

Standardy w pomocy ...................................................................................................... 94

6.4.

Osoby starsze jako partnerzy i inicjatorzy dziaa pomocowych wybrane dobre

praktyki ........................................................................................................................................... 95
7.

Mikrodeterminanty samodzielnoci perspektywa teoretyczna i praktyczna ......... 99

7.1.

Mikrodeterminanty samodzielnoci perspektywa teoretyczna ............................ 99

7.2.

Zasoby kulturowe.......................................................................................................... 104

7.3.

Stan zdrowia osb starszych ....................................................................................... 107

7.4.

Status rodzinny jako determinanta korzystania z opieki ......................................... 114

7.5.

Pozarodzinne nieinstytucjonalne sieci wsparcia ...................................................... 120

7.6.

Czynniki ekonomiczne .................................................................................................. 124

7.7.

Podsumowanie .............................................................................................................. 128

8.

Uczestnictwo ludzi starych w yciu rodowiska lokalnego ......................................... 130

8.1.

Aktywne starzenie si dyskusja nad nowym paradygmatem .............................. 131

8.2.

Global age-friendly cities dyskusja .......................................................................... 135

8.3.

Gminy przyjazne seniorom strategie i przykady .................................................. 146

8.4.

Rady seniorw i formy aktywnoci lokalnej .............................................................. 148

8.5.

Wybrane przykady dziaa ......................................................................................... 157

8.6.

Uwarunkowania aktywnoci perspektywa osb starszych .................................. 159

8.7.

Miejsca i miasta przyjazne osobom starszym wyniki bada z 2009 r. .............. 163

8.8.

Od problemw i kosztw do partnerw i korzyci rekomendacje ..................... 166

9.

Polityka wobec osb starych cele i zasady ................................................................ 173

9.1.

Polityka wobec starzenia si i osb starych definicja i cele ................................. 174

9.2.

Zadania polityki wobec starzenia si i wobec osb starszych ................................ 181

9.3.

Podsumowanie i rekomendacje ................................................................................. 188

Bibliografia ......................................................................................................................................... 191

Aneks

............................................................................................................................................ 198

STRESZCZENIE

Wzrost odsetka osb starych w spoeczestwie Polski nabiera coraz wikszego tempa. Do
roku 2035 udzia osb w wieku 65 i wicej lat (65 lat powszechnie przyjmuje si jako
umown granic staroci) zbliy si do . Proces demograficznego starzenia si ludnoci
przebiega

bdzie

nierwnomiernie,

wikszym

stopniu

ksztatujc

struktur

demograficzn mieszkacw miast. Zgodnie z prognoz GUS, w miastach bdzie znacznie

wyszy odsetek osb w wieku 80 i wicej lat. Wskazuje to na potencjalnie wiksze
zapotrzebowanie na rne pomocy i wsparcia dla najstarszych mieszkacw miast.

Tabela 1. Odsetek ludnoci w wieku 65+ w Polsce w 2035 r. wedug miejsca zamieszkania
i pci
ogem
Miasto
wie
grupa
wieku
Ogem
Mczyni
Kobiety
Ogem
Mczyni
Kobiety
Ogem
Mczyni
65+
23,2
19,7
26,5
24,3
20,1
27,9
21,7
19,1
75+
12,5
9,5
15,3
13,8
10,2
16,9
10,7
8,5
80+
7,2
5,0
9,2
8,1
5,6
10,4
5,8
4,1
85+
3,1
1,9
4,2
3,5
2,2
4,7
2,4
1,5
rdo: GUS (2008): Prognoza ludnoci na lata 2008-2035; http://www.stat.gov.pl/gus/ 5840_8708_PLK_HTML.htm

Kobiety

Do najwaniejszych przyczyn wzrostu odsetka osb starych w spoeczestwie nale przede

wszystkim wyduanie czasu trwania ludzkiego ycia oraz spadek liczby urodze. Ten
pierwszy czynnik wpywa ponadto bezwzgldny wzrost liczby ludzi starych. Proces
demograficznego starzenia si spoeczestwa, jaki wyraa si wzrostem odsetka ludzi
starych, charakteryzuje si wanymi z punktu widzenia polityki spoecznej cechami. Nale
do nich midzy innymi:

Feminizacja staroci, wyraajca si powikszajc si wraz z przechodzeniem do

kolejnych grup wieku przewag liczby kobiet. Udzia mczyzn w oglnej liczbie osb
w wieku 65 i wicej lat bdzie si stopniowo zwiksza, ale nie naley oczekiwa
spektakularnych zmian. W 2015 r. ma on wynie 38,7%, na zakoczenie kolejnych
picioletnich okresw osign 39,7%, 40,4%, 40,7%, a w 2045 r. 40,9% (GUS 2011b).
W grupie osb w wieku 80 i wicej lat udzia mczyzn bdzie znacznie mniejszy
5

24,3
12,8
7,4
3,3

z poziomu 30,7% w 2015 r. podniesie si do 33,5% w 2035 r. Nastpstwa procesu

feminizacji dla polityki spoecznej s istotne np. w przypadku polityki dochodowej
(emerytury kobiet s przecitnie nisze ni mczyzn) i polityki zdrowotn (samoocena
stanu zdrowia kobiet jest na og gorsza ni mczyzn w tym samym wieku);

Singularyzacja w staroci, ktrej wyrazem jest wysoki odsetek osb starszych

pozostajcych w jednoosobowych gospodarstwach domowych. Wedug prognoz GUS,
w 2030 r. ogem a 53,3% gospodarstw jednoosobowych bdzie prowadzonych przez
osoby w wieku co najmniej 65 lat, w tym 17,3% przez osoby w wieku 80 i wicej lat (GUS
2010). Oznacza to, e samotnie w swoich gospodarstwach domowych pozostawa
bdzie odpowiednio 2740 tys. osb w wieku 65 i wicej lat, w tym 887 tys. osb w wieku
80 lat i wicej. Znacznie czciej w gospodarstwach jednoosobowych pozostaj kobiety.

Podwjne starzenie si, polegajce na szybszym ni ogem tempie wzrostu odsetka

ludnoci w wieku 80 i wicej lat. Jak pokazuj prognozy (GUS 2009), odsetek ludnoci
w wieku 65 i wicej lat bdzie systematycznie wzrasta. W 2035 r. ma on wynie 23,2,
przy czym w miastach bdzie si ksztatowa na nieco wyszym poziomie (24,3) ni na
wsi (21,7). Odsetek starszej ludnoci mieszkajcej w miastach bdzie utrzymywa si na
wyszym poziomie. Znacznie bardziej spektakularnie przebiega bd zmiany odsetka
ludnoci w wieku 80 lat i wicej, ktry w latach 20102035 zwikszy si ponad
dwukrotnie z 3,0 do 7,2. W 2010 r. wynis on 3,4 w miastach oraz 3,6 na wsi. Oczekuje
si, e do 2035 r. udzia osb w tej kategorii wieku w miastach wzronie wicej ni dwa
razy do 8,1%, podczas gdy na wsi, gdzie proces demograficznego starzenia si ludnoci
zosta zapocztkowany wczeniej, osignie warto 5,8%.

coraz wiksze wewntrzne zrnicowanie staroci wyraa si w m.in. przestrzennym

zrnicowaniu procesu demograficznego starzenia si ludnoci. W 2035 r. najwyszy
odsetek osb w wieku 65+ bdzie notowany w makroregionach wschodnim (24,3%)
i poudniowo-zachodnim (24,2%), natomiast najwikszy udzia osb w wieku 80 lat
i wicej bdzie przypadnie na makroregiony poudniowo-zachodni (7,6%) i centralny
(7,4%). Inne kryteria zrnicowania populacji ludzi starych, ktre maj wpyw na
ksztatowanie zada polityki spoecznej, to np. stan zdrowia, poziom wyksztacenia,
miejsce zamieszkania i sytuacja rodzinna.

O ile zadaniem pastwa jest przede wszystkim stworzenie odpowiednich ram prawnych,
instytucjonalnych dla realizacji polityki spoecznej wobec ludzi starych i realnych oraz
efektywnych zasad jej finansowania na szczeblu samorzdowym, o tyle najwaciwszym
poziomem do realizacji tej polityki jest poziom lokalny. Przez szczebel lokalny w polityce
wobec ludzi starych, starzenia si i staroci naley rozumie gminy i powiaty. Ich organy
samorzdu we wsppracy z organizacjami pozarzdowymi powinny stworzy lokalne
programy aktywizacji i wsparcia dla osb starszych, uwzgldniajce lokaln specyfik,
struktur potrzeb i moliwoci ich zaspokojenia zgodnie z zasad subsydiarnoci.

Do czynnikw, ktre bd determinoway skal i struktur zada polityki adresowanej do

starszego pokolenia i osb starszych nale m.in.

dostp do wiadcze zdrowotnych,

poziom wyksztacenia,

skala aktywnoci spoecznej, w rodzinie oraz najbliszym otoczeniu i aktywnoci

zawodowej,

zakres konsumpcji dbr i usug, tak finansowanych z budetu gospodarstwa

domowego, jak i ze rodkw publicznych.

Jak dowodzi analiza wynikw badania PolSenior, naley oczekiwa, e kolejne roczniki
przekraczajce prg staroci bd odznaczay si generalnie coraz lepszym stanem zdrowia
i coraz lepszym wyksztaceniem. Te dwa czynniki, poczone dodatkowo z podniesieniem
wskanika aktywnoci zawodowej, co powinno nalee do priorytetw polityki wobec osb
starszych, tworz warunki do dalszego zwikszania udziau osb starszych w rnych
formach aktywnoci spoecznej oraz zwikszania skali konsumpcji. Wymienione czynniki
powinny by jednoczenie traktowane jako istotne warunki do zapewnienia starszej
generacji nalenej jej pozycji w spoeczestwie i uzyskania spoecznej akceptacji dla
finansowania ze rodkw publicznych niezbdnych wiadcze oraz rozbudowy infrastruktury
spoecznej.

Na zadania polityki spoecznej wobec ludzi starych wpywa bdzie ich sytuacja rodzinna.
Jest ona silnie skorelowana z pci: o ile w przypadku mczyzn w wieku 6569 lat a 83,9%,
a w grupie wieku 90 lat i wicej 42,4% pozostawao w zwizku maeskim, o tyle
7

w przypadku kobiet odsetki te wynosiy odpowiednio 55,9% i 0,7%. Wdowiestwo kobiet

czy si nie tylko z czstszym samotnym zamieszkiwaniem, ale take ze znacznie niszymi
dochodami, co utrudnia samodzielne zaspokajanie potrzeb.
Niemal poowa (49,3%) wszystkich osb starszych pozostaje w jednopokoleniowych
gospodarstwach domowych. Na takie gospodarstwa skadaj si albo gospodarstwa
jednoosobowe, albo dwuosobowe, prowadzone najczciej przez maestwa nalece do
tej samej generacji. Wskazuje to na potrzeb przeanalizowania moliwoci takich
gospodarstw samodzielnego zaspokajania potrzeb i szans na uzyskanie pomocy ze strony
rodziny i grup nieformalnych. Jest to szczeglnie wane w najwikszych miastach, gdzie
udzia gospodarstw jednopokoleniowych ju obecnie zblia si do 2/3, podczas gdy na wsi
jest o poow mniejszy.

Jednym z najwaniejszych problemw towarzyszcych gospodarstwom jednopokoleniowym

jest zapotrzebowanie na pomoc ze strony innych osb. Jak wykazuj badania, przytaczajca
liczba osb potrzebujcych wsparcia ze wzgldu na ograniczenia sprawnoci korzysta
z pomocy udzielanej przez czonkw rodziny. Naley jednak dy do szybkiego stworzenia
kompleksowego systemu wiadcze opiekuczych i pielgnacyjnych, udzielanych w miejscu
zamieszkania osoby niesamodzielnej. Przemawiaj za tym nastpujce przesanki:

osabienie funkcji opiekuczych rodziny ze wzgldu na jej kurczenie si, pogarszajc

si relacj midzy liczb osb starszych i modszych w rodzinie i zwikszon
skonno do migracji zarobkowych;

wyduenie okresu ycia w warunkach utraconej lub powanie ograniczonej

samodzielnoci (co oznacza wyduenie okresu sprawowania opieki) i czstsza ni
dawniej obecno wicej ni jednej osoby niesamodzielnej w rodzinie lub nawet
gospodarstwie domowym;

wykorzystanie w opiece coraz bardziej specjalistycznych urzdze, co wymaga

odpowiedniego przygotowania opiekuna nieformalnego, a zarazem ogranicza liczb
osb zdolnych do zapewnienia naleytej opieki w rodowisku;

coraz wysze bezporednie koszty sprawowania opieki, ponoszone przez rodzin oraz
wysokie koszty alternatywne.

Kompleksowy system wsparcia dla osb niesamodzielnych powinien mie charakter

mieszany, tzn. zalenie od sytuacji osoby niesamodzielnej zapewnia wsparcie dla jej
opiekunw rodzinnych, oferowa opiek w placwkach zakadowych i umoliwi korzystanie
ze wiadcze opiekuczo-pielgnacyjnych, udzielanych przez profesjonalnych opiekunw
w miejscu zamieszkania. Nie przesdzajc o zakresie i formie dofinansowania opieki oraz
pielgnacji osb niesamodzielnych ze rodkw publicznych, naley podkreli, e
zapewnienie osobom niesamodzielnym, wrd ktrych przewaaj ludzi starzy, naleytej,
kompleksowej opieki i pielgnacji powinno sta si priorytetem polityki wobec osb
starych. W centrum uwagi placwek udzielajcych wiadcze opiekuczych powinny znale
si nie tylko same osoby niesamodzielne, ale i ich rodziny, take czsto wymagajce
wsparcia, by nadal sprawowa opiek nad osob niesamodzieln w domu.
Szczeglnej uwagi wymagaj przy tym gospodarstwa jedno- i dwuosobowe, w ktrych
zapotrzebowanie pomoc jest czsto bardzo due, a moliwoci jej opacenia znikome.
Wie si to z omwionymi w raporcie aspektami polityki dochodowej. Jakkolwiek wedug
danych statystycznych sytuacja dochodowa gospodarstw emeryckich jest lepsza ni
wikszoci innych gospodarstw domowych, trzeba pamita, e w jednoosobowych
(zwaszcza prowadzonych przez kobiety) i jednopokoleniowych gospodarstwach osb
starszych wydatki stae determinuj faktyczn sytuacj finansow.
Biorc pod uwag realizowana polityk pastwa, charakteryzujc si ma skonnoci do
podnoszenia ustawowej granicy ubstwa, uprawniajcej do korzystania z pieninych
wiadcze pomocy spoecznej, naley oczekiwa, e osoby starsze, korzystajce z pomocy
materialnej,

zwaszcza

finansowej,

bd

nadal

stanowiy

mniejszo

wrd

wiadczeniobiorcw. Z pewnoci wzronie jednak zainteresowanie wiadczeniami w formie

usug, a zwaszcza wiadczeniami opiekuczymi. Ich dostpno jest obecnie nie tylko bardzo
maa, ale i bardzo nierwnomierna na terenie kraju. Konieczne jest wprowadzenie takiego
systemu, ktry bdzie oferowa przynajmniej minimalny wystandaryzowany zakres
wiadcze opiekuczych w kadym regionie, niezalenie od miejsca zamieszkania. W tym
celu niezbdne s takie dziaania, jak:

poprawa stanu diagnozy potrzeb spoecznych, zwizana midzy innymi

z udronieniem przepywu informacji o potrzebach socjalnych pacjentw
opuszczajcych placwki lecznicze,
9

lepsza identyfikacja potrzeb starszych osb niesamodzielnych i moliwoci ich

zaspokojenia dziki pomocy opiekunw nieformalnych,

rozszerzenie

aktywnoci OPS

jako organizatorw wiadcze

opiekuczych,

dysponujcych uprawnieniami umoliwiajcymi kontrol i egzekwowanie waciwej

jakoci wiadcze,

podniesienie wynagrodzenia za wykonywanie usug opiekuczych, co powinno

stanowi tam dla obserwowanej czsto negatywnej selekcji do pracy w tym sektorze
usug.

rozszerzenie wsppracy z organizacjami pozarzdowymi w celu zwikszenia udziau

opiekunw nieformalnych rekrutujcych si spord wolontariuszy.

Wsppraca z organizacjami pozarzdowymi powinna mie na celu nie tylko rozszerzenie

bazy dla wiadcze opiekuczych, ale przede wszystkim aktywizacj osb starszych w ich
rodowisku miejsca zamieszkania, ktra powinna sta si samoistnym celem polityki
wobec osb starszych. Do najwaniejszych zada w tym zakresie nalee powinny:

wsparcie dla inicjatyw uniwersytetw trzeciego wieku, zwaszcza w zakresie dziaa

integracyjnych. Wsparcie to powinno by udzielane nie tylko przez administracj
pastwow, ale przede wszystkim samorzdy lokalne, dla ktrych UTW powinny
by naturalnym sprzymierzecem realizacji polityki senioralnej,

propagowanie dziaa, zmierzajcych do pro seniorskich dziaa podejmowanych

przez samorzdy terytorialne. Oglne haso miasto przyjazne seniorom powinno
by wypenione treciami dostosowanymi do specyfiki poszczeglnych orodkw,

popularyzowanie idei przedstawicielstwa seniorw przy organach samorzdu

terytorialnego poprzez powoywanie rad seniorw. Rady te powinny reprezentowa
interesy i potrzeby starszych mieszkacw i bra udzia w konsultacjach dotyczcych
nie tylko strategicznych, ale i biecych planw rozwoju miejscowoci,

Realizowana przez administracj pastwow i samorzdow powinna do realizacji

dugookresowych, strategicznych celw. Nale do nich:

umoliwienie starszym osobom samodzielnego na miar moliwoci ycia,

zapewnienie im wanej i stabilnej pozycji w strukturze lokalnej spoecznoci,

10

zapewnienie seniorom podmiotowoci i samodzielnoci stosownie do ich poziomu

sprawnoci yciowej,

integracja spoeczna (midzy- i wewntrzgeneracyjna) i partycypacja ludzi starych

w yciu spoecznym,

podniesienie standardu ycia ludzi starych przez system wiadcze materialnych oraz
odpatnych, czciowo odpatnych i nieodpatnych wiadcze w formie usug,

indywidualizacja i dostosowanie udzielanych wiadcze do rzeczywistych potrzeb,

wszechstronna realizacji programw na rzecz aktywnego na miar moliwoci

jednostki aktywnego starzenia si.

Zasugerowane w raporcie cele dziaania pastwa i samorzdu terytorialnego na rzecz

seniorw powinny sprzyja realizacji przyjtej przez Polsk w 2002 r. Midzynarodowej
Strategii Dziaania w Kwestii Starzenia si Spoeczestw (tzw. Plan Madrycki). W planie tym
sformuowane zostay najwaniejsze obszary dziaania w stosunku do ludzi starszych. Nale
do nich:

budowa spoeczestwa przyjaznego ludziom w kadym wieku,

zapewnienie cigoci rozwoju w starzejcym si wiecie dziki ograniczaniu

rozmiarw ubstwa wrd ludzi starych; sprzyjaniu produktywnemu starzeniu si;
uwzgldnianiu problemw zwizanych z zatrudnieniem coraz starszych pracownikw;
edukacji osb starszych; wyrwnywaniu dysproporcji w rozwoju poszczeglnych
regionw; umacnianiu wizi midzypokoleniowych i przestrzeganiu praw czowieka
w odniesieniu do osb starszych i niesamodzielnych;

dbao o dobry stan zdrowia i dobre samopoczucie osb starszych,

tworzenie korzystnych i sprzyjajcych warunkw ycia dla osb w kadym wieku

w nastpstwie zagwarantowania ochrony socjalnej i wsparcia materialnego, poprawie warunkw mieszkaniowych i wyposaenia mieszka, zapewnienia opieki dla osb
niesamodzielnych, ochrony przed naruszaniem praw osb starszych i przemoc
w stosunku do nich, promocji solidarnoci midzypokoleniowej i pozytywnego
wizerunku ludzi starych.

W wyniku podejmowanych dziaa w ramach polityki spoecznej wobec starszych osb

poprawie powinna ulec sytuacja osb starszych, oceniana nie tylko z perspektywy
11

zaspokojenia potrzeb materialnych, ale take i spoecznych, a take zwizanych ze statusem

spoecznym i pozycj seniorw w rodowisku. Jakkolwiek wikszo ze wskazanych dziaa
wymaga duszego okresu realizacji (std mowa o latach 20302035 jako docelowym
terminie ich wdroenia), konieczne jest ju obecnie opracowanie i uzyskanie spoecznej
akceptacji dla strategii dziaa na rzecz starzejcego si spoeczestwa i zapewnienie
rodkw finansowych i kadr niezbdnych do jej realizacji. Dotyczy to zwaszcza zapewnienia
dostpu do infrastruktury zwizanej ze wiadczeniami opiekuczymi oraz dziaaniami
integracyjnymi. Zwizane z tym inwestycje powinny zosta rozpoczte w najbliszym czasie.
W krtkim okresie, nie wykraczajcym poza najblisze pi lat, poza popularyzowaniem
krajowych i zagranicznych dobrych praktyk, naley opracowa szczegowy program
wynikajcych ze strategii dziaa, a w szczeglnoci sformuowa i wprowadzi w ycie
standardy wiadcze opiekuczych, rozbudowa ich system, ograniczy znacznie nierwnoci
w dostpie do nich, zwikszy skal zatrudnienia i szkolenia opiekunw osb
niesamodzielnych, nasili dziaania zmierzajce do lepszego przygotowania do staroci oraz
edukacji w zakresie spoeczestwa dla wszystkich grup wieku.

Opracowa: Piotr Bdowski

12

1. WPROWADZENIE

Nasilajcy si proces demograficznego starzenia si ludnoci stawia przed administracj

pastwow i samorzdow nowe zadania, zwizane ze sformuowaniem celw takiej
polityki, ktra bdzie sprzyjaa zaspokojeniu specyficznych potrzeb ludzi starszych, a jednoczenie nie dopuci do nieuprzywilejowania pozostaych kategorii ludnoci.
Polityka spoeczna wobec osb starszych, ktr mona zdefiniowa jako system dziaa,
skierowanych do osb w wieku poprodukcyjnym oraz ich rodzin, a majcych na celu
wszechstronn

kompensacj

malejcych

wiekiem

moliwoci

samodzielnego

zaspokojenia potrzeb oraz integracj z lokaln spoecznoci (Bdowski 2002). powinna

zatem zapewni zaspokojenie potrzeb seniorw nie tylko poprzez bezporednie wsparcie
udzielane osobom starszym, ale rwnie ich rodzinom1. Naley podkreli, e taka polityka
nie ma na celu zastpienia rodziny w sprawowaniu jej funkcji opiekuczych i ekonomicznych,
ale przede pomoc dla rodzin, udzielana z myl o tym, by rodziny byy nadal gotowe i byy
w stanie zapewni waciwe miejsce swoim najstarszym czonkom, godne warunki ycia oraz
moliwo partycypacji w yciu lokalnej spoecznoci.
Polityka wobec osb starych, czy te, jak si ostatnio to okrela, polityka senioralna stanowi
wic powinna system dodatkowego wsparcia dla jej adresatw. Biorc jednak pod uwag
postpujce kurczenie si rodziny, jej atomizacj i nasilajce si procesy migracyjne trzeba
okreli, jakie zadania wobec samotnych starszych osb powinny by jednak realizowane
z udziaem administracji publicznej. Naleaoby rwnie ustali, jak rol powinny odgrywa
podmioty samorzdowe, a jak organizacje pozarzdowe, wolontariat (zwaszcza samych
osb starszych) oraz rynek jako dostawca dbr i usug.
Przygotowany raport ma odpowiedzie na pytanie o ocen sytuacji osb starszych w Polsce.
Podstaw sformuowanych opinii s przede wszystkim wyniki zakoczonego w 2011 r.
badania pn. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia si
ludzi w Polsce (PolSenior).

W opracowaniu okrelenia ludzie starzy, osoby starsze i seniorzy s uywane zamiennie.

13

Uzyskane w trakcie badania wyniki zostay uzupenione o dodatkowe informacje,

pochodzce z innych bada i analizy materiaw zastanych. Koczce kad cz raportu
wnioski mog zosta potraktowane jako zbir najwaniejszych zagadnie wymagajcych
uwzgldnienia w ksztatujcej si polityce wobec osb starszych, ale take w polityce wobec
staroci jako fazy ycia oraz wobec samego procesu demograficznego starzenia si
spoeczestwa. Rekomendacje dotycz zagadnie wanych z punktu widzenia polityki
senioralnej, nie przesdzaj jednak o kolejnoci ich realizacji to jest zadaniem dla
politykw. Mona jednak uzna, e te z zalece, ktre maj na celu zmniejszenie ryzyka
postpujcego rozwarstwienia populacji seniorw tak pod wzgldem warunkw bytu (w tym
sytuacji dochodowej i warunkw mieszkaniowych), jak i pod wzgldem moliwoci ich
udziau w yciu spoecznym (chodzi tu zwaszcza o wsparcie dla osb niesamodzielnych) maj
szczeglne znaczenie nie tylko spoeczne, ale i polityczne.
Naley podkreli, e poza zakresem analizy pozostawiono jedn z waniejszych kwestii
dotyczcych osb na progu staroci, a mianowicie ich aktywno zawodow. Wynika to
z dwch przesanek po pierwsze, zagadnienie to jest przedmiotem licznych analiz,
publikacji i programw realizowanych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej oraz
Regionalne Orodki Polityki Spoecznej i Wojewdzkie Urzdy Pracy, a po drugie odnosi si
praktycznie tylko do pierwszych lat okresu staroci, tracc potem a znaczeniu, podczas gdy
zwiksza si waga innych kwestii, jak na przykad aktywno spoeczna czy korzystanie ze
wiadcze opiekuczych i tym problemom wiadomie powicono wicej uwagi w raporcie.
Raport w istocie dotyczy osb w wieku 65 lat i wicej, tote kwestia aktywnoci zawodowej
nie jest pierwszoplanowa.
Autorzy raportu wyraaj nadziej, e przedstawiony raport przyczyni si do weryfikacji
i doprecyzowania zaoe i celw polityki senioralnej w Polsce i stanie si asumptem do
publicznej debaty na temat miejsca polityki wobec ludzi starych w caym systemie polityki
spoecznej pastwa.

Piotr Bdowski

14

Zofia Szweda-Lewandowska

2. STARZENIE SI I STARO OGLNA CHARAKTERYSTYKA

2.1.

STARO I STARZENIE SI DEFINICJE

Pojcia staro i starzenie si mona rozwaa na dwa sposoby w aspekcie jednostkowym

oraz jako zjawiska dotyczce zbiorowoci tych jednostek, tj. spoeczestwa danego regionu,
kraju, czci wiata. W aspekcie jednostkowym staro jest zjawiskiem biologicznym
skadajcym si na cykl ycia ludzkiego (Zych 2004). Wedug Kirkwooda, starzenie si jest
procesem postpujcego upoledzenia funkcji yciowych organizmu oraz utrat zdolnoci
adaptacyjnych do zmian rodowiskowych wraz ze zwikszajcym si prawdopodobiestwem
zgonu (Kirkwood 1996). Na og nieuniknionym etapem procesu starzenia si jest stan
okrelany

jako

staro.

Starzenie

si,

zgodnie

przyjtym

literaturze

psychogerontologicznej okreleniem, oznacza pewien proces i ma charakter dynamiczny,

podczas gdy staro jako stan ma charakter statyczny (Porzych 2004).
Zgodnie z teori cyklu ycia D.J. Levinsona (1986), staro jest jedn z faz, ktra jednak nie
jest homogeniczna i moe by dzielona na kolejne okresy. Teoria cyklu ycia opisuje zmiany
psychiki, oraz zachowa zachodzce na kolejnych postpujcych wraz z wiekiem etapach
ycia jednostki. Pierwsza faza ycia to faza uczenia si, zdobywania dowiadcze (obejmuje
dziecistwo i okres modoci). Kolejna faza obejmuje doroso to okres implementacji
posiadanej wiedzy. Ostatnia faza staroci to faza regresu. Poszczeglne fazy mog
wystpi u rnych jednostek w rnym czasie i nie mona poda sztywnych granic wieku
koczcego lub zaczynajcego poszczeglne fazy cyklu ycia.
Psychologiczna koncepcja cyklu ycia stworzona przez E. Eriksona (2002) dzieli ycie
jednostki na osiem etapw. Ostatnim etapem jest pna doroso i zaczyna si w wieku 60
65 lat.

15

Naley zaznaczy, e podzia ostatniego etapu ycia czowieka ulega zmianie wraz z wyduaniem si ycia oraz popraw jego jakoci w zbiorowoci osb starszych. Obecnie w literaturze anglosaskiej stosuje si podzia staroci na trzy fazy:
modzi starzy (young old) osoby w wieku 60/6574 lata,
starzy starzy (old old) osoby w wieku 7584 lata,
najstarsi starzy (the oldest old) osoby w wieku 85 lat i wicej.
Modzi starzy to osoby najczciej jeszcze w peni sprawne, zarwno fizycznie, jak i psychicznie. Osoby zaliczane do kategorii starzy starzy to osoby wymagajce pomocy w wykonywaniu niektrych czynnoci dnia codziennego, takich jak zakupy, sprztanie, pranie
bielizny. Najstarsi starzy potrzebuj staej pomocy przy wykonywaniu wikszoci czynnoci,
osoby w tym wieku s potencjalnymi klientami instytucjonalnych form pomocy. W Polsce ze
wzgldu na krtsze rednie trwanie ycia ni w krajach zachodnioeuropejskich oraz gorszy
stan zdrowia osb starszych, wiek, od ktrego osoba wymaga pomocy opiekuna osoby
starszej lub pomocy oferowanej przez wyspecjalizowane instytucje (dps, ZOL itp.) w codziennej egzystencji, przyjmowany jest na poziomie 7580 lat.
Simone de Beauvoir (1996) nie postrzegaa staroci jako jednolitego okresu i wyrnia dwa
etapy ostatniej fazy ycia, przyjmujc za jedno z kryteriw wiek funkcjonalny, czyli
moliwoci psychofizyczne osoby starszej:
w pierwszej fazie osoby starsze s samodzielne funkcjonalnie i niesamodzielne
ekonomicznie (tzw. trzeci wiek),
w drugiej fazie osoby starsze s niesamodzielne, zarwno funkcjonalnie, jak i ekonomicznie (tzw. czwarty wiek).
W niniejszym raporcie jako granice IV wieku przyjto 80 lat.
Starzenie si jako zjawisko dotyczce spoeczestwa danego kraju polega na wzrocie udziau
w tej populacji osb starszych. Dla odrnienia od indywidualnego, nazywane jest
starzeniem demograficznym (Rosset 1967). Wzrost udziau seniorw obserwowany w ostatnim stuleciu jest konsekwencj kilku procesw, z ktrych najwaniejszymi s wyduanie si
trwania ycia ludzkiego oraz obnianie si dzietnoci, coraz czciej znacznie poniej poziomu
zapewniajcego zastpowalno pokole (Zaspa 2002).
Poziom zaawansowania staroci populacji najczciej jest oceniany na podstawie udziau
osb w starszym wieku. Wyraa si on w odsetkach i nazywa wspczynnikiem staroci; przy
16

czym, jak ju zaznaczono, za ludzi starszych uznaje si osoby, ktre przekroczyy prg 60 lub
65 lat. Udzia osb w IV wieku w strukturze demograficznej oblicza si w stosunku do oglnej
liczby ludnoci oraz w stosunku do liczby osb w wieku 60 lat. W dziedzinie nauk spoecznych
oblicza si take udzia osb w wieku emerytalnym w oglnej strukturze ludnoci (tj. udzia
osb w wieku poprodukcyjnym).
Do oceny procesu starzenia demograficznego wykorzystuje si take inne miary, takie jak np.
wskanik staroci (aging index), ktry jest definiowany jako liczba osb w wieku 65 lat
i wicej przypadajca na 100 modych poniej 15 lat (Kinsella 2002). W zalenoci od
przyjtej klasyfikacji ludnoci wedug wieku sposb obliczenia wskanika odpowiednio
zmienia si, np. indeks staroci mierzy si stosunkiem liczby seniorw (65 lat i wicej) do
cznej liczby modziey (019 lat). Inn modyfikacj indeksu staroci jest relacja odwrotna,
tzn. stosunek liczby dzieci do liczby seniorw. Poprzednie miary okrelay, ilu dziadkw
przypada na 100 wnukw, natomiast ta mwi, ile przypada wnukw na 100 dziadkw.
Koncepcja wskanika staroci jest interesujca z tego powodu, e te dwie grupy wieku
zmieniaj swoj liczebno w czasie i przestrzeni, podczas gdy frakcja ludnoci dorosej jest
raczej stabilna.
Zalecane jest take uywanie wskanika natenia okrelajcego stosunek liczby seniorw do
ludnoci dorosej. Taki wspczynnik jest raczej miar obcienia spoeczestwa ludmi
starymi (Radzikowska 1992). Z punktu widzenia zapotrzebowania na instytucjonaln pomoc
istotne znaczenie maj dwa wspczynniki okrelajce potencja opiekuczy, czyli
potencjalne moliwoci udzielenia wsparcia osobie starszej przez rodzin. Pierwszy to
wspczynnik wsparcia (support ratio), ktry jest obliczany w dwch wariantach jako:
wspczynnik potencjalnego wsparcia (potential support ratio), okrela stosunek osb
w wieku 1564 do liczby osb w wieku 65 lat i wicej,
wspczynnik wsparcia rodzicw (parent support ratio) liczba osb w wieku 85 lat
i wicej przypadajca na 100 osb w wieku 5064 lata.
Drugi to wspczynnik potencjau pielgnacyjnego. Jest to stosunek liczby kobiet w wieku
4564 lat (a wic osb potencjalnie najczciej udzielajcych pomocy i opiekujcych si
osobami starszych) do liczby osb w wieku 80 lat i wicej.

17

W zalenoci od udziau w strukturze ludnoci osb w wieku 60 lat i wicej, E. Rosset (1959)
skonstruowa skal zoon z czterech kategorii, okrelajc poziom zaawansowania
spoeczestwa w procesie starzenia si:
brak oznak staroci demograficznej, gdy udzia ludzi powyej 60 lat w oglnej liczbie
ludnoci wynosi poniej 8%,
wczesna faza przejciowa pomidzy stanem modoci i staroci demograficznej, gdy
udzia ludzi powyej 60 lat wynosi 810%,
pna faza przejciowa pomidzy stanem modoci i staroci demograficznej, gdy
udzia ludzi powyej 60 lat wynosi 1012%,
stan staroci demograficznej, gdy udzia ludzi powyej 60 lat stanowi 12% i wicej
(Rosset 1959).
Trzeba te umownie przyj grn granic wieku starczego, co byoby rwnoznaczne z ustaleniem granicy ludzkiej dugowiecznoci. Zgodnie z pogldami istniejcymi we wspczesnej
medycynie organizm ludzki mgby sprawnie funkcjonowa do 123 lat (WiniewskaRoszkowska 1967). Pomimo staego postpu w zakresie przeduania czasu trwania ycia,
redni czas ycia na wiecie zawiera si w granicach 4088 lat w zalenoci od miejsca
zamieszkania, higieny, odywiania i trybu ycia. Istniej jednak przypadki osigania, a nawet
przekraczania progu 120 lat ycia (Trafiaek 1998), jednak w zakresie badania
dugowiecznoci demografowie zachowuj daleko idc ostrono.

2.2.

STARZENIE SI LUDNOCI POLSKI NA TLE INNYCH KRAJW

Zmiany zachodzce w strukturze wieku ludnoci wiata od roku 1900 wraz z prognoz do
2050 ilustruje wykres 2.1. Proces starzenia si ludnoci jest zjawiskiem stosunkowo nowym.
Wystpi on po tzw. eksplozji demograficznej obserwowanej w wikszoci krajw w poowie
XX wieku. Genez tej eksplozji demograficznej demografowie wi gwnie z dwoma
czynnikami. Pierwszy to nagy wzrost liczby urodze po II wojnie wiatowej (Rosset 1978).
Pomimo tego, e do ustalenia si nowej struktury wieku potrzeba okoo 100 lat, wczesne
wysokie wspczynniki urodze, w krtkim okresie, spowodoway rozszerzenie podstawy
piramidy wieku, spowalniajc tym samym starzenie si ludnoci (Cielak 1992). Dorastanie
osb urodzonych po wojnie spowodowao szybkie podwyszenie si redniego wieku
18

ludnoci. W krajach wysoko rozwinitych gospodarczo stabilizacja struktury wieku potrwa

okoo 150 lat i w roku 2050 struktura wieku ludnoci wikszoci pastw powinna przyj
ksztat zbliony do prostokta.

Wykres 2.1. Struktura wieku ludnoci wiata w latach 19002050

1900

WIEK
85+

1990

8084
7579

2050

7074
6569
6064
5559
5054
4549
4044
3539
3034
2529
2024
1519
1014
59
04

400

300

200

100

MCZYNI (MILIONY)

100

200

300

400

KOBIETY (MILIONY)

rdo: S. J. Olshansky., B. A. Carnes., Ch. K. Cassel, wiat Nauki, nr 6 (22) 1993, s. 20.

Drugim czynnikiem wpywajcym na proces starzenia si ludnoci by spadek umieralnoci w

starszych grupach wieku, ktry mona byo po raz pierwszy zaobserwowa na szerok skal
pod koniec lat szedziesitych (Olshansky 1993). Bezporednio po eksplozji demograficznej
nastpi szybki spadek wspczynnika urodze. Tak wic wyduanie si redniego dalszego
trwania ycia, ktre naley uzna za jedno z najwikszych osigni dwudziestowiecznej
medycyny, poczone z gwatownym spadkiem liczby urodze w wikszoci krajw
rozwinitych, spowodowao znaczce zmiany w globalnej demografii. Ju obecnie maj one
duy wpyw na polityk. W cigu najbliszych dziesicioleci stan si one przyczyn wielu
problemw spoecznych, ekonomicznych i w zakresie polityki zdrowotnej2. Ich rozwizanie,
wedug wszelkich oznak, przekracza moliwoci krajw rozwijajcych si (Fukuyama 2004).

Coraz czciej problemy te traktuje si jak wyzwania, czyli spoeczestwa przygotowuj si na zmiany i
poszukuj rozwiza przyszych problemw.

19

Starzenie si populacji jest zjawiskiem powszechnie wystpujcym we wszystkich regionach

wiata. Jak wskazuj dane zamieszczone w tabeli 2.1, zjawisko to szczeglnie intensywne
wystpuje w krajach Europy i Ameryki Pnocnej.

Tabela 2.1. Udzia ludnoci w wieku 65 lat i wicej wedug prognozy rozwoju ludnoci w
latach 20002030 w rnych regionach wiata (w %)
Region

Europa

Ameryka Pnocna

Oceania

Azja

Ameryka aciska

Bliski Wschd i Afryka

Pnocna

Afryka Subsaharyjska

Rok

65 lat i wicej 75 lat i wicej 80 lat i wicej

2000

15,5

6,6

3,3

2015

18,7

8,8

5,2

2030

24,3

11,8

7,1

2000

12,6

6,0

3,3

2015

14,9

6,4

3,9

2030

20,3

9,4

5,4

2000

10,2

4,4

2,3

2015

12,4

5,2

3,1

2030

16,3

7,5

4,4

2000

6,0

1,9

0,8

2015

7,8

2,8

1,4

2030

12,0

4,6

2,2

2000

5,5

1,9

0,9

2015

7,5

2,8

1,5

2030

11,6

4,6

2,4

2000

4,3

1,4

0,6

2015

5,3

1,9

0,9

2030

8,1

2,8

1,3

2000

2,9

0,8

0,3

2015

3,2

1,0

0,4

2030

3,7

1,3

0,6

rdo: K. Kinsella, V.A. Velkoff, The Demographics of Aging, Aging Clin. Exp. Res. 2001, 14 s. 160.

20

Na wiecie najwikszy odsetek ludzi w wieku 65 lat i wicej ma Europa. Europa jest rwnie
regionem, ktry ma najwyszy odsetek subpopulacji w najbardziej zaawansowanej kategorii
wieku 80 lat i wicej (Szukalski 2004). W 2000 roku udzia subpopulacji w wieku 80 lat
i wicej by jednakowy w Europie i Ameryce Pnocnej. Przypuszczalnie przyczyn tej sytuacji
bya maa kohorta urodze w Europie podczas I wojny wiatowej (Kinsella 2002). Wedug
prognoz, w 2015 roku odsetek osb w wieku 80 lat i wicej znowu bdzie wyszy w Europie,
ze wzgldu na dusze trwanie ycia. W 2030 r. okoo 12% wszystkich Europejczykw
osignie wiek 75 lat i wicej, a 7% przekroczy wiek 80 lat. W roku 2000 wrd 25 krajw
wiata posiadajcych najwikszy odsetek ludzi w wieku 65 lat i wicej 24 kraje to kraje
europejskie (25 kraj to Japonia). Jednym z najstarszych demograficznie krajw staj si
Wochy. W 2000 roku przeszo 18% Wochw osigno wiek 65 lat i wicej. Poziom ten by
wyszy ni w Grecji (17,3%), Szwecji (17,3%), Japonii (17,0%), Hiszpanii (16,9%), Belgii
(16,8%), Niemczech (16,2%), Francji (16,0%).
Mediana wieku wzrasta we wszystkich krajach. W 2000 r. mediana wieku w krajach
rozwinitych wynosia 32 lata, natomiast wikszo krajw rozwijajcych si miaa median
poniej 25 lat. Jak wskazuj prognozy, podczas nastpnych dekad mediana bdzie rosa we
wszystkich krajach, chocia z rn szybkoci. Przewiduje si, e w 2030 r. najwysz
median wieku bd miay Wochy, z poow populacji w wieku 52 lata i wicej, a w roku
2060 najwysz median ponad 54 lata odnotuj Sowacja i Polska (Giannakouris 2008).
Po II wojnie wiatowej rozpocz si tzw. baby boom widoczny w grupach wieku od 0 do 4
lat. Nastpne modsze kohorty staj si sukcesywnie mniej liczne. Jeli wspczynnik
dzietnoci pozostanie na poziomie prognozowanym przez ONZ do 2030 roku, to piramida
zacznie si odwraca z przewag subpopulacji osb w starszych grupach wieku (starzenie si
populacji od wierzchoka piramidy wieku). Charakterystyczn cech procesu starzenia si
ludnoci jest postpujce starzenie si samej starszej populacji (Butler 2009). W wielu
krajach sdziwi seniorzy (ludzie w wieku 80 lat i wicej), s obecnie najszybciej rosnc
liczbowo grup w caej populacji. Badania prowadzone w Europie wskazuj, e od 1950 roku
w krajach uprzemysowionych obserwuje si z kadym dziesicioleciem podwajanie si liczby
osb wieku 100 i wicej.
Populacja Polski, podobnie jak wikszoci krajw Europy, charakteryzuje si postpujcym
procesem starzenia. Wykres 2.2 przedstawia ewolucj struktury ludnoci Polski wedug
21

wieku w latach 19502011. Lata 19501960 charakteryzoway si rosncym udziaem dzieci

(014 lat). By to wynik wysokiego poziomu urodze po wojnie, ktry utrzymywa si do roku
1955 i by przyczyn anomalii rozwoju demograficznego kraju w postaci nastpujcych po
sobie falowa czstoci urodze nazywanych wyami i niami demograficznymi
przejawiajcymi si w postaci tzw. echa wyu demograficznego trwajcego do trzeciego
pokolenia (Wierzchosawski 1999). Zwikszanie si odsetka osb po 60 roku ycia w najbliszych latach bdzie midzy innymi nastpstwem zwikszonej liczby osb urodzonych w
poowie lat pidziesitych XX wieku.

Wykres 2.2. Struktura ludnoci Polski w latach 19502011

rdo: opracowanie wasne na podstawie: Rocznik Demograficzny, Gwny Urzd Statystyczny, Warszawa 2008,
tab. 16, oraz baza danych demograficznych, GUS dostp 1.12.2012 r.

Ludno Polski podlegaa systematycznemu procesowi starzenia si, bowiem udzia osb
w wieku 60 lat i wicej stale wzrasta; od 8,4% w roku 1950 do 9,4% w roku 1960 3. Lata
19501960 byy wic okresem, w ktrym rozwj ludnoci Polski zachodzi w dwch
przeciwnych kierunkach. Z jednej strony w cigu 10 lat mia miejsce wzrost odsetka dzieci (014 lat) o okoo 13,8%. Z drugiej obserwowano wzrost udziau ludzi w wieku 60 lat i wicej z
8,2% w 1950 roku do 9,3% w 1960 roku. Oglnie biorc dokonywa si proces odmadzania
spoeczestwa u podstawy piramidy wieku oraz proces starzenia si na wierzchoku

Wikszo danych demograficznych z poowy XX w. nie uwzgldniaa jeszcze grupy wieku 65 i wicej lat.

22

piramidy. Proces odmadzania si ludnoci by efektem wystpienia po wojnie fazy

kompensacji i stanowi zjawisko przemijajce. Powojenny wy demograficzny osabi proces
starzenia si populacji, ale go nie zatrzyma. Od poowy XX wieku wzrost odsetka osb
w wieku 60 lat i wicej mia charakter trway. Proces ten nie przebiega jednak w sposb
cigy i by efektem zmian w liczbie urodze i zgonw, ktre miay odzwierciedlenie w strukturze ludnoci (wykres 2.3). Od roku 1955 rozpocz si spadek wspczynnikw urodze,
ktry ulega wahaniom pod wpywem czynnika kohortowego.
Spadek wspczynnikw urodze to jedna z gwnych determinant postpujcego procesu
starzenia si populacji Polski. Do roku 1969 mona mwi o silnym spadku wspczynnika
urodze. Pniej nastpia zmiana trendu w kierunku umiarkowanego wzrostu, ktry z pewnymi wahaniami trwa do 1985 r. Lata 1981 i 1982 charakteryzoway si wzrostem
wspczynnika urodze wyszym o okoo 6% w stosunku do oczekiwanego (Oklski 2004).
Tak wic w latach 80. ubiegego wieku nastpi niewielki wzrost odsetka dzieci. Od roku 1985
wspczynnik urodze w Polsce stale maleje, a od 1995 r. wystpi silny i systematyczny
spadek urodze trwajcy do 2005 r. Obecne podwyszanie si wspczynnika urodze jest
wynikiem zwikszonej liczby kobiet w dwch grupach wieku charakteryzujcych si
najwyszym nateniem urodze tj. 2024 oraz 2529. Rwnoczenie wspczynnik zgonw
w Polsce spada w latach 90. XX wieku i pocztku XXI wieku. W 2007 r. zanotowano wzrost
wspczynnika zgonw. Naley zaznaczy, e wraz z postpujcym procesem starzenia si
ludnoci Polski wspczynnik zgonw bdzie wzrasta.
Rwnoczenie ze spadkiem urodze wystpowa spadek odsetka dzieci, ktry w roku 2011
osign poziom 15,1%, podczas gdy udzia osb starszych (60 lat i wicej) w oglnej
strukturze ludnoci wynosi 19,8%. Wystpujcy spadek urodze spowodowa, e tempo
przyrostu ludnoci w latach 20002004 byo ujemne i wynosio od -0,02 do -0,04.
W kocu 2011 roku szacunkowa liczba ludnoci w Polsce wynosia 38 538 tys. osb i zgodnie
z prognozami sporzdzonymi przez GUS tendencja spadkowa w najbliszym wierwieczu
utrzyma si (GUS 2008).

23

Wykres 2.3. Wspczynniki zgonw i urodze w Polsce w latach 19502011

rdo: http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludnosc/ludnosc/index.htm, tab. 2, z dn. 1.12.2012 r.

Jedn z miar obrazujcych zmiany wzorca rozrodczoci jest wspczynnik dzietnoci (TFR 4).
W 2003 r. wspczynnik dzietnoci wynosi 1,22 i by najniszy od ponad 50 lat (wykres 2.4).
W roku 1950 wspczynnik dzietnoci wynosi 3,75. Populacja Polski znajdowaa si wtedy
w fazie kompensacji powojennych. Od koca lat 80. wspczynnik dzietnoci utrzymuje si
na poziomie niszym ni prosta zastpowalno pokole (2,07) i demografowie nie
przewiduj w najbliszych 30 latach zmiany tej tendencji. Oznacza to systematyczny spadek
liczby ludnoci (dodatkowym czynnikiem pogbiajcym ten proces jest ujemne saldo
migracji). Wzrost TRF do poziomu 1,38 w 2010 r. by wynikiem liczniejszych kohort echa
wyu demograficznego, ktre osigny wiek prokreacyjny. W 2011 roku wspczynnik
dzietnoci wynis ju tylko 1,31.

TFR total fertility rate.

24

Wykres 2.4. Wspczynnik dzietnoci w Polsce w latach 19502011

rdo: http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludnosc/ludnosc/index.htm tabl. 7 z dn. 1.12.2012 r.

Czynnikiem wpywajcym na zwikszenie udziau osb starszych w populacji danego kraju

jest nie tylko zmniejszenie wspczynnika dzietnoci, lecz rwnie wyduanie si redniego
trwania ycia (e0). rednie dalsze trwanie ycia mczyzny w wieku 60 lat wzroso w drugiej
poowie XX wieku i w pocztkach XXI wieku o 3,1 roku, a kobiety o 5,9 lat (wykres 2.5).

Wykres 2.5. rednie dalsze trwanie ycia osoby w wieku 60 lat w Polsce w latach 1950-2010

rdo: http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludnosc/trwanie_zycia/index.htm z dn. 1.12.2012 r.

25

Przedstawione dane dotyczce urodze, zgonw, trwania ycia oraz struktury ludnoci
pokazuj ewolucj procesu starzenia si populacji Polski. Najczciej, jak ju wspomniano,
uywanym miernikiem do opisu zaawansowania procesu starzenia si ludnoci jest odsetek
osb w wieku 60 lub 65 lat i wicej. W Polsce w 2011 r. udzia osb w tych grupach wieku
wynosi odpowiednio 19,8% oraz 13,6%. Przedstawione przez GUS projekcje demograficzne,
bez wzgldu na wariant, pokazuj, jak proces ten bdzie przebiega do 2035 roku.
Prognoza sporzdzona przez GUS w 2008 r. na podstawie wynikw spisu ludnoci z 2002 r.
zakada zwikszenie odsetka osb powyej 65 lat do 18,4% w roku 2020 i 23,8% w 2035 r.
(wykres 2.6). Pomidzy rokiem 2015 a 2020 udzia osb powyej 65 r.. bdzie rwny
udziaowi osb w wieku 017 lat. Udzia osb w wieku produkcyjnym w caej populacji
naszego kraju wyranie zacznie si zmniejsza po 2015 r., kiedy to wiek 65 lat osignie
populacja powojennego wyu demograficznego. Odsetek osb w wieku 60 lat i wicej
w ostatnim roku prognozy wyniesie 30%. Wraz z postpujcym procesem starzenia si
populacji Polski przewidywane jest nasilenie si procesu podwjnego starzenia si, czyli
wzrostu odsetka osb w najstarszej grupie wieku 75/80 lat i wicej. Odsetek ten zacznie
wzrasta dynamicznie okoo 2025 r., kiedy to wiek 75 lat i wicej bd osigay osoby
nalece do pokolenia powojennego wyu demograficznego.

Wykres 2.6. Prognozowany procentowy udzia grup wieku w populacji Polski

w latach 20072035
% udzia grup wieku w popuacji Polski

70
60
50

017
1859/64
60+
65+
75+

40
30
20
10
0
2007

2010

2015

2020

2025

2030

2035

rok

rdo: Rocznik demograficzny, Gwny Urzd Statystyczny, Warszawa 2008, tab. 55.

26

Zmiany w parametrach okrelajcych struktur ludnoci wedug wieku wskazuj na wejcie

Polski w stadium trwaej staroci demograficznej. W latach 19502011 udzia osb w wieku
75 lat i wicej wzrs z 1,6% do 6,5%, natomiast w 2035 roku, odsetek ten osignie warto
12,3%. Proces starzenia si populacji Polski, zgodnie z wynikami prognozy GUS, ulegnie
znacznemu przyspieszeniu w pierwszej poowie XXI wieku (tab. 2.2).
W 2005 r. najwikszy udzia osb w wieku 75 lat i wicej w subpopulacji zanotowano w
wojewdztwach dzkim, podlaskim, witokrzyskim. W 2020 roku ponad 7% udzia osb
najstarszych spodziewany jest w wojewdztwie: lubelskim, dzkim, mazowieckim, opolskim,
podlaskim, lskim oraz witokrzyskim. W ostatnim roku prognozy sporzdzonej przez GUS
ju w 10 wojewdztwach udzia osb w czwartym wieku przekroczy 11%.

Tabela 2.2. Liczba osb (w tys.) w wieku 75 lat i wicej w Polsce w roku 2005, 2020
i 2030 w poszczeglnych wojewdztwach i ich udzia (jako % ludnoci ogem)
Region
Polska
dolnolskie
kujawsko-pomorskie
lubelskie
lubuskie
dzkie
maopolskie
mazowieckie
opolskie
podkarpackie
podlaskie
pomorskie
lskie
witokrzyskie
warmisko-mazurskie
wielkopolskie
zachodniopomorskie

2005
Liczba
Udzia
1730,5
5,6
166,8
5,8
106,2
5,1
139,0
6,4
49,3
4,9
171,4
6,6
180,7
5,5
332,0
6,4
53,0
5,1
112,4
5,3
77,7
6,5
105,6
4,8
236,4
5,0
83,9
6,5
67,1
4,7
169,2
5,0
83,7
4,9

2020
Liczba
Udzia
2568,6
6,9
190,1
6,9
130,1
6,4
151,1
7,2
58,9
6,0
182,0
7,5
229,5
6,9
382,2
7,4
70,3
7,4
135,9
6,5
88,6
7,6
140,3
6,3
331,1
7,7
90,1
7,4
82,7
5,8
200,0
5,9
103,1
6,2

2030
Liczba
Udzia
4046,0
11,6
326,7
12,5
216,0
11,1
221,9
11,1
106,6
11,2
286,8
12,6
336,0
10,3
590,9
11,7
100,2
11,6
203,4
9,9
124,4
10,9
234,9
10,9
489,9
12,4
137,3
11,8
138,2
10,3
350,7
10,5
183,8
11,6

rdo: Obliczenia wasne na podstawie Prognozy ludnoci Polski do 2035 roku, GUS
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_prognoza_ludnosci_ogolem.xls dane dostpne w dniu
18.02.2009 r. oraz Prognozy ludnoci wedug wojewdztw
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_prognoza_ludnosci_wojew.xls dane dostpne w dniu
18.02.2009 r.

27

2.3.

SPOECZNE KONSEKWENCJE STARZENIA SI

Postpujcy proces starzenia populacji krajw rozwinitych stwarza nowe problemy

spoeczno-ekonomiczne. Naley podkreli wieloaspektowo i wielokierunkowo tych
zmian. Dzieje si tak na wszystkich paszczyznach analizy, zarwno mikro, mezo, jak i makro.
To powoduje zainteresowania badaniami nad rozwojem populacji osb dorosych i starzeniem si. Do poowy XX w. praktycznie nie prowadzono systematycznych bada nad wiekiem
rednim i podeszym, badania te nabray znaczenia w latach 70. i 80. XX w. Obecnie badania
nad starzeniem znajduj si w zakresie wszystkich dyscyplin nauk medycznych i spoecznych.
Powstaa stosunkowo moda dyscyplina naukowa gerontologia zajmujca si badaniem
procesu starzenia. Jest ona nauk interdyscyplinarn, czc demografi, socjologi,
psychologi, pedagogik, biologi, medycyn, itp., a jednym z jej gwnych przedmiotw
badania jest midzy innymi analiza nastpstw procesu starzenia si.
Wzrost udziau osb starszych ma wpyw praktycznie na wszystkie dziedziny ycia spoecznoekonomicznego, dlatego tak wane jest badanie tego zjawiska i szukanie nowych rozwiza
problemw osb w starszym wieku. W niniejszym punkcie omwione zostay konsekwencje
w skali makrospoecznej i makroekonomicznej.
Do gwnych problemw mona zaliczy:
1) zmniejszanie si potencjau opiekuczego rodziny;
2) zwikszanie si obcienia systemu emerytalnego ze wzgldu na konieczno
wypaty wikszej liczby wiadcze przez duszy okres;
3) zwikszanie si kosztw ochrony zdrowia;
4) zwikszanie si kosztw pomocy rodowiskowej;
5) zwikszanie si kosztw opieki instytucjonalnej, szczeglnie nakadw finansowych
na instytucjonalne formy pomocy osobom starszym.
Jednym z podstawowych problemw ekonomicznych, wynikajcym z niskiego wspczynnika
dzietnoci, jest zmniejszanie si zasobw siy roboczej, a w konsekwencji zmniejszenie
wpyww do budetu pastwa z tytuu podatkw. Zwikszenie si wspczynnika obcienia
demograficznego spowoduje w przyszoci wiksze obcienia fiskalne osb w wieku
produkcyjnym, poniewa wadze bd musiay zapewni odpowiedni poziom emerytur i rent
oraz opieki medycznej i spoecznej. Zmniejszanie si zasobw siy roboczej bdzie
28

skutkowao niedoborem pracownikw w niektrych branach. Z punktu widzenia opieki nad

osobami starszymi istotny jest niedobr wykwalifikowanych opiekunw osb starszych
i niepenosprawnych oraz lekarzy geriatrw.
W zakresie ochrony zdrowia niezbdne bdzie zwikszanie wraz z postpujcym procesem
starzenia populacji nakadw, zarwno na doran pomoc lekarsk, jak i na opiek
dugoterminow (long-term care). Poza zakresem opieki dugoterminowej niezbdne jest
rozwinicie sieci oddziaw opieki geriatrycznej i paliatywnej oraz sieci hospicjw. Wzronie
rwnie zapotrzebowanie na miejsca w placwkach opiekuczych tj. w zakadach
opiekuczo-leczniczych oraz pielgnacyjno-opiekuczych. Wedug szacunkw badaczy, aby
usugi medyczne pozostay na dotychczasowym poziomie, niezbdne jest ich relatywne
zwikszenie w cigu najbliszych dwch dekad o 13% (Szukalski 2006). Powinny wzrosn
rwnie wydatki na rehabilitacj oraz dziaania prewencyjne, majce na celu zmniejszenie
prawdopodobiestwa wystpienia niektrych schorze i niepenosprawnoci.
W obszarze pomocy spoecznej niezbdne jest stworzenie sieci pomocy rodowiskowej,
ktra bdzie odpowiedzi na lokalne zapotrzebowanie na pomoc udzielan w miejscu
zamieszkania osoby starszej. Niezbdne bdzie zwikszenie nakadw na tego typu pomoc.
Wzronie rwnie rola pracownikw socjalnych jako osb pozostajcych w bezporedniej
interakcji z seniorem i znajcych jego potrzeby.
W dziedzinie instytucjonalnej pomocy spoecznej potrzebna bdzie rozbudowa sieci domw
pomocy spoecznej. Zarwno domy dla osb w podeszym wieku, jak i domy dla osb
somatycznie chorych bd musiay przygotowa si na przyjcie wikszej liczby
mieszkacw. Ju obecnie w dps obserwuje si zwikszanie liczby mieszkacw w wieku 75
lat i wicej, a stan zdrowia osb w tej grupie wieku jest gorszy ni osb w wieku 6074 lata.
Przemiany spoeczne spowoduj konieczno poszerzenia oferty w zakresie domw pomocy
dla osb starszych. Wzrost zamonoci spoeczestwa bdzie skutkowa zwikszeniem
wymaga wobec standardu zamieszkiwania w dps.
Istotnym nastpstwem zwikszania si udziau osb starszych w nowoczesnych
spoeczestwach bdzie zmiana relacji midzypokoleniowych. Z jednej strony liczebny
wzrost subpopulacji osb starszych powoduje, e wzrasta znaczenia tej grupy jako wyborcw
oraz konsumentw (por. Bdowski 2006a). Rwnoczenie coraz czciej widoczna jest

29

dyskryminacja osb starszych na rnych paszczyznach ycia spoecznego, np. w zakresie

wykonywania pracy zawodowej czy usug medycznych.

2.4.

PODSTAWOWE CECHY ZBIOROWOCI OSB STARSZYCH

Osoby starsze, zarwno jako grupa spoeczna, jak i demograficzna, nie stanowi jednolitej,
homogenicznej zbiorowoci. W niniejszym punkcie przedstawione zostan podstawowe
cechy rnicujce zbiorowo osb starszych.
Subpopulacj osb starszych wyrniaj na tle innych grup spoecznych cztery podstawowe
cechy (Bdowski 2002):
1) feminizacja,
2) singularyzacja,
3) spadek dochodw,
4) pogorszenie stanu zdrowia.
Subpopulacja osb starszych charakteryzuje si rosncym wraz z wiekiem udziaem kobiet
(tabela 2.3). O ile wspczynnik feminizacji w grupie 6064 i 6569 lat wynosi w 2011 r.
odpowiednio 116 i 129, to po 80. roku ycia subpopulacja kobiet jest 2,3 razy liczniejsza ni
mczyzn (GUS 2007, 2012). Rny jest rwnie udzia kobiet w populacji wiejskiej i miejskiej. Chocia w obu zbiorowociach we wszystkich grupach wieku starszego wystpuje
liczebna przewaga kobiet, to na wsi wspczynniki feminizacji s nieznacznie nisze ni
w miecie. Wynika to ze struktury osb migrujcych w drugiej poowie XX wieku (czciej ze
wsi do miasta migroway kobiety).
Rnice

wieku

metrykalnym

wpywaj

na

prawdopodobiestwo

wystpienia

niepenosprawnoci czy niedonoci. Zrnicowanie stanu zdrowia wpywa na stopie

samodzielnoci osb starszych w zakresie wykonywania czynnoci niezbdnych w codziennej
egzystencji. W konsekwencji stan zdrowia determinuje rodzaj i form pomocy udzielanej
osobie starszej. Osoby w modszych grupach wieku starszego modzi starzy to osoby
stosunkowo zdrowe i niepotrzebujce asysty przy wykonywaniu prac domowych. Wraz
z postpujcym procesem starzenia si wzrasta zaleno seniorw od pomocy innych osb.
Seniorzy w wieku powyej 75 lat wymagaj praktycznie codziennie pomocy przy
wykonywaniu czynnoci zawizanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego. Zgodnie
30

z wynikami Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego w 2002 roku5, w subpopulacji osb w modszych grupach wieku starszego, 6064, 6569 lat odsetek osb
odczuwajcych niepenosprawno wynosi odpowiednio 34,7% oraz 35,8%. W kolejnych
grupach wieku 7074 i 7579 wzrs do 42% i 46,6%. Wrd osb powyej 80. lat odsetek
niepenosprawnych wynosi ponad 50%.

Tabela 2.3. Kobiety w subpopulacji osb w wieku 60 lat i wicej w 2011 r.

Wiek
Ogem
6064
6569
7074
7579
8084
85-89
90-94
95-99
100+

% ogu
ludnoci

Na 100
mczyzn

51,6
53,8
56,3
59,6
63,0
67,5
73,1
75,7
79,6
80,6

107
116
129
148
170
208
272
311
389
357

Miasta
% ogu
na 100
ludnoci mczyzn
52,5
111
55,1
123
57,0
133
60,3
152
63,1
171
67,2
205
73,2
273
76,2
321
81,0
426
81,0
425

Wie
% ogu
na 100
ludnoci mczyzn
50,1
101
51,1
105
54,9
122
58,4
140
62,8
169
67,9
211
73,0
270
74,7
295
78,2
340
80,0
400

rdo: Obliczenia wasne na podstawie: GUS, Narodowy Spis Powszechny Ludnoci i Mieszka 2011. Raport z
wynikw, Warszawa 2012, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_13164_PLK_HTML.htm dane dostpne w dniu
11.12.2012 r.

Przedstawione charakterystyki nie tylko rnicuj subpopulacj osb starszych, lecz rwnie
determinuj aktywno osb starszych oraz konieczno korzystania z pomocy spoecznej
oraz rodzaj tej pomocy.

2.5.

PODSUMOWANIE

Przedstawione w powyszym rozdziale dane obrazuj skal zjawiska, jakim jest proces
demograficznego starzenia si populacji Polski na tle wiata i innych krajw Europy. Chocia
populacja Polski nie naley do najstarszych wrd krajw rozwinitych, to jednak proces ten
jest na tyle zaawansowany, e pojawiaj si nowe wyzwania nie tylko np. w zakresie rynku

Dane dotyczce osb niepenosprawnych wedug grup wieku z Narodowego Spisu Powszechnego
przeprowadzonego w 2011 roku nie zostay jeszcze opracowane, dlatego te w opracowaniu wykorzystano
dane ze NSP z 2002 roku.

31

pracy, ubezpiecze spoecznych, lecz rwnie w zakresie organizacji opieki nad osobami
starszymi. Dodatkowym czynnikiem, ktry wpywa na ksztat systemu pomocy seniorom jest
niejednorodno populacji seniorw. Heterogeniczno wynika ze zrnicowanej sytuacji
zdrowotnej jednostek, rnego poziomu zamonoci, statusu rodzinnego, a wszystkie te
czynniki maj wpyw na konieczno korzystania z pomocy publicznej i wpywaj na rodzaj
wsparcia, ktre powinno by udzielone.

32

Piotr Bdowski

3. KONSEKWENCJE PROCESU DEMOGRAFICZNEGO STARZENIA SI

LUDNOCI JAKO ZADANIE DLA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ

Podstaw niniejszego raportu w znacznej mierze s wyniki interdyscyplinarnego badania pod

nazw Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia si ludzi
w Polsce, znanego ju pod nazw PolSenior. Badanie to jest nie tylko najnowszym rdem
informacji, ale ponadto zawiera wyniki reprezentatywne dla caej populacji ludnoci w wieku
65 i wicej lat ogem i wedug pci, poszczeglnych picioletnich grup wieku a do grupy 90
lat i wicej wcznie i dla makroregionw Polski6.
Problem demograficznego starzenia si spoeczestw, polegajcy na wzrocie odsetka ludzi
starych, jest przedmiotem uwagi nie tylko demografw, ale take politykw spoecznych
i politykw gospodarczych, a od pewnego czasu nabiera take znaczenia w kategoriach
czysto politycznych. Nie chodzi przy tym jedynie o konsekwencje tzw. siwienia elektoratu,
czyli wzrostu liczby osb starych wrd wyborcw, ale przede wszystkim o polityczne
nastpstwa decyzji dotyczcych alokacji rodkw i redystrybucji dochodw ze wzgldu na
konieczno zaspokojenia specyficznych dla wieku potrzeb seniorw.
Na potrzeby niniejszego opracowania jako ludzie starzy traktowane s wszystkie osoby, ktre
osigny 65. rok ycia. Przyjcie takiej granicy uzasadnione jest naukowo (Synak, 2002),
cho jeszcze niedawno wiekiem granicznym byo 60 lat. Obecnie wobec postpu medycyny
i dalszego wyduenia czasu trwania ycia ludzkiego, a take z uwagi na podnoszenie w coraz
wikszej liczbie pastw wieku emerytalnego powyej 65 lat naleaoby podj dyskusj nad
now definicj umownej granicy staroci. Przyjmowany najczciej w badaniach prg
staroci na poziomie 65 lat, mimo e coraz bardziej dyskusyjny ze wzgldu na obserwowan

Ta cz raportu powstaa na podstawie danych i sugestii zawartych w opracowaniu P. Bdowskiego

Starzenie si jako problem spoeczny. Perspektywy starzenia si ludnoci Polski do roku 2035:, [w:] Aspekty
medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia si ludzi w Polsce, red. M. Mossakowska, A.
Wicek, P. Bdowski, Termedia, Pozna 2012, s. 11 i nast. Sformuowane w rozdziale wnioski oparte zostay
dodatkowo na analizie dowiadcze dotyczcych procesw demograficznych w innych krajach Europy.

33

tendencj do podnoszenia granicy wieku emerytalnego ponad ten poziom, ma wszelako

jedn zalet: z uwagi na powszechno jego stosowania moliwe jest dokonywanie
porwna wynikw bada realizowanych w rnych krajach.
Staro jako zjawisko ma charakter nie tylko historyczny, gdy zmienia si w czasie, ale take
wielowymiarowy. Mwimy zatem o wieku kalendarzowym, biologicznym czy ekonomicznym
jako pomocnych w celu ustalenia granicy staroci, przy czym jej granice okrelane na
podstawie poszczeglnych kryteriw ksztatuj si na rnym poziomie. Podobnie proces
starzenia si definiowany jest odmiennie z punktu widzenia biologii, medycyny czy nauk
spoecznych. Z punktu widzenia potrzeb mniejszego raportu, za centralny przyjmuje si wiek
kalendarzowy jako wiek, bdcy podstawa nabycia rozmaitych uprawnie, zwizanych ze
wiadczeniami spoecznymi.

Demograficzne starzenie si ludnoci, wyraajce si we wzrocie odsetka ludzi starych

w spoeczestwie, jest jednym z procesw spoecznych koncentrujcych na sobie uwag
badaczy z wielu dziedzin, midzy innymi ekonomistw, specjalistw medycyny i zdrowia
publicznego, politykw spoecznych oraz socjologw. Demograficzne starzenie si ludnoci
Polski, przebiegajce podobnie jak w wikszoci spoeczestw europejskich, nie jest
procesem nieoczekiwanym. Tego rodzaju zmiany demografowie przewidywali ju przed
kilkoma dziesitkami lat, ale ich rozmiary okazay si wiksze, ni uprzednio zakadano.
Skada si na to kilka przyczyn, z ktrych w Polsce bodaj najwaniejsz jest skala procesw
migracyjnych. W nastpstwie poszukiwania przez modych ludzi zatrudnienia poza granicami
kraju dochodzi nie tylko do przyspieszenia tempa wzrostu odsetka ludzi starych w spoeczestwie, ale i do zwikszenia dysproporcji midzy poszczeglnymi regionami kraju. Szczeglnie
w sabiej rozwinitych gospodarczo regionach Polski tempo wzrostu odsetka ludzi starych
jest wysze ni ogem w kraju.
Przyczyny wzrostu odsetka osb starych w spoeczestwie s powszechnie znane
specjalistom. Nale do nich przede wszystkim wyduanie czasu trwania ludzkiego ycia oraz
spadek liczby urodze. Fakt, e yjemy coraz duej, pociga za sob wiele wanych
konsekwencji. O niektrych bdzie mowa w dalszej czci rozdziau, w tym miejscu warto
zwrci uwag na jedn, a mianowicie coraz wiksze wewntrzne zrnicowanie staroci.

34

Z okresem staroci w yciu czowieka wie si wiele negatywnych stereotypw, dotyczcych

gwnie zwizanej w wiekiem utraty samodzielnoci. Niektre aspekty ycia w tym okresie
(zwaszcza wymiar psychologiczny i biologiczny) nie s jeszcze dostatecznie poznane, co
wynika nie tylko ze stosunkowo pnego zainteresowania si przez badaczy tym etapem
ycia czowieka, ale take z faktu, e staro zwaszcza w wymiarze spoecznym naley do
tych faz cyklu ludzkiego ycia, ktre ulegaj najszybszym zmianom. Dopiero od niedawna
wyrnia si dwa etapy staroci jej pierwsz faz (III wiek, modych starych) przypadajca
na wiek 65 79 lat oraz rozpoczynajc si w 80. roku ycia pn staro (IV wiek, starych
starych), a ju w literaturze wskazuje si na potrzeb wyodrbnienia dugowiecznoci jako
kolejnego, trzeciego etapu staroci.
Sam fakt, e staro stanowi coraz duszy etap w yciu czowieka, sprawia, e zachodzce
w okresie jej trwania procesy staj si coraz bardziej interesujce dla badaczy. Jednoczenie
spoeczne i ekonomiczne skutki starzenia si spoeczestw w coraz wikszym stopniu
determinuj biec polityk kraju.

3.1.

OCZEKIWANE ZMIANY W STRUKTURZE DEMOGRAFICZNEJ POLSKI

DO ROKU 2035

Zmiany zachodzce w strukturze demograficznej polskiego spoeczestwa coraz czciej s

przedmiotem publicznej dyskusji, nadal jednak istnieje potrzeba pogbionej refleksji nad
oczekiwanym

przebiegiem

procesw

demograficznych

przyszoci.

Proces

demograficznego starzenia si ludnoci Polski bdzie bowiem przebiega ze znacznie wiksz

intensywnoci ni dotychczas. Przede wszystkim trzeba zwrci uwag na oczekiwany
wzrost odsetka osb w wieku 65 lat i wicej w Polsce oraz na proces tzw. podwjnego
starzenia si ludnoci, wyraajcy si szybszym ni w przypadku caej populacji osb w wieku
65 i wicej lat wzrostem odsetka osb w wieku 80 i wicej lat.

35

Jak pokazuj prognozy (GUS 2009), odsetek ludnoci w wieku 65 i wicej lat bdzie
systematycznie wzrasta7. W 2035 r. ma on wynie 23,2, przy czym w miastach bdzie si
ksztatowa na nieco wyszym poziomie (24,3) ni na wsi (21,7). Przez cay okres odsetek
starszej ludnoci mieszkajcej w miastach bdzie wyszy ni na wsi. Jeszcze bardziej
spektakularnie przebiega bd zmiany odsetka ludnoci w wieku 80 lat i wicej, ktry
w latach 20102035 zwikszy si ponad dwukrotnie z 3,0 do 7,2. W 2010 r. wynis on 3,4
w miastach i 3,6 na wsi. Oczekuje si, e do 2035 r. udzia osb w tej kategorii wieku w
miastach wzronie wicej ni dwa razy do 8,1%, a na wsi, gdzie proces demograficznego
starzenia si ludnoci zosta zapocztkowany wczeniej, osignie warto 5,8%.

Wykres 3.1. Odsetek ludnoci w wieku 65 i wicej lat w Polsce w latach 20102035

rdo: GUS 2009.

Jak mona dostrzec na wykresie 3.1, nastpowa bd znaczne zmiany odsetka ludnoci
Polski w wieku co najmniej 65 lat. Do 2035 r. naley oczekiwa dalszego zwikszenia si
rnicy midzy udziaem kobiet w tej grupie wieku (wzronie z 16,3% do 26,5%) i mczyzn
(wzrost z 12,5% do 19,7%). Po 2035 r. rnica ta ulegnie jednak pewnemu zmniejszeniu, co
czy si z systematycznym wyduaniem oczekiwanej dugoci ycia ludnoci Polski. Zakada
si bowiem, e proces ten bdzie przebiega szybciej w przypadku mczyzn (wykres 3.2).

Ocena rzeczywistych danych dotyczcych procesw demograficznych pokazuje, e w 2010 r. bd prognozy w

stosunku do danych faktycznych wynis 0,28% (GUS 2011a). Uzasadnia to posugiwanie si przygotowan
przez GUS w 2007 r. prognoz demograficzn.

36

Dziki temu nastpi zmniejszenie rnicy midzy wartociami przecitnego czasu trwania
ycia mczyzn w Polsce i w krajach zachodnioeuropejskich.

Wykres 3.2. Przecitne trwanie ycia w Polsce do 2035 r.

rdo: GUS 2009.

Jedn z konsekwencji wyduania si oczekiwanego czasu trwania ycia jest wzrost liczby
i odsetka osb w wieku 80 i wicej lat (wykres 3.3). Tempo wzrostu udziau tej kategorii
ludnoci utrzymywa si bdzie w analizowanym okresie, a szczeglnie w latach 20252035,
na relatywnie bardzo wysokim poziomie. Nieco wiksza bdzie dynamika wzrostu odsetka
mczyzn w tym wieku (w latach 20102035 zwikszy si z 2,2 do 5,0) ni kobiet
(odpowiednio 4,7 i 9,2), jednak odsetek kobiet w wieku 80 i wicej lat bdzie prawie
dwukrotnie wyszy ni mczyzn. W miastach odsetek ludnoci zaliczanej do tzw. IV wieku
osignie warto 8,1, podczas gdy na wsi zwikszy si tylko o poow, to jest do poziomu
5,8%. To przestrzenne zrnicowanie wynika z nasilonych w latach 50. i 60. procesw
migracyjnych ze wsi do miast (Rosset 1967). Migrujcy wwczas w wikszoci modzi ludzie
obecnie zwikszaj odsetek osb starych w miastach, podczas gdy na wsi odsetek starych
i najstarszych mieszkacw utrzymuje si na niszym poziomie.

37

Wykres 3.3. Odsetek ludnoci w wieku 80 i wicej lat w Polsce w latach 20102035

rdo: GUS 2009.

Jakkolwiek w poszczeglnych regionach Polski proces demograficznego starzenia si ludnoci

przebiega bdzie podobnie, mona wskaza pewne rnice dotyczce zwaszcza jego skali.
Zasadniczo s one konsekwencj zrnicowania wystpujcego ju dzisiaj. Nastpi zatem
jego pogbienie, i tak te regiony, ktre dzi charakteryzuj si relatywnie niszym odsetkiem
osb w wieku 65 i wicej lat, nadal bd si wyrniay mniejszym ni w pozostaych
regionach udziaem ludzi starszych. W regionie pnocno-zachodnim, w ktrym w 2010 r.
udzia osb w wieku 65 i wicej lat wynis 11,9%, a osb w wieku 80 i wicej lat osign
3,0%, wskaniki te wzrosn odpowiednio do 22,3% oraz 6,8%. Z kolei region wschodni, gdzie
proces demograficznego starzenia si ludnoci jest najbardziej zaawansowany, pozostanie
nadal demograficznie najstarszy. Odpowiednie odsetki wzrosn z 14,2 i 3,8 w 2010 r. do 24,3
oraz 7,3 w 2035 r. Tylko region poudniowo-zachodni bdzie si odznacza wyszym udziaem
osb w wieku 80 i wicej lat (7,6%). Wszdzie te naley si spodziewa szczeglnie
szybkiego tempa wzrostu odsetka najstarszej grupy ludnoci po 2025 r. (Bdowski 2012a).
Jak pokazuj wykresy, rok 2025 przyniesie pocztek procesu bardzo szybkiego wzrostu
udziau osb najstarszych w polskim spoeczestwie. Proces ten bdzie trwa przez wiele
kolejnych lat, a w rezultacie wzronie mediana wieku.
38

Oznacza to, e nadchodzi czas podejmowania strategicznych decyzji dotyczcych zakresu

podmiotowego i przedmiotowego polityki wobec ludzi starych8, sposobu jej finansowania
oraz ustalenia jej priorytetw.
Jednym z przejaww postpujcego starzenia si spoeczestwa jest podnoszenie si
wartoci mediany wieku. Jest to warto powyej i poniej ktrej znajduje si dokadnie
poowa spoeczestwa. W 2007 r. mediana wieku wynosia 37,3 roku, tymczasem w roku
2035 osignie ju poziom 47,9 roku (tab. 3.1). Jeli mediana wieku przekracza 35 lat,
demografowie zaliczaj spoeczestwo do bardzo starych demograficznie (GUS 2009).
Wedug prognozy demograficznej Eurostat, proces demograficznego starzenia si ludnoci
Europy bdzie przebiega po 2035 r. jeszcze szybciej. Jednym z jego nastpstw bdzie dalsze
podniesienie mediany wieku w Polsce. W 2060 r. ma ona przekroczy poziom 54 lat i bdzie,
poza Sowacj, najwysza w caej Unii Europejskiej (Giannakouris 2008).

Tabela 3.1. Mediana wieku ludnoci Polski w latach 20072035

Ogem

Mczyni

Rok

Kobiety

Ogem

2007

37,3

35,3

39,4

2020

41,4

39,8

43,2

2035

47,9

46,0

49,7

Miasta
2007

38,5

36,0

41,1

2020

42,4

40,5

44,4

2035

48,6

46,4

50,5

Wie
2007

35,5

34,2

36,8

2020

39,9

38,7

41,1

2035

46,9

45,5

46,3

rdo: GUS 2009.

W opracowaniu uywany bdzie znacznie czciej termin polityka (spoeczna) wobec ludzi starych, ni polityka
senioralna ze wzgldu na fakt, i w naukach spoecznych okrelenia staro czy ludzie starzy nie maj
pejoratywnego czy te wartociujcego wydwiku.

39

W Polsce naley wic oczekiwa dalszego demograficznego starzenia si ludnoci, a tempo

tego procesu bdzie nalee do najszybszych w Unii Europejskiej (Eurostat 2011). Wymaga
to ju dzi okrelenia najwaniejszych moliwych nastpstw tego procesu dla caego
spoeczestwa. Niewtpliwie, konieczne jest w tym celu uwzgldnienie najwaniejszych cech
spoecznych staroci.

3.2.

KONSEKWENCJE DEMOGRAFICZNEGO STARZENIA SI DLA WARUNKW

BYTU LUDNOCI I POLITYKI SPOECZNEJ

Wrd elementw warunkw bytu, na ktre starzenie si ludnoci i indywidualny proces

starzenia si wywieraj najwikszy wpyw, znajduj si oczywicie sytuacja dochodowa,
rodzinna i zdrowotna, jak rwnie sytuacja mieszkaniowa, poziom zaspokojenia potrzeb
owiatowych i dostpno wiadcze zdrowotnych (zwaszcza opiekuczych, jak te
pielgnacyjnych). Jakkolwiek lista nie jest kompletna, pozostae elementy warunkw bytu s
mniej istotne z punktu widzenia zada krajowej polityki spoecznej, odgrywaj natomiast
wiksz role w strukturze zada lokalnej polityki spoecznej. Wymienione elementy zostan
bardziej szczegowo omwione w dalszych czciach opracowania, w tym miejscu naley
jednak zwrci uwag na podstawowe tendencje zwizane ze zmianami tych elementw
w miar wzrostu odsetka ludzi starych w spoeczestwie.
W przypadku dochodw daje si zaobserwowa tendencja do pogarszania si sytuacji
zalenie od przechodzenia do coraz wyszych grup wieku. Wpywa na ni nie tylko sama
wysoko dochodu, ale take moliwo gospodarowania nim, czsto ograniczana w nastpstwie zwikszonych potrzeb zwizanych z korzystaniem z opieki i pielgnacji i wikszych
wydatkw na zakup lekarstw i rodkw opatrunkowych oraz higienicznych.
Sytuacja rodzinna ulega powanej jakociowej zmianie na skutek istotnego ograniczenia
zakresu kontaktw rodzinnych, sprowadzajcych si coraz czciej do kontaktw z dziemi
i wnukami. Coraz wyszy wiek nie pociga jednak za sob zmiany oceny kontaktw
rodzinnych. Mona jednak zauway, e kontakty te w kolejnych badaniach oceniane s
coraz lepiej (Synak 2002, Szatur-Jaworska 2012). Moe to jednak to pewnego stopnia

40

wynika z faktu, i seniorzy w miar starzenia si, coraz czciej korzystaj z pomocy
czonkw rodziny.
Trudno jest o jednoznaczn ocen sytuacji zdrowotnej osb starszych. Mona wprawdzie
sformuowa pogld, i jest ona na og zalena od wieku im wyszy wiek, tym czciej
pojawia si zjawisko wielochorobowoci, niszy jest poziom sprawnoci samoobsugowej
i gospodarskiej oraz zwiksza si uzalenienie od pomocy innych osb, ale samoocena stanu
zdrowia wykazuje korelacj take z innymi zmiennymi, jak pe czy wyksztacenie. Wiek jako
taki jest wyranie skorelowany z zapotrzebowaniem na pomoc ze strony innych osb i wiadczenia opiekucze.
Pozostae elementy warunkw bytu s wprawdzie silnie skorelowane z wiekiem, ale
dodatkowo mona zaobserwowa korelacj na przykad z miejscem zamieszkania. Jest to
szczeglnie istotne zwaszcza w przypadku oceny warunkw mieszkaniowych. Ludzie starzy
nie dysponuj na og rodkami finansowymi umoliwiajcymi im adaptacje mieszkania do
potrzeb wynikajcych z ograniczonej sprawnoci. W skrajnych przypadkach moe si to sta
przyczyn zamieszkania przez nich w placwce zakadowej, jak jest na przykad dom
pomocy spoecznej.
Ta sama uwaga dotyczy dostpu do wiadcze zdrowotnych, a w szczeglnoci do wiadcze
opiekuczych. Gdyby mona byo zapewni systematyczn i efektywn opiek nad osobami
niesamodzielnymi w ich miejscu zamieszkania, udaoby si zmniejszy zapotrzebowanie na
wiadczenia udzielane przez domy pomocy spoecznej.
Na lokalnych podmiotach polityki spoecznej spoczywa obowizek zapewnienia seniorom
dostpu

do

wiadcze

edukacyjnych

owiatowych.

Doskonaym

przykadem

zapotrzebowania na tego rodzaju dziaania jest zainteresowanie uniwersytetami trzeciego

wieku (RPO 2012). Na marginesie warto podkreli, e ich dziaalno ma bardzo due
znaczenie dla zwalczania i zapobiegania wykluczeniu spoecznemu.

Obok wpywu demograficznego starzenia si spoeczestw na sytuacj bytow coraz

liczniejszej grupy osb starszych zachodzce zmiany determinuj rozmaite obszary polityki
spoecznej. Jednoczenie na skutek zaawansowania procesu demograficznego starzenia si
ludnoci na znaczeniu zyskuj pewne dotychczas nie traktowane pierwszoplanowo obszary
polityki spoecznej. I tak wzrost odsetka i liczby osb starych w spoeczestwie sprawia, e
41

z wiksz ostroci ujawniaj si niektre cechy spoeczne staroci, jak przykadowo

feminizacja, singularyzacja i bdca jedna z przyczyn tzw. podwjnego starzenia si
dugowieczno9.
Inn konsekwencj demograficznego starzenia si spoeczestwa, cile powizan z feminizacj staroci, jest coraz czstsze samotne zamieszkiwanie osb starszych. Singularyzacja,
czyli pozostawanie w jednoosobowym gospodarstwie domowym, czsto traktowana jest
jako dobrowolny wybr, zwaszcza dokonywany przez osoby w wieku 2040 lat. W istocie
jednak coraz czciej staje si sytuacj przymusow, do ktrej dochodzi w nastpstwie
mierci wspmaonka. Wedug danych i prognoz GUS, znacznie czciej w jednoosobowych
gospodarstwach domowych pozostaj i pozostan kobiety (GUS 2009a). Te informacje
wskazuj na potrzeb zwrcenia szczeglnej uwagi na sytuacj zdrowotn i dochodow osb
mieszkajcych samotnie, zwaszcza kobiet.
Obie zasygnalizowane cechy staroci uzupenia kolejna, a mianowicie dugowieczno.
Demografowie i politycy spoeczni zwracaj przy tej okazji uwag na wspomniane wczeniej
podwjne starzenie si. Wzrastajcy odsetek osb w wieku 80 i wicej lat oraz coraz wiksza
liczba bezwzgldna osb nalecych do tej grupy wi si z koniecznoci zapewnienia
wsparcia najstarszym osobom i ich otoczeniu rodzinnemu, czciej ni w przypadku
pozostajcych w rodzinie tzw. modych starych, zaangaowanych w sprawowanie funkcji
opiekuczych wobec seniorw. Ponadto pojawiaj si nowe potrzeby zdrowotne, zwizane
nie tylko z postpujcym czsto ograniczeniem samodzielnoci, ale i z wielochorobowoci.
Konieczne staje si zapewnienie tej grupie osb dostpu do usug, ktrych opiekunowie
rodzinni lub nieformalni nie s w stanie udzieli, jak na przykad specjalistyczne usugi
opiekucze.
Jeli mowa o konsekwencjach starzenia si ludnoci, to konieczne jest uwzgldnienie co
najmniej trzech perspektyw tego procesu: makro oglnospoecznej i bdcej wyzwaniem
dla administracji pastwowej, mezo lokalnej, bdcej domen przede wszystkim samorzdu terytorialnego, a take organizacji pozarzdowych oraz mikro indywidualnej,
w ramach ktrej rozwizywanie problemw obliguje przede wszystkim samych seniorw
i ich rodziny.

Por. str. 29 i nast.

42

Dyskusji nad problemami spoecznymi i zdrowotnymi zwizanymi ze starzeniem si i staroci towarzyszy zazwyczaj dua liczba danych procentowych, obrazujcych skal zjawiska i
tempo procesu. Wydaje si jednak, e do wyobrani bardziej przemawiaj liczby
bezwzgldne. Jeli zatem przyj, e zgodnie z prognoz GUS w 2035 r. liczba osb w wieku
65 i wicej lat wyniesie 8358 tys., a w wieku co najmniej 80 lat 2574 tys., to wwczas lepiej
mona dostrzec, jak wielka jest skala wyzwa dla polityki spoecznej i polityki zdrowotnej
w Polsce. W celu uzyskania penego obrazu naleaoby uwzgldni przewidywan przez GUS
w 2030 r. liczb 2740 tys. jednoosobowych gospodarstw domowych prowadzonych przez
osoby w wieku 65 i wicej lat, a w tym 887 tys. gospodarstw, w ktrych pozostawa bd
samotnie osoby w wieku 80 i wicej lat.
Wzrost liczby osb starych to ogromne wyzwanie dla pastwa i spoeczestwa. Wie si
ono nie tylko z potencjalnymi zagroeniami, na co zwraca si uwag gwnie w kontekcie
finansw publicznych, ale i wieloma szansami, ktre trzeba naleycie wykorzysta. Kady
kolejny rocznik osigajcy granic staroci jest coraz lepiej wyksztacony. Z kadym rokiem
wydua si rwnie okres, jaki dzisiejsi seniorzy przeyli w nowych warunkach, opartych na
bardziej zdemokratyzowanych stosunkach spoecznych i zasadach gospodarki rynkowej.
Pastwo powinno stworzy ramy prawne i finansowe do zapewnienia godnych warunkw
egzystencji ludzi starych, naleytej opieki zdrowotnej nad nimi oraz do zapewnienia im
udziau w yciu spoecznym na miar potrzeb i moliwoci.
W lad za oglnymi zasadami prawnymi i finansowymi powinna i ich praktyczna realizacja.
Dowiadczenia wikszoci krajw pokazuj, e najskuteczniejsza okazuje si dziaalno na
rzecz seniorw realizowana na poziomie lokalnym. Na poziomie mezo skoncentrowane s
relatywnie najlepsze moliwoci wykorzystania kapitau spoecznego z myl o ludziach
starych oraz kapitau ludzkiego i spoecznego samych seniorw. Du rol odgrywa przy tym
stan infrastruktury komunalnej i spoecznej w miejscu zamieszkania osoby starszej.
Poziom mikro indywidualny jest w znacznej mierze zaleny od sytuacji rodzinnej i spoecznej seniora, jego stanu zdrowia, aktywnoci yciowej oraz stopnia akceptacji oraz
zrozumienia rodowiska lokalnego dla staroci i procesw z ni zwizanych. Decydujc rol
w ksztatowaniu postawy wobec staroci samych zainteresowanych i ich najbliszego
rodowiska odgrywaj takie czynniki, jak stan zdrowia i przebyte choroby, poziom
sprawnoci oraz sytuacja rodzinna, ekonomiczna i mieszkaniowa.
43

Ilociowe aspekty starzenia si spoeczestw s od dawna przedmiotem licznych analiz

i opracowa, one te spowodoway zainteresowanie tym coraz bardziej powszechnym we
wspczesnym spoeczestwie fenomenem. Stosunkowo rzadziej natomiast starzenie si
traktuje si jako proces wpywajcy na powstawanie rnego rodzaju innowacji w polityce
zdrowotnej, zatrudnienia, edukacyjnej, rodzinnej, kulturalnej czy organizacji czasu wolnego.
Staro niesie ze sob wiele nowych, dotychczas niedocenianych wartoci dla caego
spoeczestwa. Jako przykady mona wskaza przynajmniej cztery obszary, w ktrych
znaczenie starszego pokolenia wzrasta, a jednoczenie dezaktualizuj si dawne, niechtne
staroci stereotypy dotyczce nieodcznie towarzyszcej staroci zalenoci od innych osb.
Zmiany we wskazanych obszarach nastpuj ju od duszego czasu, ale nadal nie s
dostatecznie uwzgldniane w strukturze zada polityki spoecznej, a zwaszcza polityki
spoecznej wobec ludzi starych. Do obszarw, w ktrych rola i pozycja starszego pokolenia
ulegaj poprawie, mona zaliczy midzy innymi:

dostp do wiadcze zdrowotnych,

poziom wyksztacenia,

skal aktywnoci,

zakres konsumpcji.

Niezalenie od formuowanej przez opini publiczn oceny dostpnoci wiadcze

zdrowotnych, obiektywnie trzeba podkreli, i ulega ona poprawie. Dotyczy to nie tylko
wiadcze udzielanych przez lekarzy pierwszego kontaktu, ale take przez lekarzy
specjalistw oraz w placwkach szpitalnych czy sanatoryjnych. Wyszy poziom poczucia
bezpieczestwa starszych ludzi pod wzgldem zdrowotnym przekada si na jako ich
funkcjonowania w lokalnych spoecznociach, a take na ocen jakoci ich ycia (TobiaszAdamczyk i in. 2012).
Poziom wyksztacenia kolejnych rocznikw osb starych od dawna ulega systematycznej
poprawie (GUS 2011). Jest to naturaln konsekwencj podnoszenia poziomu wyksztacenia
w kraju w cigu ostatnich kilkudziesiciu lat, ale take nastpstwem realizacji celw polityki
owiatowej, sprzyjajcej doskonaleniu kwalifikacji zawodowych w okresie aktywnoci
zawodowej, a w ostatnich latach realizacji polityki ksztacenia przez cae ycie. W rezultacie
kolejne roczniki przekraczajce granic staroci charakteryzuj si coraz wyszym
przecitnym poziomem wyksztacenia. Cecha ta w wikszym stopniu dotyczy kobiet, bardziej
44

skonnych do podnoszenia kwalifikacji, podczas gdy w latach wczeniejszych pozycja

zawodowa mczyzn nie wymagaa na og dugiego okresu ksztacenia i poprawy lub zmiany
kwalifikacji zawodowych w trakcie pracy zawodowej. Ten wzrastajcy poziom wyksztacenia
znajduje odzwierciedlenie m.in. w zmieniajcym si stylu ycia starszego pokolenia, coraz
czciej nieograniczajcego zakresu swoich zainteresowa do spraw najbliszej rodziny.
Starsza generacja staje si coraz bardziej wiadoma swoich zada w zakresie dbaoci o zdrowie i zachowanie sprawnoci. Ponadto dzisiejsi seniorzy dziki wyszym dochodom w przeszoci oraz nieco wyszej realnej wartoci wiadcze spoecznych dysponuj dochodami
o wikszej sile nabywczej ni ich rwienicy przed laty.
Jednym z najwaniejszych nastpstw coraz wyszego poziomu wyksztacenia kolejnych
kohort ludzi starych jest wzrastajcy poziom ich aktywnoci. Mam na myli nie tyle
aktywno spoeczn dziaanie na rzecz lokalnej spoecznoci, o ktre w rodowisku ludzi
starych nadal stosunkowo trudno, ale przede wszystkim wiksz aktywno fizyczn, bardziej
aktywne uczestniczenie w yciu rodziny i wreszcie wiksz samodzielno ludzi starszego
pokolenia. Samodzielno ta wyraa si midzy innymi w rozwijaniu wasnych
zainteresowa, bardziej miaym demonstrowaniu swojej staroci rozumianej nie jako
schykowy, ostatni okres w yciu czowieka, ale przynajmniej w jej pocztkowym okresie
jako czas wolny od obowizkw zawodowych, ktry mona powici na realizacj wasnych
planw, bez cakowitego podporzdkowania ich potrzebom rodziny.
Wskazane wyej cechy s przyczynami, dla ktrych mona obecnie mwi o znacznie
rozszerzonym zakresie konsumpcji, jaki obserwuje si w gospodarstwach domowych ludzi
starych (Bdowski 2006a). Z jednej strony bowiem spoeczestwo udziela starszym osobom
coraz szerszego przyzwolenia na takie zachowania i tak konsumpcj, ktre przed laty
spotykay si na og z powszechn krytyk. Obecnie w gospodarstwach domowych
starszych osb systematycznie zwiksza si zakres konsumpcji na przykad usug
turystycznych oraz zakup i wykorzystywanie dbr trwaego uytku. Z drugiej natomiast
w nastpstwie wyduajcego si czasu trwania ycia, lepszej opieki zdrowotnej i wikszego
spoycia lekarstw zwiksza si zakres korzystania ze wiadcze lekarskich i spoycie lekw
(Wojszel 2009).
Wzrostowi liczby ludzi starych w spoeczestwie towarzyszy proces zmian w ich
zachowaniach i postawach, oznaczajcych swego rodzaju now jako. Cechy tej nowej
45

staroci s szczeglnie wyrane obecnie, kiedy na procesy demograficzne zwizane ze

zwikszaniem si udziau liczby ludzi starych w spoeczestwie nakadaj si bardzo szybko
postpujce przeksztacenia w gospodarce, yciu spoecznym, systemach wartoci oraz
w relacjach midzypokoleniowych. W Polsce, podobnie jak innych krajach naszej czci
kontynentu, procesy te i zwizane z nimi przemiany zostay jeszcze spotgowane przez
transformacj systemu gospodarczego oraz politycznego w latach 90. minionego wieku
(OECD 2010b).

3.3.

BADANIA NAD STARZENIEM SI I STAROCI W POLSCE

W cigu ostatnich 50 lat w Polsce, podobnie jak w wikszoci krajw Europy Zachodniej,
zrealizowano wiele bada dotyczcych zdrowotnych oraz spoecznych aspektw starzenia si
ludnoci (Bie 1996; Bdowski 2002, Wojszel 2009). Praktycznie jednak adne z nich nie
objo swoim zakresem zarwno aspektw medycznych, jak i spoecznych staroci. W badaniach o nachyleniu spoecznym kwestie zdrowotne byy z reguy sprowadzane do pyta
dotyczcych samooceny stanu zdrowia. Stosunkowo najbliej badania wielodyscyplinarnego,
w ktrym podjto by zarwno wtki dotyczce sytuacji spoecznej, jak i przedmiotowej
oceny stanu zdrowia respondentw, byo pierwsze oglnopolskie badanie gerontologiczne,
zrealizowane w latach 19661967 przez zesp Katedry Socjologii Pracy Szkoy Gwnej
Planowania i Statystyki w Warszawie (SGPiS, obecnie SGH) pod kierunkiem J. Piotrowskiego.
W ramach tego badania, ktre objo reprezentatywn prb 2714 osb, przeprowadzono
badanie lekarskie 200 respondentw (Piotrowski 1973). Generalnie badanie przedmiotowe
wykazao, e dokonana przez lekarzy ocena stanu zdrowia respondentw jest gorsza od
formuowanej przez uczestnikw samooceny stanu zdrowia (Czajka 1974).
Wspomniane badanie nie byo pierwszym, ktre dotyczyo warunkw ycia ludzi starych,
jednak stosunkowo niewiele bada przeprowadzono na oglnopolskiej reprezentatywnej
prbie badawczej. Kolejne badania oglnopolskie zawieray wprawdzie pytania o ocen
przez respondentw stanu ich zdrowia i poziomu sprawnoci, ale nie obejmoway bada
lekarskich. Tak byo w przypadku przeprowadzonych dwukrotnie przez GUS bada
warunkw ycia ludzi starych (GUS 1985, GUS 1990).
46

W 2000 r. Instytut Spraw Publicznych zrealizowa oglnopolskie badanie oparte na

reprezentatywnej prbie 1000 osb (Halik 2002). Wprawdzie badanie objo take
problematyk samooceny stanu zdrowia, a nawet dostpnoci wiadcze zdrowotnych
i lekarstw oraz kwesti organizacji opieki zdrowotnej nad ludmi starszymi, ale punktem
wyjcia do tych rozwaa bya subiektywna ocena respondentw. Jakkolwiek jest to pewnym
mankamentem tego i innych bada dotyczcych sytuacji ludzi starszych w Polsce, to trzeba
podkreli, e ograniczenie badania do przeprowadzenia wywiadw jest uzasadnione
wysokim kosztem realizacji interdyscyplinarnych projektw i moliwociami organizacyjnymi.
Te same przyczyny sprawiy, e w kolejnym oglnopolskim badaniu prowadzonym na
reprezentatywnej prbie take ograniczono si wycznie do badania ankietowego.
Zrealizowane przez zesp pod kierunkiem B. Synaka w 2000 r. na prbie liczcej 1821 osb
w wieku 65 i wicej lat badanie Polska staro (Synak 2002) charakteryzowao si jednak
innym wymiarem interdyscyplinarnoci: obok badania, ktrego wyniki byy reprezentatywne
dla caej populacji ludzi starych w Polsce, zrealizowane zostay badania pogbione w siedmiu rnicych si czynnikami etnicznymi i spoecznymi gminach o wysokim odsetku ludzi
starych w wojewdztwach opolskim, podlaskim, pomorskim i witokrzyskim.

3.4.

PODSUMOWANIE I REKOMENDACJE

Przeobraenia struktury spoecznej i demograficznej zwizane ze wzrostem udziau ludzi

starych w oglnej licznie ludnoci s procesami dugotrwaymi. Ich konsekwencje wykraczaj
daleko poza biece pwiecze i wymagaj odpowiedniego przygotowania spoeczestwa
oraz opracowania strategii uwzgldniajcej nie tylko spoeczne, ale take ekonomiczne
aspekty zachodzcych zmian.
W szczeglnoci konieczne jest:

podjcie dziaa o charakterze informacyjno-edukacyjnym, obrazujcych nie tylko

skal problemu, ale i zakres i wielowymiarowo jego konsekwencji. Niezbdne jest
przy tym przedstawianie starzenia si spoeczestwa jako obiektywnego procesu,
ktrego wyzwaniom trzeba sprosta, ale ktry nie moe by postrzegany jako
zagroenie dla gospodarki i spoeczestwa;
47

prowadzenie bada i monitoringu spoecznego, pozwalajcych na sformuowanie

diagnozy i jej ewentualne korygowanie ze wzgldu na inne procesy zachodzce
w spoeczestwie (np. ruchy migracyjne, tak wewntrzne, jak i zewntrzne),

podjcie spoecznej, oglnonarodowej debaty, ktrej efektem powinno by ustalenia,

jakiego rodzaju zadania wobec starzejcej si ludnoci obliguj pastwo i/lub
samorzd terytorialny, a jakie samych obywateli;

stworzenie katalogu zada realizowanych z myl o kolejnych rocznikach

wchodzcych w okres staroci i uwzgldnienie dwch zasadniczych kierunkw dziaa, adresowanych z jednej strony do osb niesamodzielnych i ich rodzin, a z drugiej
do osb aktywnych, z zamiarem podtrzymania ich aktywnoci i uatwienia integracji
wewntrz- i midzypokoleniowej;

wsparcie dla rodzin opiekujcych si osobami niesamodzielnymi;

rozbudowa infrastruktury leczniczej, opiekuczej, instytucjonalnych i pinstytucjonalnych placwek pomocy spoecznej, jak rwnie placwek sprzyjajcych
aktywizacji seniorw;

wspieranie inicjatyw oddolnych, jak np. UTW i organizacje wolontariacie (pomoc dla
samopomocy). Naley jednak podkreli, e w 2012 r. przyjty zosta Rzdowy
Program na rzecz Aktywnoci Spoecznej Osb Starszych na lata 2012-2013, ktrego
celem jest m.in. wspieranie inicjatyw oddolnych na rzecz aktywnoci spoecznej
seniorw, a jednym z priorytetw uatwianie integracji wewntrz- i midzypokoleniowej. Podobne zadania spenia rwnie Program Fundusz Inicjatyw
Obywatelskich;

okrelenie

strategii

finansowania

wzrastajcych

wydatkw

zwizanych

ze

wiadczeniami zdrowotnymi i pielgnacyjnymi oraz finansowaniem wiadcze

emerytalnych dla coraz liczniejszej grupy wiadczeniobiorcw, korzystajcych z tych
wiadcze przez coraz duszy okres.

48

Barbara Szatur-Jaworska

4. SYTUACJA RODZINNA I POTRZEBY OPIEKUCZE LUDZI STARYCH

W POLSCE 10

Rola rodziny, jako grupy, w ktrej czowiek zaspokaja swoje najwaniejsze potrzeby yciowe
jest niezwykle doniosa w caym cyklu ycia. Jednoczenie pozycja rodziny i formy
zaspokajania potrzeb osb do niej nalecych nie s takie same dla osb bdcych w rnych
fazach yciowego cyklu. Rodzina jest podstawowym miejscem yciowej aktywnoci dla
najmodszych (przed rozpoczciem nauki) i dla najstarszych (po zakoczeniu pracy
zawodowej). Rodzina jest te dla tych pokole najwaniejszym rdem wsparcia i opieki.
W niniejszym opracowaniu przedstawione zostan formy ycia rodzinnego ludzi starych oraz
ich potrzeby opiekucze, by na podstawie tej analizy wskaza na ograniczenia w zaspokajaniu tych potrzeb przez rodzin. W opracowaniu wykorzystane zostan dane
zgromadzone przez Gwny Urzd Statystyczny (wyniki Narodowego Spisu Powszechnego
Ludnoci i Mieszka 2012,

dane sprawozdawcze, wyniki badania sondaowego Stan

zdrowia ludnoci Polski w 2009 r.) oraz wyniki oglnopolskiego badania PolSenior
(reprezentatywne badanie sondaowe).

4.1.

STAN CYWILNY LUDZI STARYCH

Punktem wyjcia do opisu i oceny sytuacji rodzinnej ludzi starych w Polsce bdzie analiza
struktury tej populacji ze wzgldu na stan cywilny. Gwny Urzd Statystyczny gromadzi
dane na ten temat podczas narodowych spisw powszechnych ludnoci mieszka (NSP).
10

Opracowanie jest zaktualizowan wersj artykuu B.Szatur-Jaworskiej Sytuacja rodzinna i potrzeby

opiekucze ludzi starych w Polsce opublikowanego w: Studia BAS 2(30)2012.

49

Ostatnie szczegowe informacje pochodz z NSP przeprowadzonego w 2011 roku. Z danych

tych wynika, e 49% populacji w wieku 65 lat i wicej yo w zwizkach maeskich i 1% tej
grupy wieku y w zwizkach kohabitacyjnych byo to blisko 54 tys. kobiet i mczyzn (GUS
2012c). W Polsce, podobnie jak w innych krajach naszego krgu kulturowego, ludzie starzy
tworz take zwizki typu LAT (Living Apart Together)11. Nie s one oczywicie w aden
sposb rejestrowane i trudno je wychwyci w badaniach sondaowych, ale wydaje si, e
liczba starszych osb pozostajcych w takich zwizkach jest nieznaczna i raczej nie
przekracza liczby osb yjcych w kohabitacji .
Wyniki NSP 2011 (podobnie jak spis powszechny z 2002 roku) wskazuj ponadto, e
czynnikami zasadniczo rnicujcymi sytuacj rodzinn ludzi starych s pe i wiek. Po
pierwsze, starsze kobiety znacznie czciej ni mczyni nie maj yciowego partnera,
najczciej bdc wdowami. Po drugie, im starsza grupa wieku, tym wikszy odsetek osb
stanu wolnego. Na przykad, w grupie wieku 65-69 lat onaci stanowili 80,6% mczyzn,
a matki 52,9% kobiet. Natomiast w grupie wieku 85 lat i wicej onatych mczyzn byo
50,1%, za matek zaledwie 6,6% (tab. 4.1).

Tabela 4.1. Stan cywilny faktyczny osb w wieku 65 lat i wicej w 2011 r. (w %)

65-69
70-74
75-79
80-84
85 i
wicej

Kawalerowie onaci
4,5
80,6
3,7
78,7
2,8
74,5
2,3
65,8
1,8
Panny

65-69
70-74
75-79
80-84
85 i
wicej

4,4
3,6
3,4
3,8
4,2

MCZYNI
Partnerzy Wdowcy Rozwiedzeni
1,9
7,6
3,7
1,7
11,6
2,7
1,5
17,7
2,0
1,3
27,6
1,5

50,1

0,9

6,6

0,1

44,2
1,0
0,4
1,7
KOBIETY
Zamne Partnerki Wdowy Rozwiedzione Separowane Nieustalony
52,9
1,2
35,0
5,4
0,6
0,7
41,4
0,9
48,8
4,0
0,4
0,9
29,0
0,5
62,6
3,0
0,3
1,2
16,8
0,3
74,9
2,1
0,2
1,8
84,4

1,3

rdo: Rocznik Demograficzny 2012, GUS, tab. 16, s. 158; obliczenia wasne.

11

Separowani Nieustalony
0,6
1,0
0,6
1,0
0,5
1,1
0,4
1,1

LAT osoby tworzce stay zwizek, ale mieszkajce osobno.

50

0,1

3,2

Sytuacja rodzinna osb w starszym wieku zmienia si przede wszystkim pod wpywem
naturalnego wydarzenia, jakim jest mier maonka. Inne przyczyny rozwizania
maestwa wystpuj bardzo rzadko. Na przykad GUS podaje, e w 2011 r. rozwizanie
maestwa na skutek rozwodu nastpio zaledwie w przypadku 2698 mczyzn (4,2%
orzeczonych w tym roku rozwodw) i 1782 kobiet w wieku 60 lat i wicej (2,7% orzeczonych
w tym roku rozwodw). (GUS 2012c). Dane GUS na temat separacji ukazuj jako najstarsz
populacj w wieku 55 lat wicej. Wynika z nich, e w 2011 roku w tej grupie wieku o separacj wystpio 602 mczyzn (21% orzeczonych separacji) oraz 492 kobiety (17%
orzeczonych separacji)(GUS 2012c). Cho przytoczone tu dane nie s w peni porwnywalne,
wyranie dowodz, e wrd decydujcych si na separacj jest znacznie wicej osb
starszych i zbliajcych si do progu staroci ni wrd decydujcych si na rozwd.
Przypomnie przy tym naley, e w 2011 roku orzeczono w Polsce 23 razy wicej rozwodw
ni separacji. Niewiele osb starszych decyduje si na zmian stanu cywilnego poprzez
zawarcie zwizku maeskiego. W 2011 r. odnotowano nastpujc liczb nowoecw
w wieku 60 lat i wicej: 4361 mczyzn (1,4 tej grupy wieku) i 2382 kobiet (0,5) (GUS
2012c). W przewaajcej wikszoci byy to maestwa powtrne. Istotne rnice midzy
stanem cywilnym kobiet i mczyzn oraz midzy osobami starszymi bdcymi w rnym
wieku potwierdzaj wyniki badania PolSenior. Dane te przedstawiaj wykresy 4.1 i 4.2.

Wykres 4.1.
Stan cywilny kobiet w wieku 65 lat i wicej wedug grup wieku
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%

6,2%

1,8%

35,5%

47,0%
65,3%

55,9%

1,3%

2,1%

74,7%

0,5%

0,8%

87,8%

94,0%

47,4%
28,9%

18,7%

2,4%

3,8%

3,8%

5,3%

7,5%
4,2%

0,7%
4,5%

65-69 lat

70-74 lata

75-79 lat

80-84 lata

85-89 lat

90 lat i wicej

panna

zamna

wdowa

rozwiedziona lub separacja

rdo: PolSenior, baza danych; opracowanie B. Szatur-Jaworska.

51

Analiza danych dla picioletnich grup wieku wskazuje, e wrd kobiet wdowy zaczynaj
przewaa poczwszy od grupy wieku 75-79 lat, natomiast w przypadku mczyzn przewaga
wdowcw obserwowana jest dopiero w populacji 90-latkw i starszych.
Z projektu PolSenior wynika nie tylko rnica midzy struktur stanu cywilnego starszych
kobiet i mczyzn (widoczna bya take w badaniach GUS), ale take rnica pod wzgldem
dugoci trwania poszczeglnych faz ycia rodzinnego kobiet i mczyzn. Kobiety, obecnie
bdce w starszym wieku, wczeniej ni mczyni wstpoway w zwizek maeski i take
we wczeniejszym wieku zostaway wdowami lub rozwodziy si. Wynika std, e starsze
kobiety nie tylko rzadziej ni mczyni yj w zwizku maeskim, ale take duej ni
mczyni yj bez partnera po owdowieniu lub po rozwodzie bowiem przecitnie yj
duej, a w modszym wieku zostaj same. Jak wynika z bada PolSenior, wdowy z grupy
wieku 75 lat i wicej straciy ma przecitnie w wieku 66 lat, za mczyni nalecy do tej
grupy wieku owdowieli przecitnie w wieku 72 lat12. Jednoczenie, jeli uwzgldni dalsze
przecitne trwanie ycia osb, ktre doyy 75 lat dla kobiet to ponad 11 lat, a dla
mczyzn ponad 9 lat (dane dla 2009 roku) wwczas mona w przyblieniu przyj, e
przecitny okres wdowiestwa dla kobiety z omawianej grupy wieku wynosi okoo 20 lat, za
dla mczyzny okoo 12 lat.

Wykres 4.2
Stan cywilny mczyzn w wieku 65 lat i wicej wedug grup wieku
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%

3,8%
6,6%

2,2%
13,0%

2,7%
17,1%

2,2%
26,5%

0,9%

0,8%

41,5%
55,8%

83,9%

82,6%

78,5%

69,8%
56,8%
42,4%

5,7%

2,2%

1,7%

1,5%

0,9%

0,9%

65-69 lat

70-74 lata

75-79 lat

80-84 lata

85-89 lat

90 lat i wicej

kawaler

onaty

wdowiec

rozwiedziony lub separacja

rdo: PolSenior, baza danych; opracowanie B. Szatur-Jaworska.

12

Wartoci okrelone jako mediana wieku, w jakim owdowiay osoby majce podczas przeprowadzania bada
75 lat i wicej.

52

Wzrost, wraz z przechodzeniem do starszych grup wieku, odsetka osb stanu wolnego
skutkuje take zwikszaniem si udziau osb samotnie zamieszkujcych. Przyrost odsetka
samotnie mieszkajcych jest jednak znacznie mniejszy od wzrostu udziau w tej populacji
osb stanu wolnego. Ponadto, niezalenie od pci i grupy wieku, odsetek osb samotnie
zamieszkujcych jest mniejszy od odsetka osb stanu wolnego. Brak maonka nie zawsze
zatem skutkuje samotnym zamieszkiwaniem. Czciej samotnie mieszkaj starsze kobiety ni
starsi mczyni (wykres 4.3).

Wykres 4.3.
Udzia osb samotnie mieszkajcych i osb stanu wolnego wedug pci i wieku
90,0%

78,6%

80,0%
70,0%
60,0%

48,2%

50,0%
40,0%
20,0%

32,7%

27,5%

30,0%

26,2%

16,7%
9,9%

13,6%

10,0%
0,0%
mieszkajcy samotnie

stan wolny
mczyni 65-74 lata

mczyni 75 lat i wicej

kobiety 65-74 lata

kobiety 75 lat i wicej

rdo: PolSenior, baza danych; opracowanie B. Szatur-Jaworska.

4.2.

SKAD RODZIN MIESZKAJCYCH Z SENIORAMI

W badaniu PolSenior pytano o to, z kim w tym take, z jakimi czonkami rodziny
mieszkaj respondenci. Na podstawie odpowiedzi na to pytanie wyrniono 13 form ycia
rodzinnego. Przyjto zaoenie, e form ycia rodzinnego okrelaj dwa czynniki: wsplne
zamieszkiwanie oraz stopie pokrewiestwa z osobami, z ktrymi dzieli si mieszkanie. Do
form ycia rodzinnego zaliczono take samotne zamieszkiwanie uznajc, e jest to jedna z faz
ycia rodzinnego jednostki. Najczciej jest to faza ostatnia, ale bywa te tak, e nastpuje
po niej faza wsplnego zamieszkiwania samotnego seniora z modszym pokoleniem rodziny.
53

W populacji w wieku 65 lat i wicej najczciej (cznie 91,3%) wystpowao sze

nastpujcych form13:

osoby mieszkajce samotnie 22%;

maestwa 32,2%;

maestwa mieszkajce z dziemi14 8,5%;

rodziny zoone z osoby starszej i jej dzieci (respondent + dzieci) 8,6%;

maestwa mieszkajce z dziemi i wnukami 9,9%;

rodziny zoone z osoby starszej, jej dzieci i wnukw 10,1%.

Badanie potwierdzio wnioski wynikajce z analizy stanu cywilnego osb starszych.

Stwierdzono bowiem istotne rnice midzy formami ycia rodzinnego kobiet i mczyzn.
Biorc pod uwag sze ,wymienionych wyej, najwaniejszych form ycia rodzinnego osb
starszych zauwaamy, e kobiety najczciej mieszkay samotnie, nieco rzadziej z maonkiem lub jako osoby samotne z dziemi i wnukami. Z kolei mczyni przede wszystkim
yli w zwizkach maeskich, mieszkajc tylko z onami. Kilkakrotnie rzadziej ni kobiety
mieszkali z maonkami i dziemi lub z maonkami, dziemi i wnukami (wykres 4.4).
Na podstawie przedstawionej wyej klasyfikacji wyrni mona jedno-, dwu- i trzypokoleniowe formy ycia rodzinnego osb starszych. Formy jednopokoleniowe to zamieszkiwanie
samotne lub wycznie z maonkiem. Tak mieszkao 54,2% osb nalecych do populacji
w wieku 65 lat i wicej. Formy dwupokoleniowe to zamieszkiwanie maestwa lub
samotnej osoby starszej z osobami nalecymi do pokolenia ich dzieci (dzieci i ich maonkowie).Tak yo 17,1% badanych. Formy trzypokoleniowe to zamieszkiwanie osoby samotnej z dziemi i wnukami lub maestwa osb starszych z dziemi i wnukami. W rodzinach
trzypokoleniowych mieszkao 20% badanych.

13

Pozostae formy bardzo rzadko odnotowywane to: maestwo mieszkajce z wnukami, osoba starsza
mieszkajca z wnukami, osoba starsza mieszkajca z rodzicami, maestwo mieszkajce z rodzicami,
maestwo mieszkajce z dziemi i z rodzicami, osoba starsza mieszkajca z dziemi i z rodzicami, inne
konfiguracje.
14
W przypadku, gdy mowa o dzieciach i wnukach uwzgldnia si take maonkw/partnerw yciowych
dorosych dzieci i dorosych wnukw. W opisie stosowana jest liczba mnoga niezalenie od liczby dzieci i
wnukw.

54

Wykres 4.4.
Sze najwaniejszych form ycia rodzinnego osb w wieku
65 lat
i wicej wedug pci*

kobiety

mzczyni

29%

23%

11%

0%

6% 12%

47%

20%

7%

23%

13% 3% 15%

40%

mieszkajcy samotnie
maestwo i dzieci
maestwo , dzieci i wnuki

60%

11%

80%

100%

maestwo
osoba samotna i dzieci
osoba samotna, dzieci i wnuki

*100%=osoby w wieku 65+ nalece do wskazanych 6 form ycia rodzinnego

rdo: PolSenior, baza danych; opracowanie B. Szatur-Jaworska.

Jak pokazuje wykres 4.5, skad pokoleniowy rodzin, w jakich przebywali ludzie starsi by
niejednakowy w poszczeglnych grupach wieku. Wrd osb, ktre nie przekroczyy 80 roku
ycia przewaao zamieszkiwanie samotne lub tylko z maonkiem, co okrelone zostao
wczeniej jako jednopokoleniowa forma ycia rodzinnego. Forma jednopokoleniowa zazwyczaj oznacza dla kobiet samotne zamieszkiwanie, a dla mczyzn mieszkanie z on. W starszych grupach, wraz z podwyszaniem si wieku ronie znaczenie zamieszkiwania w formie
dwupokoleniowej (z dziemi), aczkolwiek blisko 1/3 90-latkw mieszkao samotnie lub tylko
z maonkiem.

Wykres 4.5.
Liczba zamieszkujcych wsplnie pokole w populacji 65+ wedug
wieku
100%

7%

6%

9%

13%

15%

22%

20%

80%

20%

19%

18%

20%

16%

60%

15%

15%

17%

20%

23%

33%

40%

58%

57%

20%

55%

49%

42%

31%

0%

65-69 lat

70-74 lata
jednopokoleniowe

75-79 lat

80-84 lata

dwupokoleniowe

rdo: PolSenior, baza danych; opracowanie B. Szatur-Jaworska.

55

85-89 lat

trzypokoleniowe

90 lat i wicej
inne

Formy ycia rodzinnego ludzi starych rnicuj si zalenie od miejsca zamieszkania.

W badaniach PolSenior stwierdzono, e im wiksza miejscowo, tym wikszy jest odsetek
osb w starszym wieku mieszkajcych samotnie. Relatywnie najmniej osb starszych
mieszka samotnie na wsi, a najwicej w duych miastach. Jednopokoleniowo (samotne
zamieszkiwanie lub tylko z maonkiem) jest typowo miejskim, a zwaszcza wielkomiejskim,
modelem rodzinnego funkcjonowania ludzi starych. Udzia rodzin dwupokoleniowych jest
podobny w rnych typach miejscowoci, natomiast rodziny trzypokoleniowe wyranie
czciej wystpuj na wsi ni w miastach, zwaszcza w duych orodkach miejskich. Pomimo
zasadniczych przemian cywilizacyjnych, w jakich uczestnicz i rodowiska wiejskie, i miejskie,
utrzymuj si tradycyjne rnice pomidzy modelami ycia rodzinnego osb starszych na wsi
i w miastach. Wykres 4.6 ilustruje rnice midzy struktur pokoleniow rodzin starszych
mieszkacw wsi i wielkich (ponad 500 tys. mieszkacw) miast.

Wykres 4.6.
Skad pokoleniowy wsplnie zamieszkujcych rodzin osb w wieku 65 lat i
wicej
na wsi (W) i w miastach powyej 500 tys. ludnoci (M)

75 lat i wicej W

35,9%

65-74 lata W

22,4%

40,7%

75 lat i wicej M

29,3%

19,0%

32,6%

64,7%

65-74 lata M

17,4%

71,6%
0%

10%

20%

30%

jednopokoleniowe

12,4%

40%

7,7%

5,4% 12,5%

15,4%
50%

60%

dwupokoleniowe

70%

80%

trzypokoleniowe

8,7% 4,3%
90%

100%

inne

rdo: PolSenior, baza danych; opracowanie B. Szatur-Jaworska

4.3.

POTRZEBY OPIEKUCZE LUDZI STARYCH W POLSCE

Wystpowanie potrzeb opiekuczych wie si z niesamodzielnoci. W pniejszych fazach

ycia niesamodzielno nie jest czym powszechnym i naturalnym, ale w fazie pnej
56

dojrzaoci, a zwaszcza sdziwej staroci, wystpuje coraz powszechniej na skutek

narastania niepenosprawnoci, nasilania si przewlekych schorze.
W badaniach spoecznych stosuje si rnorodne wskaniki potrzeb opiekuczych, ktre
podzieli mona na dwie podstawowe kategorie: wskaniki o charakterze subiektywnym (np.
deklaracje badanych dotyczce potrzeby korzystania z opieki innych osb i pomocy
w codziennych czynnociach) oraz wskaniki obiektywne (na podstawie empirycznych
wskanikw sprawnoci okrela si stopie niesamodzielnoci badanych osb).W niniejszym
opracowaniu

potrzeby opiekucze

bd

analizowane

na

podstawie

wskanikw

obiektywnych i subiektywnych, pochodzcych z bada stanu zdrowia ludnoci. Badania te

zostay przeprowadzone przez Gwny Urzd Statystyczny w 2009 roku, zgodnie z wytycznymi Eurostatu, jako Europejskie Ankietowe Badanie Zdrowia. Badania przeprowadzono
w gospodarstwach domowych i objto nimi osoby w wieku 15 lat i wicej (GUS 2011c).
Uzyskane dane dotycz zatem osb mieszkajcych w tzw. rodzinnych gospodarstwach
domowych i nie obejmuj mieszkacw placwek opiekuczych i innych zbiorowych
gospodarstw domowych. W dalszej czci artykuu wykorzystane zostan dane dla
najstarszych grup wieku, tzn. dla osb w wieku 70 lat i wicej.
W badaniu GUS zadawano pytania dotyczce poziomu sprawnoci narzdw zmysu i ruchu.
Wrd osb w wieku 70-79 lat co czwarta, za wrd osb w wieku 80 lat i wicej prawie
co trzecia osoba (30,7%), nie widziaa druku w gazecie lub widziaa go z du trudnoci.
6,2% osb w wieku 70-79 lat i 16,6% osb wieku 80 lat i wicej z du trudnoci lub wcale
nie syszao rozmowy prowadzonej midzy kilkoma osobami (tab. 4.2).

Tabela 4.2. Udzia osb o znacznie ograniczonej sprawnoci narzdw ruchu w grupie wieku
70 lat i wicej (w %)
Wyszczeglnienie

70-79 lat

80 lat i wicej

Przejcie 500 metrw

z du trudnoci

8,9

17,7

nie przejdzie

7,5

19,0

12,6

21,6

8,2

23,5

Wejcie i zejcie po schodach na 1 pitro

z du trudnoci
nie wejdzie/zejdzie

57

Schylenie si i uklknicie
z du trudnoci

15,7

25,4

nie wykona

12,3

25,8

z du trudnoci

12,1

16,7

nie wykona

19,4

41,1

z du trudnoci

3,5

9,6

nie wykona

1,5

4,0

Przeniesienie torby o wadze 5 kg na odlego 10 metrw

Chwytanie lub trzymanie w palcach drobnego przedmiotu

rdo: Stan zdrowia ludnoci Polski w 2009 r., GUS, Warszawa 2011, tabl. IV/22 s. 151, opracowanie wasne.

Wynika std, e problemy ze wzrokiem i suchem szczeglnie w najstarszych grupach wieku

mog by przyczyn niesamodzielnoci. W jeszcze wikszym stopniu samodzielnoci
zagraaj ograniczenia sprawnoci narzdw ruchu. W grupie wieku 80 lat i wicej 40% osb
nie byo w stanie przenie ciszej torby (nawet na niewielk odlego), co czwarta osoba
nie moga schyli si i uklkn oraz wej lub zej po schodach na wysoko jednego pitra;
co pita osoba nie potrafia przej samodzielnie 500 metrw (tab. 4.2).
Kolejnym, szeroko stosowanym, wskanikiem wystpowania potrzeb opiekuczych jest
zdolno badanego do samoobsugi. Chodzi o samodzielne wykonywanie czynnoci ycia
codziennego zwizanych z zaspokojeniem potrzeb fizjologicznych. Z bada GUS wynika, e
ludzie starzy maj najwiksze trudnoci z kpiel caego ciaa, z siadaniem na krzele,
kadzeniem si do ka i wstawaniem oraz z ubieraniem si i rozbieraniem (wykres 4.7).
Odsetek osb dowiadczajcych ogranicze w samoobsudze ronie wraz z wiekiem.
Najczciej wystpujcymi s ograniczenia rednie15. W 2009 roku dotyczyy one co czwartej
osoby w wieku 70-79 lat i co trzeciej w wieku 80 lat i wicej. Powane ograniczenia16
wystpoway najczciej wrd najstarszych dorosych dowiadczao ich 14,6% osb w wieku 80 lat i wicej (wykres 4.8). Trudnoci w samoobsudze czciej maj kobiety ni
mczyni. Wrd osb w wieku 70 lat i wicej 129 tys. miao lekkie ograniczenia w zakresie

15

Brak problemw z samodzielnym spoywaniem posikw, ale wystpowanie trudnoci z wykonywaniem

chocia jednej z wymienionych czynnoci: kadzenie si/wstawanie; ubranie si/rozebranie, korzystanie z WC.
16
Problemy z samodzielnym spoywaniem posikw oraz z wykonywaniem przynajmniej jeszcze jednej innej
badanej czynnoci.

58

samoobsugi, 923 tys. dowiadczao ogranicze rednich, a 301 tys. ogranicze powanych
(GUS 2011c).
Wykres 4.7.
Osoby w wieku 70 lat i wicej majce trudnoci z samoobsug (w %)
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0

46,3

44

39,8

26,4

25,7

25,6

21,1
14,6

12,3

spoywanie
posikw

kadzenie si i
wstawanie z ka
lub siadanie i
wstawanie z
krzesa

ubieranie si i
rozbieranie

70-79 lat

korzystanie z
ubikacji

umycie i wytarcie
caego ciaa

80 lat i wicej

rdo: Stan zdrowia ludnoci Polski w 2009 r., GUS, Warszawa 2011, tabl. IV/25, s. 157, opracowanie wasne.

Potencjalne potrzeby opiekucze w tej zbiorowoci oceni mona zatem na ponad 1,3 mln
osb, ktre w wietle obiektywnych wskanikw uzna mona za potrzebujce wikszego lub
mniejszego wsparcia w codziennym funkcjonowaniu. W caej badanej przez GUS populacji
(15 lat i wicej) trudnoci z samoobsug miao 2,6 mln osb, a wic poow z nich stanowili
ludzie starzy (70 lat i wicej). Referowane wyniki okazay si nieco gorsze od wynikw
badania Diagnoza Spoeczna 2009 (Diagnoza 2009).

Wykres 4.8.
Syntetyczny wskanik poziomu ogranicze w samoobsudze
w grupach wieku 40 lat i wicej (w %)
40
35
30
25
20
15
10
5
0

40-49 lat

50-59 lat

ograniczenia lekkie

60-69 lat
ograniczenia rednie

70-79 lat

80 lat i wicej

ograniczenia powane

rdo: Stan zdrowia ludnoci Polski w 2009 r., GUS, Warszawa 2011, tabl. IV/24, s. 155, opracowanie wasne.

59

Badacze GUS dyli do ustalenia, czy osoby majce ograniczenia w samoobsudze otrzymuj
pomoc. W grupie wieku 70-79 lat byo ponad 766 tys. osb o ograniczonej samodzielnoci,
spord nich 361 tys. (47%) nie miao pomocy. Wrd tych, ktrzy nie mieli pomocy,
deklaracj, i jest im potrzebna zoyy 132 tys. osb (37%). W kolei w grupie wieku 80 lat
i wicej ograniczenia w samoobsudze deklarowao 591,5 tys. osb, a 225 tys. spord nich
(38%) nie korzystao z pomocy. Tych, ktrzy nie otrzymywali pomocy, cho jej potrzebowali
byo 97,7 tys. osb, czyli 43% (tab. 4.3).

Tabela 4.3. Osoby w wieku 70 lat i wicej z ograniczeniami w samoobsudze (w tys.)

Wyszczeglnienie

70-79 lat

80 lat i wicej

Razem

ogem

766,6

591,5

1358,1

osoby majce pomoc

405,5

366,5

772,0

36,8

40,9

77,7

pomoc innej osoby

19,9

21,3

41,2

specjalne urzdzenia pomocnicze

15,1

10,9

26,0

specjalnie dostosowane mieszkanie

14,2

13,0

27,2

osoby niemajce pomocy

361,1

225,0

586,1

w tym:
potrzebujce pomocy

132,1

97,7

229,8

125,4

95,4

220,8

specjalne urzdzenia pomocnicze

8,9

8,0

16,9

specjalnie dostosowane mieszkanie

4,1

9,0

13,1

w tym:
oceniajce, e jest ona niewystarczajca
rodzaje pomocy, jakiej potrzebuj ci, dla ktrych jest
ona niewystarczajca

rodzaje pomocy, jakiej potrzebuj nieotrzymujcy jej

pomoc innej osoby

rdo: Stan zdrowia ludnoci Polski w 2009 r., GUS, Warszawa 2011, tabl. IV/26, s. 158-159, opracowanie
wasne.

Liczebno populacji w wieku 70 lat i wicej, ktra potrzebowaa pomocy, ale jej nie
otrzymywaa (okoo 230 tys. osb) lub otrzymywaa w niewystarczajcym stopniu (ok.
78 tys.) okreli mona na podstawie bada GUS na ponad 300 tys. Osoby te zgaszay
60

przede wszystkim potrzeb uzyskania pomocy ze strony innej osoby (ponad 260 tys.).
Znacznie rzadziej sygnalizowano niezaspokojone potrzeby zwizane z brakiem specjalnych
urzdze pomocniczych (ponad 40 tys.) oraz koniecznoci dostosowania mieszka (okoo 40
tys.). (tab. 4.3). Struktura form pomocy oczekiwanej ksztatuje si podobnie jak struktura
pomocy uzyskiwanej jest to przede wszystkim wsparcie ze strony innych osb.
Powysze dane pozwalaj na porwnanie liczebnoci populacji osb w wieku 70 lat i wicej
o ograniczonej samodzielnoci (potencja potrzeb opiekuczych na poziomie 1, 3 mln osb)
z liczb osb otrzymujcych pomoc i nieutrzymujcych jej, cho zgaszajcych tak potrzeb
(okoo 1 mln). Z tego porwnania wynika, e zastosowany do oceny potrzeb opiekuczych
wskanik subiektywny pokaza o ponad 20% mniejsz skal tych potrzeb ni wskanik
obiektywny. Wynika std, e nie kade obiektywne ograniczenie samodzielnoci wywouje
potrzeb uzyskania wsparcia. W badaniu potrzeb opiekuczych nie powinny by zatem
pomijane wskaniki subiektywne.
Potrzeby opiekucze mog wynika nie tylko z trudnoci z samoobsug , ale i z trudnoci
przy wykonywaniu czynnoci domowych. W 2009 roku prawie 5,2 mln osb dorosych (15 lat
i wicej) zgaszao ograniczenia w wykonywaniu czynnoci domowych z powodu problemw
zdrowotnych. By to wic prawie co pity dorosy Polak. Osoby z takimi ograniczeniami
stanowiy 60% populacji siedemdziesiciolatkw i prawie 85% osb w wieku 80 lat i wicej.
Powane ograniczenia odczuway czciej osoby starsze (wykres 4.9). Czciej byy to kobiety
ni mczyni. W grupie wieku 70-79 lat trudnoci w wykonywaniu czynnoci domowych
zgaszao 1445 tys. osb ( w tym 415,1 tys. powane ograniczenia17), za w grupie najstarszej
byy to 924,3 tys. osb (z tego 445 tys. powane ograniczenia) (GUS 2011c).
Najczciej osoby starsze miay trudnoci z cikimi pracami domowymi (np. ogle nie
wykonywaa ich poowa grupy wieku 80 lat i wicej), z zaatwianiem spraw finansowych
i administracyjnych (31% osb w wieku 80 lat i wicej nie mogo w ogle zajmowa si nimi)
oraz z robieniem zakupw co dziesity 70-latek i co czwarta osoba w najstarszej populacji
w ogle tego nie robia (tab. 4.4). Wikszo osb dowiadczajcych ogranicze w czynnociach domowych uzyskiwaa pomoc (82% grupy wieku 70-79 lat i 91% grupy wieku 80 lat
i wicej) przede wszystkim w formie wsparcia ze strony innych osb. W badaniach GUS nie
17

Do grupy osb z powanymi ograniczeniami GUS zaliczy te, ktre z powodu stanu zdrowia,
niepenosprawnoci lub podeszego wieku miay trudnoci z samodzielnym przygotowaniem posikw
(gotowaniem)lub stosowaniem/zaywaniem lekw.

61

pytano, kto pomaga osobom starszym. Majc jednak na uwadze saby poziom usug
domowych w Polsce oraz wyniki badania PolSenior, uzna mona, e bya to przede
wszystkim pomoc ze strony rodziny (RPO 2012).

Wykres 4.9.
Osoby w wieku 70-79 lat wedug moliwoci wykonywania czynnoci domowych

17,60%
38,60%

20,40%

23,40%

bez ogranicze

mae ograniczenia

rednie ograniczenia

due ograniczenia

rdo: Stan zdrowia ludnoci Polski w 2009 r., GUS, Warszawa 2011, tabl. IV/27, s. 161, opracowanie wasne.

Spord osb, ktre nie uzyskiway pomocy niemal poowa deklarowaa, e jest im ona
potrzebna. W populacji w wieku 70 lat i wicej takich osb byo 163,4 tys. Jeeli wzi
dodatkowo pod uwag 142,7 tys. osb otrzymujcych pomoc, ale uwaajcych j za niewystarczajc, mona uzna, e skala niezaspokojonych potrzeb opiekuczych zwizanych
z pomoc w prowadzeniu gospodarstwa domowego to ponad 300 tys. osb.18

Tabela 4.4. Osoby w wieku 70 lat i wicej majce due trudnoci z wykonywaniem czynnoci
domowych z uwagi na stan zdrowia lub wiek (jako odsetek danej grupy wieku i w tys.)
Wyszczeglnienie

70-79 lat (100%)

80 lat i wicej (100%) Razem ( tys.)

Z du trudnoci

65,2 (2,8%)

82,8 (7,6%)

148,0

Nie wykona

70,7 (3,0%)

93,4 (8,6%)

164,1

Przygotowanie posikw

Korzystanie z telefonu

18

Obliczenia wasne na podstawie: Stan zdrowia op.cit. tabl. IV/29, s. 164.

62

Z du trudnoci

50,8 (2,2%)

59,2 (5,4%)

110,0

Nie wykona

42,5 (1,8%)

94,9 (8,7%)

137,4

Z du trudnoci

151,0 (6,4%)

150,0 (13,8%)

301,0

Nie wykona

230,4 (9,8%)

294,1 (27,0%)

524,5

Z du trudnoci

30,1 (1,3%)

52,2 (4,8%)

82,3

Nie wykona

42,5 (1,8%)

56,3 (5,2%)

98,8

Z du trudnoci

109,3 (4,6%)

89,6 (8,2%)

198,9

Nie wykona

135,4 (5,8%)

198,3 (18,2%)

333,7

Z du trudnoci

330,1 (14,0%)

172,2 (15,8%)

502,3

Nie wykona

553,0 (23,5%)

534,2 (49,1%)

1087,2

Robienie zakupw

Stosowanie/ zaywanie lekw

Lekkie prace domowe

Cikie prace domowe

Zajmowanie si finansami i innymi sprawami administracyjnymi

Z du trudnoci

77,8 (3,3%)

71,2 (6,5%)

149,0

Nie wykona

253,1 (10,8%)

332,7(30,6%)

585,8

rdo: Stan zdrowia ludnoci Polski w 2009 r., GUS, Warszawa 2011, tabl. IV/28, s. 162-163, opracowanie
wasne.

4.4.

PODSUMOWANIE I REKOMENDACJE

Prowadzone w naszym kraju badania socjologiczne niezmiennie wskazuj na to, e rodzina

stanowi najwaniejsz, i zazwyczaj jedyn, grup wsparcia dla osb starszych, ktre
dowiadczaj ograniczenia samodzielnoci. Badania PolSenior potwierdziy te obserwacje
i zarazem wskazay na rnice w skadzie rodzinnego krgu wsparcia zalenie od wieku i pci
osoby starszej. Wraz z wiekiem badanych kurczy si potencja pomocowy maonkw
i rodzestwa, gdy w wyniku naturalnych procesw osb tych ubywa z krgu rodzinnego.
Kobiety o wiele czciej ni mczyni pozbawione s wsparcia ze strony maonka, gdy s
to najczciej wdowy, mog natomiast czciej ni mczyni liczy na wsparcie ze strony
63

dzieci i wnukw. Najblisza rodzina stanowi najwaniejsze rdo wsparcia dla seniorw tak
na wsi, jak i w miastach. Rnice midzy rodowiskiem wiejskim i miejskim, dostrzeone
w badaniu PolSenior polegaj gwnie na tym, e na wsi relatywnie czciej ni w miastach
potencjalnym rdem wsparcia s dzieci, w miastach za (szczeglnie w duych) czciej ni
na wsi rdem wsparcia jest rodzestwo. Z pewnoci wynika to z wikszego odsetka rodzin
wielopokoleniowych na wsi ni w miastach. Warto jednak zwrci uwag, e ta czstsza
wielopokoleniowo rodzin wiejskich nie skutkuje wikszym na wsi ni w miastach
oczekiwaniem pomocy ze strony wnukw. Badanie nie potwierdzio ponadto wynikajcej
z potocznej obserwacji hipotezy, i na wsi osoby starsze mog w wikszym stopniu ni
w miastach liczy na pomoc ssiedzk.
W proces opieki nad osobami starszymi o ograniczonej samodzielnoci zaangaowani s
zatem rni czonkowie rodziny, cho najwikszy ciar spoczywa na kobietach nalecych
do pokolenia tworzonego przez dojrzae dzieci osb sdziwych. Rodzinni opiekunowie (a
waciwie opiekunki) zajmuj si nie tylko osobami starszymi, z ktrymi dziel mieszkanie.
Otaczaj trosk take tych czonkw rodziny, ktrzy mieszkaj samotnie. Mimo to, ryzyko
niezaspokojenia potrzeb opiekuczych niewtpliwie w najwikszym stopniu dotyczy
samotnie mieszkajcych najstarszych osb. Przypomnijmy, e w grupie wieku 75 lat i wicej
samotnie mieszka co trzecia kobieta i 14% mczyzn. (wykres 3) Oczywicie nie wszystkie
osoby w tzw. czwartym wieku s niesamodzielne, ale czstotliwo wystpowania tego
problemu jest w tej populacji na tyle dua, e mona uzna zaawansowany wiek i bycie
kobiet za czynniki wyznaczajce grup podwyszonego ryzyka niesamodzielnoci i wzmoonego zapotrzebowania na usugi opiekucze. Tym bardziej, e z upywem lat maleje liczba
bliskich osb, na ktre stary czowiek moe liczy w przypadku powanych problemw
yciowych. W najstarszych grupach wieku jest te relatywnie wysoki odsetek osb, ktre nie
maj nikogo bliskiego, kto mgby dostarczy spoecznego wsparcia (3,2% w grupie wieku
70-79 lat oraz 2,5% w grupie wieku 80 lat i wicej). Z oblicze GUS wynika, e w 2009 roku
byo ponad 100 tys. osb w wieku 70 lat i wicej (w tym ponad 63 tys. w miastach i ponad 37
tys. na wsi), ktre nie miay nikogo bliskiego mogcego pomc w powanych kopotach (GUS
2011c).
Posiadanie bliskich, w tym rodziny, niewtpliwie uatwia zaspokajanie potrzeb opiekuczych.
Nie daje jednak penej gwarancji ich zaspokojenia. Wystarczy porwna pochodzce z bada
64

GUS liczby dotyczce populacji w wieku 70 lat i wicej: 100 tys. osb deklarujcych brak osb
bliskich mogcych by rdem wsparcia spoecznego; 300 tys. osb majcych trudnoci
w samoobsudze i nieotrzymujcych pomocy lub otrzymujcych j w niewystarczajcym
stopniu; ponad 300 tys. osb potrzebujcych wsparcia w prowadzeniu gospodarstwa
domowego, ktre nie otrzymuj go lub otrzymuj w niewystarczajcym stopniu. Pomimo
wysokiej jakoci stosunkw rodzinnych ludzi starych i wysokiego poziomu zadowolenia z nich
deklarowanego przez starsze pokolenie, polska rodzina nie jest w peni wydolna opiekuczo.
W penieniu tej funkcji wobec swoich seniorw rodziny potrzebuj zewntrznego wsparcia
na znacznie wiksz skal ni ma to miejsce obecnie.

Konieczne jest zatem podjcie dziaa, majcych na celu:

rozbudow systemu wiadcze opiekuczych udzielanych w miejscu zamieszkania

(poprawa dostpnoci, podniesienie jakoci tych wiadcze, poprawa poziomu
kontroli udzielania wiadcze opiekuczych, zapewnienie moliwoci korzystania
z nich w kadej gminie). By moe, przydatne w tym oka si prace nad projektem
ustawy o wiadczeniach opiekuczych, prowadzone w Parlamentarnym Zespole ds.
Ludzi Starszych (Augustyn 2010).

identyfikacj osb i rodzin wymagajcych wsparcia w sprawowaniu opieki nad

niesamodzielnymi osobami w gospodarstwie domowym. W tym celu konieczne
byoby wprowadzenie systemu wzajemnego informowania si pracownikw pomocy
spoecznej i ochrony zdrowia (tak placwek opieki rodowiskowej, jak i zakadowej) o
koniecznoci udzielania pomocy klientowi pomocy spoecznej lub pacjentowi. Takie
systemy, w postaci elektronicznego obiegu informacji dostpnego dla osb
upowanionych, funkcjonuj ju z powodzeniem w wielu krajach, np. w Szwecji.

zapewnienie wsparcia dla rodziny sprawujcej opiek nad osobami starszymi.

Wsparcie powinno obejmowa m.in. instrukta dla czonkw rodziny, pomoc w nieodpatnym lub czciowo odpatnym uzyskaniu sprztw pomocnych w sprawowaniu
opieki, moliwo czciowej pomocy w postaci osoby sprawujcej opiek w godzinach pracy opiekunw rodzinnych, dopaty do skadek na ubezpieczenie spoeczne,
dla osb ograniczajcych rozmiary zatrudnienia lub rezygnujcych z pracy w zwizku
z koniecznoci sprawowania opieki (jeli pastwo chce promowa rodzinny model
65

opieki, skadki powinny by obliczane od wysokoci wczeniej uzyskiwanego

wynagrodzenia), moliwo skorzystania opieki wytchnieniowej (do czterech tygodni
w cigu roku) i inne.

uatwienie sprawowania opieki przez wzmocnienie systemu opieki nad dzieckiem.

Obecnie wiele osb w kategorii wieku 50 do 60 lat zmuszonych jest do zapewniania
opieki starszym czonkom rodziny, i swoim wnukom. wiadcz o tym, m.in., wyniki
bada PolSenior, wskazujce na marginalne znaczenie pomocy oczekiwanej przez
ludzi starych od osb spoza rodziny. Take badania osb w wieku przedemerytalnym
dowodz dwoistoci zobowiza i wobec sdziwych rodzicw, i wobec wnukw.

rozbudow systemu opieki pinstytucjonalnej poprzez zwikszenie dostpnoci

placwek dziennego pobytu. Nie przesadzajc o formach. Tych placwek naley
podkreli, i opata za korzystanie z nich przez osoby niesamodzielnymi powinna by
tak skalkulowana, by zachcaa rodziny do korzystania z tych usug i godzenia pracy
zawodowej i ycia rodzinnego.

66

Piotr Bdowski

5. SYTUACJA MATERIALNA SENIORW

Warunki materialne s jednym z najwaniejszych elementw sytuacji yciowej czowieka 19.

Z tego powodu we wszystkich badaniach dotyczcych warunkw bytu podejmuje si
zagadnienie oceny moliwoci gospodarowania dochodami, ich wysokoci, jak te wyposaenia gospodarstwa domowego w sprzty i urzdzenia. Podobnie, jak w przypadku innych
grup ludnoci, take w przypadku ludzi starych szczeglne zainteresowanie budzi kwestia
moliwoci samodzielnego zaspokojenia potrzeb dziki osiganym dochodom. Podjta
problematyka zyskuje w odniesieniu do seniorw jeszcze jeden wymiar suy ocenie
polityki emerytalnej, a ujmujc to szerzej caej polityki dochodowej.
Na staro gwnym, a najczciej jedynym rdem dochodw staj si wiadczenia
emerytalne lub inne wiadczenia spoeczne. Rozpoczta w Polsce w 1999 r. i cigle jeszcze
niesfinalizowana reforma systemu emerytalnego jest nadal przedmiotem dyskusji, w ktrej
zwraca si uwag na wysoko wiadcze emerytalnych, dysproporcje midzy rozmiarami
przecitnych wiadcze wypacanych kobietom i mczyznom oraz na rnice w wysokoci
wiadcze

pochodzcych

administrowanego

przez

ZUS

systemu

ubezpiecze

pracowniczych a wiadczeniami dla rolnikw indywidualnych.

5.1.

DOCHODY I OCENA WARUNKW GOSPODAROWANIA NIMI

Badania sytuacji yciowej ludzi starych w Polsce, zarwno realizowane przed procesem
transformacji ustrojowej, jak i po roku 1990, powicay wiele uwagi zagadnieniu wysokoci

19

Niektre z elementw sytuacji materialnej seniorw zostay opisane w rozdz. 7.6 (str.119) ze wzgldu na ich
znaczenie dla okrelenia moliwoci uzyskania wsparcia w przypadku potrzeby pomocy ze strony innych osb.

67

dochodw oraz moliwoci gospodarowania nimi. Samo zestawienie wysokoci nominalnych

dochodw uzyskiwanych obecnie i przed laty nie ma dzi adnej wartoci porwnawczej, nie
tylko ze wzgldu na przeprowadzon w roku 1995 dewaluacj zotego, ale i ze wzgldu na
procesy inflacyjne, utrudniajce porwnanie siy nabywczej wiadczenia. W tej sytuacji
wiksze znaczenia ma porwnanie struktury dochodw oraz ocena rozkadu ich wysokoci
w populacji ludzi starych.
W pierwszym przypadku najwartociowszych informacji dostarczaj wyniki badania
budetw gospodarstw domowych. Niestety, na ich podstawie nie mona dokona
charakterystyki dochodw caej populacji ludzi starych, a jedynie tych osb, ktre pozostaj
w gospodarstwach domowych emerytw20. Zebrane przez GUS wyniki dla gospodarstw
emeryckich s reprezentatywne dla tej grupy. Naley jednak pamita, e w gospodarstwach
emerytw osoby w wieku 65 lat i wicej stanowiy tylko 46,6% (Budety 2011). W objtych
badaniem GUS gospodarstwach emeryckich zamieszkiwaa przecitnie dwie osoby. Poniewa
jednak w 43,8% gospodarstw domowych emerytw z badania PolSenior take mieszkay
inne, modsze osoby, mona potraktowa obie badane grupy jako porwnywalne.
Badanie budetw domowych przez GUS wykazao, e rednie przychody na jedn osob
w gospodarstwach domowych emerytw naleay do najwyszych w Polsce. Wyniosy one
w 2010 r. 1648,75 z i byy nisze tylko od rednich przychodw na osob w gospodarstwach
osb zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych (2125,69 z) i w gospodarstwach osb
pracujcych na wasny rachunek (1867,49 z). Wzgldnie pomylna w porwnaniu z innymi
grupami spoeczno-ekonomicznymi gospodarstw domowych sytuacja dochodowa gospodarstw emerytw nie oznacza jednak, e moe ona by traktowana jako dobra. Taka relacja
dochodw midzy poszczeglnymi typami gospodarstw domowych wskazuje tylko, e s one
wysze ni w niektrych innych typach gospodarstw. Ponadto zwraca uwag fakt, e wyszy
przecitnie poziom przychodw gospodarstw emeryckich ni osb pracujcych na stanowiskach robotniczych jest dostrzegalny dopiero w przypadku rodzin robotniczych, w skad
ktrych wchodz co najmniej trzy osoby. Porednio potwierdza to oczywisty fakt, e
wiadczenie emerytalne jest z reguy nisze ni wynagrodzenie pracownicze.

20

Gospodarstwa domowe emerytw to takie gospodarstwa, dla ktrych wycznym lub gwnym rdem
utrzymania s wiadczenia emerytalne.

68

Pe jest jednym z czynnikw determinujcych dochody osigane w okresie pracy

zawodowej, a w konsekwencji wpywa na wysoko pobieranej emerytury. W przypadku
kobiet emerytura jest nisza ni w przypadku mczyzn rednio o okoo 30%. Subpopulacja
osb starszych jest wyranie zrnicowana pod wzgldem uzyskiwanych dochodw. Ju
miejsce zamieszkania i zwizany z tym wykonywany zawd rnicuje poziom dochodw
seniorw. rednia emerytura wypacana przez KRUS wynosia w 2011 roku 845 z, a przez
ZUS 1783,06 z. Najczciej osoby starsze otrzymyway od 1200,01 z do 1600,00 z oraz od
2000,01 z do 2500,00 z21, ale ponad 4% emerytw dysponowao wiadczeniem
emerytalnym poniej 800 z (ZUS 2012). wiadczenia powyej 3500 z otrzymywao okoo
4,5% osb (tabela 5.1). Rnice w dochodach s przyczyn nierwnoci w dziedzinie
lecznictwa. Moliwo zakupu sprztu rehabilitacyjnego czy odpowiedniego wyposaenia
uatwiajcego codzienne funkcjonowanie osobie z problemami motorycznymi jest uzaleniona od moliwoci finansowych seniorw. Rwnie wzrastajcy (wraz z wiekiem) udzia
kosztw lekw jest dla osb otrzymujcych najnisze transfery z ZUS duym obcieniem.

Tabela 5.1. Rozkad wysoko wiadcze emerytalnych wpacanych przez ZUS w 2011 r.
Wysoko wiadcze (w z)
600,00 i mniej
600,01800,00
800,011000,00
1000,011200,00
1200,011400,00
1400,011600,00
1600,011800,00
1800,012000,00
2000,012500,00
2500,01-3000,00
3000,01-3500,00
3500,01 i wicej

Odsetek osb
0,4
4,1
7,3
11,0
13,9
13,7
11,6
9,2
13,8
6,3
4,2
4,5

rdo: Waniejsze informacje z zakresu ubezpiecze spoecznych 2011 r., ZUS, Departament Statystyki, dane
dostpne na stronie: http://www.zus.pl/files/dane2007.pdf, w dn. 1.12.2012 r., Warszawa 2012.

Na podstawie informacji o wysokoci dochodw nie mona wyciga ostatecznych wnioskw

na temat sytuacji finansowej gospodarstw domowych, poniewa nie uwzgldniaj one
21

Chocia formalnie dominanta znajduje si w przedziale 1200,01 do 1400,00 z, to ze wzgldu na niewielkie

rnice w odsetkach osb pobierajcych wiadczenia z przedziaw 1400,01-1600,00 z i 2000,01-2500,00 z
mona uzna, e szereg jest wielomodalny.

69

struktury i rozmiarw wydatkw przez nie czynionych. W przypadku gospodarstw

emeryckich, wydatki na zdrowie przede wszystkim na leczenie i lekarstwa stanowi
wiksz cz ich cznych wydatkw ni w przypadku gospodarstw osb utrzymujcych si z
pracy na stanowiskach robotniczych i nierobotniczych (odpowiednio: 9,1%, 3,8% oraz 5,2%).
Gospodarstwa emerytw i rencistw stanowi grupy, w ktrych wydatki na zdrowie zajmuj
po wydatkach na ywno i eksploatacj mieszkania trzeci pod wzgldem udziau
pozycj. Ich przecitna miesiczna wysoko w przeliczeniu na jedn osob w gospodarstwach emerytw (84,92 z) bya w 2010 r. ponad dwukrotnie wiksza ni w gospodarstwach pracowniczych (to jest w gospodarstwach osb zatrudnionych na stanowiskach
robotniczych i nierobotniczych cznie 37,22 z) oraz w gospodarstwach rolnikw (28,29 z)
i o 80% wysza ni w gospodarstwach osb pracujcych na wasny rachunek (47,12 z).
Wydatki te trzeba traktowa jako konieczne i nawet ewentualne prby zamiany lekarstw na
tasze nie zmieniaj w istotny sposb struktury wysokoci wydatkw wedug ich rodzaju.
W innych typach gospodarstw domowych, nawet tam, gdzie redni przychd miesicznie
w przeliczeniu na jedn osob ksztatowa si na niszym poziomie, swoboda w gospodarowaniu rodkami pozostawaa wiksza.
W badaniu Polska staro nie uwzgldniono wprawdzie wysokoci dochodu osiganego
przez respondentw i ogem w ich gospodarstwach domowych, ale ustalono rda
dochodu. Wyniki badania potwierdziy, e gwnym rdem utrzymania w staroci staj si
wiadczenia emerytalne, ktre wskazao 60,9% respondentw, w tym 57,0% - emerytur
z systemu pracowniczego, a pozostali z Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spoecznego
(Czekanowski 2002). Take kolejne wskazania dotyczyy wiadcze spoecznych jako
gwnego rda utrzymania (renta rodzinna 11,8% i renta inwalidzka 10,9%). Badanie
wykazao, e dla ponad 4/5 ludzi starych w Polsce wiadczenia spoeczne byy gwnym
rdem utrzymania, a korzystao z nich ogem 99,2% tej populacji.
Niezalenie od kwestii rde dochodw, centralnym zagadnieniem pozostaje moliwo
takiego gospodarowania nimi, by zaspokojone zostay wszystkie podstawowe i najwaniejsze
z punktu widzenia osoby starszej potrzeby. W badaniach empirycznych korzysta si z subiektywnej oceny moliwoci gospodarowania dochodami. W badaniu Polska staro 3%
respondentw uznao, e jest bardzo zadowolonych ze swej sytuacji materialnej, 24%

70

wyrazio zadowolenie, 32% nie byo zadowolonych, a 10% byo bardzo niezadowolonych. A
29% respondentw nie potrafio wyrazi jednoznacznej opinii.
W realizowanym w tym samym okresie badaniu Instytutu Spraw Publicznych 2%
respondentw uznao, e ich dochody wystarczaj na dostanie ycie; 11% badanych
stwierdzio, e osigane dochody umoliwiaj ycie bez specjalnych ogranicze; zdaniem
42% starych ludzi pozostajce w ich dyspozycji wystarczay na skromne ycie; dalszych 34%
uwaao, e ich dochody pozwalay tylko na bardzo skromne ycie, a w opinii a 11%
dochody nie wystarczay na ycie (Pczkowska 2002). W badaniu ISP zwrcono take uwag
na rnice w subiektywnym postrzeganiu sytuacji materialnej przez kobiety i mczyzn.
Okazao si bowiem, e kobiety czciej postrzegaj przez pryzmat dochodw swoj sytuacj
jako z lub bardzo z, podczas gdy mczyni relatywnie czciej oceniaj wysoko swoich
dochodw pozytywne (tab. 5.2).

Tabela 5.2. Respondenci badania ISP wedug oceny swoich dochodw i pci (w %)
Ocena dochodw
Wystarczaj na ycie bez szczeglnych
ogranicze
Wystarczaj na skromne ycie
Wystarczaj na bardzo skromne ycie
Nie wystarczaj na ycie

Mczyni
13,8

Kobiety
8,8

44,4
29,4
8,8

40,9
36,5
12,6

rdo: Pczkowska 2002: 34.

Na istnienie statystycznej zalenoci midzy ocen sytuacji materialnej a pci respondentw

wskazuje rwnie Czekanowski (2002). Podobnie Szatur-Jaworska (2000), prezentujc wyniki
bada oceny dochodw gospodarstwa domowego w stosunku do jego potrzeb
realizowanych w latach 19921997, podkrela wiksz czsto negatywnych ocen
formuowanych przez kobiety w wieku 60 i wicej lat.
Jednym ze spoecznych problemw staroci jest niski poziom dochodw, bdcy przyczyn,
zwaszcza w przypadku kobiet zwizanego z ni ubstwa (Wege aus der Frauenarmut 2004).
Jakkolwiek zagroenie ubstwem ludzi starych w Polsce w porwnaniu z innymi krajami
europejskim oceniane jest na niskim poziomie, to trzeba pamita o tym, e granica ubstwa

71

dochodowego w naszym kraju zostaa okrelona na wyjtkowo niskim poziomie 22. Do

informacji, zgodnie z ktr 7,3% osb w gospodarstwach gospodarstw domowych jest
zagroonych ubstwem, bowiem osiga dochody poniej ustawowej granicy ubstwa, naley
podchodzi z du ostronoci (Ubstwo w Polsce 2011). Ta uwaga jeszcze bardziej dotyczy
gospodarstw emeryckich. Zgodnie z informacj GUS, zaledwie 4,1% osb w tych
gospodarstwach jest zagroonych ubstwem.
Najnowsze dane GUS (2012a) pokazuj z kolei, e ubstwem dochodowym dotknitych jest
11,8% osb w wieku 65 i wicej lat, w tym 2,7% cierpi z powodu ubstwa dochodowego,
ubstwa warunkw ycia i braku rwnowagi budetowej w gospodarstwie domowym.
Naley spodziewa si, e ewentualne zagroenie dla stanu finansw publicznych moe
odbija si na kondycji finansowej gospodarstw emeryckich i utrzymujcych si ze wiadcze
spoecznych. Moe to prowadzi do zwikszenia skali ubstwa wrd osb starszych
w Polsce. Zapobieganie takiej sytuacji powinno sta si przedmiotem strategicznych dziaa
ze strony pastwa (RPO 2012).
Jak informuje Zakad Ubezpiecze Spoecznych (ZUS 2011), nadal utrzymuje si taka
struktura wiadcze emerytalnych, ktra wyraa si w duej liczbie wiadcze
odznaczajcych si ma wysokoci. W roku 2010 ponad poowa emerytur nie przekraczaa
wysokoci 1600 z miesicznie. Ta wysoko wiadczenia, stanowicego wwczas niewiele
ponad poow przecitnego wynagrodzenia, musiaa ogranicza seniorom moliwoci
samodzielnego zaspokojenia wielu potrzeb.

Jednym z podstawowych zagadnie pojawiajcych si w badaniu sytuacji i potrzeb ludzi

starych jest identyfikacja ich rde utrzymania. Jakkolwiek w caej wspczesnej Europie
wrd rde utrzymania seniorw dominuj wiadczenia emerytalne, to dodatkowe
dochody wpywaj na poziom zaspokojenia potrzeb. Fakt wystpowania innych rde
dochodw i ich struktura mog wskazywa na poziom bezpieczestwa socjalnego starszej
generacji w kadym kraju (Bdowski 2006b). W Polsce emerytura jest take najczciej
wymienianym przez respondentw rdem utrzymania. Wskazao na ni ogem ponad 85%
respondentw projektu PolSenior (tab. 5.3). W grupie osb otrzymujcych wiadczenie
22

Od 1 padziernika 2012 r. kwita uprawiajca do korzystania ze wiadcze pieninych z pomocy spoecznej

(ustawowa granica ubstwa) wynosi 542 z dla osoby samotnie gospodarujcej i 456 z dla kadej osoby w
pozostaych gospodarstwach domowych.

72

emerytalne przewaay osoby objte ubezpieczeniem w ramach systemu pracowniczego,

a wic w ZUS. Stanowiy one ogem 77,2% wszystkich uczestniczcych w badaniu
emerytw.
W przypadku osb, dla ktrych jednym ze rde utrzymania bya wykonywana przez nich
praca, daje si zaobserwowa silna zaleno statystyczna midzy faktem jej wykonywania
a miejscem zamieszkania. W miar przechodzenia do coraz wikszych miejscowoci zwiksza
si odsetek wykonujcych prac zarobkow. Jak wykazano na podstawie reprezentatywnej
prby w badaniu PolSenior, na wsi i najmniejszych miastach pracujce osoby w wieku 65 lat
i wicej stanowiy 2,2%, podczas gdy w najwikszych miastach 3,9% (miasta od 200 tys. do
500 tys. mieszkacw) i 5,7% (aglomeracje). Podobnie silna zaleno wystpuje w przypadku osb otrzymujcych doywocie lub inne wiadczenie za przekazanie gospodarstwa
rolnego. Wikszo z tej grupy respondentw zamieszkuje nadal na wsi lub w najmniejszych
miastach, podczas gdy w miastach liczcych ponad 200 tys. mieszkacw nie ma w ogle
takich osb. Analiza sytuacji na lokalnych rynkach pracy wskazuje, e w najwikszych
miastach osobom starszym najatwiej jest o zatrudnienie.

Tabela 5.3. Ludzie starsi w Polsce wedug rde utrzymania (w %)

Wyszczeglnienie praca

emerytura renta

Ogem
w tym:
Mczyni
Kobiety

3,2

85,8

12,8

pomoc
od
innych
osb
0,9

5,3
1,9

94,8
80,3

5,1
17,6

0,7
1,0

zasiek

doywocie inne

5,3

0,6

2,5

brak
wasnego
rda
utrzymania
1,0

4,3
5,8

0,5
0,7

1,9
2,9

0,4
1,4

rdo: baza danych badania PolSenior, opr. w.

W przypadku korelacji z wiekiem, silna zaleno statystyczna ujawnia si w dwch

przypadkach: im wysza grupa wieku, tym mniejszy udzia osb otrzymujcych wiadczenie
emerytalne, a tym wikszy udzia osb otrzymujcych zasiki. Spadek udziau emerytw
w kolejnych kohortach wieku mona wyjani postpujcym od lat 70. XX w. rozszerzaniem
zakresu podmiotowego ubezpieczenia spoecznego. W rezultacie na przykad osoby
wykonujce prace na wasny rachunek, prace nakadcz czy agencyjn zostay objte
wiadczeniami spoecznymi. Wzrost odsetka osb otrzymujcych zasiki w najwyszych
73

grupach wieku jest po czci konsekwencj tego procesu, a po czci wie si z pogorszeniem stanu zdrowia i sprawnoci oraz z wypacaniem tym osobom zasikw pomocy
spoecznej i zasikw pielgnacyjnych.
Pokazane w tabeli 5.4. rnice midzy wystpowaniem poszczeglnych rde dochodu
midzy mczyznami a kobietami s istotne statystycznie w przypadku utrzymywania si
z pracy, emerytury i renty i nieco mniej istotne w przypadku braku rde utrzymania.
Jak naleao oczekiwa, gwnym rdem utrzymania dla wikszoci spord 2961
respondentw, ktrzy takie rdo wskazali, bya emerytura pracownicza. Jak pokazano
w tabeli 5.4., wiadczenia spoeczne odgrywaj decydujc rol w zapewnieniu dochodw na
staro.

Tabela 5.4. Respondenci wedug pci i gwnego rda utrzymania (w %)

Wyszczeglnienie praca emerytura
Ogem

emerytura
rolnicza

renta doywocie zasiek pomoc brak Ogem

1,7

69,6

13,7

13,5

0,2

0,3

0,7

0,1

100,0

Mczyni

2,4

81,5

11,6

3,8

0,0

0,3

0,3

0,0

100,0

Kobiety

1,3

62,1

15,1

19,7

0,3

0,3

1,1

0,2

100,0

w tym:

rdo: baza danych badania PolSenior, opr. w.

Zwracaj uwag przy tym trzy zawarte w tabeli wielkoci. Po pierwsze, dla ponad 2/3
respondentw emerytura pracownicza jest gwnym rdem utrzymania. Naley
spodziewa si, e w przyszoci odsetek bdzie jeszcze wyszy, tote dyskusja nad
finansowaniem systemu zabezpieczenia emerytalnego nabiera szczeglnego znaczenia. Po
drugie, w przypadku ponad 1/3 kobiet gwnym rdem utrzymania s emerytury rolnicze
lub renty (GUS 2011). W 2010 r. wiadczenia emerytalne dla rolnikw indywidualnych
i innych osb ubezpieczonych w KRUS rednio stanowiy 56,8% przecitnej emerytury
pracowniczej. Przewaaj w nich, zgodnie z danymi ZUS, renty rodzinne, ktre przecitnie
stanowi 86,8% przecitnej emerytury (ZUS 2011). Wskazuje to porednio na wiksze
zagroenie kobiet ryzykiem ubstwa w staroci i zwizanym z tym brakiem zaspokojenia
podstawowych potrzeb w zakresie egzystencji i partycypacji w yciu lokalnej spoecznoci.

74

Konsekwencj wskazanej wyej zalenoci jest inna, take silna zaleno, a mianowicie
zaleno midzy pci a wysokoci osiganych dochodw. Ogem 4315 respondentw
wskazao przedzia, w ktrym lokowaa si czna wysoko ich dochodw, osignitych
w miesicu poprzedzajcym badanie. Wykres 5.1. pokazuje, jak zmienia si udzia kobiet
w miar przechodzenia co coraz wyszych grup dochodowych.

Wykres 5.1. Respondenci wedug pci i wysokoci dochodu w miesicu poprzedzajcym

badanie (w %)

rdo: baza danych badania PolSenior, opr. w.

Wyniki badania pokazuj jednoczenie, jak zalenie od pci koncentruj si dochody

respondentw. Dochody o cznej wysokoci do 1000 z osigao ogem niespena 1/3
mczyzn (31,1%) mczyzn oraz ponad poowa badanych kobiet (54,7%). Dochody o wysokoci przekraczajcej 2000 zotych osigao z kolei 16,6% mczyzn i zaledwie 3,2% kobiet. Te
informacje dobitnie potwierdzaj gorsz sytuacj dochodow kobiet, a w jej nastpstwie
wiksze wyzwania dla nich samych, ich otoczenia rodzinnego i polityki spoecznej.
Moliwoci i poziom zaspokojenia potrzeb gospodarstwa domowego zalene s od wysokoci dochodu, ktrym ono dysponuje. Respondenci udzielajcy na pytanie o moliwoci
gospodarowania swoimi dochodami, mieli do wyboru pi odpowiedzi:
a) Wystarcza na wszystko bez specjalnego oszczdzania;
b) yj (yjemy) oszczdnie i wystarcza na wszystko;
75

c) yj (yjemy) bardzo oszczdnie, aby odoy na powaniejsze zakupy;

d) Pienidzy wystarcza tylko na najtasze jedzenie i ubranie oraz
e) Pienidzy nie wystarcza nawet na najtasze jedzenie i ubranie.
Rozkad odpowiedzi na to pytanie przedstawiony zosta w tabeli 5.5. Wskazuje ona na
istnienie silnej zalenoci statystycznej midzy ocen moliwoci gospodarowania
dochodami a pci. Moliwoci zaspokojenia potrzeb przez starsze kobiety s o wiele bardziej
ograniczone i s take zalene od wielkoci miejsca zamieszkania. Na podstawie udzielonych
odpowiedzi mona ustali e odsetek osb starszych, ktre pozytywnie oceniaj swoj
sytuacj (zsumowane pierwsze dwie odpowiedzi) wynosi na wsi 63,7% i by o 9,4 punkta
procentowego niszy od takiego wskanika w grupie starszych mieszkacw miast liczcych
od ponad 200 do 500 tysicy i o 4,1 pkt. proc. niszy w porwnaniu z grup zamieszkujca
najwiksze miasta.

Tabela 5.5. Respondenci wedug oceny moliwoci gospodarowania dochodami i pci (w %)

yj (yjemy)
yj
bardzo
Wystarcza na (yjemy)
oszczdnie,
wszystko bez oszczdnie
aby odoy
specjalnego i wystarcza
na
oszczdzania na
powaniejsze
wszystko
zakupy
Ogem
13,4
Mczyni 17,5
Kobiety
10,8

51,4
53,1
50,4

22,1
19,0
24,0

Pienidzy
wystarcza
Pienidzy
tylko na
wystarcza
najtasze
tylko na
jedzenie,
najtasze
nie
jedzenie i
wystarcza
ubranie
na
ubranie
8,1
3,8
6,9
2,8
8,9
4,4

Pienidzy
nie
wystarcza
nawet na Ogem
najtasze
jedzenie i
ubranie
1,2
0,7
1,5

100,0
100,0
100,0

rdo: baza danych badania PolSenior, opr. w.

Wydaje si, e odsetek respondentw wyraajcych pozytywne oceny wasnej sytuacji

dochodowej jest wyszy ni naleao oczekiwa. Ogem bowiem prawie 2/3 badanych
twierdzi, e mog sobie przy oszczdnym gospodarowaniu rodkami, zaspokoi swoje
potrzeby. Wydaje si jednak, e w tym przypadku zachodzi proces wiadomego ograniczania
potrzeb do tych, ktrych zaspokojenie seniorzy uznaj za realne przy posiadanych
moliwociach finansowych. Inne, by moe take wane potrzeby, nie s identyfikowane
i nie staj si przedmiotem zabiegw w celu ich zaspokojenia. Wykres 5.2 prezentuje rozkad
odpowiedzi na pytanie o ocen moliwoci gospodarowania dochodem zalenie od liczby
76

osb w gospodarstwie domowym. Jak mona dostrzec, odsetek odpowiedzi pozytywnych

jest najniszy w przypadku gospodarstw jednoosobowych. Niepokoj take wysze odsetki
ocen negatywnych w gospodarstwach jednoosobowych.

Wykres 5.2. Respondenci wedug oceny moliwoci gospodarowania dochodami i liczby osb
w gospodarstwie domowym (w %)

rdo: baza danych badania PolSenior, opr. w.

Za sytuacja materialna gospodarstwa domowego zmusza niekiedy jego czonkw do

rozmaitych oszczdnoci. Respondenci byli pytani o to, czy w cigu ostatnich 12 miesicy
poprzedzajcych badanie zdarzyo si, e w gospodarstwie domowym zabrako pienidzy na
konkretne wydatki (tab. 5.6). Celem tego fragmentu badania byo ustalenie potrzeb
zwizanych z ochron zdrowia, ktre najczciej byo trudno zaspokoi z przyczyn
finansowych.
Jak pokazuj dane w tabeli 5.6, stosunkowo najczciej wystpoway trudnoci w zakupie
przez seniorw lekarstw. W cigu roku poprzedzajcego badanie tego rodzaju trudnoci
czasami odczuwa co sidmy respondent, a jeden na dwudziestu piciu czsto. Take
w tym przypadku daj si zauway konsekwencje gorszej sytuacji dochodowej kobiet.
77

Kobiety miay znacznie czciej ni mczyni trudnoci z realizacj wydatkw zwizanych

z ochron zdrowia. Szczeglnie byo to widoczne w przypadku zakupu lekw, gdzie odsetek
czsto majcych z tym problemy kobiet dwukrotnie przewysza odsetek mczyzn. Ogem
w badaniu liczba kobiet, ktrym brakowao pienidzy na zakup lekw bya ponad 2,5 krotnie
wiksza ni mczyzn.

Tabela 5.6. Respondenci wedug pci i braku pienidzy na wydatki zwizane z ochron
zdrowia w ostatnich 12 miesicach (w %)

Wyszczeglnienie

Pe

ogem
zakup lekw
mczyni
kobiety
zakup materiaw
ogem
opatrunkowych i
mczyni
pielgnacyjnych (np. kobiety
pieluch)
zakup ywnoci
ogem
pozwalajcej
mczyni
odywia si
kobiety
zgodnie z
zaleceniami lekarza
ogem
opacenie wizyty
mczyni
lekarskiej
kobiety
ogem
opacenie bada
mczyni
medycznych
kobiety
ogem
opacenie
pielgniarki,
mczyni
opiekunki
kobiety
ogem
skorzystanie z
sanatorium lub
mczyni
rehabilitacji
kobiety

nie,
nigdy

tak,
tak,
czasami czsto

77,0
80,7
74,7
59,5
62,0
58,0

14,4
11,2
16,3
2,9
2,2
3,2

4,1
2,6
5,0
1,4
0,4
1,9

nie
dotyczy,
nie byo
takiej
potrzeby
3,8
4,7
3,2
34,7
33,9
35,2

72,6
75,5
70,9

10,3
7,3
12,1

3,2
2,2
3,8

55,0
59,8
52,1
51,5
56,0
48,7
42,5
46,2
40,3
44,8
50,4
41,3

4,7
4,3
5,0
4,7
3,8
5,3
1,7
1,4
1,9
2,9
2,2
3,4

1,9
1,6
2,2
2,0
1,6
2,2
1,2
0,7
1,5
1,9
1,3
2,3

nie wiem,
trudno
Ogem
powiedzie
0,7
0,8
0,7
1,6
1,5
1,6

100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0

12,7
13,7
12,0

1,2
1,3
1,1

100,0
100,0
100,0

36,9
33,2
39,1
40,3
37,0
42,3
50,9
48,4
52,5
47,9
44,2
50,1

1,5
1,2
1,7
1,6
1,6
1,5
2,0
1,7
2,1
2,5
1,9
2,9

100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0

rdo: baza danych badania PolSenior, opr. w.

Odsetek osb czsto odczuwajcych wspomniane trudnoci by wyszy w przypadku osb

w okresie wczesnej staroci ni w pniejszym okresie ycia. Zapewne mona to wyjani
78

tym, e w stosunku do modych starych czciej podejmowane byy bardziej intensywne

metody terapii, co wizao si z wyszymi wydatkami.
Respondenci, pytani o sposoby radzenia sobie z pienidzy na zakup lekarstw, podawali rne
dziaania. Naleao do nich wykupywanie, w uzgodnieniu z pracownikiem apteki, taszego
leku zastpujcego zapisany przez lekarza. Tak postpowao ogem 25,5% spord 819
respondentw, ktrzy znaleli si w takiej sytuacji. Ponadto badani wykupywali lek na
recept stopniowo w cigu caego okresu wanoci recepty (21,4%); zwracali si do lekarza
o wypisanie nowej recepty na taszy lek (11,1%) oraz wykupywali tylko czci dawki
zapisanej przez lekarza (10,3%). Najbardziej niepokojce jest jednak konstatacja, e najwiksza cz respondentw (27,4%, udzia kobiet i mczyzn by niemal rwny)
rezygnowaa z wykupienia lekarstwa. To wany sygna, mwicy o tym, e potrzeba
bezpieczestwa zdrowotnego ustpuje nieraz wobec zej sytuacji materialnej w gospodarstwie domowym. Niestety, najczciej koszty takiej sytuacji ponosi pniej cae
spoeczestwo. Nie mona take pomin obserwacji, i wrd osb, ktre najgorzej oceniay
stan swojego zdrowia (oceny 0-3 punkty w jedenastostopniowej skali) a 32,2% rezygnowao
z zakupu lekarstw.

5.2.

SYTUACJA MIESZKANIOWA I WYPOSAENIE GOSPODARSTW

DOMOWYCH OSB STARSZYCH

Do pewnego stopnia wyposaenie gospodarstw domowych jest konsekwencj warunkw

mieszkaniowych. Niestety, dostp do precyzyjnej informacji na temat jest bardzo
ograniczony. Jakkolwiek dysponujemy danymi dotyczcymi na przykad wyposaenia
mieszka w podstawowe instalacje (EU-SILC 2011), to nie mona precyzyjne ustali danych
dotyczcych sytuacji mieszkaniowej osb w wieku 65 lat i wicej. Wynika to, po pierwsze,
z braku najnowszych danych statystycznych23, a po drugie z faktu, e znaczna cz osb
starszych zamieszkuje wsplnie z osobami nalecymi do innych pokole. Generalnie mona
jednak stwierdzi, e poziom wyposaenia mieszka w podstawowe instalacje jest coraz

23

Publikowane wyniki Narodowego Spisu Powszechnego z roku 2011 nie zawieraj danych na temat warunkw
mieszkaniowych wedug wieku gwnych lokatorw.

79

wyszy i obserwowana tendencja poprawy wyposaenia mieszka w media (NSP 2011,

s. 111) odnosi si take do mieszka zajmowanych przez osoby starsze. W przypadku
mieszka zajmowanych przez gospodarstwa domowe emerytw badanie EU-SILC wykazao,
e 97,7% z nich byo wyposaone w kran z biec zimn wod, 92,7% w ustp spukiwany
biec wod, a 91,7% dysponowao ciep biec wod. 16,7% tych mieszka ogrzewanych
byo przez piece (EU-SILC 2011, s. 109). To samo badanie pokazuje, e odsetek emeryckich
gospodarstw domowych wyposaonych w podstawowe sprzty i urzdzenia by na og
nieznacznie niszy ni ogem, ale gwn przyczyn ich braku nie by niedostatek rodkw
finansowych na zakup, ale inne, najprawdopodobniej zwizane z brakiem zainteresowania
emerytw korzystaniem z tych urzdze.
Innym wanym elementem sytuacji ekonomicznej starych ludzi i ich warunkw bytu jest
wyposaenie gospodarstw domowych w najwaniejsze urzdzenia i sprzty. Respondentom
przedstawiono list wybranych urzdze i poproszono nie tylko o informacj, czy ich
gospodarstwo domowe jest w nie wyposaone, ale rwnie czy oni sami z nich korzystaj
(tab. 5.7). Mona z niej odczyta, e w gospodarstwach domowych badanych osb pojawiy
si nie tylko tradycyjne urzdzenia, jak telefon, telewizor czy pralka, ale take komputer
wyposaony w drukark i z dostpem do sieci internetowej. Odsetek korzystajcych z tych
najnowoczeniejszych urzdze wrd posiadajcych je w swoim gospodarstwie domowym
waha si okoo poowy. Porednio wskazuje to na nowy obraz staroci, w ktrej aktywno,
udzia w yciu spoecznym i kontynuacja stylu ycia sprzed granicy staroci staja si coraz
bardziej powszechne.
Zwraca uwag fakt, e gospodarstwa domowe ludzi starych mieszkajcych na wsi s na og
gorzej wyposaone. Odsetek respondentw dysponujcych wymienionymi w tabeli 5.6.
urzdzeniami na wsi jest niszy ni przecitny dla caej badanej populacji. Wyjtek stanowi
jedynie urzdzenia znamionujce raczej niszy status majtkowy oraz samochd i miejsce
garaowe lub parkingowe. Trudno jednak samochd, zwaszcza na wsi, traktowa jako
przejaw luksusu, a miejsce garaowe lub parkingowe jest oczywista konsekwencj tego, e
wikszo respondentw na wsi zamieszkuje w domach jednorodzinnych.

80

Tabela 5.7. Respondenci wedug wyposaenia ich gospodarstw domowych w urzdzenia oraz
korzystania z nich (w %)
posiadajcy
Urzdzenie

Telefon
stacjonarny
Telefon
komrkowy
Odbiornik
telewizyjny w
kolorze
Odbiornik
telewizyjny do
odbioru
czarno-biaego
Odtwarzacz
DVD
Radio
Komputer
stacjonarny
Laptop
Drukarka do
komputera
Poczenie z
sieci
internetow
Kuchenka
mikrofalowa
Zmywarka do
naczy
Lodwka
Pralka
automatyczna
Pralka
wirnikowa
Samochd
osobowy
Gara / wasne
miejsce
parkingowe

ogem

mczyni

Kobiety

Istotno
statystyczna

Odsetek korzystajcych
stale lub czasowo wrd
majcych
urzdzenie

78,8

79,8

78,2

NS

85,6

51,6

56,8

48,4

0,001

85,6

97,5

98,1

97,0

0,05

98,8

2,5

2,9

2,4

NS

47,7

30,8

35,0

28,2

0,001

77,0

90,3

92,4

89,0

0,001

95,3

19,5

21,7

18,2

0,01

54,0

7,1

8,5

6,1

0,01

49,7

13,8

16,4

12,2

0,001

48,0

17,9

21,2

15,9

0,001

53,1

28,8

31,9

26,8

0,001

79,6

8,4

10,4

7,2

0,001

68,1

97,8

97,5

98,0

NS

98,3

81,9

84,1

80,6

0,01

73,0

27,5

26,6

28,0

NS

61,7

36,5

45,8

30,8

0,001

81,6

33,7

40,4

20,6

0,001

80,4

rdo: baza danych badania PolSenior, opr. w.

81

5.3.

WNIOSKI I REKOMENDACJE

Uzyskane wyniki dotyczce sytuacji dochodowej respondentw wskazuj na niesatysfakcjonujc sytuacj materialn znacznej grupy ludzi starych w Polsce. Dochody, a zwaszcza emerytury s czynnikiem silnie rnicujcym te populacj. Niepomylna sytuacja
seniorw spowodowana jest zarwno sam wysokoci dochodw, jak i wystpowaniem
silnego zrnicowania wysokoci wiadcze i dochodw zalenie od pci. Wskazuje to
porednio na ogromne znaczenie rozsdnie ksztatowanej polityki socjalnej i polityki
dochodowej w kraju. Zarwno bowiem respondenci objci badaniem Polska staro, jak
i PolSenior korzystaj z emerytur finansowanych wedug starego, opartego na metodzie
repartycyjnej systemu. W praktyce oznacza to, e jakiekolwiek korekty wysokoci wiadcze
(jak na przykad dokonywana co roku waloryzacja wiadcze) obciaj budet pastwa.
Niekorzystna relacja midzy liczb osb pracujcych a korzystajcych ze wiadcze
spoecznych w staroci sprawia, e konieczne staje si dokoczenie reformy emerytalnej
i sformuowanie czytelnych zasad finansowania wiadcze. W obecnej sytuacji brak jest
bodcw, skaniajcych wadze do podnoszenia siy nabywczej wiadcze spoecznych.
Odbija si to na sytuacji materialnej ludzi starych.
W relatywnie najgorszej sytuacji znajduj si jednoosobowe gospodarstwa domowe.
Charakteryzuj si one z reguy niskim poziomem dochodu rozporzdzalnego, co przy
wysokich kosztach staych zwizanych na przykad z eksploatacj mieszkania, stanowi
znaczne obcienie dla budetw. Sytuacja dochodowa gospodarstw jednoosobowych
seniorw powinna by traktowana jako wana przesanka dla polityki dochodowej, poniewa
w przyszoci liczba jednoosobowych gospodarstw domowych prowadzonych przez osoby
w wieku 65 lat i wicej bdzie szybko wzrasta (GUS 2009). Jest to tym dotkliwsze, e
w gospodarstwach jednoosobowych czciej zamieszkuj kobiety, ktre dysponuj znacznie
niszymi dochodami.
Gospodarstwa domowe seniorw podlegaj, podobnie jak pozostae grupy spoecznoekonomiczne, procesowi poprawy wyposaenia w urzdzenia i sprzty. W porwnaniu
z badaniem Polska staro (Bdowski 2002) nastpia znaczna poprawa poziomu
wyposaenia gospodarstw domowych. Naley jednak spodziewa si, e jest to przede

82

wszystkim konsekwencj lepszej sytuacji dochodowej w okresie przedemerytalnym i wymiany urzdze przed przejciem na emerytur.
Jakkolwiek sytuacja dochodowa gospodarstw emeryckich i zapewne znacznej czci osb
starszych pozostajcych w innych typach gospodarstw domowych jest relatywnie dobra, jeli
j mierzy wysokoci dochodu na osob w gospodarstwie domowym, to trzeba pamita, i
w przypadku osb starszych mamy do czynienia ze specyficzn struktur ich wydatkw, co
negatywnie wpywa na ocen sytuacji materialnej. Po pierwsze, zwaszcza w przypadku
gospodarstw jedno- i dwuosobowych, znaczn cz wydatkw stanowi koszty stae. Po
drugie, notowany niski odsetek gospodarstw domowych emeryckich i z osobami starszymi,
zagroonych ubstwem nie wiadczy o wysokich dochodach emerytw, ale o tym, e
ustawowa granica ubstwa jest nadal okrelona na bardzo niskim poziomie. Oznacza to, e
wikszo emerytw i rencistw, pobierajcych nawet bardzo skromne renty, nie spenia
zanionego z przyczyn ekonomicznych kryterium ubstwa.
Wzgldnie dobra ocena sytuacji materialnej przez seniorw moe wynika po czci ze
skadu ich gospodarstw domowych jest ona znacznie lepsza w gospodarstwach dwuosobowych ni jednoosobowych. Moe to wskazywa, i szczeglnej uwagi ze strony polityki
spoecznej wymagaj osoby samotnie zamieszkujce, czciej borykajce si z trudnociami
finansowymi.
Innym czynnikiem rnicujcym sytuacj materialn seniorw jest rdo dochodw.
Szczeglnie niskie s dochody uzyskiwane ze wiadcze rentowych (zwaszcza renta rodzinna), jak rwnie wiadczenia emerytalne wypacane przez KRUS. rdo dochodw w duym
stopniu moe warunkowa zapotrzebowanie na wsparcie finansowe z pomocy spoecznej.
W celu realnej poprawy sytuacji materialnej gospodarstw domowych osb starszych
naleaoby rozway nie tyle podniesienie ich dochodw (to wymagaoby nie tylko wikszego
zaangaowania rodkw publicznych, ale i przeformuowania z trudem konstruowanej
polityki emerytalnej), lecz wprowadzenie ulg i zniek dla osb osigajcych okrelony wiek
(np. 80 lat). Ulgi te powinny dotyczy na przykad opat za korzystanie ze wiadcze
opiekuczych nawet w przypadku przekroczenia kryterium dochodowego, opat zwizanych
z opatami za media w przypadku gospodarstw jednopokoleniowych czy te zwolnienia
z opat za realizacje recept lekarskich.

83

Ze wzgldu na szybko powikszajc si liczb seniorw i moliwe wystpienie luki,

polegajcej na braku moliwoci penego zaspokojenia potrzeb opiekuczych osb
pozostajcych w swoim rodowisku, na znaczeniu zyskuje problem zapewnienia seniorom
takich warunkw mieszkaniowych, by uatwiay im zachowanie samodzielnoci. W tym celu
naleaoby dokona przegldu sytuacji mieszkaniowej seniorw, koncentrujc uwag na
gospodarstwach jednoosobowych i jednopokoleniowych. Piln potrzeb staje si
wprowadzenie uatwie (by moe w formie ulg podatkowych) dla starszych mieszkacw,
inwestujcych w wyposaenie swoich mieszka w sprzty i urzdzenia uatwiajce
samodzielne

prowadzenie

gospodarstwa

domowego

oraz

usuwanie

barier

architektonicznych w mieszkaniu (np. progi, wskie otwory drzwiowe itp.).

Ponadto na poziomie lokalnym naley zwikszy wysiki zmierzajce do uczynienia
przestrzeni publicznej, zwaszcza w bezporedniej okolicy mieszka seniorw bardziej dla
nich przyjazn i bezpieczn.

84

Pawe Kubicki

6. WYZWANIA DLA SYSTEMU POMOCY SPOECZNEJ ZE WZGLDU

NA DEMOGRAFICZNE STARZENIE SI LUDNOCI

Wyzwania stojce przed systemem pomocy spoecznej w zakresie opieki nad osobami
starszymi zwizane s przede wszystkim z przywoywanymi we wczeniejszych rozdziaach,
przemianami

spoeczno-demograficznymi.

Starzenie

si

polskiego

spoeczestwa,

rozlunienie wizi rodzinnych, bd ich brak w przypadku osb samotnych, w powizaniu ze

wzrastajc liczb osb potrzebujcych wsparcia sprawiaj, e instytucje pomocy spoecznej
bd funkcjonowa w coraz trudniejszych warunkach. Tak due zmiany wymagaj nie tyle
dostosowania, co cakowitego przemodelowania systemu wsparcia, w tym w szczeglnoci
opieki dugoterminowej. Wizaoby si to z koniecznoci integracji wiadcze udzielanych w
ramach opieki zdrowotnej i nadzorowanych przez Ministerstwo Zdrowia, z tymi
realizowanymi w ramach pomocy spoecznej i nadzorowanymi w ramach Ministerstwa Pracy
i Polityki Spoecznej.
Na poziomie lokalnym nadchodzce przemiany sprawi, e niemoliwe bdzie samodzielne
funkcjonowanie orodkw pomocy spoecznej, jako dominujcych podmiotw wsparcia.
Pracownicy socjalni, jak i szerzej pomoc spoeczna bdzie musiaa sta si elementem
szeroko

rozumianej

polityki

spoecznej

na

rzecz

osb

starszych,

dzielc

si

odpowiedzialnoci i zadaniami ze spoecznoci lokaln i tam, gdzie to tylko moliwe,

angaujc do wsppracy lokalne organizacje pozarzdowe.
Z perspektywy placwek pomocy spoecznej kluczem bdzie wypracowanie z jednej strony
powszechnie akceptowanych standardw wiadczonych usug, a z drugiej mechanizmw
zapobiegajcych wypaleniu zawodowemu i promujcych najbardziej efektywnych i zaangaowanych pracownikw socjalnych.
Niezalenie jednak od skali, jak i typu wyzwania oraz tego na ile wymaga ono wsppracy
z instytucjami zewntrznymi, warto rwnie pomyle nad zmian raczej negatywnego
85

wizerunku pomocy spoecznej w mediach24 oraz powstaniem silnej reprezentacji

rodowiskowej, ktra braaby udzia w debacie publicznej. Takim wzorem efektywnoci
dziaa w obronie interesw danej grupy zawodowej, niezalenie od oceny susznoci
samych dziaa, jest Zwizek Nauczycielstwa Polskiego (http://www.znp.edu.pl/).

6.1.

REFORMA SYSTEMU OPIEKI DUGOTERMINOWEJ

Jednym z zaoe dotyczcym usug opiekuczych na rzecz osb starszych jest przekonanie
o przewadze opieki udzielanej w rodowisku lokalnym, najlepiej wiadczonej przez rodzin
bezporednio w domu seniora (Augustyn 2010, Szatur-Jaworska i inni 2006; Bdowski 2004;
Bdowski 2002). Tam, gdzie to nie jest moliwe zgodnie z zasad subsydiarnoci system
zapewnienia usug dla takiej osoby powinien by uzupeniany o inne formy wsparcia.
W ramach jednej z wielu typologii mona wydzieli cztery gwne elementy tworzce razem
opiekuczy diament skadajcy si z sektora pomocy25:

nieformalnej (w tym rodzinnej),

publicznej,

pozarzdowej,

komercyjnej.

Przy czym w zalenoci od kraju zmienia si rola poszczeglnych sektorw, cho najczciej
dominuje nieformalne wsparcie rodzinne. W Polsce kwestia wsparcia, ale te w wielu
przypadkach zastpienia nowymi formami opieki opiekunw rodzinnych jest szczeglnie
istotna, bo przewaajca cz osb niesamodzielnych dowiadcza opieki gwnie ze strony
rodziny i bliskich. W badaniach realizowanych na zlecenie MPiPS byo to 83% (Kotowska,
24

Za przykad takiej dziaalnoci mona uzna serial pt. Gboka woda, ktrego emisja rozpocza si 4 grudnia
2011r. http://www.tvp.pl/seriale/obyczajowe/gleboka-woda. Serial powsta we wsppracy z Ministerstwem
Pracy i Polityki Spoecznej dziki wspfinansowaniu z Europejskiego Funduszu Spoecznego w ramach
Programu Operacyjnego Kapita Ludzki
25
Pomoc otrzymywan przez seniorw mona podzieli prociej na dwie kategorie: sformalizowan i
nieformaln. Ta pierwsza dotyczy usug wiadczonych zazwyczaj przez opacanych profesjonalistw
zatrudnionych zarwno przez instytucje publiczne, jak i pozarzdowe. Ta druga to zwykle bezpatna pomoc
wiadczona przez rodzin, bliskich i znajomych, a szerzej mwic amatorw. Sytuacje niejednoznaczne to np.
pomoc wolontaryjna wiadczona w ramach dziaalnoci jakiej organizacji, czy opacana pomoc ktrego z
czonkw rodziny. W takich przypadkach lepiej sprawdza si podzia na cztery odrbne kategorie. W tekcie
tym przez wiadczenia nieformalne rozumiem pomoc udzielan przez rodzin i spoeczno lokaln, a kategori
rozstrzygajc nie jest wynagrodzenie, ale poziom sformalizowania takiej pomocy.

86

Wycicka 2008, s. 170), gdy najnowsze wyniki projektu PolSenior wskazuj, e z takiej
pomocy korzysta 95,8% respondentw (Bdowski 2012b, s. 458), co ze wzgldw
demograficznych, nie mwic o przemianach spoeczno-kulturowych bdzie musiao si
zmieni, ze wzgldu na wzrost liczby seniorw niemogcych z rnych powodw liczy na
nieformalne wsparcie krewniacze.
Do niedawna w Polsce brakowao podstawowych danych, by w sposb racjonalny oszacowa
koszty budowy nowego systemu opieki dugoterminowej. Obecnie luk t uzupenio
wspominane badanie PolSenior, ktrego wyniki niedawno ukazay si w postaci zbiorczego
opracowania (Mossakowska, Wicek, Bdowski 2012).
Wnioski z tego opracowania bardzo wyranie wskazuj na konieczno reformy systemu
opieki nad osobami niesamodzielnymi i powstania spjnej, systemowej polityki wobec
starzenia si populacji. Punktem wyjcia do takich zmian mog by propozycje zaproponowane w Zielonej Ksidze dotyczcej opieki dugoterminowej w Polsce (Augustyn 2010).
Wnioski poczynione przez zesp senatora M. Augustyna zakaday, e opieka dugoterminowa w Polsce nie funkcjonuje waciwie w wielu zakresach. Najwikszym mankamentem jest rozbicie i nieprecyzyjny podzia zobowiza do wiadcze w opiece dugoterminowej. Rozdzielenie wiadcze i usug, a tym samym odpowiedzialnoci, na rne
resorty i instytucje (Ministerstwo Zdrowia i Narodowy Fundusz Zdrowia, Ministerstwo Pracy
i Polityki Spoecznej oraz Zakad Ubezpiecze Spoecznych, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia
Spoecznego, i samorzdy rnych szczebli) to jeden z podstawowych powodw
nieefektywnoci. Na poziomie lokalnym jest to podzia pomidzy pomoc i wiadczeniami
udzielanymi i finansowanymi na poziomie gminy a opiek medyczn wiadczon w ramach
suby zdrowia i ze rodkw z budetu centralnego, co moe prowadzi do przerzucania
kosztw, a tym samym przekazywania sobie osb starszych pomidzy poszczeglnymi
instytucjami.
Kwestie opieki dugoterminowej reguluje obecnie 18 ustaw i kilkadziesit rozporzdze.
Czyni to system nieprzejrzystym, trudno dostpnym dla potrzebujcych i ich rodzin. Obecnie
w Polsce, realnego, dokadnego poziomu finansowania opieki dugoterminowej nie sposb
precyzyjnie ustali. W zalenoci od przyjtych definicji i zakresw wiadcze, rne
opracowania podaj wysoko nakadw na 0,1 PKB do 0,5 PKB. (Augustyn 2010, s. 154).
Natomiast moliwe scenariusze dalszych dziaa zakaday wariant, w ktrym nie dokonuje
87

si

adnych

istotnych

zmian

warunkach

zasadach

funkcjonowania

opieki

dugoterminowej w Polsce, co doprowadzi do upadku caego systemu i narastajcego

niedopasowania pomidzy oczekiwaniami i zapotrzebowaniem na usugi, a dostpn ofert.
Z biznesowego punktu widzenia doprowadzi to do rozbudowy sektora prywatnego dla osb
starszych i opiekunw, ktrych bdzie sta na sfinansowanie dodatkowej opieki oraz do
marginalizacji rodzin z osobami niesamodzielnymi, ktre nie otrzymaj usug finansowanych
ze rodkw publicznych. Drugim moliwym wariantem, ktry wydaje si najbardziej prawdopodobny, bo najatwiejszy do przeprowadzenia, s czciowe zmiany w kadym z elementw
systemu z osobna. Trzecim jest finansowanie usug w ramach ubezpieczenia zdrowotnego,
czyli medykalizacja usug opiekuczych. Wariant drugi i trzeci wprawdzie poprawi
dostpno do usug opiekuczych, ale w sposb bardzo mao efektywny i naraony na due
marnotrawienie rodkw publicznych. Wariant czwarty to dobrowolne ubezpieczenia od
ryzyka niesamodzielnoci, co jednak biorc skonno Polakw do dobrowolnego ubezpieczania nie mogoby mie charakteru masowego. Wariant pity to finansowanie kosztw
opieki z budetu pastwa, przede wszystkim w ramach pomocy spoecznej. Wariant ten mia
swoich gorcych zwolennikw w ramach zespou projektowego i by alternatyw dla szstej
i najbardziej rekomendowanej propozycji - wprowadzenia powszechnego, obowizkowego
ubezpieczenia od ryzyka niesamodzielnoci.
Bez wnikania w uzasadnienie i statystyki przedstawione w publikacji naley na zakoczenie
tego podstawowego przegldu podkreli, e niezalenie od konkretnych sposobw zmian
autorzy cytowanego opracowania byli zgodni, e obecny system w perspektywie dugookresowej nie jest moliwy do utrzymania, bez wprowadzenia w nim zmian. Z perspektywy
pomocy spoecznej wane jest, by rozwizania systemowe wspieray w duym stopniu
rodzin i nie przerzucay caoci obowizkw na instytucje pomocowe, konieczne jest
rwnie unormowanie zasad wsppracy instytucji pomocy spoecznej i suby zdrowia.
Bardzo istotnym elementem jest take rozoenie kosztw finansowania specjalistycznych
usug opiekuczych, bowiem wiele gmin nie bdzie w stanie w niedalekiej przyszoci
zapewni odpowiednio wysokiego standardu wsparcia wszystkim potrzebujcym.
Ze wzgldu na dominujc pozycj usug opiekuczych w ofercie instytucji pomocy
spoecznej, jak i rosnc rol tego typu usug wynikajc midzy innymi ze starzenia si
spoeczestwa i przemian spoeczno-demograficznych, istotnym i pierwszoplanowym
88

elementem wymagajcym usprawnie i innowacji s usugi opiekucze. Interesujc

propozycj rozwiza w tym zakresie s standardy opracowane w ramach Trjmiasta
(Mejsner 2011). Jednak szczeglnie godne rozpowszechnienia wydaj si nie tyle same
standardy, co proces dochodzenia do nich zaproponowany w Gdyni 26. Przyjto w nim, e
powstanie standardw wymaga zaangaowania wszystkich zainteresowanych partnerw, od
przedstawicieli wadz miasta, poprzez pracownikw socjalnych i opiekunki, do osb starszych
wymagajcych wsparcia i ich rodzin, a w ramach konsultacji spoecznych zrealizowano take
spotkania z osobami starszymi. Zaoono rwnie wypracowanie konsensusu, ktry
satysfakcjonowaby kad ze stron. Podejcie to jest o tyle cenne, e niezalenie od tego, jak
dobre s same standardy, o ile nie akceptuje ich patnik (wadze samorzdowe), gwni
organizatorzy i wykonawcy (instytucje pomocowe, pracownicy socjalni i opiekunki), jak
i odbiorcy (osoby starsze i ich rodziny) istnieje due ryzyko rozejcia si zaoe
teoretycznych z praktyk. W przypadku wczeniejszego skonsultowania i przedyskutowania
rozwiza ryzyko to, cho wci moliwe, zostanie zminimalizowane. Jeszcze inne przykady
dotyczce

dziaa

wobec

osb

starszych

zostay

zebrane

ramach

serwisu:

www.dobrepraktyki.pl Tak dobr praktyk jest np. powoanie w Dzieroniowie specjalnego

zespou ds. usug opiekuczych27.
Istotnym elementem wiadcze opiekuczych w ramach systemu pomocy spoecznej mog
by wszelkiego rodzaju usugi dostarczane przez organizacje pozarzdowe, czy to na
podstawie podpisania umowy o wiadczenie tego typu usug, czy to w ramach niezalenej
dziaalnoci statutowej organizacji pozarzdowej. Przy czym nie chodzi tutaj jedynie o same
usugi opiekucze, ale o towarzyszenie starszym i potrzebujcym wsparcia seniorom.
Przykadem organizacji, ktra mogaby wesprze tradycyjne dziaania pomocowe jest np.
stowarzyszenie mali bracia Ubogich28, ktrego celem jest przeciwdziaanie marginalizacji
osb

starszych,

podstaw

dziaalnoci

maych

braci

jest

wsparcie

osb

osamotnionych29Tego typu organizacje nie zastpi oczywicie profesjonalnego wsparcia w

26

Patrz
prezentacja
podsumowujca
cay
proces
dochodzenia
do
standardw:
http://partycypacjaobywatelska.pl/images/prezentacja_MOPS_Gdynia.pdf
27
Krtki opis projektu dostpny jest pod adresem: http://www.dobrepraktyki.pl/index.php?p1
=1&p2=2&art=379
28
Strona internetowa organizacji dostpna jest pod adresem: www.malibracia.org.pl
29
Nasi wolontariusze to nie tylko pomocnicy osb starszych, ale przede wszystkim ich przyjaciele. Odwiedzaj
osoby mieszkajce samotnie, troszcz si o ich zdrowie i kondycj psychiczn. Towarzysz seniorom na co
dzie, rozmawiaj, chodz na spacery, do teatru, na wystawy. oficjalne materiay stowarzyszenia.

89

zakresie specjalistycznych usug opiekuczych, ale jednoczenie s w stanie uzupeni

wsparcie profesjonalistw o zwyke ludzkie zainteresowanie i bezinteresown przyja, co
moe mie korzystny wpyw na dobrostan psychiczny. Takie jednoczesne zestawienie wydaje
si najbardziej optymalne i efektywne zarwno z perspektywy samej osoby starszej, jak
i instytucji pomocy spoecznej.
6.2.

STANDARDY PRACY I ROLA PRACOWNIKW SOCJALNYCH

Wiele samorzdw w Polsce nie prowadzi adnych dziaa strategicznych na rzecz

dostosowania do potrzeb starzejcego si spoeczestwa (Bdowski 2002). Obecnie, co
potwierdziy zarwno badania ISP (Racaw 2011), projekty badawcze realizowane Instytucie
Gospodarstwa Spoecznego SGH (Kubicki 2003a, 2003b, 2004, 2006, 2008), czy te publikacje
powicone lokalnym strategiom jako takim (Karwacki 2010) cele strategiczne jednostek
samorzdu terytorialnego (JST), a take ich pniejsza realizacja s wyznaczane przede
wszystkim ze wzgldu na literalne zobowizania wynikajce z odpowiednich ustaw, bd
rozporzdze nakadajcych kolejne zadania na samorzdy i ograniczaj si zazwyczaj do
krtkiej perspektywy czasowej.
Czsto oznacza to, e lokalna polityka spoeczna wobec osb starszych koncentruje si na
najlepiej skodyfikowanej i opisanej pomocy spoecznej i wsparciu osb najuboszych oraz w
ograniczonym zakresie niesamodzielnych. Wszelkie inne dziaania zale, albo od indywidualnych preferencji decydentw politycznych zainteresowanych poszczeglnymi kwestiami
spoecznymi, albo charyzmatycznych liderw organizacji pozarzdowych funkcjonujcych na
danym terenie, ewentualnie od dostpnoci zewntrznych funduszy i konkursw grantowych. Cho aktywizowanie si organizacji pozarzdowych jedynie pod zdobycie funduszy
czsto przyjmuje formy patologiczne, a na dodatek istnieje due ryzyko, e zakoczy si wraz
z rozliczeniem i zamkniciem projektu (patrz np. Broda-Wysocki 2007; Frieske 2004)30.
Decydujca rola orodkw pomocy spoecznej w zakresie planowania i zarzdzania lokaln
polityk spoeczn na rzecz osb starszych, szczeglnie w mniejszych miejscowociach i na
terenach wiejskich jest z jednej strony czynnikiem pozytywnym, ale z drugiej strony pena

30

Patrz te artyku prasowy pt. Grantoza, ktry ukaza si 1 grudnia 2011 r. w tygodniku Polityka:
http://www.polityka.pl/rynek/gospodarka/1521424,1,jak-sie-marnuje-dotacje-z-ue.read

90

odpowiedzialno przy ograniczonych rodkach finansowych oznacza te, e OPS jest jednym
z gwnych winowajcw wszelkich zaniedba i braku wsparcia. Jedynym rozsdnym
rozwizaniem wydaje si podzielenie odpowiedzialnoci i zbudowanie wok lokalnych OPS
sieci organizacji wspierajcych i wsptworzcych lokaln polityk senioraln. Mwi si przy
tej okazji o wyczerpywaniu si funkcji osonowej i zmianie filozofii dziaania sub
spoecznych w kierunku organizacji spoecznoci lokalnej31.
Punktem wyjcia do takich dziaa jest dobra diagnoza zarwno sytuacji i posiadanych
zasobw organizacyjnych, jak i zapotrzebowania na wsparcie i rnego rodzaju usugi u osb
starszych. Diagnoza zasobw to jednoczenie szukanie sojusznikw i podmiotw
zainteresowanych prowadzeniem polityki na rzecz osb starszych. Przychylno wjta lub
burmistrza, albo wieloletniego radnego znajcego procedury samorzdowe, ewentualnie
wsparcie

silnej

lokalnej

organizacji

pozarzdowej,

lub

innej

instytucji

(parafii,

przedsibiorstwa) uatwia powstawanie takiej sieci. Kluczem jest take dotarcie do samych
osb starszych i ich aktywne wczenie w proces diagnozy i wypracowywania rozwiza.
Fundusze na dziaania diagnostyczne, bd inicjujce aktywno osb starszych mog
pochodzi od zewntrznego darczycy, ktry czasami zapewnia take wsparcie merytoryczne. Takim wzorcowym przykadem s konkursy organizowane w ramach Rzdowego
Programu na rzecz Aktywnoci Spoecznej Osb Starszych (ASOS)32, w ramach ktrego
prowadzi si ponad 400 projektw oraz planowane s kolejne edycje Pozytywnym przykadem pyncym ze rodowiska organizacji pozarzdowych jest projekt Seniorzy w akcji
sponsorowany przez Polsko-Amerykask Fundacj Wolnoci33, bd te w ograniczonym
zakresie konkurs Demokracja w dziaaniu Fundacji Batorego34. Natomiast fundusze unijne,
cho pozwalajce na uzyskanie znacznie wikszych rodkw, wymagaj znacznie wikszego
zaangaowania i sformalizowania.
Powysze dziaania cho znacznie wykraczaj poza ustawow dziaalno orodkw pomocy
spoecznej paradoksalnie uatwiyby w duszej perspektywie skoncentrowanie si OPS-w
na swojej tradycyjnej dziaalnoci i wsparciu osb relatywnie najbardziej niesamodzielnych

31

Patrz omwienie dyskusji w ramach projektu Tworzenie i rozwijanie standardw pomocy i integracji
spoecznej http://standardypomocy.pl/aktualnosc-36-Rozwoj_OSL_w_osrodkach_pomocy_spolecznej.html
32
Patrz opis Programu dostpny na stronach MPiPS: http://www.mpips.gov.pl/gfx/mpips/userfiles/
_public/1_NOWA%20STRONA/Aktualnosci/seniorzy/Rzadowy%20Program%20ASOS_2012-2013.pdf
33
Patrz strona projektu: www.seniorzywacji.pl
34
Patrz strona konkursu: http://www.batory.org.pl/programy_dotacyjne/demokracja_w_dzialaniu

91

i niemogcych liczy na wsparcie rodziny i bliskich. Istniayby bowiem podmioty, na ktre

mona by delegowa inne zadania. Najbardziej ekonomicznym z punktu widzenia samorzdu
byoby wspfinansowanie wraz z organizacjami pozarzdowymi partnerskiego wobec
orodka pomocy spoecznej lokalnego centrum inicjatyw senioralnych35. Dopiero powstanie
bazy w postaci ludzi i instytucji przychylnych dziaalnoci seniorskiej umoliwia
wszechstronne dziaania na rzecz aktywnego starzenia si i wsparcia osb z ograniczon
samodzielnoci. Wtedy bowiem osoby starsze, ktre maj pewien kapita organizacyjny,
a czasami take materialny, mog by rwnorzdnym partnerem w rnego rodzaju koalicjach i dziaaniach midzysektorowych. Jest to take moment, w ktrym wadze regionalne
i lokalne poprzez system grantw i dotacji mog wpywa na aktywno spoeczn na swoim
terenie. Oczywicie zakadajc, e przeprowadziy wczeniej odpowiedni diagnoz lokalnych
zasobw i wyzwa.
Jednym z wyzwa stojcych przed systemem pomocy spoecznej jest z jednej strony
dopracowanie si standardw wiadczonych usug i standardw pracy socjalnej jako takiej,
a z drugiej strony budowa prestiu pracy socjalnej i pracownikw socjalnych. Takie dziaania
s ju prowadzone zarwno z perspektywy eksperckiej (Balon i inni 2011a, Mejsner 2011),
jak i samych pracownikw socjalnych36. Kwestia pozycji pracownika socjalnego i jego roli
w systemie pomocy spoecznej wykracza poza ramy tego raportu i dlatego nie bdzie tutaj
szerzej omawiana. Naley jednak podkreli, e wysoki presti zawodu, jak i jasne reguy
postpowania i pracy z klientem oraz ograniczenie liczby rodzin/osb przypadajcych na
jednego pracownika socjalnego mogoby mie bardzo due przeoenie na efektywno
pracy z osobami starszymi.
Jednoczenie sabo i brak integracji rodowiska pracownikw pomocy spoecznej sprawia,
e w przypadku moliwej odmiennoci perspektyw i sposobu postrzegania celw i sposobw
pracy z osobami starszymi poszczeglnych aktorw spoecznych: samych osb starszych i ich
rodzin, pracownikw socjalnych pracujcych bezporednio z klientem, wadz instytucji
pomocowych, wadz samorzdowych, rodowisk eksperckich i wadz centralnych
proponowane rozwizania mog w nierwnomiernym stopniu odpowiada potrzebom

35

Przykadem takiej idei, cho cakowicie samorzdowym, a nie organizowanym w ramach partnerstwa jest
Centrum Inicjatyw Senioralnych z Poznania: http://www.centrumis.pl/aktualnosci.html
36
Patrz tekst Czas na zmiany w pomocy spoecznej http://www.av.fr.pl/PS_4-2011_Raport.pdf oraz dyskusja
na ten temat na forum pomocy spoecznej: http://forumpomocy.phorum.pl/viewforum.php?f=2

92

poszczeglnych grup. W szczeglnoci chodzi tutaj o ewentualne rozbienoci pomidzy

praktyczn uytecznoci pracy socjalnej z perspektywy jej bezporednich usugodawcw
i usugobiorcw, a potrzebami sprawozdawczoci i rozliczania dziaa. Dodatkow kwesti s
kwestie standardw finansowania usug oraz wynagradzania pracownikw. Bez istnienia
silnych podmiotw reprezentujcych poszczeglnych interesariuszy, ktre to podmioty
mogyby peni rol partnersk wzgldem administracji centralnej, trudno wyobrazi sobie
realny dialog w tym zakresie.
Negatywne konsekwencje niskiego prestiu zawodu pracownika socjalnego dostrzegaj
rwnie same osoby starsze, o czym wiadcz choby wnioski z warsztatw zrealizowanych
w trakcie seminarium powiconego partycypacji spoecznej osb starszych zrealizowanego
w ramach projektu Fundacji Stocznia. Jako najwaniejsze bariery dla aktywnego wczania
si seniorw w zabieranie gosu w sprawach ich dotyczcych, wymieniono m.in. ograniczenia
prawne (np. anachroniczn ustaw o pomocy spoecznej) i niski presti pracy z osobami
starszymi, ktry prowadzi do sabego poziomu kadr odpowiedzialnych za sprawy seniorskie
na rnych poziomach i w rozmaitych instytucjach, co z kolei odbija si negatywnie na
jakoci procesw majcych na celu wczanie osb starszych w ycie publiczne.37.
O ile dosy czsto, szczeglnie w mediach, mona si spotka z opiniami krytycznymi na
temat systemu pomocy spoecznej, o tyle relatywnie mao jest projektw innowacyjnych,
wskazujcych na moliwoci poprawy tego systemu i proponujcych nowe modele dziaania.
Eksperci podkrelaj rwnie ograniczony zasig dziaania instytucji pomocy spoecznej na
rzecz osb starszych, zawony czsto do wiadcze opiekuczych (Krzyszkowski 2011, s.
158). Poniej przedstawione s wybrane przykady dobrych praktyk uporzdkowane od
moliwie najbardziej caociowej dotyczcej nowego modelu dziaania, poprzez innowacje
najpopularniejszych form wsparcia, a po przykady rozwiza lecych obok tradycyjnych
obszarw dziaania publicznych instytucji pomocy spoecznej.

37

Podsumowanie warsztatw dostpne jest na stronie projektu: http://partycypacjaobywatelska.pl/seminaria/

199-podsumowanie-seminarium-powiconego-wczniu-osob-starszych-w-procesy-partycypacyjne

93

6.3.

STANDARDY W POMOCY

Najwikszy w Polsce projekt powicony przeobraeniom systemu pomocy spoecznej

Tworzenie i rozwijanie standardw usug pomocy i integracji spoecznej jest chyba
jedynym, ktry jest w stanie w sposb caociowy przeformuowa system usug pomocy
i integracji spoecznej. Cytujc oficjalne zaoenie, jego celem jest podniesienie
profesjonalizmu i zwikszenie skutecznoci instytucji pomocy i integracji spoecznej w rozwizywaniu problemu wykluczenia spoecznego poprzez stworzenie, przetestowanie oraz
wdroenie standardw instytucji i usug pomocy oraz integracji spoecznej 38.
Okres realizacji tego projektu to lata 2009-2014, a obecnie znajduje si on na etapie pilotau
poszczeglnych rozwiza. Warto natomiast zwrci uwag na cay szereg materiaw
i opracowa o charakterze eksperckim powiconych osobom starszym: przede wszystkim,
jeli chodzi o standardy wiadczonych usug (Balon i inni 2011a i 2011b), ale te modele
realizacji usug na poszczeglnych poziomach samorzdu terytorialnego39, jak i konkretne
narzdzia pracy socjalnej, w tym formularz wywiadu z osob starsz czy arkusz obserwacji
kondycji psychofizycznej osoby starszej40. To, co budzi pewn wtpliwo, to dosy dua
szczegowo proponowanych narzdzi, a tym samym ich pracochonno i rozbudowana
sprawozdawczo41.
Wydaje si, e tam gdzie pracownik socjalny pracuje z ograniczon liczb osb, a dodatkowo
specjalizuje si akurat w tej grupie wiekowej klientw pomocy spoecznej narzdzia takie
bd spenia swoj funkcj, natomiast przy duej liczbie klientw i braku takiej specjalizacji,

38

Patrz strona internetowa projektu opisujca jego zaoenia: http://www.standardypomocy.pl/strona-2386O_programie.html.

39
Patrz
strona
z
materiaami
omawiajcymi
poszczeglne
modele
instytucjonalne:
http://www.wrzos.org.pl/projekt1.18/index.php?id=57&m=32.
40
Strona z poszczeglnymi narzdziami pracy socjalnej: http://www.wrzos.org.pl/projekt1.18/
index.php?id=53&m=29
41
Przykadowo proponowany standard pracy z osob starsz zakada, e minimalny czas na przeprowadzenie
diagnozy/oceny sytuacji to 180 minut, opracowanie planu dziaania minimum 120 minut, same dziaania nie
podlegaj oszacowaniu, bo wynikaj z zaproponowanego planu, podobnie jak regularny monitoring efektw,
natomiast monitoring kocowy to kolejne 180 minut, a do tego naley doliczy czynnoci wtrne obejmujce
okoo 15% czasu. Oznacza to, e same procedury przygotowujce do dziaania i podsumowanie pracy z
klientem to minimum peen dzie roboczy, a realnie rzecz oceniajc, od ptora do dwch (Balon i inni 2011a, s.
15).

94

a tym samym braku pogbionej wiedzy o problematyce staroci, jak i praktyki w uywaniu
narzdzia tak rozbudowane standardy postpowania i szczegowe narzdzia moe by
trudne do zastosowania w praktyce, a cz zebranych danych pozostanie niewykorzystana.
Wnioski z przygotowanych materiaw porednio wskazuj te na konieczno wynikajc
midzy innymi z potrzeby efektywnoci dziaania - powoywania w ramach pomocy
spoecznej zespow pracownikw specjalizujcych si tylko we wsparciu osb starszych, jak
i analogicznie dla innych obszarw wsparcia, np. pracy z rodzinami i dziemi, etc.
6.4.

OSOBY STARSZE JAKO PARTNERZY I INICJATORZY DZIAA

POMOCOWYCH WYBRANE DOBRE PRAKTYKI

Elementem wci mogcym stanowi dobr praktyk, cho trudno to uzna za dziaanie
wybitnie nowatorskie, jest tworzenie na poziomie lokalnym specjalnych strategii na rzecz
osb starszych, bd te poszerzanie ju istniejcych i ujmowanie problematyki starzenia si
w

ujciu

horyzontalnym,

jako

zjawiska

dotyczcego

wszystkich

mieszkacw.

Dotychczasowym standardem byo umieszczanie tej grupy jako jednego z adresatw dziaa
samorzdowych w ramach strategii rozwizywania problemw spoecznych i rzadziej lokalnych strategii rozwoju. Wydaje si jednak, e ze wzgldw demograficzno-spoecznych
ronie potrzeba stworzenia dokumentw strategicznych, doprecyzowujcych i rozbudowujcych pewne dziaania. Analogicznym i niejako lustrzanym przykadem s tworzone w niektrych samorzdach specjalne strategie edukacyjne, uatwiajce dziaania strategiczne
i ubieganie si o dodatkowe finansowanie i coraz bardziej potrzebne ze wzgldu na
wyzwania dotyczce funkcjonowania owiaty w sytuacji niu demograficznego42.
Najnowszym tego typu przykadem jest program Warszawa przyjazna seniorom, obecnie
znajdujcy si w fazie konsultacji43. Podobne programy uchwalio w ostatnim czasie kilka

42

Patrz raporty powicone tworzeniu http://www.frd.org.pl/repository/upload/Strategie_gminne.pdf i

ewaluacji strategii edukacyjnych http://www.premd.org.pl/publikacje_16/publikacje_czlonkow_premd_53/
repository/Publikacje%20Organizacji/0414_FRD_Monitorowanie_strategii.pdf przygotowane przez Fundacj
Komeskiego.
43
Platforma
konsultacyjna:
http://konsultacje.um.warszawa.pl/konsultacja/wlacz-3-wiek-konsultacjespoleczne-programu-warszawa-przyjazna-seniorom

95

innych duych miast w Polsce, midzy innymi Elblg44 czy Pozna, ktry zakoczy ju
pierwsz edycj programu na lata 2005-201045.
Z perspektywy systemu pomocy spoecznej wany jest czynny udzia instytucji pomocowych
zarwno przy powstawaniu tego typu programw, jak i znalezienie rwnowagi midzy
dziaaniami o charakterze czysto osonowym i pomocowym tradycyjnie przypisywanymi
pomocy spoecznej a dziaaniami integracyjno-aktywizujcymi. Tak szeroki zakres dziaa na
rzecz osb starszych jest zgodny z ideami goszonymi przez wiatow Organizacj Zdrowia
w ramach projektu Global Age-friendly Cities zainicjowanego w 2005 roku na konferencji
Midzynarodowego Stowarzyszenia Gerontologw i Geriatrw w Rio de Janeiro w Brazylii.
W ramach bada koordynowanych przez wiatow Organizacj Zdrowia przebadano
seniorw w 33 miastach w 22 krajach na kadym z kontynentw. W publikacji
podsumowujcej wyniki (WHO 2007) wydzielono osiem tematw badawczych, podzielonych
na trzy obszary:

mieszkalnictwo, transport publiczny i przestrze publiczna (parki, kina, teatr, itp.)

tworzce fizyczne otoczenie seniora.

Uczestnictwo spoeczne (to jak seniorzy angauj si w ycie miasta), szacunek i integracja spoeczna (to jak s odbierani przez innych), aktywno obywatelska i zatrudnienie (moliwoci pracy wolontaryjnej i zawodowej) tworzce otoczenie spoeczne
seniora.

Komunikacja i informacja oraz wsparcie rodowiskowe i suba zdrowia to elementy

wpywajce na ycie osb starszych, ktre by korzysta z rnych moliwoci musz
o nich wiedzie, jak i mie moliwoci by z nich korzysta tworzce uwarunkowania
funkcjonowania osb starszych.

Istotnym elementem mogcym wzbogaci ofert dziaa z zakresu pomocy spoecznej jest
wykorzystanie energii i potencjau osb bezporednio zainteresowanych, czyli osb
starszych. Wprawdzie pojedynczo seniorzy postrzegani s jako grupa o maym wpywie na
lokaln polityk, ale dobrze zorganizowani mog by zarwno rzecznikami, jak i stranikami
realizacji wielu dziaa na rzecz seniorw. Jednym z najbardziej znanych efektw takich

44
45

http://www.umelblag.pl/umcms/programy_branzowe/Elblaski_program_na_rzecz_osob_starszych.pdf
Patrz strona MOPR: http://www.mopr.poznan.pl/index.php/opis-programu.html

96

dziaa jest powstanie z inicjatywy poznaskiej rady seniorw samorzdowego Centrum

Inicjatyw Senioralnych46.
Przykadem dziaa na mniejsz skal, do ktrych wystarczy nawet jedna aktywna osoba
starsza, s akcje realizowane w ramach projektu Seniorzy w akcji organizowanego przez
Towarzystwo inicjatyw twrczych (www.seniorzywakcji.pl) wspierajce maymi grantami
midzypokoleniowe inicjatywy lokalne. Poniej zestawiono po jednej wybranej akcji z poszczeglnych edycji projektu:
Kielce, Soneczna akcja - edycja 2011 (http://www.seniorzywakcji.pl/?a=324)
Projekt poczy dwie grupy, ktre mog sobie wzajemnie sporo da. Seniorw, ktrzy lubi
spdza czas z dziemi i dysponuj wolnym czasem i samotne matki, ktre znalazy si
w trudnej sytuacji i s pozbawione wsparcia rodziny.
Tczew, Stuk-puk. Otwrz drzwi, pomog Ci - edycja 2010 (http://www.seniorzywakcji.pl/
?a=257)
Mieszkacy Tczewa 50 + po raz kolejny zastukaj do swoich ssiadw, ktrzy ze wzgldu na
wiek lub stan zdrowia pozostaj uwizieni w czterech cianach domw. Aktywni seniorzy
podziel si swoim czasem i energi z tymi, ktrzy nie mog w peni korzysta z ycia
kulturalnego i spoecznego miasta.
Gdask,

Wkrtariusze

pomocna

zota

do

edycja

2009

(http://www.seniorzywakcji.pl/index.php?a=170). Seniorzy mieszkajcy na osiedlu Brzeno

w Gdasku ju zapomnieli o ciekncym kranie, niedziaajcym gniazdku i zepsutych
drzwiczkach kuchennych. A wszystko za spraw Wkrtariuszy, czyli midzypokoleniowego
zespou wolontariuszy wyposaonego w podstawowe narzdzia do napraw.
Krakw, TRANSFERY wolontariat medyczny lekarzy seniorw

- edycja 2008

(http://www.seniorzywakcji.pl/index.php?a=107)
Autorzy projektu postanowili zainteresowa emerytowanych lekarzy wolontariatem w Przychodni dla Bezdomnych i Ubogich prowadzonej przez Stowarzyszenia Lekarze Nadziei.
Wczenie starszych lekarzy w dziaania Przychodni umoliwio midzypokoleniow
wspprac i wymian dowiadcze z modymi lekarzami i studentami medycyny.

46

Patrz strona CIS: http://www.centrumis.pl/o-centrum.html

97

Warto te podkreli, e istniej take gotowe narzdzia, ktre mogyby tak aktywno
i midzypokoleniowy dialog obywatelski wspiera47, jak i organizacje parasolowe mogce
stanowi wsparcie merytoryczne i eksperckie48.
Tego typu rozwizania mog by szczeglnie cenne w mniejszych samorzdach, ktre nie
posiadaj duego zaplecza instytucjonalno-eksperckiego, za to maj coraz wiksz grup
osb starszych, ktre oczekuj rnego rodzaju inicjatyw i wsparcia ze strony przedstawicieli
samorzdu i instytucji pomocowych.
Naley rwnie pamita, e wsppraca z mieszkacami poza dziaaniami organizacyjnymi
i konkretnymi propozycjami wymaga te od instytucji pomocowych przejrzystej komunikacji
i dziaa z zakresu PR. Pewnym standardem minimum wydaje si czytelna, regularnie
aktualizowana strona internetowa z wzorami drukw, np. http://www.mopsgdynia.pl,
zawierajca baz danych podmiotw dziaajcych lokalnie, np. http://www.centrumis.pl
/punkt-informacyjny-bazy-danych.html. Warto te zadba o oddzielne strony albo podstrony
poszczeglnych placwek takich jak domy pomocy spoecznej, np. http://www.dpsplock.pl/.
Jest to szczeglnie istotne ze wzgldu na raczej negatywny wizerunek instytucji pomocy
spoecznej, jak i postulowane poszerzenie dziaalnoci z gwnie osonowej na integracyjnoaktywizujc. Ta zmiana paradygmatu funkcjonowania pomocy spoecznej, jak i nowe
wyzwania wynikajce z przemian spoeczno-demograficznych bd szerzej omwione w
dalszej czci raportu.
* * *
Jako rekomendacj wynikajca z tej czci raportu naleaoby sformuowa zalecenie
podjcia dziaa na rzecz rozwoju metod pracy socjalnej adresowanej do osb starszych, ich
dywersyfikacji wynikajcej ze zrnicowanej sytuacji yciowej i zdrowotnej seniorw.
Specjalici takiej pracy socjalnej powinni znale zatrudnienie nie tylko w orodkach i placwkach pomocy spoecznej, ale take w innych instytucjach samorzdowych i placwkach
ochrony zdrowia. Ich zadaniem powinna by nie tylko bezporednia praca z seniorami, ale
take z organizacjami pozarzdowymi dziaajcymi na rzecz rodowiska starszych
mieszkacw.

47

Patrz np. Podrcznik dialogu obywatelskiego na rzecz integracji spoecznej osb starszych przygotowany
przez Age Platform, w ktrego przygotowaniach ze strony Polski braa udzia Fundacja Ja-Kobieta:
http://www.kobieta50plus.pl/szansa-50-plus/przewodnik-dialogu-obywatelskiego_0,1874.html
48
Przykadem takiej organizacji jest Forum 50+ Seniorzy XXI wieku: http://www.forum50.org/

98

Zofia Szweda-Lewandowska

7. MIKRODETERMINANTY SAMODZIELNOCI PERSPEKTYWA

TEORETYCZNA I PRAKTYCZNA

7.1.

MIKRODETERMINANTY SAMODZIELNOCI PERSPEKTYWA

TEORETYCZNA

W rozwaaniach nad procesem starzenia si przyjmuje si dwie gwne perspektywy: mikro

oraz makro49. W poniszym rozdziale zostan przedstawione czynniki wchodzce w skad
pierwszego podejcia determinujce samodzielno i konieczno korzystania z rnorodnych form wsparcia.
W literaturze znajdujemy podzia mikrodeterminant na dwie gwne grupy (Szatur-Jaworska
2000):
zwizane ze stratyfikacj spoeczn,
zwizane z sytuacj zdrowotn jednostki.
Czynniki zwizane ze stratyfikacj spoeczn, czyli lokacj jednostki na drabinie hierarchii
spoecznej, to przede wszystkim:
1. wyksztacenie,
2. status ekonomiczny,
3. kapita kulturowy.
49

Naley rwnie wspomnie o poziomie mezo i mega. Kraje realizujce model pastwa opiekuczego jako
czonkowie organizacji midzynarodowych (Unii Europejskiej, Organizacji Narodw Zjednoczonych itp.) s
zobligowane do implementacji regulacji wyznaczanych przez te organizacje. W perspektywie najbliszych lat w
rozwaaniach nad procesem starzenia si wprowadzony powinien by poziom mega, poniewa dyrektywy np.
Unii Europejskiej wpywaj na wybr celw i zasad polityki spoecznej. Wraz z postpujc integracj w obrbie
Unii Europejskiej wzrasta bdzie znaczenie zmian wprowadzanych do regulacji prawnych poszczeglnych
krajw czonkowskich pod wpywem dyrektyw uchwalanych na forum UE.
Poziom mezo natomiast odzwierciedla dziaalno samorzdu lokalnego, przejawiajc si w realizacji
programw centralnych oraz lokalnych inicjatyw samorzdu terytorialnego i budow strategii w zakresie
pomocy spoecznej uwzgldniajcej potrzeby spoecznoci lokalnej. To na tym poziomie ustalane s priorytety
w zakresie lokalnej polityki spoecznej.

99

Max Weber jako trzy gwne wyznaczniki statusu jednostki wymienia stosunek do trzech
prerogatyw uznawanych za spoecznie podane: wadzy, bogactwa i prestiu. Obecnie
socjologowie coraz czciej odnosz si do teorii stratyfikacji wedug wieku. Gwnym
zaoeniem teorii stratyfikacji wedug wieku jest postrzeganie wieku jako gwnej
determinanty okrelajcej dostp do dbr powszechnie podanych. Teoria ta pokazuje
zmniejszajc si moliwo dostpu do tych dbr wraz ze starzeniem si jednostki. Oznacza
to nierwn redystrybucj dbr spoecznie podanych. Osoby starsze trac swoj pozycj
spoeczn na skutek zaprzestania penienia rl zawodowych, zmniejszonej wielkoci
dochodw, zawania si sieci kontaktw nieformalnych. Jednoczenie osoby o wyszym
statusie spoecznym posiadaj niezbdny zasb wiedzy, aby mc skorzysta zarwno
z pomocy rodowiskowej, jak i instytucjonalnej. Wyksztacenie ma nie tylko wpyw na
umiejtno korzystania z pomocy instytucji publicznych (umiejtno pozyskania informacji,
znajomo przepisw prawnych i obowizkw podmiotw publicznych), lecz jest rwnie
skorelowane ze stanem zdrowia, a to wanie stan zdrowia jest jednym z gwnych
czynnikw wpywajcych na stan zdrowia i samodzielno jednostki.
Wyksztacenie jest rwnie skorelowane ze statusem ekonomicznym jednostki. Osoby
posiadajce wysze wyksztacenie zazwyczaj zarabiaj wicej ni osoby gorzej wyksztacone.
Wysze dochody osigane w cigu ycia zawodowego przekadaj si na wysze wiadczenia
emerytalne. Im wyszy dochd osigany przez osob starsz, tym wiksza moliwo wyboru
w zakresie rodowiskowej oraz instytucjonalnej pomocy np. osoby otrzymujce we
wspczesnej Polsce wysokie emerytury nie musz czeka w kolejce do samorzdowego
domu pomocy, mog skorzysta z oferty prywatnych domw zapewniajcych opiek nad
osobami starszymi. W przypadku niewystarczajcej pomocy rodowiskowej mog dokupi
usugi opiekucze. Czynniki ekonomiczne wpywaj na rodzaj oraz form oferty w zakresie
pomocy, z ktrej mog korzysta osoby starsze.
Jednym z najistotniejszych czynnikw wpywajcych na opiek nad osobami starszymi jest
ich sytuacja rodzinna. Starsze osoby samotne s czciej klientami pomocy zarwno
rodowiskowej, jak i instytucjonalnej. Seniorzy czsto dziki wparciu znajomych i ssiadw
mog nadal zamieszkiwa w swoim dotychczasowym rodowisku i nie musz korzysta ze
wsparcia publicznego.

100

Wymienione czynniki (stan zdrowia, sytuacja rodzinna, wyksztacenie, dochd) wpywaj nie
tylko na samodzielno seniora potrzeb pomocy, lecz rwnie na jej form. Determinuj
zakres i rodzaj wiadczonej przez pastwo pomocy na rzecz osoby starszej.
W pierwszej kolejnoci osoba starsza stara si sama zaspokoi swoje potrzeby. Jednak wraz
z pogarszaniem si stanu zdrowia samozaspokojenie potrzeb staje si niemoliwe i jednostka
musi si zwrci o pomoc do innych osb. Wtedy osoba starsza liczy na wsparcie rodziny.
Oczekiwania odnonie do udzielenia pomocy przez grup krewniacz wynikaj z caoyciowych wspzalenoci. Zgodnie z teori wymiany spoecznej, w cigu ycia jednostek
poprzez interakcje spoeczne nawizuj si stosunki oparte na wymianie potrzebnych
zasobw. W niniejszym rozdziale przedmiotem rozwaa nie bdzie formalna wymiana
rynkowa polegajca na zakupie potrzebnych dbr i usug, lecz nieformalna sie wymiany
w obrbie grupy krewniaczej, ssiedzkiej, przyjacielskiej. Niemoliwo uzyskania usug
opiekuczych w ramach nieformalnych grup spoecznych determinuje konieczno
korzystania przez jednostk z pomocy oferowanej przez podmioty publiczne. Opieka
w ramach rodziny nad osob starsz jest postrzegana bardzo czsto jako obowizek
wynikajcy z faktu, e rodzice lub dziadkowie powicali zasoby zarwno finansowe, jak
i czasu na wczeniejszych etapach swojego ycia modszemu pokoleniu. Taki obowizek
opieki jest ksztatowany w jednostce w ramach procesu socjalizacji bdcego podstawow
funkcj rodziny. Najwaniejsz regu rzdzc wymian jest jej wzajemno. Osoby starsze
s bardziej skonne do zwracania si o pomoc zarwno do czonkw rodziny, jak i ssiadw
i znajomych, gdy maj co do zaoferowania w zamian. Skadow wymiany moe by na
przykad czas, ktry osoba starsza przeznaczy na potrzeby modszego pokolenia, w zamian za
udzielenie jej pomocy. Naley przy tym odrni wymian dugookresow i krtkookresow.
Przedmiotem wymiany dugookresowej mog by rwnie przysze zyski, ktre rodzina lub
znajomi otrzymaj po mierci osoby starszej w postaci spadku. Takim zasobem moe by na
przykad nieruchomo; osoby starsze s czsto posiadaczami mieszkania lub domu.
Wymiana nastpujca w obrbie sieci rodzinnej najczciej nie ma charakteru formalnego
i opiera si na pewnych wzorcach zinternalizowanych w procesie socjalizacji.
Podstawowa wymiana zachodzi w diadzie (Kempny 1992). W przypadku osb starszych
wymiana zachodzi pomidzy wspmaonkami. Dopiero gdy stan zdrowia maonkw
uniemoliwia wzajemn pomoc lub gdy jednostka nie ma yciowego partnera, angaowani s
101

inni czonkowie rodziny. Pomoc ssiedzka jest czsto uzupenieniem pomocy rodzinnej, za
gdy wspomagana osoba i krewni udzielajcy wsparcia mieszkaj daleko od siebie, jest
substytutem w stosunku do pomocy udzielanej przez rodzin. Naley podkreli odmienn
sytuacj kobiet i mczyzn, ktra wie si z tradycyjnymi rolami przypisanymi pci. Kobiety
czciej wykonuj obowizki domowe i pielgnacyjne wobec innych czonkw rodziny (ma,
teciw, rodzicw). Wdowcy czciej ni wdowy wstpuj w kolejne zwizki maeskie,
zwikszajc tym samym prawdopodobiestwo posiadania wsparcia w wypadku pogorszenia
stanu zdrowia. Teoria wymiany jest wykorzystywana nie tylko do wyjaniania wzajemnych
powiza midzy jednostkami w ramach diady czy rodziny, lecz rwnie sieci spoecznych,
jakimi s sieci stosunkw ssiedzkich czy przyjacielskich. Wymiana rnorodnych zasobw
jest uwaana za podstaw funkcjonowania sieci spoecznych.
Naley rozway rwnie dziaanie teorii wymiany w momencie, gdy osoba starsza zaczyna
korzysta z pomocy oferowanej przez orodki pomocy spoecznej. Zgodnie z koncepcj
woodwork effect, raz udzielone wsparcie osobie starszej powoduje, e wzrasta postawa
roszczeniowa ze strony rodziny (jeli osoba starsza posiada rodzin) oraz samej osoby
starszej (Moody 2006). Czonkowie rodziny oraz osoba starsza ucz si, jak korzysta
z pomocy oferowanej przez orodki pomocy spoecznej, poznaj moliwoci, jakimi
dysponuj wadze samorzdowe w zakresie opieki nad osobami starszymi. Rodzina lub osoba
starsza dy do rozszerzenia usug opiekuczych i zwikszenia ich wymiaru czasowego,
przestaje de facto obowizywa zasada subsydiarnoci, poniewa jednostka otrzymuje
wiksz pomoc, ni jest jej w rzeczywistoci niezbdna.
Opiek nad osobami starszymi w ramach rodziny sprawuj najczciej osoby w wieku 4564
lat. W literaturze anglojzycznej dotyczcej zagadnie opieki nad osobami starszymi
generacja ta nazywana jest sandwich generation. Okrelenie to nawizuje do faktu, e osoby
w wieku 4564 lat maj obowizki w stosunku do dwch generacji z jednej strony pomocy
przy dzieciach wymagaj ich dzieci, z drugiej rodzice. W takiej sytuacji niezbdnym staje si
wspieranie rodzinnych opiekunw, na przykad poprzez sie domw dziennego pobytu, czy
placwek caodobowych, przyjmujcych klienta tylko na okrelony czas, np. miesic. Domy
dziennego pobytu, oferujc opiek nad osobami starszymi przez kilka godzin w cigu dnia,
pozwalaj opiekunowi osoby starszej zarwno na kontynuowanie udzielania wsparcia, jak
i na pomoc dzieciom w opiece nad wnukami. Natomiast druga z wymienionych form pomocy
102

w opiece nad osobami starszymi pozwala opiekunom na przykad na wyjazd na wakacje.

Takie formy pomocy w sprawowaniu opieki nad osobami starszymi mog zachca dzieci do
sprawowania opieki nad rodzicami. Wiedzc, e w razie potrzeby mog one liczy na
rnorodne formy pomocy, chtniej bd si opiekoway rodzicami.
Zagadnienia dotyczce zalenoci pomidzy pomoc nieformaln i formaln opisuje pi
modeli (Patsios 2005):
1) hierarchiczny model kompensacyjny (hierarchical compensatory model)
2) model substytucji (substitutional model),
3) model szczeglnoci (specificity model),
4) model uzupenienia (supplementation model),
5) model komplementarnoci (complementarity model).
Pierwszy model zosta opracowany przez Cantora. Jego podstaw jest zaoenie, e to
interakcje wpywaj na form pomocy, jak preferuje osoba starsza (Cantor 1975). Seniorzy
preferuj maonkw jako pierwsze rdo wsparcia, w nastpnej kolejnoci dzieci, dalszych
krewnych i przyjaci. Pomoc formalna jest ostateczn form pomocy, gdy nie moe by ona
udzielona w obrbie sieci wsparcia rodzinnego i ssiedzkiego. Gwnym zaoeniem tego
modelu jest przejmowanie kompetencji w zakresie opieki nad seniorem, ale istotne jest, aby
nie zostay pominite poszczeglne ogniwa acucha pomocy (jeli oczywicie istniej i mog
sprawowa opiek nad osob starsz) (Cantor 1983).
Model substytucji zakada przekazywanie zada w zakresie opieki nad osob starsz przez
rodzin do sfery formalnej opieki. Instytucje publiczne przejmuj role, ktre mogyby by
wypeniane przez rodzin i sieci wsparcia spoecznego (Greene 1995). Pomoc formalna jest
substytucyjna w stosunku do pomocy nieformalnej. W modelu tym przestaje obowizywa
zasada subsydiarnoci, a instytucje formalne ingeruj w sieci rodzinne i spoeczne.
Wzajemne dopenianie si opieki oferowanej seniorowi przez sieci wsparcia spoecznego
oraz pomoc formaln opisuje model szczeglnoci. Zakada on dualno opieki nad osob
starsz i wzajemn komplementarno pomocy udzielanej przez rodzin i instytucje do tego
powoane (Noelker 1989). Rodzina udziela wsparcia emocjonalnego oraz wparcia
niewymagajcego fachowej wiedzy i umiejtnoci, bo te zapewnia sie wsparcia formalnego.
Podstaw modelu uzupenienia jest zaoenie, e to najblisi s gwnym rdem pomocy
osobie starszej i to oni sprawuj gwnie opiek, gdy senior jej wymaga. Pomoc formalna jest
103

uzupenieniem pomocy nieformalnej wtedy, gdy rodzina przez pewien czas nie moe
wypenia swoich zada opiekuczych (np. wyjazd na wakacje) lub gdy nie ma rodziny
mogcej zapewni opiek (Penning 1990).
Ostatni model czy elementy modelu kompensacyjnego i uzupenienia, poniewa zakada,
e pomoc formalna zostaje wczona w proces opieki nad osob starsz, gdy najistotniejsze
elementy nieformalnej sieci wsparcia nie wypeniaj w dostatecznym stopniu swoich zada
opiekuczych. Opieka formalna i nieformalna s komplementarne wzgldem siebie tzn.
pomoc formalna przejmuje zadania, ktrych nie moe zaspokoi pomoc nieformalna,
poniewa osoby jej udzielajce nie posiadaj wystarczajcych do tego kompetencji.
Analizujc system opieki nad osobami starszymi w Polsce mona stwierdzi, e wadze
publiczne d do wprowadzenia hierarchicznego modelu kompensacyjnego, ktry wydaje
si by zarwno najskuteczniejszym, jak i najefektywniejszym w implementacji. To, kiedy
powinna by udzielona pomoc osobie starszej i jej ewentualnym opiekunom, zaley od
podstawowych cech seniora oraz sieci jego wsparcia, takich jak: wiek, stan zdrowia, istnienie
i wielko sieci krewniaczej oraz nieformalnych, nierodzinnych sieci wsparcia, dochody,
zasoby kulturowe. Ponisze czynniki wpywajce na konieczno otrzymania wsparcia
publicznego oraz form kierowanego do beneficjenta wsparcia zostan przedstawione
w dalszej czci rozdziau.

7.2.

ZASOBY KULTUROWE

Zasoby kulturowe to zarwno tzw. kapita kulturowy, jak i umiejtnoci nabyte podczas
procesu ksztacenia si jednostki. Termin kapita kulturowy odnosi si do wiedzy
i kompetencji nabywanych przez jednostk w procesie socjalizacji (Bourdieu 1990).
Umiejtnoci i wiedza zdobyta przez poszczeglnych czonkw spoeczestwa zapewnia im
lepszy dostp do dbr spoecznie podanych.
Zasoby kulturowe ulegaj kumulacji w cigu ycia jednostki. Umiejtnoci zdobyte na
wczeniejszym etapie ycia s przydatne w okresie staroci. Dostp do zasobw pomocy
spoecznej, takich jak pomoc rodowiskowa oraz domy pomocy spoecznej zaley od
umiejtnoci dotarcia do informacji, jak i gdzie mona uzyska pomoc. Im wysze
wyksztacenie i kompetencje kulturowe, tym wiksza rwnie wiadomo praw
104

przysugujcych osobie starszej oraz obowizkw pastwa wzgldem niej. Zasoby kulturowe
nabyte przez jednostk uatwiaj rwnie nawizywanie kontaktw i znajomoci, ktre mog
by czci potencjalnej sieci wsparcia seniora.
Jedn z najistotniejszych cech skadajcych si na heterogeniczno populacji osb starszych
jest wanie kapita kulturowy. W procesie socjalizacji rodzice przekazuj dzieciom nie tylko
wiedz i umiejtnoci, lecz rwnie sie swoich kontaktw. Dlatego te jednostki nalece do
klasy redniej, majc rozleg sie kontaktw i znajomoci, posiadaj atwiejszy dostp do
podanych informacji. Bourdieu twierdzi, e kapita kulturowy, jaki posiada dana jednostka,
wpywa na pozycj spoeczn przez ni zajmowan i jest jednym z gwnych wyznacznikw
stratyfikacji spoecznej. Im wikszy kapita kulturowy posiada jednostka, tym atwiej jest jej
rozbudowywa sie spoecznych kontaktw. Rozbudowana sie kontaktw spoecznych
sprawia, e jednostka staje si podan skadow krgu znajomych innych jednostek.
Prowadzi to do swoistego sprzenia zwrotnego. atwiej rozbudowywa sie wzajemnych
kontaktw, jeli ju na pocztku bya ona do rozbudowana i przekazana przez rodzicw.
Zasoby kulturowe s skadow kapitau spoecznego. Kapita spoeczny rozpatrywany jest
najczciej w dwch ujciach: szerokim i wskim.
W pierwszym ujciu kapita spoeczny to dostp do rde informacji, wsparcia i pomocy,
ktre mog by uzyskane poprzez interakcje z innymi jednostkami. W przypadku osb
starszych, wymagajcych pomocy, bd to informacje o moliwoci jej uzyskania lub pomoc
w uzyskaniu wiadcze przysugujcych danej osobie. W szerokim ujciu kapita spoeczny to
zasig i charakter partycypacji jednostek w nieformalnych i formalnych strukturach spoecznych. W ramach tych struktur dziaaj sieci potencjalnego lub rzeczywistego wsparcia
osoby starszej. Czstsze uczestnictwo w tych strukturach zwiksza szanse seniora na
uzyskanie w razie potrzeby pomocy (Diagnoza Spoeczna 2011). Osoby charakteryzujce si
lepszym wyksztaceniem, czyli lepszymi zasobami kulturowymi, czciej uczestnicz w yciu
spoecznym, np. wrd suchaczy Uniwersytetw Trzeciego Wieku przewaaj osoby z wyksztaceniem wyszym i rednim, czyli grupa charakteryzujca si znacznymi zasobami
kapitau kulturowego.
Kompetencje przekazywane przez rodzicw dzieciom s trudne do mierzenia, natomiast
podstawowa skadowa zasobw kulturowych, jak jest wyksztacenie, jest cech obiektywn
i atwo mierzaln. Korzystajc z danych z Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 i 2011
105

roku mona dokona oceny poziomu wyksztacenia osb starszych (tab. 7.1). Wyksztacenie
odgrywa jedn z najistotniejszych rl w zakresie umiejtnoci pozyskiwania informacji.
Osoby z wyszym wyksztaceniem zazwyczaj charakteryzuj si nie tylko wyszymi
zarobkami, lecz rwnie wysz aktywnoci zawodow i spoeczn. Czstsze zaangaowanie
w rne formy dziaalnoci spoecznej uatwia rozwijanie sieci kontaktw spoecznych oraz
pozyskiwanie informacji.

Tabela 7.1. Osoby starsze wedug poziomu wyksztacenia i pci w Polsce w 2002 r. i 2011 r.
(jako % osb w danej grupie wieku)50

Wyksztacenie
Wysze
Policealne
rednie zawodowe
Oglnoksztacce
Zasadnicze zawodowe
Podstawowe ukoczone
Podstawowe nieukoczone
i bez wyksztacenia szkolnego
Wyksztacenie
Wysze
Policealne
rednie zawodowe
Oglnoksztacce
Zasadnicze zawodowe
Podstawowe ukoczone i
gimnazjalne
Podstawowe nieukoczone
i bez wyksztacenia szkolnego

2002
Kobiety
6064
65 i wicej
8,8
4,0
3,5
1,4
14,9
9,3
10,1
7,9
9,6
5,7
48,9
55,2
2,5

14,9

2011
Kobiety
6064
65 i wicej
12,0
7,2
4,9
2,2
19,1
11,2
14,5
11,3
20,8
8,5

Mczyni
6064
65 i wicej
11,4
9,9
1,3
0,9
17,4
14,7
3,7
4,5
24,1
15,2
38,4
44,6
1,9

8,7

Mczyni
6064
65 i wicej
13,1
13,2
1,5
1,0
20,8
16,1
5,3
5,8
35,6
21,7

26,1

51,1

20,7

37,3

0,6

6,3

0,5

3,1

rdo: Obliczenia wasne na podstawie: GUS, Narodowy Spis Powszechny Ludnoci i Mieszka 2011. Raport z
wynikw, Warszawa 2012, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_13164_PLK_HTML.htm dane dostpne w dniu
11.12.2012 r., oraz http://www.stat.gov.pl/gus/8185_PLK_HTML.htm

W Polsce odsetek osb z wyszym wyksztaceniem wrd ludnoci w wieku 13 lat i wicej
zgodnie z NSP2002 wynosi 9,9% osb, natomiast w subpopulacji starszych mczyzn

50

Do oblicze nie zostay wczone jednostki wrd, ktrych nie udao si ustali poziomu wyksztacenia.

106

odsetki te wynosiy odpowiednio w grupach wieku 6064 lat 11,4% i 65 lat i wicej 9,9%.
Natomiast w 2011 roku odpowiednio 13,1% i 13,2%. W porwnaniu z mczyznami starsze
kobiety charakteryzuj si niszym poziomem wyksztacenia. Wrd kobiet w wieku 6064
lat osoby posiadajce wysze wyksztacenie stanowiy 8,8% w 2002 roku, natomiast w grupie
wieku 70 lat i wicej ju tylko 4%. Narodowy Spis Powszechny z 2011 roku wykaza, e 12%
kobiet w grupie wieku 60-64 legitymowao si wyszym wyksztacaniem, a w grupie 65 lat
i wicej 7,2%. Kobiety natomiast czciej ni mczyni posiaday wyksztacenie
oglnoksztacce: odpowiednio w grupie 6064 lat i 65 lat i wicej w 2002 roku 10,1% i 7,9%,
a w 2011 14,5% i 11,3%, a wrd mczyzn 3,7% oraz 4,5% w 2002 roku i 5,3% i 5,8 w 2011
roku. Na niszy poziom wyksztacenia kobiet wskazuje rwnie odsetek osb bez
wyksztacenia i z nieukoczonym podstawowym; 6,3% kobiet w wieku 65 lat i wicej w 2011
roku nie ukoczyo szkoy podstawowej, podczas gdy wrd mczyzn w tym samym wieku
odsetek ten wynosi 3,1%.
Naley zaznaczy, e wyksztacenie jest silnie skorelowane z osiganymi dochodami oraz
rodzajem wykonywanej pracy. Im wysze wyksztacenie tym mniejsze prawdopodobiestwo,
e jednostka bdzie wykonywaa uciliw prac fizyczn, wpywajca niekorzystnie na stan
zdrowia. A to wanie te czynniki wpywaj na utrat samodzielno w starszym wieku.
Gorszy stan zdrowia wynikajcy midzy innymi z kumulowania si niekorzystnych warunkw
pracy przez okres jej wykonywania determinuje niemono samodzielnej egzystencji.

7.3.

STAN ZDROWIA OSB STARSZYCH

Staro jest faz ycia, charakteryzujc si narastaniem niekorzystnych zmian obejmujcych

wszystkie sfery funkcjonowania czowieka: biologiczn, psychiczn i spoeczn. Oglnie
biorc proces starzenia si jest rwnoznaczny z pogarszaniem si sytuacji yciowej jednostki.
Starga-Piasek okrela to jako zmniejszanie si w miar starzenia szansy zaspokojenia
potrzeby przystosowanej egzystencji (Starga-Piasek 1975). Stopniowo wraz z wiekiem
postpujce

obnianie

si

sprawnoci

psychofizycznej

prowadzi

kocu

do

niepenosprawnoci (Szatur-Jaworska 2000). Wedug ustawy o pomocy spoecznej (art. 2),

przez niepenosprawno rozumie si stan fizyczny, psychiczny lub umysowy, powodujcy

107

trwae lub okresowe utrudnienie, ograniczenie bd uniemoliwienie samodzielnej

egzystencji.
Starzenie si postpuje etapami, ktre znacznie si rni w opinii geriatrw. Po
przekroczeniu wieku 75 lat na skutek pogarszania si stanu zdrowia ronie zapotrzebowanie
na wiadczenia medyczne i opiekucze. Natomiast osoby w wieku powyej 85 lat wymagaj
najczciej staej opieki (akowska-Wachelko 2002). Proces starzenia si organizmu ulega
przyspieszeniu, gdy towarzysz mu rnego typu schorzenia. W zwizku z tym mona mwi
o fizjologicznym i patologicznym starzeniu si. Starzeniu si czsto towarzyszy ograniczenie
sprawnoci.
Badania stanu zdrowia ludnoci prowadzone przez GUS za pomoc samooceny
respondentw wskazuj na jego popraw na przestrzeni lat 19962009 (GUS 2010). Zgodnie
z badaniami prowadzonymi na reprezentatywnej prbie mieszkacw Polski, we wszystkich
grupach wieku zmala odsetek osb oceniajcych swj stan zdrowia poniej oceny dobrej. W
roku 2009 odsetek ten wynosi 34% i by o pi punktw procentowych niszy ni w 2004
roku, podczas gdy w roku 1996 wynosi 46%. Jednak w najstarszej grupie wieku (70 lat
i wicej) poprawa oceny stanu zdrowia bya najnisza i wynosia cztery punkty procentowe
(spadek udziau osb oceniajc swj stan zdrowia poniej oceny dobrej z 91% w 1996 roku
do 87% w 2004) i dwa punkty procentowe w 2009 roku (85% osb w wieku 70 lat i wicej
oceniao swj stan zdrowia poniej oceny dobrej) w porwnaniu z 2004 rokiem.
Wskanikiem poprawy stanu zdrowia jest rwnie wyduanie si redniego dalszego trwania
ycia osb w najstarszych grupach wieku. Od 1950 roku do 1990 rednie dalsze trwanie ycia
mczyzny w wieku 75 lat wzroso o 8,5% (z 6,92 lat w 1950 roku do 7,51 w 1990 roku),
podczas gdy w ostatniej dekadzie XX wieku i w pocztkach XXI wzrost ten wynis 1/4
z 7,51 lat w 1990 do 9,49 lat w 2010 (GUS 2004). Odpowiednio dla kobiet w tych samych
latach przyrost wynis odpowiednio 21% (z 7,80 lat do 9,46 lat) i 25% (z 9,46 lat do 11,85
lat). Tak dynamiczny wzrost trwania ycia jest wynikiem poprawy stanu zdrowia. Poprawa ta
wynika midzy innymi z atwiejszego dostpu do lekw, rehabilitacji, lepszej jakoci sprztu
medycznego. Wpyw na popraw stanu zdrowia ma zarwno profilaktyka, jak i prowadzone
na szerok skal przez agendy rzdowe i organizacje pozarzdowe kampanie majce na celu
popraw wiadomoci zdrowotnej. Kampanie te s kierowane nie tylko do osb starszych,
lecz rwnie osb w modszych grupach wieku. Dalsze trwanie ycia osb w najstarszej
108

grupie wieku bdzie si nadal wydua. Wynika to rwnie z postpu w zakresie medycyny.
Jako opieki medycznej ulega poprawie i dodatkowo nowoczesne osignicia medycyny s
szeroko dostpne.
Pomimo poprawy stanu zdrowia osb powyej 75. roku ycia, zbiorowo ludzi starych na tle
ogu ludnoci charakteryzuje wysoki poziom niepenosprawnoci. Zgodnie z NSP 2002,
w Polsce byo 5,5 mln osb niepenosprawnych, a 40,3% z nich to osoby w wieku 60 lat i
wicej. Udzia osb niepenosprawnych wrd seniorw rs od 34,6% wrd seniorw w
wieku 6064 lat do 48,9% wrd osb w wieku 80 lat i wicej (Skrtowicz 2004).
Naley zwrci uwag, e wraz z wiekiem nastpuje naturalna utrata sprawnoci zarwno
fizycznej, jak i psychicznej. Odczuwana niepenosprawno przez osoby w starszych grupach
wieku jest zwizana z procesem starzenia si, a w konsekwencji naturaln utrat zdolnoci
do wykonywania pewnych czynnoci. Wraz z wiekiem wzrasta odsetek osb niepenosprawnych (wykres 7.1). W grupie wieku 6064 lat co trzecia osoba odczuwaa lub miaa
orzeczon niepenosprawno, podczas gdy wrd osb w wieku 80 lat i wicej ju co druga
osoba. W najbliszych 20 latach odsetek osb z orzeczon niepenosprawnoci w starszych
grupach wieku bdzie wzrasta, poniewa do starszych grup wieku bd przechodzi osoby
w wieku przedemerytalnym, wrd ktrych odsetek osb z orzeczon niepenosprawnoci
jest wysoki.

Wykres 7.1. Udzia osb niepenosprawnych w wieku 60 lat i wicej wedug rodzaju
niepenosprawnoci i grup wieku w Polsce w 2002 r. (jako % ogu ludnoci w danym wieku)
30
25
20
prawna i biologiczna
tylko prawna
tylko biologiczna

15
10
5
0

6064

6569

7074

7579

80+

grupa wieku

rdo: Osoby niepenosprawne oraz ich gospodarstwa domowe, GUS, Warszawa 2003, s. 9091.

109

Najwikszy odsetek wrd osb najstarszych, tj. 80 lat i wicej, stanowi osoby odczuwajce
niepenosprawno biologiczn (21,5%). Osoby w najstarszej grupie wieku nie wystpuj
w wikszoci do odpowiedniego organu o prawne potwierdzenie niepenosprawnoci, za
odsetek osb posiadajcych takie orzeczenie wynosi 5,5%. Wikszy odsetek osb z orzeczon niepenosprawnoci w modszych grupach wieku to wynik nie tylko chci uzyskania
dodatkowych wiadcze, lecz rwnie efekt wyszej wiadomoci dziaa, ktre naley
podj, aby otrzyma stosowne orzeczenie. Tak wic wraz z wiekiem ronie odsetek osb
odczuwajcych niepenosprawno, jednoczenie wzrasta odsetek osb odczuwajcych niepenosprawno biologiczn, a maleje odsetek osb posiadajcych orzeczenie o niepenosprawnoci wydane przez uprawniony do tego organ (wykres 7.2).

Wykres 7.2. Osoby niepenosprawne w wieku 60 lat i wicej wedug rodzaju niepeno sprawnoci i grup wieku w Polsce w 2002 r. (jako % ogu niepenosprawnych w danym wieku)
100%
90%
80%
70%
60%

tylko biologiczna
tylko prawna
prawna i biologiczna

50%
40%
30%
20%
10%
0%

6064

6569

7074
grupa wieku

7579

80+

rdo: Osoby niepenosprawne oraz ich gospodarstwa domowe, GUS, Warszawa 2003, s. 9091.

Wrd osb powyej 80 lat i wicej niepenosprawno czciej deklaruj kobiety. Kobiety
bowiem yjc duej ni mczyni czciej uskaraj si na zdrowie. Kobiety nawet poniej 75 lat czciej wymagaj specjalnej opieki i pomocy w wykonywaniu codziennych czynnoci (Tobiasz-Adamczyk 2004). To wanie kobiety s potencjalnymi klientami instytucjonalnych form pomocy czciej ni mczyni, poniewa oprcz gorszego stanu zdrowia,
czciej pozostaj we wdowiestwie i nie maj opiekunw mogcych udzieli wsparcia w
przypadku utraty samodzielnoci (Raport Siemensa 2012, Szukalski 2004, GUS 2012). Biorc
pod uwag wzrost liczby gospodarstw jednoosobowych oraz rozpad gospodarstw wielo110

pokoleniowych, zmiany w strukturze rodziny, a przede wszystkim warunki mieszkaniowe

utrudniajce sprawowanie opieki nad osob starsz, problem opieki nad samotnymi
kobietami bdzie w najbliszym wierwieczu narasta. Dusze trwanie ycia kobiet powoduje, e prawdopodobiestwo wystpienia niepenosprawnoci wrd nich jest wysze ni
w subpopulacji starszych mczyzn. W modszych grupach wieku starszego to mczyni
czciej zarwno mieli orzeczon niepenosprawno, jak i j odczuwali. Po 70. roku ycia to
kobiety czciej odczuway niepenosprawno. Naley jednak wzi pod uwag, e subpopulacja starszych kobiet jest znacznie wiksza ni mczyzn, wic liczba kobiet niepenosprawnych bdzie wiksza ni mczyzn. Wrd mczyzn w wieku 80 lat i wicej 47%
miao orzeczon bd odczuwao niepenosprawno, wrd kobiet byo to 50% (GUS 2003).
Niepenosprawno, prowadzc do utraty samodzielnoci, jest jedn z gwnych przyczyn
korzystania przez osoby starsze z pomocy rodowiskowej i instytucjonalnej. Poniewa
subpopulacja starszych kobiet jest liczniejsza ni mczyzn i dodatkowo deklaruj one gorszy
stan zdrowia, mona mwi o feminizacji subpopulacji klientw pomocy zarwno
rodowiskowej, jak i instytucjonalnej. Nadreprezentacja liczebna kobiet w subpopulacji osb
starszych oraz postpujca wraz z wiekiem niesamodzielno powoduj, e to wanie
kobiety s gwnymi odbiorcami usug opiekuczych oraz pomocy instytucjonalnej. Dane
uzyskane w badaniu Status rodzinny a sytuacja zdrowotna i bytowa osb sdziwych
w rodowisku wielkomiejskim potwierdzaj, e prawdopodobiestwo korzystania z pomocy
oferowanej przez MOPS jest wiksze w przypadku kobiet (Szukalski 2005). W badaniu
przeprowadzonym przez P. Szukalskiego badana bya subiektywna ocena stanu zdrowia.
Respondenci zostali poproszeni o ocen swojej samodzielnoci przy wykonywaniu
codziennych czynnoci takich jak: mycie, ubieranie, przemieszczanie si, itp. (oglnie
czynnoci wchodzcych w zakres activities of daily living ADL). odzianie korzystajcy
z pomocy MOPS oceniali swj stan zdrowia najczciej jako zy i bardzo zy. Podobnie, jak w
przypadku ludnoci Polski i wojewdztwa dzkiego, odzianki czciej deklaroway zy stan
zdrowia (25,5%) ni odzianie (19,3%). Kobiety te rzadziej deklaroway bardzo dobr ocen
stanu zdrowia. Naley jednak zaznaczy, e w starszych grupach wieku wikszy odsetek
mczyzn ni kobiet deklaruje bardzo zy stan zdrowia.
Dalsze trwanie ycia w zdrowiu pokazuje jak dugo senior bdzie sprawny i nie bdzie
wymaga wsparcia w yciu codziennym. Dalsze trwanie ycia w zdrowiu wydua si, jednak
111

nadal w ostatnim okresie swojego ycia seniorzy wymagaj opieki (tabela 7.2). Najduszym
dalszym trwaniem ycia w zdrowiu w 2010 roku charakteryzowali si mieszkacy krajw
skandynawskich Danii i Szwecji oraz Malty i Irlandii. Polska natomiast jest podobna do
Niemiec w zakresie dalszego trwania ycia w zdrowiu.

Tabela 7.2. Dalsze trwanie ycia w zdrowiu dla osoby w wieku 65 lat w latach 2007-2010 w
wybranych krajach Europy
Kraj
EU-27
Belgia
Bugaria
Czechy
Dania
Niemcy
Estonia
Irlandia
Grecja
Hiszpania
Francja
Wochy
Cypr
otwa
Litwa
Luksemburg
Wgry
Malta
Holandia
Austria
Polska
Portugalia
Rumunia
Sowenia
Sowacja
Finlandia
Szwecja
Wielka Brytania
Islandia
Norwegia

2007
8,9
10,3
14,1
8,3
14,3
7,5
4,1
10,4
9,4
9,9
9,9
7,2
7,3
4,3
5,4
10,7
5,8
11,0
12,1
7,7
7,0
5,3
7,7
9,9
4,1
8,8
13,8
11,5
16,5
13,1

Kobiety
2008
2009
8,4
8,3
10,2
10,1
9,3
9,1
8,2
8,4
12,3
12,0
6,6
6,5
4,2
5,3
10,3
10,5
8,1
6,6
8,6
8,4
9,8
9,2
6,8
7,2
7,7
8,5
4,9
5,7
6,3
6,7
11,6
11,4
6,3
5,6
11,4
11,2
9,6
10,3
7,3
8,0
7,5
7,4
5,4
5,4
7,8
7,0
9,3
9,9
2,6
2,8
8,9
8,9
13,8
14,6
11,8
11,4
14,0
13,6
14,8
14,0

2010
8,8
9,7
9,9
8,8
12,8
7,1
5,5
11,2
8,1
8,9
9,8
9,9
8,2
5,6
6,7
12,4
5,9
11,9
9,5
7,9
7,5
5,7
5,0
7,2
2,8
8,9
15,5
11,8
14,8
15,7

2007
8,7
10,1
11,5
8,0
13,1
7,7
3,5
9,5
9,8
10,3
9,3
7,9
8,9
5,1
5,2
9,0
5,3
10,3
11,2
7,3
6,5
6,8
7,6
9,0
4,1
7,8
12,8
10,3
15,7
12,4

Mczyni
2008
2009
8,2
8,2
10,3
10,5
8,7
8,4
7,4
8,0
12,0
11,2
6,2
6,4
3,9
5,5
9,4
10,2
8,9
7,2
9,8
9,2
8,7
8,8
7,3
8,0
9,3
9,9
4,8
4,7
5,7
5,9
10,8
10,8
5,5
5,7
10,4
11,0
9,7
9,4
7,3
8,1
6,9
6,8
6,6
6,6
7,7
7,2
9,2
9,3
2,9
3,4
8,0
8,1
12,9
13,6
10,7
10,9
13,8
12,7
14,1
13,5

rdo: Eurostat, Healthy life years at age 65, females, 2007-2010, Luksemburg 2012.

112

2010
8,7
10,3
8,8
8,5
11,8
6,9
5,3
11,1
8,8
9,6
9,0
10,1
10,0
4,9
6,3
10,5
5,4
12,0
9,4
8,5
6,7
7,1
5,9
6,6
3,3
8,8
14,1
10,8
13,4
14,5

Informacje o stanie zdrowia ludzi starych uzyska rwnie mona analizujca badania
przeprowadzone przez Gwny Urzd Statystyczny nie tylko w roku 1996 i 2004, kiedy to
przeprowadzano przytaczane ju badania ankietowe dotyczce stanu zdrowia ludnoci na
reprezentatywnej grupie Polakw (GUS 2009). W 2009 roku przeprowadzono po raz
pierwszy Europejskie Ankietowe Badanie Zdrowia. Badanie zostao zaprojektowane zgodnie z wytycznymi Eurostatu i umoliwio pozyskanie aktualnych informacji na temat stanu
zdrowia ludnoci oraz analiz zamian zachodzcych w tym zakresie w Polsce. Badanie
dziki standaryzacji narzdzia umoliwia porwnania midzynarodowe. Na bieco
przeprowadzane s rwnie badania ankietowe, w ktrych pytania dotyczce samooceny
stanu zdrowia stanowi jeden z moduw pyta zadawanych respondentowi 51. Na tle
wymienionych bada szczeglnie interesujce ze wzgldu na wielo informacji jest
badanie Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia si
ludnoci w Polsce funkcjonujce pod skrcon nazw PolSenior, w ktrym to zesp lekarzy,
demografw, socjologw, politykw spoecznych, ekonomistw, architektw przeprowadzi
ankiet oraz badanie medyczne 5695 osb w wieku 55-59 lat i 65 lat i wicej (Piechr 2012).
Jest to najbardziej kompleksowe badanie seniorw przeprowadzone w ostatnich latach
w Polsce. Ocena stanu zdrowia osoby starszej jest tylko punktem wyjcia do oszacowania
odsetka osb niesamodzielnych. Stan zdrowia oraz niepenosprawno s gwnymi
czynnikami wpywajcymi na wystpienie niesamodzielnoci. Nie kada osoba odczuwajca
problemy zdrowotne oraz nie kada osoba niepenosprawna jest osob wymagajca pomocy
w wykonywaniu czynnoci niezbdnych do samodzielnego funkcjonowania.
W badaniu PolSenior (tab. 7.3) jako wskanika stanu funkcjonowania badanej osoby uyto
midzy innymi skali sucej do oceny stopnia samodzielnoci ADL oraz IADL. Skala ADL Activities of Daily Living suy do pomiaru samodzielnoci w zakresie wykonywania
podstawowych czynnoci zwizanych z samoobsug (tj. wykonywanie czynnoci higieny
osobistej, ubieranie si, jedzenie, kontrolowanie potrzeb fizjologicznych, korzystanie z toalety, sprawno motoryczna) (Miller 2010). Badani zostali podzieleni na trzy grupy w zalenoci
od liczby uzyskanych punktw w skali 0-6: sprawni to osoby, ktre uzyskay od 6 do 5
punktw, czciowo sprawni wynik od 4 do 3 punktw i niesprawni od 2 do 0 punktw
(Wizner 2012). Druga zastosowana w badaniu skala IADL (Instrumental Activities of Daily
51

Np. cykliczne badanie Diagnoza Spoeczna

113

Living) suy do oceny stopnia wykonywania zoonych codziennych czynnoci. Na licie

czynnoci zoonych uywanych w skali IADL jest: uywanie telefonu, korzystanie z komunikacji publicznej, robienie zakupw, przygotowywanie posikw, wykonywanie czynnoci
takich jak pranie, sprztanie, przyjmowanie lekw, rozporzdzanie zasobami finansowymi.
Podobnie jak w przypadku poprzedniej skali, respondenci zostali podzieleni na trzy grupy
zalenie od uzyskanego wyniku. Osoby, ktre uzyskay najwysz moliw liczb punktw
24 to osoby w peni sprawne, uzyskanie 23-19 punktw wskazywao na czciow
niesprawno, uzyskanie 18-8 punktw wskazywao na znaczn niesprawno.

Tabela 7.3. Wyniki oceny zdolnoci wykonywania podstawowych czynnoci yciowych

wedug skali ADL w badaniu PolSenior
Grupa wieku
65-69
70-74
75-79
80-84
85-89
90+

6-5 pkt.
99,9
98,9
97,2
94,1
88,3
79,1

Uzyskany wyniki
4-3 pkt
2 pkt
0,1
0,5
0,5
1,7
1,1
2,9
2,9
4,3
7,4
8,1
12,8

rdo: B. Wizner, A. Skalska, A. Klich-Rczka, K. Piotrowicz, T. Grodzicki, Stan zdrowia i sprawno osb
starszych [w:] PolSenior. Aspekty medyczne, psychologiczne i ekonomiczne starzenia si ludzi w Polsce, M.
Mossakowska, A. Wicek, P. Bdowski (red.), Termedia, Pozna 2012, s. 82-83.

7.4.

STATUS RODZINNY JAKO DETERMINANTA KORZYSTANIA Z OPIEKI

Wystpujce w caym wiecie procesy starzenia si populacji skutkuj wiksz liczb osb
starszych potrzebujcych opieki przy rwnoczenie zmniejszajcych si moliwociach sprawowania opieki przez rodziny. Czynnikiem wpywajcym na spadek potencjau opiekuczego
rodziny wobec osb starszych s przemiany demograficzne rodziny, modyfikujce jej
wielko i struktur. Celem niniejszego podrozdziau jest przedstawienie zmian zachodzcych
w rodzinie w kontekcie ich wpywu na miejsce i sytuacj czowieka starego.
Kierunek przemian rodzin polskich w ostatnim stuleciu jest zgodny z oglnym kierunkiem
przemian zachodzcych w Europie Zachodniej, chocia zjawiska te w Polsce zachodz ze
znacznym opnieniem i zakres ich jest znacznie mniejszy (Tyszka 2002).

114

Rodzina tradycyjna bya to zwykle rodzina prowadzca wsplne gospodarstwo, speniajca

rol instytucji ekonomicznej i opiekuczej. Adamski scharakteryzowa j w nastpujcy
sposb: Cech znamienn takiej rodziny bya jej opiekuczo. Rodzina ya i pracowaa nie
na rzecz swych czonkw, szczeglnie dzieci, ale przeciwnie wszyscy czonkowie rodziny yli
i pracowali na rzecz rodziny. Grupa rodzinna gwarantowaa im rodki utrzymania i uwalniaa
od ryzyka ekonomicznego w sytuacji choroby lub niepenosprawnoci. Nie zachodzia przeto
potrzeba tworzenia domw opiekuczych dla dzieci, starcw czy chorych czonkw rodziny.
Wszyscy oni znajdowali pomoc wewntrz rodziny... (Adamski 2002). Te wszystkie cechy
przyczyniay si do stabilnoci zwizku maeskiego i rodziny jako grupy i instytucji.
Modernizacja spoeczestwa zachodzca w epoce industrialnej prowadzia do zmiany funkcji
rodziny. Rodzina przestaa by trwa, stabiln, wielodzietn i wielofunkcyjn instytucj
spoeczn, zmienia si stopniowo w ma nuklearn, maodzietn, demokratyczn,
niestabiln z ograniczonymi funkcjami. W spoeczestwie polskim do okoo poowy XX wieku
dominowa typ rodziny tradycyjnej. Po II wojnie wiatowej, w okresie socjalizmu,
uprzemysowienie, rozwj miast, umasowienie pracy kobiet, wzmoona ruchliwo
przestrzenna, zmieniajcy si rytm ycia rodzinnego, ewolucja obyczajw wpyny na
wewntrzrodzinne procesy, zmieniajc wzorce rodziny i system wartoci. Charakterystyczn
cech wspczesnej polskiej rodziny jest ograniczenie jej rozmiarw, bowiem upowszechni
si typ rodziny z jednym lub dwjk dzieci (GUS 2013). Obnienie podnoci i umieralnoci
maj take wpyw na wielko rodziny rozszerzonej, czyli sieci rodzinnej obejmujcej osoby
spokrewnione lub spowinowacone (Balcerzak-Paradowska 2002). Wskutek zmniejszania si
liczby yjcych krewnych stanowicych potencjalne rdo pomocy pogorszy si w przyszoci dostp osb starszych do opieki rodzinnej (Szukalski 2000). W zwizku z wyduaniem
si przecitnego dalszego trwania ycia zwikszy si udzia osb dorosych majcych
yjcych rodzicw i dziadkw.
Pojawiaj si rodziny trzy- i czteropokoleniowe, a nawet na krtko piciopokoleniowe,
zwikszyo si prawdopodobiestwo wystpowania rodzin, w ktrych yj pradziadkowie,
dziadkowie i rodzice. Struktura rodziny przeksztacaa si z horyzontalnej w wertykaln,
a wic wielopokoleniow. Taka przemiana przyczynia si do ksztatowania nowych
jakociowo relacji pomidzy starsz a modsz generacj. Rola czowieka starego w rodzinie
nie ogranicza si do relacji rodzice dzieci, bowiem dziadkowie maj moliwo obcowania
115

z wnukami, a take z prawnukami (Susuowska 1989). Charakter kontaktw pomidzy

generacjami uzaleniony jest np. od sytuacji yciowej osb bdcych dziadkami, od
wsplnego lub oddzielnego miejsca zamieszkania (Szukalski 2002). Potwierdza si
dominujca w wiecie zasada, e najchtniej utrzymywan form wspycia jest intymno
na dystans, a wic mieszkanie w tym tej samej miejscowoci, ale nie we wsplnym
mieszkaniu (Rosenmayr 1978).
Rodzina, a szczeglnie wnuki, stanowi wane oparcie emocjonalne dla starszych osb.
Jednak stosunki panujce pomidzy starsz i modsz generacj zalene s od spoecznych
tradycji, norm i oczekiwa odnoszcych si do pozycji i rl rodzinnych. Rodziny czsto
korzystaj z pomocy babci lub dziadka przy opiece nad dziemi. Problem pojawia si
wwczas, gdy stary czowiek staje si niepenosprawny i wymaga specjalnej opieki (SzaturJaworska 1999). W wyniku postpujcych procesw nuklearyzacji i modernizacji rodzina
w coraz mniejszym stopniu moe wypenia obowizki wczeniej uznawane za nalece do
niej w naturalny sposb. Drugie przejcie demograficzne obserwowane we wspczesnych
spoeczestwach, okrelanych jako postindustrialne, charakteryzuje si nie tylko dalszym
spadkiem dzietnoci poniej prostej zastpowalnoci pokole, ale i znacznymi zmianami
w strukturze rodziny (Kotowska 2002). Maestwa staj si mniej trwae, wzrasta liczba
rozwodw, separacji i zwiksza si rola zwizkw partnerskich (Szukalski 2007). Oprcz
rodzin tworzonych przez par maesk (z dziemi lub bez) oraz rodzin niepenych pojawiy
si rodziny tworzone przez pary kohabitujce posiadajce potomstwo lub nie, rodziny
rekonstruowane, zwizki typu LAT52. Wystpowanie nieformalnych form rodziny powoduje
trudnoci w okrelaniu wzajemnych praw i obowizkw jej czonkw (Szukalski 2002).
Dodatkowym czynnikiem wpywajcym na zmienno potencjau opiekuczego rodziny nad
seniorami s migracje ludnoci. Konsekwencj migracji osb modszych jest nie tylko
zmniejszenie udzielanej pomocy przez rodzin, ale take wzrost osamotnienia ludzi
starszych.
Z punktu widzenia pomocy instytucjonalnej wertykalizacja sieci rodzinnej jest jednym
z najistotniejszych czynnikw wpywajcych na zwikszenie si liczby osb wymagajcych
52

LAT niesformalizowany zwizek osb utrzymujcych intymne relacje, ale niezamieszkujcych wsplnie.
Rodziny rekonstruowane sformalizowany zwizek kobiety i mczyzny, gdzie jeden z maonkw nie jest
biologicznym rodzicem dziecka wychowywanego w zwizku.
Kohabitacja niesformalizowany zwizek osb zamieszkujcych razem, ktre czy relacja emocjonalna,
intymna wi oraz ekonomiczna.

116

pomocy przy jednoczesnym zmniejszeniu si liczby potencjalnych opiekunw osb starszych.

Oznacza to rwnie, e potencjalna opiekunka osoby starszej (opiek sprawuj najczciej
kobiety w wieku 4564 lat) bdzie jednoczenie posiadaa wnuki. Pojawia si w takiej
sytuacji konflikt pomidzy chci udzielenia wsparcia dzieciom (opieka nad wnukami) a opiek nad starymi rodzicami. Dodatkowo potencjalna opiekunka to rwnie osoba na przedpolu
staroci, ktrej stan zdrowia moe by przeszkod w wykonywaniu czynnoci
pielgnacyjnych (najczciej wymagajcych duego wysiku fizycznego jak na przykad
umycie osoby starszej). Wspczynnik potencjau pielgnacyjnego na przestrzeni najbliszego
wierwiecza XXI wieku bdzie mala. Nieznaczne, okresowe wzrosty s wynikiem falowania
demograficznego. Warto tego wspczynnika obniy si z okoo 600 na pocztku XXI wieku
do niespena 300 w 2035 roku w przeliczeniu na 100 osb (wykres 7.3, tabela 7.4). Spadek
potencjau opiekuczego rodziny bdzie jedn z przyczyn kreujcych popyt na miejsca w
domach pomocy spoecznej oraz innych formach pomocy instytucjonalnej. Wzrasta bdzie
rwnie zapotrzebowanie na usugi w miejscu zamieszkania, czyli popyt na usugi pomocy
rodowiskowej.
Wykres 7.3. Wspczynnik potencjau pielgnacyjnego w Polsce w latach 19882035
700
600
500
400
300
200
100
0
1988

1997

2006

2015

2024

2033

rdo: P. Szukalski, Relacje midzypokoleniowe z demograficznego punktu widzenia w starzejcym si

spoeczestwie polskim, [w:] RRL, Sytuacja demograficzna Polski. Raport 20072008, ZWS DUS, Warszawa 2008,
s. 206223.

117

Tabela 7.4. Wspczynniki: potencjalnego wsparcia, wsparcia rodzicw i potencjau

opiekuczego w Polsce w latach 20102035
Rok
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
2024
2025
2026
2027
2028
2029
2030
2031
2032
2033
2034
2035

Potencjalnego wsparcia

Wsparcia rodzicw

528,0
515,0
498,6
480,4
462,3
443,7
425,0
407,0
390,2
374,6
359,2
345,5
332,9
321,9
312,8
305,8
300,7
296,6
292,9
289,9
287,5
285,5
283,7
281,7
279,6
276,6

6,4
6,8
7,1
7,5
8,0
8,5
9,0
9,4
9,7
10,1
10,4
10,8
11,0
11,2
11,4
11,4
11,2
10,9
10,7
10,5
10,3
10,8
11,3
11,9
12,4
13,1

Potencjau
pielgnacyjnego
417,4
400,9
386,3
375,2
364,7
354,4
344,5
337,2
331,6
326,9
323,4
322,9
324,5
326,2
328,0
330,2
319,5
307,4
294,9
283,2
271,2
259,0
247,7
237,6
228,4
219,2

rdo: GUS, Prognoza demograficzna na lata 2008-2035, Warszawa 2008.

Transformacja modelu rodziny zachodzca obecnie w Polsce w ramach drugiego przejcia

demograficznego powoduje zmniejszanie si prawdopodobiestwa uzyskania wsparcia
rodzinnego przez osob starsz (Holzer 1999). Po pierwsze coraz czciej wystpujca
bezdzietno sprawia, e osoby starsze nie maj potencjalnych opiekunw. W sytuacji
wystpienia rozwodu opieka rodzicielska jest przyznawana najczciej matce, szczeglnie
gdy potomstwo jest mae. Nastpstwem jest niewytworzenie si silnej wizi emocjonalnej
czcej ojca z dzieckiem, a to wpywa na zmniejszenie si prawdopodobiestwa, e dzieci
118

bd opiekoway si ojcem w przyszoci. Rwnie osoby yjce w zwizku kohabitacyjnym

s bardziej naraone na samotno i brak opieki ze strony konkubenta w ostatniej fazie ycia
(Slany 2008). Nawet gdy w takim zwizku pojawiaj si dzieci, prawdopodobiestwo, e
bd pomagay swoim starszym rodzicom, jest mniejsze ni w sformalizowanym zwizku
(wynika to z czstszego rozpadu kohabitacji). Tak wic trzy grupy s szczeglnie naraone na
brak opieki w okresie staroci: osoby bezdzietne, rozwiedzione oraz pozostajce w zwizkach
nieformalnych. Mona przypuszcza, e liczebno tych grup bdzie si zwiksza, poniewa
zgodnie z teori modernizacji, spoeczestwo polskie bdzie przyjmowa wzorce zachowa
matrymonialnych krajw Europy Zachodniej (Slany 2008).
Wyniki badania To idzie staro przeprowadzonego na zlecenie ZUS przez Instytut Spraw
Publicznych w 2008 roku potwierdzaj, e spoeczestwo polskie jest nadal do tradycyjne
w zakresie sprawowania opieki nad osobami starszymi (Bojanowska 2008). Ponad 70% osb
biorcych udzia w badaniu stwierdzio, e osoby starsze powinny zamieszka w dps tylko
wtedy, gdy nikt z rodziny nie moe si o nie zatroszczy. W badaniu tym bray udzia osoby
w wieku 4565 lat, a wic potencjalni opiekunowie osb starszych. Ponad 58% respondentw deklarowao, e opieka nad osobami starszymi naley do obowizku dzieci. Badanie
potwierdzio zaleno deklarowanej chci opieki nad osobami starszymi od miejsca
zamieszkania oraz wyksztacenia respondentw. Osoby z wyszym wyksztaceniem oraz
z wikszych miast rzadziej wskazyway na dzieci i rodzin jako na osoby majce obowizek
opieki nad osobami starszymi. Okoo 36% respondentw uwaao, e domy pomocy
spoecznej s dobrym rozwizaniem opieki nad osobami starszymi. W zakresie pomocy osobom starszym 17% respondentw deklarowao poparcie dla wprowadzenia ubezpieczenia
pielgnacyjnego, a 16% dostrzegao konieczno wprowadzenia takich uregulowa prawnych
w zakresie czasu pracy, ktre umoliwiyby opiekujcym si osob starsz czonkom rodziny
korzystanie z urlopw wzorowanych na urlopach wychowawczych. Rozbudowa systemu
opieki domowej nad osobami starszymi to najlepsze rozwizanie trudnej sytuacji osb
starszych dla 15% respondentw, a 9% wskazywao w tym wypadku na rozbudow systemu
opiekuczo-pielgnacyjnego. Jednoczenie respondenci postrzegaj rodzin (szczeglnie
partnerw yciowych osb starszych i dzieci) jako osoby najbardziej kompetentne w zakresie
opieki nad osoba starsz.

119

Naley wspomnie, e 56% respondentw zgadzao si z koncepcj wynagradzania krewnych

za opiek sprawowan nad osob starsz wymagajc wsparcia. Natomiast 55% twierdzio,
e powinna by zapewniona pomoc gminy w postaci usug pielgnacyjnych, gdy opiekun
osoby starszej musi wyj do pracy lub chce wyjecha na urlop.
Badanie To idzie staro wskazuje, e spoeczestwo nadal uwaa rodzin za podstawow
instytucj, ktra powinna opiekowa si osobami starszymi, jednoczenie respondenci
dostrzegaj konieczno wspierania rodziny w wypenianiu przez ni roli opiekuczej
wzgldem swoich czonkw. Rodzina jest rwnie postrzegana jako najbardziej kompetentna
instytucja do opieki nad osobami starszymi poniewa jej czonkowie najlepiej znaj potrzeby
osoby starszej. Jeli rodzina nie moe wypenia swojej funkcji, respondenci wskazuj na sie
wsparcia koleeskiego oraz dom pomocy spoecznej jako na istotne ogniwa w opiece nad
osobami starszymi.
Gdy rodzina nie wypenia swoich funkcji w stosunku do osoby starszej niezbdne jest
korzystanie z pomocy spoecznej. Jednak nawet gdy osoba starsza korzysta z pomocy
rodowiskowej lub instytucjonalnej rodzina nadal powinna by chocia czciowo wczona
w proces opieki (Moody 2006). Pomoc instytucjonalna powinna by ukierunkowana na
pomaganie rodzinom w sprawowaniu opieki nad osobami starszymi. Tak form pomocy s
domy dziennego pobytu, gdzie osoba starsza moe przebywa w czasie, gdy modsze
pokolenie pracuje, bd uczy si. Taka forma pomocy zmusza czonkw rodziny do
wczenia si do opieki nad seniorami. Instytucje pomocy w tym przypadku nie przejmuj
cakowicie roli rodziny, a jedynie j wspieraj. Rodzina nie jest instytucj dysfunkcyjn, lecz
peni obowizki w stosunku do swoich starszych czonkw, przy wsparciu odpowiednio
rozwinitych w tym kierunku instytucji.

7.5.

POZARODZINNE NIEINSTYTUCJONALNE SIECI WSPARCIA

Czowiek starszy funkcjonuje w okrelonym rodowisku, jest ogniwem grupy ssiedzkiej lub
koleeskiej, czci mikrostruktury spoecznej. Pomidzy czciami tej mikrostruktury
zachodz interakcje wynikajce z powiza zarwno midzy jednostkami, jak i grupami.
Rozpatrujc cykl ycia jednostki, naley podkreli, e w kolejnych fazach ycia jednostka
staje si czci rnych grup spoecznych. Po przejciu na emerytur najczciej zanikaj
120

relacje, ktre pojawiy si w miejscu pracy. Pojawiaj si nowe, powstajce w wyniku

uczestnictwa w innych grupach spoecznych (np. uniwersytet trzeciego wieku, wolontariat w
organizacjach pozarzdowych), naley jednak zaznaczy, e osoby starsze s najczciej
wyczone z uczestnictwa w gwnym nurcie ycia spoecznego i maj mniej moliwoci do
nawizywania nowych kontaktw i znajomoci. W ramach mikrostruktur spoecznych
moliwe jest uzyskanie wsparcia oraz pomocy. Dodatkowo brak rodziny lub niemono
zaspokojenia potrzeb osb starszych w jej ramach sprawia, e jednostka musi poszukiwa
innych rde i form pomocy. Osoby starsze najczciej chc pozostawa w swoim
dotychczasowym miejscu zamieszkania i niechtnie zmieniaj swoje rodowisko, ale czsto
moliwo egzystencji w dotychczasowym miejscu jest moliwa tylko dziki wsparciu grupy
ssiedzkiej czy koleeskiej. Dlatego te dom pomocy spoecznej jest postrzegany przez
osoby starsze jako ostatnie ogniwo acucha pomocy, ktr mona uzyska. W przypadku
niezaspokojenia potrzeb przez rodzin w pierwszej kolejnoci pomocy udzielaj ssiedzi
i znajomi osoby starszej. Sie wsparcia ssiedzkiego pozwala na funkcjonowanie w dotychczasowym miejscu zamieszkania osoby starszej. Czsto te jest komplementarna wobec
usug pomocy rodowiskowej, oferowanej przez lokalne orodki pomocy spoecznej.
Opiekunki rodowiskowe przychodz tylko na kilka godzin dziennie i najczciej nie we
wszystkie dni tygodnia. Ssiedzi s dla osb korzystajcych z usug opiekuczych rdem
pomocy w czasie, gdy nie przychodzi opiekunka; dogldaj osoby starszej, sprawdzaj, czy
nie wymaga pomocy, i to oni najczciej zawiadamiaj pogotowie, gdy wystpuje nage
pogorszenie jej stanu zdrowia. Pomoc ssiedzka i koleeska skada si na nieformaln sie
wsparcia (system wsparcia), ktra jest potencjalnym rdem pomocy w przypadku trudnych
sytuacji yciowych (Grotowska-Leder 2008). Sieci wsparcia ssiedzkiego i rodzinnego
zapewniaj osobie starszej poczucie bezpieczestwa oraz czyni jej sytuacj yciow bardziej
stabiln.
Sieci wsparcia mona rozpatrywa w dwch ujciach: strukturalnym i funkcjonalnym.
W pierwszym ujciu sie jest obiektywnie istniejc struktur, bdc rdem potencjalnego wsparcia. Z tej perspektywy najwaniejsza jest rola, jak jednostka peni w strukturze. Z punktu widzenia pomocy osobie starszej najistotniejsz kwesti jest dostpno sieci
wsparcia, czyli liczba czonkw sieci mogcych potencjalnie udzieli pomocy oraz

121

przestrzenna odlego midzy udzielajcymi wsparcia i jej odbiorcami. Dlatego sie wsparcia
osb starszych to najczciej grupa ssiedzka.
W ujciu funkcjonalnym wsparcie jest definiowane jako rodzaj interakcji spoecznej, ktra
zostaje podjta przez jednego lub obu uczestnikw w sytuacji problemowej, trudnej,
stresowej lub krytycznej (Sk 2004). W definicji tej podkrela si konieczno istnienia
trwaych kontaktw spoecznych. Wsparcie w przypadku osb starszych ogranicza si do
osb, z ktrymi dana jednostka najczciej si spotyka. Poniewa osoby starsze wymagajce
pomocy maj najczciej problemy z poruszaniem si, krg osb, z ktrymi si stykaj,
zawa si do najbliszych ssiadw.
W przypadku wystpienia sytuacji kryzysowej w yciu jednostki to, czy pomoc zostanie
udzielona przez sie, jest uzalenione od wczeniejszej partycypacji jednostki w danej grupie
spoecznej. W starszym wieku liczba kontaktw spoecznych systematycznie ulega
zmniejszeniu wic i pula osb mogcych udzieli potencjalnego wsparcia si zawa
(Grotowska-Leder 2006). Tak wic przysza pomoc zaley od rodzaju i jakoci kontaktw
spoecznych wypracowanych przez osob starsz we wczeniejszych fazach ycia. Jednoczenie naley podkreli, e sie wsparcia ssiedzkiego naley do jednych z najtrwalszych.
W Polsce mobilno przestrzenna spoeczestwa jest stosunkowo niska, a w starszych
grupach wieku praktycznie zanika. Dlatego te kontakty ssiedzkie s do trwae.
Praktycznie kady czonek spoeczestwa jest elementem jakiej grupy spoecznej. Rnice
jednostkowe bd dotyczyy przynalenoci do rnej liczby tych grup oraz trwaoci wizi
wytwarzajcych si w ich ramach. Seniorzy prowadzc mniej aktywne ycie spoeczne ni
osoby z modszych grup wieku posiadaj odpowiednio mniejsz liczb kontaktw, jednak
wizi wytworzone w ramach interakcji z innymi czonkami spoecznoci s gbsze i trwalsze
(Carstensen 1992). Osoba starsza moe by bardzie skonna do pozostania w swoim
dotychczasowym miejscu zamieszkania, jeli wie, e moe w razie trudnej sytuacji yciowej
(mierci partnera, problemw zdrowotnych) otrzyma pomoc od swoich ssiadw czy
przyjaci. Zgodnie z zasad lokalnoci, ssiedzi znaj lepiej potrzeby osoby starszej ni
pracownicy socjalni czy opiekunki rodowiskowe. Dodatkowo opiekunka, jako osoba
pomagajca tylko w okrelonym wymiarze godzin, nie bdzie pierwszym rdem pomocy w
nagej sytuacji. Dlatego te, jeli to moliwe, sie ssiedzka powinna by o ile istnieje
i dobrze funkcjonuje czci programu pomocy osobie starszej. W przypadku osb
122

starszych naley wzi pod uwag, jak ju wspomniano, podzia wsparcia na: postrzegane
oraz otrzymywane (Sk 2004).
Sieci wsparcia ssiedzkiego lub koleeskiego s istotnym czynnikiem uatwiajcym
pozostawanie w dotychczasowym miejscu zamieszkania osobie starszej, gdy jest ona
samotna i nie posiada bliskich krewnych wspzamieszkujcych z ni. Osoby samotne,
funkcjonujce poza sieci rodzinn, aby egzystowa w swoim caoyciowym rodowisku,
musz otrzymywa wsparcie ze strony ssiadw lub znajomych. wiadomo, e mona
liczy na czyj pomoc moe by wanym elementem poczucia bezpieczestwa osoby
starszej i pozytywnie wpywa na psychik danej jednostki.
Tabela 7.5. Kontakty z przyjacimi i znajomymi wedug grup wieku (w %) w 2011 r.
0

1-2

14

Z przyjacimi
3-4

5-6

7-8

9+

20

20

35

21

22

19

26

22

23

19

21

27

23

18

18

10

28

22

18

17

15

33

14

13

Wiek

1-2

5-6

7-8

9+

do 24 lat

12

13

55

2534

17

17

16

35

3544

12

19

17

17

30

4559

15

22

19

15

24

6064

16

23

19

17

21

65 i wicej

20

30

19

14

14

Wiek
do 24 lat
2534
3544
4559
6064
65 i wicej

21
Ze znajomymi
3-4

rdo: Obliczenia wasne na podstawie: Diagnoza Spoeczna 2011. Warunki i jako ycia Polakw, J. Czapiski,
T. Panek (red.), Rada Monitoringu Spoecznego, Warszawa 2012, bazy danych, indywidualni respondenci baza
dostpna na stronie: http://www.diagnoza.com/ w dniu 10.12.2012 r.

W badaniu Diagnoza Spoeczna 2011 zapytano respondentw, z iloma osobami

kontaktowali si w celach towarzyskich i osobistych przynajmniej raz w roku (tabela 7.5).
Osoby w starszym wieku miay kontakt z mniejsz liczb osb. Ponad 69% respondentw w
wieku 65 lat i wicej miao kontakt z nie wicej ni czterema osobami, bdcymi ich
przyjacimi i taki sam odsetek ze znajomymi. Osoby te to potencjalni czonkowie sieci
123

wsparcia osoby starszej. Osoby majce kontakt z nie wicej ni czterema osobami to
najczciej mieszkacy miast o wielkoci od 20 do 200 tys. mieszkacw, czciej kobiety ni
mczyni oraz osoby z wyksztaceniem podstawowym lub niszym, gimnazjalnym oraz
zasadniczym. Najczciej osoby, z ktrymi kontaktowali si respondenci, mieszkay w tej
samej miejscowoci lub w odlegoci do 10 km od nich.
Dane z Diagnozy Spoecznej w 2011 r. dotyczce uczestnictwa osb w wieku 65 lat i wicej
w stowarzyszeniach, organizacjach, partiach, grupach religijnych, radach, komitetach,
zwizkach pokazuj, e tylko 15% byo zaangaowanych w tak dziaalno (wzrost o 4 p.p.
w porwnaniu z 2005 r.). Organizacje takie to rdo kontaktw spoecznych i moliwo
nawizania znajomoci, ktre w przyszoci mog by czci sieci wsparcia. Rwnie sama
organizacja moe udziela wsparcia jej czonkom. Nie ma istotnych rnic pomidzy
deklarowanym przez kobiety i mczyzn udziaem w rnorodnych organizacjach.

7.6.

CZYNNIKI EKONOMICZNE

Czynniki ekonomiczne bezporednio determinuj moliwoci zakupu przez osob starsz

usug opiekuczych oferowanych przez sektor komercyjny. W momencie utraty sprawnoci
i niemonoci uzyskania dostatecznego wsparcia ze strony rodziny, ssiadw czy znajomych
sektor komercyjny oferuje zarwno usugi opiekucze w miejscu zamieszkania seniora, jak
te pomoc instytucjonaln. Moliwo zakupu niezbdnych usug w potrzebnym wymiarze
godzin jest uzaleniona od dochodw, ktrymi rozporzdza osoba starsza. Czynniki
ekonomiczne determinuj nie tylko typ sektora udzielajcego wsparcia, lecz rwnie
wpywaj na sytuacj zdrowotn. Niskie dochody nie pozwalaj na zakup potrzebnych lekw
oraz zabiegw rehabilitacyjnych, ktre mogyby przywrci, cakowicie lub czciowo,
sprawno osobie starszej. Warunki materialne, czyli posiadane zasoby pienine oraz
majtek powoduj, e konkretne potrzeby osb starszych mog by zaspokojone lub nie.
Posiadane mieszkanie moe wpyn na moliwo egzystencji we wasnym rodowisku.
Osoby starsze zamieszkuj gwnie w starych zasobach mieszkaniowych, czsto
nieposiadajcych wind oraz nieprzystosowanych do ich potrzeb (np. brak udogodnie
w azienkach, za wskie drzwi uniemoliwiajce poruszanie si osobie na wzku
inwalidzkim). Gdy osoba starsza zostaje skierowana do dps i jej dochody nie pozwalaj na
124

pokrycie kosztw zamieszkania, niezbdna staje si pomoc finansowa rodziny, a gdy ta jest
niewystarczajca (lub gdy mieszkaniec nie posiada rodziny), pozosta cz kosztw
pokrywa gmina. Tak wic niskie dochody sprawiaj, e konieczna jest partycypacja finansowa
gminy, gdy osoba starsza wymaga umieszczenia w dps.
Aby przedstawi sytuacj ekonomiczn osb starszych, wykorzystane zostan dane
zgromadzone przez ZUS, KRUS oraz GUS. Dane zgromadzone przez dwie pierwsze instytucje
pozwalaj spojrze na sytuacj ekonomiczn osb starszych od strony dochodw przez nie
otrzymywanych. Dane uzyskane przez GUS w trakcie Badania Budetw Gospodarstw
Domowych pokazuj wydatki osb starszych.
W 2011 roku przecitnie 4 973 tys. osb pobierao wiadczenia emerytalne z ZUS (2012)
natomiast 1 326 tys. osb pobierao emerytur z KRUS (2012). Jednak nie wszystkie osoby
pobierajce wiadczenia emerytalne przekroczyy 60. rok ycia (czyli zgodnie z przedstawion we wczeniejszym rozdziale typologi byy osobami starszymi). Naley zaznaczy, e
wiek przechodzenia na emerytur w Polsce jest jednym z najniszych w Europie.
Rwnoczenie wskanik zatrudnienia osb w wieku 5564 wynosi 36,9% w 2011 roku (GUS
2012b). Tak wic kobiety przechodzce na emerytur czsto nie przekroczyy w momencie
wypaty pierwszego wiadczenia umownej granicy staroci 60 lat. W 2011 roku kobiety
wychodzce z systemu emerytalnego na skutek zgonu pobieray wiadczenie rednio 17,4
lat, natomiast mczyni 15,4 lat (ZUS 2012b). Krtszy sta pracy zwizany z wczeniejszym
przechodzeniem na emerytur, skutkuje niszym wiadczeniem, jest to szczeglnie widoczne
w przypadku kobiet. Poniewa kobiety pozostaj we wdowiestwie duej ni mczyni
i dodatkowo ich wiadczenia emerytalne s nisze, wpywa to negatywnie na moliwo
zakupu usug opiekuczych w ramach sektora prywatnego. W momencie korzystania przez
nie ze wsparcia publicznego pomoc instytucjonalna i rodowiskowa musi by w wikszym
stopniu subsydiowana przez pastwo. Mczyni charakteryzuj si duszym okresem pracy
i w konsekwencji wysz redni emerytur (wpyw maj rwnie wysze zarobki mczyzn
przez okres aktywnoci zawodowej). redni sta pracy mczyzn pobierajcych emerytury
z ZUS to 37,4 lat, natomiast kobiet 33,0 lat (ZUS 2012). Wrd mczyzn dominujcy sta
pracy jest o ponad 4 lat wyszy ni u kobiet (jest to wynik gwnie uregulowa prawnych).
redni wiek mczyzn pobierajcych emerytur jest wyszy ni kobiet i wynosi 70,6 lat.
redni wiek kobiet pobierajcych emerytur to 68,1 lat. Tak wic, poniewa kobiety
125

przechodz wczeniej na emerytur i yj rednio o 9 lat duej ni mczyni, to emerytura

jest gwnym rdem utrzymania przez duszy okres ich ycia (ZUS 2012).
Chocia przecitna miesiczna emerytura wzrastaa w latach 20022011, to jednak relacja
przecitnej emerytury do przecitnego wynagrodzenia pogarsza si z niewielk tendencj
wzrostow w latach 2010-2011 (tabela 7.6). Wynika to przede wszystkim z szybko rosncych
w ostatnich latach wynagrodze. Naley podkreli, e obecna relacja przecitnej emerytury
do przecitnego wynagrodzenia jest wysoka, symulacje wykonywane dla wiadcze
wypacanych z nowego systemu emerytalnego wskazuj, e relacja ta bdzie na poziomie
okoo 40%. Taka sytuacja moe spowodowa konieczno znacznego ograniczenia
konsumpcji oraz zmiany stylu ycia po przejciu na emerytur. Moe si rwnie przyczyni
do chci duszego pozostawania na rynku pracy osb starszych, ktre bd chciay
podwyszy swoje przysze wiadczenia emerytalne.
Tabela 7.6. Przecitna miesiczna wysoko emerytury wypacanej przez ZUS (w z) oraz w
relacji do przecitnego wynagrodzenia (w %) w latach 20022011
Rok
wiadczenie
emerytalne
(w z)
W relacji do
przecitnego
wynagrodzenia
(w %)

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

1128,87 1188,34 1237,38 1256,53 1310,75 1346,42 1471,30 1596,46 1698,35 1783,06

63,7

65,0

65,0

63,6

63,6

59,0

59,2

57,1

58,8

59,9

rdo: Waniejsze informacje z zakresu ubezpiecze spoecznych 2010 r. i 2011 r., ZUS, Departament Statystyki,
dane dostpne na stronie: http://www.zus.pl/files/Wa%C5%BCniejsze%202010.pdf, w dn. 8.12.2012 r., oraz
http://www.zus.pl/files/Wa%C5%BCniejsze%20informacje%20z%20zakresu%20ubezpiecze%C5%84%20spo%C5
%82ecznych%202011%20r.pdf w dn. 8.12.2012.

Przedstawione powyej dane pokazuj osigane przez emerytw dochody ze wiadcze.

Analiza Badania Budetw Gospodarstw domowych pozwala na przyjrzenie si strukturze
wydatkw gospodarstw emeryckich. Naley podkreli, e gospodarstwa emerytw osigaj
relatywnie wysze dochody per capita ni na przykad gospodarstwa rodzin wielodzietnych,
ale wysoko kosztw staych pozostaje niezmienna. Na przykad wysoko czynszu nie ulega
istotnej zmianie, gdy w gospodarstwie domowym jest pi osb, a nie jedna. Wrd
gospodarstw emerytw dominuj gospodarstwa jednoosobowe. Oznacza to, e wszystkie
koszty stae musz by pokryte z dochodw jednej osoby. Dlatego te, chocia osoby starsze
126

s grup spoeczn w mniejszym stopniu ni inne zagroon ubstwem, to jednak cz

potrzeb konsumpcyjnych (szczeglnie w obszarze zdrowia) nie moe by zaspokojona. Wrd
osb w wieku 65 lat i wicej gospodarstwa jednoosobowe stanowiy 47%. Gospodarstwa
emerytw i rencistw charakteryzuj si najwikszym, obok gospodarstw rolnikw, udziaem
wydatkw na ywno oraz wyszymi wydatkami na zdrowie, czyli zabiegi rehabilitacyjne,
zakup lekw, usugi medyczne (tabela 7.7). Wzrost udziau wydatkw na leki jest zwizany
z pogarszajcym si stanem zdrowia wynikajcym z postpujcego procesu starzenia.

Tabela 7.7. Przecitne miesiczne wydatki na towary i usugi konsumpcyjne na 1 osob

w 2011 roku (w %)

Pracownicy
Rolnicy
Pracujcy na wasny
rachunek
Emeryci
Rencici

ywno i napoje
bezalkoholowe
23,7
33,0

Zdrowie
4,0
3,7

21,2

4,1

27,4
30,5

8,1
7,6

rdo: Budety gospodarstw domowych w 2011 r., GUS, dane dostpne

http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1160_PLK_HTML.htm w dn. 26.11.2012 r., Warszawa 2012.

na

stronie

Danych dotyczcych subiektywnej oceny poziomu ycia osb starszych dostarcza Diagnoza
Spoeczna. Zgodnie z danymi uzyskanymi w czasie badania w 2011 r., osoby starsze czciej
ni osoby mode s niezadowolone z finansowej sytuacji swojej rodziny. Jednak odsetek osb
bardzo niezadowolonych ze swojej sytuacji finansowej jest wyszy w grupie wieku 6064
(9%) ni w grupie 65 lat i wicej (7,7), najwicej niezadowolonych osb z sytuacji finansowej
rodziny jest w grupie 60-64 lata 18,2% (tabela 7.8). Badanie pokazao rwnie, e
niezadowolone z sytuacji finansowej swojej rodziny s osoby na przedpolu staroci (czyli
osoby w wieku 45-59 lat).
Naley podkreli, e chocia osoby starsze dysponuj praktycznie tylko jednym rdem
dochodu i charakteryzuj si zwikszon konsumpcj w zakresie usug zdrowotnych, to
jednak nie s w grupie spoecznej potencjalnie najbardziej naraonej na ubstwo. Rwnie
same osoby starsze poproszone o ocen swojej sytuacji materialnej nie oceniaj jej w najniszych kategoriach. Jednak wielko dochodw osb starszych zazwyczaj nie pozwala na
wykupienie dodatkowych usug pielgnacyjnych, gdy zachodzi taka potrzeba. W przypadku
127

opat za pobyt w domu pomocy spoecznej odsetek opacajcych t usug samodzielnie jest
niszy ni 1% w skali kraju.

Tabela 7.8. Stopie zadowolenia z sytuacji finansowej rodziny respondenta w 2011 r. (w %)

Bardzo

Wiek

Zadowolony

zadowolony

Dosy

Dosy

zadowolony niezadowolon

Niezadowolo

Bardzo

ny

niezadowolon

do 24 lat

7,3

28,3

31,9

15,2

11,4

5,9

2534

5,0

26,8

37,4

13,9

11,2

5,7

3544

4,1

24,4

36,1

13,8

13,3

8,4

4559

3,8

23,2

31,6

14,8

16,6

10,0

6064

3,3

24,1

31,1

14,4

18,2

9,0

65 i wicej

4,3

26,2

29,8

15,6

16,2

7,7

rdo: Obliczenia wasne na podstawie: Diagnoza Spoeczna 2011. Warunki i jako ycia Polakw, red. J.
Czapiski, T. Panek, Rada Monitoringu Spoecznego, Warszawa 2012, bazy danych, indywidualni respondenci
baza dostpna na stronie: http://www.diagnoza.com/ w dniu 10.12.2012 r.

7.7.

PODSUMOWANIE

Mikroczynniki wpywajce na samodzielno lub konieczno korzystania przez seniora

z pomocy rodowiskowej lub instytucjonalnej s jednoczenie czynnikami stratyfikujcymi
populacj osb starszych oraz czynnikami wpywajcymi na jako ycia seniorw. Sytuacja
ekonomiczna determinuje moliwo wyboru sektora udzielajcego wsparcia. Czynniki takie
jak stan zdrowia, samodzielno, sytuacja ekonomiczna, wiek, zasoby kulturowe to
determinanty koniecznoci korzystania ze wsparcia osb trzecich przy wykonywaniu
codziennych czynnoci. Sieci wsparcia s natomiast filtrem pomidzy seniorem niemogcym
samodzielnie zaspokoi swoich potrzeb a pomoc spoeczn, ktra udziela wsparcia bd to
w postaci usug opiekuczych lub pomocy instytucjonalnej. Ssiedzi, przyjaciele i znajomi
stanowi istotne ogniowo acucha wsparcia niesamodzielnego seniora czsto zastpujc
rodzin, a nie tylko uzupeniajc j w wiadczeniu wsparcia. Naley wspomnie, e nie tylko
protezy cywilizacyjne przyczyniy si do wikszej samodzielnoci w staroci, lecz take rozwj
technologii informacyjnych. Coraz czciej w opiece nad seniorem wykorzystywany jest
128

lokalizator GPS pozwalajcy okreli miejsce pobytu np. osoby z zaburzeniami funkcji
poznawczych. W Szwecji coraz czciej w opiece nad osobami starszymi wykorzystywane s
roboty, ktre potrafi otworzy drzwi, woy do lodwki produkty spoywcze, nakarmi
osob niesamodzieln. Nowoczesne technologie, chocia uatwiaj sprawowanie opieki oraz
umoliwiaj wiksz niezaleno od opiekunw to jednak ich wdraanie w system opieki
nad osob starsz budzi kontrowersje etyczne np. umieszczenie kamery w pomieszczeniu, w
ktrym przebywa osoba niesamodzielna powinno odbywa si za zgoda sdu, w sytuacji, gdy
senior ze wzgldu na stan zdrowia nie moe podj w peni wiadomej decyzji, czy zgadza si
na taki rodzaj opieki.

129

Pawe Kubicki

8. UCZESTNICTWO LUDZI STARYCH W YCIU RODOWISKA

LOKALNEGO 53

Gminy wykorzystujce potencja osb starszych i im przyjazne to, w polskich warunkach,

wci gwnie haso zwizane z dziedzin Public Relations i ewentualnie specjalne wycinkowe dziaania skierowane na osoby starsze, ktre czyni seniorw raczej przedmiotem
oddziaywania instytucji, a nie jednym ze wspdecydujcych podmiotw (Kubicki 2011,
Racaw 2011). Z ca pewnoci nie mona stwierdzi istnienia podejcia caociowego, czyli
takiego sposobu kreowania polityki samorzdowej i wszystkich jej obszarw, by uwzgldniay specyficzne potrzeby osb starszych w moliwie najwikszym stopniu. Prawdopodobnie
jednak kilku-kilkunastu najbliszych lat ulegnie to zmianie.
Pierwsz i najwaniejsz przyczyn tych przeksztace bd zmiany demograficzne.
Relatywnie moda demograficznie Warszawa, do ktrej przyjedaj za prac modzi ludzie
z caej Polski, pomidzy rokiem 2012 a 2020 zwikszy liczb osb w wieku 65+ ze 304 tys. do
370 tys. Jednak najstarsza dzielnica stolicy, jak jest rdmiecie, ju w 2010 r. miaa dwa
razy wicej seniorw, ni dzieci (12,3 tys. osb w wieku 0-14 lat i niecae 30 tys. w wieku
65+). Innym przykadem szybko starzejcego si miasta jest d, ktra przy malejcej liczbie
mieszkacw zwikszy liczb szedziesiciopiciolatkw ze 132 tys. do 161 tys. Bd oni
stanowili jedn czwart populacji miasta, a na dwch seniorw bdzie przypada jedno
dziecko do 15 roku ycia. Proces ten tylko si pogbi w perspektywie dugookresowej, czyli
lat 2030-2035 (GUS 2009)54. Identyczny trend jest charakterystyczny dla caej Unii
Europejskiej i znacznej czci krajw na wiecie (Asian 2011; OECD 2010a; OECD 2010b;
Taylor 2011, The 2012 Ageing Report 2011).
53

Tekst powsta w oparciu o wyniki bada wasnych realizowanych w ramach Szkoy Gwnej Handlowej:
Gmina przyjazna seniorom 2012; (Nie)aktywna staro - 2011
54
Patrz te: Prognoza dla powiatw i miast na prawie powiatu oraz podregionw na lata 2011 2035 dostpna
na stronach Gwnego Urzdu Statystycznego (http://www.stat.gov.pl/gus/5840_11752_PLK_HTML.htm)

130

Poza zmianami o charakterze ilociowym, drug istotn przyczyn bd zmiany jakociowe,

zwizane przede ze zmianami ycia rodzinnego i tzw. drugim przejciem demograficznym
(van de Kaa 1987) charakteryzujcym si spadkiem liczby urodze i maestw,
przesuwaniem redniego wieku rodzenia i tworzenia zwizkw w kierunku starszych
rocznikw wieku, wzrostem liczby rozwodw i zwizkw nieformalnych. Obecnie wiele osb
starszych kultywuje tradycyjny model rodziny, w ktrym wikszo dziaa nakierowanych
jest na najbliszych czonkw rodziny (Zalewska 2010) . Jednak coraz wiksza cz, czy to
z wyboru, czy z koniecznoci spowodowanej brakiem najbliszej rodziny wybiera postaw
bardziej indywidualistyczn i egocentryczn. Co oznacza, e coraz czciej i chtniej spdza
czas poza domem, ale te w razie potrzeby oczekuje wsparcia i pomocy od instytucji
publicznych. cznie oznacza to wzrost liczby osb starszych, ktre bd chciay aktywnie
uczestniczy w yciu spoecznoci lokalnej i sobie t umown przyjazno prdzej czy pniej
wywalcz. Take za pomoc gosowania na tych, ktrzy takie dostosowanie do potrzeb
seniorw obiecaj.
Celem niniejszego rozdziau jest dyskusja i prba odpowiedzi na pytania, jak wykorzysta
potencja osb starszych? Jak zwikszy ich poziom uczestnictwa w yciu spoecznoci
lokalnych? Jak sprawi, by gmina bya bardziej przyjazna osobom starszym, ale te bardziej
przygotowana na proces starzenia si spoecznoci lokalnej? Co myl same osoby starsze na
ten temat? Wreszcie co zrobiono do tej pory w Polsce w tej kwestii? Tekst rozpoczyna si od
przedstawienia kontekstu teoretycznego zwizanego z paradygmatem aktywnego starzenia
si i ide gmin przyjaznych ludziom w kadym wieku (ang. age-friendly cities), czyli
prawdopodobnie najbardziej rozpowszechnionego w dyskursie podejcia do kwestii
starzenia si i uczestnictwa osb starszych w yciu codziennym spoecznoci lokalnej.
8.1.

AKTYWNE STARZENIE SI DYSKUSJA NAD NOWYM PARADYGMATEM

Wspczenie, ze wzgldu na coraz wiksze zaangaowanie w problematyk starzenia si

populacji wielu organizacji midzynarodowych (WHO 2002; 2007), jak i ogoszenie roku 2012
roku rokiem aktywnoci osb starszych/aktywnego starzenia si na znaczeniu zyskuje
rozumienie tego terminu w kontekcie prowadzenia aktywnej polityki spoecznej wobec
starzenia si populacji. Wskazuje si zatem na trzy istotne obszary, jednym z nich jest
131

aktywno zawodowa, drugim spoeczna, a trzecim szeroko rozumiana jako ycia

w powizaniu z dobrym zdrowiem. W definicji WHO (2002) zwraca si uwag na zdrowie,
szeroko rozumian partycypacj oraz bezpieczestwo/zabezpieczenie (security), w tym
opiek i godne traktowanie w ramach podnoszenia jakoci ycia osb starszych.
Warto jednak zaznaczy, e termin aktywne starzenie si zastpi nieco wczeniejsze
okrelenie pomylnej staroci pierwotnie uyte jeszcze na przeomie lat 70-tych i 80-tych
(Palmore 1979). Najczciej jednak w literaturze spotka mona odwoania do modelu
zaproponowanego pod koniec lat 80-tych (Rowe i Kahn 1987, 1998), zgodnie z ktrym
pojcie pomylnej staroci wie si z niskim poziomem niepenosprawnoci, wysokim
poziomem funkcjonowania fizycznego i umysowego oraz aktywnoci spoeczno-zawodow.
W opozycji do zwykego starzenia si (usual aging) i zwizanych z wiekiem problemw
zdrowotnych i rnego rodzaju ogranicze. Koncepcja ta bya w znacznie wikszym stopniu
ni obecnie skoncentrowana na jednostce i przygotowaniu do staroci, a dopiero z czasem
punkt cikoci przesun si z osb starszych i starzenia na starzejce si spoeczestwo. Do
czasw wspczesnych powstao kilkadziesit rnych definicji pomylnego starzenia, jak
i wiele opracowa prbujcych podsumowa dotychczasow wiedz na ten temat (Bowling,
Dieppe 2005; Depp, Jeste 2006, Perek-Biaas 2005). Istnieje rwnie wiele publikacji
krytykujcych ca koncepcj, jak i wskazujcych na potencjalne niebezpieczestwa zwizane
z promowanie idei aktywnego starzenia si. Przede wszystkim ze wzgldu na powizanie
pomylnego starzenia ze sprawnoci fizyczn i dobrym stanem zdrowia, wykluczajce osoby
z ograniczon samodzielnoci, ale koncepcj krytykowano te ze wzgldu na swego rodzaju
przemoc symboliczn i narzucanie pewnego stylu ycia (Ranzijn 2010, Weir i inni 2010).
Wiele bada wskazywao te, e subiektywne postrzeganie pomylnego starzenia si przez
osoby starsze miao czsto niewiele wsplnego z modelem zaproponowanym przez
naukowcw i czciej byo uzalenione od pewnej indywidualnej wizji staroci, a nie
czynnikw obiektywnych (Blazer 2006; Montross i inni 2006; Stenner i inni 2011). W Polsce
takim przykadem jest definiowanie swojej staroci w ramach powiza i relacji rodzinnych.
W praktyce oznacza to, e osoby, ktre nie speniaj adnych z modelowych kryteriw wci
mog czu si spenione i zadowolone z ycia o ile mog realizowa si w ramach rodziny
i maj dobre relacje z dziemi i wnukami (Kubicki i Olco-Kubicka 2010, Zalewska 2009,

132

2010). Zwizane jest to przede wszystkim z postrzeganiem staroci u respondentw przez

pryzmat rodziny i obowizkw rodzinnych oraz pomocy dzieciom i wnukom.
Mona wic zauway przynajmniej trzy wymiary postrzegania aktywnej staroci:
(1) z punktu widzenia samych osb starszych i ich jednostkowych, subiektywnych
odczu;
(2) z perspektywy obiektywnych i mierzalnych czynnikw wynikajcych z naukowych
zaoe oraz
(3) w ramach okrelonej polityki spoecznej wobec starzejcego si spoeczestwa.
Te trzy perspektywy mog by ze sob zbiene, ale mona rwnie zaoy, e nie wszyscy
badacze, jak i przede wszystkim nie wszystkie osoby starsze, jak i pozostaa cz
spoeczestwa akceptuje zwikszenie udziau osb starszych w yciu codziennym i model
aktywizacyjny.
Dlatego te przedstawiciele Komisji Europejskiej na stronie Europejskiego Roku Aktywnoci
Osb Starszych i Solidarnoci Midzypokoleniowej zwracaj rwnie uwag, e niezwykle
istotne jest utrzymanie solidarnoci midzypokoleniowej w spoeczestwach, w ktrych
liczba osb starszych szybko wzrasta. Wskazuj take, e dziaania skoncentrowane na
zapewnianiu warunkw sprzyjajcych aktywnoci osb starszych powinny by realizowane w
ramach polityki zatrudnienia, opieki zdrowotnej, usug spoecznych, programw szkolenia
dorosych, wolontariatu, dostpu do mieszka, technologii informacyjnych i transportu.
W praktyce oznacza to konieczno przedefiniowania caej polityki pastwa, jak te
poszczeglnych samorzdw regionalnych i lokalnych.
Koncepcja aktywnego starzenia si wpisuje si take w szersze przemiany polityki spoecznej,
jako takiej. Poczwszy od lat 90. XX wieku coraz wicej dziaa socjalnych (a take
programw rynku pracy) miao charakter aktywizujcy beneficjentw wsparcia. Podejcie to
okrelane jest w literaturze jako aktywna polityka spoeczna () Najwaniejsze zaoenia
koncepcji APS to: (1) aktywna inkluzja spoeczna, oznaczajca dowartociowanie zasady
partycypacji spoecznej, nawet kosztem bezpieczestwa socjalnego; (2) upowszechnienie
rnych form zatrudnienia wspieranego (przedsibiorczoci spoecznej, zatrudnienia
socjalnego, itp.), co oznacza, e zmienia si charakter transferw socjalnych: w miejsce
redystrybucji wiadcze socjalnych pojawia si (re)dystrybucja miejsc pracy; (3)
poszukiwanie rozwiza elastycznych, przekraczajcych ugruntowane po II wojnie wiatowej
133

podziay ideologiczne (zwolennicy i przeciwnicy pastwa opiekuczego) (Rymsza 2007a,

s. 13-14, Karwacki, Rymsza 2011, s. 29-54; Rymsza 2008; Karwacki 2010, RPO 2012). W
odniesieniu do osb starszych mona take mwi o przejciu od polityki przetrwania
i izolacji do polityki dobrostanu i integracji (Szatur-Jaworska i inni 2006). Polityka taka, a w jej
ramach take dziaania na rzecz aktywnego starzenia si, powinna by wielosektorowa
(Grewiski 2009), co wymusza z zaoenia zaangaowania w jej realizacj, a przynajmniej
przekonanie co do podstawowego kierunku przemian, partnerw spoecznych oraz
przedsibiorcw (Bertelsmann 2006).
W przypadku Polski, kiedy brak jest oglnospoecznego konsensusu co do kierunku i zasad
wprowadzanych zmian, choby w kwestii zasad finansowania systemu emerytalnego, usug
opiekuczych, polityki rodzinnej na rzecz podniesienia dzietnoci etc., o tak wielosektorow, komplementarn polityk aktywizacyjn moe by niezwykle ciko. Oczywicie
nie wyklucza to dziaa sektorowych na rnych szczeblach administracyjnych pastwa, a za
pewien fundament wyznaczajcy kierunki zmian mona uzna wspominany Rzdowy
Program ASOS.
Warto przy tej okazji zwrci uwag, e nastawienie na aktywn polityk spoeczn niesie ze
sob ryzyko nadmiernej koncentracji na rynku pracy oraz marginalizacj kwestii wsparcia
niesamodzielnych i z zaoenia nieproduktywnych czonkw spoeczestwa. Waga tego
zarzutu ronie, gdy uwiadomimy sobie, e odnosi si on do dziaa w spoeczestwach
szybko starzejcych (takimi s europejskie spoeczestwa dobrobytu). W skrajnej wersji w
redukcjonizm prowadzi do postrzegania ludzi nieproduktywnych i niebdcych w stanie
odbudowa swojej zdolnoci zatrudnieniowej (employability) jako ludzi zbdnych
(Rymsza 2007b, s. 187). Nastawienie na aktywne starzenie, przed czym przestrzegaj
niektrzy badacze zachodni moe tworzy faszywy i zbyt pozytywny wzorzec staroci,
pozbawionej chorb i niewiele rnicej si od aktywnoci wieku redniego, co dla wielu
seniorw jest nieosigalne (Holstein i Minkler 2007). Stoi te w sprzecznoci z oczekiwaniami
przynajmniej czci osb starszych, ktre chciayby w miar szybko uciec z rynku pracy
i odpocz (Szukalski 2009, s. 177-206). Ryzyko to zdaje si dostrzega program ASOS, ktry
w swoich priorytetach uwzgldnia dziaalno spoeczn, w tym dziaania na rzecz
solidarnoci wewntrzpokoleniowej i midzypokoleniowej.

134

Istotnym elementem dziaa w ramach polityki aktywnej staroci jest take ponowne
ustalenie relacji i transferw pomidzy poszczeglnymi grupami wiekowymi w ramach
umowy midzypokoleniowej, rozumianej jako: bazujce na zasadzie odroczonej i ekwiwalentnej wymiany, porozumienie dotyczce intergeneracyjnej redystrybucji atrybutw
statusu spoecznego, a zatem takich zasobw, jak: wadza, presti i bogactwo materialne.
Celem umowy jest okrelenie beneficjanta ponoszcego koszt danej alokacji, jej czasu,
miejsca, formy oraz innych warunkw szczegowych () Kontrakt midzypokoleniowy
skada si z dwch podumw: publicznej, dotyczcej redystrybucji w ramach jakiej
zbiorowoci (pastwa), oraz prywatnej, dotyczcej redystrybucji w ramach rodziny
(Szukalski 2009, s. 29). W praktyce oznacza to konieczno rozpoczcia oglnokrajowej
debaty publicznej na temat starzenia si populacji, co po czci miao miejsce przy okazji
debaty nad wydueniem wieku emerytalnego.

8.2.

GLOBAL AGE-FRIENDLY CITIES DYSKUSJA

W przypadku miast przyjaznych seniorom przyjto, e punktem wyjcia jest definicja WHO,
ktra wskazaa cztery gwne kryteria decydujce o tym, czy dane miasto mona uzna za
przyjazne osobom starszym. Zgodnie z wytycznymi, miasta przyjazne to takie, w ktrych
wadze, przedsibiorcy i mieszkacy:
uwzgldniaj rnorodno osb starszych,
przeciwdziaaj wykluczeniu i promuj wnoszony przez seniorw wkad do wszystkich
dziedzin ycia,
szanuj wybory, decyzje i sposb ycia osb starszych,
przewiduj i elastycznie reaguj na potrzeby zwizane ze starzeniem si.
To co jest warte podkrelenia, to wskazanie, e za umown przyjazno nie odpowiadaj
jedynie wadze, ale te przedsibiorcy i sami mieszkacy i dopiero wsplne zgodne
postpowanie tworzy odpowiedni klimat do ycia. Jednoczenie naley zaznaczy, e cho
pocztkowo cay raport, jak i definicja koncentroway si na miastach to zaoona przez WHO
sie podmiotw zainteresowanych kreowaniem przestrzeni przyjaznej dla osb starszych
otrzymaa nazw Global Network of Age-friendly Cities and Communities, czyli sieci miast
i spoecznoci. To podkrelenie moliwoci przystpienia do sieci kadego, nawet maego
135

samorzdu wida wyranie w tekcie promujcym ca inicjatyw zamieszczonym na

stronach WHO55: Coraz wicej miast i spoecznoci na caym wiecie stara si lepiej
zaspokaja potrzeby swoich starszych mieszkacw. wiatowa Sie Miast i Spoecznoci
Przyjaznych Osobom Starszym WHO ("Sie") zostaa ustanowiona w celu uatwienia wymiany
dowiadcze i wiedzy pomidzy miastami i spoecznociami na skal globaln. Do programu
s zapraszane wszystkie miasta i spoecznoci, ktre staraj si tworzy dla swoich starszych
mieszkacw dostpne i integracyjne rodowiska miejskie.
Miasta i spoecznoci nalece do Sieci s rnych rozmiarw i mieszcz si w rnych
czciach wiata. Staraj si by bardziej przyjazne osobom starszym w rnorodnych
kontekstach kulturowych i spoeczno-ekonomicznych. Ich cech wspln jest pragnienie
i zaangaowanie w tworzenie fizycznych i spoecznych rodowisk miejskich promujcych
zdrowe i aktywne starzenie si, oraz dobr jako ycia dla starszych mieszkacw.
W jednym z najnowszych podsumowa powiconych idei miast przyjaznych (Buffel i inni
2012) wskazano na cztery gwne powody popularnoci dyskusji dotyczcej tego
zagadnienia. Pierwszy z nich to wpyw zmian demograficznych na potrzeby mieszkacw
miast, drugi dotyczy idei starzenia si w miejscu zamieszkania (Lui i inni 2009), co jest
powizane zarwno z dyskusj o ekonomicznoci poszczeglnych form wsparcia, ale take
z kolejnym powodem, jakim jest debata o dobrym starzeniu si i odpowiednich ku temu
warunkach. Natomiast czwartym czynnikiem jest wpyw zmian przestrzeni miejskiej na
warunki ycia i integracj, bd wykluczenie osb starszych. Wracajc do kluczowego
dokumentu, jakim jest opracowanie wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO 2007) naley
podkreli, e powstao ono w oparciu o badania przeprowadzone w 33 rnej wielkoci
miastach znajdujcych si w 22 krajach na kadym z kontynentw. cznie zrealizowano 158
wywiadw grupowych z 1485 uczestnikami 60+, dodatkowo konsultacje z 250 opiekunami
oraz 515 usugodawcami. Badaniami objto zarwno najwiksze metropolie liczce powyej
10 mln mieszkacw (Meksyk, Moskwa, Tokio), due miasta wielkoci Londynu i Nowego
Jorku, jak i niewielkie liczce kilkadziesit tysicy, np. Dundalk w Irlandii.
Warto zwrci uwag, e cho gwne wnioski z dokumentu byy wyprowadzane
bezporednio z wypowiedzi osb starszych, to mia on rwnie wyrane zaoenia

55

Patrz strona WHO: http://www.who.int/ageing/projects/age_friendly_cities_network/en/index.html (dostp

22.10.2012)

136

ideologiczne. A priori uznano, e miasto przyjazne jest jednoczenie miastem sprzyjajcych

aktywnemu starzeniu si, co w definicji WHO (2002) oznacza zwrcenie uwagi na zdrowie,
szeroko rozumian partycypacj oraz bezpieczestwo/zabezpieczenie, w tym opiek i godne
traktowanie w ramach podnoszenia jakoci ycia osb starszych (patrz te: Kubicki 2011).
Drugim, cho bardziej ukrytym zaoeniem byo przyjcie perspektywy top-down, czyli
uznanie, e gwnym inicjatorem zmian s wadze lokalne, ktre tworz ramy do wsppracy
i zaangaowania seniorw.
Z idei aktywnego starzenia si, a dokadniej faktu, e jest to proces trwajcy cae ycie, jak
i z faktu uniwersalnego charakteru niektrych udogodnie wywiedziono zaoenie o tym, e
miasta przyjazne seniorom to jednoczenie miasta przyjazne ludziom w kadym wieku. We
wstpie do przewodnika (WHO 2007: 6) wyranie wskazano, e przestrze bez barier
architektonicznych to jednoczenie przestrze przyjazna osobom z niepenosprawnociami
(bez wzgldu na wiek), zapewnienie bezpieczestwa jest istotne dla wszystkich mieszkacw, w tym matek i dzieci, a dobra opieka medyczna i wsparcie rodowiskowe dla osb
starszych to te moliwo wikszej mobilnoci pozostaych czonkw rodziny opiekujcych
si danym seniorem. Na zakoczenie osoby starsze to take konsumenci, ktrzy maj swj
udzia w rozwoju gospodarki lokalnej.
W kadym z trzydziestu trzech badanych miast w ramach wywiadw grupowych pytano
o osiem kluczowych obszarw. Pierwsze trzy: (1) przestrze publiczna, (2) transport i (3)
mieszkalnictwo obejmoway otoczenie fizyczne osoby starszej i jej moliwo poruszania si.
Kolejne trzy: (4) partycypacja spoeczna (to jak seniorzy angauj si w ycie miasta), (5)
szacunek i integracja spoeczna (to jak s odbierani przez innych), (6) aktywno obywatelska
i zatrudnienie (moliwoci pracy wolontaryjnej i zawodowej) tworzyy otoczenie spoeczne
seniora. Ostatnie dwa: (7) komunikowanie si i informacja oraz (8) wsparcie rodowiskowe
i usugi zdrowotne dotyczyy czynnikw spoeczno-ekonomicznych i koncentroway si na
moliwociach uzyskania odpowiedniego wsparcia. Co istotne, jego brak moe wynika
zarwno z niewystarczajcej sieci wsparcia, ale te z braku informacji o dostpnych
moliwociach (z perspektywy seniora), bd o osobie starszej potrzebujcej pomocy
(z perspektywy instytucji).
Efektem wywiadw byo dopisanie do kadej z kategorii szeregu punktw pozwalajcych
doprecyzowa, z jednej strony braki, a z drugiej postpy danego miasta w zakresie
137

przyjaznoci56. I tak mwic o przestrzeni publicznej wskazano midzy innymi na czysto,

dostpno terenw zielonych i awek, bezpieczestwo rozumiane midzy innymi jako
obecno patroli policyjnych, jak i dobre oznaczenie budynkw, ktre s jednoczenie
dostpne architektonicznie. Wymagania wobec transportu dotyczyy zarwno jego
dostpnoci, kosztw, zasigu (terytorialnego, jak i kursw w weekendy i wita), warunkw
jazdy (miejsca siedzce), przystankw, jak i informacji o rozkadach. Problemy zwizane
z mieszkalnictwem to zarwno moliwo poruszanie si po mieszkaniu i dostosowanie go
do potrzeb osoby starszej, ale te solidne wykonanie i dostp do ogrzewania i codziennych
udogodnie. cznie pierwsza cz listy liczy trzydzieci sze szczegowych punktw.
Nieco krtsza, bo dwudziestopiciopunktowa jest lista uwag obejmujca kolejne trzy
kategorie. W ramach partycypacji spoecznej omwiono organizacj imprez i aktywnoci, tak
by odbyway si w miejscu dostpnym architektonicznie i osigalnym przy pomocy
komunikacji miejskiej, w godzinach wygodnych dla seniorw i bez adnych ukrytych kosztw,
jak i atrakcyjne dla rnych grup odbiorcw, ze szczeglnym uwzgldnieniem osb
zagroonych wykluczeniem spoecznym. Szacunek i integracja spoeczna zostaa dookrelona
midzy innymi poprzez moliwo uczestnictwa w konsultacjach spoecznych i wspdecydowanie o wasnych potrzebach, ale te widoczno osb starszych w mediach i nauk
o staroci i starzeniu si w szkol. Natomiast aktywno obywatelska i zatrudnienie to przede
wszystkim wspieranie i umoliwianie zarwno wolontariatu, jak i pracy zarobkowej osb
starszych, jak i przeciwdziaanie zjawisku dyskryminacji oraz dostosowanie miejsc pracy.
Ostatnie dwa obszary to cznie dwadziecia dwa punkty. W ramach komunikowania si
i informacji wskazywano zarwno na konieczno docierania z kluczowymi informacjami do
wszystkich mieszkacw, jak i na odpowiednie formy komunikowania si dostosowane do
moliwoci odbiorcw, zarwno w formie (np. due litery), jak i treci (prosty komunikat).
Jednoczenie podkrelono wag informacji ustnej, udzielanej przez zaufan i znan
seniorowi osob, jako jedn z opcji szczeglnie istotnych do osb zagroonych wykluczeniem
spoecznym. Wsparcie rodowiskowe i usugi zdrowotne to przede wszystkim dostpno do
wsparcia w zakresie aktywnoci dnia codziennego, jak i moliwo atwego skontaktowania

56

Checklist of Essential Features of Age-friendly Cities:

http://www.who.int/ageing/publications/Age_friendly_cities_checklist.pdf (dostp 22.10.2012).

138

si i uzyskania pomocy w przypadku bardziej specjalistycznych potrzeb, tak by nie stanowiy

nadmiernego obcienia dla osoby starszej.
Jak susznie podkrelaj autorzy listy, nie jest ona zamknita i nie suy do porwnywania,
ktre miasto jest bardziej przyjazne, ale do dokonania dosy szczegowej samooceny
i wskazania brakw, ktre wymagaj interwencji i dziaa naprawczych. Jest to rwnie lista
pozwalajca odpowiedzie nie tyle, jakie miasto byoby idealne, ale raczej co przeszkadza
mieszkacom w danym, konkretnym miecie. Poradnik nie mwi te, jak najlepiej rozwiza
wskazane problemy, ani nie pokazuje ewentualnych efektw wprowadzonych programw
naprawczych.
Jednoczenie powysze zarzuty dotyczce braku weryfikacji korzyci wynikajcych z wikszej
przyjaznoci miasta dotycz w zasadzie caej filozofii miast przyjaznych (Liu 2009). Dokadnie
taki sam zarzut mona postawi niniejszemu tekstowi, jak i dyskusji prowadzonej w Polsce.
Nie wynika to jednak z braku chci, ale braku odpowiednich narzdzi i danych.
Prawdopodobnie nikt w Polsce57 nie liczy kosztw zaniechania udzielanego wsparcia
i nieprzyjaznoci rodowiska lokalnego, jak i kosztw zasobowych wynikajcych z niewykorzystanego potencjau osb starszych. Jednym z nielicznych wyjtkw zwracajcych
przede wszystkim uwag na efektywno udzielanego wsparcia jest opracowanie Joseph
Rowntree

Foundation58,

ktre

krtkim

syntetycznym

podsumowaniu

opisuje

dowiadczenia lokalnych samorzdw pozwalajce za mniej pienidzy lepiej wspiera osoby

starsze. Tekst ten jest o tyle istotny, e gwne przyczyny jego napisania, dotyczce
przeobrae polityki spoecznej w Wielkiej Brytanii odpowiadaj przeksztaceniom polityki
spoecznej w Polsce. S to rosnce potrzeby osb starszych, ktre przy jednoczesnych
malejcych moliwociach finansowych samorzdw wymuszaj innowacyjno rozwiza
i dziaania proefektywnociowe.
Punktem wyjcia jest stwierdzenie, e osoby starsze potrzebuj i ceni odrobin pomocy,
pomocy udzielanej lokalnie i niezbyt duej, ale majcej bardzo istotny wpyw na zdrowie,
dobrostan i generalnie jako ycia. Wsparcie to z zasady nie generuje duych kosztw, co
jest istotne przy ograniczonych moliwociach samorzdu, ale te ze wzgldu na swoj
57

Nie udao si dotrze do adnych bada mierzcych na poziomie lokalnym efektywno polityki spoecznej
jako caoci, a dostpna literatura koncentruje si jedynie na efektywnoci poszczeglnych wycinkowych
projektw.
58
Patrz: How can local authorities with less money support better outcomes for older people?
http://www.jrf.org.uk/sites/files/jrf/authorities-supporting-older-people-summary.pdf (dostp 22.10.2012)

139

specyfik nie przynosi szybkich i widocznych zmian i wymaga dugotrwaego dziaania, a co

za tym idzie jest podatne na cicia budetowe. Std konieczno wspangaowania
w realizacj zada beneficjentw i zmiany filozofii dziaania z oferowania tradycyjnej pomocy
rodowiskowej sterowanej przez samorzd na wsparcie lokalnych podmiotw i organizacji
i stworzenie wzajemnie si uzupeniajcej sieci wsparcia rnego rodzaju organizacji
lokalnych. Sama idea nie jest nowa, natomiast to co przynajmniej z polskiego punktu
widzenia jest nowatorskie to prba policzenia kosztw i korzyci poszczeglnych dziaa.
Zebrane dowiadczenia wskazuj, e niewielka pomoc w problemach dnia codziennego ma
bardzo due przeoenie na ograniczenie korzystania z drogiej formalnej pomocy, w tym
opieki stacjonarnej. Jednym z podawanych przykadw jest sie walijskich punktw wsparcia
(Care & Repair), ktre oferuj dostosowanie domw do ograniczonej sprawnoci osb
starszych, w postaci wikszych prac budowlanych, bd natychmiastowej likwidacji gwnych
barier w przypadku koniecznoci szybkiego dostosowania, np. powrotu seniora do domu ze
szpitala, by zabezpieczy przed powtrnym wypadkiem, bd koniecznoci umieszczenia na
okres rehabilitacji w placwce zamknitej. Oszacowano, e rocznie poszczeglne punkty
udzielaj wsparcia okoo 50000 osb starszych, w tym 60% to osoby powyej 75 roku ycia,
a 40% udzielanych wiadcze ma charakter prewencyjny i dotyczy dziaa wobec osb, ktre
nie s uprawnione do wsparcia medycznego czy socjalnego innego typu. Szacowane
oszczdnoci to: 26,37 mln funtw wynikajcych z braku koniecznoci przeniesienia si
z wasnego domu do domu pomocy spoecznej; 1,79 mln funtw wynikajcych ze skrcenia
czasu pobytu w szpitalu; 3,72 mln w ramach zmniejszenia liczby hospitalizacji i 9,49 mln
wynikajcych z ograniczenia liczby wypadkw.
Powyszy przypadek, nawet jeli zaoymy pewne bdy wynikajce z oszacowania, pokazuje,
e zakres potencjalnych oszczdnoci, zwaszcza na styku systemw pomocy spoecznej
i suby zdrowia, jest znaczcy.
Wracajc jednak do wtku gmin przyjaznych mona wskaza jeszcze jedno bardzo istotne,
cho znacznie mniej znane opracowanie przygotowane w ramach parasolowej organizacji
dziaajcej na rzecz osb starszych i skupiajcej 167 mniejszych organizacji z caej Europy
(w tym dwie z Polski), czyli AGE-Platform59. Powstao ono na bazie dowiadcze AGE
i stanowio jednoczenie podsumowanie unijnego roku walki z ubstwem z 2010 i przegld
59

Strona organizacji: http://www.age-platform.eu/en (dostp 22.10.2012)

140

propozycji zwizanych z rokiem aktywnego starzenia si i solidarnoci midzypokoleniowej 60.

To co podkrelono w raporcie to dualno problemw zwizanych z jakoci ycia
wynikajcych z fizycznych barier zwizanych z dostpnoci, jak i barier mentalnych,
tkwicych w zasadach organizacji ycia spoecznego. Rwnoczenie zwrcenie uwagi, e
zniesienie tych barier umoliwioby wykorzystanie zasobw tkwicych w osobach starszych,
na rzecz rozwoju caego spoeczestwa. To co istotne, to znacznie mocniejsze akcentowanie
ni we wczeniejszym tekcie WHO tego, e dziaania na rzecz osb starszych to dziaania na
rzecz ludzi w kadym wieku. Bardzo istotnym elementem publikacji jest take wskazanie
ryzyk zwizanych z polityk spoecznoci przyjaznych ludziom w kadym wieku i tego, e
polityka taka nie jest prosta, ale pena sprzecznoci i wymagajca dostosowania do potrzeb
lokalnych. W opracowaniu zwrcono midzy innymi uwag, e cho potrzeba dostpnoci
jest priorytetowa, to zastanowienia wymaga to, kiedy i na ile mona stosowa rozwizania
uniwersalne, a na ile stosowa pomoc spersonalizowan. Kolejn kwesti jest dominacja
barier architektonicznych zwizanych z poruszaniem si, ale s jeszcze ograniczenia wynikajce z wad wzroku, suchu, bd demencji. Na marginesie warto wspomnie, e potrzeby
osb niewidomych i poruszajcych si na wzkach mog by sprzeczne np. brak
krawnikw i pynne przejcie midzy chodnikiem i jezdni jest idealne dla wzkowicza,
ale bez specjalnych guzkw w nawierzchni moe stanowi zagroenie dla osoby
niewidomej, ktra nie zauway, e wesza na ulic. Jeszcze inn puapk jest koncentracja na
aktywnym i zdrowym starzeniu si, co rodzi obaw o niedostrzeganie staroci trudnej,
schorowanej i biednej. Ten ostatni przypadek moe odnosi si do sytuacji w Polsce, gdzie
niesychany rozkwit uniwersytetw trzeciego wieku i duy nacisk na ich rozwj co samo w
sobie jest bez wtpienia zjawiskiem bardzo pozytywnym, przy ograniczonych zasobach
finansowych pastwa i samorzdw, zrodzi obawy wielu organizacji pomocowych, o
moliwo wspfinansowania przez instytucje publiczne take ich dziaa.
W tekcie wskazano te projekty skierowane stricte do obszarw wiejskich: irlandzki AgeFriendly Counties Programme61 i kanadyjski Age-Friendly Rural and Remote Communities62,

60

Patrz: Towards Smart, Sustainable and Inclusive Places for All Ages:
http://www.age-platform.eu/images/stories/AGE_Friendly_Environment_Final_PDF-EN.pdf (dostp
22.10.2012)
61
Patrz strona projektu: http://www.agefriendlycounties.ie/ (dostp 22.10.2012).

141

co pokazuje ewolucj caej idei i to, e moe by ona realizowana take na terenach
wiejskich, z dala od duych centrw miejskich, co wymaga jednak znacznie wikszej
koordynacji dziaa rozmaitych instytucji, jak i co oczywiste duego bezporedniego udziau
samych osb starszych.
Kontynuujc i jednoczenie prbujc podsumowa dyskusj nad przeksztaceniami tematyki
gmin i miast przyjaznych mona zauway, e z perspektywy roku 2012 mona coraz
wyraniej zauway dwie, czciowo sprzeczne ze sob tendencje.
Jedn jest, wspomniana ju przy omawianiu tekstu AGE-Platform, uniwersalizacja dyskursu,
na co z ca pewnoci miao wpyw ogoszenie, na podstawie decyzji Parlamentu
Europejskego i Rady NR 940/2011/UE z dnia 14 wrzenia 2011 r., Europejskiego Roku
Aktywnoci Osb

Starszych

i Solidarnoci Midzypokoleniowej (2012). Idealnym

odzwierciedleniem tej polityki jest Manifest Koalicji na rzecz Europejskiego Roku 201263 i
proponowany dekalog dziaa tworzcych Uni Europejsk przyjazn ludziom w kadym
wieku, poprzez pielgnowanie solidarnoci midzypokoleniowej oraz zachcanie do
aktywnego uczestnictwa i angaowania wszystkich grup wiekowych w ycie spoeczne, przy
jednoczesnym zapewnianiu im odpowiedniego wsparcia i ochrony.
Taka uniwersalizacja problematyki pozwala na poczenie si grup zagroonych
wykluczeniem, np. osb starszych i niepenosprawnych, jak i troch obnia poziom
potencjalnych konfliktw midzypokoleniowych. Z drugiej strony daje si zauway, przy
jednoczesnym zachowaniu dyskursu uniwersalistycznego, wiksze doprecyzowanie i skonkretyzowanie programw. Dobrym przykadem jest tutaj program sprzyjajcy osobom z demencj, w angielskim miecie Jork64. Wprawdzie na poziomie zaoe podkrela, e rozwizania dla ludzi z demencj s dobre dla mieszkacw Jorku w kadym wieku, ale poprzez
zawenie dziaa do jednego typu problematyki uatwia rekomendacje, jak i mierzenie
efektw. Cay projekt opiera si na czterech podstawowych obszarach dziaania
(cornerstones) okrelanych jako: (1) miejsca (place), (2)ludzie (people), (3) sieci (networks)

62

Patrz opracowanie: Age-Friendly Rural and Remote Communities: A Guide:

http://www.phac-aspc.gc.ca/seniors-aines/alt-formats/pdf/publications/public/healthysante/age_friendly_rural/AFRRC_en.pdf (dostp 22.10.2012).
63
Peen tekst Manifestu patrz strona AGE-Platform:
http://www.age-platform.eu/images/stories/EY2012_Manifesto_PL.pdf (dostp 22.10.2012)
64
Patrz raport na temat projektu: Creating a dementia-friendly York
http://www.jrf.org.uk/publications/creating-dementia-friendly-york (dostp 22.10.2012)

142

oraz (4) zasoby (resources). Przy czym obszary te maj charakter uniwersalny i w zasadzie
kady projekt skierowany do osb starszych powinien zakada rozwizania w tym zakresie.
W przypadku Polski i polskich samorzdw mona by zastosowa oba te podejcia,
w zalenoci od lokalnego kontekstu. W przypadku duych miast, bd braku silnych
organizacji pozarzdowych, kluczowe byoby bardziej uniwersalistyczne i caociowe
podejcie. Jednak w mniejszych miastach, gdzie istniej bardzo silne, ale wsko sprofilowane
organizacje pozarzdowe, bd specjalistyczne orodki publiczne, np. dziaajce na rzecz
osb z chorob Alzheimera, mona zastanowi si nad tym drugim podejciem. Niezalenie
od wyboru odpowiedniej strategii dziaaniu czynnikiem w duym stopniu wpywajcym na
trudnoci w przeoeniu dowiadcze zachodnich na polskie s same osoby starsze i odmienny kontekst kulturowo-spoeczno-zdrowotny, czyli ludzie bdcy w zaoeniach zarwno
wsporganizatorami, jak i beneficjentami planowanej polityki gminnej.
Jednym z fundamentalnych czynnikw wpywajcych na aktywno spoeczno-zawodow
osb starszych jest zdrowie. Warto podkreli, e problem dostpu do usug medycznych,
jako bariera sama w sobie, jak i w wyniku potencjalnego pogorszenia si stanu zdrowia
i samodzielnoci funkcjonowanie moe mie w Polsce szczeglne znaczenie ze wzgldu na
niewydolno suby zdrowia i wrcz katastrofalny stan opieki geriatrycznej. Cytujc jedno
z opracowa eksperckich: polityka zdrowotna pastwa w zasadzie pozostaje na poziomie
deklaracji - nie przedstawia strategii dostosowania systemu do nadchodzcych zmian
spoecznych, co sprawia, e podmioty realizujce opiek nie posiadaj odpowiednich
instrumentw lub nie s zobligowane do rutynowego prowadzenia programw skierowanych
do osb starszych. () (Derejczyk i inni 2012). Powysze informacje na temat zego
funkcjonowania suby zdrowia i ograniczonej sprawnoci osb starszych znajduj czciowe
potwierdzenie w wynikach bada zrealizowanych w ramach projektu PolSenior
(Mossakowska i inni 2012), najwikszego i najwaniejszego badania na temat osb starszych
w Polsce. Najczstsze wrd osb po 65. roku ycia s zaburzenia funkcji poznawczych, od
agodnych, po umiarkowane i cikie, przy czym ryzyko wzrasta wraz z wiekiem osoby
starszej. Prawie 30% seniorw ma stae objawy depresji, ktra nie jest zdiagnozowana ani
leczona. Wystpuj one gwnie u seniorw samotnych i wdw. Co trzeci ma zam i gorzej
syszy, a 40% cierpi na ble przewleke. Co czwarty senior pomidzy 65. a 80. rokiem ycia i
co pity powyej 80. roku ycia cierpi na cukrzyc, a prawie poowa ma powikania tej
143

choroby, takie jak zaburzenia wzroku i niewydolno nerek. U co 25. chorego wystpuje
rwnie tzw. stopa cukrzycowa. Szukajc pozytyww naley wskaza, e cho seniorzy w
Polsce s relatywnie czsto schorowani to w przewaajcej wikszoci nie przeszkadza im to
w samodzielnej egzystencji. Jedynie co pita badana osoba przed 75. rokiem ycia twierdzia,
e potrzebuje pomocy. Spord nich zaledwie 7% przyznao, e zdecydowanie jej wymaga,
pozostali, czyli 12,4%, uznali jedynie, e "raczej jej potrzebuj". Pomocy najbardziej oczekuj
seniorzy po 85. roku ycia. Raport wykaza te, e 93% badanych po 65. roku ycia jest
samodzielnych w podstawowych czynnociach ycia codziennego. Jeli pomoc byaby im
potrzebna, to gwnie podczas mycia caego ciaa i ubierania si. Nawet wrd
dziewidziesiciolatkw staej opieki wymaga jedynie 21% seniorw. Argumentem
przemawiajcym za tym, e problem opieki zdrowotnej jest jednym z kluczowych jeli chodzi
o jako ycia osb starszych jest w 2013 r. zbieranie przez Wielk Orkiestr witecznej
Pomocy pienidzy nie tylko na leczenie maych dzieci, ale take osb starszych 65.
Tymczasem popraw zdrowia osb starszych mona uzyska nawet bez specjalistycznego
wsparcia, bowiem wystarczy stworzy osobom starszym warunki do czstszego wychodzenia
z domu i zwykych spacerw (Burton 2012; Kerr i inni 2012). Dodatkow barier, poza
istnieniem miejsc umoliwiajcych spacery jest motywacja do wychodzenia z domu, poczucie
bezpieczestwa i co, co kolokwialnie mona nazwa poczuciem przynalenoci do miejsca,
w ktrym si yje. Zamknicie lokalnej cukierni, do ktrej chodzio si od lat, upadek
miejscowego warzywniaka i sklepu spoywczego w wyniku otwarcia nowego centrum
handlowego, czy wybudowanie na niedalekim skwerze nowych budynkw mog w istotny
sposb wpyn na poczucie bezpieczestwa osb starszych i sprawi, e w najbliszym
otoczeniu miejscu zamieszkania nie bd si czu dobrze. Co ciekawe, cho na poczucie
bezpieczestwa ma wiele czynnikw, w tym posiadany kapita spoeczny i wizi ssiedzkie,
znajomo okolic, jak i aktywno spoeczna i partycypacja publiczna, to wanie ta ostatnia
jest elementem majcym relatywnie najsilniejszy wpyw. Tym samym poczucie sprawczoci,
e ma si wpyw na to, co si dzieje w ssiedztwie i zaangaowanie w ycie dzielnicy powinno
by bardzo istotnym elementem polityki na rzecz miast przyjaznych ludziom starszym (De
Donder i inni 2012).

65

Patrz strona WOP: http://www.wosp.org.pl/final/aktualnosci/temat_21_finalu_wosp (dostep 22.10.2012)

144

Naley rwnie pamita, e osoby starsze to nie tylko odbiorcy rnego rodzaju
dziaa i wsparcia, ale te konsumenci mogcy w bardzo istotny sposb wpywa na lokalny
rynek. Po pierwsze dlatego, e s klientami bardziej lojalnymi i przywizanymi do swoich
ulubionych sklepw i marek, a po drugie i chyba najwaniejsze, dysponuj relatywnie du
si nabywcz. Wedug ustawy budetowej na 2013 r. emeryci otrzymujcy rodki z ZUS bd
dysponowa kwot 119,6 mld z, a rencici 40,3 mld z. Emerytury i renty rolne z KRUS maj
wynie 14,4 mld z, a na emerytury mundurowe 7,2 mld z (aczkolwiek trudno wszystkich
wiadczeniobiorcw z tej ostatniej grupy zaliczy do kategorii seniorw). cznie przychody
tych trzech grup wiadczeniobiorcw wynios ok. 181,5 mld z66. Przyjmujc, e osoby te
wydaj okoo 87% swoich dochodw rozporzdzalnych, oznacza to grup konsumenck
o stabilnym, w duej mierze niezalenym od stanu gospodarki, potencjale nabywczym 158
mld rocznie i ponad 13 mld z miesicznie. Dla ilustracji, stanowi to 17,2% wartoci spoycia
indywidualnego z roku 2011 (Stako 2013).
Seniorzy to take producenci dbr i usug, std haso wspierania aktywnoci osb starszych
moe oznacza zarwno sprzyjanie zatrudnianiu pracownikw w tym wieku, ale te
sprzyjanie przedsibiorczoci rozumianej jako zakadanie wasnych firm. Proces ten, choby
ze wzgldw demograficznych bdzie przybiera na sile, s te ju pierwsze programy
nakierowane na wspieranie przedsibiorczoci osb starszych67. Wprawdzie obecne wysokie
bezrobocie sprawia, e nie s to grupy priorytetowe, jednak mylc perspektywicznie,
a w szczeglnoci majc na uwadze plany wyduenia aktywnoci zawodowej do 67 roku
ycia, warto rwnie rozway wykorzystanie dostpnych narzdzi dla tego typu odbiorcw.
Bowiem liczba wypalonych i zmczonych dotychczasow prac szedziesiciolatkw, ktrzy
bd ze wzgldw prawnych oraz finansowych pozosta na rynku pracy do 67-70 roku ycia
bdzie w przecigu najbliszych lat rosn (patrz te Kubicki 2012).

66

Dane dla ZUS i KRUS Ustawa budetowa na rok 2013 z dnia 25 stycznia 2013 r., ss. 169 i 146,
http://isap.sejm.gov.pl/Download?id=WDU20130000169&type=2; dane dla emerytur mundurowych Budet
2013: 18,6 mld na mundurowych, Newsweek, artyku z 6 wrzenia 2012 r.
67
Patrz. np. projekt: Dojrzaa przedsibiorczo - innowacyjny model preinkubacji przedsibiorczej osb 50+
www.dojrzalaprzedsiebiorczosc.pl (dostp 22.10.2012)

145

8.3.

GMINY PRZYJAZNE SENIOROM STRATEGIE I PRZYKADY

Na terenie Polski wedug stanu na 1 stycznia 2011 r. byo 2479 gmin trzech rodzajw: 1571
gmin wiejskich, 602 gminy wiejsko-miejskie i 306 gmin miejskich. Zbadanie ich wszystkich
w ramach obecnego projektu byoby dosy skomplikowane, jak i wydaje si niezbyt
potrzebne. Std konieczno wyboru metody pozwalajcej na zbadanie gmin rnicych si
od siebie i pozwalajcych na uoglnianie pewnych wynikw. Ze wzgldw na moliwo
praktycznego wykorzystania uzyskanych wynikw w badaniu i potencjalny efekt synergii
postanowiono posuy si metodologi powsta w ramach jednego z projektw
realizowanych przez Szko Gwn Handlow na potrzeby wojewdztwa mazowieckiego,
wprowadzajc jedn poprawk do oryginalnych zaoe w postaci ograniczenia liczby gmin
wiejskich z 40 do 20, co i tak pozwala na dokonanie oceny zapisw strategii wzgldem
problematyki starzenia si i osb starszych.
Podzia ten uwzgldnia zarwno zrnicowane o charakterze administracyjnym (typ gminy),
jak i sytuacj ekonomiczn, a tym samym realne moliwoci kreowania odpowiedniej polityki
spoecznej. Wydaje si rwnie, e cho ograniczony jedynie do wojewdztwa
mazowieckiego, to ze wzgldu na zrnicowanie jednostek samorzdu terytorialnego, jak
i samo wewntrzne zrnicowanie wojewdztwa dosy trafnie odzwierciedla sytuacj na
poziomie caego kraju (tab. A1 w Aneksie). W kadej z badanych gmin prezentowanych
w tabeli poniej starano si odnale lokaln strategi rozwizywania problemw
spoecznych oraz lokaln strategi rozwoju, przyjmujc rwnie zaoenie, e jeli nie s one
dostpne na stronach internetowych w widocznym miejscu to jednoczenie istnieje
niewielkie prawdopodobiestwo, e s wdraane w praktyce. Kady dokument przejrzano
pod ktem pojawiania si w nim osb starszych oraz tematyki, ktra cho nie wprost
nazwana w ten sposb odnosi si w duej czci do problematyki starzenia si. Najczciej
dotyczyo to kwestii niepenosprawnoci i dugotrwaej choroby. Naley rwnie podkreli,
e bya to jedynie analiza danych zastanych, czyli ocena na ile w teorii samorzdy podchodz
do zagadnie zwizanych z yciem codziennym osb starszych. Teoria ta moe odbiega,
zarwno na korzy, jak i niekorzy od tego, jak wyglda praktyka.
146

Jednym z oczywistych wnioskw, wynikajcych z analizy dokumentw strategicznych jest ich

bardzo due zrnicowanie. Generalnie samorzdy wiksze i bogatsze dysponoway bardziej
dopracowanymi strategiami, cho nie bya to zaleno prosta. Istotn zmienn byo to, czy
strategia bya opracowywana wasnymi siami, czy te zamawiana w firmie zewntrznej.
Warto podkreli, e cho opracowania przygotowywane przez firmy zewntrzne byy
zazwyczaj bardziej profesjonalne, to istnieje ryzyko, e jako twory zewntrzne nie byy
uznawane za swoje i przez to ignorowane w praktyce. Trudno jednak zweryfikowa t tez
bez odpowiednich bada terenowych, cho to co daje si zauway to pewn schematyczno przedstawianych danych, opartych na tym samym szablonie wykorzystywanym
w wielu gminach. Mona te byo dostrzec wyran popraw jakoci opracowa, tworzonych
w ostatnich latach jako aktualizacj ju istniejcych strategii powstaych przed rokiem 2008.
Kolejnym elementem wartym uwagi byy rnice pomidzy strategiami rozwoju a strategiami rozwizywania problemw spoecznych. Te pierwsze byy zazwyczaj lepsze
merytorycznie, gdy strategie rozwizywania problemw relatywnie czsto byy bardziej
rozbudowanymi sprawozdaniami lokalnych orodkw pomocy spoecznej. Rzutowao to
oczywicie na postrzeganie problematyki starzenia si i staroci przede wszystkim w ramach
usug opiekuczych, dugotrwaej choroby i niepenosprawnoci. Zdarzay si rwnie bardziej rozbudowane i caociowe podejcia, wskazujce midzy innymi na konieczno
aktywizacji spoecznej osb starszych. Jednak nawet mimo bardziej caociowego i zniuansowanego podejcia starzenie si populacji byo zawsze postrzegane jednoznacznie
negatywnie, jako istotne ograniczenie szans rozwojowych gminy. Brakowao za odniesie
wskazujcych na potencja tkwicy w populacji osb starszych.
Jednoczenie wiele strategii wskazywao, jako jeden z gwnych celw dziaania podniesienie
jakoci ycia mieszkacw, a w ramach doprecyzowania wiele hase zbienych z dziaaniami
na rzecz gmin przyjaznych. W tym przede wszystkim dziaania na rzecz aktywizacji spoecznej
mieszkacw oraz likwidacji barier architektonicznych. To, co studzio entuzjazm to bardzo
deklaratywny charakter wielu postulatw, bez wskazania rde finansowania, wskanikw
realizacji, czyli kolokwialnie mwic konkretw pozwalajcych monitorowa przebieg
realizacji celw strategicznych i wierzy w osignicie pozytywnych rezultatw w tym
zakresie. Jeszcze inaczej mwic, cho wiele strategii pozwala w teorii na realizacj polityki
na rzecz gmin przyjaznych, to te potencjalne moliwoci nie przekadaj si przynajmniej
147

na poziomie dokumentw strategicznych - na skoordynowany plan dziaania wykorzystujcy

potencja starzejcego si spoeczestwa.
Zbierajc wszystkie uwagi krytyczne w ramach swego rodzaju rekomendacji dotyczcych
planowania strategicznego sugeruje si w pierwszej kolejnoci na zmian perspektywy
i rozpatrywanie procesw starzenia si populacji w oderwaniu od niepenosprawnoci i usug
wiadczonych przez orodek pomocy spoecznej, co w czci gmin ju ma miejsce. Po drugie,
na konieczno postrzegania starszej populacji (np. w analizie SWOT), jako pewien zasb do
wykorzystania, a nie tylko powan barier rozwojow, co wymusza take zaproponowanie
rozwiza pozwalajcych na wykorzystanie moliwoci (choby czasowych) seniorw. Po
trzecie, proces powstawania strategii powinien w znacznie wikszym stopniu angaowa
spoeczno lokaln, a nie bazowa na ograniczonych zasobach kadrowych instytucji
samorzdowych oraz ekspertach zewntrznych. By moe ograniczyoby to poczucie dj vu,
jakie towarzyszyo przy analizie kolejnych opracowa. Po czwarte i ostatnie strategie takie
powinny pozwala na faktyczn ewaluacj dokona i czciej wykorzystywa mierzalne
wskaniki, jak i osoby/instytucje odpowiedzialne.

8.4.

RADY SENIORW I FORMY AKTYWNOCI LOKALNEJ 68

Nie ulega wtpliwoci, e samorzdy bd w niedalekiej przyszoci konfrontowane

z potrzeb zajcia stanowiska wobec takiego przeksztacenia struktury wydatkw i inwestycji, by w wikszym ni obecnie stopniu zaspokaja oczekiwania coraz liczniejszej grupy
coraz starszych mieszkacw. Ewentualna zmiana akcentw w lokalnej polityce wymaga
spoecznej dyskusji, analiz i czasu oraz co istotne istnienia odpowiednich dokumentw
strategicznych.
Istotnym elementem takiej dyskusji powinno by wspdziaanie organw i instytucji
samorzdowych z mieszkacami w ksztatowaniu ich warunkw bytu i realizacji
indywidualnych, specyficznych dla wieku potrzeb, a nie wyrczanie samych mieszkacw
i ich rodzin oraz innych czonkw gospodarstwa domowego w dziaaniach sucych
zaspokojeniu potrzeb. By to osign, niezbdne jest istnienie mechanizmw uatwiajcych
68

Podrozdzia powsta w oparciu o wczeniejszy tekst powicony tej problematyce (Kubicki 2010)

148

partycypacj spoeczn i aktywne uczestnictwo seniorw w yciu miasta, tak by osoby

starsze byy podmiotami, a nie tylko biernymi odbiorcami dziaa realizowanych w ramach
lokalnej polityce spoecznej. Jednym z rozwiza uatwiajcych dialog mieszkacw z wadzami i aktywizacj spoeczn osb starszych niezbdn, by samorzd uzna za przyjazny
mog by rady seniorw. W zwizku z powyszym niniejszy podrozdzia powicony jest
analizie istniejcych dokumentw strategicznych oraz omwieniu ram sprzyjajcych
aktywnoci spoecznej osb starszych i partycypacji obywatelskiej.
Rady seniorw w Polsce powoywane s na podstawie ustawy z dnia 8 marca 1990 roku
o samorzdzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z pn. zm.). W przypadku
powoywania ich przez rad miasta, tak jak to miao miejsce w Poznaniu, podstaw stanowi
art 18 ust. 1 (uchwaa nr XXIV/228/V/2007), w przypadku powoywania Rady przez
prezydenta tak drog powoania rady wybra Gdask i Wrocaw69 - jest to art. 30 ust. 1
(Zarzdzenie Nr 1348/07; Zarzdzenie 7043/09). W maju 2009 z inicjatywy parlamentarnego
Zespou ds. osb starszych powstaa uchwaa Senatu RP w sprawie wniesienia do Sejmu
projektu ustawy zmieniajcej ustaw o samorzdzie gminnym, ktrego celem bya
modyfikacja artykuu 5b. Pierwotnie dotyczy on moliwoci powoania modzieowej rady
gminy majcej charakter konsultacyjny. Celem zmian byo dopisanie moliwoci powoania
w analogiczny sposb rady seniorw, jednak projekt ten nigdy nie zosta poddany pod
gosowanie. Potencjalne zmiany co do umocowania prawnego i trybu powoywania rad
seniorw wniosa ustawa z dnia 22 stycznia 2010r. O zmianie ustawy o dziaalnoci poytku
publicznego i o wolontariacie oraz niektrych innych ustaw (Dz.U. 2010 nr 28 poz. 146).
W odniesieniu do omawianej problematyki istotnym elementem jest dodanie w art. 4 ust. 1
do sfery zada publicznych dziaalnoci na rzecz osb w wieku emerytalnym oraz moliwo
powoania rady dziaalnoci poytku publicznego (RDPP) na poziomie regionalnym i lokalnym. Zakres dziaania takich rad, cho oczywicie znacznie szerszy, pokrywa si w znacznym
stopniu z dziaalnoci rad seniorw. Jednak w praktyce RDPP nie wpyny na
funkcjonowanie ju istniejcych rad seniorw.

69

W przypadku Wrocawia w zarzdzeniu dodatkowo powoano si na art. 5 ust. 1 pkt 2 i 4 ustawy z dnia 24
kwietnia 2003 r. o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873, z pn.zm.), art. 15
ust. 1 pkt 4 i 6, art. 17 ust. 1 pkt 2 i ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy spoecznej (Dz. U. z
2008 r. Nr 115, poz. 728, z pn.zm.3), art. 13 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. - Prawo o szkolnictwie
wyszym (Dz. U. Nr 164, poz. 1365, z pn.zm.)

149

Interesujce na tym tle s wyniki badania zrealizowanego na terenie Polski przez Forum 50+
w ramach midzynarodowego projektu Wczwiek70. Zgodnie z podsumowaniem kilkunastu
spotka zrealizowanych z seniorami i lokalnymi decydentami w kilku miastach Polski
zdecydowana wikszo seniorw71 chciaaby mie wpyw na ksztatowanie lokalnej polityki
spoecznej, jednak prawie nikt tego nie robi. Pytani dlaczego tak si dzieje, odpowiedzieli, e
nikt ich o to nie poprosi, wadze nie s zainteresowane ich zdaniem, czy te nie dotarli do
odpowiednich informacji. Oczywicie nie oznacza to, e wystarczy zapyta seniorw, by
uzyska masowy wzrost aktywnoci spoecznej i zbudowa spoeczestwo obywatelskie, ale
warto si o to postara i co wane zrobi to przy pomocy odpowiednich narzdzi, np.
opracowanego przez Age Platform i przetumaczonego na polski specjalnego poradnika (Age
Platform 2007). Wikszo decydentw bya te zdania, e w ich gminie przydaoby si
specjalne ciao doradcze zoone midzy innymi z seniorw oraz pozytywnie wypowiadao
si o potrzebie suchania i angaowania w dziaalno publiczn starszych mieszkacw
gminy.
Nieco bardziej szczegowe pytania zadano we wspomnianym badaniu dla wadz Warszawy
(Kubicki 2010), wykorzystujc do tego indywidualne wywiady pogbione z ekspertami oraz
ankiety dla seniorw oraz liderw organizacji dziaajcych na rzecz osb starszych z rnych
dzielnic Warszawy (ostatecznie wypenione przez 273 osoby). Pierwszym pytaniem, jakie
postawiono respondentom byo to, czy warto powoywa rady seniora. Odpowiedzi badanych mona podzieli na trzy podstawowe typy: 1) zdecydowanych przeciwnikw, ktrzy
stanowili najmniejsz cz badanych; 2) umiarkowanych zwolennikw, ktrzy wskazywali
dodatkowe warunki, ktre musiayby by spenione, by takie rady miay sens; 3)
jednoznacznych zwolennikw rad.
Przeciwnicy rad, skadajcy si gwnie z ludzi modszych oraz osb ju dziaajcych
w rnego rodzaju organizacjach argumentowali, e powoanie rady nie wpynie na podstawowy problem, jakim jest saby przepyw informacji pomidzy organizacjami,
mieszkacami a samorzdem oraz niewystarczajco efektywne dziaanie ju istniejcych
instytucji. Dlatego te zamiast tworzy nowe ciao, naleaoby usprawni te ju stworzone,

70

Patrz: Przewodnik dialogu obywatelskiego na rzecz integracji spoecznej osb starszych http://www.ageplatform.eu/images/stories/106_AGE-civil-dialogue-PL-web.pdf oraz strona internetowac caego projektu:
http://www.age-platform.eu/en/action-name-02

150

w tym przede wszystkim rozbudowa system wymiany informacji, tak by rnego rodzaju
instytucje i organizacje wiedziay o sobie nawzajem, jak te a moe nawet przede
wszystkim by informacja o dziaaniach miasta i trzeciego sektora docieraa do osb
starszych. Niewielka grupa seniorw i urzdnikw wtpia rwnie w moliwo sprawnego
funkcjonowania takiej rady zoonej z osb starszych, proponujc zamiast niej rozbudowanie
konsultacji spoecznych z seniorami, by lepiej pozna ich opini. Natomiast opracowywaniem
pomysw osb starszych i ich ewentualnym wdraaniem mieliby si zaj urzdnicy miejscy
skupieni np. wok powoanego w tym celu penomocnika prezydenta ds. osb starszych.
Umiarkowani zwolennicy rad wyraali najczciej niewiar w moliwoci skutecznego
dziaania rady obawiajc si przede wszystkim, e bdzie to ciao o charakterze
dekoracyjnym, bez realnego wpywu na decyzje wadz miasta czy dzielnicy. Podkrelali te
ryzyko uzalenienia politycznego i tego, e w efekcie rada bdzie doskona wymwk do
realizowania polityki partyjnej w imieniu osb starszych. Std midzy innymi zdecydowane
odrzucenie pomysu, by ciao takie powoa przy prezydencie miasta przy pomocy
rozporzdzenia i duy nacisk na konieczno wyboru czonkw rady bezporednio przez
seniorw i umiejscowienie rady niejako na zewntrz struktur samorzdowych. Co ciekawe,
wrd gosw osb starszych mona byo znale odwrotn opini, wedug ktrej brak
realnego wpywu na dziaania wadz wynika wanie ze zbyt duego oddalenia od wadz,
a czonkowie takiej rady seniorw by by skuteczni, powinni bardzo cile wsppracowa
z samorzdem, uczestniczc w spotkaniach rady miasta i dzielnicy, konsultujc wszystkie
projekty dotyczce osb starszych, a w skadzie rady seniorw powinno si znale miejsce
dla przedstawicieli rady miasta/dzielnicy i prezydenta/burmistrza.
Cz badanych zwracaa take uwag, e w imi podniesienia skutecznoci dziaa
naleaoby znale i zapisa w uchwale, bd rozporzdzeniu powoujcym rad, takie
rozwizanie, ktre wymusza na wadzach samorzdowych powane podejcie do postulatw
rady seniorw, cho nie potrafili dokadnie okreli, na czym miaoby ono polega. Eksperci
podkrelali natomiast, e idealna rada powinna by nie tylko konsultantem, ale take
partnerem miasta, a co za tym idzie, przej cz obowizkw i odpowiedzialnoci, ale tym
samym rwnie wadzy decyzyjnej. Takim przykadem przejcia czci odpowiedzialnoci
miaoby by dysponowanie niewielk czci budetu gminy, np. w ramach konkursw na

151

mae granty dla organizacji pozarzdowych, czy wspdecydowa o wydatkowaniu rodkw

na polityk senioraln w ramach tzw. budetu partycypacyjnego.
Grupa

zdecydowanych

zwolennikw

powoania

rady

seniorw

swoj

postaw

argumentowaa przede wszystkim tym, e kada inicjatywa na rzecz osb starszych

zmierzajca do podniesienia aktywnoci spoecznej seniorw i poprawienia jakoci ycia jest
cenna i nawet, jeli nie bdzie funkcjonowa idealnie, to i tak warto j zrealizowa.
Kolejnym kluczowym punktem rozwaa byo wskazanie na obszar terytorialny dziaania
rady seniorw oraz tryb jej powoania. Wstpne dyskusje wskazay na wystpowanie trzech
modelowych rozwiza:
(1) powoania rady jedynie na poziomie miasta,
(2) powoanie jedynie rad dzielnicowych, bd
(3) jednoczesne powoanie rad dzielnicowych i miejskich.
Wadze samorzdowe mogy natomiast peni rol inicjatora i gwnego organizatora, bd
te jedynie ciaa wspierajcego osoby starsze.
Najwiksze grono zwolennikw zyskaa propozycja powoania jedynie rad dzielnicowych,
znaczn grup stanowili take respondenci wybierajcy opcj powoania zarwno rad
dzielnicowych, jak i miejskiej skadajcej si z przedstawicieli poszczeglnych dzielnic.
Zdecydowanie najmniejsze poparcie zdobyo powoanie rady jedynie na poziomie miasta.
Niewielk grup, gwnie najstarszych seniorw stanowili zwolennicy centralnego
planowania, zakadajcy e miasto powinno peni gwn rol sprawcz przy powoywaniu
rad, jak te nadzorowa ich funkcjonowanie. Pomys ten spotka si ze zdecydowan krytyk
grupy skadajcej si przede wszystkim z osb modszych i liderw organizacji
pozarzdowych, ktrzy to zaproponowali cakowicie odmienne rozwizanie. Zakadali oni
oddanie penej inicjatywy osobom starszym i organizacjom pozarzdowym, ktre powinny
same chcie powoania takich rad i si zorganizowa, korzystajc jedynie z niewielkiego
wsparcia urzdnikw. W ich mniemaniu rady takie powinny powsta maksymalnie blisko
mieszkacw, czyli przede wszystkim na poziomie dzielnicy. Bowiem jedynie inicjatywy
oddolne daj nadziej na sprawne dziaanie rady oraz osobiste zaangaowanie samych osb
starszych. Cz z badanych postulowaa te przeprowadzenie pilotau w wybranych
dzielnicach, by mc zweryfikowa w praktyce sam pomys istnienia rad seniorw, jak
i konkretne rozwizania dotyczce ich funkcjonowania.
152

Rozmwcy zapytani o wybr pomidzy uchwa rady miasta/dzielnicy a powoaniem rady

rozporzdzeniem prezydenta/burmistrza, zdecydowanie wskazali to pierwsze rozwizanie.
Eksperci podkrelili rwnie, e dyskusja na radzie pomidzy ugrupowaniem rzdzcym
a opozycj cho ryzykowna pozwoliaby na wypracowanie wsplnego stanowiska i uatwiaby
wspprac pomidzy rad seniorw a rad miasta/dzielnicy w przyszoci. O tym, e
powoanie takiej rady moe podlega grze politycznej, wiadczy midzy innymi przypadek
Wrocawia, gdzie pocztkowa inicjatywa powoania takiej rady w drodze uchway
opozycyjnej Platformy Obywatelskiej zostaa storpedowana w trakcie debaty, a rada
seniorw zostaa ostatecznie powoana rozporzdzeniem prezydenta miasta72.
Jeden z obszarw dyskusji, ktry wzbudzi najwicej kontrowersji, dotyczy kryteriw wyboru
czonkw rady seniorw. Respondenci podzielili si na trzy zblione do siebie grupy. Pierwsza
z nich proponowaa nie wprowadza adnych limitw poza obowizkiem dziaalnoci na
rzecz osb starszych. Cz seniorw opowiedziaa si za wprowadzeniem granicy wieku na
poziomie 50 lat i wicej. Istniaa take grupa respondentw, ktra proponowaa ustali
przedzia wiekowy nieco wyej na granicy 60 lat. Kilka osb chciao nawet podwyszenie
wieku do 70 lat, a kilka zamiast wprowadza dolny limit sugerowao wprowadzenie granicy
maksymalnej na poziomie 70 bd 80 lat, chcc wykluczy z rady najstarszych seniorw.
Eksperci i specjalici proponowali ustalenie granicy na wieku 60 lat, ewentualnie ze wzgldu
na niewielk aktywno zawodow starszych Polakw, w tym w szczeglnoci kobiet, ktre
czsto przechodz na emerytur we wczeniejszym okresie obniy j do pidziesitego
roku ycia. Dodatkowym argumentem za ewentualnym obnieniem wieku jest niewielka
aktywno spoeczna seniorw, jak te zy stan zdrowia czci z nich. Std obnienie granicy
do 50-tego roku ycia w istotny sposb zwiksza liczb potencjalnych radnych. Przedzia
wiekowy powyej 70-tego roku ycia uznano w warunkach polskich za nierealny, a wprowadzenie wieku maksymalnego za niezgodny z ide rad i dyskryminujcy.
Badani zapytani o to, czy czonkami rady powinni by jedynie przedstawiciele grup seniorw,
czy te dopuci do uczestnictwa w pracach rady osoby rekomendowane przez rad
miasta/dzielnicy (ew. samych radnych) i prezydenta/burmistrza w przewaajcej wikszoci
opowiedzieli si za rad zoon i wybieran przez samych seniorw. Przy czym cz

72

Patrz projekt PO http://www.dolnoslaski.platforma.org/files/files/1/33861/Wroclawska_Rada_Seniorow

_2009.doc (dostp 22.10.2012).

153

badanych

proponowaa

zachowanie

rozwiza

istniejcych

w komisjach

dialogu

spoecznego, czyli wybr czonkw spomidzy przedstawicieli organizacji pozarzdowych,

a cz proponowaa take dopuszczenie moliwoci uczestnictwa w radzie poszczeglnych
jednostek, jak te przedstawicieli seniorw z klubw seniora, domw pomocy spoecznej czy
dziennych domw pomocy spoecznej. W przypadku ograniczenia si do reprezentantw
organizacji

obowizujc

zasad

by

jeden

przedstawiciel

danej

organizacji.

Nierozstrzygnitym problemem pozosta wybr osb nie bdcych reprezentantami

konkretnych stowarzysze. Pewnym rozwizaniem mogaby by formua zebra wyborczych,
gdzie wybierano by w gosowaniu czonkw rady, jednak wydaje si, e szczegy powinny
by ustalane lokalnie w chwili tworzenia si danej rady.
Cakiem spora grupa badanych wskazaa jednak, e preferowanym rozwizaniem byoby
powoanie cia kolegialnych. O korzyciach pyncych z posiadania w ramach rady
przedstawicieli samorzdu mwili take eksperci oraz badani z Gdaska i Poznania. Poza
lepsz wspprac chodzio przede wszystkim o codzienny dostp do rady i przepyw
informacji, bowiem urzdnik bdcy czonkiem rady jest uchwytny pod mailem i telefonem
kadego dnia, gdy spoeczni czonkowie bdcy przedstawicielami organizacji seniorskich
i seniorw mog nie by dostpni pomidzy zebraniami, czy dyurami. Urzdnicy
samorzdowi znaj te procedury obowizujce w urzdzie i lepiej znaj jego struktur, co
jest przydatne w praktyce. Std postulowany mieszany skad rady seniorw, w ktrym to
reprezentanci seniorw maj liczebn przewag. Przy czym, by zminimalizowa obawy oraz
opr osb starszych, wybr czonkw rady seniorw przez przedstawicieli samorzdu
powinny regulowa jasne kryteria, a wybrani powinni specjalizowa si w tematyce osb
starszych. W oparciu o dowiadczenia praktyczne respondenci z Gdaska zaproponowali, by
przewodniczcym takiej rady uczyni przedstawiciela seniorw, natomiast sekretarzem
czonka wybranego przez samorzd lokalny.
Jeli chodzi o liczebno rady seniorw wikszo badanych bya jednomylna i proponowaa
ustalenie skadu na poziomie kilkunastu osb, przy czym dokadna liczebno zaleaaby od
lokalnej specyfiki. Przykadem moe by tutaj rada Poznania, w ktrej skad wchodzi
dziewiciu seniorw wybranych przez przedstawicieli organizacji pozarzdowych, ktre
dziaaj na rzecz rodowiska osb starszych, rad osiedli i klubw seniora, trzech
przedstawicieli Rady Miasta oraz trzech przedstawicieli Prezydenta Miasta Poznania. Jedynie
154

kilka osb proponowao, by taka rada skadaa si z kilku osb i miaa przede wszystkim
charakter ekspercki, cz badanych sugerowaa rwnie by liczya ona 20-30 osb.
Eksperci, jak i cz seniorw w trakcie dyskusji zaproponowao ustalenie dodatkowych poza wiekiem kryteriw - formalnych niezbdnych do tego, by zosta kandydatem, a pniej
czonkiem rady seniorw. Przede wszystkim podkrelano konieczno posiadania wiedzy na
temat problemw osb starszych oraz dowiadczenia pracy na rzecz seniorw, take
w ramach dziaalnoci niesformalizowanej, tak by do rady nie trafiay osoby przypadkowe,
kompletnie nie znajce si na temacie. Sensownym rozwizaniem wydaje si rwnie krtkie
szkolenie wprowadzajce czonkw rady w specyfik funkcjonowania samorzdu
terytorialnego, podstawowe regulacje prawne na temat trzeciego sektora, ale te zasady
animacji dziaa lokalnych i pracy w grupie.
Zgodnie z opini badanych rada seniorw powinna by ciaem o charakterze opiniujcodoradczym, do ktrego poszczeglne jednostki samorzdowe obowizkowo przekazuj do
konsultacji projekty dotyczce osb starszych i ktre ma prawo do zgaszania wnioskw
i wasnych inicjatyw. Niektrzy jednak postulowali, by rada seniorw moga nie tylko
opiniowa pewne pomysy, ale te podejmowa samodzielnie decyzje. Takie przekazanie
uprawnie suyoby budowie partnerstwa i skuteczniejszej aktywizacji osb starszych.
Wszyscy rozmwcy podkrelali, e bardzo istotnym warunkiem sprawnego funkcjonowania
rady jest jej pena przejrzysto oraz rozbudowana dziaalno informacyjna i regularny
kontakt ze starszymi mieszkacami Warszawy. Saba wymiana informacji pomidzy miastem,
trzecim sektorem i mieszkacami i to pomimo istnienia miejskich Komisji Dialogu
Spoecznego ds. Osb Starszych i Kombatantw oraz ds. Uniwersytetw Trzeciego Wieku jest
zreszt bolczk Warszawy, problem ten by kilkukrotnie zgaszany w trakcie zorganizowanej
przez IPiSS miejskiej debaty.
Badani nie byli zgodni co do czstotliwoci spotka rady, cz z nich postulowaa
obowizkowe spotkania minimum raz w miesicu, gdy niektrzy szacowali, e
wystarczajcym okresem bdzie jedno spotkanie minimum raz na kwarta. Wydaje si
jednak, e dla sprawnego funkcjonowania rady spotkania te powinny odbywa si w trybie
miesicznym, gdy dusze przerwy uniemoliwiaj w zasadzie jakkolwiek szybk reakcj na
aktualne problemy. Dodatkowo rada powinna wyznaczy dyury swoich przedstawicieli, na
ktrych zajmowaliby si sprawami biecymi i spotykali z mieszkacami.
155

Eksperci pytani o moliwoci zaangaowania wikszej liczby mieszkacw w dziaalno rady

zaproponowali, by poza normalnym czonkostwem w radzie istniaa opcja bycia jej
sympatykiem/czonkiem

wspierajcym,

wsppracujcym

przy

realizacji

jej

zada.

Przykadem takiego rozwizania jest rada seniorw Devonu w Wielkiej Brytanii73, ktra
udostpnia na swoich stronach internetowych specjalny formularz czonkowski, ktry mona
te wydrukowa i wysa normaln poczt. Poza danymi kontaktowymi, w tym telefonem
i mailem kada z osb zaznacza, w jakim zakresie chciaaby by zaangaowana w dziaalno
rady. Taka baza danych, z wyranym podziaem komu i jakie informacje naley dostarczy
i na jak pomoc mona liczy mogaby by istotnym uatwieniem dla rady, jak i wszelkich
lokalnych dziaa skierowanych do osb starszych.
O tym, e pomys otwarcia si na sympatykw rady moe zakoczy si duym sukcesem
mog wiadczy wyniki zrealizowanej na potrzeby projektu ankiety, w ktrej to dwch na
piciu seniorw wyrazio ch aktywnego udziau w radzie. Warto podkreli, e prawie
poowa z nich nie naley obecnie do adnej organizacji pozarzdowej. By moe, na co
porednio wskazuj wyniki projektu Wczwiek, wystarczy poprosi o pomoc i jednoczenie
dowartociowa takie osoby, by metod maych krokw stopniowo zaczy si angaowa
i integrowa spoecznie. Pomimo generalnie przychylnych opinii, jak i relatywnie
niewygrowanych warunkw koniecznych do powstania rad seniorw, bd te bardziej
nieformalnych cia angaujcych osoby starsze w proces zarzdzania gmin, w polskiej
praktyce jest to stosunkowo rzadkie rozwizanie.

Tabela 8.1. Schemat powstawania rad seniorw

1

Inicjatywa zgoszona przez grup seniorw/organizacji seniorskich wadzom lokalnym

Pozytywna reakcja wadz i ch wspdziaania w celu powoania rad seniorw

Wsplna organizacja spotka z mieszkacami na temat zasad powoywania i funkcjonowania

rad

Powoanie rady ds. osb starszych zoonej z przedstawicieli organizacji seniorskich, lokalnych
liderw oraz przedstawicieli wadz powyej 50/60 roku ycia

Wybr przewodniczcego, podzia funkcji i ustalenie regulaminu

Powstanie strony internetowej i kanaw komunikacji

73

Patrz strona http://www.seniorcouncildevon.org.uk (dostp 22.10.2012)

156

Ustalenie programu dziaania na najbliszy okres w porozumieniu z mieszkacami

Ustalenie zasad wsppracy na poziomie miasta

Bieca dziaalno rady, w tym budowa bazy danych sympatykw/czonkw wspierajcych

10 Okresowa ewaluacja dokona i konsultacje spoeczne

11 Przygotowanie kolejnych wyborw do rady i ewentualnych rekomendacji dotyczcych zmian jej
funkcjonowania w nastpnej kadencji
rdo: opracowanie wasne

Wydaje si, e jest to spowodowane z jednej strony fasadowoci partycypacji publicznej

w wielu polskich samorzdach (Olech 2012), a z drugiej brakiem naciskw samych
potencjalnie zainteresowanych seniorw. Ta druga kwestia jest przy tym pochodn
pierwszej, bo bez dobrych przykadw i pokazania przez wadze, e wsuchuj si w gos
mieszkacw trudno o motywacj.

8.5.

WYBRANE PRZYKADY DZIAA

Gmina Zawichost nie jest moe dobrym przykadem dziaa, bo na razie jest to jedynie
medialny projekt, ale zostaa wymieniona jako pierwsza ze wzgldu na unikalno swojego
pomysu. Jest to prawdopodobnie jedyna gmina w Polsce, ktra za podstaw swojego
rozwoju uznaa bycie gmin przyjazn dla mieszkacw, a w szczeglnoci osb starszych.
Zgodnie ze strategi rozwoju na lata 2012-202074 gminna misja zawiera si w zdaniu: Gmina
Zawichost, jako Arkadia dobrego ycia, stwarza warunki do aktywizacji osb trzeciego wieku
i niepenosprawnych, jest przyjazn i dostpn dla tych wszystkich, ktrzy po osigniciu
stabilizacji yciowej lub zawodowej marz o yciu w czystym, bezpiecznym i spokojnym
miejscu. Obecnie za wczenie oceni, na ile plany te uda si zrealizowa.
Odrbn kategori s dziaania duych miast na rzecz koordynacji polityki lokalnej w ramach
wydzielonych specjalistycznych podmiotw. Takim przykadem jest cytowane Centrum Usug

74

Do pobrania ze strony: http://www.zawichost.pl/index.php?id=309 Patrz te artyku w Gazecie Wyborczej:

pt. Zawichost stawia na emerytw http://wyborcza.pl/1,75478,12336602,Zawichost_stawia_na_
emerytow.html (dostp 22.10.2012)

157

Senioralnych z Poznania, podobn rol peni Wrocawskie Centrum Seniora75. Do grona

miast posiadajcych tego typu centrum chce doczy te Warszawa, w ktrej w trakcie
realizacji jest projekt dotyczcy powstania w Warszawie lokalnego centrum seniorw. Warto
podkreli, e zgodnie z zaoeniami centrum powinno take skupia lokalnych liderw
i organizacje pozarzdowe oraz by miejscem midzypokoleniowych spotka. Tym samym
centrum takie moe by w zaoeniu koordynatorem polityki na rzecz miasta przyjaznego
ludziom w kadym wieku.
Wiele miast w Polsce realizuje take konkursy na rzecz miejsc przyjaznych seniorom. Tak robi
zarwno wspomniane wczeniej Pozna i Wrocaw, ale te Krakw76 czy Lublin77. Wszdzie
s to inicjatywy w miar nowe, zorganizowane w ostatnich latach i mona si spodziewa, e
liczba gmin ogaszajcych podobne konkursy bdzie z kadym rokiem rosa. Warto te
podkreli relatywnie du liczb bibliotek, ktre bior udzia w takich konkursach. Podobnie
zreszt dziaania na rzecz seniorw byy jedn z gwnych propozycji zgaszanych w konkursie rozwoju bibliotek organizowanym przez Fundacj Rozwoju Spoeczestwa Informacyjnego78. Rwnie we wasnych badaniach terenowych realizowanych na terenie
Wielkopolski w latach 2003-2004 oraz w Warszawie 2009-2012 biblioteki byy wskazywane
jako potencjalne centra aktywnoci osb starszych, cho ostatnio (szczeglnie w duych
miastach) ich rol zaczy przejmowa stowarzyszenia uniwersytetw trzeciego wieku.
Mona te znale w Polsce przykady budowy mieszka bez barier, gdzie odbiorcami poza
niesamodzielnymi osobami starszymi s te osoby z rnego rodzaju niepenosprawnociami
- wzorcowym przykadem jest Stargard Szczeciski79 oraz maej architektury, np. specjalnych
placw zabaw80. Warto te wyrni dokonania Krakowa w zakresie dostpnoci, co znalazo
take uznanie w konkursie Komisji Europejskiej, ktra przyznaa Krakowowi wyrnienie

75

Patrz strona: http://www.seniorzy.wroclaw.pl/ (dostp 22.10.2012)

Patrz serwis Krakw dla seniora: http://www.dlaseniora.krakow.pl/ (dostp 22.10.2012)
77
Patrz wyniki konkursu: http://um.lublin.eu/um/index.php?t=200&id=174886 (dostp 22.10.2012)
78
Patrz strona projektu: http://www.biblioteki.org/ (dostp 22.10.2012)
79
Patrz program TBS: http://tbs.stargard.pl/programy/1%20bez%20barier/1%20opis%20programu
%20bez%20barier.pdf (dostp 22.10.2012)
80
Patrz info z Poznania: http://poznan.gazeta.pl/poznan/1,36037,8371314,W_Poznaniu_pierwsze_
place_zabaw_dla_seniorow.html oraz artyku mwicy o ich utworzeniu w Czstochowie:
http://www.dziennikzachodni.pl/artykul/550643,w-czestochowie-powstana-place-zabaw-dla-seniorow,id,t
.html?cookie=1 oraz ofert firmy sprzedajcej tego typu urzdzenia http://silowniezewnetrzne.pl/, ktra chwali
si w swojej ofercie, e bazuje na idei, i kady, bez wzgldu na wiek i zamono powinien mie moliwo
prowadzenia aktywnego trybu ycia () Zewntrzna siownia outdoor fitness na wieym powietrzu to take
cieka zdrowia, rwnie dla seniorw po 50 -tce (dostp 22.10.2012)
76

158

w ramach Access City Award za podejmowanie wysikw majcych na celu zwikszenie

dostpnoci przestrzeni publicznej w bardzo trudnym otoczeniu, charakteryzujcym si
niedostpn infrastruktur, oraz za szczegln uwag przywizywan do udostpniania
zabytkw81.
Oddzieln kategori dziaa jest wykorzystywanie potencjau organizacji pozarzdowych,
czego najlepszym przykadem jest zakadanie na terenie caego kraju uniwersytetw
trzeciego wieku. Saboci UTW, ktrych jest obecnie w Polsce okoo czterystu, jest
relatywnie niewielka dziaalno na rzecz spoecznoci lokalnej i kierowanie caoci, bd
zdecydowanej wikszoci energii na wspieranie swoich czonkw82. Std UTW jest dobrym
narzdziem do skupiania najaktywniejszych i najlepiej wyksztaconych seniorw, natomiast
rzadko kiedy ma przeoenie na kreowanie lokalnej polityki spoecznej. Sabo t
dostrzegaj rwnie liderzy organizacji dziaajcych na rzecz osb starszych, std np. pomys
na warsztaty Uniwersytety Trzeciego Wieku dla spoecznoci lokalnych83, ktry odby si na
przeomie listopada i grudnia 2012 r. pod Warszaw.
Wzorcowym przykadem dziaa midzypokoleniowych, ktry moe i powinien by
naladowany przez samorzdy lokalne jest projekt Seniorzy w akcji organizowany przez
Towarzystwo Inicjatyw Twrczych (www.seniorzywakcji.pl), w ramach ktrego wspierane
s maymi grantami midzypokoleniowe inicjatywy lokalne.
8.6.

UWARUNKOWANIA AKTYWNOCI PERSPEKTYWA OSB STARSZYCH

Przedstawione we wczeniejszych rozdziaach rozwaania, cho te czsto oparte na wiedzy

uzyskanej bezporednio od osb starszych, mwi raczej o tym, jak by powinno. Uzyskane
wyniki bardzo wyranie wskazuj na czynniki majce wpyw na ycie codzienne osb
starszych, jak i na pewne ograniczone postrzeganie teje problematyki przez polskie
samorzdy, ale w mniejszym stopniu odnosz si do tego, jak jest i jak patrz na ten problem
seniorzy w Polsce. Dlatego te, zgodnie z czsto stosowan w badaniach jakociowych
zasad triangulacji (Konecki 2000, 85-86), czy te inaczej rzecz ujmujc wieloci rde

81

Patrz strona: http://ec.europa.eu/polska/news/111201_access_city_pl.htm (dostp 22.10.2012)

Patrz wyniki projektu Zoom na UTW: http://zoomnautw.pl/
83
Patrz ogoszenie: http://www.utw.pl/index.php?id=4&news=406
82

159

danych i perspektyw, ostatnia cz opracowania powicona jest opinii tych, dla ktrych
w teorii gminy maj by bardziej przyjazne.
Przyjto, e punktem wyjcia do rozwaa bd opinie osb w istotny sposb zagroonych
wykluczeniem spoecznym jak i potrzebujcych wsparcia ze strony instytucji publicznych, tzn.
samotnych osb starszych. Ze wzgldu na trudno w dotarciu do tego typu respondentw,
ktrzy nie ufaj osobom z zewntrz postanowiono skorzysta z porednictwa Stowarzyszenia mali bracia Ubogich. Taki dobr badanych w zaoeniu powinien pozwoli
wskaza kwestie o znaczeniu podstawowym, z jakimi styka si kady senior. Punkt odniesienia do uzyskanych wynikw stanowiy rezultaty wczeniejszych bada, zrealizowanych na
zrnicowanej grupie seniorw w 2009 r. i bazujce zarwno na analizie treci wypowiedzi
internetowych i wywiadach indywidualnych z trzema typami osb starszych: osobami
samotnymi (podobnie jak w obecnym badaniu), osobami korzystajcymi z jednego z warszawskich domw dziennego pobytu na Ursynowie, bd domu pomocy spoecznej na Woli
oraz aktywnymi spoecznie lub zawodowo osobami starszymi. O skomentowanie
wynikw z obu bada poproszono natomiast wybranych w sposb celowy liderw
organizacji pozarzdowych dziaajcych na rzecz osb starszych. Duym ograniczeniem
przyjtej perspektywy jest poznanie opinii seniorw miejskich, std mowa raczej o miecie
przyjaznym, a nie przyjaznej gminie.
Podstaw do dokonywania analiz stanowia krtka, jednostronicowa ankieta. Skadaa si
ona tylko z dwch pyta, w ktrych poproszono o zdefiniowanie terminu miasto przyjazne
seniorom, jak i wskazanie dziaa, ktre powinny by zrealizowane, by dane miasto byo
bardziej przyjazne. W praktyce badani czsto traktowali te pytania, jako jedn cao i pisali
przede wszystkim o tym, co im w danym miecie najbardziej przeszkadza oraz o swoich
pragnieniach i oczekiwaniach. Uzupenienie stanowia krtka metryczka z pytaniami o pe,
wiek, miejsce zamieszkania oraz subiektywn ocen stopnia samodzielnoci. Odpowiedzi na
ten ostatni punkt, byy zgodnie z uwagami wolontariuszy ze stowarzyszenia nie do koca
miarodajne, poniewa wiele osb, ktre miay widoczne kopoty z codziennym
funkcjonowaniem oceniay siebie jako w peni sprawne, poniewa grup odniesienia
stanowi dla nich nie og populacji, ale seniorzy w podobnym wieku.
Cho w zaoeniu bya ona skierowana zarwno do kobiet, jak i mczyzn, to ze wzgldu na
specyfik funkcjonowania organizacji koncentracj na osobach samotnych, z ktrych
160

wikszo ze wzgldw demograficznych (mczyni yj relatywnie krcej) stanowi kobiety

nie uzyskano adnej wypowiedzi od osoby pci mskiej. W okresie lipiec-sierpie 2012 r.
ankiet rozdawan przez wolontariuszy Stowarzyszenia wypenio trzydzieci siedem kobiet,
w wikszoci w wieku powyej 75 lat, z trzech miast, w ktrych znajduj si siedziby
stowarzyszenia: Warszawy, Poznania i Lublina.
Naley podkreli, e uzyskane wyniki w aden sposb nie mog by uoglniane na ca
populacj, a raczej s wskazaniem pewnego kierunku mylenia pewnej grupy osb starszych,
jak s samotne kobiety. Jednoczenie grupa ta, ze wzgldw demograficzno-spoecznych
powinna w najbliszych latach rosn, s to te z ca pewnoci seniorki ywotnie
zainteresowane funkcjonowaniem usug publicznych i polityk lokaln wobec osb starszych,
bowiem w yciu codziennym nie mog liczy na pomoc swojej rodziny, a ich dochody
zazwyczaj nie pozwalaj na zakupienie odpowiednich dbr i usug na zasadach
komercyjnych.
Jedn z peniejszych definicji tego, czym jest miasto przyjazne jest zdanie zaproponowane
przez jedn z mieszkanek Warszawy: Miasto yczliwe dla seniorw, bez barier
architektonicznych, w ktrym emeryt moe uczestniczy w najrniejszych zajciach, gdzie
moe rozwija swoje zdolnoci, zamiowania, dba o kondycj, miasto w ktrym czuje si
bezpiecznie (K, 66-75 lat). W zdaniu tym podkrelono zarwno brak barier architektonicznych
kwesti najczciej poruszan w ankietach, yczliwy stosunek do osb starszych, ale te
moliwo samorealizacji i potrzeb poczucia bezpieczestwa. Miasto przyjazne jest to
rwnie miasto, ktre wspiera seniorw i im pomaga, natomiast kwesti wtrn jest tutaj to,
czy seniorzy co daj miastu. Nie oznacza to oczywicie, e seniorzy s gwnie biorcami,
bo te nie tak byo formuowane pytanie. Jednak z ca pewnoci samorzd przyjazny
w opinii badanych to bardziej taki, ktry dba o jako ycia osb starszych i oferuje szeroki
zakres wsparcia. Wracajc do gwnego motywu przewijajcego si w wypowiedziach wida
wyranie, e poruszanie si po miecie, take osb deklarujcych, e s sprawne rzutuje
w istotny sposb na wizerunek miasta i jest jedn z pierwszych rzeczy wskazywanych
w wypowiedzi, a w skrajnej wersji jedyn, ktra decyduje o tym, czy miasto uwaane jest za
przyjazne: Komunikacja niskopodogowa darmowa, bez reklam w oknach, ogoszenia duym
wyranym drukiem, numery podwietlane, a nie byszczce w socu, chodniki gadkie, awki
na kadej ulicy. (K, 76+, Pozna). Niektrzy badani zwracali te uwag na to, by wiaty
161

przystankowe daway cie, a awki pozwalay na wstanie, jak i na czysto przestrzeni

miejskiej. Tak duy nacisk na t problematyk wskazuje jednoczenie jeden z potencjalnych
priorytetw dla wadz lokalnych. Warto podkreli, e cho kupno odpowiedniego taboru,
czy wyrwnanie drg i pooenie chodnika mog by dosy kosztowne, to mieszkacy
doceni te drobne udogodnienia zwizane z tzw. ma architektur awkami, koszami na
mieci, zapewnieniem cienia, itp. Uzupenieniem dla tematyki zwizanej z barierami
architektonicznymi jest rzadko pojawiajcy si, ale istotny problem mieszka dostpnych,
ktre byyby jednoczenie tanie w utrzymaniu.
Jednym z czciej poruszanych tematw jest dostp do suby zdrowia, czy te szerzej usug
opiekuczo-zdrowotnych. Bowiem dla wielu seniorw jednym z kluczowych problemw dnia
codziennego jest uzyskanie nalenej im prawnie pomocy. Std wypowiedzi o wstawaniu o
pitej rano, by zdoby numerek do lekarza, czekaniu miesicami na wizyt u specjalisty, ale
te brak pomocy w prostych pracach fizycznych czy zakupach. Uzupenieniem tematyki usug
na rzecz osb starszych jest wspomniana w kilku wypowiedziach konieczno zapewnienia
seniorom relatywnie tanich posikw. Jest to specyfika samotnie gospodarujcych osb
starszych, ktre czsto zamiast przygotowywa posiek tylko dla siebie wolayby zje go na
miecie. Dodatkowo wiele osb starszych z ograniczon samodzielnoci ma problemy
z przyniesieniem codziennych zakupw, niezbdnych do przyrzdzenia posiku. Jako
ciekawostk mona wspomnie, e w wielu domach dziennego pobytu dla osb starszych
jednym z gwnych powodw regularnego uczestnictwa wymienianym przez seniorw, obok
kontaktw z innymi ludmi jest wanie ciepy posiek.
Jednoczenie relatywnie duo wypowiedzi przeamuje tradycyjny wizerunek biernego
seniora i dotyczy aktywnoci kulturalnej, w tym przede wszystkim braku rodkw
finansowych na regularne chodzenie do kina, czy teatru, ale te wycieczek czy moliwoci
wypoyczenia z biblioteki ciekawych nowoci, jak i chci udziau w rnego rodzaju
imprezach i spotkaniach. Seniorzy maj te wiadomo istotnej roli organizacji
pozarzdowych, std deklaracje o koniecznoci wspierania ich dziaa.
Mona zatem powiedzie, e cho podstawowe bariery dotyczyy kwestii twardych,
zwizanych z infrastruktur, to relatywnie czsto wskazywano take na zagadnienia
mikkie zwizane z uczestnictwem w kulturze, podejciem do staroci i osb starszych, czy
integracj midzypokoleniow.
162

8.7.

MIEJSCA I MIASTA PRZYJAZNE OSOBOM STARSZYM WYNIKI BADA

Z 2009 R.

Pomimo braku reprezentatywnoci tegoroczne wypowiedzi s zbiene z wynikami bada

zrealizowanych w ramach projektu Bd blisko w pierwszej poowie 2009 roku na zlecenie
Fundacji Ja Kobieta i Forum 50+ Seniorzy XXI wieku, gdzie rozmwcami byy podobnie, jak
w obecnym badaniu przede wszystkim samotne osoby starsze (Kubicki, Olco-Kubicka 2010),
jak i projektu realizowanego na zlecenie M. St. Warszawy rwnie w 2009, a powiconego
poznaniu opinii osb starszych o stolicy (Bdowski, Kubicki 2009), w ktrym do analizy poza
materiaami pochodzcymi z wywiadw indywidualnych wykorzystano wypowiedzi
internautw, zebrane z trzech wtkw zamieszczonych na internetowych forach Senior.pl i
Gazeta.pl na przeomie czerwca i lipca 2009. W kadym z wtkw pytanie rozpoczynajce
dyskusj dotyczyo tego, co oznacza dla badanych Warszawa przyjazna seniorom. Naley
podkreli, e odpowiedzi udzielane przez rozmwcw w sieci s raczej gosem bardziej
aktywnych i wielkomiejskich seniorw, o nieco wyszym ni przecitne wyksztaceniu.
W wypowiedziach dominoway problemy zwizane z:

niewystarczajcymi emeryturami osb starszych, a tym samym brakiem pienidzy na

realizacj wasnych potrzeb i zachcianek;

sub zdrowia, w tym przede wszystkim dugim czasem oczekiwania na wizyt

u specjalisty;

barierami architektonicznymi utrudniajcymi wyjcie z domu i poruszanie si po

miecie strome schody, brak podjazdw i wind. Z usuwaniem barier wie si te
istnienie biur wspomagajcych zamian mieszka na takie, ktre mieszcz si na
parterze.

Uytkownicy forum wskazywali take na problemy z bezpieczestwem osb starszych,

zwaszcza po zmroku, niewystarczajc liczb niskopodogowych autobusw, brak
publicznych (czystych) toalet, brak zielonego wiata palcego si na tyle dugo, by osoba
starsza przesza na drug stron ulicy, brak awek na ulicach, co utrudnia codzienne
poruszanie si po miecie. Problemem warszawskim bya te czsta zmiana tras linii
163

autobusowych i tramwajowych, co jest szczeglnie uciliwe dla osb starszych, ktre

z powodu maej czcionki wydruku nie s w stanie odczyta informacji zawieszanych na
przystankach, jak i wolniej przyzwyczajaj si do nowego rozkadu jazdy.
Seniorzy pisali rwnie o potrzebie stworzenia miejsc przyjaznych seniorom, w ktrych osoby
starsze byyby mile widzianymi gomi, najlepiej korzystajcymi z pewnych przywilejw
w postaci zniek w cenie kawy czy ciastka (w kawiarniach), biletu wstpu (kina, teatry,
muzea, pywalnie), czy usugi (fryzjer, pralnia). Jednak zniki te powinny mie stay, a nie
czasowy i promocyjny charakter, tak by senior nie by zaskakiwany brakiem zniki, gdy
zdecyduje si odwiedzi lokal. Ulgi te nie powinny te zalee od dochodw, jak i speniania
dodatkowych kryteriw, a jedynie od wieku.
Kolejnym aspektem, ktry przewija si ju w trakcie dyskusji o miejscach przyjaznych
seniorom, bya kwestia godnego traktowania osb starszych i negatywnych stereotypw
zwizanych ze staroci, ktre powinny by w miar moliwoci zwalczane. Jednym z proponowanych sposobw bya w tym przypadku poprawa relacji midzypokoleniowych pomidzy
starszymi a modszymi, choby poprzez rozmaite formy wolontariatu. Jako gwnego
sojusznika w realizacji tego typu dziaa badani wskazywali organizacje pozarzdowe, cho w
wypowiedziach podkrelano, e jest to obowizek urzdnikw miejskich i pastwowych,
wic w opinii badanych pytanie o ewentualnych sojusznikw wydaje si niewaciwe, bo to
tak jakby kto mia wyrczy pastwo i miasto z wypeniania ich obowizkw.
W dyskusji wyrniy si przy tym dwie gwne grupy osb. Osoby w wieku 50-60 lat, ktre
byy aktywne zawodowo sprzeciwiay si okrelaniu ich jako seniorw, jak i gettoizacji
osb starszych i tworzenia jakich wydzielonych miejsc tylko dla nich. Osoby te podkrelay
raczej rol zapewnienia odpowiednich dochodw dla seniorw, ktre pozwol na godne
ycie. Tymczasem niektrzy, zwaszcza starsi seniorzy widzieli potrzeb dziaa
nakierowanych tylko na osoby starsze, np. UTW czy kluby seniora, cho z podkreleniem, e
nie moe to by jedyna dziaalno na rzecz tej grupy wieku.
Wielu wypowiadajcych si podkrelao take niewiar w moliwo realizacji projektu przez
administracj samorzdow Warszawy, jak i obaw, e dokument ten zostanie tu po
napisaniu odoony na pk, jako kolejna suszna, ale niezrealizowana inicjatywa. wiadczy
to o duym rozgoryczeniu osb starszych, jak i braku zaufania do polityki i politykw, co jest
cech typow dla caego polskiego spoeczestwa.
164

W przypadku realizowanych w projekcie wywiadw indywidualnych czynnikiem, ktry

cakowicie zmienia optyk patrzenia na problematyk osb starszych byo wykonywanie
pracy zawodowej. Osoby pracujce na peen etat koncentroway si na swojej pracy, nie
mylc o swojej staroci i emeryturze, chyba e w kontekcie zakoczenia aktywnoci
zawodowej, bd zetknicia si ze zjawiskiem dyskryminacji ze wzgldu na wiek. Warto te
podkreli, e wszystkie zrealizowane z osobami aktywnymi wywiady indywidualne byy
przeprowadzone z osobami bdcymi w peni samodzielnymi yciowo, o relatywnie dobrym
stanie zdrowia, jak i lepszej od redniej sytuacji ekonomicznej.
Grup mniej aktywnych, czy te w przypadku niektrych rozmwcw wrcz biernych osb
starszych stanowiy osoby korzystajce z dziennego domu pobytu, domu pomocy spoecznej
(DPS) oraz seniorzy mieszkajcy samotnie we wasnym mieszkaniu. Podobnie, jak w przypadku wypowiedzi na forum internetowym, dominoway tu kwestie zwizane ze zbyt niskimi,
w opinii respondentw, rodkami finansowymi pozostajcymi do dyspozycji, ktre nie
pozwalaj na godne ycie, a niekiedy nawet na opacenie wszystkich wydatkw zwizanych
z zaspokojeniem podstawowych potrzeb i zakupem lekarstw. Duo negatywnych komentarzy
wzbudzio te funkcjonowanie suby zdrowia, a w szczeglnoci dugi czas oczekiwania na
wizyt u specjalisty. Trzecim najczciej powtarzajcym si wtkiem by problem barier
architektonicznych i komunikacyjnych utrudniajcych poruszanie si po miecie. Ta triada
wydaje si wyznacza podstaw piramidy potrzeb osb starszych.
Co istotne, w przeciwiestwie do grupy aktywnych seniorw adna z osb odwiedzajcych
dom pomocy spoecznej i dom dziennego pobytu nie mwia o takich formach aktywnoci
osb starszych, jak uniwersytety trzeciego wieku, nie wskazywaa take na konieczno
stworzenia miejsc przyjaznych seniorom, czy te ulg w biletach do kin czy teatrw, ani
aktywnoci zawodowej. Mona wic powiedzie, e s to dwa, tylko czciowo zachodzce
na siebie wiaty osb starszych, czy te bardziej precyzyjnie pewne kontinuum, ktrego
jeden z brzegw stanowi te osoby starsze, ktre wszelkie wsparcie seniorw uwaaj za
dyskryminacj i zamykanie seniorw w gettach. Jednoczenie osoby te same nie uwaaj si
za seniorw, a ich tryb i styl ycia faktycznie nie odbiega od tego, jaki jest charakterystyczny
dla redniego pokolenia. Drugi kraniec stanowi za niektrzy mieszkacy DPS-u, ktrzy
ograniczyli swoje funkcjonowanie do podstawowych potrzeb biologicznych i s biernymi
odbiorcami oferty przygotowanej przez personel placwki.
165

8.8.

OD PROBLEMW I KOSZTW DO PARTNERW I KORZYCI

REKOMENDACJE

Zaczynajc nie tyle od tego, jak rozwizywa pewne kwestie, ale jak o nich mwi
postulatem wyjciowym jest zmiana dyskursu i zastpienie uywanego w jzyku polskim
pojcia aktywna staro na aktywne starzenie si w sytuacji, kiedy to mwi si o caoci
procesw zwizanych ze zjawiskiem starzenia si populacji. Pojcie to jest trafniejszym
odpowiednikiem angielskiego active ageing i co najwaniejsze odwouje si co caego
okresu ycia jednostki, a nie bezporednio okresu staroci. Przekada si to wprost na sposb
mylenia o samym zjawisku, z zawajcego i skierowanego gwnie do ludzi starych, na
rozszerzajce i nakierowane take na mode pokolenia. Jednoczenie, do czego odnosi si
chociaby drugi element roku 2012, czyli solidarnoci midzypokoleniowej uatwia wszelkie
dyskusje midzygeneracyjne. Z zaoenia bowiem kady z nas si starzeje, ale nie kady jest
stary. Oczywicie wyraenie aktywna staro ma swoje uzasadnienie, ale nie wtedy kiedy
miaoby si odnosi do caej polityki, ale wtedy gdy mwimy bezporednio o osobach
starych, czyli przyjmujc najpopularniejsz granic staroci o ludziach powyej 65 roku ycia.
Naley take zwrci uwag, to coraz czstsze odchodzenie od rozwaa i analiz
nakierowanych na jedn grup i tworzenie wskich programw celowych, na rzecz dziaa
zgodnie z ide projektowania uniwersalnego, uwzgldniajcego potrzeby moliwie rnych
grup mieszkacw. Wynika to z jednej strony z potrzeby unikania potencjalnego
midzypokoleniowego konfliktu, a z drugiej z prostego faktu, e wiek w coraz mniejszym
stopniu determinuje styl ycia. Zgodnie z t filozofi zamiast o gminie przyjaznej np.
seniorom, lepiej mwi o gminie przyjaznej mieszkacom, w ktrej bd si dobrze czu
rne grupy mieszkacw i ktra bdzie speniaa wiele rnych funkcji. Jest to gmina, ktra
stwarza

duo

przestrzeni

do

kontaktw

midzyludzkich,

tym

integracji

midzypokoleniowej, aktywnego ycia i wypoczynku, ale te czy funkcje biznesowe z

mieszkalnymi. Gmina skierowana jednoczenie na zaspokajanie potrzeb ekonomicznych,
spoecznych i kulturalnych.
Analiza literatury oraz dotychczasowych praktyk skania mnie do refleksji, e oddzielna
strategia senioralna, cho posiadajca wiele zalet i uatwiajca dziaanie strategiczne, moe
by przy jej nieumiejtnym wprowadzeniu dla polskich samorzdw bdem i przynie
166

wicej szkd, ni poytku. Przede wszystkim ze wzgldu na potencjalne konflikty

midzypokoleniowe, jak te mimowolne spychanie w ten sposb problematyki starzenia si
do swego rodzaju getta. To co wydaje si mniej ryzykowne, cho trudniejsze koncepcyjne to
starania o bycie gmin przyjazn dla wszystkich mieszkacw, czy te uywajc istniejcej
nomenklatury ludzi w kadym wieku. Nie wyklucza to powoania cia doradczych, bd
gminnych instytucji, ktre specjalizowayby si w problematyce seniorskiej. Jednak ciaa te
nie miayby by odpowiedzialne za prowadzenie odrbnej polityki senioralnej, ale dbanie by
gos osb starszych, jak i ich problemy i oczekiwania byy syszalne i uwzgldniane w caej
polityce lokalnej. Inaczej mwic o wczanie problematyki senioralnej do gwnego nurtu
dziaa w analogiczny sposb, jak problematyki rwnouprawnienia kobiet i mczyzn (z ang.
gender mainstreaming), czy osb niepenosprawnych. Tym samym opisywaniu dziaa
i rozwiza nie z perspektywy poszczeglnych grup osb, ale z perspektywy problemw,
ktre dane dziaania rozwizuj.
Perspektywa problemowa, czy te zadaniowa pozwala rwnie na atwiejsze mierzenie
rezultatw i planowanie budetu, co ma ogromne znaczenie przy postpujcej ekonomizacji
polityki spoecznej. Ta zmiana perspektywy mylenia i planowania wydaje si niezbdna, by
kwestie spoeczne i szeroko rozumiana polityka spoeczna nie przegray umownej walki
z kwestiami z zakresu przedsibiorczoci i szeroko rozumian polityk gospodarcz, ale by
stanowiy zrwnowaon cao w ramach polityki spoeczno-gospodarczej. Kwestia ta jest
bezporednio zwizana z postrzeganiem dziaa z zakresu polityki spoecznej z perspektywy
ycia czowieka, a co za tym idzie dostrzegania nie tylko biecych kosztw i efektw, ale
take pozytywnych, jak i negatywnych skutkw rozoonych w czasie. Co po pierwsze
w istotny sposb dowartociowuje wszelkie programy profilaktyczne, ktre z perspektywy
danego roku budetowego czsto wydaj si jedynie kosztem, a po drugie pozwala spojrze
na brak pewnych dziaa nie tylko jako oszczdno, co raczej koszt rozoony w czasie. Taka
filozofia powizana jest myleniem w ramach budetu zadaniowego i dokonywania staej
oceny celowoci i efektywnoci swoich dziaa (patrz np. Misig 2010). W teorii powinno to
doprowadzi do tego, by wydawane w ramach polityki na rzecz aktywnego starzenia si
rodki nie szy gwnie na biece dziaania interwencyjne, ale byy wydawane w sposb
przemylany i celowy. S to pewne zaoenia oglne, ktre powinny pozwoli na stworzenie
pewnych ram do sensownego tworzenia programw strategicznych.
167

Kluczem jest take przekonanie spoecznoci lokalnej, e warto i mona dokonywa zmian.
Do czego niezbdne jest istnienie odpowiednich wskanikw. Obecnie bardzo atwo mona
wyliczy, ile bdzie kosztowa kilometr drogi, czy chodnika, mona te oszacowa skrcony
czas dojazdu po wybudowaniu autostrady, bd oszczdnoci wynikajce z zakupu
ekologicznego autobusu. Brakuje natomiast wskanikw pozwalajcych okreli, ile rodkw
naley wyda, by zapobiec wykluczeniu spoecznemu, bd zaktywizowa dan jednostk,
czy te inwestycje si kiedy zwrc? Ten brak danych liczbowych pozwalajcych na analiz
koszty-korzyci ma bardzo wymierne przeoenie na praktyk. W trakcie dyskusji nad
budetem samorzdu lokalnego bardzo trudno powiedzie, e wydatki na bezdomnych, czy
dugotrwale bezrobotnych, albo program senioralny maj wynie np. 200 tys. zotych
rocznie? Czemu nie poow tej kwoty, albo dwa razy wicej? Std w przypadku poszukiwania
oszczdnoci atwiej jest ogranicza wydatki mikkie, o ile nie s obowizkiem narzuconym
w ramach obowizujcych przepisw prawnych, a trudniej infrastrukturalne, ktre poniej
pewnego progu nie bd mogy by zrealizowane. Wydatki infrastrukturalne maj te t
przewag, e zazwyczaj efekty wida jeszcze przed upywem kadencji lokalnych wadz, gdy
wikszo inwestycji mikkich, wspierajcych jako ycia mieszkacw jest zauwaalna w
duszej perspektywie.
O ile zmiana dyskursu uzaleniona jest przede wszystkim od decyzji politycznych oraz
odpowiedniej akcji medialnej i wydaje si w relatywnie prosta do realizacji, o tyle
wprowadzenie budetw zadaniowych od poziomu budetu pastwa, do poziomu gmin
i przypisanie dziaaniom odpowiednich wskanikw jest zadaniem znacznie bardziej
skomplikowanym i dalece wykraczajcym poza ramy polityki zwizanej ze starzeniem si.
Niestety bez budetu zadaniowego i postrzegania wydatkw w kontekcie realizowanych
celw znacznie ciej bdzie zrealizowa kolejny z fundamentalnych postulatw, jakim jest
wprowadzenie zintegrowanego systemu wsparcia osb z ograniczon niesamodzielnoci
i czciowo niesamodzielnych (Augustyn i inni 2010). Rozwizanie tego narastajcego
problemu jest istotne zarwno dla seniorw wymagajcych najwikszego wsparcia oraz co
istotniejsze w kontekcie aktywnoci spoeczno-zawodowej starzejcego si spoeczestwa
take ich opiekunw. Wymaga to nie tylko wsppracy pomidzy kilkoma resortami, ale te
prawdopodobnie zmiany zasad finansowania i zlecania niektrych zada samorzdom
lokalnym. Bez takiego systemu bardzo trudno bdzie rozwiza kwesti swoistego ping168

ponga, gdzie wymagajca opieki osoba kry pomidzy domem rodzinnym, szpitalem,
zakadem opiekuczo-leczniczym, domem pomocy spoecznej i ewentualnymi placwkami
dziennej opieki84.
Wymienione powyej kwestie stanowi pewien szkielet, na ktrym mogaby si opiera
polityka wobec starzenia si populacji. Trudno jednak, te dosy oczywiste z perspektywy
gerontologw spoecznych postulaty nazwa prostymi do realizacji. Wszystkie odnosz si
take do szczebla centralnego wadz, dlatego pozostae rekomendacje bd odnosi si do
szczebla lokalnego i ogranicza si do kwestii, ktre nie wymagaj duych pienidzy, jak i s
przy dobrej woli, jak i zaangaowaniu samych mieszkacw moliwe do zrealizowania na
poziomie lokalnym.
POZIOM LOKALNY

Zrealizowane badania wskazuj, e z punktu widzenia osb starszych istnieje triada barier
ograniczajcych integracj spoeczn i decydujcych o poziomie przyjaznoci danej gminy
i uczestnictwie osb starszych w yciu spoecznoci lokalnej. S to bariery architektoniczne,
zwizane z dostpem do usug medycznych, jak i niewystarczajcymi rodkami finansowymi.
Bardzo wielu rozmwcw wskazywao, e wyjcie z domu wymaga w pierwszej kolejnoci
pienidzy. Rwnie czsto wskazywano na zdrowie, jako warunek brzegowy umoliwiajcy
uczestnictwo w yciu miejskim. Jest to cile powizane z barierami architektonicznymi,
ktre utrudniaj poruszanie si po miecie osobom z ograniczon samodzielnoci.
Relatywnie czsto wskazywano te na wasne mieszkanie i blok bez windy jako swego
rodzaju wizienie, dla mniej samodzielnych osb starszych.
Warto podkreli, e poza zmianami kosztownymi, np. dostpnoci komunikacji miejskiej,
czy budynkw uytecznoci publicznej barier stanowiy sprawy bardzo prozaiczne i nie
wymagajce wielkich nakadw, jak zbyt maa liczba awek na osiedlu, may druk rozkadw
jazdy i informacji w urzdach, czy brak toalety w parku. Brak barier architektonicznych,
zaczynajc od mieszkania, poprzez komunikacj i przestrze publiczn po punkty usugowe
i urzdy jest warunkiem wstpnym i niezbdnym, by mona byo mwi o kwestiach
wyszego rzdu, takich jak aktywno spoeczna. Std nie dziwi, e gwnie ci zdrowsi
i bardziej aktywni seniorzy mwili rwnie o potrzebie stworzenia miejsc przyjaznych

84

Patrz np. tekst Pacjent jak kukucze jajo http://czestochowa.gazeta.pl/czestochowa/1,35271,10594000,

Pacjent_jak_kukulcze_jajo.html (dostp 4.11.2011).

169

seniorom, w ktrych osoby starsze byyby mile widzianymi gomi. Kolejnym aspektem,
ktry przewija si ju w trakcie dyskusji o miejscach przyjaznych, bya kwestia godnego
traktowania osb starszych i zwykej ludzkiej yczliwoci.
Jednoczenie,, w cigu ostatnich trzech lat zmniejszya si minimalnie liczba deklaracji
wskazujcych na twarde bariery uczestnictwa osb starszych w yciu miasta, na rzecz
nieco wikszego zwrcenia uwagi na przeszkody mikkie. Jak to przedstawia to Jeff Risom
(Gehl Architects) na konferencji miast przyjaznych w 2011 r. w Dublinie, cho gwn barier
jest wci hardware (fizyczna dostpno i infrastruktura), to coraz wiksz rol zaczyna
odgrywa software (kultura i nawyki/styl ycia).
Zupenie innym ograniczeniem byy bariery lece po stronie samorzdw, ktre bd nie
rozumiay, bd nie postrzegay problemw zwizanych z yciem codziennym swoich
starszych mieszkacw, jako priorytetowych. Wiele samorzdw wci patrzy na polityk
senioraln bardziej poprzez pryzmat ponoszonych kosztw, czsto utosamiajc j przede
wszystkim z dwoma typami dziaa. Z jednej strony jest to klasyczna pomoc spoeczna,
koordynowana przez orodek pomocy spoecznej, a z drugiej wspieranie lokalnej odmiany
uniwersytetu trzeciego wieku oraz okazjonalnych imprez kulturalnych. Ze wzgldu na wci
trwajcy proces ksztatowania si rozwiza systemowych, ktre przyczyniayby si do
postrzegania wydatkw na osoby starsze i polityk aktywnego starzenia si jako na
inwestycj, bd te efektywne wydatkowanie rodkw w celu redukowania przyszych
kosztw wiele samorzdw lokalnych w Polsce nie prowadzi jeszcze adnych dziaa
strategicznych na rzecz dostosowania do starzejcego si spoeczestwa. By mona byo to
zmieni niezbdne jest posiadanie przez samorzd odpowiedniego kapitau pozwalajcego
na dokonanie zmian. Chodzi tutaj zarwno o rodki finansowe, kapita ludzki oraz kapita
spoeczny, bowiem przeksztacenie gminy wymaga zarwno rodkw pozwalajcych
sfinansowa inwestycje i dziaania, ludzi ktrzy mogliby by inicjatorami i partnerami zmian,
jak i wizi spoecznych pozwalajcych na odpowiedni koordynacj dziaa. Relacje
pomidzy poszczeglnymi formami kapitau maj charakter zarwno komplementarny, jak
i substytucyjny. Due dochody wasne pozwalaj na kupno usug i odpowiednich ludzi oraz
zbudowanie siatki powiza, niewielkie pienidze wymagaj pasjonatw i wolontariuszy oraz
nieformalnych uzgodnie, a wysoki poziom kapitau ludzkiego i spoecznego z duymi
dochodami gminy tworzy warto dodan pozwalajc na wysok efektywno dziaa.
170

Dlatego te wszelkie dziaania na poziomie lokalnym, niezalenie od tego czy organizowane

w ramach wadz samorzdowych, czy te w ramach ruchw spoecznych powinny wychodzi
od diagnozy sytuacji i znalezienia potencjalnych sojusznikw zainteresowanych danym
tematem. Przychylno wjta lub burmistrza, albo wieloletniego radnego znajcego
procedury samorzdowe, ewentualnie wsparcie silnej lokalnej organizacji pozarzdowej, lub
innej instytucji (parafii, przedsibiorstwa) uatwia start. Naley jednak podkreli, e ten
model rozwoju, cho uznany za najskuteczniejszy i najbardziej optymalny jest daleki od ideau, bo wzmacnia ukady klientelistyczne i buduje sieci zalenoci, ktre mog w przyszoci
w bardzo rnorodny sposb wpywa na podejmowane aktywnoci.
Wspczenie najbardziej nonymi pomysami z perspektywy organizacji pozarzdowych
jest zaoenie lokalnego uniwersytetu trzeciego wieku. W przypadku samorzdw warto
rozpatrze powoanie na swoim terenie rady seniorw. Zrealizowane w ramach Zakadu
Gerontologii Spoecznej Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych badanie (Kubicki 2010b) pokazao, e osoby starsze widz potrzeb ich powoania. Wskazao rwnie preferencje osb
starszych, co do zasad ich funkcjonowania.
Kolejn barier w organizowaniu dziaa lokalnych, zreszt wspominan przy okazji dyskusji
nad radami seniorw jest znalezienie funduszy na finansowanie kosztw staych. Problem
ten dotyczy zarwno maych organizacji pozarzdowych, ale i duych samorzdw, ktre
w ramach oszczdnoci staraj si ogranicza zadania dodatkowe, do ktrych nie s
zobligowane. Jednym ze sposobw, jest znalezienie wspomnianego powyej patrona
instytucjonalnego, bd jednostkowego walczcego o rodki na dziaalno statutow.
Innym, czsto stosowanym jest prba dopasowania swojej dziaalnoci do moliwoci
pozyskania rodkw grantowych. Najbardziej ekonomicznym z punktu widzenia samorzdu,
byoby wspfinansowanie wraz z organizacjami pozarzdowymi wspominanego ju
lokalnego centrum inicjatyw senioralnych85. Z perspektywy organizacji stabilno
funkcjonowania, a przez to uniezalenienie si od czynnikw lokalnych i typowych dla
sektora pozarzdowego przerw w dziaalnoci, bd spitrzenia si prac wynikajcych
z braku pynnego przejcia midzy poszczeglnymi projektami jest posiadanie kapitau
elaznego, bd utrzymywanie si z dotacji od indywidualnych darczycw. Dopiero

85

Przykadem takiej idei, cho cakowicie samorzdowym, a nie organizowanym w ramach partnerstwa jest
Centrum Inicjatyw Senioralnych z Poznania: http://www.centrumis.pl/aktualnosci.html

171

powstanie bazy w postaci ludzi i instytucji przychylnych dziaalnoci seniorskiej umoliwia

dziaania na rzecz aktywnego starzenia si i prby dziaalnoci midzypokoleniowej.
Ostatnim krokiem budowania lokalnej sieci podmiotw zainteresowanych problematyk
starzenia si s dziaania na rzecz czenia aktywnoci spoecznej z aktywnoci zawodow.
Tutaj nie ma adnych uniwersalnych dobrych przykadw, bowiem w bardzo duym stopniu
zale one od lokalnych uwarunkowa i potencjau i maj raczej charakter jednostkowy,
a nie systemowy. Wida jednak wyranie, e na poziomie lokalnym, a zwaszcza na terenach
wiejskich, gdzie sformalizowana aktywno spoeczna jest niewielka bardzo trudno bdzie
realizowa typowe dla krajw zachodnich, takich jak Dania czy Holandia programy na rzecz
aktywnego starzenia si. Ze wzgldw na inny kontekst spoeczno-kulturowy realn drog
jest nastawienie si na powolne zmiany i budowanie struktur od podstaw, w oparciu
o lokalne zasoby. Bd zaoenie od razu, e animatorzy i liderzy bd tworzy programy
aktywizacyjne w caoci, bez wsppracy, a co najwyej przy biernym uczestnictwie
spoecznoci lokalnej.

172

Piotr Bdowski

9. POLITYKA WOBEC OSB STARYCH CELE I ZASADY 86

Przebiegajcy szybko proces demograficznego starzenia si spoeczestwa powoduje wiele

wyzwa, ktrym sprosta musi pastwo i administracja samorzdowa. Zadania te lokuj si
przede wszystkim w obszarze polityki spoecznej i ochrony zdrowia, ale take odnosz si do
wielu innych kompetencji pastwa. O skutecznoci realizowanych w stosunku do starszej
generacji dziaa decyduje kilka elementw, z ktrych trzy naley uzna za najwaniejsze. S
to:

prawidowa i systematycznie aktualizowana diagnoza sytuacji i potrzeb starszego

pokolenia,
monitorowanie podejmowanych przez rozmaite podmioty na szczeblu krajowym oraz
lokalnych podejmowanych aktywnoci,
racjonalna gospodarka publicznymi rodkami, przeznaczanymi na realizacj tych
dziaa.
Tego rodzaju argumenty przemawiaj za tym, by podj wysiek na rzecz wyodrbnienia
w praktycznej dziaalnoci administracji publicznej dziaa na rzecz osb starszych i przyjcia
dla nich okrelenia polityki wobec starzenia si i osb starszych. Nastpstwem tych dziaa
powinno sta si wyodrbnienie nowego dziau administracji pastwowej, mianowicie
osoby starsze.
Demograficzne

starzenie

si

spoeczestwa

jest

procesem,

ktry

kolejnych

dziesicioleciach bdzie przebiega coraz szybciej. Takie wysokie tempo procesu starzenia si
ludnoci musi prowadzi do powanych zmian midzy innymi w strukturze zapotrzebowania
na wiadczenia w zakresie ochrony zdrowia (dostp do usug zdrowotnych), polityki socjalnej
(zwaszcza wiadczenia emerytalne) oraz pomocy spoecznej (systematyczny wzrost
zapotrzebowania na usugi opiekucze). Oczekiwane przeobraenia w strukturze popytu na
wiadczenia wymagaj reakcji ze strony podmiotw administracji publicznej. Na tak reakcj
powinny skada si zaplanowane w sekwencji czasowej dziaania, polegajce na
86

T cz raportu opracowano przy wykorzystaniu raportu P. Bdowskiego dla Biura Analiz Sejmowych.

173

zapewnieniu odpowiedniej bazy materialnej, wykwalifikowanych stosowanie do potrzeb

zasobw ludzkich oraz zagwarantowaniu adekwatnych do potrzeb moliwoci finansowania
prowadzonych inwestycji.
To wanie skada si na polityk, rozumian jako wiadomie zaplanowany i konsekwentnie
realizowany cig dziaa zmierzajcych do osignicia postawionego celu.
Inny obszar dziaania takiej polityki odnosi si nie do procesu demograficznego starzenia si
ludnoci, ale do samych osb starszych. Jedn z konsekwencji zwikszajcej si liczby
starszych osb w spoeczestwie i wyduenia czasu trwania ycia jest postpujce
wewntrzne zrnicowanie staroci. Utrwalony gboko w polskim spoeczestwie stereotyp
staroci, utosamiajcy ja ze saboci, biernoci oraz postpujcym uzalenieniem od
dawna jest nietrafny. Potwierdzaj to wyniki bada, sugerujce uwzgldnienie podziau na
co najmniej dwie grupy osb starszych nalecych do tzw. III i IV wieku. Pierwsza z nich,
obejmujca osoby w wieku 65 -79 lat, charakteryzuje si stosunkowo wysokim poziomem
aktywnoci yciowej i sprawnoci fizycznej, samoobsugowej i zwizanej z wykonywaniem
czynnoci w gospodarstwie domowym oraz wzgldnie dobrym stanem zdrowia. W drugiej
natomiast znacznie czciej obserwuje si obnienie poziomu sprawnoci, wzrastajce
uzalenienie od pomocy innych osb oraz pogorszenie stanu zdrowia.
W rezultacie wspomnianego zrnicowania populacji ludzi starych istnieje potrzeba
dostosowania polityki wobec osb starszych do obu grup i wyksztacenia instrumentw,
stwarzajcych moliwo najlepszego zaspokojenia ich specyficznych, zwizanych z wiekiem
potrzeb.

9.1.

POLITYKA WOBEC STARZENIA SI I OSB STARYCH DEFINICJA I CELE

W literaturze mona znale wiele definicji polityki spoecznej wobec staroci oraz polityki
spoecznej wobec ludzi starych. Dla uwypuklenia rnic midzy polityk spoeczn wobec
staroci i wobec ludzi starych naleaoby przeledzi zakres, jaki badacze przydaj tej
pierwszej. Zdaniem H.P. Tewsa, jednego z prekursorw socjologii staroci, zadaniem polityki
spoecznej wobec staroci jest wyciganie wnioskw z zachodzcych przeobrae
demograficznych i przewidywanie ich konsekwencji. T opinie mona z powodzeniem
174

rozcign take na inne obszary dziaalnoci pastwa w stosunku do osb starszych i uzna,
e ca polityka wobec starzenia si spoeczestw i ludzi starych musi uwzgldnia i antycypowa krtkookresowe oraz odlege w czasie konsekwencje przeksztace demograficznych
Reakcja na zmiany w strukturze ludnoci nie powinna jednak sprowadza si tylko do
rozszerzania lub wprowadzania nowych wiadcze materialnych, ale wymaga rwnie
prowadzenia dziaa edukacyjnych, przygotowujcych spoeczestwo do zwikszania si
liczby i odsetka ludzi starych oraz pokazujcych zwizane z tym wyzwania. Konieczne jest
uwiadomienie spoeczestwu, e nieuniknione zmiany demograficzne to nie tylko
zagroenia dla spoeczestwa i gospodarki, ale take szanse zwizane z przeksztaceniami w
strukturze popytu na prac, strukturze konsumpcji i zwikszonym zapotrzebowaniu na usugi
spoeczne. Polityki wobec osb starszych adn miar nie mona ogranicza do rozwoju tych
wiadcze, nawet tych w formie niematerialnej, ktre powinny przyczyni si do poprawy
warunkw bytu starszych ludzi i umoliwi im samodzielne bytowanie.
Tak oglne okrelenie zada polityki wobec staroci umoliwia elastyczno w podejmowaniu dziaa, uwzgldniajc przeobraenia zachodzce z upywem czasu w staroci, ale
i rnice regionalne. Dziki temu moliwe jest wzicie pod uwag przy formuowaniu
szczegowych zada i kryteriw oceny skutecznoci polityki wobec staroci lokalnej
specyfiki i rnic w sytuacji i statusie spoecznym osb starszych w poszczeglnych
rodowiskach. Badacze zajmujcy si sytuacj yciow poszczeglnych grup ludnoci jako
przesank polityki spoecznej wskazuj na liczne obszary deficytowe, jakie ujawniaj si
w staroci (Geiser 1996). Nale do nich przede wszystkim sytuacja materialna, stan zdrowia,
warunki mieszkaniowe oraz udzia w yciu spoecznym. Moliwoci samodzielnego
rozwizania problemw, jakie powstaj w zwizku z tymi niedostatkami, staj si z wiekiem
coraz bardziej ograniczone. Polityka spoeczna wobec staroci to celowe dziaanie, ktre
wyrwnuje lub zapobiega powstaniu uwarunkowanych strukturalnie deficytowych sytuacji
yciowych starych ludzi w porwnaniu z innymi grupami ludnoci i wyrwnuje nierwnoci
spoeczne w staroci. Dziaania te mog by prowadzone w formie podmiotowego wsparcia
materialnego, a take poprzez udostpnienie infrastruktury specyficznej dla potrzeb staroci
czy adresowanych do tej grupy usug niematerialnych. W Polsce jako pierwszy o polityce
wobec staroci pisa A. Tymowski (1987). Podkrela on potrzeb uwzgldniania faktu, i
polityka staroci powinna antycypowa potrzeby i oczekiwania spoeczne, jakie bd
175

formuowane w przyszoci. Jej dzisiejszy ksztat jest natomiast konsekwencj sytuacji

gospodarczej i rozwoju infrastruktury spoecznej w przeszoci.
W przeciwiestwie do polityki wobec staroci, w polityce spoecznej wobec osb starych
kadzie si nacisk na zaspokajanie potrzeb tej populacji. B. Szatur-Jaworska definiuje polityk
spoeczn wobec ludzi starych jako polityk, ktrej celem jest stwarzanie obecnie i na
przyszo warunkw zaspokajania potrzeb ludzi starych oraz ksztatowanie odpowiednich
relacji pomidzy starszym pokoleniem a modszymi generacjami drog ograniczania
uzalenienia starszych od modszych, zapobiegania marginalizacji ludzi starych oraz
ksztatowania stosunkw midzypokoleniowej solidarnoci (Szatur-Jaworska 2000). Na
podstawie przytoczonej definicji mona wskaza te obszary zada, ktre autorka uznaje za
szczeglnie wane. Naley do nich stworzenie takich warunkw egzystencji starych ludzi,
w ktrych bd oni mogli zaspokaja swoje potrzeby przy uyciu wasnych rodkw oraz
w razie koniecznoci korzystajc z niezbdnej pomocy. System usug i wiadcze
wspierajcych samodzielno ludzi starych powinien zmniejszy skal ich uzalenienia od
otoczenia, ktre w niesprzyjajcych okolicznociach prowadzi do marginalizacji grup ludzi
starych. Wyrazem akceptacji dla potrzeb ludzi starych i rozumienia procesw spoecznych
zachodzcych w staroci ma by midzygeneracyjna solidarno. Takie podejcie do polityki
spoecznej wobec ludzi starych zakada jej koncentracj na zapobieganiu i rozwizywaniu
kwestii spoecznej ludzi starych. Polityka wobec ludzi starych moe by wic traktowana jako
reakcja na nasilajce si problemy spoeczne zbiorowoci ludzi starych. Poniewa kwestie
spoeczne maj charakter dynamiczny, a ich charakter moe ulega przeobraeniom, polityka
spoeczna powinna dysponowa moliwociami elastycznego i szybkiego reagowania na
zmiany w spoeczestwie.
Nie negujc zasadnoci prowadzenia polityki spoecznej wobec staroci jako fazy ycia
i wobec coraz liczniejszej populacji ludzi starych, trzeb podkreli, e obecnie konieczne jest
mylenie o problemach i potrzebach starszej generacji w kontekcie caego spoeczestwa.
Zaspokajanie potrzeb zwikszajcej si populacji seniorw nie moe bowiem prowadzi do
zaniedbania innych kategorii ludnoci ani do skonfliktowania ludzi starych, traktowanych
jako beneficjentw polityki spoecznej, z innymi grupami, a zwaszcza nie mona dopuci do
powstania wraenia, i istnieje konflikt midzy zaspokajaniem potrzeb seniorw i ludzi
modych.
176

Potrzebujemy zatem polityki wiadomego, celowego dziaania z myl o osobach starszych,

ale na tle potrzeb i zwizanych z tym priorytetw dotyczcych caego spoeczestwa. Musi
ona wykracza swoim zakresem poza polityk spoeczn. Polityk wobec starzenia si mona
zdefiniowa jako system dziaa, majcych rozwiza lub ograniczy problemy zwizane ze
wzrostem w spoeczestwie odsetka ludzi starych. Do problemw tych nale przede
wszystkim zagadnienia zwizane z funkcjonowaniem rynku pracy; systemu zabezpieczenia
spoecznego, a w tym zwaszcza ochrony zdrowia i ubezpieczenia spoecznego i pomocy
spoecznej; edukacj i przygotowaniem do staroci w kontekcie zwikszajcego si odsetka
osb starych w spoeczestwie. Jak wida, polityka wobec starzenia si spoeczestwa jest
nastawiona raczej na identyfikacje kwestii i problemw spoecznych zwizanych ze zmiana
struktury demograficznej i potencjalnie wynikajcymi std napiciami spoecznymi oraz
trudnociami o charakterze ekonomicznym.
Z kolei na polityk wobec osb starszych skadaj si dziaania skierowane do osb w wieku
poprodukcyjnym oraz ich rodzin. Dziaania te maj na celu wszechstronn kompensacj
malejcych z wiekiem moliwoci samodzielnego zaspokojenia potrzeb oraz integracj
z lokaln spoecznoci. Jak wynika z powyszej definicji, polityka wobec osb starszych
nakierowana jest na dziaania bardziej praktyczne, a zarazem bardziej konkretne. W znacznej
mierze wynikaj one jednak dokonanej w ramach polityki wobec starzenia si spoeczestwa
diagnozy spoecznej.
Zaproponowana definicja polityki wobec osb starszych kadzie nacisk na dwa podstawowe
cele. S nimi (Bdowski 2002):

umoliwienie starszym osobom samodzielnego na miar moliwoci ycia oraz

zapewnienie im wanej i stabilnej pozycji w strukturze lokalnej spoecznoci.

Dalsze, wynikajce z generalnych, cele to: integracja spoeczna i partycypacja ludzi starych
w yciu spoecznym; indywidualizacja i dostosowanie udzielanych wiadcze do rzeczywistych potrzeb; podniesienie standardu ycia ludzi starych przez system wiadcze
materialnych i usugowych; zapewnienie im podmiotowoci i samodzielnoci stosownej do
ich poziomu sprawnoci yciowej; sprzyjanie integracji midzy- i wewntrzgeneracyjnej oraz
organizacja bada naukowych dotyczcych problematyki ludzi starych i staroci.
Skuteczno takiej polityki wymaga jednak dziaa adresowanych nie tylko do samych osb
starszych oraz ich najbliszego otoczenia, lecz rwnie propagowania w spoeczestwie
177

wiedzy o tym etapie w yciu czowieka. Przygotowanie do staroci nie tylko powinno
umoliwi racjonalne wykorzystanie tkwicych w jednostce moliwoci, ale rwnie sprzyja
wytworzeniu w spoeczestwie oraz w lokalnych spoecznociach klimatu akceptacji dla
staroci i jej problemw (Aspekty 2012).
Jak mona dostrzec, wymienione powyej bardziej szczegowe cele polityki wobec osb
starszych maj w istocie sprzyja osigniciu dwch pierwszych. Samodzielno i podmiotowo seniorw odgrywaj istotn rol nie tylko z perspektywy podmiotw polityki wobec
osb starszych, ale przede wszystkim z pozycji samych zainteresowanych. Zapewnienie
seniorom i ich reprezentantom silnej pozycji w lokalnej strukturze jest z kolei wan
przesank do realizowania projektw dotyczcych seniorw przy akceptacji mieszkacw
danego terenu. Z punktu widzenia realizacji celw tej polityki wane jest, by byy one znane
lokalnej spoecznoci i przez ni zaakceptowane. Oznacza to potrzeb edukowania caego
spoeczestwa na temat staroci i jej spoecznych oraz ekonomicznych konsekwencji.
Realizacja polityki spoecznej wobec ludzi starych powinna uwzgldnia trzy podstawowe
zasady, ktre trafnie oddaj jej istot. Pierwsza z nich, zasada subsydiarnoci, podkrela
znaczenie najbliszego otoczenia, rodziny i grup nieformalnych w tworzeniu warunkw do
zaspokajania potrzeb osb starszych oraz w samym udziale w realizacji rnorodnych
potrzeb. Druga zasada (kompleksowoci oceny potrzeb) podkrela t rnorodno i zwraca
uwag na konieczno skoncentrowania si nad caociow ocen potrzeb. Kompleksowo
oznacza w tym przypadku uwzgldnienie zarwno potrzeb samych seniorw jak i ich rodzin,
penicych role nieformalnych opiekunw. Ostatnia z wymienionych zasad odnosi si
rodowiska lokalnego jako najwaniejszego obszaru dziaania polityki wobec osb starszych.
Decydujce miejsce w realizacji polityki senioralnej przypada podmiotom dziaajcym na
szczeblu lokalnym, przestrzennie bliskim osobom starszym i dysponujcym moliwoci
szybkiej diagnozy ich potrzeb. Powinno to by traktowane jako podstawowa zasada polityki
senioralnej (tab. 9.1).

178

Tabela 9.1. Zasady polityki wobec ludzi starych

Zasada

Opis zasady

Jedna z podstawowych zasad we wspczesnej polityce spoecznej,

zgodnie z ktr realizacja jej celw wymaga stworzenia warunkw
umoliwiajcych wykorzystanie w pierwszej kolejnoci potencjau, jaki
stanowi rodzina i krgi nieformalne w otoczeniu czowieka. Podobnie
mona objani t zasad w polityce wobec ludzi starych. Szczeglnie
w pocztkowym okresie staroci, gdy czowiek utrzymuje jeszcze
relatywnie wysoki poziom aktywnoci, jego rodowisko jest punktem
oparcia i pomocy w razie potrzeby, pozostajc jednoczenie punktem
odniesienia jego aktywnoci (np. pomoc udzielana czonkom rodziny,
Zasada subsydiarnoci
udzia w grupach samopomocowych, kontakty z osobami z dawnego
rodowiska zawodowego). W miar obniania aktywnoci i
wzrastajcego uzalenienia pojawia si potrzeba wczenia w system
wsparcia dla ludzi starych kolejnych grup nieformalnych i organizacji
pozarzdowych, a take instytucji samorzdu terytorialnego. Rola tych
ostatnich polega nie tylko na organizacji rozmaitych usug, ale i
udzielaniu wiadcze pieninych z myl o sfinansowaniu kosztw
zakupu konkretnych usug. Zastosowanie zasady subsydiarnoci jest
uzasadnieniem przeniesienia na poziom lokalny najwikszej czci
dziaa polityki spoecznej wobec ludzi starych.
Zasada akcentuje konieczno wszechstronnej analizy sytuacji ludzi
starych i rozpatrywania jej pod ktem wzajemnie powizanych ze sob
elementw, jak na przykad stanu zdrowia, warunkw mieszkaniowych,
poziomu dochodw i sytuacji rodzinnej czy zapotrzebowania na pomoc
udzielana przez osoby spoza gospodarstwa domowego. Dokonywana
diagnoza potrzeb powinna mie charakter caociowy, uwzgldniajcy
nie tylko struktur potrzeb i ich rozmiary, ale rwnie ocen moliwoci
ich zaspokojenia przy wykorzystaniu istniejcej infrastruktury i udziau
Zasada kompleksowoci najbliszego otoczenia ludzi starych w procesie zaspokajania potrzeb.
Kompleksowo diagnozy wymaga znacznego jej uszczegowienia.
oceny potrzeb
Niezbdna jest w zwizku z tym indywidualizacja podejcia do sytuacji
ludzi starych przynajmniej przez wyodrbnienie w ich zbiorowoci grup
charakteryzujcych si podobnymi cechami spoecznymi lub
demograficznymi (np. wedug pci, grup wieku, miejsca zamieszkania,
typu gospodarstwa domowego czy poziomu sprawnoci gospodarskiej).
Jednym z moliwych do zastosowania kryteriw indywidualizacji
wiadcze jest przynaleno do grupy wieku 65 79 lat lub 80 lat i
wicej.

179

Jej znaczenie wynika z jednej strony z omwionej wyej zasady

subsydiarnoci, z drugiej z faktu, i na poziomie lokalnym istniej
najlepsze warunki do integracji i partycypacji ludzi starych. Skuteczne
wczenie starszych ludzi w realizacj celw polityki spoecznej wobec
tej zbiorowoci, a take celw polityk branowych wymaga uprzedniej
identyfikacji tych obszarw, w ktrych dziaania wewntrznie
integrujce zbiorowo ludzi starych oraz t zbiorowo z innymi
grupami mieszkacw s najbardziej pilne. Lokalno jako warunek

Zasada lokalnoci

partycypacji wynika z moliwoci przeoenia oglnych celw polityki

wobec ludzi starych na konkretne cele, odpowiadajce lokalnym
potrzebom i moliwociom. W tych warunkach atwiej o udzia starszych
osb w formuowaniu opinii o formach dziaania podmiotw omawianej
polityki, w realizacji ustalonych celw i ksztatowaniu relacji midzy
rodowiskiem ludzi starych i innymi grupami. Dziaania, podejmowane z
udziaem osb starszych i z myl o tworzeniu warunkw do moliwie
samodzielnego zaspokajania ich potrzeb, powinny obejmowa
udzielanie wiadcze w formie pieninej, rzeczowej i usug, szeroko
pojmowanej pracy socjalnej, rozwj placwek infrastruktury spoecznej
udzielajcej wiadcze dla osb starszych oraz organizacj bada
naukowych i tworzenie ram prawno-organizacyjnych dla tej polityki na
wszystkich szczeblach.

rdo: opr. na podst. P. Bdowski, Lokalna polityk spoeczna wobec ludzi starych, SGH, Warszawa 2002,
s. 175 i nast.

W przypadku polityki wobec starzenia si spoeczestwa obok wymienionych zasad naley

zwrci uwag na potrzeb systematycznego monitorowania prognoz demograficznych i sytuacji spoeczno-ekonomicznej kraju. Jest to niezbdnym warunkiem do trafnego
rozpoznawania potrzeb tak osb starszych, jak i tej grupy ludnoci, ktra dopiero zblia si
do przedpola staroci. Przez monitorowanie naley rozumie analiz zachodzcych zmian, ich
konsekwencji dla rodowiska lokalnego i regionalnego oraz ocen perspektywicznego
rozwoju monitorowanych procesw.
Stosowanie wymienionych zasad ma duy wpyw na racjonalne gospodarowanie publicznymi
rodkami, przeznaczanymi na realizacj zada polityki wobec starzenia si i ludzi starych.
Poniewa skuteczna polityka wobec osb starszych wymaga licznych inwestycji, kwestia
racjonalnoci gospodarowania urasta do zasadniczej i wymaga szczeglnej troski ze strony
administracji publicznej.
180

9.2.

ZADANIA POLITYKI WOBEC STARZENIA SI I WOBEC OSB STARSZYCH

Polityka wobec starzenia si ludnoci powinna spenia funkcje o charakterze bardziej

sztabowym, podczas gdy polityka wobec osb starszych powinna mie charakter bardziej
operacyjny. Za jeden z istotniejszych celw polityki wobec procesu starzenia si ludnoci
naley uzna poszukiwanie wrd podmiotw polityk publicznych sprzymierzecw
w realizacji jej zada. Zadania te w istocie s wane dla caego spoeczestwa i caego te
dotycz. Dla zobrazowania zakresu potrzebnego wspdziaania w tabeli 9.2 wymienione
zostay najwaniejsze obszary wsppracy krajowych podmiotw polityki wobec starzenia si
spoeczestwa z innymi politykami publicznymi. Do podmiotw tych zaliczaj si przede
wszystkim organy centralne (np. ministerstwa pracy i polityki spoecznej, zdrowia, sportu
i turystyki) oraz urzdy centralne (np. Zakad Ubezpiecze Spoecznych).

Tabela 9.2. Obszary styku polityki wobec starzenia si z innymi politykami publicznymi
Polityki szczegowe
wane
dla
optymalizacji modelu polityki wobec
ludzi starych
Polityka ubezpiecze spoecznych

Polityka ochrony zdrowia

Polityka pomocy spoecznej

Polityka mieszkaniowa

Polityka owiatowa

Najwaniejsze zadania
Zagwarantowanie dochodu ze wiadcze
spoecznych w wysokoci umoliwiajcej
samodzielne finansowanie zakupu dbr i usug
typowych dla potrzeb zwizanych z wiekiem
Mobilizowanie do dbaoci we wczeniejszych
fazach ycia o indywidualne zabezpieczenie
dochodw na staro
Popularyzacja zasad promocji zdrowia i higieny
ycia
Rozwj opieki geriatrycznej i poprawa
dostpnoci wiadcze rehabilitacyjnych
Rozwj pomocy rodowiskowej w formie usug
Rozwj kompleksowej opieki dugoterminowej
(wsplnie z polityka ochrony zdrowia)
Realizacja procesw (re)integracji spoecznej
rnych grup wiadczeniobiorcw
Zapewnienie
standardu
mieszkaniowego
sprzyjajcego zachowaniu samodzielnoci ludzi
starych
Stworzenie warunkw do dostpu do mieszka
umoliwiajcych
wygodne
zamieszkiwanie
rodziny wielopokoleniowej
Podniesienie poziomu wyksztacenia ludnoci
Rozszerzenie dostpu do owiaty dla osb w
rnych grupach wieku (ksztacenie przez cae
ycie)

181

Polityka zatrudnienia

Polityka rodzinna

Polityka podatkowa

Polityka ludnociowa

Zapewnienie
starszym
pracobiorcom
rwnouprawnienia na rynku pracy
Podniesienie wskanika aktywnoci zawodowej
osb w wieku 50 lat wicej
Zmniejszenie rozmiarw bezrobocia
Monitorowanie prognoz demograficznych
Sprzyjanie podniesieniu dzietnoci
Wspieranie rodzin z maymi dziemi
Wsparcie dla rodzin opiekujcych si osobami
niesamodzielnymi
Zwikszenie moliwoci finansowania dziaa na
rzecz seniorw poprzez zwikszenie dochodw z
podatkw lokalnych oraz udziau w dochodach w
podatkach PIT i CIT

rdo: Opracowanie wasne.

Na okrelenie obszaru dziaania polityki spoecznej wobec ludzi starych wpywa natomiast
stopie realizacji zada znajdujcych si w kompetencjach innych polityk branowych.
Zakres zada polityki wobec ludzi starych wyznaczaj swego rodzaju minimum i maksimum,
bdce pochodnymi przyjtego modelu polityki i pozostajcych w dyspozycji jej podmiotw
rodkw finansowych. W najbardziej niekorzystnej sytuacji zadania te s ograniczone do
wiadcze pieninych bez dbaoci o realn szans zamiany pienidzy na konkretne
wiadczenia rzeczowe czy w formie usug. W najlepszej sytuacji realizowane wiadczenia nie
ograniczaj si do formy pieninej, lecz s nakierowane na integracj midzypokoleniow
oraz w ramach populacji osb starszych. Oczywicie, ten drugi zakres zada o wiele bardziej
sprzyja zwalczaniu wykluczenia spoecznego i uatwia zapobieganiu mu.
Polityka wobec ludzi starych moe by w znacznej mierze realizowana przy wykorzystaniu
istniejcej struktury podmiotw polityki spoecznej. To wanie polityka spoeczna odgrywa
najbardziej istotn rol w dziaaniach wobec osb starszych. Wprawdzie zakres zada
podmiotw o zasigu krajowym, ktrymi s gwnie instytucje pastwowe, jest stosunkowo
ograniczony, ale nie oznacza to, e rola tej grupy podmiotw jest niewielka. Przeciwnie, do
jej zada naley ksztatowanie generalnych celw polityki, stanowienie ram prawnych dla tej
dziaalnoci, ustalanie zasad finansowania polityki wobec ludzi starych oraz prowadzenie
i finansowanie bada empirycznych o zasigu ponadlokalnym.
Na szczeblu krajowym za konieczn trzeba uzna koordynacj celw polityki wobec starych
ludzi nie tylko w obrbie caego systemu polityki spoecznej, ale i z polityk dochodow.
W pierwszym przypadku chodzi o zapewnienie wewntrznej spjnoci caej polityki
182

spoecznej realizowanej w pastwie i uniknicie konfliktw interesw midzy politykami

szczegowymi, w drugim natomiast o tak koordynacj celw, by wzajemnie si nie
wykluczay. Przyjcie zaoenia, e np. wikszo wiadcze polityki wobec ludzi starych
miaaby mie charakter odpatny przy braku strategii podnoszenia dochodw ludzi starych
(czy to przez zwikszenie wysokoci wiadcze, czy to drog zmniejszenia obcienia
podatkiem od dochodw osobistych ludnoci) albo bez zwikszenia nakadw na pomoc
spoeczn moe uniemoliwi realizacj niektrych celw szczegowych. Cele polityki
spoecznej wobec ludzi starych powinny rwnie by spjne z celami zabezpieczenia
spoecznego, a zwaszcza ubezpieczenia spoecznego.
Szczeglnie wanym elementem dziaania podmiotw wykonawczych szczebla centralnego
jest stanowienie zasad finansowania tej polityki. Decyzja ta wymaga uwzgldnienia kilku
wanych elementw: Po pierwsze, konieczne jest okrelenie relacji midzy wydatkami na
finansowanie wiadcze z budetw gospodarstw domowych i ze rodkw publicznych.
Finansowanie wiadcze spoecznych w wikszoci krajw w coraz wikszym stopniu
spoczywa na obywatelach, co wymaga od nich wikszej przezornoci i decyzji o odoeniu
czci konsumpcji na okres pniejszy. Wzrost udziau gospodarstw domowych w
finansowaniu wiadcze spoecznych nastpuje albo drog zwikszenia obcienia ludnoci
podatkami, albo przez wprowadzenie przynajmniej czciowej odpatnoci za wiadczenia,
rewizji obowizujcego systemu ulg i dopat lub rezygnacji z niego, albo przez ograniczenie
zakresu podmiotowego osb majcych prawo do korzystania z bezpatnych wiadcze. Po
drugie, istnieje potrzeba ustalenia relacji midzy rozmiarami wydatkw z budetu
centralnego i z budetw samorzdowych. Przesunicie czci kompetencji w obszarze
polityki spoecznej z centrum na ograny samorzdowe wymaga zapewnienia im stabilnych
zasad finansowania. Istnieje potrzeba precyzyjnego okrelenia obowizkw pastwa i budetu centralnego w zakresie skali subwencji dla samorzdw i terminw jej przekazywania.
Przyjcie zasady, i poza zadaniami majcymi charakter obowizkowy samorzd moe
podejmowa zadania wasne o charakterze fakultatywnym wywouje z kolei potrzeb
umoliwienia gminom i powiatom zwikszania wasnych dochodw, m.in. poprzez
zwikszenie udziau samorzdw w dochodach z podatkw odprowadzanych do budetu
centralnego i zwikszenie dochodw z podatkw lokalnych. Po trzecie, istnieje potrzeba
rozpatrzenia moliwoci ewentualnej partycypacji funduszw administrowanych przez
183

podmioty ubezpieczenia spoecznego w finansowaniu polityki spoecznej wobec ludzi

starych. Takie oczekiwanie naleaoby sformuowa w pierwszej kolejnoci pod adresem
ubezpieczenia zdrowotnego, bowiem wraz z postpujcym procesem demograficznego
starzenia si spoeczestwa zwiksza si zapotrzebowanie na wiadczenia lecznicze oraz
pielgnacyjne, opiek dugookresow i terminaln.
Trafny dobr celw i form realizacji polityki spoecznej wobec ludzi starych wymaga dobrego
rozpoznania ich sytuacji yciowej, diagnozy potrzeb oraz moliwoci ich zaspokojenia.
Wiedza o osobach starszych i ich warunkach ycia w okresie szybko nastpujcych przemian
w sytuacji ekonomicznej, spoecznej i rodzinnej seniorw wymaga czstej aktualizacji. Z tego
wzgldu podmioty centralne powinny przyj na siebie obowizek organizacji i finansowania
bada empirycznych dotyczcych potrzeb ludzi starych oraz prowadzenia monitoringu
zaspokojenia tych potrzeb w skali regionalnej lub lokalnej (Teoretyczne 1999). Rezultaty
bada i monitorowania zmian w stopniu zaspokojenia potrzeb su okreleniu zada
samorzdowych podmiotw polityki wobec ludzi starych.
Obok polityki kreowanej przez podmioty na szczeblu pastwowym naley podkreli wpyw
podmiotw midzynarodowych i wan rol, jak w roku 2002 odegraa Organizacja
Narodw Zjednoczonych, uchwalajc w Madrycie Midzynarodow Strategi Dziaania
w Kwestii Starzenia si Spoeczestw (tzw. Plan Madrycki). W planie tym sformuowane
zostay najwaniejsze obszary dziaania w stosunku do ludzi starszych. Nale do nich:

budowa spoeczestwa przyjaznego ludziom w kadym wieku (to okrelenie sugeruje

unikanie preferowania jakiejkolwiek kategorii wieku w spoeczestwie);

zapewnienie cigoci rozwoju w starzejcym si wiecie (co ma zosta osignite

dziki

ograniczaniu

rozmiarw

ubstwa

wrd

ludzi

starych;

sprzyjaniu

produktywnemu starzeniu si; uwzgldnianiu problemw zwizanych z zatrudnieniem coraz starszych pracownikw; edukacji osb starszych; wyrwnywaniu
dysproporcji

rozwoju

poszczeglnych

regionw;

umacnianiu

wizi

midzypokoleniowych i przestrzeganiu praw czowieka w odniesieniu do osb

starszych i niesamodzielnych);

dbao o dobry stan zdrowia i dobre samopoczucie osb starszych (czemu ma

sprzyja m.in. zapewnienie rwnego dostpu do opieki zdrowotnej, zwikszenie

184

nakadw na podstawow opiek zdrowotn, podniesienie kwalifikacji personelu

medycznego i promocja zdrowia);

tworzenie korzystnych i sprzyjajcych warunkw ycia dla osb w kadym wieku

(m.in. dziki zapewnieniu ochrony socjalnej i wsparcia materialnego, poprawie
warunkw mieszkaniowych i wyposaenia mieszka, zapewnieniu opieki dla osb
niesamodzielnych, ochronie przed naruszaniem praw osb starszych i przemoc,
promocj solidarnoci midzypokoleniowej i pozytywnego wizerunku ludzi starych).

Jeeli polityk traktowa jako swego rodzaju sztuk wyboru celw dziaania i ich
hierarchizacji, to jednym z kryteriw podejmowania decyzji powinien by szacunek kosztw i
korzyci zwizanych z realizacj konkretnych zada. Z drugiej strony kryterium
podejmowania decyzji powinien sta si taki sam szacunek, ale dotyczcy tych dziaa, ktre
ewentualnie miayby by zaniechane lub odoone na pniej. Rozwizywanie przez polityk
spoeczn ujawniajcych si w skali lokalnej kwestii spoecznych wymaga dugofalowego
dziaania, ktrego skutki czsto staj si odczuwalne dopiero po upywie duszego czasu.
Niestety, wieloletnie obserwacje pokazuj, e na og (i nie tylko w Polsce) dla
podejmujcych decyzje politykw horyzont czasowy nie przekracza na og okresu trwania
jednej kadencji wadz. Jest to istotne niebezpieczestwo dla realizacji lokalnych programw,
wynikajce z wikszych zazwyczaj kosztw ponoszonych na pocztku programu, podczas gdy
korzyci (nie zawsze wymierne) staj si odczuwalne po upywie duszego okresu, na
przykad w czasie trwania kolejnej kadencji.
Zadania samorzdu wynikaj z regulacji ustawowych. W Polsce, po wprowadzeniu w 1999 r.
trjszczeblowego systemu administracji samorzdowej, dokonany zosta w miar
szczegowy podzia zada w obszarze polityki spoecznej. Obowizujce ustawodawstwo
nie wyodrbnia wprawdzie takich zada, jak wszechstronna pomoc dla ludzi starych, ale
wiadczenia te mona zakwalifikowa do zada zwizanych z pomoc spoeczn, ochron
zdrowia, edukacj i kultur czy wspieraniem osb niepenosprawnych.
Katalog zada, jakie powinien wypeni samorzd terytorialny i jego wyspecjalizowane
instytucje, moe by bardzo dugi. Zaley to od stopnia szczegowoci przygotowanej listy.
Poniej przedstawiono przekadowe zadania gminy i powiatu w zakresie niezbdnym do
zaspokajania potrzeb ludzi starych. Trzeba jednak podkreli, e gmin i powiat obliguje
stworzenie warunkw do realizacji tych zada, a nie sama ich realizacja. Przyjta do realizacji
185

na terenie dziaania samorzdu lista takich zada powinna odzwierciedla struktur

rozpoznanych i uznanych za wymagajce zaspokojenia przy udziale lokalnej polityki
spoecznej potrzeb ludzi starych i ich rodzin. Zaspokojenie potrzeb moe by po czci
moliwe dziki aktywnoci samych osb starszych i ich rodowiska, grup samopomocowych
oraz organizacji pozarzdowych. Samorzd terytorialny moe przede wszystkim stworzy
warunki do realizacji potrzeb, zorganizowa rynek usug spoecznych oraz razem
z podmiotami pastwowymi regulowa ten rynek, okrelajc wymagania, jakie powinny by
spenione przez podmioty gospodarcze na nim dziaajce. Znajduje tu w peni zastosowanie
model podziau podmiotw polityki spoecznej na podmioty publiczne, organizacje
pozarzdowe i jednostki komercyjne (tab. 9.3). Zawarte w tytule tabeli 9.3. okrelenie
przykadowe zadania wynika std, e lista ta nie jest kompletna i powinna by
dostosowana do specyficznej sytuacji w kadym rodowisku lokalnym (gminie i powiecie).

Tabela 9.3. Przykadowe zadania polityki wobec ludzi starych, realizowane przez samorzd
terytorialny
Zadania lokalnej polityki spoecznej wobec starych ludzi
Organizacja dziaa integracyjnych, imprez kulturalnych, rekreacyjnych
Wspieranie organizacji pozarzdowych, grup samopomocy, wolontariatu
ludzi starszych i dla seniorw
Stworzenie warunkw do powstania sieci instytucji oferujcych usugi w
zakresie organizacji dnia codziennego osobom starszym (pielgnacja, pomoc
w usugach domowych i prowadzeniu gospodarstwa domowego, dowoenie
gorcych posikw, zabiegi rehabilitacyjne w domu, pomoc w dokonywaniu
zakupw, transport dla niepenosprawnych, pomoc techniczna w
gospodarstwie domowym, pranie)
Udzielanie wiadcze pomocy spoecznej w formie pieninej
Zapewnienie wiadcze rehabilitacyjnych
Podtrzymywanie kontaktw spoecznych dziki dostosowanym do
moliwoci formom spdzania czasu wolnego, ofercie kulturalnej,
odwiedzinom u osb nie mogcych opuszcza mieszkania, zapewnieniu im
moliwoci kontaktw telefonicznych itp.
Zapewnienie szybkiej reakcji na wiadomo o sytuacji wymagajcej
interwencji (dowiadczeni pracownicy socjalni, moliwo transportu,
moliwo wyboru najbardziej skutecznej formy pomocy)
Prowadzenie domw dziennego pobytu, klubw seniora itp.
Prowadzenie lokalnych domw pomocy spoecznej
Krtkookresowa pomoc rodzinom pielgnujcym starsze osoby
Poradnictwo prawne, psychologiczne, rodzinne

186

Waciwy
szczebel
samorzdu
gmina
gmina

gmina

gmina
gmina
gmina

gmina
gmina
gmina
gmina
gmina
z pomoc

Dostosowanie mieszka ludzi starych do ich potrzeb i poziomu sprawnoci

Zapewnienie opieki geriatrycznej w systemie zakadowym (oddzia
w szpitalu), lub w opiece ambulatoryjnej (przychodnia specjalistyczna)
Prowadzenie orodka interwencji kryzysowej
Prowadzenie domw pomocy spoecznej
Wypoyczanie sprztw do pielgnacji (ka ortopedyczne, wzki
inwalidzkie itp.)
Szkolenia pracownikw, zwaszcza w zakresie usug pielgnacyjnych
i utrzymywania kontaktw ze starszymi osobami
Wsppraca z organizacjami pozarzdowymi, koordynacja dziaa

powiatu
gmina
z pomoc
powiatu
powiat
powiat
powiat
powiat
powiat
powiat, gmina

rdo: Opracowanie wasne.

Przedstawiona lista ma wycznie charakter przykadowy i jej celem jest wskazanie na

rnorodno problemw, z jakimi borykaj si ludzie starzy. Z punktu widzenia realizacji
zada samorzdu terytorialnego wanym elementem ksztatujcym list problemw
wymagajcych wspdziaania ze strony polityki jest miejsce zamieszkania starszej osoby.
Szczeglnej uwagi wymaga zagadnienie organizacji pomocy ludziom starszym w rodowisku
wiejskim. Ich sytuacja od lat jest oglnie gorsza od sytuacji seniorw mieszkajcych w
miastach. Skadaj si na to rne przyczyny. Wikszo z nich nie jest specyficzna dla
polskiego spoeczestwa, ale charakteryzuje staro na wsi w wielu krajw europejskich.
Potrzeby te maj rny charakter, tote niezbdne jest takie zrnicowanie oferty, ktre
uwzgldni dyferencjacj kategorii ludzi starych, ich odmienne oczekiwania pod adresem
lokalnej spoecznoci oraz rne moliwoci zaspokojenia ich potrzeb przy pomocy rodziny
i najbliszego otoczenia. Tak szeroki zakres zada sprawia, e podmioty administracji
samorzdowej nie mog a w istocie nawet nie powinny samodzielnie sprosta wszystkim
oczekiwaniom. Jednym z waniejszych zada lokalnych podmiotw polityki spoecznej wobec
ludzi starych jest koordynacja podejmowanych w skali gminy lub powiatu dziaa, ktre
w znacznym stopniu mog by realizowane przez niepubliczne podmioty polityki spoecznej.
Istotnym zagadnieniem, wymagajcym uwzgldnienia przy tworzeniu listy zada polityki
wobec osb starszych na wsi jest nierwnomierno demograficznego starzenia si
w poszczeglnych regionach wiejskich. Duy wpyw na to wywieraj rozmiary migracji
wewntrznych. W Polsce, jak wskazuj dane GUS, na og maj one jeszcze charakter
jednokierunkowy, prowadzc do odpywu modszych mieszkacw wsi do miast. W miar
187

poprawy warunkw bytu ludnoci i nasilania si tendencji do przenoszenia swojego miejsca

zamieszkania na tereny podmiejskie, bdzie mona zapewne obserwowa i takie regiony,
w ktrych proces demograficznego starzenia si ludnoci zostanie spowolniony poprzez
napyw modszej ludnoci. Jakkolwiek demograficzne odmodzenie wsi byoby niezmiernie
podane, trzeba mie na uwadze fakt, e napyw nowych, nie znajcych rodowiska i jemu
nie znanych mieszkacw moe utrudni proces integracji starszej ludnoci z lokaln
spoecznoci. Zmiany w strukturze spoeczno-zawodowej ludnoci zamieszkaej na wsi
powoduj, e nastpuje zmniejszenie liczby rodzin wielopokoleniowych. Rwnoczenie
zmniejsza si przecitna liczba czonkw gospodarstwa domowego oraz rodziny.
W rezultacie ograniczeniu ulegaj potencjalne moliwoci sprawowania przez rodzin funkcji
opiekuczej w stosunku do starszych osb. Staje si to szczeglnie widoczne w rodzinach
osb zamieszkujcych wsie na terenach zurbanizowanych. Stosunkowo dua liczba ich
mieszkacw pracuje zawodowo w miastach, co powoduje, e czas przebywania poza
domem ulega wydueniu w nastpstwie dojazdw do pracy. Zmniejszenie roli rodziny w
sprawowaniu opieki i organizacji ycia starego czowieka powoduje konieczno reakcji ze
strony wyspecjalizowanych placwek oraz organizacji pozarzdowych.

9.3.

PODSUMOWANIE I REKOMENDACJE

Polityki wobec starzenia si spoeczestwa i wobec osb starszych musz by prowadzone

w sposb bardzo elastyczny, przy uwzgldnieniu nierwnomiernego tempa procesu
starzenia si ludnoci i zrnicowanego zaawansowania tego procesu w poszczeglnych
regionach. W nastpstwie tego naley dokona zrnicowania celw polityki wobec ludzi
starych, tak by uwzgldnia specyficznego, waciwe dla tych regionw cechy
demograficznego starzenia si ludnoci. Polityka wobec osb starszych powinna uatwia
eksponowanie i wykorzystanie kapitau spoecznego, jaki stanowi seniorzy w 20 lat od
procesu transformacji spoecznej i gospodarczej.
Polityka wobec ludzi starych musi z kolei uwzgldnia nie tylko ich sytuacj yciow, ale
take warunku ycia ich rodzin. adna z wymienionych polityk nie moe jednak prowadzi do
zdjcia z rodziny obowizku zapewnienia seniorom godnych warunkw bytu. Pastwo
188

i samorzdy powinny peni rol wspierajc osoby starsze i ich rodziny w zabiegach o dobre
warunki bytu, a dopiero tam, gdzie jest to konieczne wcza si w konkretne dziaania.
Pozostaje to w zgodzie z akceptowan zasad subsydiarnoci. W myl tej zasady istotna rola
w (samo)pomocy seniorom przypada organizacjom pozarzdowym, take tym, w ktrych
dziaaj osoby starsze.
Polityka spoeczna wobec ludzi starych nie moe by wycznie polityka organizowania
pomocy ludziom starym, ale powinna by polityk pomocy w organizowaniu ich ycia
(Bdowski 2002). Oznacza to, e polityka spoeczna nie moe ogranicza si do interwencji
wobec najsabszych seniorw, najbardziej potrzebujcych pomocy, ale powinna by
nakierowana na wszystkie grupy seniorw, take tych, ktrzy s w stanie w miar
samodzielnie organizowa sobie ycie. W tym drugim przypadku wane jest wsparcie
sprzyjajce moliwie najduszemu zachowaniu samodzielnoci.

Uwzgldniajc aktualn sytuacj spoeczn i ekonomiczn oraz prognoz demograficzn na

okres do 2030 roku jako najpilniejsze zadania polityki spoecznej wobec ludzi starych (polityki
senioralnej) naleaoby uzna dziaania o charakterze strategicznym, niejako konstytuujce
te polityk. Nale do nich:
1. Precyzyjne okrelenie zakresu przedmiotowego polityki senioralnej i ustalenie jej
relacji z innymi politykami, a zwaszcza z polityk dochodow i ochrony zdrowia;
2. Takie okrelenie kompetencji poszczeglnych organw administracji publicznej,
zwaszcza na szczeblu krajowym, by unikn nakadania si kompetencji oraz
ewentualnych luk, powodujcych niezaspokojenie pewnych potrzeb seniorw;
3. Uwzgldnienie w priorytetach tej polityki odmiennych potrzeb i oczekiwa obu
rodowisk seniorw, okrelanych w Raporcie jako osoby III i IV wieku. W przypadku
pierwszej grupy naleaoby wyeksponowa dziaania aktywizujce i profilaktyczne,
natomiast w przypadku drugiej grupy dziaania o charakterze opiekuczym i rekompensujcym zmniejszajce si moliwoci udziau w yciu spoecznym i ograniczon
samodzielno;
4. Sformuowanie priorytetw w perspektywie rednio- i dugookresowej oraz
uzyskanie dla nich akceptacji spoecznej, co wie si z przyzwoleniem na
przeznaczenie czci rodkw publicznych na finansowanie polityki senioralnej.
189

Wrd szczegowych priorytetw w perspektywie redniookresowej naley wymieni:

1. Zapewnienie polityce senioralnej wanego miejsca w dziaaniach samorzdu przez
wprowadzenie mechanizmw finansowania inwestycji dedykowanych starszym
mieszkacom. Do inwestycji tych nale m.in. placwki opiekucze i geriatryczne,
orodki dziennego pobytu oraz placwki owiatowe i kulturalne, oferujce usugi
spoeczne seniorom;
2. Wspieranie aktywnoci spoecznej seniorw poprzez pomoc dla Uniwersytetw
Trzeciego Wieku i innych organizacji pozarzdowych grupujcych seniorw i/lub
dziaajcych na ich rzecz;
3. Wprowadzenie idei miast przyjaznych seniorom na poziomie lokalnym, take
w odniesieniu do gmin, m.in. poprzez zniwelowanie zrnicowanego dostpu do
usug spoecznych bdcego nastpstwem istniejcego przestrzennego rozproszenia
starszych mieszkacw na terenach wiejskich;
4. Zwrcenie szczeglnej uwagi na wyduajcy si okres zatrudnienia osb starszych,
wynikajcy z podniesienia granicz wieku emerytalnego poprzez propagowanie idei
zarzdzania wiekiem w gospodarce;
5. Organizacj systemu kompleksowej opieki dugoterminowej, uwzgldniajcej
zarwno potrzeby zdrowotne, jak i opiekucze osb niesamodzielnych. System ten
wymaga zmian w sposobie finansowania opieki dugoterminowej, zasadach
udzielania wiadcze oraz szkoleniu i wynagradzaniu opiekunw.

Wrd szczegowych priorytetw w perspektywie dugookresowej naley wymieni:

1. Stworzenie systemu placwek pomocy dla osb starszych (domw pomocy
spoecznej,

placwek

opieki

dugoterminowej,

placwek

opieki

dziennej)

finansowanych w ujednolicony sposb, przy partycypacji rodkw publicznych;

2. Wszechstronne wsparcie dla rodzin sprawujcych opiek nad seniorami, m.in. przez
uatwienia w godzeniu zatrudnienia z opiek oraz zapewnienie systemu usug
rodowiskowych dla niesamodzielnych seniorw, umoliwiajcych im pozostawanie
w rodowisku miejsca zamieszkania;
3. Stworzenie infrastruktury spoecznej dostosowanej do zrnicowanych potrzeb
seniorw i oferujcych im oraz ich opiekunom nieformalnym usugi spoeczne.
190

BIBLIOGRAFIA
Adamski A., Rodzina. Wymiar spoeczno-kulturowy, Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2002
Age Platform (2007). Zestaw narzdzi do organizacji spotka z bezradnymi starszymi osobami:
suchanie ich opinii i promowanie ich udziau w procesie formuowania zasad polityki,
(http://www.age-platform.eu/en/age-publications-and-other-resources/toolkits/992participation-of-vulnerable-groups-in-policy-making-) (dostp 22.10.2012)
Aktywno zawodowa ludnoci Polski w latach 2003-2007, GUS, Warszawa 2009
Analiza wynikw badania okresw pobierania emerytur i rent, ZUS, Warszawa 2007
Asian Development Bank (2011) Asian development outlook 2011 update. Mandaluyong City,
Philippines: Asian Development Bank
Augustyn M. (red.) (2010) Opieka dugoterminowa w Polsce. Opis, diagnoza, rekomendacje.
Warszawa: Klub Parlamentarny Platformy Obywatelskiej RP
Balcerzak-Paradowska B., Rodzina i polityka rodzinna na przeomie wiekw: przemiany, zagroenia,
potrzeba bada, IPiSS, Warszawa 2004
Beauvoir S. de, The Coming of Age, WW Norton & Company, New York 1996,7
Bertelsmann Stiftung (red.) (2006) Active Aging in Economy and Society. Carl Bertelsmann Prize
2006. Verlag Bertelsmann Stiftung
Bie B (1996): Wpyw pozaontogenetycznych uwarunkowa starzenia na zdrowotn i psychosocjaln sytuacj ludzi starych: 15-letnie przekrojowo-sekwencyjne badania kohortowe ludzi
starych w Biaymstoku, Akademia Medyczna, Biaystok
Blazer, D. G. (2006), Successful aging. American Journal of Geriatric Psychiatry, 14, 25
Bdowski P (2002), Gospodarstwa domowe i sytuacja mieszkaniowa ludzi starych, [w:] Synak B
(red.) Polska staro, Wydawnictwo UG, Gdask
Bdowski P. (2002), Lokalna polityka spoeczna wobec ludzi starych, Warszawa, SGH
Bdowski P. (2004), Zmiany spoeczne w Polsce a zadania polityki rodzinnej, [w:] Midzy
transformacj a integracj. Polityka spoeczna wobec problemw wspczesnoci, red. P.
Bdowski, Warszawa, SGH
Bdowski P. (2006a), Czowiek stary jako konsument, [w:] B. Szatur-Jaworska, P. Bdowski, M.
Dzigielewska, Podstawy gerontologii spoecznej, Aspra-JR, Warszawa
Bdowski P. (2006b), Ekonomiczne skutki starzenia si ludnoci, [w:] B. Szatur-Jaworska, P.
Bdowski, M. Dzigielewska, Podstawy gerontologii spoecznej, Aspra-JR, Warszawa
Bdowski P. (2012a), Starzenie si jako problem spoeczny. Perspektywy demograficznego starzenia
si ludnoci Polski do roku 2035, [w:] M. Mossakowska, A. Wicek, P. Bdowski (2012)
Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia si ludzi w Polsce
Pozna, Termedia Wydawnictwo Medyczne
Bdowski P. (2012b), Potrzeby opiekucze osb starszych, [w:] M. Mossakowska, A. Wicek, P.
Bdowski (2012) Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia si
ludzi w Polsce, Pozna, Termedia Wydawnictwo Medyczne
Bdowski P., Kubicki P. (2009), Warszawa przyjazna seniorom. Niepublikowany raport
przygotowany dla M.st. Warszawy
Bojanowska E. (2008), Opieka nad ludmi starszymi, [w:] P. Szukalski (red.), To idzie staro. Postawy
osb w wieku przedemerytalnym. Raport z badania, ZUS, Warszawa
Bourdieu P., Passeron J.C., Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, PWN, Warszawa 1990
Bowling A (2008) Enhancing Later Life: How Older People Perceive Active Ageing? Aging and Mental
Health 12(3): 293301

191

Bowling A., Dieppe P. (2005) What is successful ageing and who should define it? BMJ Volume 331
24-31 December 2005 www.bmj.com/content/331/7531/1548.full.pdf (dostp 10.10.2011)
Broda-Wysocki P. (red.) (2007). Pastwo, samorzdy, organizacje pozarzdowe I wsplnoty lokalne
wobec ubstwa i wykluczenia spoecznego, Warszawa, IPiSS
Budety gospodarstw domowych w 2010 r. (2011) GUS, Warszawa
Buffel T., Phillipson C., Scharf T. (2012) Ageing in urban environments: Developing 'age-friendly'
cities. Critical Social Policy, Nov 2012; vol. 32: pp. 597-617
Burton E. (2012) Streets ahead? The role of the built environment in healthy ageing. Perspectives in
Public Health, Jul 2012; vol. 132: pp. 161-162
Butler R., Warner H.R., Williams T., et al.: The Aging Factor in Health and Disease: The Promise of
Basic Research on Aging, Aging Clin. Exp. Res. 2009, 16
Cantor H.M, Life Space and the Social Suport System of the Inner City Elderly of New York, The
Gerontologist 1975, 15
Cantor H.M, Strain Among Caregivers: a Study of Experience in the United States, The Gerontologist
1983, 23
Carstensen L.L., Social and Emotional Patterns in Adulthood: Support for Socioemotional Selectivity
Theory, Psychology and Ageing 1992 (7)
Cielak M., Zarys rozwoju liczby ludnoci. Historia myli demograficznej, [w:] M. Cielak, Demografia:
metody analizy i programowanie, PWN, Warszawa 1992
Czajka E (1974), Zdrowie i sprawno ludzi starszych, [w:] Problemy ludzi starych w Polsce, PWE,
Warszawa
Czekanowski P (2002), Sytuacja materialna, [w:] Synak B (red.) Polska staro, Wydawnictwo UG,
Gdask: 101 114.
De Donder L. , De Witte N. , Buffel T. , Dury S. , Verte D. (2012) Social Capital and Feelings of
Unsafety in Later Life: A Study on the Influence of Social Networks, Place Attachment, and Civic
Participation on Perceived Safety in Belgium, Research on Aging, Jul 2012; vol. 34
Diagnoza (2009), Diagnoza spoeczna 2009, Warunki i jako ycia Polakw, red. J. Czapiski, T.
Panek, Rada Monitoringu Spoecznego, Warszawa
Diagnoza (2011), Diagnoza Spoeczna 2011, Warunki i jako ycia Polakw, red. J. Czapiski, T.
Panek, Rada Monitoringu Spoecznego, Warszawa 2012
Die ergraute Gesellschaft, Deutsches Zentrum fr Altersfragen, Berlin 1987
Depp, C., Jeste, D. (2006), Definitions and predictors of successful aging: A comprehensive review of
larger quantitative studies, American Journal of Geriatric Psychiatry, 14, 620
Derejczyk J., Bie B., Szczerbiska K., Grodzicki T. (konsultacja merytoryczna) (2012) Ochrona
zdrowia osb starszych. Niepublikowany raport przygotowany na potrzeby Komisji Ekspertw
ds. osb starszych przy Rzeczniku Praw Obywatelskich.
Encyklopedia seniora, WP, Warszawa 1986
Erikson E. H., Dopeniony cykl ycia, Rebis, Warszawa 2002
Eurostat (2011): Demography report 2010. Older, more numerous and diverse Europeans, Eurostat,
Luxembourg
EU-SILC (2011), Dochody i warunki ycia ludnoci Polski (raport z badania EU-SILC 2011), GUS,
Warszawa 2012
Frieske K. W. (red.) (2004). Utopie inkluzji. Sukcesy i poraki programw reintegracji spoecznej,
Warszawa, IPISS
Fukuyama F., Koniec czowieka, Wyd. Znak, Krakw 2004
Geiser M., Alterssozialpolitik. Fragmentierung berwinden Lebenslagen verbessern, Vincentz
Verlag, Hannover 1996
Giannakouris K (2008): Ageing characterises the demographic perspectives of the European societies,
Statistics in Focus 72. Eurostat

192

Greene V.L., Lovely M. E., Miller M. D., Ondrich J. I. (1995), Reducing Nursing Home Use through
Community Long-term Care: an Optimalization Analysis, Journal of Gerontology: Social
Sciences, vol. 50B, 4
Grewiski M. (2009). Wielosektorowa polityka spoeczna. O przeobraeniach pastwa opiekuczego,
Warszawa, WSP TWP
Grotowska-Leder J. (2006), Osoby w wieku sdziwym a materialne wsparcie rodzinne (na przykadzie
podopiecznych dzkiej pomocy spoecznej), [w:] J.T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Staro i
starzenie si jako dowiadczenia jednostek i zbiorowoci ludzkich, d
Grotowska-Leder J., Sieci spoeczne seniorw mieszkajcych w rejonach niezurbanizowanych
w perspektywie teoretycznej i empirycznej (2008), [w:] J.T. Kowaleski, Szukalski (red.),
Pomylne starzenie si w perspektywie nauk o pracy i polityce spoecznej, d
GUS (1985), Sytuacja bytowa ludzi starszych w 1985 r., GUS, Warszawa
GUS (1989), Sytuacja bytowa ludzi starszych w 1989 r., GUS, Warszawa
GUS (2008),
Prognoza
ludnoci
na
lata
2008-2035;
http://www.stat.gov.pl/gus/
5840_8708_PLK_HTML.htm
GUS (2009a), Prognoza gospodarstw domowych wedug wojewdztw na lata 2008 2035, GUS,
Warszawa.
GUS (2009b), Prognoza ludnoci na lata 20082035, GUS, Warszawa.
GUS (2010a), Prognoza gospodarstw domowych na lata 20082030, GUS, Warszawa
GUS (2010b), Rocznik Demograficzny 2010, GUS, Warszawa
GUS (2011), May Rocznik Statystyczny Polski 2011, GUS, Warszawa
GUS (2011a), Monitoring wynikw prognozy dla 2010 r., GUS, Warszawa
GUS (2011b), Rocznik Demograficzny 2011, GUS, Warszawa
GUS (2011c), Stan zdrowia ludnoci Polski w 2009 r., GUS, Warszawa
GUS (2012a), Jak si yje osobom starszym w Polsce?, GUS, Warszawa
GUS (2012b), Aktywno zawodowa ludnoci Polski I kwarta 2012, Warszawa
GUS (2012c), Rocznik Demograficzny 2012, GUS, Warszawa
GUS (2013), Gospodarstwa domowe w 2011 roku wyniki spisu ludnoci i mieszka 2011, Warszawa
Halik J. (red.) (2002): Starzy ludzie w Polsce. Spoeczne i zdrowotne skutki starzenia si
spoeczestwa, ISP, Warszawa
Holstein M. and Minkler M (2007) Critical Gerontology: Reflections for the 21st Century. [w:] M.
Bernard, T. Scharf (eds.) Critical Perspectives on Ageing Societies, Cambridge, Policy Press, 13
26.
Holzer J.Z., Trzy procesy demograficzne, [w:] J. Kozielecki (red.), Humanistyka przeomu wiekw, ak,
Warszawa 1999
Karwacki A. (2010) Papierowe skrzyda. Rzecz o spjnej polityce aktywizacji, Toru, Wydawnictwo
UMK
Karwacki A., Rymsza M. (2011) Meandry upowszechniania koncepcji aktywnej polityki spoecznej w
Polsce [w:] M. Grewiski, M. Rymsza (red.) Polityka aktywizacji w Polsce. Usugi reintegracji w
sektorze gospodarki spoecznej, Warszawa: WSP TWP
Kempny M., Szmatka J. (1992), Wspczesne teorie wymiany spoecznej, M. Kempny, J. Szmatka
(red.), PWN, Warszawa
Kerr J., Rosenberg D., Frank L. (2012) The Role of the Built Environment in Healthy Aging: Community
Design, Physical Activity, and Health among Older Adults, Journal of Planning Literature, Feb
2012; vol. 27: pp. 43-60
Kinsella K., Velkoff V. A.., The Demographic of Aging. Aging Clin Exp Res 2002, vol. 14. No 3
Kirkwood T.B., Human Senescence, BioEssay 1996, 18(12)
Klonowicz S., Starzenie si ludnoci, [w:] Encyklopedia seniora, WP, Warszawa 1986, s. 3556
Konecki K. (2000), Studia z metodologii bada jakociowych. Teoria ugruntowana, Warszawa, PWN

193

Kotowska I., Wycicka I. (red.) (2008), Sprawowanie opieki oraz inne uwarunkowania podnoszenia
aktywnoci zawodowej osb w starszym wieku produkcyjnym, Raport z bada, Warszawa,
MPiPS
Kotowska I.E., Zmiana modelu rodziny. Polska kraje europejskie, Polityka Spoeczna 2002, nr 4
Krzyszkowski J. (2011) Osoby starsze [w:] R. Szarfenberg (red.) Krajowy raport badawczy pomoc i
integracja spoeczna wobec wybranych grup diagnoza standaryzacji usug i modeli instytucji,
Warszawa, Wsplnota Robocza Zwizkw Organizacji Socjalnych WRZOS
Kubicki P. (2003a) Rola organizacji pozarzdowych w zaspokajaniu potrzeb osb starszych na
przykadzie wybranych gmin Wielkopolski, Niepublikowany raport z bada wasnych SGH
Kubicki P. (2003b) Rozwj spoeczny i wzrost gospodarczy jako warunki godnego ycia osb starszych
w spoeczestwie ponowoczesnym. [w:] J. Osiski (red.) Wzrost gospodarczy i rozwj spoeczny
jako paradygmaty wspczesnoci, Warszawa, SGH
Kubicki P. (2004) Seniorzy w spoecznoci lokalnej analiza zrnicowania aktywnoci spoecznej
osb starszych na przykadzie wybranych gmin Wielkopolski. Samodzielno ludzi starych z
perspektywy medycyny i polityki spoecznej. Dotychczasowe dowiadczenia UE i Polski,
Warszawa, PTG
Kubicki P. (2006) System nieformalnej pomocy dla niepenosprawnych seniorw i ich rodzin w
lokalnej polityce spoecznej. Niepublikowany raport z bada statutowych SGH
Kubicki P. (2008) Przeciwdziaanie wykluczeniu spoecznemu w lokalnej polityce spoecznej.
Niepublikowana praca doktorska napisana pod kierunkiem dr hab. P. Bdowskiego w SGH
Kubicki P. (2010) Warszawskie rady seniorw. Niepublikowany raport przygotowany dla M.st.
Warszawy
Kubicki P. (2011) (Nie)aktywna staro. Niepublikowany raport z bada wasnych. Warszawa: SGH
Kubicki P. (2012) Przedsibiorczo osb w wieku 50+ - perspektywy i bariery. (tekst oczekuje na
recenzj w miesiczniku Polityka Spoeczna)
Kubicki P., Olco-Kubicka M. (2010) Osamotnienie osb starszych w Polsce skala, przejawy oraz
sposoby przeciwdziaania zjawisku, Studia Humanistyczne AGH 8, s. 129138.
Kurek S., Wybrane metody i kierunki badania starzenia si ludnoci w wietle literatury problemu,
Studia demograficzne 2001, nr 1 (139)
Levinson D.J., A Conception of Adult Development, American Psychologist 1986, vol. 41(1)
Lui C.W., Everingham J.A., Warburton J., Cuthill M., and Bartlett H. (2009) What Makes a Community
Age-Friendly: A Review of International Literature, Australasian Journal on Ageing 28(3): 116
121
Mejsner B. (2011) Lokalne inicjatywy na rzecz ustalania kryteriw jakoci i standaryzacji usug
opiekuczych wiadczonych w miejscu zamieszkania, Warszawa, Wsplnota Robocza
Zwizkw
Organizacji
Socjalnych
WRZOS.
(http://www.wrzos.org.pl/
projekt1.18/download/Ekspertyza%20ZE%20OS.pdf)
Miller C.A., Nursing for Wellness in Older Adults, Wolters Kluwer Health, Lippincott Williams &
Wilkins, Philadelphia 2009
Misig W. (2010) Koncepcja I wskaniki budetu zadaniowego a bilans potrzeb pomocy spoecznej.
Opracowanie, wykonane dla Instytutu Rozwoju Sub Spoecznych w ramach projektu
Koordynacja na rzecz aktywnej integracji
Montross, L., Depp, C., Daly, J., Reichstadt, J., Golshan, S., Moore, D. et al. (2006). Correlates of selfrated successful aging among community dwelling older adults. American Journal of Geriatric
Psychiatry, 14, 4351.
Moody H., Aging. Concepts and Controversies, Pine Forge Press, London 2006
Mossakowska M., A. Wicek, P. Bdowski (2012) Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i
ekonomiczne starzenia si ludzi w Polsce, Pozna, Termedia Wydawnictwo Medyczne
Noelker S.L., Bass M.D, Home Care for Elderly Persons: Linkages between Formal and Informal
Caregivers, Journal of Gerontology: Social Sciences 1989, vol. 44, 2
NSP2002, Ludno. Stan i struktura demograficzno-spoeczna, GUS, Warszawa 2004

194

OECD (2010a) OECD Health Data 2010. Paris

OECD (2010b) OECD Factbook 2010: Economic, Environmental and Social Statistics, Paris
Oklski M., Demografia zmiany spoecznej, Wyd. Nauk. Scholar, Warszawa 2004
Oklski M., Demografia. Podstawowe pojcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Wyd.
Nauk. Scholar, Warszawa 2004
Olech A. (red.) (2012) Dyktat czy uczestnictwo? Diagnoza partycypacji publicznej w Polsce,
Warszawa, Instytut Spraw Publicznych
Olshansky S. J., Carnes A.B., Cassel Ch. K., Starzenie si gatunku ludzkiego, wiat Nauki, nr 6 (22)
1993
Osoby niepenosprawne oraz ich gospodarstwa domowe, GUS, Warszawa 2003
Palmore, E. (1979). Predictors of successful aging. The Gerontologist, 19, 427431
Patsios D., Davey A., Formal and Informal Community Care for Older Adults, [w:] L. Johnson (eds.),
The Cambridge Handbook on Age and Ageing, Cambridge University Press, Cambridge 2005
Pczkowska M (2002), Sytuacja materialna ludzi starszych, [w:] Starzy ludzie w Polsce. Spoeczne i
zdrowotne skutki starzenia si spoeczestwa, Halik J (red.), Instytut Spraw Publicznych,
Warszawa
Penning J. M., Receipt of Assistance by Elderly People: Hierarchical Selection and Task Specificity,
The Gerontologist 1990, 30
Perek-Biaas J. (red.) (2005) Aktywne starzenie. Aktywna staro. Krakw: AUREUS
Pdich W (red.) (1965), Badania nad stanem zdrowia i warunkami yciowymi ludzi starych miasta
Opola, PWN, Opole
Piechr E., A. Manikowski, M. Mossakowska, T. Zdrojewski, Podstawowe wskaniki realizacji badania
PolSenior, [w:] PolSenior. Aspekty medyczne, psychologiczne i ekonomiczne starzenia si ludzi
w Polsce, M. Mossakowska, A. Wicek, P. Bdowski (red.), Termedia, Pozna 2012
Piotrowski J (1973), Miejsce czowieka starego w rodzinie i spoeczestwie, PWN, Warszawa
Porzych K., Kdziora-Kornatowska K.,. Porzych M., Psychologiczne aspekty starzenia si i staroci,
Gerontologia Polska 2004, 12(4)
Racaw M. (red.) (2011) Publiczna troska, prywatna opieka. Spoecznoci lokalne wobec osb
starszych, Warszawa, Instytut Spraw Publicznych
Radzikowska B., Struktura ludnoci, [w:] M. Cielak (red.), Demografia: metody analizy i
prognozowania, PWN, Warszawa 1992
Ranzijn B. (2010) Another Way to Oppress Marginalized and Disadvantaged Elders? Aboriginal Elders
as a Case Study, Journal of Health Psychology, Vol 15(5) 716723.
Raport Siemensa (2012) Zdrowie mska rzecz, D. Cianciara, Siemens sp. z o. o., Warszawa
Rosenmayr L., H. Rosenmayr, Der alte Mensch in der Gesellschaft, Rowohlt, Reinbek 1978
Rosset E. (1978), Eksplozja demograficzna, KiW, Warszawa
Rosset E. (1967), Ludzie starzy. Studium demograficzne, PWE, Warszawa
Rosset E. (1959), Proces starzenia si ludnoci. Studium demograficzne, PWG, Warszawa 1959
Rowe, J., Kahn, R. L. (1987). Human aging: Usual and successful. Science, 237, 143149
Rowe, J., Kahn, R. L. (1998). Successful aging. New York: Dell Publishing
Rymsza M. (2007a) Rola sub spoecznych w upowszechnianiu aktywnej polityki spoecznej. [w:] M.
Grewiski, J. Tyrowicz (red.), Aktywizacja, partnerstwo, partycypacja o odpowiedzialnej
polityce spoecznej, Warszawa, Mazowieckie Centrum Polityki Spoecznej
Rymsza M. (2007b) Druga fala ekonomii spoecznej w Polsce a koncepcja aktywnej polityki spoecznej
[w:] T. Kazmierczak, M. Rymsza, Kapita spoeczny. Ekonomia spoeczna, Warszawa, Instytut
Spraw Publicznych
Rymsza M. (2008) Aktywna polityka spoeczna w Polsce. Szanse i ograniczenia upowszechniania
koncepcji [w:] A. Karwacki, H. Kaszyski (red.), Polityka aktywizacji w Polsce. Nowy
paradygmat zmiany spoecznej czy dziaania pozorne? Toru, Wydawnictwo UMK

195

Sk H., R. Cielak (2004), Wsparcie spoeczne sposoby definiowania, rodzaje i rda wsparcia,
wybrane koncepcje teoretyczne, [w:] H. Sk, R. Cielak (red.), Wsparcie spoeczne, stres i
zdrowie, PWN, Warszawa
Skrtowicz B., Gorczyca R. (2004), Niepenosprawno osb starszych w wietle wynikw NSP 2002,
[w:] J.T Kowaleski, P. Szukalski (red.), Nasze starzejce si spoeczestwo. Nadzieje i
zagroenia, Wyd. U, d
Slany K. (2008), Alternatywne formy ycia maesko-rodzinnego w ponowoczesnym wiecie, Nomos,
Krakw
Stan zdrowia ludnoci w wojewdztwie dzkim w 2004 r. (2007), US w odzi, d
Starga-Piasek J. (1975), Niematerialne potrzeby ludzi starych, [w:] J. Piotrowski (red.), Starzenie si,
staro w badaniach gerontologicznych w Polsce, PTG, Ossolineum, Warszawa-Wrocaw 1975
Stenner P., McFarquhar T., Bowling A. (2011) Older people and active ageing: Subjective aspects of
ageing actively. Journal of Health Psychology 16(3) 467477
RPO (2012), Strategie dziaania w starzejcym si spoeczestwie. Tezy i rekomendacje, RPO,
Warszawa
Synak B (red.). (2002), Polska staro, UG, Gdask
Szatur-Jaworska B (2000), Ludzie starzy i staro w polityce spoecznej, ASPRA-JR, Warszawa
Szatur-Jaworska B. Bdowski P., Dzigielewska M (2006) Podstawy gerontologii spoecznej.
Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR
Szatur-Jaworska B. (1999), ycie rodzinne ludzi starych w Polsce, Polityka Spoeczna 1999, nr 9
Szatur-Jaworska B. (2012), Sytuacja rodzinna i wizi rodzinne osb starych i osb na przedpolu
staroci, [w:] M. Mossakowska, A. Wicek, P. Bdowski (2012) Aspekty medyczne,
psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia si ludzi w Polsce Pozna, Termedia
Wydawnictwo Medyczne
Szukalski P. (red.) (2009) Przygotowanie do staroci. Polacy wobec starzenia si. Warszawa: Instytut
Spraw Publicznych
Szukalski P. (2000), Ewolucja wielkoci i struktury rodziny, Polityka Spoeczna, nr 4
Szukalski, Podstawowe informacje o badaniu, Status rodzinny a sytuacja zdrowotna i bytowa osb
sdziwych w rodowisku wielkomiejskim, niepublikowany raport z realizacji grantu KBN
Szukalski P. (2006), Proces starzenia si ludnoci przyczyny, etapy, konsekwencje, [w:] T. Grodzicki,
J. Kocemba, A. Skalska (red.), Geriatria z elementami gerontologii oglnej, Via Medica, Gdask
Szukalski P. (2004), Proces starzenia si spoeczestw Europy: spojrzenie perspektywiczne,
Gerontologia Polska, 12 (3)
Szukalski P. (2007), Przemiany rodziny wyzwania dla polityki spoecznej. Artyku dyskusyjny,
Polityka Spoeczna, nr 8
Szukalski P. (2002), Przepywy midzypokoleniowe i ich kontekst demograficzny, Wyd. U, d
Taylor R. (2011) Ageing, Health and Innovation: Policy Reforms to Facilitate Healthy and Active
Ageing in OECD Countries. London: The International Longevity Centre.
Teoretyczne problemy nauki o polityce spoecznej (1999), red. J. Auleytner, J. Danecki, PAN,
WSP TWP, Warszawa
The 2012 Ageing Report. Underlying Assumptions and Projection Methodologies (2011). The
European Economy 4/2011. European Commission Directorate-General for Economic and
Financial Affairs.
Tobiasz-Adamczyk B., P. Brzyski, J. Bajka (2004), Spoeczne uwarunkowania jakoci ycia kobiet u
progu wieku starszego, Wyd. UJ, Krakw
Tobiasz-Adamczyk B., Gaa A., Brzyski P., Bdowski P., Grodzicki T. (2012), Dostpno i poziom
satysfakcji z opieki medycznej, [w:] M. Mossakowska, A. Wicek, P. Bdowski (2012) Aspekty
medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia si ludzi w Polsce Pozna,
Termedia Wydawnictwo Medyczne
Trafiaek E. (1998), ycie na emeryturze w warunkach polskich przemian systemowych, Wysza
Szkoa Pedagogiczna, Kielce

196

Tymowski A. (1987), Polityka staroci, Czowiek i wiatopogld, nr 9

Tyszka Z. (2002), Rodzina we wspczesnym wiecie, Wyd. Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w
Poznaniu, Pozna
Ubstwo w Polsce w 2010 r. (na podstawie badania budetw gospodarstw domowych) (2011),
Informacja sygnalna GUS. Warszawa.
UN-HABITAT (2010) State of the Worlds Cities 2010/2011. London: Earthscan.
van de Kaa D. (1987) Europes Second Demographic Transition, Population Bulletin No no. 1, 1-59.
Waniejsze informacje z zakresu ubezpiecze spoecznych 2007 r., ZUS, Departament Statystyki, dane
dostpne na stronie: http://www.zus.pl/files/dane2007.pdf, w dn. 8.01.2009 r., Warszawa
2008.
Wege aus der Frauenarmut (2004), Heitzmann K, Schmidt A (red.) Lang, Frankfurt/M.
Weir P., Meisner B., Baker J. (2010) Successful Aging across the Years Does One Model Fit Everyone?
Journal of Health Psychology. Vol 15(5) 680-687.
Wierzchosawski S. (1999), Demograficzne aspekty procesu starzenia si ludnoci Polski, Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
Winiewska-Roszkowska K. (1967), Medycyna w walce ze staroci, PZWL Wyd. 2, Warszawa
Wizner B., A. Skalska, A. Klich-Rczka, K. Piotrowicz, T. Grodzicki (2012), Ocena stanu funkcjonalnego
u osb w starszym wieku [w:] Aspekty medyczne, psychologiczne i ekonomiczne starzenia si
ludzi w Polsce, M. Mossakowska, A. Wicek, P. Bdowski (red.), Termedia, Pozna
Wojszel ZB (2009): Geriatryczne zespoy niesprawnoci i usugi opiekucze w pnej staroci. Analiza
wielowymiarowa na przykadzie wybranych rodowisk wojewdztwa podlaskiego,
TransHumana, Biaystok
World Health Organization (WHO) (2002) Active Ageing: A Policy Framework. Geneva: WHO
World Health Organization (WHO) (2007) Global age-friendly cities: a guide. Geneva: WHO
Zalewska J. (2009). Stary czowiek w kulturze modoci. Dowiadczanie staroci wrd warszawskich
seniorw, niepublikowana praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. E. Tarkowskiej w
SNS IFiS PAN.
Zaspa B. (2002), Wpyw procesu starzenia si ludnoci na system emerytalny, [w:] L. Frckiewicz
(red.), Polska a Europa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku, Wyd. lsk, Katowice 2002
ZUS (2011), Waniejsze informacje z zakresu ubezpiecze spoecznych, ZUS, Warszawa.
Zych A. (2004), Moderacja rozwoju wyzwaniem dla gerontologii edukacyjnej, Gerontologia
Polska, 12(3)
akowska-Wachelko B. (2002), Zadania i perspektywy gerontologii, [w:] L. Frckiewicz (red.), Polska a
Europa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku, Wyd. lsk, Katowice

197

ANEKS

Tabela A.1. Gminy objte badaniem lokalnych strategii rozwizywania problemw

spoecznych (dotyczy rozdziau 8, str. 146)

Nazwa

Typ gminy

Ocena sytuacji ekonomicznej

Ostroka

miasto na prawach powiatu

brak

Pock

miasto na prawach powiatu

brak

Radom

miasto na prawach powiatu

brak

Siedlce

miasto na prawach powiatu

brak

Warszawa

miasto na prawach powiatu

brak

Podkowa Lena

gmina miejska

Sulejwek

gmina miejska

yrardw

gmina miejska

askarzew

gmina miejska

Pionki

gmina miejska

Nadarzyn

gmina wiejska

Michaowice

gmina wiejska

Supno

gmina wiejska

Wieczfnia Kocielna

gmina wiejska

Lesznowola

gmina wiejska

Izabelin

gmina wiejska

Krzynowoga Maa

gmina wiejska

Miedzna

gmina wiejska

Mrozy

gmina wiejska

Jakubw

gmina wiejska

Stara Kornica

gmina wiejska

Bodzanw

gmina wiejska

Szulborze Wielkie

gmina wiejska

198

dobra
rednia
niekorzystna

dobra

rednia

Wieniawa

gmina wiejska

Chlewiska

gmina wiejska

Gielniw

gmina wiejska

Rociszewo

gmina wiejska

Parysw

gmina wiejska

Wierzbica

gmina wiejska

Pionki

gmina wiejska

Konstancin-Jeziorna

gmina wiejsko-miejska

Ran

gmina wiejsko-miejska

Bonie

gmina wiejsko-miejska

Nowe Miasto nad Pilic

gmina wiejsko-miejska

osice

gmina wiejsko-miejska

Zakroczym

gmina wiejsko-miejska

elechw

gmina wiejsko-miejska

Mordy

gmina wiejsko-miejska

Chorzele

gmina wiejsko-miejska

Szydowiec

gmina wiejsko-miejska

199

dobra

rednia

niekorzystna