Ewolucja 1

Nr 1, marzec 2003
EWOLUCJA
INSTYTUT PALEOBIOLOGII PAN
MUZEUM EWOLUCJI
Krasiejw
u zarania
ery dinozaurw
50 lat
Instytutu
Paleobiologii PAN
ISSN 1730-48
WARSZAWA 2003
Szkielet modocianego
osobnika Paleorhinus
arenaceus z Krasiejowa
SPIS TRECI
Krasiejw u zarania ery dinozaurw

(wystawa w Muzeum Ewolucji)
Jerzy Dzik
W Krasiejowie koo Opola znajduje si jedyne w Polsce cmentarzysko mezozoicznych gadw i pazw.
Jego wiek geologiczny, poprzedzajcy o kilka milionw lat wiatow ekspansj dinozaurw, umoliwia
wgld w stosunki rodowiskowe podczas jednego z najwaniejszych zdarze
Litografowany rysunek
w historii ycia na Ziemi. Wystawa w Muczaszki tura Bosprimigenius
z
dziea
Georga G. Puscha
zeum Ewolucji przedstawia wyniki dotychczaPolens Palaontologie
sowych wykopalisk Instytutu Paleobiologii
PAN w Krasiejowie.
Biuletyn
Muzeum Ewolucji
Instytutu
Paleobiologii PAN
14
Jerzy Dzik
Paac Kultury i Nauki

w Warszawie
(wejcie od
ul. witokrzyskiej)
Paleontologia wraz z ca polsk nauk dzielia zmienne koleje

losu naszego kraju. Polityczne odrodzenie pastwa dao moliwo zczenie ze sob osobnych uprzednio nurtw wraz
z dziedzictwem pozostawionym przez badaczy innych narodw. Nawet dzi trudno nam oddzieli emocjonalne osdy
ich roli kulturowej od obiektywnej oceny dokona naukowych i wpywu na krajow tradycj badawcz.
ISSN 1730-48
Redakcja
Jerzy Dzik
dzik@twarda.pan.pl
Rodowd polskiej szkoy paleontologii
22
50 lat Instytutu Paleobiologii PAN

Zofia Kielan-Jaworowska
Skad i opracowanie graficzne

Katarzyna M. Dzik
Biuletyn Muzeum Ewolucji EWOLUCJA jest wydawnictwem ukazujcym

si nieregularnie. Zamieszcza artykuy popularyzujce wiedz o historii organizmw i ich rodowiska
a szczeglnie o uwarunkowaniach i mechanizmach
ewolucyjnych przemian
przyrody.
Instytut Paleobiologii PAN jest dzieem Romana Kozowskiego i kontynuacja stworzonej przez niego warszawskiej
szkoy paleontologii. Wyrniaa j dbao o warsztat faktograficzny i biologiczne podejcie do paleontologii. Ten
nurt bada rozwijany by w odniesieniu do najrozmaitszych
grup organizmw, a w szczeglnoci bezkrgowcw paleozoicznych. Dzi zakres bada uprawianych w Instytucie siga
od mikroorganizmw archaiku po czwartorzdowe ssaki.
32
Przednie koczyny
ogromnego dinozaura
Deinocheirus mirificus
z pnej kredy Pustyni Gobi
zmontowane w Muzeum
Ewolucji
Paleontologia w ostatnim
pidziesicioleciu
Adam Urbanek
Ostatnie pwiecze dziejw wiatowej paleontologii cechowa pogbiajcy si rozziew midzy tradycyjn paleontologi opisow
(paleontografi) a ilociowym podejciem, wzorowanym na biologii dowiadUltrastruktura kolagenu,
czalnej. Doprowadzio to do osabienia zainteresowania ewolucyjnymi prze- z ktrego graptolity sprzed
prawie p miliarda lat
mianami anatomii i rnicowania organizmw. Przedmiotem krytyki staa si
budoway szkielet kolonii
w szczeglnoci warto czasu geologicznego w rozwaaniach ewolucyjnych.
(z publikacji A. Urbanka
Nieoczekiwanie dla samych paleontologw, rozkwit filogenetyki molekularnej i K. M. Towe z 1974 roku)
i ewolucyjnej biologii rozwoju wyeksponowa znaczenie zapisu kopalnego dla caej biologii.
Nr 1 marzec 2003, EWOLUCJA
Krasiejw u zarania
ery dinozaurw
WYSTAWA W MUZEUM EWOLUCJI W WARSZAWIE
Jerzy DZIK
Widok ciany wyrobiska

kopalni w Krasiejowie
przygotowanej do prac
wykopaliskowych
w 2000 roku
Pierwsze znalezisko
w Krasiejowie wydobyta w 1993 roku
czaszka fitozaura
Paleorhinus arenaceus
idziany oczyma paleontologa

kraj nasz to prawdziwie piasek
i sosny. Z rzadka jedynie spod
nadkadu przyniesionego przez ldold
skandynawski piasku i gliny wyaniaj si
starsze warstwy skalne dokumentujc pradawne dzieje polskiej przyrody. Nie rwna
si nam obfitoci skamielin z ociennymi
krajami. A przecie nawet z tych nielicznych lokalizacji kopalnego zapisu historii
naszego rodowiska udao si paleontologom wydoby informacje o znaczeniu wykraczajcym poza rodkow Europ. Mona by zdziaa jeszcze wicej, gdyby udao
si wykrzesa
do entuzjazmu
badaczy, zyska
zrozumienie spoeczne i wsparcie
instytucjonalne.
Rzadko jednak
zdarza si tak
szczliwy
ukad okolicznoci. Jest przecie moliwy. Wystaw
w Muzeum Ewolucji urzdzilimy, by przypadek taki udokumentowa. Wykopaliska
w Krasiejowie powiody si dziki wytonej bezintersownej pracy dziesitkw entuzjastw palontologii, zainteresowaniu okazanemu przez dziennikarzy i wsparciu hojnego dobroczycy.
Pocztkiem tej serii zdarze by szczliwy przypadek rutynowa wizyta w jednym z licznych odsoni opolskiego
triasu 21 czerwca 1993 roku, zakoczona
EWOLUCJA, Nr 1 marzec 2003
niespodziewanym wydobyciem czaszki gada ze ciany wyrobiska. Po kilku latach prac

wykopaliskowymi z udziaem kilkorga studentw, na miar wczesnych moliwoci
finansowych Instytutu Paleobiologii PAN,
przyszed czas naukowego opracowania
materiaw. Skamieniae czaszki z Krasiejowa znciy modych adeptw paleontologii i w tych trudnych dla polskiej nauki
czasach mona byo pomyle o stworzeniu sprawnego zespou badawczego zdolnego do przeprowadzenie bardziej systematycznych wykopalisk. Zacht do nich byy
pierwsze publikacje, raport z wykopalisk
w Przegldzie Geologicznym autorstwa
uczestniczcych w nim badaczy, notatka
w amerykaskim Journal of Vertebrate Paleontology a w szczeglnoci popularne artykuy prasowe. Istotny dla dalszego biegu
spraw by odzew ze strony dyrektora cementowni Grade, do ktrej naley kopalnia w Krasiejowie, Ernesta Jelito
i prezesa spki Grade Cement, Andrzeja Balcerka. Dziki wsparciu tej firmy, nalecej do midzynarodowej grupy
Heidelberger Cement, moliwe stao si
przeprowadzenie trzyletnich ratunkowych wykopalisk. Teren eksploatacji objty zosta ochron konserwatorsk, a po
zakoczeniu wykopalisk Instytutu Paleobiologii PAN sta si miejscem organizacji muzeum, w ktrym bdzie mona
obejrze na miejscu zoe koci i wzi
udzia w stale prowadzonych pracach badawczych. Dziki latom pracy, ktra
wspara szczliwy traf losu, doj te
wreszcie mogo do przedstawienia ekspozycji muzealnej.
Najwiksz
atrakcj
wystawy
w Muzeum Ewolucji s modele krasiejowskich zwierzt w przyyciowej postaci,
wykonane przez Mart Szubert. Rekonstrukcje wodnych gadw i pazw sfinansowane zostay przez domy handlowe
Reduta przy okazji ich otwarcia, rodki na
przedstawienie zwierzt ldowych, otaczajcej je rolinnoci i ekspozycj znalezisk
uzyskalimy z Wojewdzkiego Funduszu
Ochrony rodowiska w Warszawie.
KRASIEJW U ZARANIA ERY DINOZAURW
Wiek znalezisk
Gwnym zoem skamieniaych koci
w Krasiejowie jest warstwa muowca wyrniajca si z reszty odsonitego tam
profilu skalnego sta miszoci okoo
jednego metra i poziomym (a nie ukonym)
warstwowaniem. Dowodzi to, e odoona
zostaa nie przez wody pynce, jak warstwy zalegajce niej i wyej, lecz z powoli
opadajcej zawiesiny. Obfito szcztkw
sodkowodnych zielonych glonw ramienic i maw pokrewnych dzisiejszym skjkom dowodzi, e to osad jeziorny.
W tym skamieniaym osadzie znajduje si
nie tylko szcztki organizmw yjcych
niegdy na dnie lub w toni wodnej jeziora,
ale i szcztki napawione z ldu przez rzek.
Skamieliny niemal wycznie ldowych
zwierzt zapeniaj natomiast soczewk skaln zlokalizowan okoo
7 m powyej warstwy jeziornej,
w obrbie ska pochodzenia deltowego, o czym wiadczy przede wszystkim ich ukone warstwowanie. Wpywajc
do pnotriasowego jeziora rodkowej Europy rzeka niosa z poudnia wapienne
okruchy, prawdopodobnie ze wieo odsonitych osadw morskich rodkowego triasu. To kluczowy aspekt procesu prowadzcego do powstania krasiejowskiego zoa
kostnego. Zneutralizowane zostay w ten
sposb kwasy humusowe, powstajce
w wyniku bakteryjnego rozkadu substancji
organicznej. W zwykym bocie jeziornym
koci z zasady ulegaj przez to rozpuszczeniu. Tak wic tylko dziki chemicznemu
aspektowi wd tej pradawnej rzeki moemy
powzi wyobraenie o tym, jak bogate byo ycie w triasowym jeziorze. Niestety,
szczcie nie jest pene. Alkaliczny odczyn
krasiejowskiego iu zniszczy organiczne tkanki rolinne, szkielety
chitynowe czy biakowe. Nie zachoway si nawet ziarna pyku, co
utrudnia powizanie tych warstw
z warstwami w innych rejonach Europy, czy te odtworzenie zbiorowisk rolinnych wok jeziora.
W obu kopalnych zespoach
w Krasiejowie s w zasadzie te same gatunki czworonogw, rni
si one jednak dogbnie proporcjami liczebnoci osobnikw. W grnym zou dominuj krgowce ldowe (aetozaury, pradinozaury, rauizuchy i kapitozaury), za udzia
form cile wodnych (metopozaurw

i fitozaurw) jest podrzdny. Nie ma powodw geologicznej natury, by sdzi, e warstwy te osadziy si w istotnym odstpie
czasu geologicznego. To tylko epizody meandrowania kanaw jednej delty. Niewielkie nagromadzenie koci rauizucha i pradinozaura znalezione zostao midzy tymi
poziomami, a szcztki fitozaura okoo 8 m poniej warstwy jeziornej, najwidoczniej wic zwierzta te yy cay czas
w trakcie formowania si formacji skalnej
odsonitej w Krasiejowie.
Nieatwo osign naleyt precyzj
w geologicznym datowaniu z kostnych
powstajcych na ldach. Do dzi przedmiotem sporw jest dokadny wiek wystawionych w Muzeum ewolucji dinozaurw
z pustyni Gobi, wydobytych niegdy przez
ekspedycje Zofii Kielan-Jaworowskiej z Instytutu Paleobiologii (wwczas Zakadu Paleozoologii) PAN. Nie lepiej jest z okreleniem
czasu, w ktrym yy zwierzta krasiejowskie.
Pocztki eksploatacji
w obydwu poziomach
kociononych w 2000
roku
Diagram
przedstawiajcy
wzajemny stosunek
midzy warstwami
kociononymi
w pnocno-wschodnim
naroniku wyrobiska
w Krasiejowie.
Wykopaliska
w Krasiejowie w 2001
roku w trakcie
przygotowania miejsca
przyszej ekspozycji
muzealnej.
Maksymalny zasig
pnotriasowego jeziora
rodkowej Europy
i ukad kontynentw
w tym czasie
z zaznaczonym
pooeniem
najwaniejszych
stanowisk kopalnych
o wieku geologicznym
zblionym do
krasiejowskiego
Wiek geologiczny warstw skalnych mona

ustali drog porwnania wystpujcych
w nich skamieniaoci (a cilej stopnia
ewolucyjnego zaawansowania organizmw,
ktre reprezentuj) z wczeniej ustalonym
standardem nastpstwa form, albo metodami radiometrycznymi, czyli przez okrelenie zaawansowania rozpadu izotopw radioaktywnych
uwizionych
w skale. Metody radiometryczne w zasadzie
mona stosowa jedynie do przewarstwie
ska wulkanicznych (lawy, lub tufu), ktrych w triasie rodkowej Europy nie ma.
Skazani wic jestemy na metody paleontologiczne, cho do sprecyzowania korelacji
bywaj te uyteczne oznaki rozlegych
zmian rodowiska uwidaczniajce si
w samych skaach (stratygrafia sekwencji).
Ewolucja organizmw jest zjawiskiem
wyjtkowym i niepowtarzalnym. Okrelenie stopnia ewolucyjnego zaawansowania
gatunku, ktrego szcztki kopalne wystpuj w rnych miejscach pozwala na pewno, z ktr epok ma si do czynienia.
Rzecz jasna, precyzja takiego datowania zaley od tempa przemian szeregu rozwojowego. Niestety, przebieg ewolucji
wikszoci triasowych zwierzt ldowych
jest sabo rozpoznany, a niewiele z tych
lepiej znanych ma dostatecznie rozlege
geograficznie rozprzestrzenienie, by pomoc

w korelacji. Szczliwie, w Krasiejowie
wystpuj wodne gady naczelne z rodziny
fitozaurw, ktre nadaj si do datowania
zawierajcych je ska, bo do dobrze poznana jest ich ewolucja a rozprzestrzenienie
jest bardzo rozlege.
Szybkim przemianom podlegao w tej
grupie gadw pooenie nozdrzy. Najstarsze
fitozaury miay je przed otworami przedoczodoowymi, u pniejszych znalazy si
za nimi. W Krasiejowie wystpuje najpierwotniejszy pod tym wzgldem (spord dotd poznanych) fitozaur Paleorhinus. Czas
wystpowania zwierzt tego rodzaju uyty
zosta w Ameryce Pn. do zdefiniowania
jednostki czasowej nazwanej biochronem
Paleorhinus. Jej pocztek to uformowanie
si Paleorhinus (a waciwie jego pojawienie si w zapisie kopalnym), za koniec
przypada na pojawieniu si bardziej zaawansowanego rodzaju Rutiodon. Niestety,
nie wiadomo gdzie, ani kiedy powsta Paleorhinus.
Mona jedynie domniemywa, e jego
ewolucyjne korzenie tkwi w argentyskiej
linii rozwojowej gadw naczelnych z rodziny Proterochampsidae, wykazujcych przesuwanie nozdrzy do tyu i zacztki rozwoju
wtrnego podniebienia cech typowych dla
fitozaurw. Pierwsi przedstawiciele tej linii
rozwojowej (Chanaresuchus) znani s z formacji Los Chaares (Ischichuca) w prowincji Rioja Argentyny, ale formacja ta powstaa ju wtedy, kiedy okolice Krasiejowa byy
wci pokryte wodami morskimi. Nie pozwala to wic na wskazanie najstarszego
wieku warstw z Krasiejowa z wystarczajc
precyzj. Z duym prawdopodobiestwem
mona jednak przyj, e nie s one modsze od wystpie Paleorhinus w innych czciach wiata, cho bez wtpienia ekspansja
tego fitozaura nie miaa zwizku z jego
ewolucj, lecz jedynie z rozprzestrzenieniem jego rodowiska ycia. To wnioskowanie w znacznej mierze odwouje si
wic do zdarze rodowiskowych
o prawdopodobnie globalnej naturze. Odwoywanie si do zmian rodowiska przy
datowaniu warstw skalnych jest z reguy
mniej wiarygodne od oparcia go o zmiany ewolucyjne, ale zwykle pozwala na
wiksz precyzj.
Fragment czaszki Paleorhinus zosta
znaleziony w osadach morskich alpejskiego
triasu, w warstwach z Opponitz w Austrii.
Warstwy te wyznaczaj podniesienie
poziomu wd oceanicznych po epizodzie

ich niskiego stanu, kiedy formoway si tam
piaskowce z Lunz. Podobna sytuacja jest w
Krasiejowie i Wirtembergii, gdzie na piaskowcu trzcinowym (Schilfsandstein) zalegaj osady ilaste, co wskazuje na podniesienie podstawy erozji i ekspansj rodowiska jeziornego od pnocy na poudnie.
Zwykle drobiny iu osadzaj si dalej od
brzegu ni ziarna piasku. Mona domniemywa, e maksimum tego procesu podnoszenia poziomu wd oceanicznych
w Krasiejowie odpowiada warstwom
z Lehrberg w Niemczech, w ktrych zdarzaj si nawet morskie limaki. W obu
tych formacjach skalnych wystpuje ten
sam gatunek wodnego paza Metoposaurus diagnosticus. Gatunek Paleorhinus
z Krasiejowa jest prawdopodobnie identyczny ze znalezionym w Schilfsandstein
okolic Stuttgartu P. arenaceus, ktry rwnie wspwystpowa z M. diagnosticus.
Zarwno ich pojawienie si, jak i zanik
ograniczone byy bez wtpienia nastaniem szczeglnego rodowiska rozlegego jeziora. W Niemczech szcztki ostatnich metopozaurw zdarzaj si jeszcze
w znajdujcych si tu powyej warstw
z Lehrberg marglach krzemionkowych.
Warstwy z Krasiejowa powstay zatem w jednostce czasu geologicznego
nazywanej karnikiem, kiedy formoway
si te warstwy z Opponitz i Lehrberg.
W zawierajcej najstarsze dinozaury
argentyskiej formacji Ischigualasto jest
pokad pyu wulkanicznego, ktry ma
wiek radiometryczny 223 5 miliony lat,
co w morskim standardzie podziau dziejw Ziemi odpowiada rodkowemu karnikowi. Zdaniem znawcw pnocnoamerykaskich fitozaurw (co prawda bardzo
sabo uzasadnionym), formacja Ischigualasto jest modsza od warstw zawierajcych Paleorhinus. Zwierzta krasiejowskie yy wic przed prawie 225 milionami lat. To umiejscawia je tu przed wielk ekspansj gadw naczelnych, zatem
u zarania ery panowania dinozaurw.
Gwnym walorem krasiejowskiego
stanowiska paleontologicznego jest to, e
pozostaje jedynym w Polsce cmentarzyskiem zwierzt ldowych z epoki dinozaurw, a waciwie z czasw bezporednio j poprzedzajcych. Jest take najbogatszym w szkielety obszarem wykopaliskowym tego typu dostpnym obecnie do
bada w Europie.
wiat ywy jeziora

Nie ma powodu, by sdzi,
e topografia rodkowej Europy w spokojnej tektonicznie
epoce pnego triasu (kajpru)
bya radykalnie odmienna od
epok poprzedzajcych i nastpujcych po niej, kiedy pokrywao j rozlege morze. Tak
wic i jezioro, ktre rozszerzyo swj zasig na okolice
Krasiejowa
zajmowao
ogromny obszar po Pomorze na pnoc, Mazury
na wschodzie i Morze
Pnocne na przeciwlegym kracu. Najwidoczniej w wilgotnym
klimacie rodkowej
Europy wieku karnijskiego opady przewaay nad parowaniem i odprowadzanie nadmiaru wd do alpejskiego Oceany Tetydy
przez dzisiejsz Szwajcari
wkrtce doprowadzio do wysodzenia zbiornika. Jedynie w epizodzie najwyszego poziomu

wd, kiedy formoway si warstwy z Lehrberg
i zapewne te gwny pokad ko-
cionony Krasiejowa, poczenie z oceanem stao si na tyle szerokie, e doszo do wymieszania wd oceanicznych ze sodkimi w niemieckiej czci jeziora.
Jezioro kajprowe byo nie mniejsze od dzisiejszego Morza Kaspijskiego. Trwao te dostatecznie dugo, by zapewni rozwj swoistych dla
tego rodowiska gatunkw (w przeciwiestwie
do dzisiejszego Batyku, ktry przez kilka tysicy lat istnienia nie zdy jeszcze da szansy
ewolucji). Cz z nich przenikna tu z podobnych rodowisk w innych regionach wiata za
porednictwem wd morskich (tak byo z fitozaurami, znanymi przecie z morskich rodowisk obszaru alpejskiego), lub ldem i rzekami
(pazy). Jestemy dopiero na pocztku drogi do
odtworzenia skadu wiata ywego tego jeziora,
a Krasiejw z pewnoci stanie si jednym
z gwnych rde wiedzy o nim, opartej dotd
gwnie o klasyczne znaleziska z Wirtembergii
i Frankonii.
Rekonstrukcja czaszki
fitozaura Paleorhinus
arenaceus
i jej fotografie
Szkielet Paleorhinus
arenaceus
(rekonstrukcja
Mariusza Lubki)
Szczyt piramidy pokarmowej w toni

wodnej jeziora zajmoway gady i pazy reprezentujc skrajnie odmienne style ycia
i zdobywania pokarmu.
Szkielet Metoposaurus
diagnosticus
krasiejowensis
(rekonstrukcja
Tomasza
Suleja)
Gady. Fitozaury przypominay wydueniem opatrzonego ostrymi zbami pyska

dzisiejsze krokodyle gawiale. Mona by
wic zasadnie uzna je za ich odpowiedniki
ekologiczne, czyli pwodne zwierzta ryboerne. S jednak cechy anatomii fitozaurw dowodzce znacznie cilejszego
zwizku z wod od gawiali. To stosunkowo
sabe skostnienie szww w miednicy i cienko jej koci, a przede wszystkim przesunicie nozdrzy na czoo (jak u wielorybw). Uatwia to musiao zaczerpnicie powietrza bez
koniecznoci unoszenia caego pyska nad powierzchni wody. By powietrze mogo by
zassane do krtani, powsta musia osobny
kana dla jego przepywu, a wic wtrne
podniebienia takie jakie maj dzisiejsze krokodyle i ssaki, ale nie pierwotne gady. U fitozaurw (inaczej
ni u krokodyli) podniebienie wtrne
byo nieskostniae i dowodem jego
istnienia s tylko wypukoci na powierzchni koci podniebiennych.
Paleorhinus z Krasiejowa naley
najprawdopodobniej do gatunku P.
arenaceus znanego dotd jedynie
z fragmentu uchwy z piaskowca trzcinowego (Schilfsandstein) okolic Stuttgartu. Dajce si w tym fragmencie rozpozna cechy s nieodrnialne od waciwych
uchwom krasiejowskim. Dziki nowym znaleziskom poznalimy budow caego jego
szkieletu. Najwikszy z osobnikw znalezionych w Krasiejowie mia czaszk szerok na
25 cm, co wskazuje na cakowit dugo ciaa okoo 3,5 m.
Dugie
wyrostki ociste nasadowych krgw ogona

wskazuj na jego rozszerzenie i przystosowanie do pywania. Pne fitozaury zyskay
niewielk petw ogonow na kocu ogona.
Wzdu krgosupa grzbiet Paleorhinus
osonity by dwoma szeregami kostnych
tarczek, za szecioktne tarczki okryway
koczyny z przodu. Reszta powierzchni ciaa pokryta bya luno rozmieszczonymi
drobnymi kostnymi gwiazdkami.
Paleorhinus mia bardzo rozlege rozprzestrzenienie, ale wszystkie jego stanowiska kopalne mieszcz si w strefie tropikalnej pnego triasu. Nie jest znany przodek
fitozaurw. Nazwa fitozaury, czyli rolinne jaszczury jest skutkiem nieporozumienia. Kiedy pierwsza skamieniao
szczki fitozaura znaleziona zostaa w 1826
roku w piaskowcu triasowym w okolicach Tybingi, jego znalazc zaskoczya cylindryczna forma i tpe zakoczenie struktur, ktre
uzna za zby. Zby o takiej formie cechowa musiayby zwierz rolinoerne, nazwa wic tego triasowego gada Phytosaurus. W rzeczywistoci skamieniao ta to
jedynie prnia w skale pozostaa po rozpuszczonej koci, a rzekome zby to odlewy
wntrza zbodow. Zby fitozaurw, do
ktrych niefortunna nazwa przylgna ju
na stae, wyrastay bowiem kolejno jeden
nad drugim w gbokich zbodoach, tak jak
u pozostaych gadw naczelnych.
Z anatomii sdzc, ycie Paleorhinus
arenaceus zwizane byo z toni wodn,
gdzie polowa na ryby chwytajc je dugimi
szczkami. Ich wsko umoliwiaa nage
zamknicie pyska bez wywoywania prdw wody na boki, ktre porywayby za sob ciaa drobnych ryb. By moe chwyta je
ostrymi zbami niemal na olep wpadajc
do wntrza awic.
Znacznie mniejsza od fitozaurw prajaszczurka Tanystropheus, ktrej istnienie
w Krasiejowie udokumentowane jest jedynie pojedynczym krgiem szyjnym, polowaa zapewne na ryby blisko powierzchni
przybrzenych wd. Wychwytywaa je posugujc si niepomiernie wyduon, abdzi szyj. Cakiem odmienny sposb polowania musia by natomiast waciwy szerokopyskim metopozaurom z Krasiejowa.
Pazy. Wrd szcztkw krgowcw
w Krasiejowie dominuj czaszki i koci paza tarczogowego z gatunku Metoposaurus
diagnosticus. Pozyskalimy kompletny zestaw koci z setek osobnikw, ktre pozwoliy na rekonstrukcj szkieletu. Populacja
krasiejowska rni si nieznacznie, ale systematycznie, proporcjami koci od populacji typowej gatunku z piaskowca trzcinowego Feuerbacher Heide koo Stuttgartu, zostaa wic wydzielona w osobny podgatunek Metoposaurus diagnosticus krasiejowensis. Najwikszy z osobnikw znalezionych w Krasiejowie, o dugoci czaszki 47
cm, mia prawdopodobnie cakowit dugo ciaa ponad 2 m.
Rozprzestrzenienie geograficzne metopozaurw byo niezwykle rozlege, jak na
triasowe pazy. W wikszoci stanowisk kopalnych wspwystpuj z wczesnymi fitozaurami. Najwyraniej wynika to z krtkotrwaej ekspansji odpowiedniego dla nich
rodowiska, zapewne w zwizku z globalnym podniesieniem poziomu morza. Nic
dziwnego, e podobnie jak w przypadku fitozaurw, ewolucyjne pochodzenie metopozaurw pozostaje nieznane. By moe ich
przodkiem jest nienazwany dotd gatunek
maego paza Almasaurus z warstw skalnych Lettenkohle w Niemczech ktry wykazuje zacztki przesunicia oczodow do
przodu czaszki.
Pooenie oczodow blisko przodu
i bokw czaszki jest specyficzn cech metopozaurw, podczas gdy u wikszoci pazw tarczogowych s one blisko siebie
w tyle czaszki. Dobrze widoczne s kanay
linii bocznej specyficznego dla wodnych
krgowcw organu zmysowego rozpoznajcego drgania wody. To dowd dominacji
rodowiska wodnego w yciu metopozaurw. Pywajc w wodzie i rzadko, jeli
w ogle, wypezajc na ld pazy te nie obciay koczyn i dlatego koci pasa biodrowego byy w znacznym stopniu chrzstne.
rdrcze i rdstopie pozostaway chrzstne przez cae ycie zwierzcia.
Kontrastuj z tym cakowite skostnienie
trzonw krgw oraz due i masywne pyty
kostne obojczykw i midzyobojczyka na
piersi zwierzcia. By moe byy to
obciniki pomagajce utrzyma si przy

dnie zwierzciu majcemu przecie puca
wypenione powietrzem. Mona wic przypuszcza, e to paskie zwierz polowao
z zasadzki na przepywajce ryby lec przy
dnie. Pooenie oczu w przedzie gowy byo przystosowaniem do takiego stylu polo-
wania w mtnej jeziornej wodzie. Wypatrzywszy ryb, zwierz rozdziawiao pysk

i gwatownie przesuwao aparat gnykowy
do tyu, opuszczajc jzyk i szerok paszcz
zasysao ofiar. Analogiem ekologicznym
s dzisiejsze tropikalne aby Pipa. Pokarmem metopozaurw byy przydenne ryby,
ktrych szcztki znalezione zostay w Krasiejowie.
Czaszka i nagromadzenie
koci Metoposaurus
diagnosticus z dolnego
poziomu kociononego
Krasiejowa
Ryby. W toni wodnej pnotriasowego jeziora pyway pierwotne ewolucyjnie ryby

ganoidowe. Ich uski pokrywaa gruba warstwa lnicej emalii (ganoiny). Do dzi dotrwao jedynie kilka reliktowych gatunkw
ryb ganoidowych. W Krasiejowie ich
szcztki s liczne, rzadko jednak znajduje
si kompletne szkielety, ktre atwo rozpaday si po mierci na pojedyncze uski
i kostki. Dziki
szkieletom trjwymiarowo
zachowanym
w wapiennych konkrecjach moliwe jest
jednak rozpoznanie charakterystycznych
cech czaszki. Ich ukad, podobnie jak
ksztat usek jest, nawet jak na pny trias,
do pierwotny. Due koci pokrywy skrzelowej sugeruj przynaleno do masowo
wystpujcego w triasie niemieckim
Ryba ganoidowa
z Krasiejowa (wstpna
rekonstrukcja)
Krasiejowski krab
z nienazwanego rodzaju
i gatunku pokrewnego
cyklidowi Halicyne
Skorupka licionoga
z grupy Conchostraca
gatunku Dictyopyge socialis. Niestety, gatunek ten nie zosta dotd szczegowo
opisany, co nie pozwala na pewno
identyfikacji. Szczegln
cech krasiejowskiej ryby
jest par rzdw zlanych
usek tu za gow.
Ju wtedy formoway
si gwne linie rozwojowe ryb bardziej nowoczesnych, cechujcych si cieniejcymi uskami. Skamieniae lune uski, do czsto znajdowane
w jeziornym muowcu Krasiejowa dowodz
istnienia co najmniej kilku gatunkw niezidentyfikowanych dotd rodzajowo ryb.
Mona mie nadziej, e przysze znaleziska dostarcz do tego dostatecznych informacji. Cz z tych usek niewtpliwie naleaa do ryb dwudysznych. Dowodem ich
wystpowania s tarczowate zby podniebienne i jzykowe rodzaju Ceratodus, prawdopodobnie ze znanego od dawna gatunku
Ceratodus silesiacus. To przedstawiciel linii
rozwojowej, ktrej reliktem jest ryba dwudyszna dzi yjca w rzekach Australii. Masywno tarcz zbowych tych ryb jest przystosowaniem do miadenia muszli i pancerzy sodkowodnych bezkrgowcw. W Krasiejowie pokarmu takiego byo bez liku.
Wapienne osonki
komrek jajowych
ramienic z triasu
Krasiejowa (zdjcie
z mikroskopu
elektronowego)
Miczaki. Najpospolitszymi skamieniaociami w Krasiejowie s kilkucentymetrowej dugoci muszle sodkowodnych maw, przodkw dzisiejszych skjek. Pozostay po nich jedynie odciski na powierzchni skay, bo byy z masy perowej, nietrwaej odmiany wglanu wapnia. Tylko wrd
wypukanych przez falowanie ziaren wapiennych i w osadach deltowych znajduje
si czasem muszle przemienione w trway
kalcyt, prawdopodobnie w wyniku dugotrwaego wystawienia na dziaanie wody
jeszcze przed przykryciem muem. Dziki temu i nielicznym prniom w wapiennych konkrecjach (ordkom) wiadomo, e zby zawiasu tych maw
byy bardzo podobne do dzisiejszych
skjek. Rniy si jednak od skjek
jurajskich czy kredowych, jak rwnie
wikszoci skjek dzisiejszych, bardzo
delikatn ornamentacj skorupek modocianych bez wysokich ukonych eber. Ewolucyjne znaczenie tej rnicy oczekuje wyjanienia;
nie wykluczone, e to potomkowie form permskich bez zwizku z faun pniejsz.
Podobnie, jako ordki, zachowane s

nieliczne limaki prawdopodobnie pokrewne ywordkom. Ksztat ich muszelek jest
bardzo mao charakterystyczny, nie sposb
wic wiarygodnie wskaza ich pokrewiestwa. Z pewnoci wiat bezkrgowcw by
bogaty, wikszo z nich nie miaa jednak
szans na uformowanie skamieniaoci
w osadzie takim jak w Krasiejowie.
Nie tylko miczaki byy podstaw diety
krasiejowskich zwierzt o tarczowatych,
lub guzikowatych zbach. W jeziorze kajprowym yy te odpowiedniki dzisiejszych
krabw.
Triasowe kraby. W dolnej czci jeziornej warstwy kociononej w Krasiejowie
wystpuj pancerze skorupiakw rednicy
do szeciu centymetrw, udzco przypominajce dzisiejsze kraby. Kraby o paskich
owalnych pancerzach uformoway si jednak dopiero w okresie kredowym, a wrcz
samo wyodrbnienie si ich linii rozwojowej z rakw miao miejsce dopiero we
wczesnej jurze. Skorupiak z Krasiejowa to
nienazwany dotd gatunek rodzaju Halicyne z wymarego w triasie paleozoicznego
rzdu Cyclida jeden z wielu przykadw
cigoci midzy faunami permu i triasu,
przy fundamentalnej ich odmiennoci od
faun jury. Wbrew podobiestwu do krabw
jest raczej krewniakiem dzisiejszych mikroskopijnych oczlikw (rzd Copepoda). Kraby s tylko ekologicznymi odpowiednikami
i nastpcami cyklidw. Niespodziank jest
znalezienie cyklidw w rodowisku sodkowodnego jeziora; wczeniej znane byy
gwnie z osadw morskich.
Zapewne zwierzta te odywiay si innymi bezkrgowcami i rozkadajcymi
si szcztkami zwierzcymi i rolinnymi.
Drobne skorupiaki. W jeziornym ile krasiejowskim czste s pcentymetrowe skorupki licionogw z grupy Conchostraca.
Skorupiaki te dzi yj gwnie w okresowych rozlewiskach i kauach. Nie wykluczone, e do jeziora zostay napawione
podczas powodzi. Wiele z nich ma poczone skorupki, co dowodzi, ze transport nie
by odlegy, a moe wrcz yy na jeziornych pyciznach.
Mikroskopijne, milimetrowej dugoci
s wapienne skorupki najpospolitszych skamieniaych skorupiakw w Krasiejowie
sodkowodnych maoraczkw. Maoraczki liniej okresowo zrzucajc cae skorupki,
skorupka licionogw doklejana jest za po

kadym linieniu do poprzednich, co uwidocznia si jako koncentryczne linie na powierzchni. Delikatna ornamentacja na powierzchni kadej z linek konchostrakw jest
podstaw rozrniania gatunkw tych skorupiakw.
Wykaz zwierzt bezkrgowych jeziora
kajprowego jest wci daleki od kompletnoci i przysze znaleziska go bez wtpienia
rozszerz. Ze wzgldu na charakter osadu,
Krasiejw dostarczy natomiast mao informacji o organizmach rolinnych. Ich tkanki
ulegy przecie rozpuszczeniu w alkalicznym wapiennym rodowisku wewntrz skay. Pozostay jedynie szcztki wapienne.
Glony plechowe. Zwapniae cianki maj
osonki zapodnionych komrek jajowych
ramienic sodkowodnych zielonych glonw. Kada taka osonka skada si
z piciu komrek rubowo owinitych wok zapodnionego jaja i dziki temu atwo
j odrni nawet goym okiem od innych
ziaren wapiennych. To najpospolitsze mikroskamieniaoci w Krasiejowie. Ramienice rosn i dzi w gliniankach Krasiejowa.
Wystarczy przepuka nieco bota z ich dna,
by znale liczne lgnie, bardzo podobne do
triasowych.
Rola ramienic jako rda pokarmu dla
zwierzt nie bya zapewne wielka. Wicej
poywnej materii organicznej dopywao
z ldu. Okruchy rolinne i szcztki zwierzt
naziemnych s w jeziornych osadach Krasiejowa bardzo pospolite. Gwnym rdem wiedzy o duych zwierztach ldowych pnego triasu s jednak znaleziska
w obrbie osadw deltowych.
wiat ywy ldu Sudetw

Nie potrzeba nadmiernie wysila wyobrani, by powzi wyobraenie o ksztacie rodowiska ldowego w epoce, kiedy
kajprowe jezioro ogarno rejon Krasiejowa. Jest ju dostatecznie duo danych,
by mona byo pokusi si o zarys obrazu. Przedstawia go diorama w Muzeum
Ewolucji.
Brzeg jeziora przesun si wwczas daleko na poudnie od Krasiejowa i nie pozosta po nim lad w zapisie kopalnym, osady
brzene (litoralne) zniszczya bowiem pniejsza erozja. O rolinnoci porastajcej
wybrzee i zwierztach w niej buszujcych
wiadectwo daj jednak szcztki rolin
i trupy zwierzce napawione do delty podczas powodzi. Daj obraz niepeny i zdeformowany, ale uzupeni i pogbi go mona
posikujc si danymi z innych obszarw
wiata.
Wody naniosy do krasiejowskiego jeziora masy rolinnego detrytusu. Szczeglnie w miejscach, gdzie ilasty osad zosta
przemyty przez falowanie, w pokadzie jeziornym znajduje si
wielkie nagromadzenia pni drzewnych
i uamkw gazek.
Nie powiody si prby wydobycia zarodnikw i pykw ze
skay.
Miejscami
zgniecione
pnie
drzewne zachoway
jednak pierwotne ligninowe cianki komrek i w pytkach cienkich wida pod mikroskopem ich wewntrzn budow.
Triasowe szuwary. Niesprzyjajce paleobotanikom warunki w osadzie jeziornym
zaszkodziy wiedzy o rolinnoci wodnej
i przybrzenej. Roliny tych rodowisk maj z natury delikatne listowie i pdy, niewielkie s wic szanse na zachowanie ich
szcztkw w stanie kopalnym. Na
podstawie rwnowiekowych znalezisk w niemieckiej czci tego
samego zbiornika mona domniemywa, e brzegi rzek
porastay zarola duych
skrzypw Neocalamites merianii. Wrd rolinnych odciskw z Krasiejowa s takie, w ktrych rwnolegy
ukad zastpionych przez
zwizki elazowe wizek
naczyniowych i rozdzielenie na czony wskazuj na przynaleno do
skrzypw. By moe
do tej roliny naleaa
cz z masy wskich
uamkw pokrywajcych niekiedy swoist
mat warstwy muu.
W rodowisku takim zapewne buszowa
nowy krasiejowski gatunek paza tarczogowego (kapitozaura) z rodzaju Cyclotosaurus. To drapienik o najwikszym bie spord wszystkich zwierzt z Krasiejowa.
Ulistniona gazka
i uski szyszki
nienazwanego gatunku
drzewa iglastego
z Krasiejowa
Czaszka nienazwanego
gatunku kapitozaura
Cyclotosaurus
z Krasiejowa
(rekonstrukcja
Tomasza Suleja)
10
Szkielet nienazwanego
gatunku kapitozaura
Cyclotosaurus
z Krasiejowa
(rekonstrukcja
Tomasza Suleja)
Kociec kapitozaura rni si od metopozaurowego czciow mineralizacj trzonw krgw, po ktrych w stanie kopalnym
pozostay jedynie klinowate w profilu, pokrge elementy. W miejsce wycicia usznego w czaszce s otoczone koci owalne otwory, za ycia podtrzymujce bon bbenkow.
Pod wzgldem szczegw rozmieszczenia
koci i pochylenia tyu czaszki krasiejowski
paz by poredni pomidzy wczeniejszymi
znaleziskami z piaskowca trzcinowego (Schilfsandstein) Wirtembergii i znacznie wyej lecego Stubensandstein. Trybem ycia kapitozaury podobne byy najprawdopodobniej do
dzisiejszych aligatorw jak one zamieszkiway brzegi zbiornikw wodnych. Czatoway
zapewne na zwierzta zbliajce si do wodopoju, czy erujce wrd zaroli przybrzenych skrzypw i widakw przodkw dzisiejszego poryblinu. O ldowym trybie ycia
wiadczy przede wszystkim szcztkowo kanaw linii bocznej na czaszce. Najwidoczniej
informacje z wody opywajcej ciao nie byy
im ju przydatne. Lekko wyniesione oczy
u szczytu czaszki zapewniay due pole widzenia. Koci pasa barkowego nie wykazuj szczeglnej masywnoci. Pod tymi
wzgldami kapitozaury byy wic bardzo
odmienne od metopozaurw.
Niewiele potrafimy na razie powiedzie o ich rodowisku. Piaszczyste achy zamienione w pokady piaskowca trzcinowego porastay cylindryczne skrzypy
Equisetites
arenaceus
o
bezlistnych
pdach
wiermetrowej niekiedy
rednicy. Odciski jego odyg,
powierzchownie przypominajce
trzcin, day wanie nazw tej formacji skalnej, w rejonie Krasiejowa
udokumentowanej wierceniami na
gbokoci okoo 80 m. W glinie krasiejowskiej szcztkw Equisetites nie
znajduje si, ale nie wykluczone, e porasta rejony nieco
bardziej odlege od brzegu.
Podobnie jak niektre dzisiejsze skrzypy wytwarza podziemne bulwy.
By moe byy one poywieniem pospolitych w Krasiejowie aetozaurw.
Triasowy las sudecki. Szcztki rolinne

skamieniae w jeziornym osadzie dostarczone zostay przez triasow rzek z rnych obszarw jej zlewiska i dokadnie wymieszane. Co gorsza, szanse zachowania w stanie
kopalnym zale nie tyle od liczebnoci rolin, czy nawet obfitoci ich napawionych
lici i gazek, lecz przede wszystkim od
odpornoci na rozkad. Nic wic dziwnego,
e najliczniejszymi szcztkami rolin ldowych w Krasiejowie s fragmenty gazek
z limi, uski szyszek i nasiona pierwotnych rolin iglastych. Roliny te dostosoway si do ycia w ubogich w wod rejonach
wzmacniajc tkanki osaniajce.
By wic las iglasty gdzie u podna
wieo wyniesionych Sudetw, u rde
strumieni zbierajcych wody, ktre docieray pod Krasiejowem do kajprowego jeziora.
Sporo wiemy o rosncych w nim drzewach,
ale nie ma wci dla nich nazwy. Najwicej
o naturze tych rolin mwi uski ich szyszek nasiennych. uski te s w tak wczesnym, triasowym stadium ewolucji, e rozpoznawalne s jeszcze poszczeglne
listki spaszczonych krtkopdw, z ktrych
powstay (u wczesnopermskiego rodzaju
Walchia nasiona znajdoway si wrcz na
kocu spiralnie ulistnionych krtkopdw).
uski z Krasiejowa ukazuj pi pasko rozmieszczonych ponych listkw porodku
a na kadym z powikszonych listkw
bocznych znajdowao si spore owalne nasiono. Mnstwo takich nasion znalezione
zostao w Krasiejowie. Ulistnieniem z krtkich sztywnych igie krasiejowskie drzewo
iglaste przypominao niektre dzisiejsze
araukarie. Ksztaty i ukad lici wykazuj
du rnorodno, ktra chyba wynika ze
zmiennoci w obrbie poszczeglnych
drzew i stadiw wzrostowych.
Nie sposb stwierdzi, czy inne drzewa
udokumentowane w Krasiejowie kopalnymi
szcztkami rosy w tym samym iglastym lesie, czy raczej porastay brzegi rzeczne.
Najwicej o pokrewiestwach ewolucyjnych mwi organy rozmnaania, takie jak
eska szyszka Pachylepis quinquies
z gsto upakowanymi uskami, kada z picioma nasionami. Nie wiadomo, jakie licie
miaa Pachylepis. Czste s w Krasiejowie
dugie tamowate licie bez gwnego nerwu
ale ich przynaleno gatunkowa oczekuje
jeszcze wyjanienia. Bez wtpienia w zbiorowiskach
rolinnych polskiego
triasu udzia miay te sagowce z pierzastymi limi typu Pterophyllum, w Krasiejowie

udokumentowane jedynie malekim ich
uamkiem.
Drobne zwierzta. W pnym triasie wiat
bezkrgowcw ldowych by w p drogi
od swoich ewolucyjnych pocztkw do stanu nam wspczesnego. Dua bya ju rozmaito owadw, cho nie uformoway si
jeszcze ich nowoczesne grupy (bonkwki,
motyle), a muchwki rozpoczy dopiero
ekspansj. Niewielkie s szanse na znalezienie odciskw ich delikatnych skrzyde, wicej szczcia miay chrzszcza, ktrych
sztywne pokrywy zostay napawione do jeziora. To bardzo rzadkie znaleziska
w pnym triasie Europy.
Jedno z nich to cakiem nowy rodzaj

chrzszcza bez nazwy, bardzo odmienny od
chrzszczy mezozoicznych i sprawiajcy
wraenie reliktu paleozoicznego.
Owady i inne bezkrgowce, o ktrych
nie ma jeszcze danych byy podstaw wyywienia drobnych lenych pazw i gadw.
W triasie formoway si dopiero pierwsze
niezdarne aby (wrd nich Czatkobatrachus z wczesnego triasu Czatkowic koo
Krakowa) i salamandry. Przodkowie ssakw, skadajcy na ziemi skrzaste jaja,
mieli wci saby such i dopiero pod koniec triasu pojawiy si ich formy z budow
stawu uchwy i ucha rodkowego tak, jak
u ssakw dzisiejszych. Bya to ju epoka ich
upadku. Niedobitki pozostay w chodnych
stosunkowo rodowiskach, gdzie unikay
zapewne konkurencji znacznie od nich doskonalszych gadw. Nielicznym tylko udao
si, prawdopodobnie dziki nocnemu trybowi ycia i niewielkim rozmiarom, przetrwa
ptorasta miliona lat dominacji dinozaurw, by doczeka ich niespodziewanego
upadku. W czasach formowania cmentarzyska krasiejowskiego nie byo jeszcze ptakw, a pierwsze gady latajce (pterozaury)
przygotowyway si dopiero do swojej drogi w przestworza.
Istnienie drobnych gadw dokumentuje
w Krasiejowie, midzy innymi, ko zbowa jednej z najstarszych w wiecie hatterii.
To dzi reliktowe gady wystpujce na Nowej Zelandii, jedyne z gadw majce
11
funkcjonalne oko ciemieniowe od jaszczurek rnice si wtrnie usztywniona konstrukcj czaszki. Wiele jest w Krasiejowie
niezinterpretowanych dotd szcztkw
drobnych krgowcw, co rokuje nadzieje na
odkrycie bardziej kompletnych szkieletw.
Czaszka i szkielet
nienazwanego gatunku
aetozaura Stagonolepis
z Krasiejowa
(rekonstrukcja
Tomasza Suleja)
Aetozaury.
Do
pene
wyobraenie
o wiecie du-
ych czworonogw yjcych w pnym triasie

u podna Sudetw daj szcztki kostne z grnego poziomu kociononego Krasiejowa. Najpospolitsze z nich to aetozaury due rolinoerne gady naczelne (tekodonty) cechujce si pancerzem z szeregw prostoktnych pyt kostnych
wok ciaa. Bezzbny przd uchwy, prawdopodobnie pokryty rogowym dziobem, w poczeniu z rozszerzonym ryjkiem grnej szczki
sugeruje przystosowanie do rycia w ziemi. Pokarm musia by raczej mikki, bowiem zby
aetozaurw nie wykazuj wyranych ladw
cierania. By moe byy to mikkie
licie i kcza.
Kto wie, czy ich
przysmakiem nie byy bulwy Equisetites.
Z rolinoernoci wynika obfito ich skamieniaoci, bo produkcja biologiczna (a zatem
i dostawa koci do osadu) zaley bezporednio
od pozycji zwierzcia w piramidzie pokarmowej. Produktywno rolinoercw jest dziesiciokrotnie wiksza od drapienikw, tyle wicej jest wic ich skamieniaoci.
Szkielet pra-dinozaura
Silesaurus opolensis
odsonity na
powierzchni gipsowego
monolitu
12
Aetozaury yy wycznie w pnym

triasie i miay wwczas bardzo rozlege rozprzestrzenienie, rozleglejsze nawet od wodnego zespou Metoposaurus-Paleorhius,
bowiem znalezione zostay rwnie w Argentynie. Pochodze-
Szkielet Silesaurus
opolensis
zrekonstruowany dziki
znaleziskom szcztkw
kilku osobnikw
z poczonymi ze sob
kocmi
Koci szczkowa
i zbowa (z widocznym
dziobem) Silesaurus
opolensis
nie aetozaurw pozostaje nieznane. Wyrana przednia listwa i stosunkowo mao wydatna ornamentacja tarczek pancerza z Krasiejowa przypomina sytuacj u prawdopodobnie najstarszego aetozaura, Stagonolepis
robertsoni z piaskowca Lossiemouth ze
Szkocji. Czaszka gatunku z Krasiejowa jest
jednak bardziej ode masywna i z mniejsz
liczb zbw w uchwie, zasuguje wic na
wydzielenie w nowy gatunek. Dorosy gad
mia okoo 2,5 m dugoci, ale nie unosi
ciaa wysoko, nie mia wic szczeglnie imponujcego wygldu.
Pra-dinozaury. Aetozaury nie byy jedynymi rolinoernymi gadami na pnotriasowych rwninach poudniowej Polski. Biegay po nich stada nieduych pradinozaurw
ze znanego tylko z Krasiejowa rodzaju i gatunku Silesaurus opolensis. W grnym poziomie kociononym spoczo przeniesione przez wody cae stado
zwierzt tego gatunku.
Przynajmniej siedem
osobnikw udokumentowanych
zostao przez trzy
niekompletne
szkielety, kilku zestaww poczonych
koci,
wiele
koci
osobnych,
w sumie ponad czterysta okazw. Koci tylnej koczyny i krgi ogonowe znalazy si
te w warstwie tu powyej gwnego poziomu kociononego wraz ze szkieletem
rauizucha. Koci Silesaurus wspwystpuj te ze szcztkami wodnych zwierzt pokadu jeziornego. Wynika z tego, e gatunek
ten trwa na brzegach rodkowoeuropejskiego triasowego jeziora przez cay czas osadzania si formacji skalnej Krasiejowa.
Od pyska do koca ogona krasiejowski pra-dinozaur mierzy
ledwie 1,5 m. Stpa
na
kocowych czonach trzech palcw
pionowo ustawionych tylnych
ng; pozostae palce ulegy niemal penemu
uwstecznieniu. Zanik pity, ktra przy takim sposobie stpania nie stykaa si z ziemi, i usztywnienie rdstopia to cechy
swoiste dla linii rozwojowej dinozaurw
konsekwencja zginania stopy tylko w jednej
paszczynie. Specyficzne dla linii rozwojowej dinozaurw jest te zwenie miednicy,
przysuwajce stawy biodrowe do osi ciaa,
a w szczeglnoci wskie i dugie koci onowe i nie poczone ze sob koci kulszowe. Wska miednica pozwalaa na pionowe
ustawienie koczyn i stpanie niemal w jednej linii podczas dwunonego biegu. Cakiem dinozaurowa jest te aurowa konstrukcja krgw szyjnych i czaszki Silesaurus. Cho biega na tylnych nogach, w spoczynku Silesaurus wspiera si delikatnymi,
wyduonymi przednimi koczynmi. Ich
wyduenie jest przejawem ewolucyjnie
wtrnego powrotu do czworononoci. Sugeruje to, wraz z rolinoernoci i rozwojem
rogowego dzioba na uchwie (jeszcze bez
osobnego wewntrz skostnienia), zwizek
z pniejszymi dinozaurami ptasiomiednicznymi. Najbliszy wiekiem geologicznym i anatomi rolinoerny dinozaur Pisanosaurus, znany jest z ledwie paru uamkw
koci znalezionych w formacji Ischigualasto w Argentynie.
Pod koniec triasu dinozaury byy pospolitymi zwierztami rodkowej Europy.
W modszych o parnacie milionw lat od
krasiejowskiej gliny warstwach Knollenmergel w Niemczech wystpuj dinozaury
drapiene z grupy ceratozaurw (Liliensternus) z dug szyj, cech wspln drapienym dinozaurom pnego triasu i ich
rolinoernym wsptowarzyszom z grupy prozauropodw. Ledwie par milionw lat modsze od Silesaurus wielometrowe prozauropody (Plateosaurus) te
miay dug szyj i ogon, przy wyranej
czworononoci.
Rauizuchy. Postrachem aetozaurw i pradinozaurw krasiejowskich byy drapiene

tekodonty rauizuchy z nienazwanego gatunku rodzaju Teratosaurus. Due pikowane zby rauizuchw, bardziej masywne ni
zby fitozaurw, z rzadka znajdowane s
zarwno w dolnym, jak i grnym poziomie
kociononym Krasiejowa. Midzy nimi,
80 cm ponad stropem poziomu jeziornego,
znalezione zostaa zgnieciona czaszka
z czci krgosupa nalece do jednego
osobnika. Gatunek krasiejowski jest bliski
nieco modszemu Teratosaurus suevicus
z Wirtembergii, znanemu jedynie z pojedynczych koci szczkowej i biodrowej. Ma
te cechy wsplne z rwnie modszym Postosuchus kirkpatricki z Ameryki Pnocnej.
Szczegln cech czaszki teratozaura
i jego krewniakw jest elastyczno jej bocznych uzbionych czci, ktre tworzyy dwie
pyty, mogce odchyla si na boki, podwieszone pod mocny dach czaszki. Wzmocnienie
konstrukcji czaszki wyraa si w podzieleniu
duego dolnego otworu skroniowego podun belk na dwa mniejsze otwory. Ofiarami teratozaura byy aetozaury i przemiany w anatomii rodkowoeuropejskich rauizuchw byy
najwidoczniej przystosowaniem do polowania
na te opancerzone zwierzta. Boczna elastyczno czaszki umoliwiaa zbom automatyczne zelizgiwanie si z twardych tarczek
i wbijanie si w mikkie tkanki midzy nimi.
Zby umieszczone w sztywnej czaszce
musiayby si w takiej sytuacji wyamywa.
To nie koniec listy gatunkw duych gadw z Krasiejowa. Pozostaje do zaklasyfikowania zoologicznego krg szyjny gada naczelnego, o ciele zapewne parumetrowej dugoci,
z przyczepami eber szyjnych przy przedniej
krawdzi trzonu, co rni go od wszystkich innych miejscowych gadw. Mona oczekiwa,
e przysze wykopaliska dostarcz wicej materiau kostnego i zapewne pozwol na identyfikacj gatunku.
Wyrobisko kopalni gliny w Krasiejowie
koo Opola okazao si wic cakiem duym
oknem niespodziewanie otwartym na przeszo, ktre pozwala wejrze w jeden
z epizodw historii wiata krgowcw
w przeomowym momencie jego historii.
Istotnie uzupenia wiedz o zdarzeniach poprzedzajcych bezporednio ekspansj ewolucyjn dinozaurw w pnym triasie.
Zdarzenia te rozgryway si rwnie w jeziorzyskach i morskich zalewach naszego
kraju.
13
Literatura
Bilan, W. 1975. Profil retyku w Krasiejowie koo Opola. Zeszyty Akademii Grniczo-Hutniczej, Geologia
1 (3), 13-20.
Dzik, J., Sulej, T., Kaim, A. & Niedwiedzki, R. 2000.
Pnotriasowe cmentarzysko krgowcw ldowych
w Krasiejowie na lsku Opolskim. Przegld geologiczny 48, 226-235.
Dzik, J. 2001. A new Paleorhinus fauna in the early
Late Triassic of Poland. Journal of Vertebrate Paleontology 21, 625-627.
Dzik, J. 2003. A beaked herbivorous archosaur with dinosaur affinities from the early Late Triassic of Poland. Journal of Vertebrate Paleontology
(w druku).
Dzik, J. 2003. Dzieje ycia na Ziemi. Wprowadzenie do
Paleobiologii. Wydanie 3. 000 pp. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa.
Grodzicka-Szymanko, W. & Orowska-Zwoliska, T.
1972. Stratygrafia grnego triasu NE czci obrzeenia Grnolskiego Zagbia Wglowego. Kwartalnik Geologiczny 16, 216-232.
Kapciski, J. 1993. Litostratygrafia profili gbokich
otworw wiertniczych w regionie opolskim. Acta
Universitatis Wratislaviensis 8, 1-129.
Kotlicki, S. & A. Kubicz, A. 1974. Trias lska
Opolskiego. In J. Rutkowski (ed.) Przewodnik XLVI Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Opole 12-14 wrzenia 1974. 18-26 Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Orowska-Zwoliska, T. 1983. Palinostratygrafia epikontynentalnych
osadw
wyszego
triasu
w Polsce. Prace Instytutu Geologicznego 104, 1-88.
Roemer, F. 1870. Geologie von Oberschlesien. 587 pp.
Nischkowsky, Breslau.
Sulej, T. 2002. Species discrimination in the Late
Triassic labyrinthodont Metoposaurus. Acta Palaeontologica Polonica 47, 535-546
Czaszka Silesaurus
opolensis
zrekonstruowana na
podstawie osobno
znalezionych
pojedynczych koci
kilku osobnikw
Czaszka nienazwanego
gatunku rauizucha
Teratosaurus
z Krasiejowa
(rekonstrukcja
Tomasza Suleja)
14
Rodowd polskiej szkoly

paleontologii
Jerzy Dzik
auka jest jedna i nie poddaje si narodowym czy pastwowym rozgraniczeniom. Dotyczy to szczeglnie
wiedzy o historii ycia na Ziemi, dziejcej
si w przecie w zmiennych ukadach pradawnych kontynentw i klimatu. Wymaga
ona odwoa do zdarze z odlegych od siebie regionw wiata, co nieuchronnie nadaje globalne znaczenie rwnie lokalnemu
zapisowi kopalnemu, uytecznemu nie tylko dla badaczy wymarych organizmw,
lecz rwnie dla geologw i biologw. Nieatwo wic wydzieli polsk paleontologi
ze wiatowej nauki, jak i odgraniczy j od
pokrewnych dziedzin bada uprawianych
w Polsce. Zawia historia polityczna naszego kraju jest dodatkowym utrudnieniem.
Mimo wszystko, trudno jednak zaprzeczy
istnieniu pewnej tradycji w rozwoju nauki,
ktry nazwa mona polsk szko paleontologii.
Wyznacznikiem przynalenoci badaczy
do tego nurtu w historii nauki nie moe by
kryterium jzykowe czy narodowe. Wikszo publikacji polskich paleontologw
ukazaa si przecie w jzykach obcych.
Cakiem od rzeczy byoby przywizywa
wag do obywatelstwa uczonych. Oznaczaoby bowiem odcicie si od emigracji i wymazanie dorobku czasw zaborw. Nie da
si rwnie uczciwie zastosowa kryterium
etnicznego. C bowiem z tego, e Polskie
pochodzenie mia klasyk paleontologii ewolucyjnej (1842-1883) Wodzimierz Kowalewski? W zupenoci naley przecie do
nauki rosyjskiej. Prawie cay dorobek Gejzy
Bukowskiego (1858-1937), badacza amonitw jurajskich, asystenta wielkiego geologa
i paleontologa Melchiora Neumayra, zwizany by z kolei z Wiedniem. W bliszych
nam czasach karier naukow za granic
zrobi urodzony w Pabianicach, a wyksztacony we Wrocawiu Henryk B. Stenzel
(Sztencel; 1898-1980), autor tomu Treatise
on Invertebrate Paleontology powiconego ostrygom, ktry z polskimi paleontologami nie wsppracowa. Jeszcze mniejsze
mielibymy prawo do anektowania dorobku
paleontologw polskiego pochodzenia pracujcych w Ameryce, choby ich emocjo-
nalne zwizki z krajem byy intensywne, jak

J. Johna Sepkoskiego (Szczepkowskiego).
Z alem trzeba pomin dziaalno znakomitych naszych rodakw takich choby, jak
Jan Czerski (1845-1892), ktrym przyszo
pracowa na rzecz odlegych szk naukowych i krajw. Nie wypada natomiast pomin obcoplemiecw, ktrzy wpynli istotnie na rozwj bada w Polsce.
Jakkolwiek rozumianej polskiej paleontologii pocztek dali mieszkajcy w naszym
kraju Niemcy. Z pewn przesad mona
uzna, e problematyk paleontologiczn
do naszej kultury wprowadzia wydrukowana w Krakowie w 1580 roku (drugie wydanie w Rydze w 1600 roku) pierwsza w kraju publikacja odwoujca si w treci do kopalnych organizmw. Byo to w istocie
dzieo literackie, a nie przyrodnicze poemat De rana et lacerta succino Prussico
insitis carmen autorstwa Daniela Hermanna. Niedawne znalezisko zatopionej jaszczurki w bursztynie piknie jednak nawizuje do pieni Hermanna. To symboliczny
pocztek polskiej paleontologii, w ktrej
przez stulecia bursztyn i gdaszczanie wiedli prym. Ich i pobliskich torunian dzieem
byy pierwsze w granicach Rzeczypospolitej przedlinneuszowskie monografie paleontologiczne opublikowane w Toruniu
w 1699 i 1704 roku przez G. Wenda opisy
skamieniaoci z gazw narzutowych. Podobna bya tematyka dzie J. Th. Kleina
z Gdaska, opublikowanego w 1754 przez
gdaskie towarzystwo przyrodnicze a take
opatrzonej kolorowanymi miedziorytami
Oryctographia gedanensis z 1770 roku wydanej w Norymberdze. Burzliwe zdarzenia,
ktre potem nastpiy przerway cigo
rozwoju nauki w Polsce. Z prawdziwymi jej
narodzinami wypado poczeka do czasw
spokojniejszych.
Pocztki bada. Pierwsze prawdziwie naukowe opracowania paleontologiczne
w Polsce byy autorstwa zoologw wileskich. Zapocztkowa je Ludwig H. Bojanus (1776-1827) dzieem o turze De uro nostrate eiusque sceleto commentatio opublikowanym w 1827 roku w Nova Acta Le-
RODOWD POLSKIEJ PALEONTOLOGII
opoldina. Pochodzi z Alzacji, doktoryzowa si w Jenie, a w 1806 roku obj

profesur weterynarii Uniwersytetu Wileskiego. Jego nastpc w badaniach paleontologicznych by kurlandzki szlachcic Eduard K. Eichwald (1795-1876). Doktoryzowany z ichtiologii w 1817 roku w Wilnie,
pracowa potem na uniwersytecie w Dorpacie, a od 1827 roku wrci do Wilna jako
profesor zoologii. Wyda wwczas kilka
przyczynkw do wiedzy o ssakach dyluwialnych (1832, 1834, 1835). W 1838 roku
przenis si do Petersburga, by zasyn jako klasyk rosyjskiej paleontologii. Jednym
z niewielu pniejszych nawiza do polskich dowiadcze byo jego doniesienie
o miczakach mioceskich (1840). Centrum
bada paleontologicznych Wilno si jednak
nie stao.
Gdaska szkoa bada bursztynu kojarzy si przede wszystkim z dziaalnoci G.
K. Berendta, autora opisu owadw z bursztynu (1829) i, wraz z W. Kochem, bardziej
obszernego, klasycznego dziea z 1845 roku. Mona si spiera, czy gdascy badacze
nale do gwnego nurtu polskiej paleontologii. Kontynuacj ich bada na wiksz
skal jest jednak powojenna dziaalno warszawskiego Muzeum Ziemi.
Profesjonalna paleontologia powizana z geologi przysza do naszego kraju
z Akademii Grniczej we Freibergu. To
naturalna konsekwencja nie tylko geograficznej bliskoci Turyngii. Freiberg sta
si ju w redniowieczu kolebk europejskiej geologii dziki cywilizacyjnej dziaalnoci zakonu cystersw. Tych samych
cystersw o francuskiej proweniencji,
ktrzy w Wchocku tworzyli podwaliny
witokrzyskiego grnictwa i hutnictwa.
Wychowankiem freibergskiej Akademii
by pierwszy paleontolog na stae zwizany
z Polsk, Georg Gottlieb Pusch (17901846). Zosta sprowadzony w 1816 przez
Stanisawa Staszica do wykadania w stworzonej przeze Szkole Grniczej w Kielcach. Od 1827 roku G. G. Pusch by urzdnikiem Dyrekcji Grniczej w Warszawie.
W 1842 roku uzyska szlachectwo (rosyjskie Krlestwa Polskiego) z utworzonym
dla siebie herbem Korun (od rodzinnej
miejscowoci Kohren-Sahlis) i podobno
spolonizowa si. Prcz licznych przyczynkw paleontologicznych i opracowa geologicznych wyda w Stuttgarcie
w 1837 roku wielk monografi Polens
Palontologie. Byo to pierwsze powane
15
dzieo paleontologiczne dotyczce skamieniaoci Polski.

Po Puschu wiodce miejsce w krajowej
paleontologii zaj syn warszawskiego aptekarza, Ludwik Zejszner (Ludwig Zeusch-
Georg Gottlieb Pusch

(1790-1846) i strona
tytuowa jego
monografii
Polens Palaontologie
ner; 1805-1871). Doktoryzowa si w Getyndze, w latach 1829-1833 i 1848-1857 by

profesorem Uniwersytetu Jagielloskiego
a nastpnie (1857-1858) Warszawskiej
Akademii Medyko-chirurgicznej, by
w 1870 wrci do Krakowa. By pionierem
bada paleontologicznych w Tatrach i Pie-
Ludwik Zejszner
(1805-1871) i strona
tytuowa jednego
z poszytw jego
niedokoczonej
Paleontologii Polskiej
16
ninach (jurajskie amonity i dyluwialne ssaki Rogonika koo Nowego Targu) i, wraz
z Tytusem Chaubiskim, odkrywc walorw turystycznych Zakopanego. Jego niedokoczona Paleontologia Polska bya najbardziej ambitnym polskim zamierzeniem
wydawniczym w tej dziedzinie dziewitnastego wieku. Zejsznerowi udao si osign redni poziom europejski jakoci swoich prac paleontologicznych, ale dorobek jego jest w istocie niewielki.
Ferdinand Roemer
(1818-1891), profesor
paleontologii
Uniwersytetu
Wrocawskiego,
badacz skamieniaoci
z gazw narzutowych,
geologii lska
i Gr witokrzyskich
Georg Grich
(1859-1938) badacz
geologii i paleontologii
Gr witokrzyskich,
odkrywca
prekambryjskich
zwierzt w Namibii
Krakw. Katedr mineralogii i geologii na

Uniwersytecie Jagielloskim przej po Puschu Alojzy Alth, autor opracowa skamieniaoci z Podola, midzy innymi pancernych bezszczkowcw. Dopiero w 1911 powoano w Krakowie katedr paleontologii,
ktr obj biostratygraf Jzef Grzybowski,
sawny tym, e jako pierwszy w wiecie
wykorzysta otwornice do datowania materiaw pozyskiwanych z wierce poszukiwawczych (1897). Jego pierwszestwo jest
dzi powszechnie uznane w wiatowej mikropaleontologii, cho duego bezporedniego wpywu na jej rozwj nie mia.
Najwikszym osigniciem polskiej paleontologii krgowcw pod zaborami byo
sensacyjne odkrycie niekompletnych cia
mamuta i nosoroca wochatego z zachowanymi mikkimi tkankami w kopalni wosku
ziemnego w Staruni na ukraiskim Podkarpaciu. Pierwsze prace wykopaliskowe
w Staruni prowadzone byy w 1907 roku
przez lwowskie Muzeum Dzieduszyckich,
a od 1911 przez Towarzystwo Przyrodnikw im. Kopernika. Wstpny opis materiaw zosta opublikowany w 1914 przez
Edwarda Lubicz-Niezabitowskiego (18751946), wwczas lekarza i nauczyciela gimnazjalnego. Szcztki nosoroca i mamuta
opracowa anatomicznie Henryk F. Hoyer jr
(1864-1947). Dla wyjanienia kontrowersji,
ktrej powodem byo znalezienie holoceskich szcztkw rolinnych wraz z dyluwialnymi zwierztami, w 1929 Polska Akademia Umiejtnoci podja dodatkowe wykopaliska. Okazao si, e nosoroec z 1907
roku by zoony na hadzie (w bezporednim ssiedztwie wczeniej wydobytych
zwierzt znaleziono wwczas nie tylko holoceskie szcztki rolinne, ale i popsut
kobiak z kory drzewnej, tudzie drewnian szufelk). Co najwaniejsze, natrafiono
wwczas na kompletny okaz drugiego nosoroca, ktry znajduje si do dzi w Krakowie, opisany w 1930 roku przez Jana Sta-
cha. Materiay ze Staruni dostarczyy podstaw do stworzenia osobnej serii wydawniczej Starunia, publikowanej przez PAU.
Henryk F. Hoyer jr w 1937 roku opublikowa podsumowanie Fauna dyluwialna Polski (1937), a po wojnie badania krgowcw
trzeciorzdu i czwartorzdu kontynuuje zesp krakowskiego Instytutu Systematyki
i Ewolucji Zwierzt PAN powstaego
z dawnego Muzeum Fizjograficznego PAU.
Starunia bez wtpienia mogaby sta si
sztandarowym dzieem polskiej paleontologii, gdyby nie to, e w wyniku niefortunnych zdarze historycznych znalaza si poza granicami pastwa.
Wrocaw. Wielkie zasugi w badaniach paleontologii ziem polskich mieli rwnie badacze z pruskiego Uniwersytetu Wrocawskiego. Pierwszym z tamtejszych badaczy,
ktry wczy si w badania polskich skamieniaoci by Leopold von Buch. Pracowa nad kolekcjami miczakw mioceskich z Woynia zebranymi przez Eichwalda (1830) i nad paleozoicznymi skamieniaociami z Dolnego lska (w 1838 roku
opisa dewoskie i karboskie amonity
z Dzikowca). Leopold von Buch by te prekursorem idei specjacji allopatrycznej.
Ferdinand Roemer (1818-1891) opisa
mrowie skamieniaoci z caego terytorium
dzisiejszej Polski, a nawet z Podola.
W 1855 obj katedr na Uniwersytecie
Wrocawskim. Wczeniej pracowa rwnie
w Ameryce (w latach 1849, 1852 i 1860)
prowadzc badania geologiczne Teksasu.
By to jeden z najbardziej zasuonych wczesnych paleontologw. Jego Geologie von
Oberschlesien, opublikowana we Wrocawiu w 1870 roku, bya podsumowaniem jego wczeniejszych prac, ktre kontynuowa
przez dalsze dziesiciolecia. Publikacje
o paleozoicznych skamieniaociach z gazw narzutowych (1861-1885) nale do
klasyki dziewitnastowiecznej paleontologii. Nie sposb si do nich nie odwoa pracujc nad polskim paleozoikiem.
Jego nastpc we Wrocawiu, jeli idzie
o badania paleontologii Polski, sta si
Georg Grich (1859-1938), urodzony w Dobrodzieniu (Guttentag) koo Lublica, a wyksztacony we Wrocawiu. W latach 18821883 by we wrocawskim Ogrodzie Botanicznym asystentem Heinricha R. Goepperta
(1800-1884; znakomitego paleobotanika, badacza kopalnych flor lska jak rwnie batyckiego bursztynu), a nastpnie Ferdinanda
Roemera w Instytucie Geologiczno-Paleontologicznym Uniwersytetu. Przy wsparciu

Pruskiej Akademii Nauk wraz z Roemerem
prowadzi badania paleontologiczno-biostratygraficzne w Grach witokrzyskich,
ktre podsumowa dzieem wydanym w 1896
w Petersburgu Das Palozoicum im polnischen Mittelgebirge (uzupenione w 1901 roku). W 1900 roku zosta profesorem. Jako badacz Afryki (w 1885 wzi udzia w ekspedycji nad Niger, skd musia przedwczenie wrci zapadszy na malari) Georg Grich
w 1910 roku obj stanowisko profesorskie
w Instytucie Kolonialnym w Hamburgu. Zapewne jego najwikszym yciowym osigniciem byo zidentyfikowanie prekambryjskich
skamieniaoci w materiaach z Namibii. To jeden z wybitniejszych paleontologw niemieckich przeomu stuleci, ktrego publikacje dotyczce Polski stanowi istotn cz naszego
rwnie dziedzictwa.
Warszawa. Najpowaniejsz instytucj paleontologiczn w zaborze rosyjskim bya
utworzona w 1898 roku katedra geologii
i paleontologii rosyjskojzycznego Imperatorskiego Uniwersytetu Warszawskiego
(utworzonego po Powstaniu Styczniowym na
miejsce Szkoy Gwnej) prowadzona od 1890
roku przez pochodzcego z Woynia Wodzimierza P. Amalickiego (Amalitzky; 18601917). Obj j trzy lata po uzyskaniu tytuu
magistra a dwa lata przed doktoratem w Petersburgu.
Aktywno W. P. Amalickiego podporzdkowana bya jednej idei. Jeszcze jako
student odkry w niemych dotd skaach
pnocnej Rosji sodkowodne permskie
mae. Porwnujc je z gatunkami z serii
Karoo z poudniowej Afryki, przestudiowanymi w 1894 roku w British Museum, doszed do przekonania, e w Rosji musz by
te takie, jak w Karoo, krgowce. Z uporem
penetrujc rozlege przestrzenie dorzecza
Pnocnej Dwiny rzeczywicie je w kocu
znalaz. Zgromadzi w Warszawie wielk
kolekcj, najpierw w Gabinecie Geologicznym Uniwersytetu, nastpnie od 1904 roku
w rosyjskojzycznej Politechnice Warszawskiej, gdzie by najpierw profesorem, a od
1908 roku dyrektorem (nie opuszczajc
Uniwersytetu). Zbiory te, ewakuowane do
Ninego Nowgorodu na pocztku wojny
wiatowej, po przedwczesnej mierci Amalickiego (podczas kuracji w Kisliewodsku)
przeniesione zostay ju po rewolucji do
Muzeum Geologicznego Akademii Nauk
17
w Petersburgu, by w kocu sta si osnow

kolekcji Instytutu Paleontologicznego
w Moskwie. Niestety, Amalicki jako czowiek nie najlepiej zapisa si w dziejach
polskiej nauki. Zdecydowanie przeciwny
polonizacji Uniwersytetu, podczas strajkw
w 1905 roku zosta pobity przez studentw.
Trzeba jednak przyzna, e do czasw Zofii
Kielan-Jaworowskiej by najwybitniejszym
paleontologiem krgowcw pracujcym
w Warszawie.
Dymitra N. Sobolewa (1872-1949) na
Uniwersytet Warszawski sprowadzio
w 1895 roku urodzenie w rodzinie popa, co
zamykao wstp na uczelnie w Rosji.
W 1899 roku zosta asystentem Wodzimierza Amalickiego w gabinecie mineralogicznym Politechniki Warszawskiej (nota bene,
pracownikiem wczesnego Warszawskiego
Instytutu Politechnicznego by te wtedy
odkrywca chromatografii Michai S.
Cwiet). Umoliwio to Sobolewowi ksztacce podre do Niemiec w 1909 i 1911 roku. Magisterium uzyska na Uniwersytecie
Moskiewskim w 1911 roku. Zasyn jako
znakomity badacz dewoskich amonitw
Wodzimierz P. Amalicki
(1860-1917) i strona
tytuowa jego wydanego
w Warszawie opisu
permskich krgowcw
Pnocnej Dwiny
Gr witokrzyskich. Jego opracowania paleontologiczne, publikowane gwnie

w Izviestiach Varavskogo Politechnieskogo Instituta wyrnia jako dokumentacji
fotograficznej i gbia rozumienia przedmiotu. Ciekawe, e nie udao mu si na
postawie tych materiaw uzyska doktoratu na Uniwersytecie Kijowskim. Uzyska negatywne recenzje dzi ju zapo-
18
Dymitr N. Sobolew
(1872-1949), badacz
geologii i paleontologii
Gr witokrzyskich,
teoretyk ewolucji
mnianych profesorw. W maju 1914 opuci swoje mieszkanie na Koszykowej 75,

by obj profesur w Charkowie
Niestety, Sobolew (podobnie jak zoolog
Benedykt Dybowski) uwierzy w celowo
popularnej wwczas tendencji nomenklatorycznej, zgodnie z ktr nazwy rodzajowe
miay w sobie zawiera diagnoz morfologiczn. Wprowadzone przez niego nazwy,
jako niezgodne z nomenklatura linneuszowsk, zostay pniej uznane za niewane
przez orzeczenie Midzynarodowej Komisji
Nomenklatury Zoologicznej. Nie umniejsza
to dokumentacyjnych i interpretacyjnych
walorw jego prac. Prace biostratygraficzne
s na poziomie, ktrego dugo nie udao si
osign polskim badaczom. Utrzymywa
zreszt z nimi kontakty, by bowiem czowiekiem otwartym, bez wielkoruskich odruchw. Cz jego cennych zbiorw paleontologicznych z Gr witokrzyskich
przetrwaa do dzi w Charkowie.
Warszawa i Krakw nie byy jedynymi
centrami paleontologii w Polsce pod zaborami. Niejeden z polskich paleontologw
zwizany by z niemieckojzycznym uniwersytetem w Dorpacie (Tartu). Nieze
miejsce w nauce wiatowej zaj Wadysaw Dybowski (1839-1910; brat Benedykta) dziki opublikowanej w 1873 roku monografii paleozoicznych batyckich korali
Z powodu sabego zdrowia wikszo pniejszego ycia spdzi w okolicach Nowogrdka, zajmujc si w wikszym stopniu
florystyk, ni paleontologi.
Lww. Wychowankiem Dorpatu by rwnie
Jzef W. Siemiradzki (1858-1933, stryjeczny
brat malarza Henryka). W 1884 roku uzyska
tam magisterium, a rok pniej doktorat. Po
paru latach spdzonych w Warszawie zosta
prywatnym docentem na Uniwersytecie Lwowskim, gdzie potem habilitowa si w 1894 roku i uzyska katedr paleontologii. W oparciu
o zaplecze Muzeum Dzieduszyckich stworzy
lwowski orodek paleontologiczny i by autorem pierwszego polskiego akademickiego
podrcznika paleozoologii opublikowanego
w 1925 roku. Zasyn jednak przede wszystkim jako geolog i podrnik. Jego prace paleontologiczne, cho znaczce (w szczeglnoci
monografie jurajskich gbek i amonitw) nie
wyrniay si szczegln gbi.
Profesorem paleontologii na Uniwersytecie Lwowskim by pniej Wadysaw
Zych (1899-1981), ktry pracowa przed
wojn nad materiaami pancernych bezszczkowcw z Podola (cz kolekcji zachowaa si w British Museum w Londynie
i w Naturhistoriska Riksmuseet w Sztokholmie). Uwiziony, jako oficer ZWZ, w Auschwitz i Dachau nie by w stanie wrci do
aktywnej dziaalnoci naukowej. Zmar na
emigracji w Anglii. Badania paleontologiczne s kontynuowane we Lwowie, gwnie wok byego Muzeum im. Dzieduszyckich, przez kurczcy si zesp naukowcw
ukraiskich.
Pozna. Na przeciwnym kracu przedwojennej Polski Wilhelm de Salomon Friedberg (1873-1941) zorganizowa i prowadzi
w latach 1919-1929 Zakad Paleontologii na
Uniwersytecie Poznaskim. Pozostaa po
nim solidna konchologiczna monografia
Miczaki mioceskie ziem polskich (19111936). Po wojnie Pozna sta si centrum
badania korali paleozoicznych. (Maria Rkowska, Jerzy Fedorowski) mniej lub bardziej formalnie podporzdkowanym orodkowi warszawskiemu.
Jzef W. Siemiradzki
(1858-1933) i strona
tytuowa jego
podrcznika
paleontologii
i mszywiow. Doktoryzowa si w Dorpacie i by tam w latach 1876-1878 docentem.

Kilkuletni pobyt w wizieniu po powstaniu
1863 roku utrudni mu karier naukow.
Paleobotanika. Na ziemiach nalecych

dzi do Polski rodzia si wiedza o prehistorii wiata rolin. Naturalnym tego zapleczem byy dwa wielkie zagbia wglowe,
oba w granicach Prus. Saw zyskay te dewoskie flory Sudetw (stamtd pochodzi
pierwsze znalezisko Archaeopteris). Do

klasyki wiatowej nauki naley opracowanie flory karboskiej wspomnianego ju
R. H. Goepperta (opublikowane we Wrocawiu w 1836 roku). We Wrocawiu nie powsta jednak trway orodek paleobotaniki
i opracowania lskich flor prowadzone byy przez badaczy z innych centrw niemieckiej nauki.
W odradzajcej si i odrodzonej Polsce
wyodrbnione badania paleobotaniczne tradycyjnie cz si ze rodowiskiem krakowskim. Marian Raciborski (1863-1917) zajmowa si paleobotanik jedynie marginalnie, podobnie jak kilku innych znakomitych
botanikw. Wrd nich Wadysaw Szafer
(1886-1970) ma szczeglne zasugi jako badacz flor trzeciorzdowych opisujcy
gwnie szcztki nasion. To on bardzo
wczenie i z doskonaymi rezultatami wprowadzi w Polsce analiz pykow. Do dzi
uprawiana jest z powodzeniem przez badaczy z Instytutu Botaniki PAN w Krakowie
(stworzonego na bazie dawnego Muzeum
Fizjograficznego PAU). Jerzy Lilpop (18881945) by autorem pierwszego podrcznika
podsumowujcego wyniki bada paleobotanicznych w Polsce (1929). Istotne znaczenie
maj w dorobku polskiej paleobotaniki opublikowane prace doktorska i habilitacyjna
Tadeusza Bocheskiego (1901-1958) dotyczce widakw karboskich.
Bez wtpienia najwybitniejszym osigniciem polskiej paleobotaniki pozostaje
jednak monografia megaspor karboskich
z Grnego lska (opublikowana w 1934
i 1938 po francusku przez PAU) Jana Zerndta, ktry by wwczas nauczycielem
gimnazjalnym. Nie ma informacji o tym
znakomitym badaczu w powojennych rdach biograficznych, podczas wojny przyj bowiem niemieckie obywatelstwo i, powoany do wojska, zgin na wschodnim
froncie.
Proporcjonalnie udzia rozbiorowej paleontologii polskiej w nauce wiatowej jest
wikszy, ni innych dziaw geologii i biologii organizmalnej, wci jednak mniejszy
od potencjalnych moliwoci duego rodkowoeuropejskiego narodu. Powody tego s
oczywiste. Odzyskanie niepodlegoci nie
oznaczao jednak automatycznie przywrcenia waciwych proporcji. Zadziaa tu
musia czynnik braku tradycji i szk naukowych. Naleao zacz od ich zbudowania, a w paleontologii dokona tego Roman
Kozowski.
19
Szkoa Romana Kozowskiego

Roman Kozowski (1889-1977) by wychowankiem paryskiej Sorbony, gdzie studiowa u znamienitego wwczas badacza
Marcellina Boulea. Doktoryzowa si na
podstawie opracowania dewoskich skamieniaoci z Boliwii, gdzie przebywa
w latach 1913-1921 kierujc szko grnicz w Oruro i prowadzc badania geologiczno-mineralogiczne. W 1924 roku wrci do kraju i w Warszawie zosta profesorem paleontologii (najpierw Wolnej
Wszechnicy Polskiej, a potem Uniwersytetu
Warszawskiego).
Klasyk paleontologii wiatowej jest monografia ramienionogw sylurskich (w istocie gwnie wczesnodewoskich, zgodnie
z dzisiejszymi definicjami okresw geologicznych) Podola, opublikowana przez Romana Kozowskiego jako
pierwszy tom Palaeontologia Polonica. Zapewne dowiadczenia
z pracy jako mineraloga
zainspiroway go pniej do zastosowania
metod preparacji chemicznej w paleontologii, w szczeglnoci
uycia kwasu fluorowodorowego do pozyskiwania z krzemieni
(chalcedonitw) paleozoicznych szcztkw
organicznych, ktre mogy by nastpnie badane klasycznymi metodami histologicznymi
(1938). Zasyn szczeglnie dziki udowodnieniu, e graptolity byy pstrunowcami pokrewnymi dzisiejszej Rhabdopleura.
W 1939 roku mieszczcy Katedr Paleontologii budynek na Krakowskim Przedmieciu
zosta zbombardowany, a wszystkie zbiory
spony wraz z wyposaeniem. Wojn Roman
Kozowski spdzi jako laborant w Pastwowym Instytucie Geologicznym, zarzdzanym
wwczas z ramienia okupantw przez Ronalda Brinkmanna, skdind znakomitego paleontologa, ktrego biometryczne opracowanie
ewolucji jurajskich amonitw z 1929 roku byo pierwszym metodologicznie poprawnym
zastosowaniem metody odtwarzania przebiegu
ewolucji pniej nazwanej stratofenetyk.
W Polsce nie zapisa si jednak jako badacz.
Strona tytuowa
monografii makrospor
karboskich
Jana Zerndta (?-1943?)
20
Roman Kozowski
(1889-1977)
z boliwijskim kondorem
Strona tytuowa
pierwszego tomu serii
monograficznej
Paleontologia Ziem
Polskich redagowanej
przez
Jana P. Lewiskiego
(1876-1939)
Po wojnie Roman
Kozowski prowadzi
pocztkowo wykady
paleontologii w swoim
mieszkaniu na Wilczej
22. W 1947 roku reaktywowana Katedra Paleontologii uzyskaa
siedzib w budynku
Wydziau Chemii Uniwersytetu Warszawskiego na ul. Pasteura 1.
Jako znany w wiecie
uczony, Roman Kozowski uzyska wydatn pomoc z zagranicy
przy odnowieniu ksigozbioru, jak rwnie
przy organizowaniu praktyk zagranicznych dla
swoich uczniw. Jego wpywy w kraju byy
rwnie due. Jako czonek Polskiej Akademii
Umiejtnoci (od 1945) i Prezydium Polskiej
Akademii Nauk mia udzia w przemianach organizacyjnych nauki po wojnie, chronic swoj katedr przed upolitycznieniem. Dla niego
(ale moe i wbrew jego intencjom) zosta
utworzony Zakad Paleozoologii PAN. Formalne jego powoanie
miao miejsce w 1952
roku, ale Roman Kozowski przyj stanowisko kierownika Zakadu dopiero w 1954
roku. Wychowa du
grup paleontologw
zatrudnionych w Zakadzie przekazujc im
swoje pozytywistyczne
nastawienie badawcze,
z nakazem solidnoci
warsztatowej i unikania
spekulacji, a opierania
wnioskowania wycznie na mocnej dokumentacji kopalnej. Interpretacje zawsze miay biologiczn podbudow i rozlege nawizania
literaturowe.
W tych czasach nie byo to bynajmniej czste
w paleontologii, ktra miaa przewanie powierzchownie utylitarne geologiczne nastawienie.
W istocie program badawczy Romana
Kozowskiego mia charakter paleobiologiczny. Formua uprawianego przeze
metodologicznego pozytywizmu wyczer-
pywaa si stopniowo, ale do dzi nie

udao si wypracowa polskim paleontologom solidnej alternatywy. W 1960 roku Roman Kozowski przeszed na emerytur, pozostawiajc kwitncy Zakad Paleozoologii
PAN, ktrym kierowaa wwczas Zofia Kielan-Jaworowska i katedr uniwersyteck, obsadzon przez Adama Urbanka. Prowadzone
przez Adama Urbanka badania biologicznych
podstaw rozwoju kolonii (astogenezy) organizmw kopalnych byy przez wiele lat Polsk
specjalnoci. Astogeneza jest penym analogiem organogenezy, a przez znacznie mniejsz
zoono ukadw i moliwo ledzenia
ewolucji organizmw klonalnych w czasie
geologicznym umoliwia szczeglne spojrzenie na mechanizmy rozwojowe.
Nowy impet naday Zakadowi organizowane od 1963 przez Zofi Kielan-Jaworowsk
ekspedycje paleontologiczne na Pustyni Gobi. Byo ich w sumie osiem, zanim wsppraca
z Mongoami nie zostaa zablokowana przez
zazdrosnych paleontologw rosyjskich. Plonem wypraw byo dziesi monograficznych
tomw opracowa zebranych materiaw, liczne publikacje w czasopismach midzynarodowych (rwnie Nature). Zakad sta si jednym
ze wiatowych centrw badania ewolucji krgowcw mezozoicznych, w szczeglnoci ssakw. Badania te s kontynuowane, a nadziej
na przyszy ich rozwj pokadamy te w materiaach z triasowych stanowisk na terytorium
Polski. Program mongolski umocni te midzynarodowe znaczenie czasopism wydawanych przez Zakad.
Polskie
czasopisma paleontologiczne
Publikacje pionierw polskiej paleontologii pojawiay si bd w niemieckojzycznych czasopismach zagranicznych,
bd w wydawnictwach krajowych towarzystw naukowych o charakterze oglnoprzyrodniczym albo geologicznym. Pierwsz prb stworzenia wydawnictwa powiconego wycznie paleontologii bya Paleontologia Polska Ludwika Zejsznera. Rozpoczta w 1845 roku, miaa obejmowa 20
zeszytw (bya to wic raczej monografia,
ni wydawnictwo seryjne). Po ukazaniu si
trzech zeszytw z pitnastoma litografowanymi tablicami wydawnictwo jednak upado.
Nie powiodo si te, przez wybuch wojny
wiatowej, wprowadzenie na rynek naukowy
serii monograficznej Paleontologia Ziem Pol-
skich redagowanej przez geologa Jana P. Lewiskiego (1876-1939). Zainicjowana zostaa

przeze w 1913 jako wydawnictwo Towarzystwa Naukowego Warszawskiego finansowane przez Kas im. Mianowskiego. Wyszy
tylko dwa tomy autorstwa Jzefa Siemiradzkiego. Specjalistyczny charakter miao
wydawnictwo seryjne Starunia, utworzone
w 1934 roku przez Jana M. Stacha i wydawane przez PAU. Powicone byo wycznie faunie i florze czwartorzdu. Do 1953 roku ukazao si 30 zeszytw, po likwidacji
PAU pismo upado. Ju natomiast w ramach
PAN utworzony zosta przez Wadysawa
Szafera w 1960 roku kwartalnik Acta Palaeobotanica. Jest dotd wydawany przez Instytut Botaniki PAN w Krakowie.
Publikacje paleozoologiczne pomieszczane byy od pocztku w Acta Geologica
Polonica, wydawanych przez Muzeum
Ziemi od 1950 roku pod redakcj Stanisawa Makowskiego. I dzi w pimie tym
wicej jest biostratygraficznie orientowanych prac paleontologicznych, ni geologicznych. W 1954 roku redaktorem czci
paleontologicznej Acta Geologica Polonica zosta Roman Kozowski, ktry w 1956
roku wyodrbni j w osobny kwartalnik
Acta Palaeontologica Polonica. Formalnie
afiliowany pocztkowo przy Komitecie
Geologicznym PAN (tak jak Acta Geologica Polonica) od 1958 roku sta si organem Zakadu Paleozoologii. Od 1996 roku
Acta Palaeontologica Polonica s indeksowane przez filadelfijski Institute for Scientific Information w ramach Science Citation Index Expanded jako jedyne polskie
czasopismo w dziale Earth Sciences.
Oprcz Acta Palaeontologica Polonica, Instytut Paleobiologii PAN publikuje
rwnie seri monografii Palaeontologia
Polonica. Jest to jedna z najduej wydawanych polskich serii wydawniczych, zaoona przez Romana Kozowskiego i zapocztkowana w 1929 tomem jego Les
Brachiopodes gothlandiens de la Podolie
Polonaise. Od pierwszego numeru byo to
wydawnictwo na najwyszym wiatowym
poziomie zarwno pod wzgldem merytorycznym, jak i edytorskim. Wbrew wszelkim technicznym trudnociom, wydawanie
Palaeontologia Polonica byo kontynuowane z niewielkim jedynie uszczerbkiem
na jakoci, ktra powrcia do dawnego
standardu natychmiast, skoro tylko powstanie wolnego rynku drukarskiego to
umoliwio.
21
Perspektywy
polskiej paleontologii
Fundamentem paleontologii, podobnie
jak pokrewnych dziaw biologii i geologii
s badania opisowe. Paleontologia jest jedyn prawdziwie historyczn nauk przyrodnicz i naszym gwnym obowizkiem
jest dostarczanie faktw, czyli dokumentowanie dziejw przyrody. Dopiero potem jej
interpretowanie. Zadania takie w wiecie
wykonuj narodowe muzea przyrodnicze.
Nota bene, muzeum takiego w Polsce nie
ma. Od lat czynione s starania, by reaktywowa powoane w 1919 roku Narodowe
Muzeum Przyrodnicze w Warszawie.
Roman Kozowski, organizujc po wojnie paleontologi polsk, postawi sobie za
zadanie doprowadzenie do penego opracowania systematycznego skamieniaoci
z terytorium Polski.
Zgodnie z wczenie
dominujcymi zasadami, poszczeglnym
pracownikom przydzielone zostay grupy taksonomiczne,
ktre mieli dokumentowa. Zrobiono wiele, ale program ten
nie zosta doprowadzony do koca, ktrym powinno by
skatalogowanie kopalnej fauny polskiej
Teoria ewolucji jest gwn, jeli nie
jedyn osnow wic ze sob poszczeglne dziay nadzwyczaj dzi zatomizowanej biologii i geologii. Paleontologia, z jej
bezporednim dostpem do czasowego
wymiaru ewolucji, moe wic przej na
siebie wan rol w integracji embriologii
z ekologi czy genetyki z geochemi, dziedzin na pozr nie majcych ze sob adnego zwizku. Bliskie absurdu jest nauczanie
na uniwersytetach wiedzy o rodowisku
naturalnym z ignorowaniem jego historii.
Polska szkoa paleontologii ma wci powinnoci do wypenienia.
Strona tytuowa
pierwszego tomu serii
monograficznej
Palaeontologia Polonica
redagowanej przez
Romana Kozowskiego
(1889-1977)
22
50 lat
Instytutu Paleobiologii PAN
Zofia Kielan-Jaworowska
Roman Kozowski
(18891977)
w 1946 roku
Studentka paleontologii
Zofia Kielanwna
akad Paleozoologii Polskiej Akademii Nauk zosta powoany do ycia

uchwa Prezydium PAN z dnia 18
grudnia 1952 roku, jako jedna z pierwszych
placwek Wydziau Nauk Biologicznych.
W roku 1977 zosta przemianowany na Zakad Paleobiologii, a w roku 1990 przeksztacony w Instytut Paleobiologii im. Romana Kozowskiego. Zaoyciel Zakadu,
prof. Roman Kozowski kierowa nim przez
pierwszych osiem lat jego istnienia. Po
przejciu prof. Kozowskiego na emerytur
31 grudnia 1960 roku, kierowaam Zakadem przez 22 lata (19611982). Przez nastpnych sze lat (19831988) kierownikiem bya prof. Halszka Osmlska, w latach
19891991 prof. Adam Urbanek, a od
1 stycznia 1992 roku Instytutem kieruje
prof. Hubert Szaniawski.
Gdy w grudniu 1952 roku powsta Zakad Paleozoologii, do pracy przyjto trzy
osoby: Mari Ter-Oganian, na stanowisko
administracyjne, oraz dwie asystentki
z Uniwersytetu Warszawskiego, Krystyn
Poarysk i Zofi Kielanwn. W nastpnym roku zaczli prac asystenci Gertruda
Biernat i Julian Kulczycki, zatrudnieni pocztkowo na etatach Muzeum Ziemi; przyjto te do pracy dwie studentki Halszk
Osmlsk i Wand Jesionek (Szymask),
zaangaowano rwnie laboranta. Jednoczenie z powstaniem Zakadu w Warszawie powoano jego fili w Poznaniu, kierowan przez prof. Mari Rkowsk, a od
roku 1970 przez prof. Jerzego Fedorowskiego. W roku 1976 filia zostaa przejta przez
Uniwersytet Poznaski. W pracowni w Poznaniu w rnych okresach pracowao od
piciu do siedmiu osb. W latach siedemdziesitych ubiegego stulecia liczba pracownikw Zakadu powikszya si do okoo 50 osb i na tym poziomie utrzymuje si
do dzi.
Trudne pocztki
Jedna z pierwszych bomb zapalajcych,
ktre we wrzeniu 1939 roku spady na
Warszaw, zniszczya doszcztnie przedwojenny Zakad Geologii i Paleontologii Uni-
wersytetu Warszawskiego, mieszczcy si

w gmachu chemii obok Paacu Kazimierzowskiego. Z dymem poszy zbiory naukowe, muzeum, biblioteka, pracownie, rkopisy prac i wszystko co w cigu dziesicioleci zdoano zgromadzi dla prowadzenia
dziaalnoci dydaktycznej i naukowej. W tej
sytuacji, w 1945 roku zacztek nowej Katedry Paleontologii UW ulokowany zosta
w mieszkaniu prof. Romana Kozowskiego
przy ul. Wilczej 22 (w domu nalecym do
prof. Jana Samsonowicza i przekazanym
Uniwersytetowi Warszawskiemu). Niewielki pokj w oficynie mieszkania pastwa
Kozowskich przerobiono na salk wykadow, bdc jednoczenie pokojem do
wicze. W tym samym domu, na drugim
pitrze, w mieszkaniu prof. Samsonowicza,
mieci si zacztek Katedry Geologii UW.
Latem 1947 roku obie katedry przeniosy
si do wybudowanego przed wojn gmachu
Chemii UW przy ul. Pasteura 1, gdzie pocztkowo wsplnie zajmoway niewielkie
skrzydo na parterze i lec pod nim suteryn; Katedra Geologii otrzymaa nastpnie
pomieszczenie na pierwszym pitrze. Gdy
w grudniu 1952 powsta Zakad Paleozoologii Polskiej Akademii Nauk, mieci si on
wsplnie z katedr uniwersyteck przy
ul. Pasteura.
W sierpniu 1954 roku Katedra Paleontologii i nierozcznie spleciony z ni Zakad Akademii Nauk przeniosy si do budynku przy ul.
Nowy wiat 67, a w lipcu 1960 roku do nowowybudowanego gmachu Wydziau Geologii
przy ul. wirki i Wigury 93. Instytut Paleobiologii PAN uzyska wasne pomieszczenie dopiero w roku 1997 (przy ul. Twardej 51/55),
a wic przez 45 lat korzysta z gociny Uniwersytetu Warszawskiego. Katedra uniwersytecka i zakad Akademii Nauk tworzyy prny zesp badawczy, stanowicy jeden z najwikszych orodkw bada paleontologicznych na wiecie.
Roman Kozowski
Profesor Roman Kozowski, jeden z najwybitniejszych w skali wiatowej paleontologw ubiegego stulecia, zachowa rzadko
50 LAT INSTYTUTU PALEOBIOLOGII PAN
spotykan skromno. Powiedzia mi kiedy: Nie znosz wszelkich jubileuszy i obchodw, zwaszcza dotyczcych mojej osoby. Bardzo prosz, aby Pani nigdy nie przyszo do gowy urzdzanie mi jubileuszu.
Wkada wiele wysiku w wyszkolenie swoich wsppracownikw i cieszy si ich sukcesami. Uwaa, e wyjazdy za granic
i kontakty ze wiatem naukowym innych
krajw s bardzo wane dla prawidowego
rozwoju bada naukowych. W latach pidziesitych i wczesnych szedziesitych
ubiegego stulecia, gdy wyjazdy zagraniczne byy utrudnione, angaowa si w starania o stypendia zagraniczne dla swoich
wsppracownikw i wyjazdy nasze zawsze
popiera.
Prac pod kierunkiem Profesora i wspprac z nim cenilimy bardzo wysoko. Potrafi on stworzy w Zakadzie atmosfer
przyjani, ktra decydowaa o osiganych
rezultatach. Profesor nakania nas te do
pracy popularyzatorskiej, ktr uznawa za
bardzo wan. Uwaa e obowizkiem paleontologw jest, na rwni z prac naukow, przekazywanie spoeczestwu wiedzy
o ewolucji i dziejach ycia. Jako przekonany ateista, czemu dawa czsto wyraz w rozmowach, widzia w popularyzacji paleontologii take rodek szerzenia racjonalnego
pogldu na wiat i wykorzeniania ciemnoty
i zabobonw. W pierwszym okresie istnienia Zakadu myl przewodni prowadzonych bada byo wykonanie monograficznych opracowa faun kopalnych wystpujcych na terenie Polski i wyszkolenie specjalistw odpowiedzialnych za te studia. Profesor Kozowski by paleontologiem-biologiem i taki te nada kierunek badaniom
prowadzonym przez swoich uczniw. Kad
nacisk na to, aby opisywane przez jego
uczniw organizmy kopalne byy badane
wszechstronnie, z uwzgldnieniem rnorodnych metod preparacji, pozwalajcych
na wnikliwe poznanie ich budowy, oraz
przeprowadzenie porwna z najbliej spokrewnionymi grupami yjcymi do dzi.
Roman Kozowski zasyn z bada nad
paleozoicznymi ramienionogami i graptolitami. Materiaw do bada graptolitw dostarczyy krzemienie (chalcedony) dolnoordowickie (tremadockie) z Wysoczek w Grach witokrzyskich. Rozpuszczajc
krzemienie w kwasie fluorowodorowym
uzyska graptolity zachowane tak jak formy
wspczesne, ktre mg zatopi w parafinie, pokroi na mikrotomie i bardzo
23
dogbnie zbada ich budow. Wykaza e

graptolity s spokrewnione z grup reliktowych morskich zwierzt pstrunowcami
piroskrzelnymi (Pterobranchia). Po wojnie
Profesor rozpocz poszukiwania osadw,
z ktrych mona by wydoby skamieniaoci o szkieletach organicznych drog rozpuszczania ska w kwasach. Krzemienie ordowickie z innej miejscowoci w Grach
witokrzyskich (Zbilutki koo agowa)
okazay si trudne do preparacji i ubogie
w skamieniaoci. Najlepszych materiaw
dostarczyy wapienne polodowcowe gazy
narzutowe wieku ordowickiego i sylurskiego. Wypreparowane t metod drobne
szkielety organiczne i fosforanowo-wapienne przechowywano w glicerynie i badano
metodami jakimi bada si organizmy
dzisiejsze. Otrzymywanie skamieniaoci
drog preparowania chemicznego, ktre
prowadzono w Zakadzie na wielk skal,
stao si wkrtce specialit de la maison
warszawskiego orodka paleontologicznego.
Chemiczne preparowanie skamieniaoci

Roman Kozowski, a take jego uczniowie przede wszystkim Adam Urbanek
kontynuowali zapocztkowane przed wojn
badania graptolitw. Gdy Roman Kozowski skoncentrowa si na badaniach graptolitw ordowickich i innych mikroskamieniaoci, Adam Urbanek podj si opracowania graptolitw sylurskich. W roku 1958
opublikowa monografi sylurskich graptolitw z rodziny Monograptidae z gazw narzutowych. Nastpnych materiaw do bada dostarczyy rdzenie z gbokich wierce, wykonywanych gwnie na Niu Polskim w poszukiwaniu ropy naftowej przez
Pastwowy Instytut Geologiczny i inne
przedsibiorstwa poszukiwawcze. Pozwoliy one Adamowi Urbankowi na szczegowe zbadanie ewolucyjnych graptolitw najmodszego syluru. Badania nad ewolucj
graptolitw i ich znaczeniem stratygraficznym prowadzi rwnolegle geolog Lech
Teller, zwizany pocztkowo z Instytutem
Nauk Geologicznych PAN, ktry nastpnie
podj prac w Instytucie Paleobiologii,
wsppracujc blisko z Adamem Urbankiem.
Do najwikszych osigni Adama
Urbanka nale jego badania teoretyczne
dotyczce regu rozwoju organizmw
Adam Urbanek
poszukuje wapiennych
gazw narzutowych
na play
24
Roman Kozowski
(18891977)
twrca Zakadu
Paleozoologii PAN
i jego kierownik
do 1960 roku
Franciszek Adamczak
(1926-2000), znany w
wiecie badacz
maoraczkw
paleozoicznych
i pokrewnych
skorupiakw, pracownik
bratniej Katedry
Paleontologii UW,
od 1963 w Sztokholmie
kolonijnych, ktre omawiam osobno niej.

Do uczniw Adama Urbanka badajcych
graptolity naley
Piotr Mierzejewski,
ktry na kilkanacie
lat przerwa prac
naukow i odszed
z Zakadu, jednake
po latach powrci
do pracy naukowej
i kontynuuje studia
nad graptolitami.
Aktywn uczennic
Adama Urbanka jest
Anna Kozowska-Dawidziuk (wnuczka Romana Kozowskiego), ktra skutecznie prowadzi badania nad wyspecjalizowan grup graptolitw sylurskich
o siateczkowym szkielecie (retiolitw). Badania mikrostruktury jurajskich piroskrzelnych prowadzi te Cyprian Kulicki.
Wrd skamieniaoci o szkieletach organicznych lub fosforanowo-wapiennych,
wydobywanych drog rozpuszczania ska
w kwasach wystpoway midzy innymi
przypuszczalne stubiopawy o szkieletach
chitynowych i konularie (opracowane przez
Romana Kozowskiego) oraz osonki i kokony jajowe niezidentyfikowanych zwierzt
morskich, Chitinozoa. Opracowaniem tej
grupy mikroskamieniaoci zajmuje si Ryszard Wrona.
Drog preparowania chemicznego zgromadzono te kolekcje ramienionogw
o szkieletach fosforanowo-wapiennych),
ktr opracowaa Gertruda Biernat, publikujc w roku 1973 monografi ordowickich
ramienionogw bezzawiasowych z Polski
i Estonii.
Gazy narzutowe i materiay z wierce
dostarczyy te wiele aparatw szczkowych wieloszczetw, ktrych izolowane
szczki nosz nazw skolekodontw. Skolekodonty znane s w literaturze paleontologicznej od dawna, lecz ich kompletne aparaty naleay do wielkich rzadkoci. Pierwsze
trzy aparaty szczkowe z gazw narzutowych opisa Roman Kozowski. Nastpnie
przekaza mi dalsz cz kolekcji do opracowania. Zgromadziam okoo 500 kompletnych lub prawie kompletnych ordowickich i sylurskich aparatw szczkowych,
zaliczonych do dzi yjcej nadrodziny
Eunicea i opublikowaam ich monograficzne opracowanie w 1966 roku w Palaeontologia Polonica. Badania skolekodontw
i aparatw szczkowych prowadzi nastpnie z duym sukcesem Hubert Szaniawski,
ktry opisa skolekodonty z rnych okresw fanerozoiku i wykaza, e wiele rodzin
wieloszczetw popaleozoicznych jest blisko
spokrewnionych z wieloszczetami dzisiejszymi. Najwikszym jego osigniciem byo wykazanie, e tzw. protokonodonty s
krewniakami dzisiejszych szczecioszczkich (Chaetognatha). Cyprian Kulicki i Hubert Szaniawski opracowali te haczyki
z ramion gowonogw, bdnie poprzednio
uznawane za szczki wieloszczetw.
Badaniom konodontw, drobnych zbkw fosforanowo-wapiennych, wystpujcych obficie w utworach paleozoicznych,
ktre ze wzgldu na du zmienno w czasie, odgrywaj rol jako skamieniaoci
przewodnie, powicono w Zakadzie duo
uwagi. Przez wiele lat ich pokrewiestwa
byy nieznane i dopiero od niedawna wiadomo, e byy pelagicznymi strunowcami. Badaniem konodontw zajmowaa si w Zakadzie Zdzisawa Wolska, a nastpnie Hubert Szaniawski, Andrzej Baliski, Krzysztof Makowski i Andrzej Gadzicki. Prace
Jerzego Dzika przyczyniy si do poznania
ewolucji aparatw gbowych konodontw
i wyjanienia ich stanowiska systematycznego. W roku 1996 Hubert Szaniawski zorganizowa w Warszawie Szste Midzynarodowe Sympozjum Konodontowe, ktrego
wyniki zostay opublikowane w Palaeontologia Polonica.
Podstawowe opracowania kopalnych bezkrgowcw

W pierwszych latach po wojnie, gdy badania budowy geologicznej Polski za pomoc gbokich wierce nie byy jeszcze zaawansowane, prace Zakadu Paleozoologii
dotyczyy gwnie skamieniaoci wydobywanych z kamienioomw, naturalnych odsoni i przekopw. Terenem eksploatacji
morskich osadw paleozoicznych byy
przede wszystkim Gry witokrzyskie
(badano jednak rwnie skamieniaoci
z okolic Krakowa i Sudetw), przy czym
prace terenowe czsto prowadzone byy zespoowo, wsplnie z Uniwersytetem Warszawskim, Muzeum Ziemi i Pastwowym
Instytutem Geologicznym. Klasyczny teren
tego typu bada stanowi np. synny profil
osadw rodkowodewoskich Grzegorzowice-Skay, gdzie duy zesp paleontologw reprezentujcych rne instytucje prowadzi prace wykopaliskowe przez kilka sezonw letnich.
W wyniku tych i innych prac wykopaliskowych zgromadzono w Zakadzie bogate
kolekcje rnych grup bezkrgowcw morskich, ktre stanowiy przedmiot opracowa monograficznych. Jzef Kamierczak
bada midzy innymi wymare organizmy
srodowisk rafowych i opublikowa monografi dewoskich stromatopor Gr witokrzyskich. Na szczegln uwag zasuguje
wykazanie, e zagadkowa grupa skamieniaoci Chaetetida, zaliczana powszechnie do
koralowcw Tabulata, w rzeczywistoci naley do gbek. J. Kamierczak dowodzi
te, e struktury w szkielecie stromatopor
noszce nazw astroriz w rzeczywistoci s
ladami po jamochomach bezszkieletowych, wspyjcych ze stromatoporami.
Na szerok skal prowadzono te badania wymarych koralowcw z grupy Rugosa
zainicjowane jeszcze przed wojna przez
Mari Rkowsk i kontynuowane przez
ni przez wiele lat po wojnie. Jej nastpca,
Jerzy Fedorowski, sta si jednym z najlepszych specjalistw od tej grupy wymarych
zwierzt w skali wiatowej. Anna Stasiska
i Aleksander Nowiski badali wymare koralowce paleozoiczne z grupy Tabulata.
Szczeglnie wiele prac powicono dewoskim ramienionogom z Gr witokrzyskich. Badania te podja Gertruda
Biernat, a kontynuowa je nastpnie Andrzej Baliski, przenoszc obszar eksploatacji na poudnie, w rejon Dbnika. Pracownicy Instytutu uczestniczyli te w zespoowych badaniach nad kryzysem biotycznym z pogranicza fran-famen i dynamik wczesnych zmian faun ramienionogw i innych
grup bezkrgowcw morskich. Opublikowano
dwa tematyczne numery Acta Palaeontologica
Polonica (w ramach midzynarodowych programw badawczych, koordynowanych przez
Grzegorza Rackiego z Uniwersytetu lskiego), powicone temu zagadnieniu (1998
i 2002). Do ciekawszych osigni bada nad
ramienionogami prowadzonymi w Instytucie
zaliczy naley take badania nad struktur
muszli oraz ewolucj rozwoju zarodkowego
kopalnych ramienionogw o fosforanowoorganicznych muszlach (lingulidw), prowadzone przez Andrzeja Baliskiego. Maria
Aleksandra Bitner opracowuje ramienionogi
kredowe i trzeciorzdowe.
Badano rwnie mszywioy paleozoiczne (Maria Kiepura i Jerzy Dzik). Opracowano te trylobity rodkowo-dewoskie Gr
witokrzyskich oraz ordowickie Gr
witokrzyskich, Skandynawii i Czech (Zofia Kielan), trylobity grnodewoskie Gr
witokrzyskich i karboskie Eurazji
(Halszka Osmlska), filogenez Nautiloidea, w znacznym stopniu zrekonstruowan
na podstawie materiaw z dewonu Gr
witokrzyskich, oraz amonity dewoskie
(Jerzy Dzik).
Badania faun mezozoicznych obrzeenia Gr witokrzyskich oraz wyyny Krakowsko-Czstochowskiej zaowocoway
opracowaniami jeowcw jurajskich (Wanda Jesionek-Szymaska) oraz koralowcw
z rzdu Scleractinia. Ewa Roniewicz zapocztkowaa badania mikrostrukturalne korali jurajskich, ktrych szkielety zachoway
si w postaci aragonitowej i kontynuuje do
dzi ten kierunek bada we wsppracy
z Jarosawem Stolarskim, z ktrym bada
zrnicowanie alpejskich korali triasowych. J. Stolarski opracowa gbokowodne
Scleractinia z miocenu Polski i prowadzi
badania struktur szkieletowych korali.
Belemnity jurajskie i kredowe opracowaa Halina Pugaczewska, ktra zajmowaa
si te maami kredowymi i ich paleoekologi. By to te przedmiot prac Marcina
Machalskiego, ktry prowadzi badania
amonitw pnokredowych z punktu widzenie wymierania na granicy kredy i
trzeciorzdu.
Paleoekologi trzeciorzdowych i jurajskich utworw rafowych zajmuje si od
wielu lat Andrzej Pisera, ze szczeglnym
uwzgldnieniem liliowcw (z J. Dzikiem) i
gbek. Na uwag zasuguje jego monografia
gbek pnojurajskich o szkieletach krzemionkowych Szwabii a take udzia w midzynarodowym zespole Systema Porifera,
kompendium wiedzy o dzisiejszych i kopalnych gbkach. Andrzej Pisera wraz z Ew
Olempsk bra udzia w zespoowych badaniach zainicjowanych i kierowanych przez
Jerzego Dzika, dotyczcych odtworzenia
ordowickiego ekosystemu Gr witokrzyskich, opublikowanych w roku 1994 w Palaeontologia Polonica.
Badaniem amonitw jurajskich ukowa
zajmowa si Henryk Makowski, profesor
Wydziau Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, zatrudniony jednoczenie przez
wiele lat w poowie wymiaru godzin w Zakadzie. Henryk Makowski zasyn jako
25
Maria Rkowska
(18991979), twrca
poznaskiej szkoly
bada korali
paleozoicznych
Halszka Osmlska,
dyrektor Instytutu
w latach 1983-1988
26
Krystyna Poaryska
(19141989),
zaoycielka zespou
badaczy otwornic
kredowych
w Instytucie
Julian Kulczycki
(1922-1986), autor
wanego opracowania
anatomii pierwotnych
ryb trzonopetwych
z wczesnego dewonu
autor opublikowanej w 1963 roku koncepcji

dymorfizmu pciowego amonitw (rwnolegle do brytyjskiego autora, J. H. Callomona). Inny kierunek bada amonitw rozwin Cyprian Kulicki, prowadzc przez wiele
lat studia nad mikrostruktur muszli amonitw. Badaniem ontogenezy limakw mezozoiku Polski zajmuje si Andrzej Kaim, ktry jest bliski ukoczenia pracy doktorskiej
na ten temat.
Intensywnie bada si w Instytucie mikroskamieniaoci, przede wszystkim
otwornice. Badania te zainicjowaa Krystyna Poaryska, prowadzc pocztkowo studia nad otwornicami kredowymi i wczesno-trzeciorzdowymi okolic Kazimierza nad
Wis. W nastpnych latach K. Poaryska
cile wsppracowaa z Janin Szczechur.
Otwornice kredowe studiuje te Danuta Peryt, ktra na podstawie tej grupy organizmw opracowaa biostratygrafi i paleoekologi osadw kredy grnej Polski.
Maoraczki paleozoiczne, ich taksonomi, ewolucj i znaczenie dla stratygrafii
bardzo sumiennie bada Ewa Olempska, za
mezozoiczne Janina Szczechura i Janusz Baszyk. Ewa Olempska opracowaa te skrzemionkowane maoraczki paleozoiczne z
Chin, a Barbara Kremer rozpoznawaa akrytarchy ordowickie Gr witokrzyskich.
Andrzej Gadzicki zajmowa si otwornicami, konodontami i innymi mikroskamieniaociami triasu oraz biostratygrafi
i facjami triasu i jury basenu Tetydy, a take
epikontynentalnego wapienia muszlowego
Gr witokrzyskich. Obecnie prowadzi
badania mikropaleontologiczne i stratygraficzne w regionach polarnych.
Starsze krgowce kopalne odkryte na terenie Polski pochodz z wczesnotriasowego

stanowiska krasowego Czatkowice koo
Krakowa i s badane przez Magdalen Borsuk-Biaynick we wsppracy z brytyjsk
badaczk Susan Evans. Wydobyty tam materia obejmuje szcztki okoo dziesiciu
gatunkw drobnych czworonogw nalecych do wczesnych archozaurw i innych
gadw, oraz pazw, wrd ktrych natrafiono na szcztki jednych z najstarszych
znanych pazw bezogonowych. Gonym
znaleziskiem byo znalezienie jaszczurki
w eoceskim bursztynie batyckim, opisanej przez M. Borsuk-Biaynick we wspautorskiej pracy.
Od dziesiciu lat w Instytucie pochodzenie i pokrewiestwa dzisiejszych
i kopalnych ssakw drapienych bada Mieczysaw Wolsan opierajc si na danych
morfologicznych i genetycznych. Pod jego
kierunkiem pracuje ucja Fostowicz-Frelik,
przygotowujca prac doktorsk na temat
plio-plejstoceskich zajczakw Polski.
Zby olbrzymich morskich jaszczurek,
mozazaurw z kredy przeomu Wisy opisa
(we wspautorstwie) Marcin Machalski.
Najwiksz sensacj w badaniach kopalnych krgowcw na terenie Polski byo odkrycie bogatego stanowiska krgowcw
triasowych w miejscowoci Krasiejw na
Opolszczynie. Rozgos znalezisku naday
systematyczne prace wykopaliskowe, ktre
z ramienia Instytutu Paleobiologii PAN
w roku 2000 podj Jerzy Dzik. Na miejscu
kieruje nimi mody pracownik Instytutu Tomasz Sulej, ktry opracowuje bardzo obfite
szcztki pazw metopozaurw.
Badania krgowcw kopalnych

Polski
Polsko-Mongolskie Wyprawy
Paleontologiczne
Krgowce kopalne wystpuj na terenie naszego kraju rzadziej ni bezkrgowce. Pierwszym badaczem krgowcw w Zakadzie by
Julian Kulczycki, ktry ju w roku 1955 w Palaeontologia Polonica ogosi monografi mamutw Polski a nastpnie przystpi do badania
dewoskich ryb Gr witokrzyskich.
W roku 1973 Magdalena Borsuk-Biaynicka opublikowaa monografi nosoroca wochatego z plejstocenu Polski. Od wczesnych lat
szedziesitych Andrzej Sulimski opracowywa plioceskie gryzonie, zajcowate i owadoerne, zachowane w wapiennej brekcji kostnej
ze stanowiska krasowego We z regionu czstochowskiego.
W roku 1961 prof. Roman Kozowski

zawiadomi mnie, e w Mongolii zostaa
powoana do ycia Akademia Nauk, i e
Polska Akademia Nauk ma z ni podpisa
porozumienie o wsppracy naukowej. Zasugerowa, e moe to by okazj do zorganizowania wypraw paleontologicznych do
Mongolii. Od pnych lat czterdziestych,
gdy prace wykopaliskowe prowadzili tam
paleontologowie z Instytutu Paleontologicznego Akademii Nauk w Moskwie, marzylimy w Warszawie, aby mc wyjecha na
pustyni Gobi. Miaam kilka miesicy czasu na przygotowanie projektu wsplnych
wypraw. Gdy w roku 1962 delegacja Prezy-
dium PAN wyjechaa do Mongolii, aby podpisa umow o wsppracy naukowej,

profesor Kozowski, czonek tej delegacji,
zabra ze sob przygotowany przeze mnie
projekt trzyletnich Polsko-Mongolskich
Wypraw Paleontologicznych. Projekt zosta
dobrze przyjty przez prezydia obu Akademii i po powrocie delegacji do kraju wadze
Osmlska, Wojciech Siciski, Wojciech

Skaryski, Andrzej Sulimski, Hubert Szaniawski i Adam Urbanek. Wrd pracownikw z innych instytucji, ktrzy brali udzia
w wyprawach i szczeglnie si zasuyli naley wymieni przede wszystkim Kazimierza Kowalskiego (z Instytutu Systematyki
i Ewolucji Zwierzt PAN w Krakowie).
Akademii powierzyy mi zadanie zorganizowania wypraw i objcia ich kierownictwa

naukowego.
Krtka pierwsza wyprawa w roku 1963
miaa charakter rekonesansu. Dwie nastpne wyprawy w 1964 i 1965 roku prowadziy prace wykopaliskowe na obszarach pustyni Gobi i zachodniej Mongolii na dua
skal. Po wyprawie 1965 roku nastpi rok
przerwy, i w latach 1967, 1968 i 1969 zorganizowalimy trzy miniekspedycje, ktre nie prowadziy prac wykopaliskowych,
ale zbieray skamieniaoci (gwnie ssaki
i jaszczurki) na powierzchni, w osadach
kredowej formacji Dadochta w Bajn Dzak
(obecna transkrypcja Bayan Zag). W latach
1970 i 1971 Instytut wysa nastpne
ekspedycje, ktre prowadziy prace wykopaliskowe w duej skali.
W wyprawach brao udzia ze strony
polskiej 30 osb, w tym 13 osb z Zakadu:
Andrzej Baliski, Magdalena Borsuk-Biaynicka, Jzef Kamierczak, Zofia Kielan-Jaworowska, Maciej Kuczyski, Cyprian
Kulicki, Aleksander Nowiski, Halszka
By on kierownikiem wyprawy w 1964

roku (pozostae wyprawy pracoway pod
moim kierunkiem) oraz opracowa cz
ssakw trzeciorzdowych zgromadzonych przez wyprawy. Geologowie Ryszard Gradziski, Jerzy Lefeld z Instytutu Nauk Geologicznych PAN i Tomasz
Jerzykiewicz z Uniwersytetu Wrocawskiego opracowali stratygrafi i sedymentologi badanych warstw. Szczeglnie due zasugi pooy Ryszard Gradziski, ktry poza badaniami sedymentologicznymi prowadzi szczegow dokumentacj naszych prac, publikujc
szkice topograficzne i profile stratygraficzne badanych odsoni, nadal wykorzystywane rwnie przez wyprawy z innych
krajw pracujce na tych obszarach. Nieoceniona Teresa Maryaska z Muzeum Ziemi
PAN braa udzia we wszystkich czterech duych wyprawach (w roku 1971 jako zastpca
kierownika wyprawy), a nastpnie opracowywaa kolekcj dinozaurw. Organizacj wypraw od strony technicznej zajmowa si
Maciej Kuczyski.
27
Uczestnicy ekspedycji
paleontologicznej na
Pustyni Gobi
w 1965 roku
28
Zofia
Kielan-Jaworowska
dyrektor Instytutu
w latach 1961-1982
Wyprawa na Pustyni
Gobi w 1965 roku, obz
w Altan Uul
Polsko-Mongolskie Wyprawy Paleontologiczne do Mongolii (1963-1971) zostay

uznane przez opini wiatow za jedne
z najwikszych wypraw paleontologicznych
na wiecie. Zebralimy imponujc kolekcje szkieletw dinozaurw i innych gadw
(wi, krokodyli, jaszczurek i wy), jaj dinozaurw i ptakw, rzadkie okazy ptakw
z okresu kredowego, oraz bardzo cenn kolekcj okoo 180 okazw (czaszek, niejednokrotnie zachowanych wraz ze szkieletami pozaczaszkowymi) ssakw z okresu kredowego,
szcztki rolin, sodkowodne bezkrgowce
kredowe, oraz bogate materiay ssakw trzeciorzdowych. Kolekcja ssakw z drugiej poowy okresu kredowego zebrana przez wyprawy, w momencie zakoczenia ekspedycji stanowia najwikszy zbir czaszek ssakw z ery
mezozoicznej zgromadzony w jakimkolwiek
muzeum paleontologicznym na wiecie. Zgodnie z umow z Mongolsk Akademi Nauk,
wikszo zebranych szkieletw dinozaurw
zostaa po opracowaniu (i wykonaniu w Polsce
odleww) zwrcona do Mongolii. W Polsce
pozostaa tylko niewielka cz oryginalnych
szkieletw dinozaurw, oraz kolekcje jaszczurek, krokodyli, wi, ptakw, ssakw i bezkrgowcw.
19691984. cznie ukazay si w nich 64

artykuy. Rwnolegle doniesienia o wynikach wypraw, a nastpnie prace o charakterze oglnym, czsto we wspautorstwie
z uczonymi zagranicznymi, byy publikowane w wielu innych pismach midzynarodowych (m. in. Nature).
Polsko-mongolskie wyprawy otworzyy
przed polskimi paleontologami now tematyk bada, zwizan z grupami dotd pozostajcymi poza zakresem ich oryginalnej
dziaalnoci badawczej. Opisywaniem dinozaurw zajo si wwczas wielu pracownikw Instytutu, take tych, ktrzy pniej
zwrcili si ku innym grupom systematycznym. Magdalena Borsuk-Biaynicka i Aleksander Nowiski opisali mongolskie zauropody. Ewa Roniewicz uczestniczya w opracowywaniu teropodw Gallimimus i Deinocheirus wsplnie z Halszk Osmlsk, ktra pozostaa wierna dinozaurom. H. Osmlska wkrtce staa si jednym z wiodcych
specjalistw od tej grupy zwierzt w skali
wiatowej. Opisaa ona (czsto we wsppracy z T. Maryask z Muzeum Ziemi
PAN) kilkanacie nowych gatunkw tych
zwierzt, zaliczanych do nowych rodzajw,
rodzin i rzdw, koncentrujc si przede
Podstawowe opracowania materiaw

z wypraw zostay opublikowane pod moj
redakcj w dziesiciu tomach Palaeontologia Polonica, w serii zatytuowanej Results
of the Polish-Mongolian Palaeontological Expeditions, ukazujcej si w latach
wszystkim na badaniach teropodw i dinozaurw ptasiomiednicznych. Znalazy si

wrd nich m. in. pierwsze odkryte poza
Ameryk Pnocn szcztki dinozaurw
grubogowych oraz zachowane w rnych
stadiach wzrostowych prymitywne dinozau-
ry rogate. H. Osmlska i T. Maryaska zajmoway si te taksonomi, analiz funkcjonaln i pokrewiestwami dinozaurw

kaczodziobych. Obie autorki wsplnie z M.
Wolsanem wysuny te hipotez, e owiraptory s wtrnie nielotnymi praptakami.
Karol Sabath (we wspautorstwie z paleontologiem norweskim J. H. Hurumem) przygotowa opracowanie anatomii czaszki
wielkiego dinozaura drapienego Tarbosaurus, dowodzc jego rodzajowej odmiennoci w stosunku do pnocno-amerykaskiego Tyrannosaurus. Wkad polskich badaczy w badania dinozaurw znalaz odzwierciedlenie w intensywnej wsppracy midzynarodowej od licznych wizyt badaczy korzystajcych z kolekcji Instytutu
w celach porwnawczych, po udzia polskich specjalistw w najwaniejszych syntetycznych opracowaniach na temat tej grupy. Midzy innymi Halszka Osmlska jest
jednym z redaktorw i autorw fundamentalnego kompendium The Dinosauria, opublikowanego w 1990 przez California University Press (nowe wydanie jest na ukoczeniu).
Bliskie zwizki dinozaurw z ptakami
znalazy te odbicie we wnioskach z bada
zebranych w Mongolii jaj dinozaurw i ptakw, ktre wykona Karol Sabath. Andrzej
Elanowski (uczestniczy w wyprawie do
Mongolii w 1971 roku jako student) opisa
za unikatowe zarodki kredowych ptakw
zachowane w jajach. Krokodyle zebrane
przez polsko-mongolskie wyprawy opracowywaa Halszka Osmlska, natomiast jaszczurki badali Andrzej Sulimski i Magdalena
Borsuk-Biaynicka, ktra zajmowaa si te
kinetyzmem i ewolucj czaszki.
W kolekcji ssakw pnokredowych,
zebranych podczas wypraw (badanej przeze
mnie) s przede wszystkim przedstawiciele
wymarej bocznej gazi ssakw wieloguzkowcw (Multituberculata), ktrych budowa bya dotychczas niekompletnie poznana. Doskonale zachowane czaszki wieloguzkowcw i szkielety pozaczaszkowe
pozwoliy na rekonstrukcj ich budowy,
wygldu i trybu ycia oraz ustalenie pokrewiestwa z innymi grupami ssakw mezozoicznych. Ponadto w utworach pnej kredy Mongolii wystpuj przedstawiciele oyskowcw oraz tak zwanych deltateroidw,
spokrewnionych z torbaczami. Podobnie jak
w przypadku dinozaurw, badania ssakw kredowych Mongolii pozwoliy na wczenie polskich badaczy w badania syntetyczne nad ssa-
29
kami mezozoicznymi w skali wiatowej.

W roku 1979 ukazao si kompendium: Mesozoic Mammals: The First Two-thirds of Mammalian History, opublikowane przez California University Press, ktrego byam wspredaktorem i wspautorem. W roku 2001 w artykule opublikowanym w Nature (we wspautorstwie z amerykaskimi kolegami Zhe-Xi
Luo i Richardem L. Cifellim) stwierdzilimy,
e zby trybosfeniczne mezozoicznych ssakw z poudniowej i pnocnej pkuli uformoway si niezalenie od siebie. Ten sam zesp autorski (w ukadzie Z. Kielan-Jaworowska, R. L. Cifelli i Z. -X. Luo) ukoczy wanie kolejne kompendium obejmujce wiedz
o wszystkich ssakach mezozoicznych wiata,
zatytuowane Mammals from the Time of Dinosaurs: Origins, Evolution, and Structure bdce w druku w Columbia University Press.
Poza krgowcami z osadw pnokredowych i trzeciorzdowych Mongolii
zebralimy kolekcj sodkowodnych maoraczkw, ktre zbadali Janina Szczechura
i Janusz Baszyk, oraz lgnie ramienic opracowane przez Jadwig Karczewsk, we
wsppracy z Mari Ziembiska-Tworzydo
z Uniwersytetu Warszawskiego (uczestniczk wyprawy do Mongolii w 1971 roku).
Wyprawy Paleontologiczne
na Spitsbergen
Badania paleontologiczne na Spitsbergenie wczesnego Zakadu Paleozoologii
PAN zainicjowaa Gertruda Biernat. Odbyy
si trzy wyprawy, ktrych kierownikami byli: Krzysztof Birkenmajer z Instytutu Nauk
Geologicznych PAN w Krakowie (1974),
Hubert Szaniawski (1975) i Krzysztof Makowski (1976). Dwie pierwsze wyprawy
w sezonach letnich (1974 i 1975) prowadziy badania terenowe ska paleozoicznych
Uczestnicy ekspedycji
na Spitsbergen
w 1976 roku
Hubert Szaniawski,
dyrektor Instytutu
od 1992 roku
30
i mezozoicznych w rejonie fiordu Hornsund

w oparciu o domek Horridonia zbudowany przez paleontologw na Pwyspie Treskelen w 1974 roku. Uczestniczyli w nich
nastpujcy pracownicy Zakadu Paleozoologii: Andrzej Baliski, Gertruda Biernat,
Andrzej Gadzicki, Maciej Kuczyski, Cyprian Kulicki, Krzysztof Makowski, Aleksander Nowiski, Wojciech Skaryski,
Hubert Szaniawski i Ryszard Wrona.
W 1976 roku prace eksploatacyjne prowadzone byy w rejonie Bellsundu i Isfjordu
(rodkowy Spitsbergen). W roku 1982 ukaza si pod redakcj Gertrudy Biernat
i Wandy Szymaskiej tom Palaeontologia
Polonica zawierajcy wyniki wypraw.
Wyprawy Antarktyczne
Antoni Hoffman
(19501992), znakomity
teoretyk i biolog
ewolucyjny
Adam Urbanek, teoretyk

ewolucji i badacz
kopalnych organizmw
klonalnych,
dyrektor Instytutu
w latach 1989-1991
Po raz pierwszy pracownik naszego Instytutu wyjecha na Antarktyd w 1973 roku. Hubert Szaniawski wraz z grup polskich biologw wzi wwczas udzia w radzieckiej wyprawie podczas antarktycznego
lata 197374. Dwa lata pniej w pierwszej
polskiej morskiej ekspedycji naukowej do
Antarktyki (197576) wzi udzia Jerzy
Dzik.
W lutym 1977 roku zostaa zaoona staa Polska Stacja Antarktyczna PAN im.
Henryka Arctowskiego w Zatoce Admiralicji na Wyspie King George, co stworzyo dobre warunki do bada geologiczno-paleontologicznych w Archipelagu Szetlandw Poudniowych. W cigu kolejnych polskich wypraw Antarktycznych PAN zorganizowanych
w latach 1978-1986 prowadzono rwnie
badania paleontologiczne. Uczestniczyli
w nich: Janusz Baszyk, Andrzej Gadzicki,
Hubert Szaniawski, Adam Urbanek i Ryszard Wrona. Prowadzili oni prace terenowe
na Wyspie King George, A. Gadzicki pracowa ponadto w rejonie Pwyspu Antarktycznego wsplnie z naukowcami argentyskimi.
Wojciech Majewski, mikropaleontolog
z naszego Instytutu badajcy mioceskie
otwornice planktoniczne Antarktydy,
uczestniczy nastpnie w midzynarodowym Cape Roberts Project, prowadzonym
w latach 1997-99 na Morzu Rossa. Obecnie
Wojciech Majewski jest kierownikiem XXVII
Polskiej Wyprawy Antarktycznej PAN do Stacji im. Arctowskiego (20022003).
Wikszo zbiorw opracowywana jest
w Instytucie Paleobiologii PAN. Andrzej
Gadzicki kieruje pracami nad organizmami kopalnymi z trzeciorzdu Antarktyki. Na
uwag zasuguje take zgromadzenie kolekcji wapiennych kambryjskich gazw narzutowych, wystpujcych w trzeciorzdowych osadach morsko-lodowcowych na
Wyspie Krla Jerzego. Zawieraj one jedne
z najstarszych skamieniaoci szkieletowych. Opublikowane zostay trzy tomy Palaeontologia Polonica pod redakcja Andrzeja Gadzickiego, w ktrych zamieszczono 24 artykuy.
Badania teoretyczne
Poza pracami zawierajcymi opisy faun
kopalnych Polski i innych obszarw, uzupenionymi zazwyczaj danymi dotyczcymi
stratygrafii, paleogeografii, paleoekologii,
zmian morfologii i ewolucji badanych form,
w Instytucie prowadzono rwnie prace
czysto teoretyczne.
Ju w roku 1960 prace Adama Urbanka
nad graptolitami zaowocoway sformuowaniem teorii organizacji i mechanizmw
ewolucji kolonii graptolitw, rozwijanej
i udoskonalanej przez autora w nastpnych
latach. Badania ewolucji zwierzt kolonijnych byy wwczas w powijakach, a biolodzy ewolucyjni koncentrowali si przede
wszystkim na ewolucji organizmw pojedynczych. Urbanek dla objanienia rnic
morfologicznych pojawiajcych si w obrbie kolonii (mimo, e jej osobniki s
identyczne genetycznie, jako powstae
w wyniku rozmnaania bezpciowego) wysun hipotez gradientu substancji morfogenetycznej wzdu osi kolonii. Do przetestowania teorii wykorzysta zjawisko fragmentacji i regeneracji kolonii. W roku 1998
przedstawi koncepcj oligofilii (wykorzystujc rwnie graptolity jako model
badawczy), jako zjawiska odrodzenia duych grup taksonomicznych z nielicznych
form, ktre przeyy wielkie wymierania.
Badania nad specyfik rozwoju organizmw kolonijnych (astogenezy) prowadzili
w Instytucie rwnie Jerzy Dzik, studiujc
kolonie mszywiow, oraz Ewa Roniewicz
i Jarosaw Stolarski badajc kolonijne koralowce.
Rozlege zainteresowania teoretyczne
mia przedwczenie zmary Antoni Hoffman (19501992). Zosta zmuszony przez
wadze komunistyczne do emigracji w 1980
roku. Po szeciu latach spdzonych
w Niemczech i w Stanach Zjednoczonych,
w roku 1986 wrci do Polski i podj prac
w naszym Instytucie. Pobyt na emigracji
mia dodatni wpyw na rozwj intelektualny

A. Hoffmana i zaowocowa licznymi publi-kacjami na temat paleoekologii, struktury
populacji, selekcji i wielkich wymiera
w historii biosfery. Szczeglny wpyw na
wiatow paleobiologi mia jego artyku na
temat wewntrznej integracji ekosystemw
(a waciwie jej braku). Wspautorem
(z Jerzym Trammerem z Uniwersytetu War-szawskiego) prac teoretycznych nad regu Copea, dotyczc wzrostu rozmiarw
ciaa w liniach ewolucyjnych) by Andrzej
Kaim.
Jzef Kamierczak, we wsppracy z geochemikami niemieckimi (E. Degen-sem
i kolegami) wysun hipotez wykazujc powstawanie wapiennych struktur szkieletowch
u organizmw morskich jako wynik procesw
detoksykacyjnych. Hipotez t zastosowa do
objanienia raptownego pojawienia si organizmw szkieletowych na pocztku fanerozoiku.
Zesp ten rozwija te hipotez oceanu sodowego, zgodnie z ktr pierwotny ocean charakteryzowaa obfito rozpuszczonego wglanu sodu, przy maej iloci wapnia. W roku 2002
w pracy opublikowanej w Nature Jzef Kamierczak z Barbar Kremer przedstawili charakter diagenetycznych termalnych przemian
skamieniaych komrek bentosowych sinic.
W innym wspautorskim artykule rwnolegle
ogoszonym w Science opisa przypuszczalnie
biogeniczne struktury wapienne z archaiku.
W pnych latach osiemdziesitych
zesp w skadzie A. Hoffman, M. Gruszczyski i K. Makowski, opublikowa szereg prac wykazujcych, e na pogranicza
permu i triasu nastpiy zasadnicze zmiany w charakterze oceanu wiatowego.
Aby wyjani to zjawisko, autorzy zaproponowali model oceanu, w ktrym naprzemiennie nastpuj okresy stratyfikacji wd i ich intensywnej cyrkulacji.
cownikw Instytutu (np. moja ksika

Polowanie na dinozaury zostaa opublikowana rwnie w Stanach Zjednoczonych i w Czechach), ale take w postaci
wystaw organizowanych przez Instytut
Paleobiologii.
Obecnie, kiedy z telewizji publicznej
zniky rodzime programy popularno-naukowe, na polskiej paleontologii, nauce
badajcej rozwj ycia na Ziemi spoczywa szczeglny obowizek popularyzowania wiedzy o ewolucji, waniejszy ni
kiedykolwiek.
Zadania publiczne Instytutu

Od pocztku istnienia pracownicy
Instytutu zajmowali si dziaalnoci popularyzatorsk publikujc artykuy
i ksiki popularno-naukowe. Wyprawy
paleontologiczne do Mongolii rozbudziy
w spoeczestwie zainteresowanie paleontologi i wwczas nasza dziaalno
popularyzatorska szczeglnie si nasilia.
Badania skamieniaoci z Mongolii,
a zwaszcza dinozaurw, zostay uprzystpnione polskiemu spoeczestwu nie
tylko w licznych wydawnictwach pra-
31
32
Paleontologia w ostatnim
piecdziesiecioleciu
Adam Urbanek
idziesit lat to duo czy mao dla

rozwoju takiej nauki, jak paleontologia? Jeeli zgodzi si z czsto wypowiadanym zdaniem, e paleontologia, taka
jak j rozumiemy obecnie, zapocztkowana
zostaa pracami Georgesa Cuviera i Jeana
B. Lamarcka, ktre ukazay si w pierwszych latach XIX w., to jej pocztek mona
z grubsza datowa na rok 1800. Niewiele
odbiega od tej daty pocztek paleontologii
okrelony prac Williama Smitha z 1799 roku o zwizku skamieniaoci z warstwami
geologicznymi i wprowadzenie koncepcji
skamieniaoci przewodniej. Warto te
przypomnie, e znacznie wczeniejsze byo jedynie sformuowanie w 1667 roku metodologicznej zasady Nielsa Stensena o badaniu szcztkw kopalnych w cisym porwnaniu z budow czci ciaa dzi yjcych organizmw. Zasada ta ma absolutnie
podstawowe znaczenie, ale jej sformuowanie nie spowodowao zrazu przyspieszonego rozwoju paleontologii. Dlatego nie popenimy duego bdu oceniajc powstanie
nowoczesnej paleontologii na okoo 200 lat
temu. Wtedy okae si, e ostatnie pidziesiciolecie to a jedna czwarta historii paleontologii w nowoczesnym znaczeniu
inaczej mwic, szmat czasu.
Przeledzenie rozwoju paleontologii
w tym okresie, idc po jej gorcych ladach,
nie byo rzecz atw. Wiele danych mona
jednak znale w pierwszym i drugim wydaniu syntetycznego dziea Derka E. G.
Briggsa i Petera R. Crowthera z 1990 i 2001
roku oraz w artykuach zamieszczonych
w problemowym numerze Kosmosu z 1996
roku (tom 45, numer 4) p. t. Wspczesna
paleontologia.
Program paleobiologii
W caym tym okresie rozwj paleontologii przebiega w ramach programu paleobiologii, zainicjowanego badaniami Louisa Dollo i Othenio Abela jeszcze przed
I wojn wiatow. Badania w dziedzinie paleobiologii nabray rozmachu w okresie
midzy wojennym, za po II wojnie
wiatowej stay si gwnym programem

naukowym w paleontologii. Podkrelam tu
okrelenie program naukowy, bowiem
pocztkowo proponowano pojmowanie paleobiologii jako odrbnej dyscypliny naukowej, alternatywnej w stosunku do paleontologii stratygraficznej. Dowiadczenia ostatnich dziesicioleci wskazuje, e paleobiologia jest w istocie programem naukowym
nowoczesnej paleontologii, co staraem si
uzasadni wczeniej w tekcie z 1996 roku.
Co wicej okazao si, e w tym programie
chodzi nie tylko o wykorzystanie nowych
koncepcji i metod biologii dla badania organizmw kopalnych, ale take o to samo
w odniesieniu do nauk geologicznych.
W tym kontekcie haso biologizacji paleontologii nie jest cakiem adekwatne. Nowoczesna paleobiologia nie mogaby rozwija si bez cisego zwizku z caym szeregiem dziaw geologii, ktrej postp jest tak
samo nieodzowny dla rozwoju paleontologii, jak postp nauk biologicznych. Moemy wic mwi o dwch rdach inspiracji
dla wspczesnej paleobiologii, z tym, e
biologia ma znaczenie absolutnie podstawowe. Wane dla legitymizacji paleobiologii,
jako przewodniego programu naukowego
byo powstanie w 1975 roku amerykaskiego kwartalnika Paleobiology, ktrego program, publikowane prace i platforma dyskusyjna suyy sprawie propagowania i uprawiania paleobiologii, czsto przy stosowaniu metod ilociowych.
Czynnik czasu
Pozostajc przez cae pidziesiciolecie w orbicie nauk biologicznych, paleontologia podkrelia swoje szczeglne wrd
nich miejsce. Wynika ono w duej mierze
z faktu, e zajmuje si ona procesami rozcigymi w czasie. To, e paleontologia operuje geologiczn skal czasu nie jest oczywicie niczym nowym, nowsze jest okrelenie gbokiego czasu czy te gbi czasu (ang. deep time), jako interwaw czasu,
ktrym nie posuguj si inne nauki biologiczne. Pojcie gbokiego czasu posuyo
PALEONTOLOGIA W OSTATNIM PIDZIESICIOLECIU
za przewodni motyw dla jubileuszowego

suplementu Paleobiology z 2000roku. Jest
to zarazem czas, w ktrym dokonuje si wyodrbnianie nowych typw, gromad i rzdw, oraz dokonuj si synne przejcia
ewolucyjne, takie jak np. midzy rybami
trzonopetwymi a pazami, czy gadami ssakoksztatnymi a ssakami. Takie przejcia
wymagaj interwaw czasu rzdu 10 mln
lat. To decyduje take o tym, e paleontologia operujca poza tym skal milionw
(106) i miliardw (109) lat zajmuje take
szczeglne miejsce w biologii ewolucyjnej,
poniewa rozpatrywanie procesw ewolucyjnych w takiej skali czasu moliwe jest
tylko przy zastosowaniu materiau kopalnego i danych molekularnych kalibrowanych
za jego pomoc.
Pojcie gbi czasu zarysowuje si lepiej, jeli paleontologi porwnamy z biologi eksperymentaln i badanymi przez ni
procesami. Klasyczny obiekt tych bada,
rozwj embrionalny bezkrgowcw daje si
opisa w terminach godzin i dni. Ale szczeglnie szybkie procesy zachodzce w systemach biologicznych, stanowice dziedzin
bada nowej dyscypliny biologii tzw. femtobiologii, dokonuj si w niewyobraalnie
krtkich interwaach czasu rzdu 10-15 sekundy (=1fs)! Paleontologia posuguje si
niewyobraalnie dugimi, femtobiologia za
niewyobraalnie krtkimi interwaami czasu, pomidzy nimi zawarta jest reszta procesw zachodzcych w ustrojach ywych. Jan
Szczepaski opublikowa niedawno ciekaw ksik o postaciach czasu tj. odbiorze
czasu w kontekcie ycia ludzkiego, wydarze historycznych itd. Iloci czasu, zarwno niezwykle dugie jak i krtkie wymykaj
si ludzkiej percepcji. Jeeli chodzi o domen paleontologii, o waciwy jej deep time,
to w bd wprowadza moe jego ludzka
miara (w latach) oraz fakt, e mamy do czynienia z liczbami skoczonymi.
Z wymiarem czasowym, ktrym posuguje si paleontologia, czy si waciwe
jej podejcie historyczne. Paleontologia zajmuje si badaniem przebiegu ewolucji,
dziedziny ktra jeszcze na pocztku pidziesiciolecia pozostawaa w cieniu, uwaano bowiem, e wyczerpaa swoje moliwoci. Za prawdziwie interesujc dziedzin uwaano wtedy badanie mechanizmw
ewolucji. Ostatnie dwadziecia lat przyniosy znamienny odwrt od tych niedawnych
opinii, a to za spraw biologii molekularnej.
Nauka ta przesza od badania organizmw
modelowych i ustalania modeli procesualnych do porwnywania przebiegu tych procesw w rnych grupach organizmw.
Obecne stanowisko trafnie ilustruj sowa
Jerzego Dzika z 2002 roku: nie mona zrozumie zjawiska ycia, bez uwzgldnienia
jego rnorodnoci i historii jej powstania.
Warto przypomnie, e do niedawna przebieg ewolucji by uwaany za co w rodzaju dodatkowego aspektu sprawy, bez ktrego mona si od biedy oby. Ta zmiana nastawienia jest bez wtpienia jednym z najbardziej wyrazistych i doniosych wydarze
minionego pidziesiciolecia. W istocie
dzi moemy znowu powiedzie, e zadaniem paleontologii jest poznanie historii poszczeglnych szczepw i grup systematycznych, przedstawienie pewnego rodzaju narracji o ich powstaniu, rozkwicie i upadku.
Tu chciabym wspomnie moje rozmowy
z przed lat ze Zdzisawem Raabe na temat
metody historycznej w biologii. By zdania,
e pod tym wzgldem biolog zblia si do
humanisty, stosujc metody ogarnicia caoci i konstruujc relacj o niej.
Prekambr: nowe pole bada

Moe najbardziej doniosym wydarzeniem
pidziesiciolecia bya ekspansja pola bada
paleontologii, poprzez powstanie paleontologii
prekambru. Kiedy koczyem studia powszechnie przyjmowano tez o cakowitym
braku wiarygodnych dowodw paleontologicznych na istnienie organizmw prekambryjskich. Sytuacja miaa si zmieni szybko
i radykalnie. Milczenie prekambru zostao
przerwane w 1954 roku odkryciem przez S. A.
Tylera i E. S. Barghoorna licznych i niezwykle
dobrze zachowanych mikroskamieniaoci
z formacji Gunflint, ktrych wiek ocenia si na
prawie 2 mld lat. Praca ta miaa charakter doniesienia wstpnego i uzupeniona zostaa pniejszymi badaniami Barghoorna i Tylera
oraz Prestona E. Clouda z 1965 roku.
Prekambryjska fauna z Ediacara bya drugim przeomowym odkryciem, ktrego autorem w 1947 by R. C. Sprigg, ale waciwe rozpoznanie zainicjowa Martin Glaessner. Za tymi odkryciami przyszy liczne inne. Utworzyy stopniowo siatk wystpowania najstarszych organizmw, ktrych pierwsze, aczkolwiek dyskusyjne lady, ocenia si na ok. 3,4
mld lat. Oceniajc znaczenie powstania i perspektywy rozwoju nowego pola bada paleontologicznych, pisaem w 1970 roku o biologizacji prekambru.
33
34
Autor wraz z Zofi

Kielan przygotowuj si
do wejcia w pwiecze
dziejw paleontologii
Due znaczenie dla wyjanienia wczesnej ewolucji zwierzt tkankowych miao

nowoczesne zbadanie rodkowokambryjskiej fauny z Burgess Pass (Kolumbia Brytyjska, Kanada), zwizane z nazwiskami
Harry B. Whittingtona oraz Simona Conway Morrisa (lata osiemdziesite), a take
odkrycie nowego znaleziska fauny dolnokambryjskiej, niezwykle dobrze zachowanej wraz z czciami mikkimi, w Chengjiang (prowincja Yunnan) w Chinach.
W warstwach o wieku
ocenianym na okoo
530 mln lat odkryto
dotd co najmniej 120
gatunkw zwierzt
nalecych do 10 typw. Znalezisko tej
fauny naley niewtpliwie do najwikszych odkry paleontologicznych
pidziesiciolecia.
Wielkie znaczenie
dla integracji raptownie narastajcego pola
bada miay koncepcje teoretyczne wysuwane przez Prestona
E. Clouda, amerykaskiego geologa i paleontologa obdarzonego
wielkim darem syntezy. Od niego pochodzi m. in. myl, e poznanie historii prekambryjskiej biosfery
wymaga rwnoczesnego poznania rozwoju
atmo- i hydrosfery i e teoria wczesnej ewolucji musi w rwnym stopniu odnosi si do
wszystkich trzech geosfer. Innym orodkiem gdzie wczenie rozpoznano znaczenie
badania najstarszych organizmw bya Rosja. Badania nad wczesnym ogniwem dolnego kambru tommotem prowadzili Aleksy J. Rozanow i Wadimir W. Missarewski, ktrzy rozpoczynali swe badania od
duszego stau w naszym instytucie, gdzie
uczyli si metod preparowania chemicznego. Badania te przyniosy niezwykle cenne
rezultaty dla poznania wczesnego etapu
ewolucji zwierzt szkieletowych i w dyskusjach nad doln granic kambru. Rwnolegle Borys S. Sokoow opracowa koncepcj
wendu jako najmodszego ogniwa proterozoiku.
Do poowy XX w. badania paleontologw
zamykay si w zaczarowanym krgu 500 mln.
lat, przeom z poowy lat pidziesitych
otworzy dla paleontologw ogrom prekambryjskich eonw rozszerzajc 6-7-krotnie

zakres czasu dostpny dla bada paleontologicznych. Badania nad wczesn ewolucj
biosfery, proces ksztatowania si skadu atmosfery, model pierwotnej Ziemi to koncepcje teoretyczne wywodzce si z bada
nad prekambrem, ktre wywary wpyw na
rozwj caej paleontologii ostatniego pidziesiciolecia. Tematyka ta doprowadzia
do nawizania cisych zwizkw midzy
paleobiologi i geochemi, zwaszcza biogeochemi, a jej produktem jest powstanie
paleontologii molekularnej. Zajmuje si ona
skamieniaociami molekularnymi, czyli
zwizkami bioorganicznymi lub charakterystycznymi grupami chemicznymi zachowanymi w skaach i wykorzystywanymi jako
markery procesw biochemicznych lub
wskaniki obecnoci grup systematycznych. Pioniersk rol w powstaniu paleontologii molekularnej w latach szedziesitych odegra biochemik Melvin Calvin. Inny program to biogeologia, ktrej wyodrbnienie si w tym czasie wizao si z ide
badania interakcji geosfer w oraz powstania
i ewolucji ycia. Te badania na pograniczu
paleobiologii i geochemii otwieraj perspektywy badawcze na najblisze dziesiciolecia
Zapocztkowanie systematycznych bada kopalnego wiata prekambru stanowio
prawdziw rewolucj w paleontologii i geologii, jest te znamiennym rysem w rozwoju tych nauk w ubiegym pidziesicioleciu.
Metody pracy
Niemniej doniose byy zmiany w metodach pracy paleontologa. W pierwszej poowie pidziesiciolecia najwiksze znaczenie miao wprowadzanie metod preparowania chemicznego, w czym przez dugi czas
celowa orodek warszawski. Tradycja ta
siga drugiej poowy lat trzydziestych, kiedy to Roman Kozowski prowadzi prac
nad preparowaniem szcztkw graptolitw
i piroskrzelnych z krzemieni tremadockich
Gr witokrzyskich. Po wojnie on i jego
uczniowie stosowali w duym zakresie metody chemiczne dla preparowania skamieniaoci o szkielecie organicznym i fosforanowym. W skali wiatowej stosowanie chemicznych metod preparowania udostpnio
paleontologom zupenie nowy rodzaj materiau. Postp w badaniach konodontw,
graptolitw, pewnych grup krgowcw byby niemoliwy bez stosowania metod chemicznych.
W drugiej poowie pidziesiciolecia
przeomowe znaczenie miao wprowadzenie technik mikroskopii elektronowej, zarwno odbiciowej (SCAN) jak i transmisyjnej (TEM). Mikroskop skaningowy sta si
now lup paleontologa, a codzienny kontakt z ultrastrukturalnym poziomem budowy szkieletu zrodzi wielkie zainteresowanie sposobem powstawania szkieletu mineralnego i organicznego. Powstaway teorie
biomineralizacji, wychodzce z takich czy
innych faktw oraz zaoe teoretycznych.
Przyczyniy si one do nowego zdefiniowania klasycznego problemu paleobiologii
stosunku tkanek mikkich do szkieletu.
Badano rwnie ultrastruktur szkieletu organicznego m. in. K. M. Towe i A. Urbanek
w 1972roku wykazali, e szkielet kopalnych
graptolitw zbudowany by z wkien kolagenu.
Przyspieszenie w rozwoju nauk przyrodniczych widoczne w okresie pidziesiciolecia objo take paleontologi. To charakterystyczne zjawisko wystpio wkrtce
po zakoczeniu wojny i prcz ogromnego
postpu metod badawczych oraz synergetycznego wpywu jednych nauk na drugie,
znajduje swe dodatkowe objanienie...
w wycigu systemw politycznych w okresie zimnej wojny. U nas sprawa ta uwaana
za wstydliw jest najczciej pomijana, natomiast otwarcie dyskutuje si o niej w najwyszych gremiach naukowych na Zachodzie. Uczeni byli zarazem ofiarami jak i beneficjentami wytworzonego mechanizmu
midzynarodowego wycigu, nauka per saldo odniosa jednak korzyci z efektu sputnikowego. Zaznaczyo si to take w takich naukach jak archeologia, egiptologia
czy paleontologia. Obecnie na caym wiecie obserwujemy zmniejszenie nakadw na
badania naukowe nie majce bezporedniego znaczenia praktycznego, co niektrzy
wi z zaamaniem si etosu wspzawodnictwa midzynarodowego.
Wielkie wymierania temat nie

wymierajcy
Niezbywalnym problemem paleontologii jest wymieranie. Wikszo gatunkw
i dua cz szczepw jaka pojawia si
w dziejach Ziemi zdoaa ju wymrze. Ale
szczeglnym zagadnieniem s wymierania
masowe, raptowne w sensie geologicznym

wymierania wielu taksonw naraz, prowadzce do wyranego spadku rnorodnoci
biosfery. W minionym pidziesicioleciu
przyczyny i przebieg masowych wymiera
stanowiy jeden z przewodnich tematw bada i dyskusji. Duy wpyw na rozwj pogldw na przyczyny masowego wymierania miaa niepozorna, ale icie prorocza praca znanego paleontologa niemieckiego Ottona H. Schindewolfa z 1962 roku opatrzona prowokacyjnym tytuem Neokatastrophismus?. Wykazywa on, e darwinowska
teoria wymierania poprzez konkurencyjne
wypieranie jednych grup przez drugie, jest
nieadekwatna do czasowej i przestrzennej
charakterystyki wielkich wymiera geologicznych. Podobnie zreszt jak nieadekwatna jest teoria starzenia si filogenetycznego,
ktrej zwolennikiem by sam Schindewolf.
Teraz, po lepszym rozwaeniu sprawy, doszed on do wniosku, e wymierania masowe zachodziy pod wpywem drastycznych
zmian rodowiska abiotycznego, zabjczych dla przedstawicieli wielu grup taksonomicznych. Czynniki, ktre wywoyway
te zmiany mogy by pochodzenia ziemskiego (wielkie erupcje wulkaniczne, gd
tlenowy itp.) jak i pozaziemskiego (zmienne promieniowanie Soca i promieniowanie kosmiczne, wybuchy supernowych itp.).
Teorie te, w jakim sensie czerpice inspiracj z wydawaoby si dawno zarzuconej
teorii katastrofizmu Cuviera, toroway sobie
pocztkowo drog nie bez trudu. Wykad
z 1970 roku kanadyjskiego geologa D. J.
McLarena, jednego z prezydentw Geological Society of America, w ktrym stwierdzi
on, e uderzenie asteroidu w ocean (great
splash) byo przyczyn wielkiego wymierania pnodewoskiego spotkao si przede
wszystkim z krytycznym przyjciem.
W znacznej mierze wynikao to z niechci
do odwoywania si do wydarze rzadkich,
a nawet, jak uwaano, unikatowych jako
czynnikw geologicznych Na bardziej podatny grunt trafiy pogldy Waltera Alvareza, ktry w 1982 roku wystpi z tez, e
wielkie wymieranie na granicy kredy i trzeciorzdu, ktre jak wiadomo dotkno rwnie dinozaury, wywoane zostao zderzeniem si Ziemi z asteroidem o duej masie
(teoria impaktowa). Skutki tego zderzenia
przypominayby efekt tzw. zimy nuklearnej,
raptownego spadku temperatury wskutek
uniesienia si wielkich mas pyw do atmosfery. Dowodem na kosmiczne pocho-
35
36
dzenie ciaa impaktowego bya warstewka

osadw silnie wzbogacona w iryd, pierwiastek nigdy nie wystpujcy w takim steniu na Ziemi. Warstewki te wykryto wpierw
w klasycznych profilach granicy mastrychtu i danu, a potem w ok. 50 odsoniciach na
caej Ziemi. Obecnie hipoteza Alvareza jest
do powszechnie przyjmowana za prawdopodobne wytumaczenie wielkiego wymierania pod koniec kredy. Spektakularne widowisko jakim byo zderzenie si 18 lipca
1994 r. komety Shoemaker-Levi z Jowiszem stwarza lepszy klimat dla myli o tym,
e Ziemia nie jest ciaem izolowanym
w Kosmosie. Przyczyny innych wielkich
wymiera s natomiast mniej jasne.
Badania szkoy chicagowskiej polegay
na wykorzystaniu masowych danych zawartych w opracowanym przez Sepkoskiego
katalogu wystpowania stratygraficznego
taksonw bezkrgowcw morskich., Na tej
podstawie Raup i Sepkoski wyrnili pi
najwikszych masowych wymiera tzw.
wielk pitk (Big Five). Najbardziej radykalne z nich to wymieranie pod koniec
permu, do ktrego analizy oryginalne materiay zdobyli w swym czasie polscy paleontolodzy pracujcy na Spitsbergenie. Z ich
wnioskw wynika, e uwarunkowania wymierania permskiego byy zupenie rne
od wymierania kredowego. Na ten temat
wysunito jednak szereg innych pogldw,
bowiem przyczyny wielkiego wymierania
permskiego s stale przedmiotem dyskusji.
Duy wpyw na rozwj bada nad wymieraniem masowym miaa koncepcja periodycznej powtarzalnoci wymiera w historii Ziemi, wysunita przez Davida Raupa
i J. Johna Sepkoskiego (1984). Tezy, e masowe wymierania wystpuj co 26 mln lat
nie udao si wprawdzie udowodni (istnieje najwyej quasi-periodyczno), ale wiele
przeprowadzonych bada przynioso wartociowe rezultaty. Historia tych bada opisana w interesujcej ksice Raupa p.t. Nemesis (1986) nasuwa jednak pewne refleksje
na temat niepodanej funkcji nadmiernej
publicity w badaniach naukowych, kiedy informacja naukowa zaczyna y wasnym
yciem zanim stanie si uzasadnion tez
naukow.
Zagadnieniem ewolucyjnego znaczenia
masowego wymierania w historii ycia zajmuje si inny przedstawiciel szkoy chicagowskiej David Jablonski, okrelajcy sw dziedzin bada jako biologi wymierania.
Masowe wymierania stanowi zmian za-
sad gry ewolucyjnej, bo niweluj w duej

mierze dotychczasowe osignicia ewolucyjne poszczeglnych szczepw, uzyskane
na drodze kumulowania si efektw mikroewolucyjnych. W okresach midzy masowymi wymieraniami rzdz darwinowskie
prawa ewolucji a samo wymieranie, jak to
dowodz badania Leigha Van Valena, ma
w tym czasie charakter miarowy. Natomiast
w okresie masowego wymierania rzdzi dua nieokrelono: dominujce grupy s
czsto eliminowane lub trac na znaczeniu,
grupy marginalne wychodz na pierwsze
miejsce. Masowe wymierania s wic rdem nieprzewidywalnoci procesu ewolucyjnego. Z drugiej strony w 1998 roku
zwrciem uwag na fakt, e odradzanie
w danej grupie nastpuje zazwyczaj od
skrajnie nielicznych gatunkw przeywajcych (oligofilia). Nowe linie filogenetyczne
powstajce w wyniku nowych radiacji od
takich nielicznych przodkw dysponuj
bardzo podobnym potencjaem ewolucyjnym i dlatego ich ewolucja przebiega rwnolegle (paralelizm ewolucyjny). Ten paralelizm nie wymaga odwoywania si do pocztkowego potencjau ewolucyjnego, bowiem w miar ewolucji poszczeglnych
szczepw nastpuje nieraz kilkakrotne
wtrne upodabnianie si systemw genetycznych wskutek efektu szyjkowego.
Synteza obecnie znanego materiau dokonana w 1996 roku pod kierunkiem Ottona
Wallisera wykazuje, e w fanerozoiku miao miejsce 65 zdarze o charakterze wikszych lub mniejszych globalnych aktw
masowego wymierania. Problem przyczyn
i przebiegu wymierania masowego okaza
si bardzo atrakcyjny dla paleobiologw
pidziesiciolecia. Wikszo z nich opowiadaa si przy tym za tak czy inn wersj neokatastrofizmu. Mona powiedzie,
e pod tym wzgldem w paleobiologii
wspczesnej doszo do rzeczy wrcz niemoliwej syntezy teorii Cuviera i Darwina. W wietle nowych faktw, synteza taka
okazaa si nie tylko moliwa, ale take
uzasadniona.
Nieatwe problemy paleoekologii

Minione pidziesiciolecie byo okresem wielkiego zainteresowania biologi
rodowiskow, a w paleontologii ekologicznym aspektem materiau kopalnego.
Podczas gdy klasyczna paleoekologia
wychodzia czsto z analizy morfologii
i stosowaa metody anatomii funkcjonalnej

dla wyjanienia sposobu ycia, odywiania
si i poruszania organizmw kopalnych, to
w drugiej poowie XX w. odwoywaa si
ona czciej do warunkw paleorodowiska
(temperatura, zasolenie, batymetria), okrelanych m. in. przez skad i cechy osadu, do
przypuszczalnych zwizkw troficznych
oraz zrnicowania zespow w przestrzeni
w czasie. Nowoczenie pojmowane zasady
paleoekologii znalazy w 1957 roku sw kodyfikacj na Zachodzie w dziele Treatise on
marine ecology and paleoecology oraz zyskay konceptualne rozwinicie w pracy
Prestona Clouda z 1959 roku. Modelem dla
paleoekologii, ktra miaa wyjania wzajemne zwizki organizmw kopalnych oraz
ich populacji i zespow miaa odtd zosta
wspczesna ekologia ldowa i morska.
W tym samym czasie, w roku 1957, ukaza
si w ZSRR Wstp do paleoekologii
R. Gekkera (Haecker), zawierajcy zaoenia teoretyczne i wskazwki do prowadzenia terenowych bada paleoekologicznych.
Program ten postulowa kompleksowe badanie historii zbiornika, jego osadw i zachowanych skamieniaoci.
Pierwsza poowa pidziesiciolecia
upyna pod znakiem duego zainteresowania paleoekologi, co przynioso bogaty
plon nowych danych faktycznych i licznych
interpretacji teoretycznych. Dotyczyy one
m. in. raf i podobnych struktur, drapienictwa i jego skutkw, pasoytnictwa, skamieniaoci jako wskanikw rodowiska i wielu
innych. Szczeglnie due byy postpy w badaniu skamieniaoci ladowych (ladw ycia), zarwno ich pochodzenia, zasad klasyfikacji jak i znaczenia dla okrelania facji i wieku utworw. Obok czoowej postaci Adolfa
Seilachera, du rol odegrali polscy badacze
Marian Ksikiewicz i Stanisaw Duyski.
Due postpy wykazaa dziedzina tafonomii,
zajmujca si czynnikami warunkujcymi powstawanie i zachowanie si skamieniaoci
w osadach. Nowoczesne metody bada pozwoliy lepiej zrozumie przyczyny powstawania nagromadze szcztkw oraz zmiany
jakim one podlegaj w osadach. Wzrost zainteresowania tafonomi wynika m. in. z oryginalnych koncepcji wysunitych przez I. A. Jefremowa, a po czci z przetumaczenia klasycznej rozprawy ojca tafonomii (biostratonomii) Johannesa Weigelta na jzyk angielski.
Due nadzieje wizano z wyrnianiem
zespow organizmw. Metoda ta miaa m.
in. zastpi dotychczasowe podejcie, pole-
gajce na badaniu oddzielnych taksonw

wchodzcych w skad domniemanych biocenoz przez badanie caych kompleksw
wspwystpujcych kopalnych gatunkw
i ich zmian zachodzcych w czasie ewolucyjnym i geologicznym. Niektre z bada,
przeprowadzonych w ramach tego programu, jak si okazao w sposb zbyt uproszczony szukay analogii do procesw zachodzcych w czasie ekologicznym. Dlatego
moe badania zespow organizmw kopalnych nie speniy w peni oczekiwa i zainteresowanie nimi wyranie zmalao.
Systematyka jest na zawsze

Osi paleontologii byy zawsze zagadnienia systematyki i filogenezy. W cigu
pidziesiciolecia pojawiy si co najmniej
trzy koncepcje biosystematyki, ale adna
nie wywara takiego wpywu na warsztat
paleontologa jak kladystyka. Znalaza ona
wielu gorcych zwolennikw wrd systematykw pracujcych nad materiaem kopalnym i niektre dziedziny paleontologii
pracuj wycznie w kluczu kladystycznym.
Zastosowanie zasad hierarchii genealogicznej doprowadzio przy tym do wielu zupenie nowych wnioskw.
W cigu ostatniego pidziesiciolecia wielu paleontologw przeszo do pracy polegajcej na stosowaniu metod ilociowych, a szczeglnie zaznaczyo si to
w amerykaskich szkoach paleobiologii,
ale zjawisko to ma zapewne charakter
przejciowy. Metody ilociowe maj doniose znaczenie pod warunkiem, ze nie
prowadz o zaniku zainteresowania
wyjciowym materiaem kopalnym. To
wanie badanie materiau przyczynio
si do kilku wanych wydarze na
froncie bada paleontologicznych. Na
pocztku pidziesiciolecia takim
wydarzeniem byo ustalenie w 1949 roku
stanowiska systematycznego graptolitw
przez Romana Kozowskiego. Argumentacja, e graptolity nale do pstrunowcw i s blisko spokrewnione z piroskrzelnymi oparta jest wprawdzie na
analizie nieatwych do zrozumienia
szczegw anatomicznych, ale myl, e
powszechnie znana grupa kopalna nie
naley do jamochonw trafiaa powszechnie do umysw. Kozowski i jego
pogldy cieszyy si ogromnym uznaniem i popularnoci wrd paleontologw i geologw. Sam Kozowski do-
37
38
kona w latach 1950-1971 szeregu wanych bada, do ktrych naley odkrycie

kopalnych piroskrzelnych oraz opisanie
przedstawicieli nowego rzdu graptolitw Crustoidea.
Drugim osigniciem paleontologii, porwnywalnym pod wzgldem doniosoci
do ustalenia stanowiska systematycznego
graptolitw, stao si wyjanienie natury konodontw i stanowiska systematycznego
zwierzt konodontowych. Konodonty, fosforanowe ciaka majce posta zbw, uzbionych beleczek lub pytek s czste
w skalach osadowych i maj bardzo due
znaczenie stratygraficzne. Obok izolowanych konodontw znajdywano cae ich
kompleksy, wykazujce regularny ukad
elementw oraz sta symetri. Od tego czasu wiadomo z pewnoci, e konodonty to
elementy aparatu stanowicego uzbrojenie
przedniej czci jelita nieznanych zwierzt.
Pojawia si mnogo interpretacji wicych konodonty z rnymi grupami systematycznymi ze wzgldu na takie czy inne
podobiestwa.
Dalszy bieg wydarze trafnie wyznaczaa praca Waltera Grossa z 1957) roku, ktry
wykaza, e podstawa konodontw zbudowana jest z tkanki szkieletowej, przypominajcej tzw. aspidyn czyli ko bezkomrkow niszych krgowcw. W tym czasie
trway ju polowania na zwierz konodontowe. Nie obeszo si bez faszywego tropu jakim byo odkrycie w 1973 roku przez Meltona
i Scotta okazw zwierzt z konodontami w jamie ciaa. Blisze zbadanie wykazao, e byo
to nagromadzenie rnego typu aparatw
w treci odkowej zwierzcia, ktre ywio
si konodontami organizmami.
Szcztki prawdziwych konodontw odkry
w 1983 roku Derek Briggs ze wsppracownikami w tzw. warstwie krewetkowej karbonu
Szkocji. Budowa ciaa zbliona pokrojem do
krgoustych przypomina w wielu szczegach
bezczaszkowce lub prymitywne krgowce
(obecno miomerw, petwy ogonowej podtrzymywanej przez promienie petwowe, przypuszczalnych chrzstnych torebek ocznych).
W opublikowanej w 1986 roku pracy Jerzy
Dzik uwaa, e Conodonta s blisko spokrewnione z krgowcami, o czym wiadczy m. in.
podobiestwo budowy konodontw do zbkw skrnych ryb. Wykrycie istnienia duej
grupy wymarych strunowcw zmienio zupenie topografi ich drzewa rodowego.
Chocia odkrycie Ichthiostegida dokonane zostao jeszcze w 1932 roku przez G.
Sve-Sderbergha, a ich niezwyka pozycja

przejciowa rozpoznana m. in. przez zachowanie si pewnych koci wieczka skrzelowego w tylno-bocznej czci czaszki, to dopiero praca Erica Jarvika z 1952 roku o ich
rybim ogonie (fish-like tail) pozwolia
w peni oceni ich mozaikow budow
i przejciowe stanowisko filogenetyczne.
Dyskusja nad wyjciem ryb trzonopetwych
na ld przyniosa interesujce wyniki m. in.
teori Jarvika o polifiletycznym pochodzeniu pazw i yw polemik z t tez zarwno ze strony paleontologw jak i zoologw.
Lepsze poznanie dewoskich ryb trzonopetwych zmienia nasze pojcia o powstaniu
koczyny chodowej. Pochodzenie krgowcw ldowych byo intensywnie badane
w cigu caego pidziesiciolecia.
Z innych bada, charakterystycznych tego okresu trzeba wymieni dyskusje, zainicjowane w duym stopniu pracami Roberta
T. Bakkera z lat siedemdziesitych, dotyczce fizjologii dinozaurw, ich domniemanej endotermii i zdolnoci do szybkiego poruszania si. Wykrycie opierzonych dinozaurw z pogranicza jury i kredy w Chinach dao dalszy impuls dla tych dyskusji.
Teoria kursorialna pochodzenia lotu ptakw, sformuowana w 1986 roku przez Johna H. Ostroma zmienia pogldy na przodkw ptakw, teraz upatrywanych wrd dinozaurw z grupy Theropoda. Dinozaury
jako takie oraz w zwizku z pochodzeniem ptakw i masowym wymieraniem
w grnej kredzie nie schodziy ze stron czasopism naukowych i prasy codziennej.
Wielkie znaczenie dla poznania historii dinozaurw miay rezultaty polsko-mongolskich wypraw paleontologicznych na pustyni Gobi (1964-1971). Stan wiedzy o dinozaurach znalaz syntetyczne zestawienie
w dziele The Dinosauria, wspredagowanym przez Halszk Osmlsk, za prace
Andrzeja Elanowskiego wniosy wiele nowego do znajomoci praptakw.
Nie mniej doniose postpy dokonano
w badaniach nad pochodzeniem i wczesn
ewolucj ssakw. Due znaczenie miao odkrycie Morganucodon z wczesnej jury (zbadany w latach siedemdziesitych przez D.
M. i K. A. Kermackw). Reprezentuje on
stadium przejciowe filogenezy, o podwjnym: gadzim i ssaczym poczeniu uchwy
z czaszk. A jeszcze w 1952 roku O. H.
Schindewolf twierdzi, e stan taki nie
mgby istnie u dorosego zwierzcia i jest
do pomylenia tylko jako stadium
embriogenezy! Obecnie przyjmuje si, e

kosteczki suchowe weszy do ucha
rodkowego tylko raz i e ssaki s
prawdopodobnie monofiletyczne. Due
znaczenie dla zrozumienia ewolucji i
stosunkw filogenetycznych wrd ssakw
mezozoicznych maj prowadzone od wielu
lat badania Zofii Kielan-Jaworowskiej.
Pidziesiciolecie przynioso take due postpy w poznawaniu ewolucji istot
przedludzkich i praludzkich. Nie sposb nie
wspomnie o badaniach Louisa i Mary Leakeyw prowadzonych w Rowie Afrykaskim, ktre ugruntoway nasz wiedz o australopitekach jako mapoludach stepowych
oraz o pierwszych przedstawicielach rodzaju Homo. Akordem koczcym bya seria
odkry najstarszych kopalnych czowiekowatych, wiek ktrych siga 4 milionw lat!
Uroki ewolucjonizmu
Nie mniej radykalne byy przemiany
w dziedzinie koncepcji teoretycznych,
zwaszcza w dziedzinie ewolucjonizmu. Do
lat 1930-tych myl ewolucyjna w paleontologii pozostawaa pod przemonym wpywem koncepcji neolamarkizmu, do ktrego
skaniali si przodujcy paleontolodzy. Nawet pojawienie si genetyki mendlowskiej
nie zmienio sytuacji, bowiem formuowano
autogeniczne teorie ewolucji oparte na materiale kopalnym i odwoujce si do pojcia pocztkowego potencjau ewolucyjnego, jako czynnika tumaczcego deterministycznie reszt wydarze ewolucyjnych
(Beurlen, Otto Schindewolf).
Punktem zwrotnym byo powstanie syntetycznej teorii ewolucji, stanowicej integracj darwinowskiej teorii doboru naturalnego z genetyk populacyjn i biologi systematyczn. Materia paleontologiczny zosta wykorzystany dla celw nowoczesnej
syntezy z pewnym opnieniem, ale w wielkim stylu co stanowi zasug Georgea G.
Simpsona. Charakterystycznym rysem syntetycznej teorii ewolucji jest tzw. mylenie
populacyjne, ktre Simpson wykorzysta
w swych modelach ewolucji przeksztacajc
dane paleontologiczne w populacje poruszajce si w czasie i w przestrzeni. Jako
gorcy zwolennik metod ilociowych Simpson sprecyzowa pojcie tempa ewolucji,
operujc wiekiem radiometrycznym i danymi biometrycznymi. Jego teoria ewolucji
kwantowej bya pierwsz prb wyjanienia
makroewolucji, za pomoc poj syntetycz-
39
nej teorii. Jego prace spowodoway powrt

wielu paleontologw do paradygmatu darwinowskiego. Drugie, uzupenione wydanie
dziea Simpsona z 1953 roku zbiego si
z umocnieniem pozycji syntetycznej teorii
ewolucji w paleobiologii, za w stulecie
darwinizmu (1959) paleontolodzy mwili
jednym jzykiem z wikszoci biologw,
a by to jzyk nowoczesnego darwinizmu.
Kontratak przyszed w 1972 roku ze
strony tyche paleontologw (Niels Eldredge i Stephen J. Gould), ktrzy skrytykowali
darwinowsk koncepcj przebiegu ewolucji
za jej jednostronne gradualistyczne podejcie. Zamiast ustawicznego sumowania si
drobnych zmian, materia kopalny daje ich
zdaniem obraz krtkich raptownych zmian,
zwizanych bezporednio ze specjacj, po
ktrej nastpuje okresowe zawieszenie
zmian ewolucyjnych czyli stasis. Jest to
koncepcja tzw. punktualizmu. Jeli pomin
terminologi, ktra jest wzgldnie nowa, to
podobne pogldy na powstawanie gatunkw byy niejednokrotnie wypowiadane
przez paleontologw m. in. przez R. Kozowskiego w jego wykadzie w 1952 roku.

Pogldy Eldredgea i Goulda wywoay
prawdziw burz, ktra przetoczya si
przez cae rodowisko przyrodnicze. Z krytyk punktualizmu wystpi z naszego rodowiska Antoni Hoffman, zyskujc due
uznanie dla swej argumentacji. W dyskusji
jednak przytaczano liczne przykady prze-
Diagram z podrcznika
paleobiologii J. Dzika
przedstawiajcy stan
wiedzy (lub raczej
niewiedzy) o historii
ycia na Ziemi i
uzmysawiajcy ogrom
zada stojcych przed
paleontologi
40
mawiajce zarwno za gradualistycznym

jak i punktualistycznym przebiegiem ewolucji. Nie zyskaa natomiast poparcia skrajna wersja punktualizmu, zgodnie z ktr
stanowi on alternatyw dla caej tradycji
darwinowskiej w biologii.
Popularno syntetycznej teorii ewolucji
nie moe przysoni faktu, e bya to synteza niekompletna. Najbardziej dotkliwy by
fakt, e nie obja ona embriologii i morfogenezy, przez co indywidualny organizm
wypada niejako z pola widzenia tej teorii.
Dwa czynniki wpyny na ten godny poaowania stan wspczesnej teorii ewolucyjnej: niefortunny przebieg dyskusji nad tzw.
prawem biogenetycznym, kiedy krytykujc
pogldy Haeckla, zakwestionowano sens
caej filogenetycznej tematyki w embriologii i dokonano klasycznego wylania dziecka z kpiel oraz fakt, e zmierzajce
w kierunku syntezy danych embriologii
i genetycznej teorii doboru naturalnego prace I. I. Schmalhausena nie byy znane ewolucjonistom na Zachodzie. Do, e zmiana
przysza dopiero w latach osiemdziesitych
gdy zbadano klasyczne mutacje homeotyczne, znane od dziesitkw lat, metodami genetyki molekularnej. Okazao si, e symetria i segmentacja ciaa, pooenie i budowa
odny s kontrolowane przez grup genw, ktrych produkty biakowe dyfunduj
w tkankach zarodka i maj waciwoci
morfogenw, tj. warunkuj regionaln i lokaln ekspresj genw. Wykazano take, e
geny te maj swe homologiczne odpowiedniki u wszystkich zwierzt i w duym
stopniu nios sygna morfogenetyczny
rozpoznawalny przez tkanki ustroju niezalenie od jego stanowiska systematycznego. Charakterystyczne dla poszczeglnych grup zwierzt cechy anatomiczne,
takie jak tagmatyzacja ciaa, liczba segmentw w poszczeglnych tagmach, rozmieszczenie odny i innych przydatkw
itp. mona wytumaczy dziaaniem tych
genw. To co stwierdza paleontolog i biolog stosujcy metody porwnawcze,
a mianowicie zmiany modeli (wzorcw,
patterns) okrelajcych stosunki anatomiczne daje si objani, przez zbadanie
dziaania genw i ich szlakw morfogetycznych w rozwoju embrionalnym i potwierdzi za pomoc eksperymentu. Nowy kierunek bada zapocztkowany
przez ewolucyjn biologi rozwoju, znan
pod
popularnym
akronimem
Evo-Devo, otwiera nowe perspektywy dla
paleobiologii. Takiego zdania jest take

Brian K. Hall, zaproszony w 2002 przez redakcj Palaeontology do oceny sytuacji. Za
spraw biologii molekularnej i zwizanej z ni
ewolucyjnej biologii rozwoju zaczto realizowa program biologii porwnawczej w wielkim stylu, przypominajcy swym rozmachem
program anatomii porwnawczej XIX w. Niedawno przyjmowane jako dopust boy, jako
nudna spucizna po starej biologii, odna
i segmenty czy te plany budowy organizmw stay si dostojnym tematem bada,
atakowanym zawzicie za pomoc najnowoczeniejszych metod genetyki molekularnej i biologii rozwoju. Rwnoczenie
wspczeni badacze takich problemw, jak
pochodzenie zwierzt dwubocznie symetrycznych (Bilateria) czy powstanie i ewolucja segmentacji stawonogw chtnie odwouj si do danych paleontologii, uwaanych za niezbywaln cz materiau dowodowego, jak pisa w 2002 roku A. S. Wilkins.
Na marginesie tych zmian dokonuje si
dynamiczna praca nad now klasyfikacj
pastwa zwierzcego, opart na danych molekularnych, otrzymanych przez sekwencjonowanie wybranych czsteczek biologicznych. Tradycyjne typy okazuj si czsto
w zupenie nowym ssiedztwie, za jednostki rangi nadtypw napeniaj si nowym
znaczeniem. Od czasw Cuviera nie byo
tylu propozycji zmian w klasyfikacji, ktre
wymagaj konfrontacji z danymi paleontologii i embriologii.
Przyszo paleontologii
Wydaje si prawdopodobne, ze jednym
z gwnych zada paleobiologii w nadchodzcych dziesicioleciach bdzie badanie
na podstawie zapisu kopalnego zmian
w planach budowy caych organizmw i ich
narzdw, wyjanianie ich za pomoc poj
ewolucyjnej biologii rozwoju i testowanie
za pomoc eksperymentw genetycznych
i embriologicznych.
Znajomo genetyki i biologii rozwoju,
umoliwiajca paleobiologowi wspprac
ze specjalistami z tych dziedzin oraz tworzenie mieszanych zespow badawczych
ju staj si warunkami odpowiedniego wykorzystania materiau kopalnego. Uroki
ewolucjonizmu wystarcz na XXI wiek. S
to dobre rady dla modszych, starsze pokolenie zapewne ju nie zdy wykorzysta tej
niezwykej szansy....

Ewolucja 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ewolucja 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Nr 1, marzec 2003

INSTYTUT PALEOBIOLOGII PAN

Krasiejw u zarania ery dinozaurw

Paac Kultury i Nauki

Paleontologia wraz z ca polsk nauk dzielia zmienne koleje

Rodowd polskiej szkoy paleontologii

50 lat Instytutu Paleobiologii PAN

Skad i opracowanie graficzne

Biuletyn Muzeum Ewolucji EWOLUCJA jest wydawnictwem ukazujcym

Nr 1 marzec 2003, EWOLUCJA

Widok ciany wyrobiska

idziany oczyma paleontologa

EWOLUCJA, Nr 1 marzec 2003

niespodziewanym wydobyciem czaszki gada ze ciany wyrobiska. Po kilku latach prac

KRASIEJW U ZARANIA ERY DINOZAURW

form cile wodnych (metopozaurw

Nr 1 marzec 2003, EWOLUCJA

KRASIEJW U ZARANIA ERY DINOZAURW

Wiek geologiczny warstw skalnych mona

EWOLUCJA, Nr 1 marzec 2003

geograficznie rozprzestrzenienie, by pomoc

KRASIEJW U ZARANIA ERY DINOZAURW

poziomu wd oceanicznych po epizodzie

wiat ywy jeziora

wkrtce doprowadzio do wysodzenia zbiornika. Jedynie w epizodzie najwyszego poziomu

Nr 1 marzec 2003, EWOLUCJA

KRASIEJW U ZARANIA ERY DINOZAURW

Szczyt piramidy pokarmowej w toni

Gady. Fitozaury przypominay wydueniem opatrzonego ostrymi zbami pyska

EWOLUCJA, Nr 1 marzec 2003

wyrostki ociste nasadowych krgw ogona

KRASIEJW U ZARANIA ERY DINOZAURW

obciniki pomagajce utrzyma si przy

wania w mtnej jeziornej wodzie. Wypatrzywszy ryb, zwierz rozdziawiao pysk

Ryby. W toni wodnej pnotriasowego jeziora pyway pierwotne ewolucyjnie ryby

Nr 1 marzec 2003, EWOLUCJA

KRASIEJW U ZARANIA ERY DINOZAURW

EWOLUCJA, Nr 1 marzec 2003

Podobnie, jako ordki, zachowane s

KRASIEJW U ZARANIA ERY DINOZAURW

skorupka licionogw doklejana jest za po

wiat ywy ldu Sudetw

Nr 1 marzec 2003, EWOLUCJA

KRASIEJW U ZARANIA ERY DINOZAURW

EWOLUCJA, Nr 1 marzec 2003

Triasowy las sudecki. Szcztki rolinne

triasu udzia miay te sagowce z pierzastymi limi typu Pterophyllum, w Krasiejowie

Jedno z nich to cakiem nowy rodzaj

KRASIEJW U ZARANIA ERY DINOZAURW

ych czworonogw yjcych w pnym triasie

Nr 1 marzec 2003, EWOLUCJA

KRASIEJW U ZARANIA ERY DINOZAURW

Aetozaury yy wycznie w pnym

EWOLUCJA, Nr 1 marzec 2003

KRASIEJW U ZARANIA ERY DINOZAURW

Rauizuchy. Postrachem aetozaurw i pradinozaurw krasiejowskich byy drapiene

Nr 1 marzec 2003, EWOLUCJA

Rodowd polskiej szkoly

EWOLUCJA, Nr 1 marzec 2003

nalne zwizki z krajem byy intensywne, jak

RODOWD POLSKIEJ PALEONTOLOGII

opoldina. Pochodzi z Alzacji, doktoryzowa si w Jenie, a w 1806 roku obj

dzieo paleontologiczne dotyczce skamieniaoci Polski.