Ewolucja 2

Nr 2, kwiecie 2004
SPIS TRECI
Pustynia Gobi po 30 latach

Zofia Kielan-Jaworowska
Polsko-Mongolskie Wyprawy Paleontologiczne na pustyni Gobi w latach 1963-1971 to zoty wiek
polskiej paleontologii. Do dzi w Instytucie Paleobiologii PAN trwa naukowe opracowanie
pozyskanych wtedy skamieniaoci. Poszukiwania w Mongolii prowadz teraz badacze z innych
krajw.
12
wiat ywy pustyni Gobi sprzed

70 milionw lat
Karol Sabath
Jest ju do danych o organizmach z pnej kredy Mongolii, by powzi wyobraenie o przebiegu i
naturze przemian ich ekosystemu. Eksponowane w Muzeum Ewolucji szcztki dinozaurw, wi,
jaszczurek i ssakw z pustyni Gobi to wiadectwa bogactwa przyrody schyku ery mezozoicznej i
podobiestw wczesnych faun i flor azjatyckich i pnocnoamerykaskich.
Biuletyn
Muzeum Ewolucji
Instytutu
Paleobiologii PAN
30
Zbigniew Jaworowski
Nie da si skutecznie przewidywa przyszoci wiatowego klimatu
bez wiedzy o jego dawnej i niedawnej przeszoci. Odczytana z
zapisu kopalnego wiedza o przebiegu i przyczynach przemian
rodowiska umoliwia zrozumienie przyrodniczych uwarunkowa, w jakich dokonywaa si historia
ludzkoci.
Paac Kultury i Nauki

w Warszawie
(wejcie od
ul. witokrzyskiej)
ISSN 1730-48
37
Redakcja
Jerzy Dzik
dzik@twarda.pan.pl
Skad i opracowanie
graficzne
Katarzyna M. Dzik
Zmiany klimatu
Historia ewolucyjna mszyc

Piotr Wgierek
Wbrew niepozornym rozmiarom mszyce rzdz stosunkami
ekologicznymi w wielu dzisiejszych rodowiskach ldowych.
Zdumiewajco kompletny zapis kopalny umoliwia
przeledzenie przez dwiecie milionw lat ewolucji ich anatomii, a porednio sposobu ycia.
43
Czy krokodyle
zastpiy fitozaury
Tomasz Sulej
Wielokrotne pojawianie si
zadziwiajco podobnych konstrukcji anatomicznych w historii wiata zwierzcego jest przejawem
inynierskich ogranicze ewolucji. Wymiana wodnych tekodontw (fitozaurw) na krokodyle na
przeomie triasu i jury jest jednym z bardziej kontrowersyjnych zdarze tego typu.
Biuletyn Muzeum Ewolucji EWOLUCJA jest wydawnictwem ukazujcym

si nieregularnie. Zamieszcza artykuy popularyzujce wiedz o historii organizmw i ich rodowiska
a szczeglnie o uwarunkowaniach i mechanizmach
ewolucyjnych przemian
przyrody.
47
Narodowe Muzeum Przyrodnicze;

historia i marzenia
Jerzy Dzik
Warszawa jest jedyn stolic cywilizowanego wiata
pozbawion muzeum przyrodniczego. Ponad dwiecie lat
trwaj ju bezskuteczne starania o utworzenie w Polsce
centralnej instytucji odpowiedzialnej za dokumentacj stanu ojczystej przyrody i upowszechnianie
wiedzy o niej.
Nr 2 kwiecie 2004, EWOLUCJA
Pustynia Gobi po trzydziestu

latach
Zofia Kielan-Jaworowska
wyprawach na pustyni Gobi marzyam ju w czasach studenckich.

Uniwersytet Warszawski powoli
dwiga si wwczas z gruzw, a po
przedwojennym Zakadzie Geologii i Paleontologii, mieszczcym si na terenie
gwnych zabudowa Uniwersytetu przy
Krakowskim Przedmieciu, zostay jedynie zgliszcza. Profesor Roman Kozowski
rozpocz ju wykady paleontologii
w maym pokoiku swojego prywatnego
mieszkania przy ul. Wilczej. Tam wanie,
wiosn 1946 roku usyszaam po raz
pierwszy, e paleontolodzy z Amerykaskiego Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku zorganizowali w latach 19221930 pi wypraw paleontologicznych na
pustyni Gobi lec na terenach Mongolii i Chin. Znaleli midzy innymi czaszki
najstarszych znanych wwczas ssakw
oyskowych, pochodzce z okresu kredowego, jaja i szkielety dinozaurw, oraz
liczne szkielety ssakw z okresu trzeciorzdowego.
W roku 1949 dotary do nas z opnieniem wiadomoci o trzech rosyjskich
wyprawach do Mongolii, zorganizowanych przez Instytut Paleontologiczny
w Moskwie. Paleontolodzy rosyjscy
w 1946 roku odbyli ekspedycj rekonesansow do Mongolii, a nastpnie zorganizowali dwie due wyprawy w latach
1948 i 1949. Odkryli zoe skamieniaych
koci w Dolinie Nemegetaskiej w poudniowej czci mongolskiej pustyni Gobi.
Ich osignicia byy imponujce. Z piaskowcw pnej czci okresu kredowego
wydobyto liczne szkielety wielkich dinozaurw, wrd ktrych dominowa rolinoerny Saurolophus i drapieny Tarbosaurus; wydobyto te szkielety wielkich
dinozaurw pancernych, oraz zebrano
liczne ssaki trzeciorzdowe. Wszystkie te
szkielety, z wyjtkiem jednego, ktry
wrci do Mongolii, znajduj si obecnie
w Moskwie.
Nie przypuszczalimy wwczas, e
zorganizowanie nastpnej serii wypraw
paleontologicznych do Mongolii przypadnie w udziale nam.
EWOLUCJA, Nr 2 kwiecie 2004
Organizacja Polsko-Mongolskich
Wypraw Paleontologicznych
W 1960 roku Roman Kozowski, zaoyciel i pierwszy kierownik Zakadu Paleozoologii PAN przeszed na emerytur i od
stycznia 1961 roku objam kierownictwo
Zakadu po nim. W roku 1962 Polska Akademia Nauk miaa podpisa umow
o wsppracy naukowej z niedawno utworzon Akademi Nauk Mongolskiej Republiki Ludowej i profesor Kozowski uzna,
e to okazja do zorganizowania wsplnych
wypraw paleontologicznych. Pojecha wic
do Uan Bator wraz z delegacj Prezydium
PAN zabierajc ze sob przygotowany przeze mnie trzyletni (1963-1965) program wypraw. W nastpnym roku 1963 wysalimy
do Mongolii pierwsz rekonesansow wypraw, ktr kierowa nieyjcy ju mj kolega Julian Kulczycki.
Przygotowanie duych wypraw jest zadaniem trudnym technicznie, wymagajcym wysiku organizacyjnego i zaangaowania duego zespou. Ze strony polskiej
uczestniczyo w nich kilkanacie osb i kilka ze strony mongolskiej. W Warszawie
gromadzilimy sprzt potrzebny do prowadzenia prac wykopaliskowych, gips dla
chronienia okazw przy transporcie i rodki
do ich pakowania. Skompletowa naleao
pene wyposaenie obozw obejmujce namioty, piwory, dachy nad stoy, kuchnie
polowe, ywno na trzy miesice pobytu
w terenie dla okoo 20 osb, aptek, samochody ciarowe i mae terenowe, oraz benzyn dla nich. W Mongolii nie byo wwczas benzyny wysokooktanowej dla samochodw ciarowych Star 66, wypoyczonych nam na wyprawy przez fabryk w Starachowicach. Cay ten adunek zajmujcy
dwa due wagony towarowe oraz odkryt
platform, na ktrej jechaa benzyna, by
wysyany przed wypraw kolej w marcu
z Warszawy do Uan Bator. W maju by odbierany przez naszych kolegw mongolskich. Uczestnicy wypraw przylatywali samolotem z Warszawy do Uan Bator w maju lub w czerwcu. Zazwyczaj dwa tygodnie
spdzalimy najpierw w Uan Bator za-
PUSTYNIA GOBI PO 30 LATACH
atwiajc formalnoci
i przygotowujc samochody do drogi.
Zwykle te wynajmowalimy jeszcze dwie
ciarwki z kierowcami mongolskimi do
przewiezienia czci
sprztu do stolicy poudniowogobijskiego
ajmaku (wojewdztwa) Daan Dzadgad,
gdzie wynajmowalimy ogrodzony teren
lub szop na magazyn.
Ciar organizacji wyprawy od strony technicznej spoczywa na barkach Macieja Kuczyskiego, ktry na kilka lat
podj prac w naszym Instytucie i powici si temu zadaniu. Kuczyski, architekt z wyksztacenia, podrnik i speleolog, zdoby dowiadczenie w organizacji wypraw podczas ekspedycji Polskiej
Akademii Nauk na Spitsbergen w 1957/58
roku i kierujc wyprawami speleologicznymi do rnych krajw.
Przebieg wypraw na pustyni Gobi

W latach 1964 i 1965 prowadzilimy na
pustyni Gobi prace wykopaliskowe na bardzo du skal. Nie mogam wyjecha
z kraju na cay sezon badawczy (ponad trzy
miesice) pierwszej z tych ekspedycji.
Zwrciam si wic do Kazimierza Kowalskiego, kierownika Zakadu Zoologii
Systematycznej PAN w Krakowie, aby obj kierownictwo wyprawy, a sama spdziam w Mongolii tylko miesic. Profesor Kowalski znakomicie kierowa pracami, ktre
zaowocoway bardzo cenn kolekcj dinozaurw i innych gadw oraz ssakw kredowych i trzeciorzdowych. Kolejne wyprawy
pracoway pod moim kierownictwem.
Podczas wyprawy 1965 roku wdrujc
w poszukiwaniu skamieniaoci dnem pytkiego wwozu we wschodniej czci rozgazionych odsoni formacji Nemegt spostrzegam, e w cianie wwozu, okoo 3 m
nad dnem, stercz koci. Wspiam si tam
i zobaczyam w cianie uoone w porzdku
anatomicznym koci niewielkiego (najwyej ptora metra dugoci) dinozaura. Na
wskiej pce skalnej, na ktrej stanam lea oderwany od ciany blok piaskowca,
w ktrym tkwia czaszka, mierzca okoo
18 cm dugoci. Z przodu czaszki spoglday na mnie wielkie oczodoy. Dach czaszki

by paski, silnie zgrubiay, zbudowany z ornamentowanych koci prawie 2 cm gruboci. Miaam oto szczcie znale czaszk
pachycefalozaura. Zapakowaam j do plecaka i zaniosam do obozu. Nastpnego dnia
przystpilimy do wydobywania reszty
szkieletu. W tyme roku w Atan Ua w Dolinie Nemegetaskiej odkrylimy i wydobylimy szkielet duego zauropoda, zachowanego bez krgw szyjnych i czaszki. Wydobycie trzynastometrowego szkieletu i przetransportowanie go do miejsca, gdzie mogy
podjecha samochody, zajo nam peny
miesic, przy czym w pracach tych brao
udzia kilkanacie osb. Znalelimy te dobrze zachowan czaszk zauropoda. Wcale
nie spodziewalimy si natrafienia na te
wielkie czworonone
giganty w osadach
najmodszej
kredy
Mongolii.
Gdyby co rok organizowa du wypraw, nie mielibymy czasu nawet na
rozpakowanie i wypreparowanie choby
czci zebranych kolekcji, nie mwic
o wstpnym opracowaniu
naukowym.
Z
tego
powodu
w 1966 roku zrobilimy przerw. W latach
1967, 1968 i 1969 wysyalimy do Mongolii
jedynie trzyosobowe
grupy paleontologw.
Uczestnicy ekspedycji z
1965 roku w Atan Ua
Szkielet dinozaura
pancernego Saichania
zosta znaleziony w
Chulsan w trudno
dostpnym miejscu
w cigu tysicy lat. Jednym z najbardziej interesujcych odkry naszych ekspedycji byo
znalezienie w roku 1971 doskonale zachowanego prawie kompletnego szkieletu maego
dinozaura drapienego Velociraptor, szczepionego ze szkieletem maego dinozaura rolinoernego Protoceratops. Zdjcia tych
zczonych szkieletw byy czsto publikowane w ksikach na caym wiecie pod nazw walczcych dinozaurw, ktre zginy podczas walki. W tym samym roku roku
1971 natrafiam na najmniejsz z czaszek pachycefalozaurw, tym razem w osadach
modszych, formacji Barun Gojot w Chulsan, na wschd od Nemegt, pierwszego dnia
po zaoeniu tam obozu.
Chcielimy kontynuowa wykopaliska
po roku 1971, ale wadze Mongolskiej Akademii Nauk poinformoway nas, e nie maj dostatecznej liczby paleontologw, by
obsuy nasze wyprawy. Od 1970 roku
pracoway bowiem w Mongolii rwnolegle
do naszych ekspedycje Radziecko-Mongolskie i kontynuowanie naszych wypraw
okazao si niemoliwe.
Szkielet modocianego
dinozaura rogatego
Protoceratops z Bajn
Dzak
Znalezisko czaszki i
przedniej czci
szkieletu dinozaura
pancernego Saichania z
Chulsan
Preparowanie skamieniaoci
Podczas tych trzytygodniowych miniekspedycji nie prowadzilimy prac wykopaliskowych, lecz poszukiwalimy drobnych skamieniaoci, przede wszystkim ssakw i jaszczurek, na powierzchni odsoni
piaskowcw wieku kredowego. Zebralimy
wtedy wiele cennych okazw.
W roku 1969 podpisalimy kolejn
umow o wsppracy paleontologicznej
z kolegami mongolskimi, co umoliwio
dwie wielkie ekspedycje, prowadzce powane prace wykopaliskowe w latach 1970
i 1971. Podczas wyprawy 1970 roku
Halszka Osmlska natrafia na nadzwyczaj
dobrze zachowan czaszk pachycefalozaura (zdjcia na okadce) w piaskowcach
formacji Nemegt w Nemegcie, w pnocnej czci odsoni. W odsoniciu, ktre
nazwalimy Chermin Caw II, na niewielkim obszarze natrafilimy w 1970 roku na
niebywa ilo skamieniaoci, ktre nagromadziy si tam w wyniku wietrzenia ska
Po zakoczeniu kadej wyprawy zgromadzone zbiory byy prowizorycznie dzielone w Uan Bator midzy stron polsk
i mongolsk, a znaczna ich cz bya nastpnie wysyana kolej do Warszawy.
Umowy midzy Akademiami obu krajw
przewidyway, e po zakoczeniu opracowa naukowych wikszo zbiorw dinozaurw, zwaszcza za typy opisowe, zostanie odesana do Mongolii. Tak si te stao.
W Polsce pozostay tylko oryginalne eksponaty tych grup, ktre byy reprezentowane
w zgromadzonych kolekcjach przez wicej
ni jeden okaz. Jak koledzy mongolscy
stwierdzili w 2002 roku, tylko Polacy wywizali si w ten sposb z zobowiza wobec Mongolii.
Gdy jesieni 1964 roku pierwsze zbiory
z pustyni Gobi przybyy kolej do Warszawy, Instytut stan przed zadaniem zorganizowania nowej pracowni preparatorskiej.
Wprawdzie Instytut zatrudnia kilku wysoko wykwalifikowanych pracownikw technicznych, ale nie by to zesp wystarczajcy do wydobycia ze skay wielu niekiedy
ogromnych szkieletw dinozaurw oraz
zmontowania ich dla celw ekspozycji.
Osobnym zadaniem byo preparowanie czaszek drobnych ssakw z okresu kredowego,
ktrych dugo nie przekraczaa czsto

2 cm. Podobne rozmiary miay te czaszki
niektrych jaszczurek. Oczyszczanie tych
malekich szkielecikw musi by wykonywane pod binokularem, cienkimi igiekami
w oprawce, przez wysoko kwalifikowanych
pracownikw, znajcych budow preparowanych form. Wreszcie, poniewa szkielety
znacznej czci wydobytych przez nas dinozaurw miay by po opracowaniu naukowym zwrcone stronie mongolskiej, naleao wykona z nich odlewy z gipsu lub mas
plastycznych, aby zmontowa je na wystawie w Warszawie. Wykonywalimy te odlewy szczeglnie atrakcyjnych szkieletw dla
wymiany z innymi muzeami paleontologicznymi w rnych czciach wiata oraz na
sprzeda. Przez czas trwania wypraw i jeszcze przez kilka lat pniej powikszylimy
liczb zatrudnionych w Instytucie pracownikw technicznych, aby mc wykona te
wszystkie zadania. Angaowalimy te
okresowo na prace zlecone studentw i inne
osoby. W latach tych tak zwana rozpakownia, to jest dua sala w przyziemiu Instytutu
w wczesnym lokalu przy ul. wirki i Wigury 93, ttnia yciem.
Dorobek Polsko-Mongolskich
Wypraw Paleontologicznych
Przed wyprawami do Mongolii pracownicy Zakadu Paleozoologii zajmowali si
gwnie opracowywaniem rnych grup
morskich bezkrgowcw. Jedyne krgowce
kopalne znane wwczas z terenu Polski to
dewoskie ryby oraz nieliczne ssaki trzeciorzdowe i liczniejsze plejstoceskie. Materiay mongolskie otworzyy przed paleontologami polskimi moliwo przystpienia
do bada nad najbardziej popularn grup
krgowcw kopalnych, jakimi s dinozaury.
Dziki zgromadzeniu duej kolekcji sabo
wtedy poznanych ssakw z okresu kredowego moglimy doczy do cisej czowki bada nad wczesnymi etapami ich ewolucji. Badalimy te jaszczurki i krokodyle
z okresu kredowego, wie kredowe i trzeciorzdowe, ssaki trzeciorzdowe i inne organizmy kopalne.
Cho prace terenowe zakoczyy si
w 1971 roku, do tej pory paleontolodzy polscy opracowuj materiay wydobyte podczas
wypraw. Bierzemy te udzia w opracowaniach materiaw zebranych przez kolegw
z innych krajw, zapraszani przez nich do
wsppracy.
5
Szkielet zaurolofa z
Nemegt jeszcze w skale
Odsanianie szkieletu
zauropoda w Atan Ua
Wyniki naukowe wypraw publikowane

byy od 1969 roku jako monograficzne tomy zatytuowane Results of the PolishMongolian Palaeontological Expeditions
w wydawnictwie seryjnym Palaeontologia
Polonica. Do roku 1984 opublikowalimy
dziesi tomw serii Results, zawierajcych cznie 64 artykuy naukowe. Jednoczenie publikowalimy prace w rnych
czasopismach zagranicznych, w tym wielokrotnie w prestiowym pimie
midzynarodowym Nature, a po
roku 1984 czsto
w kwartalniku Acta Palaeontologica Polonica. Midzy innymi dziki
temu kwartalnik
ten znalaz si na
dziesitym miejscu w rankingu
czasopism paleontologicznych
na wiecie.
Opracowanie dinozaurw
z pustyni Gobi
Lwi cz zgromadzonych kolekcji
dinozaurw opracoway Halszka Osmlska i Teresa Maryaska, publikujce czsto prace razem; autorki szybko uzyskay
wiatow pozycj na licie badaczy dinozaurw.
Wojciech Siciski
montuje szkielet
gallimima
Rekonstrukcja
gobijskiego ankylozaura
wykonana przez
Wojciecha
Skaryskiego
Maym dinozaurom drapienym z Mongolii powiconych byo kilka prac Halszki

Osmlskiej (niekiedy we wspautorstwie
z paleontologami mongolskimi Altengerelem Perle i Rinchenem Barsboldem).
W 1993 roku opublikowaa ona artyku,
w ktrym wykazaa, e welociraptor z pary
walczcych dinozaurw zgin podczas
odywiania si padlin protoceratopsa.
Halszka Osmlska opisaa te wsplnie
z Ew Roniewicz gigantyczne koczyny
przednie, liczce 2,5 m dugoci, i pas barkowy ogromnego dinozaura, ktremu naday nazw Deinocheirus (co mona przetumaczy jako strasznorki). Nieznana jest
reszta szkieletu tego olbrzyma, ale budowa
nadgarstka wykazuje ukad koci taki jak
wystpuje u ornitomimidw. Praca Osmlskiej, Roniewicz i Barsbolda dotyczya nowego rodzaju redniej wielkoci ornitomimida Gallimimus. Ornitomimidy byy poprzednio znane tylko z Ameryki Pnocnej.
Niedawno Karol Sabath wsplnie z paleontologiem norweskim Jornem Hurumem opisa czaszk ogromnego dinozaura drapienego Tarbosaurus, krewniaka pnocnoamerykaskiego tyranozaura Tyrannosaurus rex.
Magdalena Borsuk-Biaynicka zbadaa
szkielet zauropoda z Nemegt, nadajc mu
nazw Opisthocoelicaudia, i ocenia, e
zwierz wraz z szyj mogo mierzy 13 metrw dugoci. Czaszk zauropoda Aleksander Nowiski opisa jako Nemegtosaurus.
Rolinoerne dinozaury ptasiomiedniczne reprezentowane s w kolekcji przez dinozaury pancerne, grubogowe, rogate i hadrozaury. Opracowania dinozaurw pancernych podja si Teresa Maryaska, ktra
powicia im trzy prace, ustalajc dwa nowe rodzaje i gatunki. Jednym z waniejszych odkry Maryaskiej, dotyczcych
anatomii dinozaurw pancernych byo
stwierdzenie w jamie nosowej maowin
nosowych i szczkowych, analogicznych do
wystpujcych u ssakw.
Pozostae dinozaury ptasiomiedniczne
Teresa Maryaska i Halszka Osmlska
opracowyway razem. Pierwsz wspln
prac opublikowan w 1974 roku powici-
y trzem wietnie zachowanym czaszkom

i jednemu szkieletowi dinozaurw grubogowych, ktre wczeniej nie byy znane z Azji.
Wszystkie rodzaje pnocno-amerykaskich
przedstawicieli tej rzadkiej grupy miay koci dachu czaszki wysoko sklepione nad czoem. Odkryty w Nemegt szkielet by pierwszym pachycefalozaurem paskogowym, nazwanym Homalocephale. Czaszka Prenocephale, nazwanej te przez te autorki, jest
wiksza i rni si wysoko sklepionym dachem czaszki, w ktrym grubo koci dochodzia do 7,5 cm. Najmniejszy z wszystkich pachycefalozaurw otrzyma nazw Tylocephale. Monografia naszych pachycefalozaurw bya rewelacj w paleontologii dinozaurw i jest powszechnie uznawana za najobszerniejsze rdo informacji o anatomii
dinozaurw grubogowych.
Maryaska i Osmlska opublikoway
wsplnie 13 prac o dinozaurach znalezionych podczas polsko-mongolskich wypraw.
W roku 1975 ukazaa si monografia prymitywnych dinozaurw rogatych ich autorstwa.
Przedtem z Azji znany by tylko jeden gatunek z rodzaju Protoceratops. Autorki wykazay, e grupa ta bya bardziej zrnicowana
i e prcz pospolitego gatunku protoceratopsa w okresie kredowym w Mongolii wystpoway trzy inne gatunki, dla jednego z ktrych ustanowiono nowy rodzaj. Przygotoway te pi prac powiconych hadrozaurom.
cznie na podstawie materiaw zebranych przez Polsko-Mongolskie Wyprawy do
Mongolii ukazao si okoo pidziesiciu
prac o dinozaurach. Badania paleontologw
polskich nad dinozaurami Mongolii rozszerzyy nie tylko wiedz o zrnicowaniu dinozaurw w pnej kredzie Azji i ich anatomii,
lecz rwnie przyczyniy si do odtworzenia
ich fizjologii oraz stosunkw rodowych midzy nimi. Dowodem uznania okazanym polskim znawcom dinozaurw przez spoeczno midzynarodow byy zaproszenia
Halszki Osmlskiej i Teresy Maryaskiej do
opracowania rozdziaw lub hase w ksikach i encyklopediach dotyczcych dinozaurw, a zwaszcza udzia Halszki Osmlskiej
w trzyosobowym gronie redagujcym pierwsze w wiecie kompendium wiedzy o dinozaurach, opublikowane w 1990 roku. W druku jest jego drugie wydanie.
Ssaki kredowe z Mongolii

Drug poza dinozaurami grup skamieniaoci, ktrej zgromadzenie przez Polsko-
-Mongolskie Wyprawy wywoao sensacj

w paleontologii, bya znakomicie zachowana
kolekcja ssakw z okresu kredowego. Przed
naszymi wykopaliskami z obszarw pustyni
Gobi znanych byo zaledwie siedem, na og
le zachowanych czaszek ssakw, znalezionych w piaskowcach formacji Dadochta
w Bajn Dzak przez amerykaskie wyprawy
z lat dwudziestych. Nasz zbir obejmuje
okoo 180 okazw, z ktrych liczne stanowiy kompletne czaszki, niekiedy zachowane
z prawie penym szkieletem pozaczaszkowym. Przedstawiam je w ponad szedziesiciu publikacjach, niekiedy we wsppracy z paleontologiem mongolskim Demberlyinem Dashzevegiem, paleontologami rosyjskimi Borysem Trofimovem i Petrem Gambarjanem, Norwegiem Jornem H. Hurumem,
a take z paleontologami i embriologami
z Francji, Wielkiej Brytanii, Stanw Zjednoczonych i Polski.
Wrd ssakw zebranych przez nasze
wyprawy dominuj wieloguzkowce (Multituberculata), tworzce wymar, boczn lini ssakw mezozoicznych i wczesnotrzeciorzdowych. Byy to pierwsze ssaki, ktre
przystosoway si do rolinoernego
i wszystkoernego trybu ycia. Uprzednia
wiedza o budowie wieloguzkowcw bya
bardzo niepena. Doskonale zachowane
szkielety zebrane przez nas pozwoliy na
poznanie szczegw budowy ich czaszki,
a take na rekonstrukcj naczy krwiononych gowy i odtworzenie budowy mzgu.
Zbadanie szkieletw pozaczaszkowych wykazao, e u wieloguzkowcw wystpoway
tzw. koci torbowe a prawa i lewa poowy
miednicy byy zronite na dole, nie mogy
si wic rozstpowa podczas porodu. Wieloguzkowce mogy by yworodne i rodziy mode malekich rozmiarw, tak jak torbacze. W pracy z Peterem Sambarjanem
wykazalimy te, e ich koczyny odwiedzione byy na boki, jak u dzisiejszych stekowcw, a nie przesunite pod tuw, jak
u torbaczy i ssakw oyskowych.
Na obszarach dzisiejszej pustyni Gobi yy te w tym czasie oyskowce, jedne z najstarszych przedstawicieli tej dominujcej dzi
grupy, oraz tak zwane deltateroidy, zaliczane
poprzednio do ssakw oyskowych, lecz jak
to wykazay materiay zebrane przez nasze
wyprawy, spokrewnione z torbaczami. Podobnie, jak w przypadku wieloguzkowcw,
udao si odtworzy budow czaszki, szkieletu pozaczaszkowego oraz mzgu jednych
z tych najstarszych oyskowcw.
W roku 1979 ukazao si w Stanach

Zjednoczonych pierwsze kompendium powicone ssakom mezozoicznym, w ktrym
wykorzystano w znacznym stopniu materiay z wypraw polsko-mongolskich, pod redakcj Jasona Lillegravena, moj i Williama A. Clemensa. W roku 2003 wsplnie
z paleontologami amerykaskimi Richardem L. Cifelli i Zhe-Xi Luo zoylimy do
druku w Columbia University Press w Nowym Jorku drug ksik, ktrej napisanie
zajo nam pi lat. To obszerne dzieo, liczce 1800 stron maszynopisu i 217 ilustracji, przedstawiajce caoksztat wiedzy
o ssakach mezozoicznych wiata, jest
w druku i ukae si latem 2004 roku.
Inne skamieniaoci z Gobi

Do dorobku wypraw naley te kolekcja
jaj dinozaurw i ptakw z piaskowcw wieku pnokredowego. Jaja dinozaurw opracowa Karol Sabath za jaja ptakw, w ktrych zachoway si embriony, Andrzej Elanowski.
Zebralimy rwnie bogat kolekcj
jaszczurek kredowych, ktrych opracowaniem zaj si Andrzej Sulimski a nastpnie
Magdalena Borsuk-Biaynicka. Ze wzgldu
na wyjtkowy stan zachowania okazw
z Mongolii, prace zarwno Sulimskiego, jak
i Borsuk-Biaynickiej przyczyniy si bardzo
do pogbienia znajomoci anatomii tej grupy gadw. Ustanowiono trzy nowe rodziny
i siedemnacie nowych rodzajw.
Przed polsko-mongolskimi wyprawami
nie byy z Mongolii znane kredowe krokodyle. Halszka Osmlska w dwch pracach
(jedna wsplna z Francuzami E. Buffetaut
i S. Hua) opisaa pierwszego pnokredowego przedstawiciela prymitywnej grupy
krokodyli Protosuchia, znanej dotychczas
z triasu i wczesnej jury.
Poza krgowcami z mezozoiku, wyprawy dostarczyy rwnie materiaw krgowcw trzeciorzdowych, ktrych opisy
opublikowano w serii Results of the Polish-Mongolian Palaeontological Expeditions
(np. nosoroce plioceskie, opisane przez
Magdalen Borsuk-Biaynick, gryzonie oligoceskie przez Kazimierza Kowalskiego
i liczne innne). Janina Szczechura i Janusz
Baszyk opisali sodkowodne maoraczki,
a Maria Ziembiska-Tworzydo i Jadwiga
Karczewska oogonie glonw ramienic (chary)
z kredy i trzeciorzdu Doliny Nemegetaskiej; Jerzy Dzik opracowa te kredowe wije.
Czaszka
multituberkulata
Nemegtbaatar z
fragmentami szkieletu
czciowo
wypreparowana z
piaskowcowej skay
Du warto maj prace geologw

uczestniczcych w wyprawach (Ryszarda
Gradziskiego, Jerzego Lefelda, Jzefa
Kamierczaka i Tomasza Jerzykiewicza).
W 1969 roku ukaza si artyku Gradziskiego i wspautorw, zawierajcy dokumentacj geograficzn i geologiczn terenw, na ktrych prowadzone byy wykopaliska. Opublikowane tam szkice topograficzne i profile s nadal wykorzystywane
przez wyprawy pracujce na tych terenach.
Geolodzy ktrzy brali udzia w wyprawach, w badaniach sedymentologicznych
wykazali, e osady formacji Nemegt tworzyy si w wielkich, meandrujcych rzekach, zalewajcych w czasach pnej kredy obszary dzisiejszej pustyni Gobi, za
osady starszych formacji Barun Gojot
i Dadochta s gwnie osadami pochodzenia pustynnego.
Upowszechnianie wiedzy
przyrodniczej
Gniazdo z jajami
Oviraptor wieo po
odnalezieniu w Bajn
Dzak
Uwaam, e obowizkiem badacza jest

rwnie, poza opracowaniem naukowym
zebranych kolekcji, udostpnienie wyni-
kw odkry spoeczestwu. Publikowalimy liczne artykuy relacjonujce wyniki

wypraw w prasie codziennej i popularnonaukowej zarwno polskiej jak i zagranicznej, udzielalimy wywiadw w telewizji i w radio. Ukazay si te ksiki o wyprawach. W 1968 roku zorganizowalimy
w wynajtych na ten cel salach Paacu Kultury i Nauki na szstym pitrze wystaw
Dinozaury z pustyni Gobi, ktra dziaaa
do 1975 roku i cieszya si wielk popularnoci.
W Parku Kultury w Chorzowie otworzylimy w 1975 roku wystaw rekonstrukcji dinozaurw z pustyni Gobi naturalnej
wielkoci. Modele tych dinozaurw byy
wykonywane w zmniejszeniu przez utalentowanego rzebiarza, asystenta technicznego Instytutu Wojciecha Skaryskiego pod
kierunkiem paleontologw, a nastpnie powikszane na miejscu w Parku Chorzowskim w betonie przez zawodowych rzebiarzy. Wystawa ta ju od 28 lat jest jedn
z gwnych atrakcji Parku.
W roku 1984 Instytut Paleobiologii przej od Instytutu Zoologii PAN sale wystawowe w czci Paacu Kultury nalecej do Paacu Modziey i utworzy dzia Instytutu nazwany Muzeum Ewolucji. Od 1985 znajduje
si tam przygotowana przeze mnie staa ekspozycja Ewolucja na ldach. W opracowaniu scenariusza wystawy pomaga mi nieyjcy ju kolega Andrzej Sulimski. Na wystawie tej znajduje si znaczna cz znalezisk
zebranych podczas wypraw do Mongolii.
Inne wyprawy
Po zakoczeniu naszych wypraw przez
wiele lat prace wykopaliskowe na pustyni
Gobi prowadziy na du skal radziecko-mongolskie (pniej rosyjsko-mongolskie)
ekspedycje paleontologiczne i geologiczne.
Do roku 1989 paleontolodzy z tak zwanych
krajw zachodnich, mimo wielkiego zainteresowania pustyni Gobi, nie mogli nawiza wsppracy z naukowymi instytucjami
mongolskimi, a nawet indywidualne wyjazdy byy utrudnione. Gdy przywielimy
stamtd w 1964 roku pierwsze ssaki kredowe i zawiadomiam o tych znaleziskach mojego koleg i przyjaciela Malcolma C.
McKenn z Amerykaskiego Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Yorku, ktry natychmiast przyby do Polski, aby obejrze
nasz kolekcj. Oglda z zainteresowaniem
wypakowane przeze mnie okazy i powiedzia z zadum: Cae ycie marzyem, aby
szuka ssakw kredowych w Mongolii, ale
kto inny zrobi to za mnie. W jaki czas
potem w wywiadzie dla magazynu Times
oceni polskie odkrycia jako super-fantastic.
Sytuacja ulega jednak radykalnej zmianie po zmianach ustrojowych, jakie nastpiy najpierw w Polsce, a potem we wszystkich krajach bloku wschodniego poczynajc
od 1989 roku. Mongolia staa si nagle krajem otwartym na wspprac. Paleontolodzy
z Amerykaskiego Muzeum Historii Natu-
ralnej pierwsi wykorzystali przemiany polityczne. Ju w roku 1990 wyruszya na Gobi

pierwsza ich ekspedycja. Zawarte przez nich
porozumienie o wsppracy nosi nazw
Mongolian Academy American Museum
Expeditions (w skrcie MAE). Ze strony
mongolskiej kierownikiem ekspedycji jest
Demberlyin Dashzeveg, ze strony amerykaskiej Michael J. Novacek. Rok- rocznie od
1990 roku nowojorskie Muzeum wysya wyprawy do Mongolii, ktre dokonay wielu interesujcych znalezisk tak ssakw kredowych, jak i dinozaurw. W Dolinie Nemegetaskiej przez kilka sezonw prowadzono
prace w Ukaa Togod, gdzie natrafiano na
ogromne nagromadzenie drobnych ssakw,
wrd ktrych dominuje wieloguzkowiec
Kryptobaatar dashzevegi, opisany przeze
mnie w 1969 roku z formacji Dadochta
z Bajn Dzak. Wrd dinozaurw odkrytych
w Ukaa Togod najwiksz sensacj wzbudzio znalezienie szkieletu bezzbnego, maego dinozaura z grupy teropodw, zwanego
Oviraptor na gniedzie jaj. Zesp ssakw
i dinozaurw znalezionych w Ukaa Togod
przemawia za tym, e osady tam wystpujce s bliskie wiekowo Formacji Dadochta,
jednake wystpowanie w zespole elementw znanych z formacji Barun Gojot wskazuje, e mog by nieco modsze.
Paleontolodzy mongolscy zaczli te by
zapraszani do rnych krajw (np. do Japonii,
oraz do krajw europejskich), gdzie wyje-
dali z kolekcjami dinozaurw z pustyni Gobi, eksponujc je na wystawach. Jedna z takich wystaw w Jardin des Plantes w Paryu
zostaa poprzedzona przez ekspedycj francusko-wosko-mongolsk, ktra prowadzia
prace wykopaliskowe latem 1991 roku.
Wystaw zatytuowano Dinozaury i ssaki
z pustyni Gobi, bowiem zamysem jej organizatora, specjalisty od dinozaurw Philippa
Taqueta byo pokazanie kontrastu wielkoci
dinozaurw i wspczesnych im ssakw.
Poniewa materiay kredowych ssakw nale do rzadkoci, zwrcono si do mnie
o zezwolenie na wykonanie przez specjalist z Muzeum w Paryu odleww silikonowych z mocniejszych okazw ssakw z naszej kolekcji. Miaam mono stwierdzi,
e efekt porwnania rozmiarw dinozaurw
ze ssakami przedstawiony na wystawie by
imponujcy.
Od roku 1993 w Mongolii pracuj te wyprawy japosko-mongolskie. Ponadto na
krtsze pobyty przyjedaj paleontolodzy
z rnych krajw, oraz amatorzy, niekiedy nie
zwizani z adn instytucj naukow.
Wyprawa Nomadyczna 2002

W sierpniu 2002 roku wziam udzia
w jednej z takich wypraw paleontologicznych na pustyni Gobi, organizowanej
przez Amerykasko-Mongolskie towarzystwo turystyczne Nomadic Expeditions.
Gobijskie formacje
piaskowcowe z komi
pnokredowych
dinozaurw w Chermin
Caw (zdjcie z
Ekspedycji
Nomadycznej)
10
Trasy PolskoMongolskich Ekspedycji

Paleontologicznych na
Pustyni Gobi
Nie byam w Mongolii przez trzydzieci

jeden lat. Po tak dugiej przerwie podr
bya dla mnie szczeglnie wzruszajca.
Wyprawa nosia
nazw
Dinozaury
z Gobi (Dinosaurs of
the Gobi). Uczestniczyo w niej siedemnacie osb. Kierowa
ni mj kolega, kanadyjski
paleontolog
Philip Currie, specjalista od dinozaurw,
i przyjacika z czasw
wypraw polsko-mongolskich, Demchig
Badamgarav z orodka
paleontologicznego
Akademii Nauk w
Uan Bator, specjalizujca si w sedymentologii.
Poniewa podrowalimy maymi samochodami terenowymi i przy kadym odsoniciu bylimy zaledwie kilka dni, nie
mona byo prowadzi prac wykopaliskowych na rwnie du skal jak podczas
Polsko-Mongolskich Wypraw Paleontologicznych. Eksploatacj z rwnym rozmachem prowadziy tylko pierwsze ekspedycje rosyjskie z lat 1946-1949. Pracujce
w Mongolii od trzynastu lat wyprawy amerykasko-mongolskie, mimo e odkryy
bardzo cenne materiay maych dinozaurw, jaj, ptakw i ssakw kredowych, nie
wydobyway duych szkieletw.
Pierwszego dnia odwiedzilimy dobrze
mi znane odsonicia formacji Dadochta
w Bajn Dzak, nastpnie Ukaa Togod w Do-
Piaskowcowe odlewy
tropw dinozaurw
znalezione przed
Ekspedycj
Nomadyczn, u gry
tarbozaura, u dou
zaurolofa
linie Nemegetaskiej, gdzie wyprawy MAE

prowadz prace wykopaliskowe od wielu lat,
oraz miejsca bardzo dobrze mi znane z Polsko-Mongolskich Wypraw, takie jak Naran
Buak, Nemegt, Chermin Caw oraz odkryte
przez nas pod wzgldem paleontologicznym odsonicia w Chulsan. Niestety, w stanowiskach eksploatowanych przez nas intensywnie przed laty, gdzie sama znalazam bardzo liczne okazy, nie udao si nam tym razem znale ani jednego ssaka. W wielu
miejscach (np. w Chulsan i w Chermin Caw)
bylimy przed laty pierwszymi badaczami.
Skamieniaoci nagromadzone na powierzchni w cigu tysicleci zostay zebrane
najpierw przez nas, potem przez liczne inne
ekspedycje penetrujce te obszary. Spotykalimy lady po poszukiwaczach, ktrzy pracowali na tym samym terenie, a w Ukhaa
Tolgod zastalimy obz japoskich amatorw, poszukujcych skamieniaoci.
W cigu czterech lat uczestnicy wypraw
Towarzystwa Nomadycznego znaleli jedynie dwa okazy ssakw kredowych w Chermin Caw. Oba zostay mi przekazane do
opracowania i okazay si interesujce zarwno z anatomicznego, jak i stratygraficznego punktu widzenia. Obfitsze byy znaleziska dinozaurw, ktre ze wzgldu na due
rozmiary nie s tak trudne do znalezienia
jak malekie okazy ssakw. W szybko wietrzejcych piaskowcach formacji Nemegt
co roku mona natrafi na nowe szcztki.
Mimo e bylimy w terenie tylko niecae dwa tygodnie, zebralimy ponad pidziesit skamieniaoci zasugujcych na muzealne skatalogowanie, w tym wiele okazw
jaszczurek, zby krokodyli, drobne jaja ptakw Gobipteryx, fragment szkieletu dziwnego ptaka biegajcego Mononykus, jaja dinozaurw, kopalne gniazda os i, co najwaniejsze, liczne niekompletne czaszki i szkielety pozaczaszkowe
dinozaurw. Wikszo
tych okazw znajdowaa si w osadach
formacji Nemegt w
odsoniciach Chermin Caw i w Nemegt.
Do
najciekawszych znalezisk Wypraw Nomadycznych
naley niewtpliwie
odkrycie w 2001 roku
tropw dinozaurw
zachowanych jako
kompletne odlewy stp, niekiedy z odciskami skry. Odkrycie tropw dinozaurw na

pustyni Gobi anonsowali wczeniej paleontolodzy japoscy, ale ich nie opisali. Tropy
te wisiay na spgowej powierzchni mocniej scementowanego piaskowca na granicy
osadw formacji Barun Gojot i Nemegt.
Podczas wyprawy 2002 roku wydobylimy
w Nemegt cztery wielkie odlewy stp.
Wikszo naley do hadrozaurw (rodzaj
Saurolophus), prcz ktrych wystpuj
rzadsze tropy teropodw (Tarbosaurus),
oraz zauropodw (Opithocoelicaudia).
Mimo e obszary pustyni Gobi eksploatowane s przez paleontologw ju od ponad 80-u lat, kada kolejna wyprawa przynosi wic nowe odkrycia, ktre wzbogacaj
nasz wiedz o rozwoju ycia na Ziemi.
Literatura
Borsuk-Biaynicka, M. 1970. Lower Pliocene
rhinocerotids from Altan Teli, Western Mongolia.
Palaeontologia Polonica 21, 73-94.
Borsuk-Biaynicka, M. 1977. A new camarasaurid
sauropod Opisthocoelicaudia skarzynskii gen. n.,
sp. n. from the Upper Cretaceous of Mongolia.
Palaeontologia Polonica 37, 5- 64.
Borsuk-Biaynicka, M. 1984. Anguimorphans and
related lizards from the Late Cretaceous of the
Gobi Desert, Mongolia. Palaeontologia Polonica
46, 5-105.
Currie, P.J., Badamgarav, D., & Koppelhus, E.B.
2003. The first Late Cretaceous footprints from
the Nemegt locality in the Gobi of Mongolia.
Ichnos 10, 1-13.
Elanowski, A. 1981. Embryonic bird skeletons from
the Late Cretaceous of Mongolia. Palaeontologia
Polonica 42, 147-229.
Gradziski, R. 1970. Sedimentation of the dinosaurbearing Upper Cretaceous deposits of the Nemegt
Basin, Gobi Desert. Palaeontologia Polonica 21,
147-229.
Gradziski R. & Jerzykiewicz T., 1974. Dinosaurand mammal-bearing aeolian and associated
deposits of the Upper Cretaceous in the Gobi
Desert (Mongolia). Sedimentary Geology 12,
249-278).
Gradziski, R., Kamierczak, J., & Lefeld, J. 1969.
Geographical and geological data from the
Polish-Mongolian Palaeontologial Expeditions.
Palaeontologia Polonica 19, 33-84.
Karczewska, J. & Ziembiska-Tworzydo, M. 1970.
Upper Cretaceous Charophyta from the Nemegt
Basin, Gobi Desert. Palaeontologia Polonica 21,
121146.
Kielan-Jaworowska, Z. 1969. Polowanie na
dinozaury. 99 pp. Wydawnictwa Geologiczne,
Warszawa.
Kielan-Jaworowska, Z. 1969. Hunting for Dinosaurs. 177 pp. MIT Press, Cambridge,
Massachussets.
Kielan-Jaworowska, Z. 1969. Discovery of a
multituberculate marsupial bone. Nature 222,
10911092.
Kielan-Jaworowska, Z. 1971. Skull structure and
affinities of the Multituberculata. Palaeontologia
Polonica 25, 541.
Kielan-Jaworowska, Z. 1979. Pelvic structure and
nature of reproduction in Multituberculata.
Nature 277, 402403.
Kielan-Jaworowska, Z., Cifelli, R.L., & Luo, Z.-X.
2004. Mammals from the Age of Dinosaurs:
Origins, Evolution, and Structure. Columbia
University Press, New York (w druku).
Kielan-Jaworowska, Z., Novacek, M.J., Trofimov,
B.A., & Dashzeveg, D. 2000. Mammals from the
Mesozoic of Mongolia. In M. J. Benton, M. A.
Shishkin, E. N. Kurochkin, & D. M. Unwin (eds),
The Age of Dinosaurs in Russia and Mongolia,
573652.
Cambridge
University
Press,
Cambridge.
Kowalski, K. 1974. Middle Oligocene rodents from
Mongolia. Palaeontologia Polonica 30, 147-178.
Kuczyski, M. 1968. Wyprawa po dinozaury. 63 pp.
Nasza Ksigarnia, Warszawa.
Lavas, L.R. 1993. Dragons from the Dunes: The
Search for Dinosaurs in the Gobi Desert. 138 pp.
L. R. Lavas, Auckland.
Lillegraven, J.A., Kielan-Jaworowska, Z., &
Clemens, W. A. (eds.) 1979. Mesozoic Mammals:
The First Two-thirds of Mammalian History. 311
pp. University of California Press, Berkeley.
Maryaska, T. 1977. Ankylosauridae (Dinosauria)
from Mongolia. Palaeontologia Polonica 37, 65151.
Maryaska,
T.
&
Osmlska,
H.
1974.
Pachycephalosauria, a new suborder of
ornithischian dinosaurs. Palaeontologia Polonica
30, 45-102.
Maryaska, T. & Osmlska, H. 1996. Polski lad w
badaniach dinozaurw. Kosmos 45, 747-761.
Novacek, M. 1996. Dinosaurs from the Flaming
Cliffs. 367 pp. Anchor Books Doubleday, New
York.
Osmlska, H. 1976. New light on skull anatomy and
systematic position of Oviraptor. Nature 262,
683-684.
Osmlska, H. 1980. The Late Cretaceous vertebrate
assemblages of the Gobi Desert, Mongolia.
Mmoires de la Socit Gologique de France,
N. S. 139, 145-150.
Osmlska, H. 1993. Were the Mongolian fighting
dinosaurs really fighting? Review de
Palobiologie, Special Volume 7, 161-162.
Osmlska, H., Roniewicz, E., & Barsbold, R. 1972. A
new dinosaur, Gallimimus bullatus n. gen., n. sp.,
(Ornithomimidae) from the Upper Cretaceous of
Mongolia. Palaeontologia Polonica 27, 103-143.
Sulimski, A. 1975. Macrocephalosauridae and
Polyglyphanodontidae (Sauria) from the Late
Cretaceous of Mongolia. Palaeontologia
Polonica 33, 25-102.
Szczechura, J. 1978. Fresh-water ostracodes from the
Nemegt Formation (Upper Cretaceous) of
Mongolia. Palaeontologia Polonica 38, 65121.
Weishampel, B.D., Dodson, P., & Osmlska, H. (eds)
1990. The Dinosauria. 733 pp. University of
California Press, Berkeley.
11
12
.
`
Swiat
zywy pustyni Gobi
sprzed 70 milionw lat
Karol Sabath
la paleontologw Gobi to skarbnica

skamieniaoci z koca ery dinozaurw pnej kredy.
Poznanie paleontologicznej i geologicznej przeszoci tego regionu byo celem
licznych ekspedycji terenowych i przedmiotem mudnych bada laboratoryjnych. Znaczcy w tym udzia miay zorganizowane
przed czterdziestu laty Polsko-Mongolskie
Wyprawy Paleontologiczne na Pustyni Gobi i trwajce do dzi wysiki badaczy z Instytutu Paleobiologii PAN. Eksponowane
w Muzeum Ewolucji szcztki dinozaurw,
wi, jaszczurek i ssakw z pustyni Gobi to
wiadectwa bogactwa przyrody schyku ery
mezozoicznej. Pozwalaj lepiej zrozumie
przeszo przyrody, a zarazem uwiadamiaj jej krucho. wiat dinozaurw przesta istnie 65 milionw lat temu, ale moemy dziki niemu atwiej rozpozna zagroenia dla harmonijnego trwania przyrody, ktra nas otacza dzi.
Poniszy przegld zgromadzonych dotd danych paleontologicznych o pnej
kredzie Gobi przedstawia wyniki bada
ewolucyjnych i rodowiskowych, prowadzonych w tym regionie od ponad 80 lat.
Mapa wiata w turonie
(pna kreda, ok. 90
mln lat temu), kiedy
podniesienie poziomu
wd oceanicznych przerwao pomost amerykasko-azjatycki, oraz
Azja pod koniec ery dinozaurw (kampanmastrycht, ok. 70 mln
lat temu; wg R. Blakeya)
Pnokredowe dzieje Gobi

Gobi ley w pobliu styku dwch pradawnych kontynentw: pnocnochiskiego
i syberyjskiej Angarii. Ich zderzenie wypitrzyo we wczesnym mezozoiku acuchy
Ataju i innych gr tego regionu. Od jury
strefa subdukcji pochaniajca skorup dna
Pacyfiku znajduje si na wschodnim brzegu
Eurazji. Lokalne rozciganie obszaru dzisiejszej Mongolii i pnocnych Chin powodowao odtd zapadanie si skorupy ziemskiej. Uformowa si basen Gobi, stopniowo zapeniany namuami rzek. Osady zoone w pnej kredzie Gobi utworzyy cztery kolejne formacje geologiczne: Bajn Szire
(Bayanshiree w transliteracji angielskiej),
Dadochta (Djadokhta), Barun Gojot (Baruungoyot) i Nemegt. Mongolskiej formacji
Dadochta odpowiada formacja Iren Dabasu w rejonie Bajan Mandahu w chiskiej
prowincji Mongolia Wewntrzna.
rodowisko. Pooenie w gbi ldu, wieleset kilometrw od morza, ju w kredzie powyej 40 stopnia wczesnej szerokoci geograficznej pnocnej, a take przewaga suchych wiatrw z zachodu, stworzyo pustyni w niecce Gobi. We wczesnej kredzie region ten pokryway jeszcze rozlege jeziorzyska, ale w pnej kredzie ustpiy one
miejsca niewielkim, czsto okresowym
zbiornikom. Miejsce grubookruchowych
osadw rzecznych (o cznej miszoci liczonej w tysicach metrw), niesionych
z erodowanych pobliskich grzbietw grskich, zajy drobnoziarniste, piaszczyste
osady rzeczno-jeziorne i pustynne (ktrych
w porwnywalnym okresie nagromadzio
si zaledwie parset metrw). Dopiero pod
koniec kredy klimat znw sta si wilgotniejszy.
Zdaniem Tomasza Jerzykiewicza dzisiejszym odpowiednikiem warunkw panujcych przed mniej wicej 70 milionami lat
na Gobi jest bezodpywowa delta Okawan-
WIAT YWY PUSTYNI GOBI
go pord pustyni Kalahari. W Kotlinie Nemegt znajdowa si obszar wilgotny, z rozlewiskami rzecznymi i bujn flor len. Jej
wiadectwem s osady rzecznych piaskw
i wirw formacji Nemegt odpowiadajcej
zapewne ostatnim wiekom kredy: pnemu
kampanowi i mastrychtowi. Dookoa za
rozcigaa si piaszczysta pustynia, po ktrej
pozostay osady wydmowe eolicznych piaskowcw. To one przewaaj w nieco starszych (kampaskich) formacjach Dadochta
i Barun Gojot. Zwaszcza ta pierwsza jest
zdominowana przez czerwone piaskowce
pochodzenia wydmowego. Pojawiaj si te
poziomy tzw. caliche [wym. kalicze], jak
z hiszpaska nazywaj geolodzy skorupy
wapienne powstajce w powierzchniowej
warstwie gleby w wyniku intensywnego parowania podsikajcego roztworu glebowego bogatego w rozpuszczony wglan wapnia
wypukany ze ska. wiadcz one o przeplataniu si okresw wilgotnych (po obfitych
opadach) i skrajnie suchych. W formacji Barun Gojot wicej jest przewarstwie osadw
jeziornych i rzecznych w postaci zlepiecw,
wirw i muowcw.
Tak wic osady formacji Dadochta i Barun Gojot (o miszoci ponad 100 metrw
kada) ksztatoway si w terenie pustynnym, obfitujcym w wydmy piaszczyste, pord ktrych rozcigay si pytkie jeziora zasilane przez okresowe rzeki i strumienie. Powierzchnia zbiornikw wodnych ulegaa duym wahaniom sezonowym, std tu i wdzie
wystpuj warstwy grubszego materiau wirowego naniesionego przez wod. Czasami
obfite deszcze powodoway osuwiska na stokach wydm, zwykle stabilizowanych przez
rolinno. Takie lawiny piaszczystego bota
grzebay zaskoczone zwierzta, np. walczce dinozaury protoceratopsa i welociraptora. Utoniciem w kurzawce (mieszaninie
wody i piasku) tumaczy si np. osobliwie
zachowane szkielety dinozaurw rogatych,
protoceratopsw. Wygldaj, jakby stay
supka by moe tonc, staray si rozpaczliwie utrzyma gow na powierzchni
zdradliwego podoa. Szkielety owiraptorw
wysiadujcych jaja mog za by wiadectwem burz piaskowych przetaczajcych si
przez te regiony w porze suchej. Szybkie pogrzebanie przez piasek w suchych warunkach, opniajcych rozkad martwych zwierzt, umoliwio zachowanie si rzadkich
w skali wiatowej szkieletw ldowych jaszczurek czy drobnych ssakw w naturalnym
porzdku anatomicznym.
13
Formacja Barun Gojot jest na og uwaana za modsz od Dadochty, ale nigdzie

nie udao si znale przekroju geologicznego, w ktrym skay reprezentujce obie formacje wystpowayby w nastpstwie. Podobiestwo skadu gatunkowego ich zespow
skamieniaoci skania do przypuszcze, e
mog by zblionego wieku, odzwierciedlajc raczej rnice rodowiska sedymentacji
ni upyw czasu geologicznego.
Formacja Nemegt (ktrej miszo siga 400 metrw) jest natomiast niewtpliwie
modsza od Barun Gojot, gdy mona przeledzi ich granic. Szkielety wielkich dinozaurw rolinoernych i misoernych
wiadcz o tym, e w okolicy musiaa wwczas istnie bujna szata rolinna, stanowica
podstaw piramidy pokarmowej. W skaach
formacji Nemegt osadzanych na og
w warunkach o wiele wyszych energii prdu wody, nioscych grubszy osad niewiele jest natomiast szcztkw drobnych krgowcw, gdy ich delikatne koci ulegay
w tych warunkach zniszczeniu.
Wiek geologiczny. Osady gobijskie nie
przewarstwiay si z morskimi. Dlatego powizanie ich ze standardowym podziaem
dziejw Ziemi, w ktrym kluczowe znaczenie ma morski plankton i inne skamieniaoci przewodnie szybko ewoluujcych, a zarazem masowo wystpujcych gatunkw,
jest trudniejsze ni w Ameryce Pnocnej.
Skamieniaoci z formacji mongolskich pozwalaj jedynie na bardzo przyblione korelacje z ich odpowiednikami z innych stron
wiata. Rne zespoy pnokredowych
skamieniaoci nawet z samego obszaru Gobi mog te reprezentowa nie fauny kolejno nastpujce w czasie, lecz wspczesne
sobie ekosystemy zwizane z rnymi siedliskami ldowymi.
Mezozoicznym ruchom skorupy ziemskiej na pograniczu Mongolii i Chin towarzyszy wulkanizm wzdu ich kontaktu.
Zastyge wwczas lawy mona datowa
metodami izotopowymi. Bazalty z grnej
czci formacji Barun Gojot w Chuluut Uul
datowano na ok. 75 mln lat (pny kampan). Niedokadno datowania radiometrycznego jest jednak wiksza nawet od niepewnoci szacowania wieku osadw metodami paleontologicznymi.
Podobiestwa faun Azji i Ameryki Pnocnej posuyy do korelacji wiekowej formacji gobijskich z lepiej datowanymi zespoami amerykaskimi (midzynarodowe
Zgeneralizowane profile
geologiczne
pnokredowych
formacji
gobijskich
14
Podzia stratygraficzny
pnej kredy Mongolii
i Chin na tle regionalnej
stratygrafii Ameryki
Pnocnej i midzynarodowego
podziay oparte na skamieniaociach morskich s tam wizane z wydzieleniami opartymi na faunie ldowej, m. in. ssaczej tzw.
North American Land Mammal Ages, NALMA). Czsto zakadano do wysoki poziom synchronizacji rozwoju ekosystemw
z obu czci wiata, w przekonaniu o do
swobodnej migracji midzykontynentalnej.
Faun Nemegt porwnywano z faun amerykaskiej wczesnomastrychckiej formacji

Horseshoe Canion, a faun Barun Gojot
z faun pnokampaskiej formacji Judith
River. W lad za tym sza interpretacja podobnych gatunkw z obu kontynentw jako
blisko spokrewnionych gatunkw siostrzanych. Np. mongolskie tarbozaury niektrzy
badacze uwaali za gatunki nalece do pnocnoamerykaskich rodzajw z rodziny
tyranozaurw. Podobnie bliskie pokrewiestwo miao dotyczy innych teropodw,
a take dinozaurw kaczodziobych, i innych
grup, nie tylko dinozaurw np. multituberkulatw.
Pierwsze, czynione kilkadziesit lat temu zestawienia fauny azjatyckiej i amerykaskiej opieray si o niewielk liczb znanych wwczas gatunkw z ma rozdzielczoci geograficzn. Nowe znaleziska,
a take dokadniejsze poznanie rozmieszczenia poszczeglnych gatunkw, wskazuj
na znaczny prowincjonalizm geograficzny;
np. w dzisiejszej Kanadzie na pocztku mastrychtu (NALMA: Edmontonian) zesp
z przewag hadrozaura Saurolophus i ceratopsa Anchiceratops zastpi wczeniejsz
faun z hadrozaurem Corythosaurus i cera-
topsem Centrosaurus, podczas gdy na poudniu dzisiejszych Stanw Zjednoczonych

trwa typowy dla pnego kampanu (NALMA: Judithian) zesp zdominowany
przez hadrozaury Kritosaurus i Parasaurolophus. Wyaniajca si z nowszych danych
zoono wczesnej biogeografii kae
sceptycznie podchodzi do wiarygodnoci
dokadnych korelacji transkontynentalnych.
Nowsze badania systematyczne, zwaszcza kladystyczne analizy przeprowadzone
dla tyranozaurw, dinozaurw rogatych,
a take multituberkulatw czy jaszczurek,
akcentuj endemizm form azjatyckich na
poziomie rodzinowym. Wynika z tego, e
midzykontynentalna wymiana fauny bya
sabsza i miaa miejsce raczej w pocztkach
pnej kredy, zapewne po ustpieniu wielkiej cenomaskiej transgresji morskiej, kiedy odsoniy si pytko pooone obszary
szelfowe. Najniszy poziom oceanu wiatowego w pnej kredzie (spadek o ponad 100
m) przypad na koniak, wiek trwajcy od
ok. 89 do 86 mln lat temu. Pniej poziom
morza ponownie si podnis. Odtd rozdzieliy si drogi ewolucji wikszoci grup,
ktre zdoay zasiedli obszary po obu stronach pnocnego Pacyfiku. Zasadniczo ekosystemy azjatyckie przez ostatnie 20 mln lat
mezozoiku rozwijay si wic niezalenie
od swych amerykaskich odpowiednikw.
Zespoy dinozaurw Gobi

Nie jest atwo odtworzy proporcje pomidzy osobnikami poszczeglnych gatunkw w pradawnych ekosystemach na podstawie ich skamieniaoci. W zasadzie skad
zespow kopalnych szcztkw powinien
odpowiada udziaowi kadego z gatunkw
w oglnej produkcji biologicznej. Zapis kopalny jest znieksztacony przez wiele rnych czynnikw zwizanych z transportem,
skadaniem trupw zwierzcych w osadzie
i z pniejszym formowaniem skamieniaoci. Nie wiadomo, ktry z nich spowodowa
niezgodno midzy oczekiwaniami, a tym
co rzeczywicie paleontolodzy znajduj na
pustyni Gobi. Zarwno wiedza o sposobach
przepywu materii i energii w obrbie dzisiejszych ekosystemw (piramida pokarmowa), jak i znaleziska kopalnych tropw
dinozaurw z formacji Nemegt dowodz, e
w pnej kredzie Mongolii najwicej byo
dinozaurw rolinoernych (w formacji Nemegt zaurolofw). Wrd znalezisk przywiezionych przez ekspedycje wicej jest
jednak skamieniaych szkieletw dinozaurw drapienych. Moe to one oczyszczay

Gobi z trupw rolinoercw, nie dajc im
szans na zachowanie si w stanie kopalnym?
Dostpne znaleziska wystarczaj, by
stwierdzi, e w kadej z kolejnych pnokredowych faun Gobi, odtworzonych ze
skamieniaoci zawartych w poszczeglnych formacjach geologicznych, dinozaury
tworzyy odmienny zesp. Trzy najwaniejsze to:
Fauna Dadochty. W czerwonych piaskowcach formacji Dadochta (a take rwnowiekowej Iren Dabasu oraz nawizujcych po czci do formacji Barun Gojot odsoniciach w Ucha Togod) licznie wystpuj prymitywne dinozaury rogate Protoceratops i Magnirostris (Bajan Mandahu). Ich
samoostrzce si rzdy zbw przerabiay
zapewne gwny strumie pokarmu rolinnego w wczesnym ekosystemie Gobi.
Wspomagay je ankylozaury Pinacosaurus.
Zachoway si te szcztki drobnych drapienikw: dromeozaurw Velociraptor,
troodontidw (Saurornithoides), owiraptorw (Oviraptor philoceratops, Citipati
i Khaan) oraz awimima. W wiecie tym nie
byo wielkich zwierzt nie cakiem wic
odpowiada popularnym wyobraeniom
o erze dinozaurw w Mongolii. Do rzadkoci nale fragmentaryczne szcztki duych
rolinoernych ornitopodw i odpowiadajcych im rozmiarami dinozaurw drapienych.
Fauna Barun Gojot. W warstwach formacji Barun Gojot wystpuj liczne rolinoerne dinozaury pancerne (Saichania i Tarchia
kielanae) oraz rogate (Bagaceratops, Breviceratops i Udanoceratops). Rzadkie zauropody reprezentuje Quesitosaurus, a pachycefalozaury Tylocephale. Zesp rolinoercw podleg wic tymczasem znacznemu wzbogaceniu. Skay te dostarczyy take szkieletw drapienych welociraptorw,
owiraptorw Conchoraptor i Ingenia oraz
Avimimus i Hulsanpes. Wci by to wic
(poza zauropodami) wiat zwierzt niezbyt
duych rozmiarw.
Fauna Nemegt. W osadach dawnych koryt
rzecznych zachoway si liczne szcztki dinozaurw wielu gatunkw. Nie znajdziemy
tu jednak wielkich dinozaurw rogatych, tak
charakterystycznych dla pnokredowych
ekosystemw pnocnoamerykaskich. Za-
nik dinozaurw rogatych, wczeniej przecie rnorodnych, jest zaskakujcy. Pozostay ankylozaury (Tarchia) i charakterystyczne dla tego zespou rnorodne dinozaury grubogowe (pachycefalozaury), Prenocephale, Homalocephale i Goyocephale. Reprezentowane s te drapieniki bliskie znanym ze starszych
formacji troodonty (Saurornithoides
pokrewny formom opisanym z Kanady) i owiraptory (Oviraptor mongoliensis czy Ingenia).
Region Gobi zasiedliy wtedy naprawd
wielkie zwierzta. W formacji Nemegt licznie spotykane s szcztki rolinoernych
wielkich dinozaurw kaczodziobych (Saurolophus angustirostris). Ich szerokie baterie zbowe pozwalay na rozcieranie pdw
i lici ze skutecznoci podobn do dzisiejszych stepowych ssakw kopytnych. Inne
zasoby pokarmu rolinnego wykorzystyway w tym czasie ogromne zauropody (Nemegtosaurus-Opisthocoelicaudia). Misem
duych rolinoercw ywiy si olbrzymie
teropody (Tarbosaurus i Alioramus) oraz
drapieniki rednich rozmiarw, takie jak
Bagaraatan, Borogovia czy Elmisaurus.
Deinocheirus i Therizinosaurus, olbrzymie
teropody, prawdopodobnie byy rolinoerne lub wszystkoerne. Byy te bezzbne, podobne do wielkich strusi ornitomimy
Gallimimus i Anserimimus bdce
zapewne filtrtorami, jak dzisiejsze ptaki
blaszkodziobe.
Dinozaury s tylko najbardziej spektakularn czci bogatego wiata ywego
Gobi w pnej kredzie. Kada kolejna ekspedycja wzbogaca wiedz o jego rnorodnoci i zoonoci stosunkw midzy organizmami. Poniej przedstawiam ich pobieny przegld.
Organizmy gobijskiej pnej kredy

Flora. Flory azjatyckie i pnocno-wschodnioamerykaskie pnej kredy wykazuj
du zbieno. Na podstawie znalezisk kopalnego pyku zaliczone zostay do jednej
prowincji palinologicznej, zdominowanej
przez pyek typu Aquilapollenites. Wytwarzay go wiatropylne roliny drzewiaste pokrewne dzisiejszemu bluszczowi i doniczkowym araliom. Rosy w zimozielonych lasach zoonych z drzew iglastych, liciastych i palm. W Ameryce Pnocnej, znacznie lepiej rozpoznanej paleobotanicznie ni
Azja, udao si wykaza regionalne zrni-
15
Czaszka dinozaura
pancernego Saichania
z formacji Barun Gojot
16
Rekonstrukcja wija
(krocionoga), Gobiulus
sabulosus z formacji
Barun Gojot
Rekonstrukcja czaszki
kredowej ropuszki
Gobiates z formacji
Barun Gojot
cowanie flory, zwizane z uksztatowaniem

terenu od nizinnych mokrade i zaroli namorzynowych po grskie lasy i sucholubny
busz. Poudniowo-wschodnia cz Ameryki Pnocnej naleaa wtedy do prowincji
Normapolles, podobnie jak Europa. Dominowa w niej pyek wytwarzany przez
przodkw dzisiejszych
platanw
o opadajcych na zim liciach. Prowincj t wyrniay suche zimy
i wikszy udzia rolinnoci
krzewiastej.
Stosunkowo gruboziarniste piaskowce
przewaajce na pustyni Gobi nie sprzyjaj
fosylizacji rolin. Kredowa flora regionu
gobijskiego pozostawia po sobie jedynie
nieliczne szcztki. Mona przypuszcza, e
w ekosystemie zwizanym z formacj Barun Gojot rolinno bya nieco bujniejsza.
W pustynnym ekosystemie, ktrego pozostaoci kryj skay formacji Dadochta wystpowaa zapewne uboga rolinno kserofityczna. W ostatnim kredowym ekosystemie Mongolii (ktremu odpowiada formacja Nemegt) zbiorniki wodne porastay ki
ramienic, jak tego dowodz wapienne
osonki przetrwalnikw tych sodkowodnych glonw. W wodzie rosy lotosy (Nelumbo). Nad brzegami rosy skrzypy, jakie
roliny podobne do trzciny (odciski takich
odyg nazywane s Phragmites), paprocie,
sagowce, iglaste i miorzby. Skrzemionkowane pnie iglastych (identyfikowane jako
Araucarioxylon i Libocedrus) znaleziono
w formacji Nemegt wraz z odciskami pdw podobnych do tui, a take ladami korzeni rolin w poziomach gleb kopalnych.
Roliny iglaste reprezentowane s te przez
wymare szerokolistne Podozamites. W formacji Nemegt odkryto te skamieniae nasiona okrytozalkowych.
Bezkrgowce. Wraz z ramienicami w skaach kredowych Gobi wystpuj wapienne
skorupki sodkowodnych maoraczkw
(gwnie z rodzaju Cypridea), a take sodkowodnych may i limakw.
Zwapniaemu pancerzowi zawdziczaj
te zachowanie w stanie kopalnym do liczne krocionogi z formacji Barun Gojot. Podobne byy do dzisiejszych cylindrycznych
krocionogw z tropikalnej Azji i Ameryk.
wiat pnej kredy zasiedlay ju prawie wszystkie gwne grupy owadw dzisiejszych poza dziennymi motylami i pszczoami. Szcztki owadw le si zachowuj w warunkach panujcych na Gobi. W formacji Dadochta i Barun Gojot zachoway
si jednak skamieniae odlewy kokonw
owadw padlinoernych, zapewne chrzszczy, towarzyszce szkieletom dinozaurw,
a take drenia przodkw dzisiejszych
chrzszczy skrnikw (Dermestidae) w kociach. W formacji Nemegt w Atan Ua
(Altan Uul) odkryto natomiast szcztki licioernych chrzszczy stonkowatych (Donaciinae).
Pazy. Okresowo wysychajce zbiorniki
wodne Gobi zapewne nie sprzyjay rozwojowi ryb. Nieoznaczalne gatunkowo rybie
ebra znajdowano w osadach jeziornych
formacji Nemegt, a take Barun Gojot. Wody z pewnoci wystarczao jednak do rozrodu pazw.
Drobne kostki pazw nie s atwe do
znalezienia ani rozpoznania. Pierwsze
szcztki kredowego paza bezogonowego
(niekompletna czaszka i obrcz barkowa)
z formacji Barun Gojot w Chermin Caw
(Hermiin Tsav) naleay do Gobiates leptocolaptus. To przedstawiciel ropuszkowatych (Discoglossidae), zbliony nieco do
naszych nieco mniej pierwotnych kumakw
(Bombina), ktrych krgi s wklse tylko
z tyu i maj krtkie ebra; te niewielkie ropuszki nie potrafi jeszcze chwyta owadw jzykiem. Gobiates jest znany rwnie
z formacji Dadochta w Udan Sajr (Uudan
Sair) a pokrewna Altanulia ze stanowiska
formacji Nemegt w Atan Ua (Altan Uul
II). Mona przypuszcza, e dorose osobniki, podobnie jak wikszo ich dzisiejszych
krewniakw, prowadziy raczej ldowy tryb
ycia, by moe za dnia kryjc si w norkach, a w dzie wychodzc na poszukiwanie bezkrgowcw, ktrymi si ywiy. Powikszajce si po deszczach okresowe
zbiorniki wodne musiay trwa wystarczajco dugo, by ze skrzeku mogy si rozwin
kijanki i przej przeobraenie.
wie. Dziki zrogowaciaemu naskrkowi i wydalaniu zwizkw azotowych w postaci krysztakw kwasu moczowego (zamiast roztworu mocznika) gady znacznie lepiej od pazw radz sobie w suchym klimacie. Nic dziwnego, e w kredzie Gobi
wraz z dinozaurami yo wiele gatunkw
wi, jaszczurek i krokodyli. Z Gobi znanych jest kilkanacie gatunkw pnokredowych wi, reprezentujcych okoo 10
rodzajw. W formacji Nemegt odkryto
szcztki prymitywnych anatomicznie wi
Mongolochelys, o wielkim pancerzu do 80
cm dugoci, zamieszkujcych wody stojce. Wymar grup o niejasnych pokrewiestwach reprezentuj tam wodne Haichemys
mierzce jedynie 20 cm dugoci.
Sodkowodne wie licznie wystpoway na Gobi ju w formacji Bajn Szire.
Byli wrd nich przodkowie dzisiejszych
wiakw, czyli wi trjpazurowych
o pancerzu kostnym pokrytym mikk skr i nozdrzami tworzcymi ryjek, ktrych
pospolitym przedstawicielem w poudniowej Azji jest Trionyx. Pancerz niektrych
spord tych kredowych wi osiga 70
cm dugoci, a gowa bya bardzo dua
(okoo jednej trzeciej dugoci pancerza).
Naleca do tej grupy Zangerlia miaa stosunkowo wypuky pancerz, jak wie ldowe, ale bya raczej wiem sodkowodnym, ktremu silne koczyny przednie pomagay porusza si po dnie i trzyma podoa w warunkach silnego prdu wody. Miniaturowe rozmiary miaa natomiast Mlynarskiella. Kopalne szcztki bardziej nowoczesnych Amyda i Platypeltis spotyka si
w osadach formacji Nemegt.
W formacjach Barun Gojot i Dadochta
przodkom wi trjpazurowych towarzysz osigajcy jedynie 15 40 cm dugoci
pancerza odlegli krewniacy wia botnego
(Emys orbicularis). W formacji Nemegt to
Mongolemys i Gravemys, a w formacji Barun Gojot Hongilemys. Mongolemys przypomina wia botnego pokrojem ciaa
i wieloma cechami mofologicznymi.
Fauna wi regionu gobijskiego obejmuje wiele form endemicznych dla tego regionu lub dla Azji, ale niektre grupy zdoay si pod koniec kredy rozprzestrzeni take na inne kontynenty, szczeglnie do Ameryki Pnocnej.
17
stpuje zreszt wicej przedstawicieli tej

grupy (Estesia, Saniwides i Cherminotus),
a w Chulsan take formy o mniej jednoznacznych pokrewiestwach (Paravaranus). Znaleziska z Gobi to najstarszy zapis
kopalny waranw, ktre w paleocenie rozprzestrzeniy si take do Ameryki Pnocnej i Europy, a dzi zasiedlaj ciepe regiony Starego wiata i Australi. Warany maj
zby przyronite do wewntrznych krawdzi szczk i uski tworzce mozaik tarczek rogowych.
Jaszczurki bardziej od waranw zaawansowane ewolucyjnie maj uski zachodzce na siebie dachwkowato i z ostrymi
ebrami. Jest to typowe dla scynkw, jaszczurek ciepego klimatu o niemal kosmopolitycznym rozprzestrzenieniu. Pod ich rogowymi uskami wystpuj kostne pytki, ktre na gowie zrastaj si z komi czaszki
i zakrywaj otwory skroniowe. Jaszczurki
z tej gazi rozwojowej yy te w kredzie
Gobi. Proplatynotia, Gobiderma i Parviderma z Chulsan nale by moe do linii
wia Mongolochelys
(z boku i od dou),
oraz czaszki i pancerza
(od strony grzbietowej)
Mongolemys z formacji
Nemegt
Jaszczurki. W pnej kredzie rozdzielone

ju byy gwne pnie rozwojowe jaszczurek. Pierwsze szcztki jaszczurek z Gobi zostay znalezione przez amerykaskie wyprawy z lat 20. XX wieku w malowniczym odsoniciu czerwonych piaskowcw formacji
Dadochta w Bajn Dzak (Bayan Zag), wwczas znanego jako Ponce Skay (Flaming
Cliffs) lub Shabarakh Usu. By wrd nich
waran Telmasaurus. W warstwach tych wy-
Szkielet jaszczurki
Gilmoreteius z formacji
Dadochta
18
Rekonstrukcje czaszek
jaszczurek
Darchanosaurus
oraz Adamisaurus
i Priscagama z formacji
Dadochta
wyjciowej dla jedynych dzisiejszych jadowitych jaszczurek, heloderm. Jeszcze inn

grup jaszczurek, spokrewnionych z padalcami, tworzy Carusia z Chermin Caw
i Shinisauroides z Nemegt. Padalce (np. nasz
Anguis) maj silnie zagite do tyu zby, ktre atwo si odamuj i regeneruj. W Bajn
Dzak znaleziono ich wczesnego przodka

(Bainguis). Nie wiadomo, czy ju wwczas
cechowaa je tendencja do redukcji ng.
Zwykle beznogie s rwnie ryjce w glebie
amfisbeny. Z odpowiednika formacji Dadochta w Bayan Mandahu opisano najstarszego na wiecie dobrze zachowanego przedstawiciela amfisben, Sineoamphisbaena. Dzisiejsze amfisbeny to jedne z niewielu gadw,
ktrych ciao nie jest pokryte uskami; ich
skra tworzy jednak wyraziste wieloktne pola i piercienie przypominajce uski.
Regularny ukad rogowych tarczek na
gowie i usek na powierzchni ciaa (szczeglnie brzusznych) cechuje rwnie amerykaskie jaszczurki teju (Teius), bdce bliskimi odpowiednikami naszych europejskich
jaszczurek. Pokrewny by im Gilmoreteius
z Bajn Dzak oraz nieco modsze Darchanosaurus, Erdenetosaurus i Cherminsaurus
z Chermin Caw. Leptochamops z formacji
Nemegt w Cagan Chuszu (Tsagaan Khushuu) naley do wymarej linii rozwojowej
z tej samej grupy jaszczurek, znanej te
z pnej kredy Ameryki Pnocnej. W pnej kredzie bya to grupa znacznie bardziej
zrnicowana ni dzi i na Gobi reprezentoway j liczne formy z formacji Dadochta
(Conicodontosaurus), Barun Gojot w odsoniciach Chermin Caw (Mongolochamops,
Altanteius, Gobinatus, Parameiva, Prodenteia, Piramicephalosaurus i Tchingisaurus),
Chulsan (Barungoia i Gurvansaurus) oraz
Tugrik (Tgrgiin Shiree; Dzhadochtasaurus
i Gurvansaurus). Najpospolitsz jaszczurk
w Bajn Dzak, Chulsan i Chermin Caw bya
Slavoia; jej krewniaczk bya Eoxantha.
Osobn ga rozwojow wymarych

scynkw reprezentowa Adamisaurus magnidentatus, z powikszonymi zbami,
zwaszcza w tylnej czci szczk. Liczne
czaszki i szkielety pozaczaszkowe tych
jaszczurek odkryto w osadach formacji
Dadochta w Bajn Dzak, a take w Chinach, oraz w osadach formacji Barun Gojot
(co przemawia za ich rwnowiekowym pochodzeniem). Najbliszym znanym krewniakiem adamizaura wydaje si pnocnoamerykaski Peneteius.
Kredowy wiat Gobi zasiedlay te gekony, nieco bardziej zaawansowane drobne
jaszczurki, ktrych ciao okryte jest drobnymi tarczkami z rzdami wikszych usek.
Dzisiejsze gekony sawne s z umiejtnoci
aenia po bardzo gadkich pionowych powierzchniach dziki szczeglnym modyfikacjom usek na podeszwach stp, pokrytych mikroskopijnymi rogowymi szczoteczkami. W Chermin Caw wystpuje ju wwczas reliktowa Globaura. Nowoczesne gekony, a wrd nich Gobekko z Bajn Dzak,
cechuje zanik grnego uku skroniowego
w czaszce.
Zadziwiajcym aspektem kredowej fauny jaszczurek Gobi jest wystpowanie
w niej legwanw, dzi charakterystycznych
dla Nowego wiata. Legwany zachoway
do dzi pierwotne bocznie osadzone zby
i nieregularn okryw usek. Polrussia
i Igua z Chulsan naleay zapewne do linii
rozwojowej kolczastych frynosom, pustynnych jaszczurek amerykaskich. Pierwotne
legwany zostay najprawdopodobniej wyparte z Azji przez powstae tam, bardziej zaawansowane ewolucyjne agamy.
Agamy maj mocne, nie podlegajce
wymianie zby na krawdziach szczk
i krtkie pyski. Priscagama, Cretagama,
Mimeosaurus, Pleurodontagama i inne rodzaje, znane gwnie z formacji Dadochta,
obrazuj rnorodno tej grupy w kredzie
Gobi.
Ogem z kredy Mongolii opisano do
dzi przedstawicieli okoo dwudziestu rodzin jaszczurek, nierzadko obejmujcych
po kilka-kilkanacie gatunkw. Najwiksze
zrnicowanie przypada na formacje Dadochta i Barun Gojot, w ktrych zachoway
si tysice skamieniaoci jaszczurek. Obfito ta moe wynika z korzystnych warunkw fosylizacji, ale take odzwierciedla
realny szczyt biornorodnoci jaki wystpi za spraw czynnikw paleobiogeograficznych. Mianowicie u schyku kredy do
rodzin powstaych w Azji w jurze i wczesnej kredzie (np. Mongolochamopidae czy

Slavoiidae) oraz w pnej kredzie (np. Varanidae, Paravaranidae, Gilmoreteiidae
i Priscagamidae) doczyli przedstawiciele
nowych rodzin, o amerykaskim rodowodzie
(Teiidae, Anguidae i Hoplocercidae). Z kolei,
korzystajc z powstaego wwczas poczenia obu kontynentw, do Ameryki przedostali si przedstawiciele niektrych rodzin azjatyckich. W mastrychcie, ostatnim wieku kredy, zrnicowanie jaszczurek zmalao, co
moe si wiza z przerwaniem owej wymiany fauny i lokaln eliminacj niektrych
grup przez konkurencj.
Krokodyle. W pnej kredzie Gobi siedliska ziemnowodnych krokodyli skurczyy
si do okresowo wysychajcych zbiornikw. Najbardziej niezwyky gobijski krokodyl, Gobiosuchus kielanae z Bajn Dzak by
niewielkim gadem ldowym, poruszajcym
si na smukych koczynach, okrytych podobnie jak tuw pancerzem z kostnych pytek. Stosunkowo maa i osadzona na do
dugiej szyi czaszka miaa wtrnie zaronite grne okna skroniowe i krtki pysk
uzbrojony w drobne zbki, nadajce si jedynie do chwytania drobnych zwierzt, by
moe owadw. Na pierwszy rzut oka nie kojarzy si wic z t grup gadw. Podobny,
znany z tej samej formacji Dadochta Artzosuchus brachycephalus mia niezaronite,
romboidalne grne okna skroniowe.
Filogenetycznie bliski przodkom dzisiejszych krokodyli by azjatycki Shamosuchus,
jak wiadczy o tym m. in. brak otworu uchwowego i inne szczegy anatomiczne.
Znany jest nie tylko z osadw sodkowodnych oprcz jezior i rzek zamieszkiwa take sonawe wody przybrzene i deltowe.
Niektre gatunki miay spaszczone zby
z tyu szczk, co wiadczy o tym, e krokodyle te uzupeniay diet miadonymi maami bd skorupiakami. Z Gobi pochodz
rne gatunki tego rodzaju: Shamosuchus
djadochtaensis z Bajn Dzak, a z formacji Nemegt S. ancestralis i S. tersus. Byy to drapieniki o pokroju aligatorw, osigajce do
4 m dugoci.
Ssaki. Cho s rwienikami dinozaurw
obie grupy pojawiy si w pnym triasie
ssaki przez dwie trzecie swych dziejw pozostaway w cieniu olbrzymw. Ich mezozoiczne szcztki s rzadkie, gdy wczesne
ssaki byy drobnymi, nocnymi zwierztami,
19
zazwyczaj wielkoci myszy lub szczura,

najwyej kota. Ich delikatne koci miay nike szanse fosylizacji i zauwaenia przez
paleontologw. Dlatego niepozorne znalezi-
ska skamieniaoci naszych mezozoicznych

praprzodkw (zwykle pojedyncze zby) s
dla paleontologw trofeami cenniejszymi
od dinozaurw. Dobrze zachowane znaleziska gobijskie s wic wyjtkowym oknem
na wiat wczesnych ssakw; odkryto tam
czaszki (w tym odlewy puszki mzgowej),
a take bardzo rzadkie na wiecie szkielety
pozaczaszkowe.
Pierwsze, nieliczne i zdekompletowane
pozostaoci mezozoicznych ssakw odkryy na Gobi ju wyprawy amerykaskie
w Bajn Dzak. Dopiero jednak Polsko-Mongolskie Wyprawy Paleontologiczne dokonay przeomu w rozpoznaniu pnokredowej azjatyckiej fauny ssakw. mudnie
przeczesujc teren zebrano a 180 okazw,
w tym wiele kompletnych czaszek i szkieletw pozaczaszkowych reprezentujcych
rne grupy systematyczne. Dziki temu
polskie zbiory stay si jednymi z najbogatszych na wiecie, a kierowniczka wypraw,
Zofia Kielan-Jaworowska czoow wiatow specjalistk w tej dziedzinie. Minione
dekady przyniosy znaleziska dokonywane
przez inne wyprawy, w tym mongolskoamerykaskie, w badanym od lat 90. stanowisku Ucha Togod (Ukhaa Tolgod), z ciekaw faun typow dla formacji Dadochta,
ale z domieszkami gatunkw znanych z formacji Barun Gojot. Zebrano tam kilkaset
skamieniaoci ssakw, reprezentujcych
jednak czsto gatunki ju wczeniej opisane.
Najliczniejsz grup ssakw pnokredowych byy wieloguzkowce (Multituberculata). Zawdziczaj sw nazw charakterystycznym zbom przedtrzonowym i trzonowym, ktrych korony byy pokryte licznymi guzkami tej samej wysokoci. Te niewielkie rolinoerne lub wszystkoerne zwierzta, bdce mniej wicej ekologicznymi odpowiednikami gryzoni, miay charakterystyczne dugie, stale rosnce siekacze. Nie naleay do ssakw waciwych (obejmujcych
torbacze i oyskowce), ale budowa miedni-
Szkielet (z pancerzem
tarczek kostnych) reliktowego ju w kredzie
malekiego krokodyla
Gobiosuchus kielanae
z formacji Dadochta
20
Rekonstrukcja szkieletu
multituberkulata
Kryptobaatar z formacji
Dadochta
ssaka oyskowego
Zalambdalestes
z formacji Dadochta
cy sugeruje, e byy ju yworodne (z bardzo

maymi noworodkami, jak u torbaczy). Koczyny byy rozstawione szeroko na boki
jak u gadw czy stekowcw. Zapewne wieloguzkowce ryy w ziemi nory.
Mongolscy przedstawiciele tej grupy
znani s od wczesnej kredy. W toku ich pnokredowej ewolucji rozrasta si
czwarty zb przedtrzonowy
w uchwie, przeksztacajc si stopniowo
w pkolist pi
(analogicznie do trzeciego przedtrzonowca w uchwie dzisiejszych
kangurw). Dalsza ewolucja w tym kierunku
dokonaa si w Ameryce Pnocnej. Multituberkulaty yy take w innych czciach wiata i przetrway granic er mezozoicznej i kenozoicznej; wymary dopiero w eocenie.
Ogem z pnej kredy Gobi znamy kilkanacie gatunkw multituberkulatw z rodzajw Djadochtatherium, Bulganbaatar, Kamptobaatar, Kryptobaatar, Sloanbaatar, Tombaatar, Catopsbaatar, Nessovbaatar, Chulsanbaatar i Nemegtbaatar, zaliczanych do endemicznej dla Azji nadrodziny Djadochtatherioidea. Z mongolskiej formacji Dadochta pochodz szcztki szeciu gatunkw, z formacji
Barun Gojot czterech. Formacja Nemegt jest
uboga w szcztki drobnych krgowcw, prawdopodobnie ze wzgldu na charakter sedymentacji;
jedynym gatunkiem ssaka
opisanym ze ska najmodszej kredy Gobi
jest Buginbaatar transaltaiensis, multituberkulat
o niejasnej pozycji systematycznej.
Torbacze z pustyni Gobi nale do
deltateridiw (Deltatheroida), takich jak
opisane ju w 1925 roku Deltatheridium
pretrituberculare. Znane jest z formacji
Dadochta i Barun Gojot (czaszka innego, wikszego przedstawiciela torbaczy
zostaa znaleziona w stanowisku Guriliin
Tsav w skaach formacji Nemegt, ale nie
nadano jej jeszcze nazwy). Byy to spore
jak na mezozoik ssaki gowa 4 do 7 cm
dugoci; uzbienie wskazuje na drapieny tryb ycia. Z torbaczami spokrewnione byo take Asiatherium reshetovi
z formacji Barun Goyot opisane w 1994
roku na podstawie prawie kompletnego
szkieletu. W Ameryce Pnocnej torbacze byy wwczas grup znacznie pospolitsz.
W zapisie kopalnym pnej kredy Gobi

liczniej od torbaczy reprezentowane byy
oyskowce. Byy drobnymi ssakami, przypominajcymi rozmiarami i zapewne take
trybem ycia dzisiejsze owadoerne, takie
jak ryjwki. Byy wic prawdopodobnie
nocnymi drapienikami polujcymi na
drobne bezkrgowce, kierujc si bardziej
wchem i suchem ni wzrokiem. Miay
liczne zby o ostrych guzkach, nadajcych
si do przytrzymywania ofiar i przebijania
ich pancerzykw.
Najprymitywniejszym pnokredowym
ssakiem oyskowym Mongolii by Kennalestes gobiensis opisany na podstawie kilku
czaszek znalezionych w Bajn Dzak w formacji Dadochta. Dla formacji Nemegt charakterystyczny jest za Asioryctes nemegetensis. Do tej samej gazi rozwojowej naley nieco starsze Ukhaatherium nessovi
z Uchaa Togod. Wykazuj one podobiestwa do ssakw znanych z paleogenu Ameryki Pnocnej.
Jednym z pierwszych odkrytych na
wiecie mezozoicznych ssakw oyskowych by Zalambdalests lechei z Bajn
Dzak. Po 80 latach od pierwszego znaleziska znanych jest dwadziecia kilka okazw
(z czego poowa w zbiorach Instytutu Paleobiologii PAN), dziki wyprawom z rnych krajw penetrujcym odsonicia formacji Dadochta. Kilku okazw podobnego, cho nieco mniejszego przedstawiciela
tej samej grupy, Barunlestes butleri, odkryto w formacji Barun Gojot. Czaszki zalambdalestydw maj 3-5 cm dugoci. Dugie
koczyny tylne sugeruj, e zwierzta te poruszay si skaczc i biegajc jak dzisiejsze
ryjkonosy (Macroscelides).
Znaleziska ssakw kredowych z Mongolii posuyy pocztkowo do zestawienia
ich z wczenie poznan faun Ameryki Pnocnej i byy jedn z przesanek datowania
warstw z Gobi. W miar odkrywania skamieniaoci ssakw w innych regionach
okazao si jednak, e fauna kredowa Mongolii bya endemiczna dla Azji i najbardziej
zblione zespoy gatunkw mona znale
w Kazachstanie. Oznacza to, e wymiana
ssakw midzy Azj a Ameryk Pnocn
bya w pnej kredzie ograniczona.
Ptaki. W pnej kredzie niebem waday
ju ptaki. Pierwsze skamieniaoci kredowych ptakw z Gobi zostay odkryte
w Chulsan w piaskowcach formacji Barun
Gojot. Najwicej informacji jest o Gobipte-
ryx minuta fragmentaryczne szkielety,

w tym dwie niekompletne czaszki i zarodki
ptakw odkryte w jajach z Chermin Caw
w osadach tej samej formacji oraz dalsze
szcztki z Ucha Togod. Gobipteryks jest
przedstawicielem wymarej z kocem mezozoiku grupy Enantiornithes, ptakw
stanowicych dominujc liczebnie grup w
awifaunie kredowej. Do tego samego gatunku nale szcztki z Chermin Caw (bezzbny dzib i znaczn cz szkieletu pozaczaszkowego) omykowo zaliczone do
osobnego rodzaju (Nanantius). Do ptakw
enancjornitowych naleay wyduone jaja
o cienkiej skorupie (grubo poniej 1 mm)
i ptasim typie skorupki.
W formacji Nemegt w Guriliin Tsav
znalezione zostay koci skrzyde i pasa barkowego wikszego ptaka, Gurilynia,
a w Bugin Caw (Bgiin Tsav) niekompletna
ko skokowa przypuszczalnie naleca do
niewielkiego latajcego krewniaka hesperornisw, znanych z Ameryki Pnocnej duych uzbionych nielotnych ptakw morskich. Ma je reprezentowa rwnie pojedynczy krg Judinornis z Nogon Caw (Nogoon Tsav). Fragmenty opatek i koci widekowych by moe
dokumentuj istnie
nie
w kredzie
Gobi nowoczesnych ptakw (przodkw kormoranw i albatrosw),
a koci skrzyda (Teviornis) mog nalee do wczesnych blaszkodziobych. Fragmentaryczno owych
szcztkw utrudnia jednak ich wiarygodn
klasyfikacj. W 2001 roku w Ucha Togod
odkryty zosta jednak dobrze zachowany
szkielet najprymitywniejszego znanego ptaka o mechanice lotu zblionej do dzisiejszych ptakw, Apsaravis ukhaana. By to
ptak wielkoci gobia.
wiadczy to o duej rnorodnoci fauny
ptakw w kredzie Gobi, dajc nadziej na
jeszcze bardziej spektakularne znaleziska.
Dromeozaury. Najszerzej chyba znanym
mongolskim dinozaurem jest Velociraptor
mongoliensis, pierwszy opisany przedstawiciel grupy dromeozaurw, odznaczajcej si
charakterystycznym sierpowatym szponem
na unoszonym do gry drugim palcu stopy.
Dromeozaury maj cechy zbliajce je do
wczesnych ptakw poczynajc od budowy stosunkowo dugich jak na teropody

koczyn przednich o budowie umoliwiajcej ich skadanie jak skrzyde (dziki pksiycowatej koci nadgarstka) po odginajca si ku tyowi koci onowe miednicy,
u innych teropodw skierowane ku przodowi. Jak wiadcz o tym znaleziska chiskich
krewniakw z wczesnej kredy, miay okrywy ciaa podobne do pir. Welociraptor
mia okoo 2 m dugoci, wraz z dugim,
usztywnionym cienkimi wyrostkami krgw ogonem, sucym do balansowania
podczas gwatownych manewrw. Szcztki
welociraptora odkryto w Bajn Dzak ju
podczas pierwszych amerykaskich wypraw na Gobi. Najbardziej fascynujcy jest
jednak odkryty p wieku pniej przez polskich paleontologw okaz z Tugrig wczepiony w protoceratopsa. Szcztki welociraptorw odkryto take w osadach formacji
Barun Gojot, a bliskich krewniakw take
w formacji Nemegt (Adasaurus mongoliensis). W Ucha Togod odkryto pozostaoci
zarodkw owiraptorw.
Stopa Hulsanpes perlei z formacji Barun
Gojot, wyposaona w typowy dla dromeozaurw (takich jak welociraptor) ruchomy
szpon, moga nalee do ptaka enancjornitowego (lepiej zachowany szkielet takiego
szponiastego
praptaka Rahonavis ostromi znany
jest z Madagaskaru).
Owiraptory. Drug blisk filogenetycznie ptakom grup
dinozaurw poznan najpierw dziki znaleziskom
z Gobi s owiraptory, o charakterystycznych wysokich a krtkich bezzbnych dziobach, sucych im zapewne do
rozgniatania twardego poywienia lub jaj.
Bardzo nawizujc do ptakw cech bya
silna pneumatyzacja szkieletu (puste koci).
Pierwszego przedstawiciela tej rodziny nazwano Oviraptor philoceratops, gdy jego
szkielet znaleziono nad gniazdem wyduonych jaj. Amerykascy odkrywcy uznali
owe jaja za nalece do najpospolitszych
w Bajn Dzak dinozaurw, protoceratopsw,
i zinterpretowali znalezisko w ten sposb,
e owiraptor prbowa podjada cudze jaja,
a rozzoszczeni rodzice go zabili. W latach
90. XX wieku odkrycia kolejnych szkieletw owiraptorw na kolistych skupieniach
21
ptaka Gobipteryx z formacji Barun Gojot
dromeozaura
Velociraptor
mongoliensis
z formacji Dadochta
22
Rekonstrukcja szkieletu.Oviraptor philoceratops, czaszka

Conchoraptor
i rekonstrukcja czaszki
Citipati osmolskae
z formacji Dadochta
oraz wysokogrzebieniasta czaszka Rinchenia
mongoliensis
z formacji Nemegt,
10 cm
Szkielet alwarezaura
Mononykus olecranus
z formacji Dadochta
jaj trzy z Ucha Togod i jeden z Bajan

Mandahu, oraz znaleziska zarodkw owiraptorw w jajach wykazay, e rzekomi rabusie jaj byli w rzeczywistoci troskliwymi
rodzicami, chronicymi swe niewyklute potomstwo z naraeniem ycia. By moe
wic siedzce na gniedzie samice osaniay jaja przed arem pustyni. Jaja uoone
byy w wianuszek, czsto
tworzc pary, zapewne znoszone byy rwnoczenie
z obu jajowodw. Skorupka
o ptasiej ultrastrukturze pokryta bya ornamentem z wyranych guzkw ukadajcych
si w podune szeregi.
Oprcz Oviraptor philoceratops (przedstawiciel tej
grupy, znany z formacji Dadochta), odkryto wiksze gatunki, z rozwinitym w rnym
stopniu, silnie spneumatyzowanym grzebieniem
na czaszce. Najsynniejszy z nich, do
ktrego naleay wysiadujce owiraptory i zarodki z Ucha Togod,
nazwano Citipati osmolskae.
Zachoway si nawet delikatne
kosteczki suchowe, ko
gnykowa krtani i tarczki piercienia twardwkowego oka.
W tym samym stanowisku odkryto te gatunek Khaan
mckennai. Szczeglnie wysoki grzebie mia znany
z formacji Nemegt Oviraptor (Rinchenia) mongoliensis. Znane s te owiraptory bez grzebienia: Conchoraptor gracilis
z formacji Barun Gojot i Ingenia
yanshini
z
formacji
Nemegt.
Krewniakiem owiraptorw by
cenagnat Elmisaurus rarus z formacji Nemegt (o ile owiraptory s
endemiczne dla Azji, to cenagnaty zasiedliy take Ameryk
Pnocn), a take Nomingia gobiensis, niedawno opisana na podstawie szkieletu pozaczaszkowego ze zronitymi krgami koca
ogona jak u ptakw (pygostylem).
Osobliwym ptasiopodobnym teropodem
jest okoo metrowej dugoci Avimimus portentosus z formacji Dadochta. Mia bardzo
dugie koczyny tylne, ptasiopodobne przed-
nie (ze zronitymi komi rdrcza) i niewielk, krtk gow zakoczon bezzbnym dziobem. Jego powizania filogenetyczne pozostaj niepewne.
Alwarezaury. Alwarezaury z formacji Dadochta uwaane s przez jednych badaczy za teropody wtrnie
upodobnione do ptakw, przez
innych za wtrnie nielotne
praptaki. wiadcz o tym szczegy budowy ich czaszki, w tym
charakterystyczne dla ptakw ruchome poczenia stawowe midzy
grn szczk a mzgoczaszk, a take poszlaki wskazujce na obecno pir.
Znane gwnie z Ucha Togod alwarezaury Mononykus olecranus
i Shuvuuia deserti byy smukymi bezzbnymi dwunogami
o skrajnie zredukowanych koczynach przednich. Mononykus zawdzicza nazw jedynemu, za to
mocnemu ich pazurowi (na odpowiedniku
kciuka). By moe do nich naleay
wyduone jaja o cienkiej skorupie
podobne do ptasich.
Alwarezaury znane s te
z obu Ameryk (najprymitywniejszy, Alvarezsaurus, z santonu Argentyny), co wskazuje na to, e
do Azji mogy przywdrowa
przez Ameryk Pnocn.
Terizinozaury (segnozaury). Do
niedawna jedn z najbardziej zagadkowych grup dinozaurw byy terizinozaury. P wieku temu opisano odkryte na pustyni Gobi szcztki jako... wia morskiego
Therezinosaurus cheloniformis. Po latach
rozpoznano w nim osobliwego teropoda
o bardzo dugich koczynach przednich, zakoczonych pazurami, majcymi ksztat
metrowej dugoci kosy. Skamieniae koci
koczyn terezinozaurw znane s z osadw
rzecznych i jeziornych formacji Nemegt.
W ostatniej dekadzie okazao si, e do tej
samej grupy naleay take formy opisywane jako pokrewne prozauropody mongolski Segnosaurus czy chiski Nanhsiungosaurus odznaczajce si nietypow dla dinozaurw drapienych budow masywnej
miednicy, ktrej koci odchylone s ku tyowi. Do poczenia rnych elementw anatomicznej ukadanki, terizinozaurowych
koczyn z segnozaurow miednic, i przypisania im waciwej czaszki, przyczyniy
23
si znaleziska Erlikosaursus andrewsi z formacji Bajn Szire oraz wczesnokredowego

Alxasaurus z chiskiej Mongolii Wewntrznej. Niedawne chiskie znaleziska skamieniaych jaj z zarodkami oraz upierzonego
okazu Beipiaosaurus podkrelaj bliskie pokrewiestwo terezinozaurw z zaawansowanymi, ptasiopodobnymi teropodami. Jaja byy kuliste (jak zauropodw) ale wyrniay
si m. in. liczniejszymi porami oddechowymi. Zredukowane uzbienie z przodu szczk,
odgita ku tyowi miednica (co sugeruje rozbudowane trzewia), a take koprolity (skamieniae odchody) i gastrolity (poykane kamienie suce do rozcierania pokarmu w odku) wskazuj, e terezinozaury przystosoway si do nietypowej dla teropodw diety
rolinnej lub wszystkoernoci.
so natomiast wan przesank

dotyczc diety ornitomimw
szkieletom towarzyszyy skupiska gastrolitw w okolicach jamy brzusznej,
suce zapewne rozcieraniu pokarmu rolinnego. Wczesnokredowe znaleziska
wskazuj na eurazjatycki rodowd tej
grupy, w pnej kredzie zaawansowane
ornitomimy zdoay take zasiedli zachodni cz Ameryki Pnocnej.
Do ornitomimozaurw mg take nalee olbrzymi dinozaur z formacji Nemegt,
nazwany Deinocheirus mirificus. Zachoway si jednak tylko jego dugie na 2,5 m trjpalce koczyny przednie; mimo upywu
prawie 40 lat od pierwszego znaleziska nie znamy czaszki ani
miedni-
Ornitomimy. Nietypowo dla teropodw

mogy si odywia ornitomimy kolejna
grupa teropodw znana z kredy Azji i Ameryki Pnocnej, dugonogich, dugoszyich
i bezzbnych, sylwetk i rozmiarami przypominajcych strusie (tyle, e z dugimi
ogonami i trjpalcymi koczynami przednimi). Zapewne przypominay strusie rwnie
trybem ycia i zdolnoci do bardzo szybkiego biegu (uwaane s za najszybsze dinozaury). Niedawne znaleziska sugeruj, e
byy one filtratorami, cedzcymi z wody
drobne yjtka za pomoc rogowych
blaszek na krawdzi dzioba. Najwikszy, 6metrowej dugoci przedstawiciel tej grupy
z Gobi to Gallimimus bullatus, ktrego liczne szkielety, take modych osobnikw, wydobyy polsko-mongolskie wyprawy ze ska
formacji Nemegt. Jego dwukrotnie mniejszy rwienik Anserimimus planinychus
znany jest wycznie z niekompletnego
szkieletu
koczyn. Prymitywniejszy
Garudimimus brevipes z formacji Bajn Szire mia jeszcze pierwszy palec stopy, ktry zanik
u pniejszych form. Niedawno
opisane pochodzce znalezisko grupy
szkieletw dwjki dorosych i kilku modocianych osobnikw Sinornithomimus
dongi z datowanej na pocztek pnej
kredy formacji Ulaansuhai w Mongolii Wewntrznej by moe zasypanych jednoczenie przez burz piaskow wskazuje na opiek nad potomstwem,
i to do podronitym. Nie wiadomo jednak, czy ornitomimy tworzyy due stada.
Znalezisko stadka sinornitomimw przynio-
cy tego zwierzcia, co pomogoby ustali jego

wygld, tryb ycia
i przynaleno systematyczn. Rozmiary koczyn deinocheira byway argumentem za jego pokrewiestwem
z terezinozaurami, ale przecz temu
inne ich proporcje i hakowaty ksztat masywnych 30-centymetrowych pazurw.
Avimimus portentosus
z formacji Dadochta
segnozaura
(terizinozaura)
z formacji Bajn Szire
oparta gwnie na
szcztkach
Segnosaurus galbinensis
Troodonty. Niewielkie drapiene troodonty, przypominajce delikatniej zbudowane wersje dromeozaurw, w pnej kredzie Gobi reprezentowa Saurornithoides
mongoliensis z formacji Dadochta (i Iren
Dabasu) oraz nieco wikszy i majcy wicej zbw (po okoo 20 w kadej
powce szczki) Saurornithoides
junior
z formacji Nemegt. Wyrniaj je
20 cm
grubo
pikowane zby.
Wraz z dugim
ogonem
S. junior
mia okoo 2 m
dugoci i way 20 kg.
Tochisaurus nemegtensis i Borogovia gracilicrus z tej samej formacji
oparte s na niepokrywajcych si fragmentach szkieletu, ktre mogy nalee do
i szkieletu
Gallimimus bullatus
z formacji Nemegt
24
Tarbosaurus bataar
z formacji Nemegt
troodona Saurornithoides mongoliensis z formacji Dadochta
S. junior. Z kolei ptasiopodobna czaszka

niewielkiego zwierzcia Archaeornithoides deinosauriscus z formacji Dadochta
moga nalee do modego troodona lub
dromeozaura. Zapewne teropody te poloway na drobne krgowce, takie jak ssaki
i jaszczurki. Due oczy, sprawny such
i rozbudowany mzg (proporcjonalnie najwikszy w stosunku do masy ciaa wrd
dinozaurw), wskazuj, e mogy radzi sobie ze zwinnymi ofiarami prowadzcymi
nocny tryb ycia.
Bliej nieokrelona pozostaje przynaleno systematyczna ponad 3-metrowej dugoci drapienika Bagaraatan ostromi. Znany
jest wycznie z mocnej, uzbionej uchwy
i szkieletu pozaczaszkowego z formacji Nemegt, w tym krgw ogonowych, miednicy
i koczyn tylnych o zronitych kociach
podudzia.
Tyranozaury. Najwikszymi drapienikami w pnej kredzie Azji i Ameryki Pnocnej byy tyranozaury teropody o wielkiej gowie, do 1,5 m dugoci, i skrajnie
zredukowanych, dwupalcych koczynach
przednich. Gobijski Tarbosaurus bataar
niewiele ustpowa rozmiarem amerykaskiemu tyranozaurowi Tyrannosaurus rex.
Rozmaicie klasyfikowane szkielety
osobn i kw
rnej
wielkoci, gwnie z formacji Nemegt reprezentuj
prawdopodobnie jedynie
zmienno
wiekow i wewntrzpopulacyjn tarbozaura. Podobiestwa tarbozaura do T. rex, skaniajce niektrych
badaczy do zaliczenia obu

gatunkw do rodzaju Tyrannosaurus, s
wynikiem rwnolegego przystosowania
do niszy ekologicznej gigantycznego
misoercy, wieczcego wczesn piramid pokarmow. Najbliszym
krewniakiem tarbozaura by mniejszy
i prymitywniejszy Alioramus remotus
z Mongolii, o niszej, bardziej wyduonej czaszce. Z wczeniejszej formacji Dadochta znany jest te materia pozaczaszkowy zaliczany do gatunku Alectrosaurus olseni. Pojedyncze fragmentaryczne
koci tarbozaurw znane s te z formacji
Dadochta i Barun Gojot. Odciski stp
i skry znalezione w formacji Nemegt dowodz, e tarbozaury byy pokryte mozaik
drobnych, paromilimetrowych usek.
Ju na wczesnym etapie ewolucji tyranozaurw doszo do wzmocnienia zbw
z dwiema pikowanymi krawdziami tncymi (np. przednie zby maj w przekroju
charakterystyczny ksztat litery D); tak
grube zby pozwoliy tyranozaurom przegryza koci ofiar, o czym wiadcz zarwno lady na kociach, jak i skamieniae
odchody (koprolity) z drobnymi okruchami koci. Zby tyranozaurw znane s
z Azji od wczesnej kredy. Nie jest jasne,
czy tyranozaury byy gwnie padlinoercami, czy aktywnymi drapienikami, polujcymi zwaszcza na dinozaury kaczodzodziobe, a take rogate i pancerne. Masa ich
ciaa sugeruje, e nie mogy sprawnie biega, ale take ich ofiary byy powolnymi
zwierztami.
Zauropody. Zauropody byy najwikszymi zwierztami ldowymi wszech czasw.
Dwa najlepiej zachowane okazy pnokredowych zauropodw z Gobi odkryy Polsko-Mongolskie Wyprawy Paleontologiczne w osadach formacji Nemegt. Szkielet
pozaczaszkowy zosta nazwany Opisthocoelicaudia skarzynskii. Oddzielnie znaleziona czaszka zyskaa nazw Nemegtosaurus mongoliensis. Oba te znaleziska, a take podobny do nemegtozaura Quaesitosaurus orientalis z formacji Barun Gojot, nale do rodziny tytanozaurw (a by moe
nawet reprezentuj ten sam gatunek).
W formacji Nemegt
odkryto te prawie
pmetrowej rednicy
tropy tych rolinoercw z odciskami skry pokrytej wieloktnymi tarczkami rednicy ponad 1 cm.
Jaja znoszone przez
zauropody byy kuliste, o skorupach gruboci nawet 4 mm i szczeglnej gstoci
porw oddechowych (zauropody zagrzebywaa swe jaja w piasku, jak wie).
W Argentynie udao si zidentyfikowa
w jajach ich zarodki (nawet z odciskami
skry), wykazujc przy tym, e mode pisklta miay nozdrza umieszczone prymitywnie, z przodu pyska, a dopiero w miar
dorastania przesuway si one w ty, na
czoo. Tytanozaury rozwijay si gwnie
na obszarze Gondwany, z powodu braku
zapisu kopalnego zauropodw na pnocnych kontynentach w rodkowej czci
okresu kredowego trudno jednak odtworzy drogi ich migracji.
Ankylozaury. Najbardziej zaawansowane
ewolucyjnie pnokredowe dinozaury pancerne miay grzbiet pokryty tarczami, kolcami i guzami kostnymi, a na kocu ogona
kostn maczug. Mogy unie jej ciar
dziki wyrostkom krgw usztywniajcympoziomo ustawiony ogon (ruchoma bya tylko jego uminiona nasada). W formacji Bajn Szire wystpuj szcztki rnorodnych ankylozaurw (Talarurus, Maleevus
i Amtosurus). Najpospolitszym ankylozaurem formacji Dadochta by Pinacosaurus
grangeri. W Mongolii Wewntrznej znaleziono zasypane przez burz piaskow stadko szeciu modych pinakozaurw, zapewne
z jednego lgu, co wiadczy o skonnoci
tych zwierzt do ycia w grupie, by moe
w celu wsplnej obrony. Z formacji Barun
Gojot pochodzi szkielet Saichania chulsanensis z pancerzem zachowanym w naturalnym uoeniu. W tej samej formacji znaleziona zostaa Tarchia kielanae, ktrej bliski
krewniak T. gigantea udokumentowany zosta w formacji Nemegt. Te masywne, czworonone dinozaury miay bezzbny przd pyska, zakoczony szerokim dziobem, i delikatne zby w tyle szczk. Musiay si ywi
mikk nisk rolinnoci, a take owadami
i ich larwami, na co wskazuje budowa ich
szczk i przypuszczalnie dugi jzyk.
Dinozaury kaczodziobe. Pnokredowe hadrozaury miay mocne

trjpalcowe koczyny tylne zakoczone tpymi kopytami, a pasc si podpieray si delikatniejszymi koczynami przednimi, take z kopytkami na palcach poczonych
wspln jednopalczast rkawiczk. Zgarbiona przednia cz grzbietu sugeruje, e
eroway czsto nisko przy ziemi, cinajc
roliny rogowym dziobem. Swj sukces
ewolucyjny zawdziczay bateriom zbowym z setek stale odnawianych zbw. Rozcieray pokarm dziki elastycznoci czaszki
pozwalajcej na rozsuwanie szczk podczas
ich zaciskania. Ten wyjtkowy wrd dinozaurw mechanizm ucia umoliwi im skuteczniejsze wykorzystanie pokarmu rolinnego i tworzenie ogromnych stad.
Najprymitywniejsze hadrozaury, o budowie wci
bliskiej iguanodontom, znane
s z wczesnej kredy Gobi. Z pnej kredy pochodz Bactrosaurus johnsoni i Gilmoreosaurus mongoliensis. Hadrozaury przeyy
wielkie rnicowanie ewolucyjne pod koniec
kredy w Ameryce Pnocnej, skd znane s
liczne gatunki, rnice si midzy innymi
ksztatem charakterystycznych wyrostkw na
gowie.
Grzebieniaste dinozaury kaczodziobe
prawdopodobnie wywodz si z Azji, skd
znane s formy starsze i prymitywniejsze
ewolucyjnie od amerykaskich. Do tej gazi
25
Czaszka zauropoda
Nemegtosaurus
mongoliensis z formacji
Nemegt i jej rekonstrukcja oraz niewydobyta ze
skay miednica
(Opisthocoelicaudia; rekonstrukcja szkieletu na
wewntrznej stronie
okadki)
dinozaura pancernego
Pinacosaurus grangeri
z formacji Dadochta
dinozaura
kaczodziobego
Saurolophus angustirostris z formacji Nemegt
26
dinozaura kaczodziobego Barsboldia sicinskii
z formacji Nemegt
pachycefalozaura
Prenocephale prenes
(zdjcie na okadce)
o wypukym czole i paskoczoego
Homalocephale
calathocercos z formacji
Nemegt; poniej rekonstrukcja szkieletu
prenocefala
rozwojowej naleaa te Barsboldia sicinskii

z formacji Nemegt. Niestety, zachowa si tylko niekompletny szkielet pozaczaszkowy,
w tym krgosup o bardzo wysokich wyrostkach ocistych, przypominajcych te u amerykaskiego Hypacrosaurus.
Take paskogowe
hadrozaury miay przedstawicieli w Ameryce Pnocnej i Azji. Rosyjskie ekspedycje
p wieku temu odkryy w mongolskiej formacji Nemegt wielkiego dinozaura kaczodziobego Saurolophus angustirostris z krtkim wyrostkiem z tyu gowy. Byby to jedyny rodzaj wsplny dla mastrychckiej fauny
Azji i Ameryki. Wydaje si jednak, e mongolski zaurolof nie jest potomkiem amerykaskiego Prosaurolophus, lecz wyksztaci
swj grzebie niezalenie, z nieco innych ko-
ci ni
tamtejszy S. osborni. Powodem takiej rwnolegej ewolucji mogy
by preferencje godowe samic,
ktre wskutek doboru pciowego
wzmocniy podobne cechy sylwetki gowy. By moe w wyrostek za ycia
by tylko podpor duego nadymanego worka
skrnego na grnej powierzchni gowy, ktry
by waciwym sygnaem rozpoznawczym.
Take rnice w budowie miednicy wskazuj, e amerykaskie i azjatyckie gatunki zaurolofw nie s tak blisko spokrewnione, jak
to si na pierwszy rzut oka wydaje.
Na Gobi spotyka si owalne jaja, znoszone przezdinozaury kaczodziobe, z grub na 1
3 mm skorupk, a ostatnio w osadach formacji Nemegt znaleziono liczne ich tropy.
Pachycefalozaury. Pachycefalozaury byy
dwunone. Ich koczyny przednie ulegy
wrcz redukcji w stosunku do przodkw,
wzmocniy si natomiast tylne wraz z miednic i wyjtkowo szerok nasad ogona. W koci przedszczkowej sterczay niewielkie
ky, natomiast zby policzkowe byy licio-
ksztatne. Charakterystyczn cech byo

wzmocnienie sklepienia czaszki, ozdobione
guzkami kostnymi, o rnej wyrazistoci
u poszczeglnych form. Tylocephale gilmorei
z formacji Barun Gojot i Prenocephale prenes z formacji Nemegt miay bardzo wysklepion, kopulast czaszk. Tylko takie formy
dotary do Ameryki Pnocnej, gdzie osigny rozmiary kilkakrotnie wiksze od azjatyckich, nie przekraczajcych 2 m dugoci.
Na Gobi wystpoway rwnie formy paskogowe (Goyocephale lattimorei i Homalocephale calathocercos z formacji Nemegt).
Wzmocnienie czaszki powstao zapewne
wskutek doboru pciowego. Paskogowe pachycefalozaury mogy si przepycha czoami podczas pojedynkw godowych, natomiast rywalizujce dinozaury grubogowe
o kopulastych czaszkach z wiecem guzkw
na obrzeu mogy si b lub uderza gow
w bok ciaa przeciwnika. Mona je przyrwna do takich dzisiejszych ssakw kopytnych
jak muflony czy kozioroce.
Dinozaury rogate. Ewolucyjne pocztki
ceratopsw mona przeledzi od rodkowej kredy Chin i Mongolii. Ju wtedy miay wysoki papuzi dzib i byy niewielkimi dwunonymi rolinoercami, pniej
pojawia si tendencja do rozrostu tyu
czaszki w konierz karkowy. Z formacji
Dadochta (i Iren Dabasu) znany jest pospolity Protoceratops andrewsi, opisany
przez amerykaskich paleontologw ju
w latach 20., osigajcy do 2,5 m dugoci,
lecz znany ze szcztkw wielu osobnikw
rnego wieku (a take pci badacze dopatrzyli si dymorfizmu pciowego w masywnoci czaszki i obecnoci rogu na nosie).
Odznacza si duym aurowym konierzem i do wysokim pyskiem, ktry u wyronitych samcw ma zacztkowy rg.
Z Bajn Dzak pochodzi Bainoceratops efremovi, gatunek znany ze szkieletu pozaczaszkowego przypominajcego najwikszego znanego protoceratopsa Udanoceratops tschizovi, ktrego gowa (z niewielkim
konierzem) mierzya ok. 60 cm dugoci.
Mniejszymi rozmiarami, krtszym konierzem, za to wyraniej zaznaczonym rogiem nosowym odznaczay si bageratopsy.
Bagaceratops rozhdestvenskyi znany jest
z grnej czci formacji Dadochta, a Breviceratops kozlowskii z formacji Barun Gojot, w ktrej wystpuj rwnie Lamaceratops tereshenkoi i Platyceratops tatarinovi.
Z rejonu Bajan Mandahu chiscy paleonto-
lodzy opisali natomiast nieco starszego Magnirostris dodsoni, o szczeglnie duym, hakowatym dziobie.
Protoceratopsy miay silne minie
szczk (przyczepione do rozbudowanego tyu czaszki) i mocne zby policzkowe, nadajce si do szatkowania twardej sucholubnej
rolinnoci. W grnej szczce miay te niewielkie ky, podobnie jak ich dalecy kuzyni, pachycefalozaury. Zapewne tworzyy
stadka rolinoercw odpowiadajce w ekosystemach kredowych Gobi dzisiejszym kozom czy antylopom.
Jak wszystkie dinozaury, protoceratopsy
byy jajorodne. Pierwsze, odkryte w latach
20. gniazda jaj dinozaurw, amerykascy naukowcy uznali wanie za jaja protoceratopsw. Pniej jednak na caym wiecie, w tym
na Gobi odkryto wiele dalszych typw jaj
(jedn z wikszych kolekcji zebray Polsko-Mongolskie Wyprawy Paleontologiczne).
Zaczto je opisywa nadajc im osobne nazwy aciskie, gdy trudno byo je zaliczy
do konkretnych gatunkw zwierzt. Okazao
si, e kryterium rozrniania skorupek kopalnych jaj waniejszym od ksztatu (mniej
lub bardziej wyduonego) i wielkoci jest
ich ultrastruktura; badania nad ni umoliwi
rozwj skaningowej mikroskopii elektronowej (SEM). Dziki niej wykazano, e podune jaja z grnej kredy Gobi naleay do
rnych grup dinozaurw. Protoceratopsy
znosiy jaja o gadkich skorupkach (bagaceratopsy o delikatnym ornamencie z podunych grzebieni), tkwice mniej wicej pionowo w osadzie.
Pokrewiestwa gobijskich
dinozaurw
Mongolskie dinozaury byy jednymi
z ostatnich, jakie yy na Ziemi. Grupa ta
miaa za sob wwczas ju okoo 150 milionw lat ewolucji. Po rozpadzie Pangei coraz
waniejsz rol w przebiegu ewolucji dinozaurw odgrywaa izolacja geograficzna.
Inna bya fauna dinozaurowa Laurazji, inna
Gondwany. Uksztatowanie ldw i mrz
sprawio, e inne zespoy zwierzt zamieszkiway nawet zachodni i wschodni czci
Ameryki Pnocnej, przedzielonej w kredzie epikontynentalnym morzem Niobrara.
Dlatego wyjanianie koneksji gobijskich dinozaurw musi uwzgldnia nie tylko rekonstrukcj filogenezy poszczeglnych
grup na podstawie porwna anatomicznych, ale take czynnik paleobiogeograficz-
27
ny. Ich korzeni wypada szuka w innych rejonach Azji, kontynuacji w Ameryce Pnocnej.
Przodkowie dinozaurw z Gobi. Chiny maj zapis kopalny dinozaurw sigajcy triasu. W prowincji Lufeng odnaleziono liczne prozauropody; w jurze
zamieszkiwaa je fauna dinozaurowa obej-
mujca rolinoerne stegozaury, zauropody

oraz drapiene teropody. Wczesnokredow
faun Chin znamy zwaszcza dziki wspaniale zachowanym znaleziskom fauny Jehol
z grupy Yixian w prowincji Liaoning na
pnocnym wschodzie kraju. Obok najstarszych ssakw oyskowych, najstarszych
rolin okrytozalkowych i wielu gatunkw
prymitywnych ptakw udao si tam znale m. in. szcztki opierzonych teropodw
z rnych grup. Niektre dinozaury znane
z wczesnej kredy Chin i Mongolii byy
przodkami form zamieszkujcych tereny
Gobi w pnej kredzie. Dotyczy to np. owiraptorw, terizinozaurw, ankylozaurw,
hadrozaurw, protoceratopsw (wywodzcych si z wczesnokredowych psittakozaurw) czy pachycefalozaurw. Podobn faun kredow (nie tylko dinozaurw, ale take
jaszczurek, wi czy ssakw) ujawniaj te
prowadzone w ostatnich dziesicioleciach
prace terenowe w Uzbekistanie i Kazachstanie. wiadczy to o tym, e rozlegy kontynent azjatycki by w kredzie wylgarni gatunkw, ktre z czasem dotary te na inne
obszary, zwaszcza do Ameryki.
Mongolskie zauropody nale do rodziny tytanozaurw, ktra wyewoluowaa na
obszarach Gondwany, rozwijajc si
zwaszcza w Ameryce Poudniowej i Indiach. Uwaano, e dopiero pod koniec kredy tytanozaury pojawiy si na pkuli pnocnej. Niedawno zosta jednak opisany
z wczesnokredowych osadw chiskiej czci pustyni Gobi tytanozaur Gobititan shenzhouensis. Tak wic gobijskie tytanozaury
reprezentuj ga azjatyck o dziejach by
moe duszych ni sdzono dotd.
pierwotnego dinozaura
rogatego Protoceratops
andrewsi z formacji
Dadochta i czaszki
pniejszego Bagaceratops rozhdestvenskyi
28
Amerykascy krewniacy dinozaurw

z Gobi. Pnokredowe dinozaury Gobi i zachodniej czci Ameryki Pnocnej nale
czsto do tych samych rodzin (tyranozaury,
ornitomimy, dromeozaury, cenagnaty, tytanozaury, ankylozaury, hadrozaury, pachycefalozaury), a by moe jak sdzio wielu
autorw nawet tych samych rodzajw
(Saurolophus, Saurornithoides), cho reprezentowanych przez inne gatunki. Lista
wsplnych grup zostaa niedawno poszerzona o terizinozaury (pierwszego amerykaskiego przedstawiciela tej znanej dotd wycznie z Azji rodziny odkryto na pograniczu Arizony i Nowego Meksyku w osadach
zoonych w pocztkach pnej kredy).
Rozcigajcy si wzdu Gr Skalistych
od dzisiejszej Alaski po Meksyk wyduony
poudnikowo pas ldu czy si okresowo
z Azj pomostem ldowym w rejonie polarnym (zwanym Beringi). Wschodnia cz
Ameryki Pnocnej bya natomiast w epokach podwyszonego poziomu wd morskich oddzielona od zachodniej pytkim,
lecz szerokim morzem epikontynentalnym,
zwanym Morzem Niobrara. Dugo pozostawaa za to w poczeniu z Europ, gdy dopiero w kredzie zaczyna si tworzy pnocny Atlantyk. Dinozaury zachodniego ldu pnocnoamerykaskiego zapewne sezonowo migroway na podbiegunowe pastwiska, o czym wiadcz znajdowane na
Alasce masowe nagromadzenia ich koci.
Cho klimat kredy by cieplejszy i agodniejszy ni dzi, noc polarna przerywaa zim fotosyntez i zmuszaa stada rolinoercw do odwrotu na poudnie. Latem
jednak zwierzta mogy przedostawa si
z Azji do Ameryki i odwrotnie, przynajmniej w czasach, kiedy poziom oceanu
wiatowego by niszy i odsania przesmyk ldu midzy Starym i Nowym wiatem. W czasach migracji azjatycko-amerykaskich Ameryka Pnocna utracia ju
(na prawie sto milionw lat) poczenie
z Poudniow, o czym wiadczy fakt, e
grupy poudniowoamerykaskiego pochodzenia (np. jaszczurki) zdoay przez Ameryk Pnocn dotrze do Azji, natomiast
formom azjatyckim, ktre zasiedliy kontynent pnocnoamerykaski nie udao si
skolonizowa Ameryki Poudniowej. Przesmyk Panamski poczy ponownie obie
Ameryki dopiero 3 mln lat temu, zapocztkowujc kolejn wielk wymian fauny.
Ze wzgldu na podobiestwa midzy
kredowymi ekosystemami Gobi i Ameryki
Pnocnej, badaniami dinozaurw gobijskich ywo interesuj si paleontolodzy

ze Stanw Zjednoczonych i Kanady, traktujcy faun Mongolii jako kontynuacj
zespow gatunkw dobrze im znanych
z wasnych terenw z pustkowi Alaski,
kanadyjskiej prowincji Alberta czy amerykaskiego Dzikiego Zachodu.
Kres dinozaurw. Dinozaury wymary
okoo 65 mln lat temu. Niestety, zapis
skalny Mongolii urywa si przed kocem
ery mezozoicznej i dostpne dotd znaleziska paleontologiczne z Gobi nie pomog w poznaniu przyczyny wymarcia dinozaurw. Po formacji Nemegt wystpuje
luka sedymentacyjna przypadajca na
pny mastrycht i na czerwonych piaskowcach ze szcztkami bogatej fauny dinozaurw le dopiero osady rodkowego
paleocenu. Nie wiadomo, ile milionw lat
trwaa, ale na pewno brakuje zapisu samego decydujcego epizodu wymierania.
W Chinach formacja Nanxiung zawiera
wprawdzie szcztki pnomastrychckich
dinozaurw, ale materia ten jest ubogi
i trudnooznaczalny. Nie znajdziemy wic
w Azji odpowiedzi na pytanie o to, co zabio dinozaury.
Cigo stratygraficzna pogranicza
kredy i paleogenu istnieje w Ameryce
Pnocnej, ale interpretacja zdarze jest
sporna. Niektrzy badacze powouj si
na stopniowe zmniejszanie biornorodnoci w trakcie kolejnych wiekw pnej
kredy (od kampanu do koca mastrychtu),
inni wskazuj na bdy oprbkowania
i zudzenia statystyczne, ktre daj podobny efekt, nawet jeli w rzeczywistoci
ekosystemy zachowayby porwnywalny
poziom zrnicowania gatunkowego a
do nagego koca. W zalenoci od interpretacji danych ilociowych, badacze
skaniaj si do scenariuszy uwzgldniajcych stopniowe wymieranie, np. za
spraw globalnych przemian klimatu
(spowodowanych przez intensywny wulkanizm Dekanu, zmiany konfiguracji paleogeograficznej itp.), lub gwatown katastrof (np. impakt meteorytowy lub
wybuch supernowej). Prawdopodobnie
kryzys by wypadkow procesw z obu
kategorii.
Pozbawiony dinozaurw wiat zwierzcy u progu kenozoiku by znacznie
uboszy od mezozoicznego i dopiero po
kilkunastu milionach lat ewolucji niedo-
bitkw ocalaych z wymierania, zwaszcza

ssakw i ptakw, rnorodno gatunkowa
zostaa odbudowana.
Gobi po dinozaurach
Po wymarciu dinozaurw Azja staa si
jednym z centrw ewolucji ssakw oyskowych, w tym kopytnych. Na jej poudniowych wybrzeach, w dzisiejszym Pakistanie, z kopytnych powstay pierwsze
walenie a take najwiksze ssaki ldowe
wszech czasw olbrzymie bezrogie nosoroce. Take eocen Chin dostarczy wielu
znalezisk wiadczcych o tym, e region
ten pozosta wylgarni nowych grup organizmw. Stamtd znamy najstarsze naczelne i najstarsze mapy (Eosimias).
W paleogenie Mongolii wci gromadziy si osady kryjce skamieniaoci
wczesnych ssakw kopytnych i przedstawicieli innych grup. Z czasem pojawiy si
trawy, odporne na okresy suszy i na spasanie. Tereny trawiaste, stepy i ppustynie,
do dzi pokrywaj wiksz cz Mongolii. Na poudniu Gobi warunki rodowiska
stay si nieprzyjazne wszelkim zwierztom poza skrajnie przystosowanymi do ycia na pustyni. Brak pokrywy rolinnej uatwia jednak paleontologom dostp do wietrzejcych ska zawierajcych szcztki
dawnych wadcw tej krainy.
Literatura
(1984).
Results of the Sino-Canadian Dinosaur Project. Canadian Journal of Earth Sciences 30, 10 i 11 (1993);
34, 4 (1996); 38, (2001). [www.paleoserdar.com/canadian. html]
Trudy Sovmestnyh Sovecko-Mongolskih Paleontologieskih Ekspedicii od 1976; od tomu 36 (1989) jako Trudy Sovmestnyh Rossijsko-Mongolskih Paleontologieskih Ekspedicii. Nauka, Moskwa.
Artykuy dotyczce paleontologii regionu gobijskiego
ukazuj si w wielu czasopismach naukowych,
zwaszcza takich jak Acta Palaeontologica Polonica (www.app.pan.pl), American Museum Novitates (http://library.amnh.org/pubs/novitates.html),
Journal of Vertebrate Paleontology (www.vertpaleo.org/jvp/index.html), Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology (www.sciencedirect.com/science/journal/00310182), Paleontologieskij urna/Paleontologial Journal (www. maik. rssi. ru/journals/paleng. htm), Vertebrata PalAsiatica (www.paleoserdar.com/Palasiatica. html).
Internet
Paleogeografia lokalna i regionalna (serie map) Ron
C. Blakey: http://jan.ucc.nau.edu/~rcb7/RCB.
html Richard Scotese Paleomap Project: www.scotese.com/Default. htm Jan Golonka: www.dinodata.net/Golonka/Golonka. htm
Wykaz mongolskich stanowisk paleontomologicznych
z opisem kopalnej flory i entomofauny (w jzyku
rosyjskim): www.palaeoentomolog.ru/Collections/mong_loc.html
Polsko-Mongolskie Wyprawy Paleontologiczne:
http://www.paleo.pan.pl/museum/mongolpl.htm
Amerykasko-Mongolskie Ekspedycje Paleontologiczne: www.amnh.org/exhibitions/expeditions/gobi/
Aktualnoci na temat chiskich dinozaurw: www.sinofossa.org/sinosaur.htm
Informacje o poszczeglnych dinozaurach (i nie tylko):
www.dinosauria.com/ http://dinosauricon. com/
http://www.dinodata. net/
Ksiki
Benton, M.J., Shishkin, M.A. Unwin, D.M. & Kurochkin, E. N. (ed) 2000. The Age of Dinosaurs in Russia and Mongolia. 696 pp. Cambridge University
Press, Cambridge.
Chiappe, L.M. & Benton, M.J. (ed) 2002. Mesozoic
Birds: Abover the Heads of Dinosaurs. 536 pp.
University of California Press, Berkeley.
Currie, P.J. & Padian, K. 1997. Encyclopedia of Dinosaurs. 869 pp. Academic Press, San Diego.
Heatwole, H. & Carroll, R.L. (ed) 2002. Amphibian
Biology, vol. 4. Palaeontology. 973-1496. Surrey
Beatty & Sons, Chipping Norton.
Okada, H. & Mateer, N.J. (ed.) 2000. Cretaceous Environments of Asia. 254 pp. Elsevier, Amsterdam.
Czasopisma
Results of Hayashibara Museum of Natural Sciences
Mongolian Academy of Sciences Mongolian Paleontology Center Joint Paleontologial Expedition.
Hayashibara Museum of Natural Sciences Research Bulletin 1 (2000)
Results of the Polish-Mongolian Palaeontological
Expeditions. Palaeontologia Polonica 19 (1968);
21 (1969); 25 (1971); 27 (1972); 30 (1974); 33
(1975); 37 (1977); 38 (1979); 42 (1981); 46
29
30
Zmiany klimatu
Zbigniew Jaworowski
limat Ziemi zmienia si zawsze. Cykle zimne i ciepe naprzemiennie nastpoway po sobie w okresach sigajcych od setek milionw do kilkunastu lat,
gwnie w rytm zmian zachodzcych na Socu i w jego ssiedztwie. Obecnie znajdujemy
si blisko poowy czasu od powstania Soca
(5 miliardw lat temu) do czasu kiedy (za
7 miliardw lat) zacznie kurczy si do rozmiarw biaego kara, zabijajc swym arem
wszystko co yje na Ziemi. U pocztku ewolucji Soca jego promieniowanie byo blisko
30% mniejsze ni obecnie. Prawdopodobnie
wpywao to na prekambryjskie okresy zimna.
Klimat prekambru
Strumie promieniowania kosmicznego

i zmiany klimatu
w cigu ubiegych
545 milionw lat
(wg Shaviv, N. J. & Vedizer, J. 2003. Celestial
driver of Phanerozoic
climate? GSA Today,
July, 4-10)
W 1989 roku Joseph Kirschvink znalaz

koo Adelaidy w Australii skay sprzed 700
milionw lat ze ladami dziaalnoci lodowcw. Utrwalony w nich sygna magnetyczny
wskazuje (przy zaoeniu, e i wwczas bieguny magnetyczne byy zgodne z osi obrotu Ziemi), e w owym czasie skay te znajdoway si na rwniku. Oznacza to, e caa wczesna Ziemia bya skuta lodem. Kirschvink
ten stan Ziemi nazwa w roku 1992 Snowball
Earth Ziemsk Kul niegu. Twierdzi
rwnie, e w prekambrze zjawisko to wystpio wielokrotnie. Jedno z takich globalnych zlodowace miao zdarzy si 2,4 miliardy lat temu. Tak wielkie zlodowacenia
musiay prowadzi do drastycznego zaniku
biologicznej produktywnoci, jednak kolejne
topnienia oceanicznego lodu powodoway

ogromne zakwity sinic (cyjanobakterii) i masow produkcj tlenu. To z kolei, ju 2,4 miliarda lat temu, wpyno na rozwinicie si
mechanizmw obronnych chronicych organizmy ywe przed niszczcym dziaaniem
rodnikw tlenowych.
Mechanizmy te chroni przed promieniowaniem jonizujcym rwnie nas. Bez nich
ani nie mogoby rozwin si ycie eksponowane na ogromny naturalny strumie uszkodze DNA, ani nie moglibymy y obecnie.
W kadej komrce ssaka powstaje w cigu
jednego roku okoo 70 milionw spontanicznych uszkodze DNA, gwnie wskutek
dziaania rodnikw wytworzonych metabolizmem tlenu, a tylko pi uszkodze pochodzi od naturalnego promieniowania jonizujcego. Zarwno rodowisko naturalne, jak
i wiat ywy powstay wic w zwizku z dramatycznymi zmianami klimatu.
Cykle klimatyczne
W czasie fanerozoiku (ostatnie 545 milionw lat) Ziemia wchodzia kolejno w osiem
wielkich cykli klimatycznych, trwajcych od
okoo 50 do 90 milionw lat kady. Cztery
z nich byy o okoo 4C zimniejsze (Icehouses) od czterech cykli ciepych (Greenhouses). Te dugie cykle spowodowane byy
prawdopodobnie wdrwk naszego ukadu
sonecznego poprzez ramiona Drogi Mlecznej. W pewnych ramionach trafiaj si obszary silnego tworzenia gwiazd, co czy si
z czstymi wybuchami gwiazd nowych i supernowych. W takich rejonach galaktyczne
promieniowanie kosmiczne jest nawet do 100
razy wysze ni dociera obecnie do heliosfery.
Przy podwyszonym promieniowaniu kosmicznym w troposferze Ziemi powstaje wicej chmur, odbijajcych promienie soneczne
i klimat staje si zimniejszy. Gdy Soce wdrowao tam, gdzie promieniowanie kosmiczne byo sabsze, na Ziemi klimat si ociepla.
Na cykle klimatyczne liczce dziesitki
milionw lat nakadaj si cykle krtsze,
wzmacniajc lub osabiajc zmiany dugoterminowe. W cigu ubiegego miliona lat
nastpio osiem do dziesiciu epok lodowcowych, trwajcych po okoo 100 000 lat
i przedzielanych krtszymi okresami ocieplenia (po okoo 10 000 lat). Rnica red-
ZMIANY KLIMATU
niej temperatury powietrza przy powierzchni

ziemi pomidzy epok lodowcow i midzylodowcow wynosia 3 7C.
Zmiany krtkotrwae, rzdu kilku lat, powodowane s czynnikami ziemskimi, takimi
jak due wybuchy wulkanw wznoszce pyy do stratosfery, oraz zjawisko El Nio,
zwizane z prdami oceanicznymi.
Poziom wd oceanicznych
a zasig lodowcw
Poziom wiatowego oceanu powoli podnosi si od tysicy lat. Odkd 18 000 lat temu pocza ustpowa ostatnia epoka lodowa poziom oceanu podwyszy si okoo
100 m. Wpyno na to zwikszenie masy
wd morskich przez topice si czapy lodowe Arktyki i Antarktydy oraz lodowcw
grskich, a take termiczne zwikszenie objtoci cieplejszego oceanu. Ten proces cigle trwa ze zmienn intensywnoci.
Jednoczenie jednak skorupa ziemska,
uwolniona z ogromnego ciaru czap lodowych, lokalnie si unosi. Wskutek tego
w pewnych okolicach, np. w Sztokholmie,
poziom morza obnia si o 4 mm rocznie,
a w rejonie Baltimore (Maryland) o 3,5 mm.
W San Francisco w cigu 140 lat obserwacji
wykryto, e poziom morza waha si w cyklach trzydziestoletnich od 2 do +5 mm na
rok. W obszernym przegldzie bada z tej
dziedziny opublikowanym w roku 1995 B.
C. Douglas z National Oceanographic Data
Center w Waszyngtonie stwierdzi, e jednak
w cigu ubiegych 150 lat nie nastpio statystycznie istotne przyspieszenie podnoszenia
si globalnego poziomu morza.
Sytuacj dodatkowo komplikuje to, e
przy cieplejszym klimacie wicej wody odparowuje, a nastpnie w postaci niegu opada na ldolody Grenlandii i Antarktydy, ni
spywa do mrz z topicych si lodowcw.
Pomiary poziomu oceanu prowadzone w latach 1900 1975 wskazyway, e im wysza
rednia temperatura powietrza i powierzchni
mrz tropikalnych tym niszy jest poziom
oceanu. Od lat siedemdziesitych lodowce
Arktyki, Grenlandii i Antarktydy przestay
si cofa i zaczy przyrasta. Opublikowane
w 2002 roku w Science wyniki bada satelitarnych naszego rodaka Sawomira Tulaczyka, pracujcego na Uniwersytecie Kalifornijskim w Santa Cruz, wskazuj, e szybko
spywu lodu antarktycznego ulega spowolnieniu a nawet niekiedy zatrzymaniu, co
wpyno na pogrubienie ldolodu. Skomen-
31
towa to znany badacz Antarktydy Richard B.

Alley: Po 10 000 lat wychodzenia z epoki lodowej, badacze wczyli swe instrumenty dokadnie w chwili, gdy zacza si stabilizacja
lub ponowny wzrost ldolodu. Wczeniejsze badania satelitarne powierzchni lodowcw prowadzone przez H. J. Zwallyego
z NASA w kocu lat osiemdziesitych wskazyway, e masa czapy lodowej Grenlandii
przyrasta obecnie z szybkoci odpowiadajc obnieniu poziomu globalnego oceanu
o 0,20 do 0,44 mm rocznie. Badania glaciologiczne na Antarktydzie
wskazuj, e masa ldolodu przyrasta tam
obecnie o 5 do 25%
globalnej masy rocznych opadw atmosferycznych, co odpowiada okoo 1,0 do 1,2
mm obnienia poziomu oceanu rocznie.
Wpyw klimatu
na dzieje ludzkoci
Klimat zmienia si i w czasach historycznych. Podczas silnego Ocieplenia Holoceskiego, pomidzy 7,0 a 3,5 tysicy lat
temu, rednia globalna temperatura powietrza bya o 2C wysza od dzisiejszej. Wtedy rozwino si rolnictwo i powstay wielkie cywilizacje staroytnoci. Ocieplenie
redniowieczne trwao ponad trzysta lat,
a maksimum temperatury (1,5C powyej
obecnej) osigno okoo r. 990, wtedy gdy
powstawao pastwo polskie.
Pisetletnia Maa Epoka Lodowa panowaa na Ziemi od okoo 1350 do 1880 r.
W epoce tej temperatura bya o 0,9C nisza
ni obecnie. Na zamarznitej Tamizie odbyway si festyny, a przez Batyk jedzio si
z Polski do Szwecji saniami, nocujc po
drodze w ustawionej na lodzie karczmie.
W grach Szkocji linia niegu sigaa 300
400 m niej ni obecnie. Zasig lodu morskiego koo Islandii i Grenlandii by tak
wielki, e cakowicie zamkn dostp do kolonii Wikingw, zaoonej na Grenlandii
w r. 985 w czasie Ocieplenia redniowiecznego. Nadejcie Maej Epoki Lodowej doprowadzio do jej zagady.
Cigle jeszcze nie cakiem wyszlimy
z Maej Epoki Lodowej. Do tej pory nie powrciy do wd Batyku ciepolubne gatunki okrzemek, ktre krloway w czasie Ocieplenia redniowiecznego. Najszybciej tem-
Cofanie si lodowca
Storbreen w Norwegii
rozpoczo si okoo roku 1750 i najszybciej
zachodzio do lat 1940tych. Obecnie lodowce
Arktyki zmniejszyy
szybko zmniejszania
swej masy a niektre
weszy
w faz wzrostu
(wg Liestol, O. & Storbreen, O. 1967.
Storbreen Glacier in Jotunheimen, Norway. 61
pp. Norsk Polarinstitutt,
Oslo)
32
Maksymalna szybko
wiatru huraganw na
Oceanem Atlantyckim
w kolejnych latach 1940
1993 ulega zmniejszeniu o okoo 5 km na
godzin, tj. o 12%;
przerywana linia wskazuje tendencj
(wg Landsea, C. W. et
al. 1996. Downward
trends in the frequency
of intense Atlantic hurricanes during the past
five decades. Geographical Research Letters
23, 1697-1700)
ZMIANY KLIMATU
peratura podnosia si na pocztku XX wieku, osigajc maksimum okoo roku 1940.

Wtedy wanie gwatownie kurczyy si lodowce grskie i arktyczne, ale ich odwrt
z rekordowych zasigw w najzimniejszym
okresie Maej Epoki Lodowej zacz si ju
dwiecie lat wczeniej, okoo roku 1750.
W XVII i XVIII wieku lodowce nasuway si
na alpejskie wioski niekiedy z szybkoci 20
metrw rocznie, niszczc domy i pola.
W czasach nam najbliszych klimat najwyraniej agodnieje. Od roku 1896 do 1995
liczba burz z gradobiciem i opadem powyej
20 mm w Krakowie stale si zmniejszaa, jak
pokazuje jeden z nielicznych na wiecie cigych zapisw meteorologicznych z jednej
miejscowoci. Od roku 1930 ich czsto
spadaa o 1,1 burzy rocznie (Bielec, Z. 2001.
Pomiary temperatury
w dwch odwiertach lodowych w poudniowej
(Dye 3) i centralnej
(GRIP) Grenlandii (wg
Dahl-Jensen et al. 1998.
Past temperatures directly from the Greenland
Ice Sheet. Science 282,
268-271). Patki niegu
opadajce na powierzchnie lodowca maj tak sam temperatur jak otaczajce powietrze. Ld utworzony
z tych patkw le przewodzi ciepo i jego pierwotna temperatura zachowuje si w ldolodzie przez tysice lat
Atmospheric Research 56, 161). Rwnie dane pomiarowe z portu w Koobrzegu z lat
1901-1990 wskazuj na sta lub zmniejszajc si liczb sztormw (Wrblewski, A.
2001. Climate Research 18, 25). Czsto
i wielko powodzi Wisy obserwowana
w Krakowie nie tylko nie wzrosa lecz od r.
1940 znacznie si obniya (Starkel, L. 2002.
Quaternary International 91, 25). Podobnie
dziao si w XX w. z huraganami nad Atlantykiem i na caym wiecie.
Od wyjtkowo gorcych lat czterdziestych do 1975 r. klimat Ziemi ozibi si
o okoo 0,3C. Po 1975 r. do poowy lat
dziewidziesitych pomiary stacji meteorologicznych wskazyway, e rednia temperatura globu znw zacza rosn. Okazuje si jednak, e by to tylko artefakt pomiarowy, spowodowany rozrostem miast i wytwarzanym przez nie efektem wysp ciepa. Stacje meteorologiczne, niegdy pooone na peryferiach, zostay wchonite do
miast, gdzie temperatura jest wysza ni w
terenie. Poza miastami w Stanach Zjednoczonych i w Europie zaobserwowano raczej
spadek, a nie wzrost temperatury. Odnosi
si to rwnie do rejonw polarnych, gdzie
obserwowano ochodzenie: w Arktyce
o prawie 3C od 1940 r., a na Biegunie Poudniowym o okoo 1,5C od 1957 r. Natomiast w czasie Ocieplenia Holoceskiego
Arktyka bya o 3 7C cieplejsza ni obecnie. Najbardziej obiektywne pomiary temperatury dolnej troposfery (od
powierzchni Ziemi do wysokoci
8 km) prowadzone od 1979 do 2002
r. przez amerykaskie satelity (nie
zakcane wyspami ciepa i pokrywajce niemal ca planet),
wskazuj na lekkie ochodzenie klimatu Ziemi (0,06C na dekad).
W 1999 r. temperatura troposfery wzrosa wskutek zjawiska El Nio (cyklicznych zmian prdu morskiego pyncego od Antarktydy,
wzdu Chile i Peru, do rwnika),
a od 2000 r. satelity zanotoway ponownie znaczne ozibienie. Natomiast temperatura dolnej stratosfery
(14 22 km wysokoci) od roku
1993 stale si obnia. Jak podaje Nature (2003) w kwietniu wielkie iloci
dorszy zamarzy w Atlantyku koo
Nowej Funlandii, gdzie temperatura
wody spada do 1,7C. Ostatni raz
zdarzyo si to w roku 1882. Rwnie Wielkie Jeziora Huron, Supe-
ZMIANY KLIMATU
rior i Erie zamarzy kompletnie, po raz

pierwszy odkd dostpne s zapisy, a granica lasw w Kanadzie siga obecnie 130 km
bardziej na poudnie ni w czasie Ocieplenia redniowiecznego. W Irkucku najwysz rednioroczn temperatur, +2,3C,
zmierzono w r. 1997. O tej pory temperatura spada do +1,2C w r. 1998, do +0,7C
w r. 1999 i do +0,4C w r. 2000.
Znaczenie gazw cieplarnianych

Wrd czynnikw ziemskich promieniowanie jonizujce radionuklidw wntrza Ziemi (gwnie potasu 40K, oraz izotopw szeregu uranowego i torowego) odgrywa tylko niewielk rol w utrzymywaniu redniej temperatury powietrza przyziemnego powyej
punktu topnienia wody. Natomiast dominujcym czynnikiem ziemskim s tzw. gazy cieplarnianie, dziki ktrym rednia temperatura powietrza przyziemnego wynosi +15C.
Bez pochaniania przez nie promieniowania
sonecznego odbitego od powierzchni Ziemi
temperatura ta wynosiaby tylko 18C.
Hipotez twierdzc, e przemysowe
emisje dwutlenku wgla (CO2) mog spowodowa ocieplenie atmosfery przedstawi w r.
1898 szwedzki astrofizyk i fizyko-chemik
Svante Arrhenius. Dwutlenek wgla pochania promieniowanie podczerwone w prbwce fizyka i w atmosferze, dajc tzw. efekt
cieplarniany. Jednak w atmosferze gwnym
gazem cieplarnianym jest nie dwutlenek wgla, lecz para wodna, odpowiedzialna za
95% tego efektu. Bez jej obecnoci w atmosferze caa powierzchnia Ziemi cznie z oceanami byoby zamarznit bry. NajwaGaz cieplarniany Ze rde naturalnych i ludzkich
Para wodna (H2O) 95,00
Dwutlenek wgla
3,62
(CO2)
Podtlenek azotu
0,95
(N2O)
0,36
Metan (CH4)
Inne (freony, itp.) 0,07
100,00
Razem
Z dziaalnoci
ludzkiej
0,001
0,117
0,05
0,07
0,05
0,29
Udzia rnych czynnikw w efekcie cieplarnianym (w

procentach caego efektu).
niejszym gazem cieplarnianym jest para

wodna. Przypada na ni okoo 95% (niektrzy, np. prof. R. Lindzen, twierdz e 99%)
tzw. efektu cieplarnianego, a wszystkie gazy cieplarniane emitowane do atmosfery
przez ludzi maj znikome znaczenie, dodajc
zaledwie 0,29% do tego efektu.
Za czasw Arrheniusa klimat zacz si
szybko ociepla wychodzc z pisetletniej
Maej Epoki Lodowej. Przemys wiatowy
emitowa wwczas do atmosfery 13 razy
mniej CO2 ni obecnie i jego wpyw na temperatur dolnej atmosfery by z pewnoci
bez znaczenia.
Stenie gazw cieplarnianych

w przeszoci
Wanym rdem wiedzy o przemianach
klimatu s oznaczenia zawartoci CO2 w lodach Antarktydy. S one te najwaniejszym
fundamentem hipotezy ogrzewania klimatu
przez czowieka, zakadajcej, e przed Rewolucj Przemysow poziom CO2 w atmosferze wynosi okoo 0,028%. Glacjologowie
analizujcy skad chemiczny baniek powietrza uwizionych w starym lodzie twierdzili,
e w czasie Ocieplenia redniowiecznego
stenie CO2 w atmosferze wynosio tylko
0,028%, a nie jak obecnie okoo 0,036%,
a gdy wychodzilimy z ostatniej epoki lodowej (10 500 lat temu) i temperatura podniosa
si gwatownie o kilka stopni, poziom dwutlenku wgla w atmosferze siga tylko
0,026%. Twierdzili rwnie, e w cigu ostatnich 400 000 lat poziom CO2 w atmosferze
zawsze by poniej 0,030% i dopiero cywilizacja przemysowa podniosa go wyej. Od r.
1990 wraz z kolegami z Japonii i Norwegii,
opublikowaem kilka prac wykazujcych, e
tak niskie wartoci nie s obrazem prawdziwego skadu chemicznego dawnej atmosfery,
lecz artefaktem spowodowanym licznymi
procesami fizykochemicznymi zachodzcymi w ldolodzie.
Najwaniejszym z nich jest znikanie
dwutlenku wgla z baniek powietrznych
wskutek powstawania klatratw CO2. S to
33
Krzywe zmiany temperatury powietrza przy

powierzchni Ziemi
w latach 1957 2000,
oraz stenia dwutlenku
wgla w powietrzu
w latach 1973 1999,
w stacji Amundsen-Scott
na Biegunie Poudniowym. Krzywe te nie wykazuj zwizku ze sob
(wg Daly, J. L. 2003.
What the stations say)
34
ZMIANY KLIMATU
nie, i wcale nie miao dramatycznego wpywu

na temperatur. Szacuje si na podstawie gstoci szparek w liciach, e w eocenie,
50 milionw lat temu, stenie to wynosio
2000 ppmv a temperatura bya tylko o 1,5C
wysza ni teraz. Przed 90 milionami lat (kreda) stenie CO2 byo 2 600 ppmv, a w karbonie (340 milionw lat temu) 4 000 ppmv. Kiedy przed 440 milionami lat (ordowik) poziom
CO2 wynosi 6 500 ppmv, na ldach obu pkul wystpoway lodowce.
Czynniki okrelajce przemiany

dzisiejszego klimatu
Pomiary temperatury
dolnej troposfery (od
powierzchni Ziemi do
8 km) oraz dolnej stratosfery (14 22 km)
wykonane przez dziewi satelitw TITOS-N.
(wg Spencer R. & Christy, J. 2003. What microwaves teach us about
the atmosphere). Wzrost
temperatury w r. 1998
spowodowany zosta
tzw. efektem El Nio.
W caym okresie widoczne jest lekkie obnienie temperatury wynoszce okoo 0,06C na
dekad. Wzrost temperatury w dolnej stratosferze w r. 1982 spowodowany by zapyleniem
stratosfery przez wybuch wulkanu El Chichon, a w r. 1991 przez
wybuch Mt Pinatubo.
Wrzesie 1996 by najzimniejszym miesicem
kiedykolwiek zaobserwowanym w stratosferze
biae krysztay, w ktrych kada czsteczka

dwutlenku wgla zamknita jest w koszyczku kilku czsteczek wody. Pierwszy odkry
je Zygmunt Wrblewski w r. 1882. W zimnym lodzie antarktycznym klatraty powstaj
gdy cinienie wzronie powyej 5 barw,
czyli ju na gbokoci 100 metrw, prowadzc do ubytku gazowego CO2 z zamknitych w lodzie baniek powietrza.
Charakterystyczn cech lodowcowych
pomiarw CO2 jest to, e nie id one w parze
z lodowcowymi pomiarami temperatury
opartymi na badaniu stabilnych izotopw wodoru i tlenu. Jak wykazalimy w naszych pracach, podwyszenie temperatury zawsze wyprzedzao wzrost ste CO2 w lodzie o 1000
do 13 000 lat. Podobne zjawisko: najpierw
wzrost temperatury a okoo 5 miesicy potem
wzrost CO2 w powietrzu obserwuje si rwnie w dzisiejszej atmosferze. Powodem tego
jest zwikszone odgazowywanie dwutlenku
wgla z cieplejszego oceanu, ktry jest gwnym rdem CO2 w atmosferze.
Badania botaniczne, oparte na zalenoci
gstoci aparatw szparkowych (stomata) lici od stenia CO2 w powietrzu wskazuj,
e w okresie od 9 380 do 10 070 lat temu stenie to wahao si od 333 do 348 ppmv, czyli byo podobne do obecnego. Rwnie
z bezporednich pomiarw CO2 w powietrzu, prowadzonych w 10 krajach europejskich od r. 1816, wynika, e rednie stenie
CO2 wynosio w XIX wieku 335 ppmv.
W pradawnych czasach stenie CO2
w powietrzu byo znacznie wysze ni obec-
Zmiany temperatury atmosfery nie id

w parze ze zmianami stenia CO2 i innych
ladowych gazw cieplarnianych. Natomiast
s zgodne ze zmianami aktywnoci Soca,
przebiegajcymi w cyklach trwajcych po 11
i okoo 90 lat. Wiadomo o tym ju od 1982 r.,
kiedy T. Landscheidt zauway, e w okresie
od r. 1000 do 1950 temperatura powietrza cile zaleaa od cyklicznej aktywnoci Soca.
W 1991 r. ukazaa si w Science praca E.
Friis-Christensen i K. Lassena, przedstawiajca zadziwiajc zgodno w latach 1865
1985 temperatury pkuli pnocnej z 11-letnimi cyklami pojawiania si plam sonecznych. Plamy te s miar aktywnoci Soca.
Pomiary satelitarne wykazuj, e zmiany
radiacji sonecznej mog odpowiada zmiaZawarto
Osady
Substancje organiczne
w wodzie morskiej
Substancje nieorganiczne
w wodzie morskiej
Paliwa kopalne (dostpne)
Atmosfera
Gleba
Biomasa ldowa
Biomasa morska
Roczne Strumienie
Naturalne
Ocean
Ldy
Antropogeniczne
Paliwa kopalne i rolnictwo
Wszystkie strumienie razem
Gigatony
60 000 000
1000
38 000
7 200
727
1 300
834
42
106
63
6
175 Gt
(w tym antropogeniczne = 3,4%)
Zawarto wgla pierwiastkowego w komponentach

rodowiska oraz roczne strumienie CO2 do atmosfery
(w gigatonach C = 1015 g C)
nom temperatury powierzchni Ziemi nawet

o 0,45C. W 1997 r. okazao si jednak niespodziewanie, e to nie Soce ma decydujcy wpyw na przebieg krtkoterminowych
ZMIANY KLIMATU
zmian klimatu, lecz raczej promieniowanie

kosmiczne. Byo to wielkim zaskoczeniem,
gdy energia przynoszona przez nie do Ziemi
jest wielokrotnie mniejsza od radiacji sonecznej. Tajemnica ich wpywu ley
w chmurach. Maj one stukrotnie silniejszy
wpyw na temperatur dolnej troposfery ni
dwutlenek wgla. Nawet gdyby zawarto
CO2 podwoia si w powietrzu, to jego skutek cieplarniany byby anulowany przez zaledwie jednoprocentowy wzrost zachmurzenia. W owym 1997 r. duscy uczeni H. Svensmark i E. Friis-Christensen zauwayli, e
zmiany pokrywy chmur mierzone przez satelity geostacjonarne pokrywaj si idealnie ze
zmianami intensywnoci galaktycznego promieniowania kosmicznego docierajcego do
troposfery: im wicej promieni kosmicznych, tym wicej chmur.
Promienie kosmiczne jonizuj czstki powietrza, zmieniajc je w jdra kondensacji
pary wodnej, na ktrych powstaj krysztaki
lodu tworzce chmury. Natomiast ilo tego
promieniowania docierajcego do Ziemi
z wntrza galaktyki i dalekiego Kosmosu regulowana jest zmianami tzw. wiatru sonecznego. Tworzy go gorca plazma wyrzucana
z korony Soca na odlego wielu rednic
sonecznych, niosca z sob zjonizowane
czstki i linie pola magnetycznego. Pdzc ku
kracom Ukadu Sonecznego wiatr soneczny odpycha od Ziemi i osabia promienie galaktyczne. Gdy wiatr soneczny si wzmaga,
z kosmosu dociera do nas mniej promieniowania, powstaje mniej chmur i robi si cieplej. Kiedy wiatr sabnie, Ziemia staje si
chodniejsza. Tak wic Soce otwiera i zamyka nad nami parasol z chmur, regulujcy
klimat. Dopiero od kilku ostatnich lat astrofizycy i fizycy atmosfery staraj si pozna
bliej mechanizm jego dziaania. Moe kiedy nauczymy si rzdzi chmurami?
Wpyw przemysu
na ewolucj klimatu
W ostatnich dziesicioleciach spopularyzowane zostao przekonanie, e gwn
przyczyn ocieplania ziemskiego klimatu
jest przemysowa emisja CO2. Zgodnie
z modelami matematycznymi jego stenie
(objtociowe) w atmosferze ma w r. 2100
podwoi si do okoo 0,07% i spowodowa
podwyszenie redniej temperatury globu
o 2 5C, a w rejonach polarnych 8 10C.
Gosiciele tezy o ocieplaniu klimatu przez
czowieka stwierdz, e miaoby ono spo-
wodowa wycznie negatywne i katastrofalne skutki.

Zmianom klimatu przeciwdziaa maj
przedsiwzicia nakazane przez Protok
z Kioto do Konwencji Narodw Zjednoczonych w Sprawie Zmiany Klimatu (1997).
Ich kluczowym elementem jest tzw. podatek
wglowy, naliczany od kadej tony pierwiastkowego wgla emitowanej w postaci
CO2 do atmosfery. W skali globu, wynosiby on 1200 miliardw dolarw rocznie, i ju
w poowie obecnego wieku doprowadziby
do dramatycznego zmniejszenia dostpnej
energii. Zmniejszenie to nastpioby, bowiem wyklucza si zastpienie spalania paliw kopalnych energetyk jdrow, mimo e
nie emituje adnych gazw cieplarnianych
i jest najtasz form produkcji energii. Po
wyczerpaniu ropy i gazu za kilkadziesit lat,
a wgla za okoo 200, adne inne rdo
energii nie bdzie w stanie zaspokoi energetycznych potrzeb wiata. Zagadnienie politycznych i ideologicznych przyczyn szalestwa klimatycznego przedyskutowaem
w artykule opublikowanym w Res Humana.
Gwnym rzecznikiem ograniczenia emisji CO2 do atmosfery jest Intergovernmental
Panel on Climatic Change (IPCC), zorganizowany i sponsorowany przez ONZ. Najwaniejsz teoretyczn podstaw walki
o ograniczenie emisji gazw cieplarnianych
sta si ostatnio wykres zmian temperatury
w cigu ubiegego stulecia ocenionej na podstawie sojw drzew, opublikowany w 1999
roku w Nature przez Manna i wsppracownikw. W r. 2003 jego prawdziwo zostaa
zakwestionowana w dogbnej pracy astrofizykw Williama Soona i Salie Baliunas
z Uniwersytetu Harvarda. Posuyli si oni
porednimi rdami do oceny klimatu dawnych wiekw,
takimi jak zapisy historyczne
i rda kulturowe, rdzenie
lodowe, lodowce, odwierty
geologiczne,
stalaktyty i stalagmity, zasigi
lasw, skamieniaoci jeziorne, fauny ssakw, wzrastanie
sojw
drzew i piercieni korali,
35
Zgodno zachmurzenia
troposfery i natenia
promieniowania kosmicznego (wg Marsh
N. D. & Svensmark, H.
2000. Low cloud properties influenced by cosmic rays. Physical Review Letters 85, 50045007). Promieniowanie
kosmiczne jonizuje atomy i czsteczki, umoliwiajc tworzenie chmur.
W okresach silniejszej
aktywnoci Soca, jego
pole magnetyczne odrzuca od Ziemi cz
promieniowania kosmicznego. Powstaje
wtedy mniej chmur i powierzchnia Ziemi bardziej si ogrzewa
36
Krzywa zmian temperatury na pkuli pnocnej wedug Mann et al.

(1999) oraz IPCC
(2001), ktra suy za
gwny argument zwolennikom tezy o bezporednim wpywie przemysowej emisji gazw
cieplarnianych na klimat, i jej poprawna
wersja wg McIntyre &
McKitrick (2003)
ZMIANY KLIMATU
celuloza torfowa, pyki rolin, dane fenologiczne i osady morskie. Druzgocc krytyk
Manna i IPCC przeprowadzili S. McIntyre
i R. McKitrick w pracy Corrections to the
Mann et al. (1998) proxy data base and Northern Hemispheric average temperature series opublikowanej w prestiowym brytyjskim czasopimie Energy & Environment
w r. 2003. Autorzy ci przeprowadzili szczegow kontrol bazy danych i oblicze na
ktrych oparte zostay wnioski Mann et al.
i wykazali, e obliczenia zostay przeprowadzone bdnie, e popeniono wiele pomyek
w uyciu danych pomiarowych, a przede
wszystkim e dokonano biased selection of
climate records. Prawidowa analiza oryginalnych danych uytych w pracach Mann et
al. daje zupenie inn krzyw, ktra wykazuje silne ocieplenie redniowieczne, silne
ozibienie w Maej Epoce Lodowej, oraz
niewielkie ocieplenie dzisiejsze, mniejsze od
redniowiecznego.
Przyszo ziemskiego klimatu

Klimat zmienia si bezustannie. Naprzemienne cykle dugich okresw zlodowace
i znacznie krtszych ciepych okresw midzylodowcowych nastpuj po sobie do regularnie. W cigu ostatnich 2 milionw lat
typowa dugo cykli wynosia okoo 100
tys. lat, z czego na epoki lodowe przypadao
rednio po 90 tys. lat, a na epoki ciepe po 10
tys. lat. Pomidzy lodowcow a ciep faz
cyklu rnica temperatur wynosi 3 7C.
Obecna ciepa faza zapewne dobiega swego
koca; jest ju o 500 lat dusza od redniej.
Przejcia pomidzy ciepymi i zimnymi fazami klimatu s dramatycznie krtkie: trwaj
zaledwie 50, 20, a nawet kilka lat i pojawia-
j si waciwie bez ostrzeenia. Trudno prorokowa kiedy nadejdzie nowa epoka lodowa i ldold zacznie pokrywa Skandynawi, Europ rodkow i pnocn, Azj, Kanad, Stany Zjednoczone, Chile i Argentyn
warstw lodu o gruboci setek i tysicy metrw, a lodowce grskie w Himalajach, Andach, Alpach, Afryce i Indonezji znowu zejd w doliny. Niektrzy klimatolodzy twierdz, e czeka nas to za 50 150 lat. Co stanie si z Morzem Batyckim, jeziorami, lasami, zwierztami, miastami, narodami i ca
infrastruktur wspczesnej cywilizacji? Zostan zmiecione postpujcym lodem, a potem pokryte zwaami moren.
Zbliajca si nowa epoka lodowa, nie
za rzekome ocieplanie klimatu przez czowieka, jest prawdziwym wyzwaniem stojcym przed ludzkoci, wikszym ni wszystkie inne w historii. Zanim nadejdzie, cieszmy
si krtkotrwaym ociepleniem, askawym
darem natury i intensywnie badajmy chmury.
Ale najwaniejsze, nie podejmujmy decyzji
politycznych, opartych na wtpliwych teoriach i ideologiach, ktre mogyby doprowadzi do wiatowej klski ekonomicznej i zaamania wspczesnej cywilizacji.
Zalecana literatura
Bate, R. (ed) 1998. Global Warming The Continuing
Debate. 230 pp. The European Science and Environment Forum, Cambridge.
Emsley J. (ed) 1996. The Global Warming Debate. 288
pp. European Science and Environment Forum,
London.
Jastrow, R., Nierenberg, W., & Seitz F. (eds) 1990.
Scientific Perspectives on the Greenhouse Problem.
254 pp. The Marshall Press Jameson Books, Inc.,
Ottawa, Illinois.
Jaworowski, Z. 1999. The global warming folly. 21st
Century Science and Technology 12 (4), 64-75.
Jaworowski, Z. 2004. Moe nie zniszczymy cywilizacji.
Res Humana
Jaworowski, Z., Segalstad, T.V., & Ono, N. 1992. Do
glaciers tell a true atmospheric CO2 story? The
Science of the Total Environment 114, 227-284.
Lomborg, B. 2002. The Skeptical Environmentalist: Measuring the Real State of the World. 510 pp. Cambridge University Press.
Maddox, J. 1995. Natural antidote to global warming?
Nature 377, 193.
Mathiesen, M.M. 2000. Global Warming in a Politically Correct Climate. 147 pp. Writers Club Press,
New York.
Nordhaus, W.D. 2001. Global warming economics.
Science 294, 1283-1284.
Seitz, F. 1996. A major deception on Global Warming.
The Wall Street Journal, June 12, 1996.
Singer, S.F. 1999. Hot Talk Cold Science Global Warmings Unfinished Debate. 110 pp. The Independent
Institute, Oakland, California.
37
Historia ewolucyjna mszyc

`
Piotr Wegierek
szyce to drobne owady o wielkim

biologicznym znaczeniu. Cho
goym okiem wszystkie wydaj
si jednakie, s w rzeczywistoci bardzo
rnorodne morfologicznie. Przynajmniej
w pewnym stopniu ich morfologia odzwierciedla biologi. Znaleziska paleontologiczne pozwalaj na doszukanie si adu w ich
rnorodnoci i objanienie natury przemian ich sposobu ycia.
Przodkowie mszyc
Do wysysania sokw rolinnych przystosowane byy ju najstarsze znane owady
uskrzydlone z koca wczesnego karbonu
(Palaeodictyoptera). Dowodzi tego ich dobrze rozwinity sscy aparat gbowy. Nie
one byy jednak przodkami pluskwiakw,
lecz znacznie bardziej ewolucyjnie zawansowane Hypoperlidae, z wczesnego permu. Cechowao je stopniowe wyduenie szczk
i uwaczek zwizane prawdopodobnie z odywianiem si pykiem.
Niewtpliwe pluskwiaki s znane od
wczesnego permu. Za bezporednich przodkw pluskwiakw uwaa si krewniakw
Archescytina, wystpujcej od wczesnego do
pnego permu. Byy to owady drobnych
rozmiarw (0,5 3 cm). Ich przednie i tylne
skrzyda miay podobn budow i wielko,
w spoczynku skadane byy dachwkowato
nad odwokiem. Ssawka Archescytinidae bya stosunkowo duga, podobnie jak czuki.
Mocne tylne odna wskazuj na zdolno
do skokw. Odwok zakoczony by pokadekiem. Niekiedy byo tak dugie, e zwijao si w ptl pod odwokiem. Bardziej przypominao pokadeko niektrych dzisiejszych bonkwek ni pluskwiakw. Mona
przypuszcza, e suyo do skadania jaj
w niedojrzaych szyszkach zarodniowych
a paskie larwy opuszczay miejsce rozrodu
po dojrzeniu zarodni. Zaawansowana konstrukcja aparatu gbowego sugeruje, e mogy wykorzystywa soki z wizek przewodzcych rolin jako pierwsze zdolne do tego
owady.
Ewolucyjne rnicowanie Archescytinidae, podobnie jak innych pluskwiakw, przypado na epok ekspansji nagozalkowych,
takich jak pne paprocie nasienne (Peltaspermales) i iglaste. Przez 20 mln lat byy je-
dynymi pluskwiakami. Grupa ta zwikszya

rnorodno pod koniec permu, okoo 260
mln lat temu. Powstay wtedy pierwsze piewiki (cykadoksztatne + fulgoroksztatne)
i linia (Sternorhyncha) prowadzca do
mszyc. Dogbnych przemian rodowiska
midzy permem a triasem
nie przetrway paleozoiczne paleodiktioptery ani
Hypoperlidae, znikaj rwnie z zapisu paleontologicznego Archescytinidae. W triasie
uformoway si pluskwiaki rnoskrzyde (Heteroptera).
Tshekardobia osmylina,
przedstawiciel Hypoperlidae z wczesnego permu, Tshekarda, Ural
(rekonstrukcja wg A. G.
Ponomarenko)
Pierwsze stadia ewolucji mszyc

Mszyce s rwienikami dinozaurw
i ssakw. Pierwsze znane nam mszyce pochodz z pnego triasu Australii, Azji i Europy. wiadczy to o tym, e grupa ta ju
wtedy miaa bardzo szeroki zasig. Wtedy
te formoway si bonkwki, a nieco wczeniej powstay muchwki.
Triasowe mszyce znane s jedynie z odciskw skrzyde. Po swych przodkach zachoway boniaste skrzyda z wyranym ykowaniem. Skrzyda ju
wtedy miay budow
typow dla tej grupy
yki w czci nasadowej byy poczone we
wsplny pie zakoczony pterostigm, od
ktrej odchodzia yka Rs. Od wsplnego
pnia odchodziy yki
M i CuA. U jurajskich i wczesnokredowych
mszyc zakres zmiennoci uykowania i budowy skrzyde jest porwnywalny z tym, jaki cechuje ich dzisiejszych potomkw.
Miernikiem rnorodnoci jest uoenie yek kubitalnych (CuA) i stopie redukcji tylnych skrzyde.
Skamieniay pluskwiak
z rodziny Archescytinidae;
wczesny perm, Tshekarda, Ural (kolekcja Instytutu Paleontologii Rosyjskiej AN w Moskwie
(PIN), fot. D. E. Shcherbakov)
Rekonstrukcja Archescytina (wg A. G. Ponomarenko)
38
HISTORIA EWOLUCYJNA MSZYC
Pokrewiestwa i rozprzestrzenienie czasowe

gwnych grup systematycznych pluskwiakw
Nic nie wiadomo o przebiegu ewolucji

morfologicznej mszyc na najwczeniejszych etapach (trias, jura) przez prawie 100
Odcisk skrzyda
najdawniejszej znanej
mszycy (Creaphis theodora); rodkowy-pny
trias, Dzhailou-Tcho,
Azja rodkowa (PIN,
fot. D. E. Shcherbakov)
Rozmieszczenie stanowisk, z ktrych znane s

odciski triasowych
mszyc na tle wczesnego ukadu kontynentw,
wg C.R. Scotese (1989)
mln lat. Budowa ich ciaa znana jest dopiero od wczesnej kredy, czyli od okoo 140
mln lat temu. Od tego czasu wspaniale zachowane materiay kopalne pozwalaj przele-
dzi zmiany, jakie zachodziy w anatomii

mszyc w stosunku do ich przodkw i doprowadziy do dzisiejszego stanu.
Czuki Archescytinidae byy zbudowane
z bardzo wielu (co najmniej 10) niezrnicowanych czonw. U najstarszych mszyc czuki skadaj si zazwyczaj z siedmiu czonw
(cho bywaj te picioczonowe) i maj ju
charakterystyczne wyduenie trzeciego czonu. Ostatni czon zachowuje zwykle jednolit
budow i jest tpo zakoczony. Dzisiejsze
mszyce maj zwykle 6 czonowe czuki,
ostatni czon ma wyodrbnion nasad i wyrostek kocowy.
Czuki owadw s narzdami nie tylko
zmysu dotyku, ale odbieraj te wraenia
wchowe. Receptorami zmysowymi na
czukach pluskwiakw, szczeglnie u Sternorrhyncha, s rinaria. Rozmieszczenie rinariw u wczesnokredowych mszyc odbiegao od schematw spotykanych u wspczesnych przedstawicieli. Rinaria byy uoone w liczne poprzeczne rzdy na wszystkich czonach czukw. Tylko na nielicznych odciskach widoczne s tzw. rinaria
pierwotne na ostatnim czonie czuka, w takich przypadkach wyodrbniony jest te
zwykle krtki wyrostek kocowy.
Budowa oczu zoonych mszyc jest
swoista i odmienna ni u innych owadw.
Skadaj si one z dwch czci: oka zoonego z licznych fasetek i trjoczka, ktre
umieszczone jest na odrbnej wypukoci
w tylnej czci oka zoonego. Tak zbudowane oczy wystpoway ju u mszyc wczesnokredowych.
Mona wic stwierdzi, e model budowy
ciaa mszyc uksztatowa si na bardzo wczesnym etapie ewolucji grupy przed 150 140
mln lat (jura). Cho wiat otaczajcy mszyce
zmieni si bardzo, to od wczesnej kredy do
dzi plan ich budowy pozosta niezmienny.
Niewielkim modyfikacjom ulegay jedynie
niektre elementy ciaa. W triasie i jurze
mszyce byy rzadkimi owadami.
Od wczesnej kredy s liczn,
a czasami dominujc grup owadw ldowych.
Wydzieliny mszyc
i symbioza
z mrwkami
Odwok mszyc jest
zwykle pozbawiony wyranych sklerytw i dlatego
rzadko zachowuj si szczegy jego
39
Budowa skrzyde
przedstawicieli wymarych rodzin mszyc:
Genaphididae, pna
jura, Karatau, Kazachstan, (PIN, fot. D. E.
Shcherbakov);
i Palaeoaphididae,
wczesna kreda, Baissa,
Rosja (PIN, fot. I. Kania)
budowy u mszyc kopalnych. Tym cenniejsze s odciski potwierdzajce, e bardzo

wczenie pojawiay si ju takie specyficzne dla mszyc struktury, jak guzki, kolcoksztatne woski oraz dugie wyrostki. Najprawdopodobniej ju w kredzie mszyce za
pomoc wyspecjalizowanych gruczow
wytwarzay wosk.
Na odwoku niektrych mezozoicznych
mszyc znajdoway si take charakterystyczne struktury pooone zwykle pomidzy pitym i szstym tergitem syfony. Syfony to narzdy wydzielania feromonw.
Ich wystpowanie jest zwizane z kolonijnoci i otwartym trybem ycia. U kredowych mszyc wystpoway syfony dwu typw: w formie nieduych stokw oraz
w postaci porw.
Rwnoczesne wystpowanie syfonw
i pokadeka charakterystyczne byo dla
wczesnokredowych przedstawicieli rodziny
Oviparosiphidae, podobnie jak dla pnokredowych Canadaphididae i Cretamyzidae. Dopiero w erze kenozoicznej doszo do rozdzielenia kierunkw ewolucji te mszyce, ktre
s jajorodne w cigu caego cyklu yciowego
zachoway pokadeko, te ktre rozmnaaj
si yworodnie maj natomiast syfony.
Mszyce z syfonami maj ostatni tergit odwoka przeksztacony w zadziwiajcy i charakterystyczny dla nich twr zwany ogonkiem. U mezozoicznych mszyc przyjmuje on
palcowaty lub kolbkowaty ksztat. Narzd ten
wykazuje
zadziwiajc
rnorodno
u mszyc dzisiejszych. Ogonek suy do odrzucenia bogatych w cukier odchodw.
Mszyce, podobnie jak wikszo pluskwiakw rwnoskrzydych (Homoptera), odywiaj si sokami floemu lub pojedynczych
komrek. Pokarm ten jest zbyt bogaty w cukry i dlatego mszyce pozbywaj si ich nadmiaru. Obecno ogonka u wczesnokredowych Oviparosiphidae moe wiadczy, e
ju wtedy mszyce wykorzystyway bogate
w cukier soki rolin. Mogy wic ju w kredzie powstawa miody spadziowe, gdyby by-
Czuek
dzisiejszej mszycy
i mszycy
wczesnokredowej
y wtedy pszczoy, ktre znane s dopiero

z paleogenu.
Znacznie wczeniej sodkie odchody
mszyc wykorzystyway mrwki. Najstarsze
mrwki znane s z koca pnej kredy, byy
to jednak wtedy due owady prowadzce drapieny tryb ycia. Mutualistyczne zwizki
mszyc mogy powsta dopiero z mrwkami
spoecznymi. Morfologicznie byo to zwizane
z powstaniem kolankowatych czukw i trjktnych uwaczek. Taka budowa gowy umoliwia
manipulacj jajami, maymi larwami, ale take
opiek nad delikatnymi
mszycami. Mogo do tego doj ju pod koniec
kredy, poniewa z bursztynu kanadyjskiego
znamy zarwno mszyce jak i tzw. prawdziwe
mrwki (Dolichoderinae, Aneuretinae).
Mszyce ruchliwe
Specyfik mszyc jako grupy w wikszym stopniu ni morfologia okrela bionomia. O trybie ycia wymarych mszyc moNr 2 kwiecie 2004, EWOLUCJA
Rinaria narzdy zmysu wczesnokredowej

mszycy
Mszyca z rodziny Shaposhnikoviidae (Szelegiewiczia maculata)

z gruczoami na
odwoku; wczesna
kreda, Baissa, Rosja
(PIN, fot. D. E. Shcherbakov)
40
Syfony na kocu odwoka mszycy z rodziny

Oviparosiphidae,
Khotontaphis
lachnoides;
pna jura-wczesna kreda, Khotont, Mongolia
(PIN)
Mszyce z rodziny Oviparosiphidae z wczesnej

kredy Baissy, Rosja
(PIN): palcoksztatny
ogonek Dinaphis multisensoriata; okaz
Vitimaphis rasnitsyni i
zakoczenie jej odwoka
(PIN)
Krtkonoga mszyca (Juraphis crassipes) prowadzca maoruchliwy

tryb ycia i dugonoga
(Juracallis longipes) o
otwartym trybie ycia;
pna jura, Karatau,
Kazachstan (PIN, fot. D.
E. Shcherbakov)
cisy zwizek z rolinami
na wnioskowa jednak tylko porednio,

w oparciu o cechy morfologiczne. Ukryty
tryb ycia, zwizek z mrwkami czy ycie
w galasach zwizane s z ograniczeniem ruchliwoci. Im wzgldna dugo czukw
i odny jest wiksza tym bardziej ruchliwy
tryb ycia prowadzi dany gatunek.
Porwnujc czuki i odna mona
stwierdzi, e ponad 80% opisanych gatunkw mszyc we wczesnej kredzie prowadzio ukryty i mao ruchliwy tryb ycia. Rzadkie byy gatunki o otwartym trybie ycia.
Udzia form ruchliwych wzrs w pnej
kredzie.
Wrd inkluzji w bursztynie batyckim
dominuj morfy bezskrzyde ale morfy
uskrzydlone maj bardzo dugie czuki i odna. Przyczyn zmiany trybu ycia na bardziej otwarty mogo by pojawienie si wyspecjalizowanych drapienikw (muchwki, siatkoskrzyde) i pasoytw (bonkwki). Ruchliwe mszyce zdecydowanie dominuj w dzisiejszej faunie.
Wszystkie mszyce
odywiaj si wycznie
wysysanymi sokami rolinnymi. Taki sposb
pobierania pokarmu premiuje mae rozmiary
i ma ruchliwo. Specjalizacja prowadzi do
powstanie
cisych
zwizkw z nielicznymi,
a nawet pojedynczymi
gatunkami rolin.
Dzisiejsze mszyce
erujce na jednym gatunku zwizane s
gwnie z rolinami,
ktre tworz rozlege,
zwarte jednogatunkowe
zarola o duej biomasie. Due zrnicowanie gatunkowe rolin
ywicielskich na maej przestrzeni, a przez
to maa gsto populacji nie sprzyja cisoci zwizkw.
Zastanawiajce, e z ewolucyjnie przecie bardzo dawnymi paprotnikami zwizana jest niewielka liczba gatunkw mszyc
(ponad 40) i to prawie wycznie z najmodszej rodziny Aphidodea. Liczba gatunkw
paprotnikw przewysza 260 razy liczb
yjcych na nich gatunkw mszyc. W odniesieniu do iglastych stosunek ten wynosi
okoo 1. Z kolei liczba gatunkw rolin
dwuliciennych jest ponad 60 razy, a jednoliciennych ponad 130 razy wiksza od iloci yjcych na nich gatunkw mszyc. Jak
wynika z tych wylicze, najbogatsza jest
fauna mszyc yjca na nagozalkowych.
Przedstawione dane mona objani
przyjmujc, e stan ten jest konsekwencj
zdarze w erze mezozoicznej. Mszyce zapewne przystosoway si w pocztkach
swojej ewolucji do erowania na nagozalkowych, ktre byy
wwczas szeroko
rozprzestrzenione.
Prawdopodobnie byy to nie tylko iglaste.
Fauna mchw i paprotnikw ju wtedy
bya najprawdopodobniej niebogata
i skadaa si z wyspecjalizowanych
gatunkw wyposa-
onych w trudne do przeamania mechanizmy obronne.

Zastanawia bardzo wolne tempo przechodzenia mszyc na roliny okrytozalkowe. W kredowym bursztynie kanadyjskim,
gdzie mszyce s bardzo liczne, pyek rolin
okrytozalkowych jest rzadki. Zapewne
ewolucja mszyc swoistych dla kwiatowych
nie rozpocza si w kredzie, w trakcie dogbnej przebudowy ekosystemw ldowych, kiedy kwiatowe weszy do biocenoz,
lecz znacznie pniej. Czas wyodrbnienia
si dzisiejszych rodzin i plemion potwierdzaj zarwno dane paleontologiczne jak i genetyczne.
Upadek mezozoicznych ekosystemw
zdominowanych przez ogromne dinozaury
musia wpyn na ewolucj mszyc.
Z eoceskiego bursztynu batyckiego znana
jest tylko jedna rodzina mszyc o kredowych
korzeniach (Elektraphididae), ktra wymara dopiero pniej. Wspwystpuj z nimi
przedstawiciele wikszoci dzisiejszych rodzin, jednak gatunki s przewanie wymare. Eoceski bursztyn batycki i mioceski
bursztyn dominikaski dokumentuj te
ronorodno morf mszyc i wykorzystujcych je mrwek.
Zoony cykl yciowy
zrnicowanym klimatem. Istniay oczywicie obszary z chodniejszymi i cieplejszymi strefami. Jednak mszyce mezozoiczne,
na ile to dotychczas wiadomo, nie preferoway zimniejszych obszarw. Wikszo
miejsc z ktrych pochodz skamieniaoci
mszyc odpowiada wczesnym subtropikom, a nawet tropikom. Pamita jednak
naley, e rednioroczna temperatura nawet
na biegunach bya wysza od 0C, a w tropikach nie przewyszaa 30C. Generalnie

klimat na Ziemi by w mezozoiku bardziej
wyrwnany ni dzi.
Nie naley si wic spodziewa u pierwotnych mszyc adaptacji do sezonowoci,
a jeeli one byy, to dotyczyy raczej przystosowa do okresw suszy. Cykle yciowe byy wic proste. Nie mona wykluczy, e do
ekspansji bya wykorzystywana cykliczna
partenogeneza, na co wskazuj dane embriologiczne.
Ze wzgldw tafonomicznych (w postaci
odciskw mog si zachowa tylko uskrzydlone osobniki) trudno oceni kiedy po raz
pierwszy u mszyc pojawiy si morfy bezskrzyde. Najstarsz znan nam bezskrzyd
Wyjtkow
cech
bionomii dzisiejszych
mszyc jest przemiana pokole i zwizany z ni
polimorfizm oraz zoony cykl yciowy ze zmian ywiciela.
Era mezozoiczna charakteryzowaa si, mimo
rnic w poszczeglnych
okresach, ciepym, sabo
41
Mszyce z eoceskiego
bursztynu batyckiego:
Halajaphis siphonosetae,
Berendtaphis cimicoides
i Mindarus magnus
Larwy bzygowatych
(Syrphidae)
i zotookw (Chrysopidae) z bursztynu
odywiay si
prawdopodobnie
mszycami (fot. W. Weitschat, W. Wichard)
Rozmieszczenie mszyc
rodziny Greenideidae
obecnie i w miocenie
42
kw klimatycznych i fizjologicznych ywicieli, wyksztaciy zoony cykl yciowy

charakteryzujcy si przejciem z rolin
drzewiastych na zielne wiosn i powrotem
jesieni na ywiciela pierwotnego.
Elektraphididae z bursztynu batyckiego (fot. W.

Weitschat, W. Wichard)
Mora
Historia mszyc pokazuje, e mona przetrwa kady kryzys. Wana jest elastyczno
w ewolucyjnym dostosowaniu do warunkw
rodowiska, a tej nie brak ich liniom rozwojowym. Dotyczya zarwno modyfikacji cyklw rozwojowych, jak i niespotykanej, porwnywalnej tylko z bakteriami i wirusami,
zmiennoci osobniczej. Zmiennoci jako
podoem skutecznej selekcji mszyce pokonuj narzdzia walki ze szkodnikami wynajdowane przez czowieka.
Mrwki w bursztynie
batyckim (fot. W. Weitschat, W. Wichard)
Najstarsza znana bezskrzyda samica mszycy

z wczesnokredowego
bursztynu libaskiego
samic znaleziono we wczesnokredowym

bursztynie libaskim. W pnokredowym
bursztynie kanadyjskim s ju do liczne,
chocia nadal dominuj morfy uskrzydlone.
Klimat drastycznie zmieni si w oligocenie. Pojawiy si wyraziste strefy klimatyczne. Flory zimozielone zacza zastpowa rolinno tracca na zim licie. Skurczya si powierzchnia lasw i powstay
ogromne przestrzenie stepw, zajmowane
przez zioa i trawy. Zapewne skutkiem tych
procesw byo najnowsze rnicowanie
mszyc. Te rodziny (np. Greenideidae), ktre
zachoway poprzedni tryb ycia, ograniczyy zasig wystpowania. Inne mszyce,
a szczeglnie Aphididae, dostosoway sw
biologi do klimatu strefy umiarkowanej ze
zmianami pr roku. Stay si grup wyczn dla stosunkowo wysokich szerokoci
geograficznych pkuli pnocnej (holarktyczn), co wrd owadw jest rzadkoci.
Przystosowujc si do sezonowoci warun-
Literatura
Heie, O.E. 1994. Why are there so few aphid species in
the temperate areas of the southern hemisphere?
European Journal of Entomology 91, 127-133.
Heie, O.E. 1996. The evolutionary history of aphids
and a hypothesis on the coevolution of aphids and
plants. Bollettino di Zoologia agraria e di Bachicoltura, Ser. II 28, 149-155.
Heie, O.E. & Wgierek, P. 1998. A list of fossil aphids
(Homoptera: Aphidinea). Annales of the Upper Silesian Museum in Bytom. Entomology 8/9, 159192.
Krassilov, V.A. 2003. Terrestrial Palaeoecology and
Global Change. 464 pp. Pensoft, Sofia/Moscow.
Rasnitsyn, A.P. & Quicke, D.L.J. (eds.). 2002. History
of Insects. 517 pp. Kluwer Academic Publishers,
Dordrecht/Boston/London.
von Dohlen, C.D. & Moran, N.A. 2000. Molecular data support a rapid radiation of aphids in the Cretaceous an multiple origins of host alternation. Biological Journal of the Linnean Sociaty 71, 680717.
Weitschat, W. & Wichard W. 2002. Atlas of Plants and
Animals in Baltic Amber. 256 pp. Verlag Dr. Friedrich Pfeil. Munchen.
Schemat cyklu yciowego dzisiejszych mszyc
` `
Czy krokodyle zastapily
`
fitozaury
43
Tomasz Sulej
wolucyjna
konwergencja
jest
skutkiem przystosowywania rnych
organizmw do ycia w podobnym
rodowisku. Zwykle dotyczy jedynie pewnych czci ciaa, ktre u odlegych filogenetycznie gatunkw upodobniaj si do siebie na skutek penienia podobnych funkcji.
Podrcznikowym przykadem s petwy
ryb, morskich gadw i waleni, podobnie
zbudowane, cho powstay z zupenie niepodobnych narzdw.
Od permu kolejne grupy czworonogw
generuj pewien szczeglny typ przystosowawczy, ktry w skrcie mona opisa jako
zwierz czworonone majce dugi ogon
sucy do pywania oraz bardzo wyduony i wski pysk. Tak budow ma dzisiejszy
gawial, krokodyl yjcy w Gangesie, polujcy w wodzie na ryby. Wski pysk pozwala szybko zamyka paszcz pod wod
i chwyta ryby ostrymi zbami. Ten sposb
polowania wymaga czystych, przejrzystych
wd. Gawial dobrze pywa i rwnie dobrze
porusza si po ldzie. Najstarszym w historii zwierzt czworononych przykadem tego typu budowy s pazy z rodziny Archegosauridae z permu. Z wczesnego triasu
znane s podobne pazy z rodziny Lonchorynchinae. Dopiero w pnym triasie ten
typ przystosowawczy wykorzystay gady.
Byy to fitozaury, w tym Paleorhinus znany
z Krasiejowa pod Opolem. Ju we wczesnej
jurze yy krokodyle o podobnej budowie.
Byy to zwierzta morskie, cho przypuszczalnie zasiedliy take wody sodkie.
Ostatni na tej licie indyjski gawial jest krokodylem wywodzcym si z zupenie innej
linii rozwojowej.
Czy byo to zastpowanie jednych grup
czworonogw przez inne w ramach tego samego typu przystosowawczego? Pojawienie
si wodnych krokodyli jako wynik zajcia
opuszczonych przez fitozaury nisz ekologicznych jest kuszc hipotez. Mogo mie
to zwizek z wielkim wymieraniem pod koniec triasu. Przyjrzyjmy si zatem ewolucji
fitozaurw i krokodyli oraz przemianom
rodowisk, ktre miay miejsce na granicy
triasu i jury.
Fitozaury
Trias to okres, w ktrym bujnie rozwijay
si gady naczelne. Pojawio si wiele nowych grup, a z jednej z nich powstay dinozaury. Wiele z nich znanych jest wycznie
z wyspecjalizowanych przedstawicieli, ktrych pochodzenie pozostaje zagadk. Jedn
z takich grup o nieznanych ewolucyjnych
korzeniach s pnotriasowe fitozaury.
Wystpoway kosmopolitycznie w strefie
subtropikalnej na prawie wszystkich kontynentach (poza Australi i Antarktyk). Byy to wodne ryboerne gady z grupy cechujcej si tzw. gadzim stawem pitowym. Na
pocztku swego istnienia zwizane byy
gwnie ze zbiornikami rdldowymi;
pniej pojawiy si take formy morskie.
Osigay dugo od 3 do 8 metrw, cho
niektre gatunki nawet do 12 m. By mc
oddycha wynurzonymi nozdrzami, ewolucyjnie wytworzyy mikkie wtrne podniebienie. Od geologicznie najstarszego Paleorhinus ewolucja posza w dwch kierunkach. Mystriosuchus i Pseudopalatus miay
bardzo wyduony wski pysk, natomiast
u Nicrosaurus i Smilosuchus pyski byy stosunkowo krtkie i wysokie, caa czaszka
wic bya zdecydowanie masywniejsza
i miaa zrnicowane uzbienie, z duymi
kami na pocztku pyska sucymi do
zabijania duych ofiar.
Spord fitozaurw ju na pocztku pnego triasu (w karniku) najwiksze rozprzestrzenienie osign Paleorhinus, ktry jest
znany z Arizony, Basenu Germaskiego,
Maroka, Indii oraz prawdopodobnie Brazylii. Pniejsze rodzaje maj ograniczone
zasigi, tym niemniej znane s a z Tajlandii, a by moe take Chin i Madagaskaru.
Dobrze zachowane szcztki kostne fitozaura znalezione zostay tylko w osadach pnego karniku i noryku. Z koca triasu (retyku) nie opisano dotd adnych znalezisk.
S jednak doniesienia o fitozaurach z pocztku jury (hetanu). le zachowane
szcztki niekompletnej czaszki opisane
przez Younga w 1951 roku z dolnych
warstw Lufeng w Chinach s kontrowersyjnie datowane; cho warstwy te s zwykle
Czaszki pazw i gadw

wodnych reprezentujcych typ przystosowawczy czworonoga z dugim wskim pyskiem.
Skala 5 cm
44
CZY KROKODYLE ZASTPIY FITOZAURY?
uwaane jako wczesnojurajskie; przez niektrych badaczy okrelane s jako pny

trias. Nie budzi natomiast wtpliwoci wiek
osadw, w ktrych znaleziono trzy zby fitozaurw w miejscowoci Hettang-Grande
we Francji. Niektrzy autorzy sugeruj, e
zby te zostay wyerodowane z osadw
pnotriasowych i redeponowane w osadach hetanu. By moe fitozaury przetrway wic do pocztku jury, cho nie ma na to
jednoznacznych
dowodw
paleontologicznych.
Krokodyle
W pnym triasie, gdy fitozaury przeyway rozkwit, przodkowie krokodyli byli ldowymi drapienikami biegajcymi na wyprostowanych koczynach. Przemiany od
archozaurw ku krokodylom dotyczyy
przede wszystkim budowy czaszki. Stawaa
si nisza i szersza. Poprzez zmniejszanie
wielkoci otworw w czaszce i zlewanie si
koci w pojedyncze skostnienia bya take
coraz mocniejsza. Zupenie zanik otwr
przedoczodoowy, swoisty dla gadw naczelnych. Nastpio te cakowite zronicie dachu czaszki z mzgoczaszk. eby
jednak czaszka nie bya zbyt cika (jej lekko wikszo archozaurw osiga dziki
aurowej konstrukcji) krokodyle wyksztaciy jamy wewntrz koci. Usztywnio si
te cise zamocowanie koci kwadratowej.
U wikszoci archozaurw, take u dinozaurw, byo ono elastyczne, za u krokodyli ko ta coraz silniej zrastaa si z dachem
czaszki i mzgoczaszk.
By moe przebudowa czaszki bya
zwizana ze zmian sposobu polowania
i wyrywania ksw pokarmu. Dzisiejsze krokodyle potrafi rozrywa ofiary okrcajc si
wok wasnej osi. W czasie takich ruchw
dziaaj na czaszk i zby ogromne naprenia. Przodkowie krokodyli mieli ostre, ale
niezbyt mocne pikowane zby, ktre umoliwiay jedynie wycinanie i wyrywanie ksw misa, podobnie jak to czyni dzisiejszy
waran. Prymitywne wczesnojurajskie krokodyle miay ju do masywn czaszk, ale
ich pikowane zby nie rniy si zbytnio od
zbw archozaurw i prawdopodobnie nie
byy jeszcze przystosowane do wykrcania
duych kawaw misa.
Najstarszym krokodylem jest Hesperosuchus z pnego karniku Arizony, a moe
sabo znany Dyoplax z Niemiec. Cigle nie
wiadomo, z ktrej grupy tekodontw si
wywodz. Wczesnojurajski Sphenosuchus

mia ju nisk czaszk i wyduony pysk.
Czaszka bya sztywna, a ko przedczoowa
tworzya wyrostek skierowany ku podniebieniu, przez co dodatkowo wzmacniaa
konstrukcj czaszki. Szkielet pozaczaszkowy, podobnie jak czaszka, stanowi mozaik
cech tekodontowych i krokodylowych. Stan
ten jest zapewne skutkiem przemian ewolucyjnych, ktre nastpiy przed kocem triasu.
Protosuchus z pogranicza triasu i jury
Afryki Pd. jest bowiem dalej zaawansowany w tym kierunku przemian. Mimo e
by zwierzciem wci biegajcym na wyprostowanych koczynach, w szkielecie
pozaczaszkowym mia ju prawie wszystkie cechy diagnostyczne krokodyli: zredukowany V palec, wyduon ko krucz
i ko onow nie wchodzc w skad panewki stawu biodrowego. Take czaszka
wykazywaa wiele cech krokodylowych.
Wystpujce w niej otwory byy mocno
zredukowane, koci skrzydowe cile zronite ze sob, cz koci dachu czaszki
zlaa si w pojedyncze skostnienia. Ky uchwowe wchodziy w szczelin midzy
koci przedszczkow i szczkow. Nieco mody geologicznie gatunek z Ameryki
Pn. nie mia ju otworw przedoczodoowych. U wczesnojurajskiego Orthosuchus,
ktry by prawdopodobnie bocznym odgazieniem od linii prowadzcej do waciwych krokodyli, zaznaczya si tendencja
do wyduenia pyska, a w koci skrzydowej znajduj si rowki wiadczce o wystpowaniu mikkiego, wtrnego podniebienia. Ko kwadratowa bya ju bardzo
mocno poczona z boczn cian puszki
mzgowej.
Najstarszym krokodylem przypominajcym powierzchownie dzisiejsze formy jest
niedawno opisany Calsoyasuchus z wczesnej jury. Gdy porwnamy zawansowan
budow jego czaszki ze starszymi wczesnojurajskimi protozuchami (niestety nie znamy szkieletu pozaczaszkowego Calsoyasuchus) trudno zrozumie, jakie mechanizmy
doprowadziy do tak gruntownych przemian
jej budowy. Mia ju znacznie wyduony
pysk, mae otwory skroniowe i wskie nozdrza wewntrzne pooone porodku dugoci czaszki. Nie mia jednak bardzo charakterystycznej cechy dzisiejszych krokodyli,
jak jest ich kostne wtre podniebienie.
U dzisiejszych krokodyli i ssakw podniebienie wtrne powstaje jako dodatkowa
pka poniej kostnego podniebienia pier-
wotnego. Jama nosowa kontaktuje si nozdrzami wewntrznymi (choanae) z uformowanym w ten sposb dodatkowym kanaem,
ktrego ujcie znajduje si daleko z tylu,
blisko krtani. Umoliwia to bezporedni
przepyw powietrza z nozdrzy do puc,
w izolacji od jamy gbowej. Dziki temu
krokodyle (podobnie jak ssaki) mog oddycha podczas jedzenia, czy zanurzenia prawie caej gowy w wodzie. Zacztkiem
wtrnego kostnego podniebienia krokodyli
miayby by widoczne u Protosuchus poziome wyrostki koci szczkowej, wzmacniajce konstrukcj czaszki.
Przekroje czaszki Calsoyasuchus wykazay jednak, e jest w niej tylko pojedyncza
jama nosowa. Przesunicie nozdrzy wewntrznych do rodka dugoci czaszki wyniko wic jedynie z rozrostu przedniej czci czaszki wraz z podniebieniem pierwotnym. Nie ma tu wtrnego podniebienia rozumianego jako dodatkowa pka w czaszce. Podniebienie takie cechuje dopiero morskie krokodyle Teleosauridae i Metriorhynchidae z koca wczesnej jury (toark), ktre
miay ju typow krokodylow czaszk
z bardzo wyduonym pyskiem. W porwnaniu do swoich przodkw miay krtkie
koczyny, zwaszcza przednie. To oczywi-
ste przystosowanie do wodnego trybu ycia,

podobnie jak dugi pysk.
Jeli Calsoyasuchus rzeczywicie pochodzi od protozucha, doszo do raczej dogbnych zmian w ewolucji midzy tymi ogniwami. Z dobrze biegajcego zwierzcia naziemnego uformowa si ziemnowodny gad o wyduonym pysku. By moe przyczyn przyspieszenia ewolucji w tym kierunku byo wykorzystanie przez krokodyle pustych nisz pozostaych po wymarciu fitozaurw. A moe
przyczyn ich wymarcia byo raczej konkurencyjne wyparcie przez krokodyle?
Wymieranie na granicy
triasu i jury
Powszechnie uwaa si, e fitozaury s
jedn z tych grup gadw, ktra wymara na
granicy triasu i jury, kiedy miao mie miejsce jedno z piciu wielkich wymiera
w dziejach Ziemi. Zdaniem niektrych badaczy powodem miao by uderzenie asteroidu. Pozostaoci po nim miaby by krater Manicouagan w Kanadzie oraz wystpujca w profilach grupy Newark warstwa irydu. Inni przyczyn widz w bardzo intensywnym wulkanizmie. Dowodem na to ma
by wystpowanie na samym pocztku jury
45
Kopalna dokumentacja
ewolucji prymitywnych
krokodyli. Pionowe pasma oznaczaj szacunkowy bd w datowaniu
znalezisk. Z prawej podany zasig czasowy
fitozaurw
46
Podune przekroje
przez czaszki krokodyla
wacwegoi i gawiala
(Klin 1955)
wielkiego rozlewiska lawy (CAMP Central

Atlantic Magmatic Province). Law miaoby
by pokryte 7 mln km kwadratowych. Przypuszcza si, e pierwsze wybuchy wulkanw
mogy spowodowa katastrof klimatyczn
i gwatowny wzrost stenia CO2 w atmosferze. To miaoby by bezporedni przyczyn
wielkiego wymierania. Rne s jednak proponowane daty tego wymierania. Wedug
jednych miao ono miejsce na granicy triasu
i jury, ale Michael Benton wykaza, e, najbardziej dogbne przemiany dotkny fauny
kontynentalne pod koniec karniku i pod koniec noryku, a wic jeszcze na dugo przed
granic triasu i jury.
Jedyne stanowiska, w ktrych istnieje
w miar cigy zapis granicy trias/jura dla
stanowisk ldowych to formacja Elliot
w Afryce Poudniowej, formacja Lufeng
w Chinach oraz grupa Newark na wschodnim wybrzeu Ameryki Pnocnej. Zwykle
jednak na granicy triasu i jury w osadach ldowych jest dua luka stratygraficzna.
W Europie wikszo skamieniaoci z pnego triasu znamy z osadw, ktre powstaway w czasie podniesienia poziomu wd
oceanu wiatowego. Midzy nimi istniej
znaczne luki odpowiadajce wycofywaniu
si morza, gdy wczeniej zoone osady byy niszczone wraz z zapisanymi w nich ladami ycia. Po znaczcym podniesieniu si
poziomu morza w czasie retyku ostatniego wieku triasu i w pocztkach jury powstay w Europie gwnie osady morskie.
Gdyby rozrysowa wystpowanie krgowcw w omawianych formacjach z podziaem na siedliska ldowe, jeziorne i morskie to okae si, e nasza wiedza dotyczca przemian duych krgowcw, w tym fitozaurw i krokodyli, jest znikoma. Z do
dobrze ju poznanego kajpru Europy zwierzta ldowe znamy jedynie z warstw Stubensandstein z Niemiec datowanych na
pny noryk, a z retyku tylko jeden rodzaj
dinozaura drapienego Liliensternus oraz
pojedyncze zby ssakw. Lepszy jest zapis
krgowcw jeziornych. Fitozaury znamy
z karniku z warstw Schilfsandstein ju jako
formy w peni uksztatowane. Nastpnie wystpuje luka w ich zapisie i dopiero z warstw
Stubensandstein pochodz formy znacznie
bardziej zaawansowane ewolucyjnie. O tym,
czy i gdzie yy potem, nie wiemy nic pewnego. Tym bardziej nie mona jednak udowodni, e nie przetrway do jury.
Wydaje si, e mimo cigle nowych publikacji na temat wielkiego wymierania krgowcw ldowych na granicy trias/jura jest
ono artefaktem wynikajcym przede
wszystkim z niekompletnoci zapisu. S autorzy, ktrzy twierdz, e zapis organizmw
morskich rwnie nie uzasadnia globalnego
wymierania. Nawet, jeli uderzy wtedy meteoryt, po ktrym w Ameryce Pnocnej zostaa warstwa irydu i krater, nie mona
twierdzi, e katastrofa miaa charakter globalny i obja znaczny procent organizmw.
Podobne do fitozaurw krokodyle z dugim wskim pyskiem powstay prawdopodobnie dopiero w pliensbachu lub synemurze. Bardziej szczegowy opis tego scenariusza musi jednak poczeka na skompletowanie peniejszego zapisu kopalnego ewolucji obydwu grup. By moe wymarcie fitozaurw dao ldowym krokodylom szans
zajcia pustych nisz i gwatownej ewolucji.
47
Narodowe Muzeum Przyrodnicze;

historia i marzenia
Jerzy Dzik
awiy bieg historii da Polskiej Akademii Nauk w depozyt nieziszczon

ide Narodowego Muzeum Przyrodniczego. Gromadzonymi od dwu stuleci
zbiorami bezcennym zabytkiem kultury
narodowej, dysponuje dzi Muzeum i Instytut Zoologii PAN. Kontynuacj ekspozycji
o rwnie dawnej historii jest Muzeum Ewolucji Instytutu Paleobiologii PAN. W Akademii nie tylko ponosimy odpowiedzialno
za zaszoci, ktrych skutkiem jest obecny
stan muzealnictwa przyrodniczego w Polsce, ale ciy na nas powinno doprowadzenia do koca zamierze naszych wielkich poprzednikw, zarzuconych pod ciarem nieszcz, ktre dosigay kraj w ubiegym stuleciu. Skuteczne dziaanie wymaga
wiedzy o historycznych uwarunkowaniach
i wizji przyszoci, choby nawet nierealnej.
Poniej przedstawiam w zarysie dzieje koncepcji Narodowego Muzeum Przyrodniczego i zamierzenia, ktrych czci s ekspozycje przygotowywane obecnie w Muzeum
Ewolucji. Planujc je, mamy na wzgldzie
obecne uwarunkowania przyrodoznawstwa,
ktre nakazuj czy w jedno rne obszary wiedzy wbrew dominujcej do niedawna specjalizacji. W cenie s dzi przecie postawy interdyscyplinarne. Niezmienne pozostaj jedynie powinnoci przyrodnikw, a Muzeum jest sposobem na ich harmonijne wypenianie w odniesieniu do dokumentacji stanu i historii ojczystej przyrody, a take bada i upowszechniania wiedzy
przyrodniczej. Mam nadziej, e nawet jeli
i tym razem nie uda si doprowadzi sprawy do skutecznego koca, atwo o niej nie
zapomnimy.
Polskie muzea historii naturalnej

Wielki rozkwit nauk przyrodniczych
w osiemnastym i dziewitnastym stuleciach,
zapocztkowany przez dzieo Linneusza
(1735) a znaczony milowymi kamieniami
prac Cuviera, Darwina i Haeckla mia cisy
zwizek z rozwojem wielkich muzew przyrodniczych. Z tych lat pochodz kolekcje
i gmachy najwikszych muzew historii naturalnej w wiecie: British Museum (Natural
History) w Londynie, Naturhistoriska Riksmuseet w Sztokholmie, Naturhistorisches

Museum w Wiedniu, American Museum of
Natural History w Nowym Jorku, Smithsonian Institution w Waszyngtonie, Field Museum w Chicago, Senckenbergisches Museum we Frankfurcie n. M. czy Narodn Muzeum w Pradze. Kolekcje przyrodnicze zgromadzone w muzeach w cigu ostatnich dwustu lat s do dzi podstaw dziaalnoci wielu
powizanych z nimi instytucji naukowych.
Wci opracowuje si w nich materiay zdobyte przez ekspedycje naukowe przed wieloma dziesitkami lat. Materiay w wielu wypadkach niepowtarzalne, dokumenty nieistniejcych ju czci wiatowego dziedzictwa
przyrodniczego. Instytucja muzeum historii
naturalnej okazaa si ywotna mimo upywu
lat i dziaalno wielu z nich cieszy si coraz
wikszym zainteresowaniem i uznaniem zachodnich spoeczestw, coraz lepiej rozumiejcych zagroenia dzisiejszej przyrody
i wspln za to odpowiedzialno. To wynik
podnoszenia poziomu wiedzy i kultury szerokich krgw spoecznych w naszych czasach
i wzrostu zainteresowania naturalnym rodowiskiem czowieka w miar jego dewastacji.
Narodziny idei. Polski wkad w budow
fundamentw wiedzy przyrodniczej by niewielki, ale te Polska nie bya od postpu
wiatowej wiedzy izolowana. Pierwsze udokumentowane publikowanym opisem muzeum przyrodnicze w pastwie polskim stworzone zostao w Warszawie za czasw Jana III
Sobieskiego przez Martinusa Bernhardi, nobilitowanego w 1673 roku pod nazwiskiem
de Bernitz dworzanina i lekarza kolejnych
krlw. Byy w tych zbiorach m. in. skamieniaoci. Po mierci waciciela zbir zakupiony zosta przez Dominika Radziwia i wystawiony w jego paacu przy ul. Miodowej.
Wywieziony do Niewiea wkrtce spon
w czasie wojennej zawieruchy.
Pierwszy program organizacji centralnego
oglnopolskiego muzeum przyrodniczego,
penicego rwnoczenie funkcje instytucji
naukowej i orodka dokumentacyjnego powsta przed ponad dwustu laty. Opublikowanie w 1775 roku w czasopimie Zabawy przyNr 2 kwiecie 2004, EWOLUCJA
48
NARODOWE MUZEUM PRZYRODNICZE
jemne i poyteczne z rnych autorw zebrane Myli wzgldem zaoenia Musaeum Polonicum 27-letniego wwczas erudyty Michaa J. M. Mniszcha wyznacza narodziny
idei polskiego muzealnictwa przyrodniczego.
Miaa to by instytucja publiczna finansowana ze rodkw spoecznych; projekt zawiera
nawet jej kosztorys (budet 20 000 z rocznie). Jednym z czterech dziaw Musaeum
Polonicum miay by zbiory przyrodnicze.
Micha Mniszech sta si pniej jednym
z bardziej aktywnych czonkw Komisji Edukacji Narodowej i zaoonego w 1777 roku
Towarzystwa Fizycznego. Pierwsza szansa
wprowadzenia w ycie pomysu utworzenia
polskiego muzeum przyrodniczego pojawia
si wkrtce, ale w cakiem niesprzyjajcym
momencie. W 1795 roku Anna z Sapiehw
Jabonowska postanowia przekaza narodowi swoje wielkie zbiory przyrodnicze
zgromadzone w paacu w Siemiatyczach.
Po jednej z sal miay w nim kolekcje geologiczne, zoologiczne i botaniczne; podobno
byy liczniejsze ni w wczesnym paryskim
Museum dHistoire Naturelle. Po wybuchu
Insurekcji zostay one, wraz z bibliotek,
przeniesione do paacu Jabonowskich
w Warszawie. Dar nie zosta jednak w czasie tak burzliwym przyjty przez rzd a po
mierci wacicielki w 1800 roku zbiory zostay zakupione przez cara Aleksandra I za
50 000 dukatw i wywiezione do Moskwy,
gdzie w wikszoci spony w czasie inwazji napoleoskiej. Wraz z upadkiem I Rzeczypospolitej upada wic i pierwsza moliwo utworzenia pastwowego Muzeum
Przyrodniczego.
Utrata suwerennoci pastwa polskiego
przypada na czas rozkwitu wiatowego
przyrodoznawstwa. Mimo aktywnoci polskich przyrodnikw, ktrzy wnieli istotny
wkad w rozwj wiatowej nauki suc obcym narodom (saw zyskali Edward Strasburger, Ignacy Domeyko, Edmund Strzelecki, Jan Czerski, Benedykt i Wadysaw Dybowscy, Aleksander Czekanowski) nie byo
warunkw do tworzenia instytucji naukowych i muzealnych. Porozbiorowe represje,
wojny napoleoskie i kolejne powstania nie
daway adnych szans na porwnywalny
z innymi krajami rozwj muzealnictwa
przyrodniczego w Krlestwie. Rwnie dla
Poznaskiego muzealnictwo przyrodnicze
nie byo wwczas spraw wystarczajco
istotn z narodowego punktu widzenia,
cho nie sposb pomin np. zbiorw przyrodniczych Wielkopolskiego Towarzystwa
Wyjtki z tekstu artykuu

Michaa Mniszcha
(1775) dotyczce przyrodniczej czci jego
Musaeum Polonicum
Przyjaci Nauk eksponowanych wwczas

w Muzeum im. Mielyskich. Mimo wszelkich trudnoci, w podzielonej Polsce zapocztkoway jednak wkrtce dziaalno liczne przyrodnicze instytucje muzealne, z ktrych trzy stay si godne miana muzeum narodowego. To liberalna Galicja staa si
wtedy orodkiem polskiego przyrodoznawstwa.
Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie.
Najstarszym i bodaj najwaniejszym muzeum przyrodniczym o oglnopolskim znaczeniu byo Muzeum im. Dzieduszyckich
we Lwowie. Powstao w 1855 roku z poczenia w jedn cao zbiorw przyrodniczych, etnograficznych i numizmatycznych
zamiowanego ornitologa, Wodzimierza
Dzieduszyckiego. Doczyy do nich
w 1857 roku zbiory biblioteczne Jzefa K.
Dzieduszyckiego z Poturzycy. W 1880 roku
Muzeum ofiarowane zostao spoeczestwu
a jego byt materialny zapewniony przez poczenie w 1893 z ordynacj poturzyck.
W skad Muzeum wchodzio siedem
dziaw: zoologiczny, botaniczny, mineralogiczny, geologiczny, paleontologiczny,
prehistoryczny i etnograficzny. Dominoway zdecydowanie zbiory przyrodnicze (150
000 pozycji inwentarzowych wobec 9 000
okazw w dziaach prehistorii i etnografii).
Muzeum zajo osobn, specjalnie przystosowan do tego kamienic. Oprcz gromadzenia zbiorw przyrodniczych z caej
przedrozbiorowej Polski, zajmowao si
rwnie dziaalnoci badawcz i wydawnicz. Od 1866 wychodziy Rozprawy, a od
1914 periodyk Rozprawy i Wiadomoci Muzeum im Dzieduszyckich. Wrd wielu
osobnych wydawnictw znalazy si dziea
tej miary co Geologia Ziem Polskich Jzefa
Siemiradzkiego czy monografie entomologiczne Jarosawa omnickiego i Jzefa
Dzicielewicza. Zniszczenie ordynacji poturzyckiej podczas I Wojny wiatowej
i wojny polsko-bolszewickiej byo przyczyn spadku znaczenia Muzeum w II Rzeczypospolitej. Dyrektorem by wwczas Jarosaw omnicki, ktry zatrudnia kilku pracownikw naukowych. Po II Wojnie wiatowej sprawa ewentualnej rewindykacji zbiorw, podnoszona m. in. przez geologa Jana
Samsonowicza, zostaa zaniedbana i pozostaj one do dzi we Lwowie. W niedawno odnowionym budynku dziaa Muzeum Przyrodnicze Ukraiskiej Akademii Nauk, ktre cile wsppracuje z polskimi badaczami.
Muzeum Fizjograficzne w Krakowie.

Druga wielka galicyjska instytucja przyrodnicza to utworzona w 1865 roku Komisja
Fizjograficzna Towarzystwa Naukowego
Krakowskiego. Rok pniej rozpoczto systematyczne gromadzenie zbiorw a od 1867
roku wydawanie corocznych sprawozda.
Gwne dziea przyrodnicze wwczas opublikowane to monografie geologicznopaleontologiczne Ludwika Zejsznera i Alojzego Altha, wydawano take prace z dziedzin botaniki i zoologii. W 1874 roku, dwa
lata po przemianowaniu Towarzystwa na
Akademi Umiejtnoci, w Pamitniku Wydziau Matematyczno-Przyrodniczego AU
pojawiy si monografie przyrodnicze. Nieprzerwanie rozrastajce si Zbiory Komisji
stay si 1928 roku podstaw utworzenia
Muzeum Fizjograficznego Polskiej Akademii Umiejtnoci.
Muzeum Przyrodnicze Akademii Umiejtnoci jeszcze przez pewien czas po wojnie obejmowao trzy bardzo bogate w eksponaty dziay: botaniczny, zoologiczny
i geologiczny. Ozdob kolekcji sta si kompletny okaz drugiego nosoroca ze Staruni,
wydobyty podczas wykopalisk Polskiej
Akademii Umiejtnoci podjtych w 1929
roku. Komisja Fizjograficzna PAU zostaa
jednak zlikwidowana w 1945 roku a w 1952
roku rozwizano Polsk Akademi Umiejtnoci. W wyniku tych przeksztace
w 1954 roku Muzeum wczone zostao do
Instytutu Zoologii PAN w Warszawie, ale
od 1962 roku uzyskao pewn samodzielno stopniowo przeksztacajc si w osobny instytut badawczy. Jeszcze w 1952 roku
wyczono z Muzeum zbiory geologiczno-paleontologiczne i po kilku latach stay si
czci rwnie usamodzielniajcej si filii
warszawskiego instytutu PAN. W 1965 roku zbiory te zostay przeniesione do wyremontowanego budynku byego wizienia na
ul. Senackiej. W ostatnim dziesicioleciu,
dziki zmianie zasad finansowania nauki
w Polsce, dziaalno wystawiennicza zoologw zostaa w Krakowie wznowiona
w nowo pozyskanym budynku Muzeum
Przyrodniczego.
Pastwowe Muzeum Zoologiczne w Warszawie. Trzecim polskim orodkiem przyrodniczym o dawnych tradycjach jest warszawskie muzeum zoologiczne. Jego pocztki sigaj stadium organizacyjnego
Krlewskiego Uniwersytetu Warszawskiego powoanego z inspiracji m. in. Stanisa-
49
50
wa Staszica. Zakupiony zosta wwczas od

amatora-ornitologa, barona Silviusa A.
Minckwitza z Gronowic koo Sycowa, jego
zbir przyrodniczy, ktrego cz waciciel
wczeniej naby w 1792 roku od zoologa
z Halle, J. G. Hbnera. Przedsiwzicie finansowaa Komisja Rzdowa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego. Powoany w oparciu o zakupione z rnych rde
zbiory Gabinet Zoologiczny znajdowa si
pocztkowo w dwu salach Paacu Kazimierzowskiego. W 1823 roku przeniesiono go
do osobnego budynku na Krakowskim
Przedmieciu 26/28, pierwotnie przeznaczonego na galeri obrazw (Salonw
Sztuk Piknych), o powierzchni wystawienniczej 1394 m2. Kuratorem Gabinetu, poczynajc od zleconej misji przywiezienia
zbiorw Minckwitza, by Feliks P. Jarocki,
ktremu udao si zapobiec wywiezieniu
ich do Rosji po likwidacji Uniwersytetu
w 1831 roku.
W 1862 roku Gabinet, pod kuratorstwem Wadysawa Taczanowskiego, zosta
wczony do Szkoy Gwnej a jego dobroczycami stali si odtd zamiowani podrnicy i mionicy przyrody, Wadysaw
i Konstanty Braniccy. Przeksztacenie Szkoy Gwnej w rosyjskojzyczny Cesarski
Uniwersytet Warszawski oznaczao te
przejcie nadzoru nad nim przez rosyjskich
profesorw. Jego rol jako polskiej instytucji przyrodniczej w Warszawie przejo dopiero powoane w 1887 roku prowadzone
przez Jana Sztolcmana prywatne Muzeum
Branickich, mieszczce si w ich willi na
Frascati (dzisiejsze Muzeum Ziemi PAN,
ktrego historia rwnie piknie ilustruje pasj spoeczn polskich przyrodnikw). Specjalnoci badawcz obu muzew zoologicznych bya ornitologia, a chlub zbiory
ptakw i innych zwierzt dostarczane przez
specjalnie organizowane ekspedycje naukowe, polskich zesacw i emigrantw,
gwnie z Ameryki Pd. i wschodniej Azji.
Po wybuchu I Wojny wiatowej cz zbiorw Gabinetu wywieziona zostaa do Rosji,
gdzie spona w 1920 roku. Niemniej,
w 1919 roku zbiory Muzeum Branickich zawieray 4500 gatunkw ptakw, w tym wiele typw opisowych i materiaw dokumentujcych klasyczne monografie ornitologiczne.
Z punktu widzenia nauki, cho niekoniecznie narodowego, lepszy od kolekcji
Gabinetu Zoologicznego okaza si los
wspaniaych zbiorw paleontologicznych
Gabinetu Geologicznego Uniwersytetu, wynikw ekspedycji nad Pnocn Dwin prowadzonych przez Wadimira P. Amalickiego.
Szkielety wydobytych przeze permskich gadw przeszy do Politechniki Warszawskiej
po objciu przez Amalickiego posady jej dyrektora w 1906 roku. Zbiory paleontologiczne i geologiczne zajmoway du sal ekspozycyjn na pierwszym pitrze. Na pocztku
wojny wiatowej ewakuowane w gb Rosji
stay si pniej osnow Instytutu Paleontologicznego w Moskwie.
Zbiory Gabinetu Zoologicznego i przeniesionego do jego ciasnych pomieszcze
Muzeum Branickich byy uzasadnieniem powoania w 1919 roku Narodowego Muzeum
Przyrodniczego. Pomysodawc by 26-letni
wwczas Kustosz Gabinetu Zoologicznego
Janusz Domaniewski, ktremu zaleao na
utworzeniu muzeum zoologicznego w obrbie Muzeum Narodowego. Kiedy Ksawery
Branicki zgodzi si na upastwowienie swego muzeum, obwarowa to jednak zastrzeeniem, e poczone instytucje zoologiczne
stan si dziaem odrbnego muzeum oglnoprzyrodniczego. W tym duchu dziaa minister Jan ukasiewicz, rozporzdzeniem z dnia
24 wrzenia 1919 roku powoujc Narodowe
Muzeum Przyrodnicze. Miao obejmowa zakresem dziaa cao przyrody.
Przeszkod dla rzeczywistego stworzenia
muzeum o tak zobowizujcej nazwie i ambitnych zamierzeniach sta si jednak brak lokalu. Nie wystarczyo te entuzjazmu przyrodnikw z innych dziedzin. Ograniczono si
wic do Dziau Zoologicznego, formalnie powoanego w 1921 roku, nastpnie dekretem
Prezydenta R. P. z dnia 29 lutego 1928 przemianowanego na Pastwowe Muzeum Zoologiczne. Wkrtce potem, w 1935 roku
skromny lokal Muzeum, obejmujcy 20 pomieszcze, pad pastw poaru. Tymczasowo
przeniesiono je do kamienicy na ulicy Wilczej 64, gdzie trwa do dzi. Wkrtce potem
zatwierdzony zosta projekt nowego gmachu
Muzeum Zoologicznego, ktrego budowa
rozpocz si miaa w 1940 roku.
Tymczasem Muzeum Zoologiczne pomnaao swoje zbiory przyrodnicze i biblioteczne, ktre osigny wyjtkowe w Polsce
bogactwo. Mimo zniszcze po Powstaniu
Warszawskim i utraty niemal caej kolekcji
entomologicznej, wikszo materiaw przetrwaa i zostaa wzbogacona o zdobycze wojenne i darowizny. W 1953 roku Muzeum
wczone zostao do Polskiej Akademii Nauk
jako Instytut Zoologiczny za wspaniae zbio-
ry w 1970 roku przeniesione zostay do magazynw w omnej pod Warszaw (m. in.
kolekcje przywiezione przez ekspedycj
Sztolcmana i Siemiradzkiego do Ameryki
Pd. zorganizowan w 1882 roku ze skadek
czytelnikw gazet warszawskich i zbiory zesacw syberyjskich). Od 1960 roku Instytut
prowadzi ekspozycj w Paacu Kultury i Nauki. Wypeniao to czciowo dotkliwy brak
ekspozycji przyrodniczych w Warszawie, nie
mogo jednak wypeni podstawowych funkcji muzeum przyrodniczego, to jest zabezpieczania i udostpniania zbiorw do bada naukowych.
Podobne znaczenie miaa osobna wystawa Dinozaury z Pustyni Gobi zorganizowana
w PKiN przez wczesny Zakad Paleobiologii PAN, autorstwa Zofii Kielan-Jaworowskiej, przedstawiajca wyniki jej ekspedycji
paleontologicznych na Pustyni Gobi. Mimo
ogromnego zainteresowania, zostaa zlikwidowana w trakcie przygotowa do wystawy osigni gospodarczych PRL
w 1974 roku. W 1986
ekspozycja zoologiczna
w PKiN przekazana zostaa powstajcemu wwczas
Ogrodowi Botanicznemu
a nastpnie przejta przez
Instytut Paleobiologii PAN
i przeksztacona w istniejce do dzi Muzeum Ewolucji. Powstaa wwczas
wystawa Ewolucja na ldach, gwnie w oparciu
o materiay z wczeniejszej wystawy gobijskiej,
ale obejmujc rwnie
rwnie historycznej wartoci zbiory zoologiczne.
Od 1994 do Muzeum
Ewolucji powrciy okresowe wystawy organizowane przez Muzeum i Instytut Zoologii PAN. Ekspozycja paleontologiczna
jest obecnie modernizowana dziki subwencjom Narodowego Funduszu Ochrony rodowiska;
scenariusz zosta opracowany z myl o uzyskaniu w przyszoci obszerniejszych pomieszcze dla Muzeum.
Koncepcja Narodowego Muzeum Przyrodniczego w Warszawie. Zanim jeszcze
odzyskanie niepodlegoci stao si praw-
51
dziwie realne, entomolog, czonek Akademii Umiejtnoci Stanisaw Stobiecki opublikowa w Krakowie w 1912 roku artyku
postulujcy powoanie oglnopolskiego,
centralnego muzeum przyrodniczego. Galicja miaa do tego najsolidniejsze podstawy
materialne i intelektualne, wojna i nowa sytuacja polityczna po jej zakoczeniu daa
jednak przewag Warszawie.
Mimo niepowodze ze stworzeniem Narodowego Muzeum Przyrodniczego w oparciu o Gabinet Zoologiczny, pomys powoania w stolicy centralnego muzeum przyrodniczego nie zosta jednak zarzucony. Wyrazem tego bya rezolucja I Zjazdu Fizjografw Polskich w Krakowie w 1924 roku postulujca ustanowienie centralnej instytucji
przyrodniczej i badawczej, ktr miao by
Polskie Pastwowe Muzeum Przyrodnicze
w Warszawie. Sprawa podniesiona te zostaa przez Jana Stacha w 1929 roku jako
Akt powoania w 1919
roku Narodowego Muzeum Przyrodniczego jako instytucji dokumentacyjnej, badawczej i popularyzacyjnej obejmujcej zakresem obowizkw wszystkie dziay
przyrody
propozycja poczenia w jedn instytucj

Pastwowego Muzeum Zoologicznego,
Muzeum Instytutu Geologicznego (ktre
byo wwczas jedyn instytucj gromadzc zbiory paleontologiczne) i Muzeum Warszawskiego Ogrodu Botanicznego.
Po II Wojnie wiatowej idea caociowego Muzeum Przyrodniczego zamara
52
Piecz Dziau Zoologicznego Narodowego

Muzeum Przyrodniczego
w Warszawie (19211928)
a aktywno polskich przyrodnikw w tej

dziedzinie ograniczaa si w zasadzie do prb
powstrzymania rozkadu istniejcego wwczas w Polsce muzealnictwa specjalistycznego i regionalnego. Wrd licznych nieudanych prb powrotu do sprawy by i mj memoria dotyczcy reaktywowania Narodowego Muzeum Przyrodniczego przygotowany
w 1979 roku. Adam Urbanek, wczesny sekretarz Wydziau Nauk Biologicznych PAN,
wystpi wtedy do wadz pastwowych z propozycj przeznaczenia odbudowywanego
wanie Zamku Ujazdowskiego na siedzib
Muzeum. W grudniu 1980 roku zmodyfikowany memoria rozesany zosta do krajowych instytucji i towarzystw przyrodniczych.
Jego nadspodziewanie yczliwe przyjcie
przez adresatw nasuno potrzeb powoania spoecznego organu, ktry rozwijaby
i propagowa przedstawion ide Muzeum.
27 marca 1981 roku zorganizowane zostao
zebranie zaoycielskie Spoecznego Komitetu Narodowego Muzeum Przyrodniczego.
Program rozwijany w trakcie dziaalnoci komitetu przedstawiony zosta w referacie na
konferencj Problemy muzealnictwa przyrodniczego w Polsce 1-2 grudnia 1981 roku
w odzi. Konferencja uchwalia memoria,
w ktrym domagaa si utworzenia centralnego muzeum przyrodniczego w Warszawie
w oparciu o istniejce instytucje i przyznania
odpowiednich priorytetw lokalowych.
Burzliwe wydarzenia polityczne, ktre
niebawem nastpiy, odsuny na pewien czas
realizacj powzitych wwczas projektw.
Tworzone byy jednak mozolnie podstawy do
odtworzenia Muzeum przy wykorzystaniu
istniejcych zasobw i instytucji. W 1986
roku powstao Muzeum Ewolucji Instytutu
Paleobiologii PAN a wkrtce potem Instytut
Zoologii przywrci odniesienie do Muzeum
w swojej nazwie i utworzy fundacj z myl
o pozyskaniu dla wsparcia spoecznego. Instytut Paleobiologii wykorzystuje prowadzone przez siebie wykopaliska i organizowane
na tej podstawie wystawy do nieustajcej promocji idei Narodowego Muzeum Przyrodniczego. Wczeniej czy pniej musi by przecie zrealizowana.
Zadania nowoczesnego muzeum

przyrodniczego
Narodowe Muzeum Przyrodnicze suy
ma dokumentowaniu historii i stanu polskiej przyrody, prowadzeniu nad ni prac
badawczych i popularyzacji wiedzy o przy-
rodzie. Na kadym z tych pl dziaalnoci

jego rola zawiera si powinna w scalaniu
dziedzin bada i uatwianiu przepywu myli midzy nimi. Po dwu wiekach dziaalnoci niezliczonych rzeszy badaczy i amatorw niezbdne jest podsumowanie wiedzy
o polskiej przyrodzie i uzupenienie luk wynikych z nierwnomiernego zainteresowania rnymi jej aspektami. Muzeum powinno by w tej misji przewodnikiem i pomocnikiem dla innych krajowych orodkw bada przyrodniczych. Zczenie w jednym
miejscu osobnych dotd instytutw badawczych uatwioby prowadzenie bada interdyscyplinarnych i stymulowao wymian
wiedzy midzy specjalistami rnych dyscyplin. Usunoby najwiksz sabo polskiego przyrodoznawstwa, jak jest tradycyjna osobno dziaa poszczeglnych badaczy. Upowszechnianie przez Muzeum
spjnej logicznie wiedzy o przyrodzie to
sposb na wyzwolenie spoeczestwa
z ignorancji i wprowadzenie adu
w popularne wyobraenia o otaczajcym
wiecie.
Badania fauny i flory wiatowej. Trwa
wiek biologii. Biologii coraz trudniejszej
do pojcia ze wzgldu na daleko posunit
specjalizacj technik badawczych i jzyka
naukowego. Badaczy zmusza do specjalizacji nie tylko zoono uniwersalnych
procesw biologicznych, ale i rnorodno wiata ywego wyraajca si w istnieniu ogromnej liczby gatunkw, odmiennych anatomicznie, fizjologicznie i ekologicznie. Problem ten nabiera coraz wikszego znaczenia w miar jak badania biologiczne rozszerzane s na wci nowe rodzaje
obiektw ywych. Jedynym cznikiem midzy specjalistycznymi dziaami biologii pozostaje teoria ewolucji. Objania przyrod jako efekt w rwnym stopniu fizykochemicznych aspektw zjawiska ycia jak i zaszoci historycznych. czy take biologi
z wiedz o czowieku i jego kulturze.
Umieszczenie w jednym Muzeum instytutw PAN specjalizujcych si odmiennymi
aspektami biologii organizmalnej pozwolioby na przeamanie barier pomidzy rnymi dziedzinami bada. Staoby si te rdem materiaw, informacji i inspiracji dla
biologii molekularnej i eksperymentalnej.
Szczeglnej wartoci materiay przyrodnicze pozyskiwane bowiem byy (i s dalej)
w wyniku dziaalnoci polskich badaczy
w egzotycznych regionach wiata.
Polscy badacze stale uczestnicz w licznych ekspedycjach przyrodniczych, m. in.

od kilkudziesiciu lat dziaa polska stacja
naukowa na Spitsbergenie a od wierwiecza na antarktycznej wyspie King George.
Polskie statki prowadziy niegdy badania
i poowy na szelfie afrykaskim i Dalekim
Wschodzie. Morski Instytut Rybacki
w Gdyni i badacze PAN eksploruj od dawna Oceany Atlantycki, Indyjski i Pacyficzny, a szczeglnie wody antarktyczne. Te
kosztowne ekspedycje byy okazj do zgromadzenia materiaw badawczych i porwnawczych dla polskiego przyrodoznawstwa,
ktre mogy da zaplecze przyszym badaniom. Mielimy szans wyjcia szerokim
frontem na wiatowy rynek nauki. Niestety,
z powodu braku w naszym kraju instytucji
zainteresowanej pozyskiwaniem takich materiaw, moliwoci te w znacznej czci
zostay bezpowrotnie zaprzepaszczone.
Niedostateczny udzia polskiej nauki
w badaniach przyrody odlegych regionw
pociga za sob gwnie straty polityczne.
To, co moglibymy zrobi podnoszc midzynarodowy presti wasnego pastwa
i narodu, zrobi bez trudu inni. O wiele
wiksze straty wynikaj z braku Narodowego Muzeum Przyrodniczego odpowiedzialnego za koordynacj bada w kraju. Tu nikt
nas nie wyrczy.
Gromadzenie kolekcji dokumentacyjnych. Niezalenie od dobrych chci i troskliwego ochraniania resztek naturalnego
rodowiska w Polsce, rozwj przemysu
i rolnictwa spowodowa i bdzie powodowa nieodwracalne zmiany w przyrodzie.
Obnianie poziomu wd gruntowych przez
pobr wody dla przemysu, wyrobiska kopalniane i melioracj gruntw musi zmieni
naturalne siedliska organizmw. Proces ten
jest i bdzie tak szybki, e nie jest moliwe
pene naukowe opracowanie przyrody kraju
zanim nie stanie si ona czci historii. Postp w rozwoju metod i bada przyrodniczych jest zreszt tak znaczny, e wyniki
bada dezaktualizuj si szybciej od tempa
ich uzupeniania.
Zaplecze faktograficzne bada historii
przyrody na naszych ziemiach rwnie kurczy si w zastraszajcym tempie. Wikszo materiaw paleontologicznych
znajdujcych si w zbiorach zagranicznych
muzew historii naturalnej pochodzi ze
stanowisk dzi ju nie istniejcych, wyeksploatowanych przez kolekcjonerw lub
zniszczonych przez przemys. Postpujca

eksploatacja wielkich kamienioomw i kopalni, przy zaniku maych omikw chopskich, powoduje, e pozyskanie materiaw
do bada staje si coraz trudniejsze. Niekiedy szanse na zebranie wielkiej kolekcji
otwieraj si na kilka miesicy, przedzia
czasu pomidzy odsoniciem przez eksploatacj interesujcych warstw a ich zniszczeniem przez koparki. To szczliwy dla naszej nauki i kultury traf, jeli znajdzie si
wwczas kto zainteresowany takimi materiaami. W rkach prywatnych kolekcjonerw znajduj si dzi znacznie bogatsze
zbiory ni w publicznych instytucjach naukowych. Ulegaj one jednak stopniowemu
rozproszeniu i zniszczeniu. Gdyby istniao
w kraju Narodowe Muzeum Przyrodnicze
na wzr muzew zagranicznych, mona by
temu przeciwdziaa i zachowa przynajmniej cz tych materiaw dla nauki krajowej.
Nadzwyczaj istotne jest wic sporzdzanie i zabezpieczenie dla przyszych badaczy
materiaw naukowych, ktre pozwol im
na weryfikacj wczeniej uzyskanych wynikw i dodatkowe studia. To najwaniejsze
zadanie Muzeum. Jest w tym pena analogia
do dziaalnoci istniejcego Muzeum Narodowego w dziedzinie zabytkw sztuki.
W wiecie wyraa si to w tradycyjnej dwudzielnoci muzew narodowych zajmujcych si rwnolegle opiek nad zabytkami
kultury i przyrody.
Znalezienie pomieszcze umoliwiajcych zabezpieczanie, naukowe opracowanie
i ekspozycj materiaw przyrodniczych
przekazanych nam w spadku przez poprzednie pokolenia jest wic niesychanie piln
spraw. Materiay te, zbierane z powiceniem przez amatorw i badaczy subwencjonowanych z ofiar spoeczestwa, znajduj
si w stanie zagroenia i, przenoszone
z miejsca na miejsce w miar rozwoju i reorganizacji placwek naukowych sprawujcych nad nimi piecz, ulegy ju w pewnej
czci zniszczeniu.
Wspomaganie orodkw regionalnych.
Muzea przyrodnicze s wanymi instytucjami dokumentacji, bada i upowszechniania
wiedzy o przyrodzie na poziomie regionw.
Stymuluj i porzdkuj merytorycznie aktywno intelektualn amatorw i pomagaj
w nauczaniu wiedzy o przyrodzie. Ostatnie
pwiecze dla regionalnego muzealnictwa
przyrodniczego w Polsce byo jednak kata-
53
54
strofalne. Jedynie nielicznym dziaom przyrodniczym muzew udao si przetrwa.

Wyniko to przede wszystkim ze sposobu
nadzorowania i wspierania finansowego
muzew cakowicie zdominowanego przez
humanistyk. Jest wic niezbdne centralne
muzeum przyrodnicze jako rzecznik interesw instytucji lokalnych. Powizanie z nim
instytutw badawczych i stworzenie orodka dokumentacji przyrodniczej uatwi te
powizanie w jednolit sie dziaalnoci
uczelnianej w dziedzinie bada krajowej
przyrody.
Upowszechnianie wiedzy o przyrodzie.
Stan nauczania wiedzy o przyrodzie w Polsce
jest zy. To trudny to przeamania zamknity
obieg od uczelni przez nauczycieli do
uczniw a przez nich znw na uczelnie. Najwikszym mankamentem edukacji przyrodniczej jest jej rozszczepienie na niepowizane
ze sob dziedziny i pamiciowe opanowywanie materiau przy przewadze terminologii
nad rozumieniem. Tak sformuowana i przekazywana wiedza moe posuy do zdania
egzaminu, ale nie za przewodnika po wiecie.
Przewodnikami duchowymi bardziej atrakcyjnymi od nauczycieli przyrody staj si
przez to bioenergoterapeuci, rdkarze
i wrki. Muzeum tego nie przeamie, ale
moe dostarcza logicznie spjnego zdroworozsdkowego wyjanienia zjawisk otaczajcego wiata. Moe wspomaga nauczycieli,
suy im wiedz i rad. W przeciwiestwie
do szk, muzea przyrodnicze s miejscem,
gdzie ksztacenie przebiega ustawicznie i dociera do ludzi kadego wieku i stanu. Daje
moliwoci uzupeniania wiedzy po zakoczeniu formalnej edukacji i szans naprawienia szkd poczynionych w umysach w wyniku zego nauczania.
Do nawizania kontaktu z dzisiejszym
uytkownikiem muzeum przyrodniczego
ani do wywizania si przez z nie z powinnoci stawianych przez wspczesny swiat
nie wystarcz jednak sugestie Michaa
Mniszcha, czy innych wymienianych z nalen czci historycznych postaci. wiat
zmieni si ponad wyobraenia naszych poprzednikw i projekt nowoczesnego Narodowego Muzeum Przyrodniczego musi te
uwarunkowania uwzgldni. Tote doskonalimy go od wierwiecza wykorzystujc
Muzeum Ewolucji jako miejsce testowania
pomysw na publicznoci. Przedstawiam
poniej zaoenia naszych planw, ktrych
podstawow zasad jest jedno wszystkich
dziaw nauki za osi organizujc tre

jest teoria i przebieg ewolucji.
Projekt urzdzenia Narodowego

Muzeum Przyrodniczego
Czowiek dzisiejszy sta si ofiar wasnej intelektualnej skutecznoci. Coraz
trudniej wyodrbni z ogromu zgromadzonej wiedzy podstawowy kanon umoliwiajcy zachowanie spjnoci kulturowej i porozumienie. Podstawowym zaoeniem ekspozycji Narodowego Muzeum Przyrodniczego powinno wic by ukazanie jednoci
wiata ywego i miejsca w nim czowieka
wraz z jego kultur. Muzea przyrodnicze s
miejscem, gdzie ustawiczne ksztacenie ludzi rozmaitego wieku i stanu prowadzi si
szczeglnie skutecznie.
Wymaga to stosowania sposobw przekazywania wiedzy specyficznych dla wieku, wyksztacenia i zainteresowa zwiedzajcych. Do modziey skutecznie dociera si
atrakcyjnymi dla nich technikami audiowizualnymi, przy ograniczeniu do niezbdnego minimum zawartoci informacji faktograficznej. Stymulowa si powinno raczej
rozumienie zjawisk przyrody i pobudzanie
ciekawoci. Celowi temu suy powinien
osobny dzia popularyzacji Muzeum, w powizaniu z wystawami okresowymi.
Innym rodzajem zwiedzajcych s mionicy przyrody z pewnym poziomem zaznajomienia z biologi. Im suy powinna staa ekspozycja w jej centralnej, przystpnej
czci. Stae ekspozycje muzealne powinny
by zorganizowane w ten sposb, aeby
zwiedzajcy mg sobie przyswoi obraz
historii i funkcjonowania wiata organizmw bez potrzeby dodatkowego komentarza. Rwnoczenie powinny by one moliwe do wykorzystania przez nauczycieli
szk rednich i podstawowych w ich
codziennej pracy przy pomocy i nadzorze
pracownikw dziaw naukowego i popularyzacji. Nieodzowne jest rwnie organizowanie wystaw okresowych, ktre zaznajamiayby amatorw z przyrod poszczeglnych regionw Polski i wiata, ciekawszymi
epizodami z historii ycia na Ziemi oraz
z aktualnymi problemami nauk przyrodniczych.
Nie byoby jednak rozsdne lekcewaenie najcenniejszych z przyszych uytkownikw Muzeum szczeglnie uzdolnionej
i zainteresowanej biologi modziey oraz
dorosych jej entuzjastw. Do nich adreso-
wane by powinno obrzee ekspozycji staej oraz specjalistyczne ekspozycje okresowe. Generaln waciwoci gwnej wystawy ma by jej atrakcyjno dla wszelkich
potencjalnych zwiedzajcych od przedszkolakw po profesorw uniwersyteckich
Wstpny scenariusz wystaw staych.
W wymarzonym Narodowym Muzeum
Przyrodniczym widz, zalenie od wyboru,
rozpocznie zwiedzanie od wprowadzenia
w rnorodno polskiej przyrody i porzdkujce j mechanizmy ekologiczne,
lub w zagadnienia biologii czowieka i biologiczne uwarunkowania jego kultury.
Dalsza droga bdzie tak ustawiona, by niezalenie od punktu wyjcia dotrze do konkluzji o jednoci czowieka z przyrod.
Wynika ona zarwno z obecnych powiza, jak i z ewolucji organizmw oraz geologicznych dziejw rodowiska. Dzisiejsze
stosunki ekologiczne na terytorium Polski
i wpyw na nie czowieka objanione zostan przez kontekst historyczny uzmysawiajcy niestabilno rodowiska w czasach historycznych i niedawno obecnego
stanu polskiej przyrody wraz z Morzem
Batyckim.
Zagbiajc si w dzieje przyrody widz
zaznajomiony zostanie z przemianami po
ustpieniu ldolodu z polskich ziem, po
czym wejdzie w wiat tundry zasiedlonej
przez mamuty, nosoroce wochate i pierwszych ludzi. W tym etapie dziejw znajdzie
si w osobnej sali odniesienie do zagadnie
biogeograficznych i ich objanie przeksztaceniami rnorodnoci rodowiska.
Inne pomieszczenia wykorzystane zostan
do przedstawienia systematycznej rnorodnoci dzisiejszych organizmw. Wykorzystane do tego celu materiay muzealne
pozwol na powizanie rozwoju przyrodoznawstwa i kultury narodowej wraz z wkadem polskich zesacw w poznanie Syberii. Do powizania z histori celowe moe
by stopniowe przejcie od nowoczesnego
charakteru ekspozycji do archaizowanych
gablot z oryginalnymi dziewitnastowiecznymi eksponatami o wartoci historycznej.
Powizaniu ze sob informacji z rnych dziaw biologii posuy ewolucyjna
organizacja rodkowej czci zespou ekspozycji. Ukae on w jednym cigu przemiany organizmw z rnorodnych rodowisk
z terytorium Polski w dziejach Ziemi,
a w cile powizanym cigu rwnolegym
przeksztacenia anatomii i biologii poszcze-
55
glnych gazi rozwojowych organizmw.

Od cigu obrazujcego pradawne dzieje
rodowiska bd wejcia do sal opracowanych przy wykorzystaniu wynikw ekspedycji i wykopalisk paleontologicznych.
Cig przemian organizmw w obrbie ich
drzewa rodowego zilustrowany bdzie materiaami kopalnymi oraz preparatami zoologicznymi i botanicznymi wanych ewolucyjnie dzisiejszych organizmw. Z czci
tej bdzie wyjcie do wspomnianego wyej
dziau systematycznego oraz do oranerii
z hodowlami najbardziej interesujcych ze

wzgldw ewolucyjnych rolin egzotycznych tudzie do pomieszczenia z akwariami
morskimi pokazujcymi m. in. ywe skamieniaoci. Oranerie i akwaria suy bd rwnie instytutom do hodowli materiaw do bada anatomicznych, molekularnych i eksperymentalnych.
Oba szeregi przemian ewolucyjnych
zbiegn si w sali z ekspozycj odnoszc
si do zagadnie powstania ycia. Bdzie
ona mia poczenie z osobn wystaw dotyczca filogenetyki molekularnej. Ta cz
ekspozycji ma by cznikiem midzy biologi organizmaln a innymi dziedzinami
Propozycja ukadu koncepcyjnego poszczeglnych dziaw ekspozycji

Narodowego Muzeum
Przyrodniczego i jej powizania z innymi placwkami upowszechniania nauki
56
nauki. Podkrelane te powinny by w kadym moliwym miejscu zwizki z innymi

warszawskimi instytucjami upowszechniajcymi wiedz o przyrodzie. Zacht do ich odwiedzenia bd stae i okresowe wystawy
przy uyciu materiaw popularyzacyjnych
i eksponatw wypoyczonych z Ogrodu Botanicznego, Ogrodu Zoologicznego, Muzeum
Ziemi, Muzeum Pastwowego Instytutu Geologicznego, Muzeum Archeologicznego, Muzeum Etnograficznego a take innych muzew warszawskich. Miejmy nadziej, e znajdzie si wrd nich instytucja popularyzujca
nauki eksperymentalne i technologi. Oczywicie, rozwin te trzeba bdzie wymian
i wspprac w dziedzinie ekspozycji z muzeami poza Warszaw i zagranicznymi.
Zbiory. Pozyskiwanie i zabezpieczanie
zbiorw przyrodniczych jest najwaniejsz
rol Muzeum. Ta podstawowa funkcja nie
moe by zdominowana przez dziaalno
ekspozycyjn czy jakkolwiek inn. Niedorozwj naturalnego zaplecza merytorycznej
dziaalnoci Muzeum wczeniej czy pniej
musiaby bowiem doprowadzi do uwidu
caej instytucji. Przyrodnicze kolekcje muzealne s trojakiego rodzaju: (a) materiay
opracowane przez badaczy w ramach ich
dziaalnoci naukowej, w szczeglnoci
taksonomiczne typy opisowe, (b) zbiory porwnawcze, w tym materiay historyczne
zebrane podczas ekspedycji i przekazane
przez kolekcjonerw oraz (c) zbiory dokumentacyjne, ktre stan si przedmiotem
bada w przyszoci, a zgromadzone zostay dla zabezpieczenia materiaw zagroonych zniszczeniem w wyniku zmian rodowiska lub dziaalnoci czowieka.
Na miejsce w kolekcji Muzeum czekaj
ogromne zbiory Muzeum i Instytutu Zoologii PAN zgromadzone obecnie w magazynach w omnej oraz mniej imponujce ilociowo, ale rwnie cenne zbiory bdce
wynikiem dziaalnoci naukowej Instytutu
Paleobiologii PAN.
Pozyskiwane i przechowywane w Muzeum powinny by statystycznie istotne, losowo pobrane serie okazw organizmw
dzisiejszych i kopalnych z terytorium Polski
i krajw ociennych, zakonserwowane
i opisane w ten sposb aeby mogy by
kiedy podstaw do szczegowych bada.
Zadanie to wymaga szczegowego rozeznania w stanie dotychczasowego rozpoznania krajowej przyrody, co zapewni winien dzia dokumentacji.
Dzia dokumentacji. Aspekty przyrody,

ktre wymagaj systematycznego dokumentowania z myl o przyszych uytkownikach zgromadzonej informacji to: (a) rnorodno organizmw i jej historia oraz (b)
zawarto rodowisk naturalnych oraz stanowisk kopalnych na terytorium Polski.
Stan wiedzy o krajowych organizmach i ich
rodowisku wymaga takiego przedstawienia, by moliwe byo wczenie rezultatw
bada prowadzonych w Polsce w midzynarodowe programy i bazy danych dotyczcych biornorodnoci w postaci wyodrbnionego bloku. To oczywiste zadanie dziau
dokumentacji Narodowego Muzeum Przyrodniczego obejmujcego:
(1) Kartotek fauny i flory kopalnej
i dzisiejszej, zawierajc dane o morfologii,
biologii i autekologii organizmw wystpujcych na obszarze Polski, ilustracje pokroju i anatomii, aktualizowane diagnozy i dane zoogeograficzne z odnonikami do kolekcji muzealnych i bibliografii.
(2) Kartotek stanowisk kopalnych
i dzisiejszych, zawierajc opisy fizyczne
i geograficzne stanowisk kopalnych oraz
naturalnych stanowisk dzisiejszych na
obszarze Polski, listy fauny i flory, dane
ilociowe, obserwacje synekologiczne,
dokumentacj fotograficzn i odnoniki do
kolekcji muzealnych i bibliografii.
(3) Bibliografi fauny i flory kopalnej
i dzisiejszej Polski, zawierajc wyszczeglnienie i informacje o treci wszystkich
pozycji literaturowych dotyczcych organizmw z obszaru Polski i krajw ociennych.
Dane te powinny by dostpne w internecie i okresowo publikowane.
Dzia badawczy. Dzia ten atwo moe by
zorganizowany w oparciu o kadr i zasoby
istniejcych Muzeum i Instytutu Zoologii,
Instytutu Paleobiologii oraz Centrum Ekologii PAN. Cz laboratoriw i pracowni
(np. mikroskopii elektronowej, amplifikacji
i sekwencjonowania czy izotopw stabilnych) moe by wsplna dla wszystkich
z nich. Wraz z instytutami badawczymi PAN
mogyby wej do Muzeum wydawane przez
nie czasopisma midzynarodowe, w wikszoci znajdujce si na licie filadelfijskiej. To duga lista dobrych tytuw: wydawane od 1921 roku Annales Zoologici, od
1929 roku Palaeontologia Polonica, od 1930
roku Fragmenta Faunistica, od 1933 roku
Acta Ornithologica, od 1952 roku Polish Journal of Ecology, od 1956 roku Acta Pala-
eontologica Polonica, od 1999 roku Acta

Chiropterologica. Dzia wydawniczy publikowa te mgby ksiki naukowe oraz popularne czasopisma i ksiki przyrodnicze.
Poza oczywist form dziaalnoci Muzeum, czyli przygotowywaniem publikacji
naukowych m. in. w oparciu o zbiory, zadaniem tego dziau byby nadzr merytoryczny nad dziaalnoci dokumentacyjn i ekspozycyjn oraz koordynowanie bada faunistycznych i florystycznych w Polsce. Muzeum powinno nawiza cise zwizki
z uczelniami, mie moliwo prowadzenia
ksztacenia podyplomowego, prowadzi rotacj kadry naukowej pomidzy dziaami
i okresow wymian pracownikw z innymi
instytucjami przyrodniczymi i muzealnymi.
Z poczenia bibliotek instytutw mogaby powsta najwiksza w Polsce centralna biblioteka przyrodnicza. Trzeba bdzie
przy tym rozstrzygn, do jakiego stopnia
przechowywanie i udostpnianie informacji
naukowej opiera si bdzie na drukowanym papierze a w jakim na nonikach elektronicznych. Tendencje ostatnich lat wskazuj, e w dziedzinie publikacji naukowych
biologii organizmalnej o dugim okresie
ptrwania (szczeglnie paleontologicznych) nie naley si spodziewa odejcia od
tradycyjnych form publikacji. Walor materiau drukowanego polega przede wszystkim na atwoci kartkowania i przypadkowego natrafiania na istotne informacje. Wymaga to atwego dostpu do ksiek i czasopism na pkach, co naley uwzgldni przy
okrelaniu proporcji midzy ksigozbiorem
podrcznym i magazynem, a take sposobw magazynowania.
Zadanie na blisk przyszo

Z jakiegokolwiek punktu widzenia to, e
w Warszawie nie ma dotd instytucji zajmujcej si sporzdzaniem dokumentacji stanu
i historii ojczystej przyrody oraz popularyzacj wiedzy o niej, jest po prostu kompromitujce. To bodaj ostatnia stolica cywilizowanego wiata, w ktrej nie ma muzeum historii naturalnej.
Umiowanie ojczystej przyrody nie moe bez koca uzewntrznia si tylko w deklaracjach. Pora na czyny, na zjednoczenie
wysikw tych wszystkich, ktrym zaley
na uchronieniu dla przyszych pokole
przyrodniczego rodowiska kraju. Niezbdn do tego wiedz i dokumentacj historii
i teraniejszoci przyrody trzeba uporzd-
kowa i zabezpieczy. Powinnoci naszego pokolenia jest odtworzenie powoanej

niegdy do tego instytucji i zapewnienie jej
nalenego materialnego zaplecza. To zadanie dla pastwa i jego instytucji, ale przede
wszystkim dla Polskiej Akademii Nauk.
Pamita jednak wypada, e nie wystarczy umieszczenie zbiorw, ekspozycji i badaczy w odpowiednim do tego budynku.
Trzeba im zapewni przyszy byt. Kady
z rodzajw dziaalnoci przyszego Muzeum (badawcza, dokumentacyjna i popularyzacyjna) skierowany jest przecie do innego odbiorcy i z tego wzgldu nie moe
by ono finansowane na takich zasadach jak
wchodzce do instytuty PAN. Narodowe
Muzeum Przyrodnicze to instytucja z zasady hybrydowa, zbierajca w sobie i integrujca rne nurty dziaalnoci publicznej.
Badania naukowe przez ni prowadzone
mog by finansowane na zwykych zasadach przez Ministerstwo Nauki, za rzdowe instytucje ochrony rodowiska mog
wspiera dziaalno dokumentacyjn, ekspozycj i popularyzacj. Do Polskiej Akademii Nauk nalee powinien nadzr merytoryczny i inspiracja.
To wielka sprawa dla nas wszystkich.
Literatura
Brzk, G. 1955. Historia zoologii w Polsce do r. 1918.
Cz III. Materiay do historii orodka warszawskiego. Rozdzia III. Dzieje muzealnictwa zoologicznego w Warszawie. Annales Universitatis Mariae Curie-Skodowska Lublin Polonia, Sectio
C, Supplementum 7, 180-248. (455 pp).
Hryniewiecki, B. 1945. Pierwsze pomysy muzeum
przyrodniczego w dawnej Polsce. Nauka i Sztuka
1, 249-270.
Kazubski, S. L. 1996. The History of the Museum and
Institute of Zoology, PAS. Bulletin of the Museum
and Institute of Zoology PAS 1, 7-19.
ukasiewicz, J. 1919. Rozporzdzenie Ministerstwa
Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego
z dn. 24 wrzenia 1919 r. w sprawie utworzenia
Narodowego Muzeum Przyrodniczego w Warszawie. Monitor Polski 2 (224), 1.
Mniszech, M. 1775. Myli wzgldem zaoenia Musaeum Polonicum. Zabawy przyjemne i poyteczne
11, (2), 211-226.
Pawski, F. 1970. Polskie Muzealnictwo Przyrodnicze.
Biblioteka Muzeum Rolnictwa w Szreniawie 1, 1117.
Rycki, S. Z. 2002. 200 lat dziejw nauk geologicznych w Warszawie. Przy udziale Tadeusza Wysoczaskiego przygotowa do druku, wstpem, komentarzami i dokumentacj opatrzy Zbigniew
Wjcik. Analecta 11, 59-139.
Wjcik, Z. 2001. Bibliografia polskiego muzealnictwa
przyrodniczego (XVIII-XX wiek). 324 pp. Polskie
Towarzystwo Przyjaci Nauk o Ziemi, Warszawa.
57
58
INSTYTUT PALEOBIOLOGII PAN
MUZEUM
EWOLUCJI
www.paleo.pan.pl/museum/museumpl.htm
wiat dinozaurw
Scenariusz lekcji dla uczniw szkoy podstawowej
Ewa Jachowska
Cele
1. Zapoznanie dzieci ze wiatem zwierzt ery dinozaurw.
2. Uwiadomienie, e skamieniaoci to nie tylko koci oraz wyjanienie, jakiej
wiedzy dostarczaj inne rodzaje skamieniaoci.
3. Rozrnienie dinozaurw od gadw latajcych i gadw morskich.
Realizacja
Dzieci siedz pod najokazalszym dinozaurem opistocelikaudi.
Krtkie wprowadzenie dotyczce historii muzeum oraz pochodzenia eksponatw.
Omwienie poszczeglnych grup dinozaurw z wykorzystaniem planszy Drzewo
rodowe dinozaurw i w nawizaniu do dotychczasowej wiedzy uczniw.
Budowa miednicy jako kryterium podziau dinozaurw; wskazanie rnic na przykadzie
opistocelikaudii i parazaurolofa
Dinozaury gadziomiedniczne : zauropody opistocelikaudia
teropody tarbozaur
Dinozaury ptasiomiedniczne : rogate protoceratops
kaczodziobe parazaurolof
grubogowe prenocefal
pancerne pinakozaur
stegozaury
Krtka charakterystyka kadej z grup

Omwienie sposobw obrony dinozaurw rolinoernych przed drapienikami:
Ucieczka, ycie w duych stadach kaczodziobe
Uzbrojone ogony stegozaury, dinozaury pancerne
Kolce i pancerze dinozaury pancerne
Straszenie dinozaury rogate
Sposoby polowania dinozaurw drapienych:
gigantyczny misoerca tarbozaur. Drapienik czy padlinoerca?
mae drapienikw celofyz, velociraptor. Zespoowe owy?
59
Godziny otwarcia:
wtorek sobota: 8.00 16.00
niedziela: 10.00 14.00
poniedziaki i dni witeczne: nieczynne
Paac Kultury i Nauki

(wejcie od ulicy witokrzyskiej)
00-110 Warszawa
tel. (022) 656 66 37
fax. (022) 620 62 25
e-mail: paleo@twarda.pan.pl
We wtorki grupy szkolne oprowadzane s przez pracownikw naukowych Instytutw

Paleobiologii i Zoologii PAN. Zgoszenia: tel. 656 66 37
Rodzaje skamieniaoci
1. Szcztki kostne i tropy jako punkt wyjcia do rekonstrukcji pokroju ciaa
zwierzt.
2. lady stp prdko przemieszczania, tryb ycia stadny lub samotniczy,
szacowanie masy ciaa
3. Gniazda i jaja opieka nad potomstwem (gniazdowniki): kaczodziobe;
samodzielno tu po wykluciu (zagniazdowniki): mae drapieniki
4. Skamieniae odchody (koprolity) a rodzaj spoywanego pokarmu, np. resztki
posiku w skamieniaoci kompsognata.
Czas na pytania
Pytanie do dzieci:
Czy dinozaury yy w wodzie lub potrafiy lata?
Objanienie, e dinozaury naleay do gromady gadw, a gady latajce i morskie to ich
dalecy krewni.
Gad latajcy to nie dinozaur.
Gad morski to nie dinozaur.
Pokazanie dzieciom szcztkw innych gadw yjcych wraz z dinozaurami: krokodyle,
we, jaszczurki, wie i hatteria jako przykad ywej skamieniaoci. Gady latajce
i gady morskie jako przykad upodobnienia do dzisiejszych zwierzt latajcych
i wodnych.
Pytanie do dzieci:
Czy moemy dzi spotka dinozaura? Dinozaury a ptaki.
Przyczyny wymarcia dinozaurw.
Propozycja zaj plastycznych po powrocie do szkoy: Rysujemy dinozaury
zapamitane z Muzeum Ewolucji.
Materiay pomocnicze dla nauczycieli, pomocne w przygotowaniu dzieci do wizyty w
muzeum: www: paleo.pan.pl
60
INSTYTUT PALEOBIOLOGII PAN
MUZEUM
EWOLUCJI
www.paleo.pan.pl/museum/museumpl.htm
Sprawd swoj wiedz o dinozaurach

Quiz paleontologiczny
Odpowiedzi na pytania mona znale na wystawie w Muzeum Ewolucji PAN
Dinozaury wywodz si z tzw. tekodontw wczesnych gadw naczelnych.

W triasie tekodonty zrnicoway si na rozmaite linie rozwojowe. Szcztki kilku z nich
odkryto w Krasiejowie na Opolszczynie. Znajd ich rekonstrukcje na wystawie i
przypisz im tryb ycia.
Jednym z najwczeniejszych dinozaurw by triasowy celofyz. Zyska sobie saw
kanibala. Dlaczego? (przyjrzyj si okazowi).
Wrd dinozaurw drapienych w niektrych grupach doszo do skrajnej redukcji
koczyn przednich. Ile palcw miay tyranozaury, np. mongolski Tarbosaurus bataar?
Podobiestwo gallimima do strusia jest przykadem konwergencji. Jakie cechy
upodobniaj oba zwierzta do siebie?
Gdzie i kiedy yy dinozaury, ktrych szkielety mona oglda w muzeum:
parazaurolof,
opistocelikaudia,
silezaur,
kompsognat?
Wymie przykady strategii obronnych dinozaurw.
Do czego suy parazaurolofowi wyrostek na gowie?
Jak rozmnaay si dinozaury (jajo czy yworodnie)? Skd o tym wiemy?
Wska teropodowe (dinozaurowe) i ptasie cechy praptaka (archeopteryksa).
W Muzeum organizowane s seminaria naukowe (informacje tel. 697 88 50) oraz

Forum Nauk Przyrodniczych dla szk, ktre moe organizowa spotkania muzealne na
uzgodnione tematy (informacja o Forum: www.paleo.pan.pl/museum/fwp.htm lub email paleo@twarda.pan.pl).

Ewolucja 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ewolucja 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Nr 2, kwiecie 2004

Pustynia Gobi po 30 latach

wiat ywy pustyni Gobi sprzed

Paac Kultury i Nauki

Historia ewolucyjna mszyc

Biuletyn Muzeum Ewolucji EWOLUCJA jest wydawnictwem ukazujcym

Narodowe Muzeum Przyrodnicze;

Nr 2 kwiecie 2004, EWOLUCJA

Pustynia Gobi po trzydziestu

wyprawach na pustyni Gobi marzyam ju w czasach studenckich.

PUSTYNIA GOBI PO 30 LATACH

Przebieg wypraw na pustyni Gobi

18 cm dugoci. Z przodu czaszki spoglday na mnie wielkie oczodoy. Dach czaszki

PUSTYNIA GOBI PO 30 LATACH

EWOLUCJA, Nr 2 kwiecie 2004

PUSTYNIA GOBI PO 30 LATACH

ktrych dugo nie przekraczaa czsto

Wyniki naukowe wypraw publikowane

Nr 2 kwiecie 2004, EWOLUCJA

PUSTYNIA GOBI PO 30 LATACH

Maym dinozaurom drapienym z Mongolii powiconych byo kilka prac Halszki

EWOLUCJA, Nr 2 kwiecie 2004

y trzem wietnie zachowanym czaszkom

Ssaki kredowe z Mongolii

PUSTYNIA GOBI PO 30 LATACH

-Mongolskie Wyprawy wywoao sensacj

W roku 1979 ukazao si w Stanach

Inne skamieniaoci z Gobi

Nr 2 kwiecie 2004, EWOLUCJA

PUSTYNIA GOBI PO 30 LATACH

Du warto maj prace geologw

Uwaam, e obowizkiem badacza jest

kw odkry spoeczestwu. Publikowalimy liczne artykuy relacjonujce wyniki

EWOLUCJA, Nr 2 kwiecie 2004

PUSTYNIA GOBI PO 30 LATACH

ralnej pierwsi wykorzystali przemiany polityczne. Ju w roku 1990 wyruszya na Gobi

Wyprawa Nomadyczna 2002

Nr 2 kwiecie 2004, EWOLUCJA

PUSTYNIA GOBI PO 30 LATACH

Trasy PolskoMongolskich Ekspedycji

Nie byam w Mongolii przez trzydzieci

EWOLUCJA, Nr 2 kwiecie 2004

linie Nemegetaskiej, gdzie wyprawy MAE

PUSTYNIA GOBI PO 30 LATACH

kompletne odlewy stp, niekiedy z odciskami skry. Odkrycie tropw dinozaurw na

Nr 2 kwiecie 2004, EWOLUCJA

la paleontologw Gobi to skarbnica

Pnokredowe dzieje Gobi

EWOLUCJA, Nr 2 kwiecie 2004

WIAT YWY PUSTYNI GOBI

Formacja Barun Gojot jest na og uwaana za modsz od Dadochty, ale nigdzie

Nr 2 kwiecie 2004, EWOLUCJA

WIAT YWY PUSTYNI GOBI

Faun Nemegt porwnywano z faun amerykaskiej wczesnomastrychckiej formacji

EWOLUCJA, Nr 2 kwiecie 2004

topsem Centrosaurus, podczas gdy na poudniu dzisiejszych Stanw Zjednoczonych

Zespoy dinozaurw Gobi

WIAT YWY PUSTYNI GOBI

jednak skamieniaych szkieletw dinozaurw drapienych. Moe to one oczyszczay

Organizmy gobijskiej pnej kredy

Nr 2 kwiecie 2004, EWOLUCJA

WIAT YWY PUSTYNI GOBI

cowanie flory, zwizane z uksztatowaniem