Niepenosprawnod intelektualna midzy diagnoz a

dziaaniem
Seria powicona klientom pomocy spoecznej

Remigiusz J. Kijak

Publikacja powstaa w ramach projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji w ramach

Dziaania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji spoecznej Program Operacyjny
Kapita Ludzki, wspfinansowany przez Uni Europejsk ze rodkw Europejskiego Funduszu
Spoecznego.

Redakcja naukowa: dr Joanna Starga-Piasek

Redakcja serii: Agnieszka Hryniewicka
Recenzent: prof. zw dr hab. Janina Wyczesany
Korekta: Marcin Teodorczyk

Kopiowanie i rozpowszechnianie moe by dokonane z podaniem rda

Publikacja jest dystrybuowana bezpatnie

Publikacja powstaa w ramach projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji,

ktry jest realizowany od listopada 2008 r. do grudnia 2013 r. Celem projektu jest
podniesienie jakoci i efektywnoci funkcjonowania instytucji dziaajcych w obszarze
pomocy spoecznej na poziomie samorzdowym i centralnym. W ramach tworzenia
przestrzeni wymiany dowiadczeo, wiedzy i informacji obok dziaao badawczo-analitycznych,
szerokiego spektrum szkoleo, w ramach projektu zaplanowane zostao wydanie 28 publikacji.
Wrd publikacji znajduj si pozycje o charakterze teoretycznym, przedstawiajce
zrby systemu pomocy spoecznej w Polsce i Unii Europejskiej oraz pozycje praktyczne o
charakterze podrcznikw dotyczce sposobw dziaania i rozwizao wartych
upowszechniania. S one skierowane do rnych grup odbiorcw, przede wszystkim do
pracownikw instytucji pomocy spoecznej, organizacji pozarzdowych oraz radnych
samorzdowych i szerokiego rodowiska majcego wpyw na ksztatowanie pomocy
spoecznej w Polsce.
Prezentowana publikacja jest jedn z serii powiconej klientom pomocy spoecznej,
w ktrej przedstawiane s osoby wykluczone oraz problemy, z powodu ktrych znaleli si w
trudnej sytuacji yciowej. Seria publikacji dotyczy nastpujcych kategorii:
rodziny niepene,
osoby niepenosprawne intelektualnie,
osoby niepenosprawne ruchowo,
osoby uzalenione,
osoby bezrobotne,
osoby starsze,
osoby opuszczajce zakady karne,
ofiary katastrof i klsk ywioowych.
Seria jest kolejnym podejciem do tego zagadnienia, poniewa w 1996 r. zostay
wydane publikacje o podopiecznych pomocy spoecznej, jednake chod nie zmieniy si grupy
osb, ktrym udzielana jest pomoc, to od tego czasu zmienia si sytuacja prawna,
rzeczywistod oraz metody dziaania pracownikw socjalnych, a take podejcie do
rozwizywania problemw z pasywnego zabezpieczania podstawowych warunkw do ycia
do aktywnego wspdziaania w rozwizywaniu problemu przez klienta pomocy spoecznej.
Klienci stali si z przedmiotw dziaania jego podmiotem.
Poszczeglne pozycje w serii zostay opracowane przez zaproszonych przez Instytut
specjalistw i praktykw zajmujcych si dan problematyk. Publikacje maj byd
praktycznym wskazaniem dla pracownikw socjalnych i innych grup zawodowych w
orodkach pomocy spoecznej, a take specjalistw zatrudnionych w innych instytucjach, na
przykad w urzdach pracy na co dzieo stykajcymi si z wybranymi grupami, tak aby mieli
2

wsplny pogld na problemy dotykajce klientw pomocy spoecznej. Dziki tym

opracowaniom mog lepiej zrozumied swoich klientw, ich problemy, umied zdiagnozowad
dany problem oraz wiedzied, kto i w jakim zakresie moe im pomc, gdzie skierowad dan
osob po wsparcie lub z kim wsppracowad w rozwizywaniu danego problemu. Poza tym,
w publikacjach znajduj si wskazania do dziaao, czyli informacje, jakich bdw nie
popeniad, a jakie dziaania podejmowad. Dlatego staralimy si, aby w kadej publikacji byy
zawarte nastpujce zagadnienia:
Diagnoza problemu spoecznego przedstawienie definicji dotyczcych danego
problemu oraz jego charakterystyki, np. przyczyny problemu, problemy
wspwystpujce, konsekwencje nierozwizania problemu;
Charakterystyka spoeczno-demograficzna wybranej grupy klientw
podstawowe dane spoeczno-demograficzne (np. wiek, ped, wyksztacenie,
miejsce zamieszkania) osb dotknitych problemem oraz ich podzia na
podstawowe grupy. Stworzenie portretu psychospoecznego osoby z danym
problemem, wskazanie na podstawowe ograniczenia i moliwoci tych osb oraz
ich potrzeby.
Instytucje powoane do wiadczenia pomocy wraz z kompetencjami katalog
instytucji wraz z zakresem ich dziaao, do ktrych mona skierowad klientw lub z
ktrymi mona wsppracowad na rzecz rozwizania problemw.
Prawne uwarunkowania udzielania pomocy dostpny zakres usug i wiadczeo:
oferta zarwno ze strony jednostek administracji samorzdowej, jak i ze strony
organizacji pozarzdowych.
Wskazania do dziaao praktyczne wskazwki przydatne w rozmowach lub
sytuacjach udzielania pomocy poszczeglnym grupom oraz przykady rozwizao
innowacyjnych, ktre warte s upowszechnienia.
Wyzwania stojce przed systemem pomocy spoecznej w odniesieniu do wybranej
grupy.
Kada publikacja zawiera spis publikacji, dziki ktrym mona poszerzyd wiedz w
danym zakresie oraz aneks zawierajcy spis kluczowych instytucji i list stron internetowych
dotyczcych omawianej tematyki.
Publikacje wydawane w ramach projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji
s kontynuacj wieloletniej dziaalnoci wydawniczej Instytutu Rozwoju Sub Spoecznych,
ktry wydaje czasopisma (Praca Socjalna, Problemy Opiekuoczo-Wychowawcze oraz
Niepenosprawnod i Rehabilitacja) oraz publikacje zwarte w ramach serii Ex Libris
Pracownika Socjalnego. Jest to jedna z form szkoleniowych prowadzonych przez Instytut,
gdy obok szkoleo prowadzonych w formie tradycyjnej wiedza na temat bogatego
instrumentarium pracownikw socjalnych jest przekazywana w publikacjach ksikowych
oraz czasopismach.

SPIS TRECI
Wstp ...................................................................................................................................................... 7
Rozdzia pierwszy: Czowiek z niepenosprawnoci intelektualn w obszarze zainteresowania
pomocy spoecznej .................................................................................................................................. 9
Istota niepenosprawnoci ustalenia terminologiczne ..................................................................... 9
Niepenosprawnod intelektualna jako zagadnienie pedagogiczne .................................................. 15
Wspczesne perspektywy ujmowania niepenosprawnoci intelektualnej kryteria, klasyfikacje,
przyczyny ........................................................................................................................................... 20
Kryteria niepenosprawnoci intelektualnej.................................................................................. 21
Klasyfikacje niepenosprawnoci intelektualnej............................................................................ 22
Przyczyny niepenosprawnoci intelektualnej............................................................................... 25
Rozdzia drugi: Charakterystyka pedagogiczno-psychologiczna i spoeczno-demograficzna
niepenosprawnoci intelektualnej ....................................................................................................... 28
Charakterystyka pedagogiczno-psychologiczna niepenosprawnoci intelektualnej ....................... 28
Rozwj intelektualny ..................................................................................................................... 29
Emocje ........................................................................................................................................... 31
Porozumiewanie si ...................................................................................................................... 32
Rozwj fizyczny.............................................................................................................................. 36
Funkcjonowanie w sytuacjach problemowych i spoecznych ....................................................... 37
Charakterystyka demograficzna oraz skala zjawiska niepenosprawnoci w Polsce ....................... 38
Charakterystyka osb niepenosprawnych intelektualnie pod wzgldem moliwoci wykonywania
pracy .................................................................................................................................................. 40
Znaczenie pracy w yciu osb niepenosprawnych ....................................................................... 40
Indywidualne przyczyny niskiej aktywnoci zawodowej osb niepenosprawnych...................... 41
Moliwoci i potrzeby w funkcjonowaniu osb niepenosprawnych na rynku pracy ................... 43
Osoby niepenosprawne intelektualnie a przestpczod .................................................................. 45
Rozdzia trzeci: Opieka i pomoc instytucjonalna dla osb z niepenosprawnoci intelektualn w
Polsce wybrane aspekty ..................................................................................................................... 50
4

Wsparcie spoeczne ........................................................................................................................... 51

Instytucjonalne i pozainstytucjonalne formy wsparcia ..................................................................... 53
Instytucje z funkcj koordynujco-kontroln ................................................................................ 56
Instytucje pomocy spoecznej ....................................................................................................... 58
System i instytucje edukacji osb niepenosprawnych intelektualnie .......................................... 62
System i instytucje zawodowej edukacji specjalnej ...................................................................... 64
Organizacja rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osb niepenosprawnych intelektualnie ..... 68
Organizacje pozarzdowe dziaajce na rzecz osb niepenosprawnych ..................................... 74
Instytucje ekonomii spoecznej ..................................................................................................... 75
Rozdzia czwarty: Regulacje prawne stosowane wobec osb niepenosprawnych .............................. 80
Orzekanie o niepenosprawnoci ...................................................................................................... 80
Zakres ulg i wiadczeo stosowanych wzgldem osb z niepenosprawnoci intelektualn ........... 81
wiadczenie z systemu ubezpieczeo spoecznych......................................................................... 81
wiadczenia z pomocy spoecznej ................................................................................................. 82
wiadczenia i usugi z zakresu rehabilitacji zawodowej osb z niepenosprawnoci.................. 86
Korzyci z zatrudniania niepenosprawnego pracownika.............................................................. 91
Uprawnienia pracownikw z niepenosprawnoci intelektualn................................................ 91
Wybrane ulgi stosowane wzgldem osb niepenosprawnych intelektualnie ............................. 92
Sytuacja osb niepenosprawnych w prawie cywilnym i karnym ..................................................... 94
Sytuacja osb niepenosprawnych w prawie cywilnym ................................................................ 94
Prawo karne wzgldem osb niepenosprawnych ........................................................................ 98
Midzynarodowe standardy prawne stosowane wzgldem osb z niepenosprawnoci .............. 99
Rozdzia pity: Przykady pomocy i wsparcia innowacyjnego dla osb niepenosprawnych
intelektualnie w Polsce........................................................................................................................ 102
Obszar zatrudnienia, usug publicznych i aktywizacji spoecznej .................................................... 102
Obszar dziaalnoci sportowo-kulturalnej ....................................................................................... 104
Rozdzia szsty: Wybrane problemy osb niepenosprawnych intelektualnie jako wyzwania stojce
przed systemem pomocy spoecznej .................................................................................................. 107
5

Bariery w zatrudnianiu osb niepenosprawnych ........................................................................... 107

Czynniki obiektywne niskiego poziomu zatrudnienia osb niepenosprawnych intelektualnie . 107
Czynniki subiektywne niskiego poziomu zatrudnienia osb niepenosprawnych intelektualnie 110
Problematyka seksualnoci osb niepenosprawnych intelektualnie ............................................. 111
Sterylizacja osb niepenosprawnych intelektualnie .................................................................. 112
Rodzicielstwo osb niepenosprawnych intelektualnie .............................................................. 114
Problem seksualnoci w domach pomocy spoecznej................................................................. 115
Literatura ............................................................................................................................................. 117

WSTP
W cigu ostatnich kilku dekad sytuacja osb niepenosprawnych intelektualnie na wiecie, a take w
Polsce, ulega duej zmianie. Stao si tak z kilku powodw, po pierwsze: osoba niepenosprawna
intelektualnie coraz czciej jest postrzegana jako podmiot wolnoci i praw, przestaje byd oceniana
przez pryzmat niepenosprawnoci, ograniczeo czy deficytw. Po drugie, osoby niepenosprawne
intelektualnie s znacznie rzadziej ni dawniej, izolowane w orodkach zamknitych (domach pomocy
spoecznej), alternatyw staj si mieszkania chronione, w ktrych osoby niepenosprawne maj
szanse na bardziej samodzielne ycie i realizacj swoich potrzeb, sw niezalenod. Osoby
niepenosprawne intelektualne mog rozwijad si rwnie w rnego rodzaju placwkach dziennych
umoliwiajcych im kontakty spoeczne i aktywnod (rodzinne domy pomocy spoecznej). Po trzecie,
zauwaono, i poprawa jakoci ycia osb niepenosprawnych intelektualnie wpywa na ich rozwj i
umiejtnoci ycia w integracji, co jest bardzo korzystne zarwno z punktu widzenia
psychospoecznego, jak i ekonomicznego usamodzielnienia.
Rwnie od kilku lat obserwujemy wyrany wzrost liczby profesjonalistw zajmujcych si opiek i
wsparciem osb niepenosprawnych. Prawie kady aspekt ycia osoby niepenosprawnej, ma swj
odpowiednik w dziaalnoci rozmaitych organizacji i stowarzyszeo np. w dziedzinie kultury,
twrczoci, sztuki, mediw, edukacji itd. Sytuacja ta z pozoru pozytywna prowadzi take do
uzalenienia si osoby niepenosprawnej od rozmaitych form pomocy i wsparcia profesjonalnego i
nieprofesjonalnego. Kada dziedzina ycia osoby niepenosprawnej podlega zinstytucjonalizowaniu,
co w rezultacie prowadzi do zmonopolizowania ycia osoby niepenosprawnej przez dziaalnod
organizacji pomocowych. Dlatego te wane jest, aby czytelnicy tej ksiki projektujc profesjonalne
wsparcie uwzgldniali t zalenod i widzieli dziaania pomocowe jako aktywizujce osoby
niepenosprawne do dziaania i samodzielnoci. Organizacje czsto okrelaj rodzaj problemw osb
niepenosprawnych, przez co osoby te s mniej samodzielne ni mogyby byd w rzeczywistoci.
Rezultatem tego dziaania jest traktowanie osb niepenosprawnych jako pasywnych obiektw badao
i pomocy. Sytuacja osb niepenosprawnych jest paradoksalna, bowiem sama niepenosprawnod
stanowi podstaw organizowania pomocy, z drugiej za strony czowiek niepenosprawny uzalenia
si od pomocy, przez co staje si bardziej niepenosprawny ni jest w rzeczywistoci. W zwizku z
powyszym pojawia si pytanie, w jakim stopniu i w jakim zakresie naley proponowad wsparcie
osobom niepenosprawnym intelektualnie, aby proponowana pomoc nie miaa charakteru
demotywujcego, a bya waciwym dziaaniem aktywizujcym prowadzcym do usamodzielnienia i
dawaa poczucie odpowiedzialnoci osoby niepenosprawnej za wasne ycie.
W niniejszej pracy zwrcono uwag na podstawowe problemy ycia i funkcjonowania osb z
orzeczonym stopniem spoecznej i psychicznej niesprawnoci. Osoby sigajce po t publikacj
odnajd w niej ogln charakterystyk osoby niepenosprawnej intelektualnie i problemw, z jakimi
styka si ona w codziennym spoecznym yciu. Czytelnik pozna rwnie zakres wiadczeo i ulg
przewidzianych prawem dla osb niepenosprawnych intelektualnie. W pracy podkrelono obszar
ekonomii spoecznej, jako wanego obecnie kierunku dziaao na rzecz wczania osb
niepenosprawnych intelektualnie do ycia spoecznego i rwnoprawnego bytowania. Podjte w
pracy wtki pomog osobom wspierajcym odpowiedzied na pytanie jak organizowad w sposb
profesjonalny pomoc osobom niepenosprawnym intelektualnie.

ROZDZIA PIERWSZY: CZOWIEK Z NIEPENOSPRAWNOCI INTELEKTUALN W

OBSZARZE ZAINTERESOWANIA POMOCY SPOECZNEJ
ISTOTA NIEPENOSPRAWNOCI USTALENIA TERMINOLOGICZNE
Zaczd naley od tego, i w podejciu do rozumienia niepenosprawnoci uksztatoway si dwie
odmienne perspektywy, wczeniejsza medyczna i obecna spoeczna.
W 1980 roku wiatowa Organizacja Zdrowia (International Classification of Impairments, Disabilities
and Handicaps), propagowaa jednostkowy medyczny charakter niepenosprawnoci. Podstaw
teoretyczn tej definicji stanowia koncepcja S. Nagiego (J. Kirenko, 2006, s. 17), zgodnie z ktr
niepenosprawnod stanowia proces dynamiczny skadajcy si z czterech stopni: patologii,
uszkodzenia, ograniczenia funkcjonowania oraz niesprawnoci. Patologia rozumiana, jako stan
fizycznego lub/i psychicznego napicia moe prowadzid do mobilizacji organizmu w kierunku
dziaania lub go uszkadzad. Uszkodzenie organizmu powoduje utrat prawidowej struktury
anatomicznej, fizjologicznej lub/i psychicznej, co w konsekwencji prowadzi do ograniczenia
funkcjonowania organizmu. Ograniczenie rozumiane jako znaczne osabienie organizmu w osiganiu
lub wykonywaniu podstawowych czynnoci prowadzi do niesprawnoci, ktra jest postrzegana jako
wyczenie jednostki z wykonywania rl i zadao spoecznych. W klasyfikacji WHO wyrniono trzy
wzajemnie uwarunkowane wymiary powstawania niepenosprawnoci organizmu, co jest
przedstawione na schemacie nr 1.
Schemat 1. Wymiary powstawania niepenosprawnoci wedug WHO

Wymiary powstawania niepenosprawnoci

IMPAIRMENT USZKODZENIE
narzdw organizmu.
Uszkodzenie dzielimy na
czasowe i trwae. Uszkodzenie
czasowe moe powstad w
wyniku urazw
mechanicznych, ktre w
trakcie zabiegw
chirurgicznych, leczniczych czy
rehabilitacyjnych moe zostad
usunite i nie pozostawiad
skutkw zdrowotnych.
Uszkodzenie trwae pomimo
podejmowanych dziaao
rehabilitacyjno - leczniczych
nie daje szans na powrt do
penego zdrowia. Wyrniamy
take uszkodzenie nabyte,
pojawiajce si w rnych
etapach ycia.

DISABILITY
NIEPENOSPRAWNOD
biologiczna lub funkcjonalna
organizmu.

Opracowanie wasne

HANDICAP UPOLEDZENIE,
niepenosprawnod spoeczna.
Upoledzenie moe
przyjmowad postad
utrudnienia, ograniczenia lub
uniemoliwienia. W sytuacji
ograniczenia jak pisze J.
Kirenko (2006, s. 18) zakres
ludzkiej aktywnoci zostaje
pomniejszony. W sytuacji, w
ktrej jednostka z uwagi na
swoje upoledzenie nie moe
penid zadao yciowych i
wypeniad rl spoecznych
mwimy o deprywacji lub
sytuacji pozbawienia (J.
Kirenko, 2006) albo za S.
Kowalikiem (2007) utraconym
rozwoju.

Zwizki pomidzy tymi etapami nie s statyczne ani automatyczne, zale od innych cech, chociaby
osobowoci jednostki i - jak si okae pniej - fizycznych i spoecznych czynnikw rodowiskowych
Sekwencj przyczynowo skutkow tych wymiarw przedstawia si nastpujco:
Schemat 2. Statyczny model niepenosprawnoci

rdo: Opracowanie wasne, wedug ICIDH 1980

Wedug klasyfikacji ICIDH z 1980 roku, ktra na lata stanowia wzorzec midzynarodowy, pojcia
uszkodzenie, niepenosprawnod, upoledzenie zostay zdefiniowane nastpujco:
Uszkodzenie oznacza wszelki brak lub anormalnod anatomicznej struktury narzdw oraz brak lub
zaburzenie funkcji psychicznych lub fizjologicznych organizmu na skutek okrelonej wady wrodzonej,
choroby lub urazu.
Niepenosprawno funkcjonalna oznacza wszelkie ograniczenie lub brak, wynikajcy z uszkodzenia,
zdolnoci wykonywania czynnoci w sposb i w zakresie uwaanym za normalny dla czowieka.
Upoledzenie spoeczne oznacza mniej uprzywilejowan lub mniej korzystn sytuacj danej osoby,
wynikajca z uszkodzenia i niepenosprawnoci funkcjonalnej, ktra ogranicza lub uniemoliwiona
wypenianie rl zwizanych z wiekiem jednostki, jej pci oraz sytuacj spoeczno-kulturow.
Klasyfikacja ta na dugie lata stanowia model okrelania niepenosprawnoci. Pod koniec lat 90. XX
wieku zaczto krytykowad klasyfikacj ICIDH, jako zbyt medyczn, akcentujc gwnie deficyty
jednostki. Definicja niewystarczajco podkrelaa moliwoci i zdolnoci czowieka
niepenosprawnego. Uznano, i niepenosprawnod jest interakcj ograniczeo fizycznych lub/i
psychicznych z czynnikami spoecznymi i rodowiskowymi. Dlatego w 2001 roku przeprowadzono
rewizj, tworzc now terminologi i formuujc International Classification of Functioning Disability
and Health (ICF). Niepenosprawnod zostaa okrelona jako wielowymiarowe zjawisko wynikajce
ze wzajemnych oddziaywao pomidzy ludmi a ich fizycznym i spoecznym otoczeniem (E.
Wapiennik, R. Piotrowicz 2002, s. 22). W nowej wersji Klasyfikacji dokonano ucilenia terminw
niepenosprawnod (disability) i upoledzenie (handicap). Termin niepenosprawnod dotyczy
trudnoci w zakresie dziaania oraz wypeniania rl, upoledzenie lub niepenosprawnod
spoeczna odnosi si do ograniczeo w uczestniczeniu w yciu spoeczeostwa i trudnoci w integracji
spoecznej. Do pojcia niepenosprawnoci wprowadzono take czynniki wpywajce
(rodowiskowe i indywidualne), ktre mog uatwiad lub utrudniad funkcjonowanie osb
niepenosprawnych.

10

Schemat 3. Dynamiczny model niepenosprawnoci

Zaburzenie aktywnoci

Disability
Niepenosprawno
Ograniczenie funkcji

Zaburzenie uczestnictwa

Impairment

Handicap

Uszkodzenie

Upoledzenie

Wpywy otoczenia
(relacje spoeczne)

Czynniki niezwizane z
jednostk i otoczeniem
(np.: warunki
materialne, bytowe itd.)

Moliwoci jednostki,
czynniki indywidualne
tkwice w jednostce

Dynamiczny model niepenosprawnoci

Opracowanie wasne na podstawie ICF 2001

Niepenosprawnod nie jest tylko waciwoci osoby, lecz zespoem warunkw rodowiska
spoecznego i fizycznego, ktre powoduj trudnoci i ograniczenia osoby niepenosprawnej. Nowe
ujcie opiera si na biopsychospoecznej koncepcji, ktra zakada, e czowiek jest istot biologiczn,
ale rwnie osob wykonujc okrelone czynnoci i zadania yciowe oraz czonkiem okrelonej
grupy spoecznej. Dlatego te istot niepenosprawnoci stanowi odchylenie od normalnego poziomu
funkcjonowania w zakresie wszystkich lub niektrych z wymienionych wyej wymiarw.
Biopsychospoeczna koncepcja niepenosprawnoci jak pisze T. Majewski (1997), uwzgldnia w
odpowiednich proporcjach zarwno aspekt biologiczny, jak i spoeczny w powstawaniu
niepenosprawnoci. Przygldajc si sytuacji nabycia niepenosprawnoci (schemat 4.), powstaje
pytanie, czy moliwe jest osignicie przez osob niepenosprawn poziomu rozwoju i moliwoci,
ktre osiga osoba penosprawna? Wszystko, zaley od stopnia i rodzaju niepenosprawnoci, a
take, co nie mniej wane od wielkoci wymagao stawianych przez sytuacje yciowe. Uszkodzenie
organizmu nie oznacza, e jednostka staje si niepenosprawna inaczej, uszkodzenie organizmu
moe zwikszad ryzyko stania si osob niepenosprawn. Wiele jednak zaley od samego czowieka,
jego woli do pracy i stopnia determinacji w deniu do sprawnoci. Istotna jest rwnie wiadomod
niepenosprawnoci swojej innoci. Nadmierna koncentracja na swojej niepenosprawnoci bdzie
na pewno skutkowaa ograniczeniem aktywnoci, co bdzie zmniejszao jej szanse na powrt do
penego rozwoju.

11

wiek

Schemat 4.Biopsychospoeczna koncepcja nabycia niepenosprawnoci

Przyczyny organiczne, niezalene od
czowieka (choroba)
Przyczyny mechaniczne (wypadki)
Przyczyny spoeczne, zaniedbania
rodowiska, wpywy kulturowe,
uwarunkowania szerszego rodowiska

Rehabilitacja w kierunku penej sprawnoci

Nabycie niepenosprawnoci w
cigu ycia

Rehabilitacja

Linia ycia

Rehabilitacja

Nabycie niepenosprawnoci w okresie podowym(prenatalnym) lub w czasie

porodu (perinatalnym) i w okresie poporodowym(postnatalnym)
Przyczyny biologiczne, genetyczne, dziedziczne niezalene od rodowiska
zewntrznego
Przyczyny zewntrzne (rodowiskowe), zaniedbania wychowawcze, wadliwe
oddziaywania rodowiska pierwotnie socjalizujcego
Przyczyny zwizane z przebiegiem ciy, urazy mechaniczne w czasie ciy,
czynniki dziaajce na pd zwizane z zachowaniem matki (alkohol, leki, narkotyki) i
te niezwizane z zachowaniem matki (przebyte przez matk choroby zakane w
czasie ciy np.: ryczka)
Przyczyny zwizane z porodem i czynniki dziaajce krtko po porodzie
Opracowanie wasne

S. Kowalik (2007) wyrni cztery grupy problemw, ktre wi si z niepenosprawnoci i w

ktrych przejawia si dysfunkcjonalnod osb niepenosprawnych:
1. Problem pierwszy odnosi si do zalenoci midzy wymaganiami sytuacji i ograniczonymi
przez uszkodzenie organizmu moliwociami sprostania tym oczekiwaniom.
2. Problem drugi odnosi si do zalenoci midzy aktywnoci osoby niepenosprawnej i
konkretnymi sytuacjami yciowymi, w jakich jednostka moe si znaled. Problemy zwizane
z t relacj polegaj na ograniczaniu sytuacji, w ktrych jednostka podejmuje aktywnod oraz
na ponoszeniu nadmiernego wysiku w deniu do sprostania wymaganiom sytuacji.
3. Problem trzeci odnosi si do zalenoci midzy cechami biologicznymi, osobowociowymi
jednostki, a dowiadczanymi przez czowieka stanami wiadomoci, chodzi o to czy
waciwoci te s w stanie uchronid osob niepenosprawn przed nadmiernym stresem oraz
w jakim stopniu negatywne przeycia zostan utrwalone w dowiadczeniu jednostki
doprowadzajc do trwaej modyfikacji osobowoci.
4. Problem czwarty odnosi si do wzajemnych oddziaywao midzy dwiema rodzajami
dysfunkcjonalnoci: behawioraln i wiadomociow. Dysfunkcjonalnoci te pozostaj we
wzajemnej relacji, niepowodzenie zwizane z podjtym dziaaniem mog powodowad
nieprzyjemne przeycia i odwrotnie, negatywne przeycia osabiaj chd podejmowania
dziaania.

12

S. Kowalik (1999, s. 24 25) wyrnia trzy poziomy funkcjonowania czowieka, na podstawie ktrych
mona sklasyfikowad sprawnod czowieka, a tym samym jego niepenosprawnod.
Rysunek 1. Trzy poziomy funkcjonowania czowieka wedug S. Kowalika

Opracowanie wasne na podstawie S. Kowalik (1999)

Biopsychospoeczna koncepcja niepenosprawnoci wskazuje wyranie na istot niepenosprawnoci,

jako ograniczenie dziaania indywidualnego i uczestnictwa w yciu spoecznym dajc podstaw do
odpowiednich interwencji w kierunku zmniejszenia tych ograniczeo. Jak pisze T. Majewski (1997)
interwencje zale od poziomu niepenosprawnoci:
na poziomie uszkodzenia organizmu jest to interwencja w formie odpowiednich
zabiegw leczniczych i chirurgicznych;
na poziomie ograniczenia aktywnoci i indywidualnego dziaania jest to interwencja w
formie kompleksowej rehabilitacji;
na poziomie ograniczenia uczestnictwa w yciu spoecznym jest to oddziaywanie
ukierunkowane na zmian rodowiska spoecznego i fizycznego.
Jak pisze S. Kowalik (2007), najbardziej zasadnicz cech sytuacji osoby niepenosprawnej jest
nieadekwatnod wymagao spoecznych wzgldem moliwoci ich speniania przez osoby
niepenosprawne. Sytuacja ta powoduje powstanie braku rwnowagi miedzy warunkami
zewntrznymi, a moliwociami czowieka niepenosprawnego, co S. Kowalik nazywa sfer
utraconego rozwoju (2007, s. 52). Strefa utraconego rozwoju, jaka powstaje w wyniku uszkodzenie
organizmu, polega na tym ze zasoby zazwyczaj przeznaczone na dalszy rozwj bd musiay byd
zuytkowane na zabezpieczenie przed regresem rozwojowym. Jeeli uszkodzenie bdzie wiksze to
naturalnie sfera utraconego rozwoju bdzie wiksza, nie oznacza to jednak ze jednostka
niepenosprawna pozostaje bez szans na rozwj. Wiele zaley od warunkw spoecznych i
rodowiskowych, w ktrych yje jednostka. M. Kocielska (2012) pisze, i czciej zbieg okolicznoci i
13

wymuszajce samodzielnod sytuacje yciowe, uwalniaj podopiecznych z poczucia zalenoci.

Organizowane formy wsparcia i pomocy osobom niepenosprawnym czsto nie speniaj
pokadanych w nich nadziei. Domy pomocy spoecznej w niewielkim stopniu przyczyniaj si do
usamodzielnienia osb niepenosprawnych, wicej na ten temat w kolejnych czciach ksiki.
Niepenosprawnod mona klasyfikowad na rwne sposoby. Jak pisze J. Kirenko (2006, s. 19) majc
na uwadze wymiar prawno-ekonomiczny, na szczegln uwag zasuguje klasyfikacja osb
niepenosprawnych ze wzgldu na stopieo niezdolnoci do pracy, wyrniamy1:
stopieo lekki;
stopieo umiarkowany;
stopieo znaczny.
Na podstawie przepisw o ubezpieczeniu spoecznym2 wystpuje podzia na:
cakowit niezdolnod do pracy;
czciow niezdolnod do pracy.
Innym wyrnionym kryterium klasyfikacji niepenosprawnoci stanowi kryterium spisowe. Stosujc
to kryterium, moemy wyrnid (E. Kulesza, B. Marcinkowska, 2004, s. 19):
osoby
niepenosprawne
prawnie
(posiadajce
prawne
potwierdzenie
niepenosprawnoci w formie orzeczenia);
osoby niepenosprawne biologicznie (w wyniku choroby lub kalectwa subiektywnie
odczuwaj cakowite lub czciowe ograniczenie wykluczajce je z ycia spoecznego):
o osoby niepenosprawne prawnie i biologicznie;
o osoby niepenosprawne tylko biologicznie.
Kolejnym kryterium jest rodzaj niepenosprawnoci, wedug ktrego mamy do czynienia (J. Kirenko,
2006, s. 19) z:
niepenosprawnoci sensoryczn (zaliczamy do tej grupy osoby guche lub sabo
syszce oraz niewidome i sabowidzce);
niepenosprawnoci fizyczn i psychiczn (zaliczamy tu osoby o dysfunkcjach
motorycznych, czyli o uszkodzeniach narzdu ruchu oraz osoby niepenosprawne
intelektualnie i chore psychicznie).
Podzia wedug kryterium okresu ycia stanowi kolejna klasyfikacj niepenosprawnoci, do tej grupy
zaliczamy:
niepenosprawnod od urodzenia,
niepenosprawnod nabyta w cigu ycia.
1

Podzia ten zastpi obowizujcy do niedawna w orzecznictwie grupy inwalidzkie: I grupa znaczny stopieo
niepenosprawnoci, II grupa umiarkowany stopieo niepenosprawnoci, III grupa lekki stopieo
niepenosprawnoci.
2
Warto w tym miejscu krtko wyjanid, i niezdoln do pracy jest osoba, ktra utracia zdolnod do pracy
zarobkowej z powodu naruszenia sprawnoci organizmu i nie rokuje odzyskania tej zdolnoci po
przekwalifikowaniu. Niezdolnod do pracy moe byd czciowa lub cakowita.
Czciowo niezdoln do pracy jest osoba, ktra utracia w znacznym stopniu zdolnod do pracy
zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji.
Cakowicie niezdoln do pracy jest osoba, ktra utracia zdolnod do wykonywania jakiejkolwiek
pracy.
Stwierdzenie naruszenia sprawnoci organizmu w stopniu powodujcym koniecznod staej lub dugotrwaej
opieki i pomocy innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb yciowych stanowi podstaw do orzeczenia
niezdolnoci do samodzielnej egzystencji.

14

Przedstawione analizy dowodz tylko, e trudno jest jednoznacznie zdefiniowad pojcie

niepenosprawnoci, nie naraajc si tym samym na krytyk pominicia jakiego kryterium. Racj
bdzie mia ten, ktry doda, i w analizach tych brakuje klasyfikacji niepenosprawnoci na przykad
ze wzgldu na stopieo samodzielnoci czy uczestnictwa spoecznego i zgodz si z tymi uwagami za
kadym razem. Nie mniej nie chodzio mi w tych analizach o wyczerpanie moliwoci podziau
niepenosprawnoci, a raczej zwrcenie uwagi na fakt, i pojawianie si ograniczenia nie jest
warunkiem wystarczajcym do okrelenia czowieka mianem niepenosprawnego. Oczywistym jest
rwnie to, e posiadanie owego ograniczenia w okrelonych warunkach spoecznych moe
prowadzid do niepenosprawnoci chociaby funkcjonalnej. Osoby z niepenosprawnoci
intelektualn s grup szczegln w zakresie charakteryzowania ich niepenosprawnoci, bowiem
uszkodzeniu ulega sfera poznawcza.
NIEPENOSPRAWNOD INTELEKTUALNA JAKO ZAGADNIENIE PEDAGOGICZNE
W rozdziale tym postaram si wyjanid, czym jest niepenosprawnod intelektualna. Wyjanienie to
rozpoczniemy od oglnej definicji niepenosprawnoci intelektualnej a nastpnie przejdziemy do
opisu prawidowoci rozwoju czowieka niepenosprawnego intelektualnie.
Wczesne koncepcje niepenosprawnoci intelektualnej wprowadziy do literatury a nastpnie do
jzyka wiele okreleo, ktre ju dzi nie s stosowane s to: upoledzenie umysowe, oligofrenia,
niedorozwj umysowy, obniona sprawnod umysowa, opnienie w rozwoju umysowym,
zahamowanie rozwoju, kalectwo, inwalidztwo. Niektre z tych okreleo niestety nadal funkcjonuj
chodby w zapisach ustaw czy rozporzdzeo.
W pimiennictwie midzynarodowym uywa si obecnie dwch podstawowych pojd okrelajcych
opisywane zjawisko, s to: upoledzenie umysowe (mental retardation) oraz
niepenosprawnod intelektualna (intellectual disability). Nie dotyczy to jednak oglnych tekstw
polskojzycznych, ktre w zdecydowanej wikszoci nadal posuguj si pojciem upoledzenie
umysowe, co ma uzasadnienie w rnego typu aktach prawnych. Dane dotyczce pimiennictwa
akademickiego wskazuj jednoczenie, i w jzyku naukowym zdecydowanie czciej uywa si
pojcia upoledzenie umysowe (mental retardation), ni pojcia niepenosprawnod
intelektualna (intellectual disability), co przekada si rwnie na nazewnictwo tytuw
midzynarodowych czasopism z zakresu pedagogiki specjalnej. W ostatnich kilkunastu latach coraz
czciej zastpuje si pojcie upoledzenie umysowe (mental retardation) okreleniem
niepenosprawnod intelektualna (intellectual disability), jednak jest to jeszcze nadal proces
niezbyt dynamiczny. Najintensywniej zjawisko to zaobserwowano w naukach pedagogicznych i
psychologicznych, natomiast najwolniej w naukach medycznych (por. A. Zawilak, 2006, s. 99 107).
Wyjaniajc pojcie niepenosprawnoci intelektualnej naley pamitad, i wszystkie pojawiajce si
od pocztku XX wieku definicje mona rozpatrywad z punktu widzenia dwch perspektyw: medycznej
i spoecznej.
W MODELU MEDYCZNO-OPIEKUOCZYM osoby niepenosprawne intelektualnie okrelane byy, jako
niezdolne do penienia wanych rl i funkcji spoecznych. Niepenosprawnod bya widziana jako
tragedia osobista, co w konsekwencji doprowadzio do ustanowienia jednostkowego i w duej mierze
15

zdeterminowanego przez medycyn podejcia do niepenosprawnoci. C. Barnes, G. Mercer (2008)

wyliczaj, i w ujciu tym niepenosprawnod intelektualna postrzegana jest jako problem na
poziomie jednostkowym, sprowadzana jest do indywidualnego ograniczenia sprawnoci. Uwaa si,
e tylko medycyna moe opracowad suszne i skuteczne metody leczenia. Uznano tym samym
niepenosprawnod za chorob i wskazywano drogi leczenia. Konsekwencj tego podejcia byo
umieszczanie osb niepenosprawnych w orodkach odosobnienia. Mona stwierdzid, i model
medyczny przyczyni si do ukrycia niepenosprawnoci. Koncepcja medyczna wedug T.
Majewskiego (1997) zbytnio podkrelaa fakt, e osoba niepenosprawna musi dostosowad si do
zaistniaej sytuacji, nie zwracajc uwagi na koniecznod rozwoju indywidualnego i dostosowania
rodowiska spoecznego i fizycznego do potrzeb osb niepenosprawnych.
SYSTEMOWE UJCIE NIEPENOSPRAWNOCI akcentuje, i nie wystarczy niepenosprawnoci
postrzegad jedynie w kategoriach biologicznych i fizycznych. Definicja ta rozwaana bya z punktu
widzenia ujd indywidualnych oraz spoecznych. Spoeczny model niepenosprawnoci widzia
niepenosprawnod gwnie jako problem spoeczny w aspekcie spoecznej integracji. Istotne byo
rwnie przyjcie przez Komisj Ekspertw z roku 1994 deklaracji o koniecznoci personalistycznego
traktowania potrzeb, praw i przywilejw osb niepenosprawnych, ujte w ramach obowizku
spoeczeostwa w przezwycianiu barier (por. J. Kirenko, 2007, s. 14). wiatowa Organizacja Zdrowia
zdefiniowaa wiec pojcie niepenosprawnoci raz jeszcze w 2001 roku. W Midzynarodowej
Klasyfikacji Funkcjonowania, Niepenosprawnoci i Zdrowia (ICF). Uwzgldniono spoeczny aspekt
niepenosprawnoci i ograniczenia zwizane z udziaem w yciu spoecznym. W ICF przez
niepenosprawnod rozumie si wielowymiarowe zjawisko wynikajce ze wzajemnych oddziaywao
midzy ludmi, a ich fizycznym i spoecznym otoczeniem. Wedug ICF niepenosprawnod to szeroki
termin, obejmujcy take uszkodzenia, ograniczenia aktywnoci i ograniczenia uczestnictwa. Tym
samym definicja WHO z 2001 r. najbardziej odzwierciedla to, co jest mocno akcentowane w podejciu
do niepenosprawnoci, a wic nacisk na funkcjonowanie osb niepenosprawnych w ich
rodowisku.
Ze zmian modelu ujmowania niepenosprawnoci intelektualnej wi si przede wszystkim cztery
aspekty:
Po pierwsze nastpio odbiologizowanie zjawiska odchylenia od normy, czego konsekwencj
jest zmiana rangi uszkodzenia.
Po drugie przeoono punkt cikoci na zachowanie moliwoci, czego nastpstwem jest
postrzeganie w pierwszej kolejnoci osoby, a nie niepenosprawnoci.
Po trzecie podkrelono kontekst spoeczny, czego konsekwencj jest budowanie systemu
spoecznej profilaktyki.
Po czwarte ustalono zmian w podejciu do granic i moliwoci rozwoju osoby z
uszkodzeniami.
Podsumowujc ten wtek, moemy powiedzied, i powszechna krytyka skonia WHO do rewizji
swojej definicji niepenosprawnoci intelektualnej. Dokonano tego w International Classification of
Functioning and Disability (ICIDH2). W nowym biopsychologicznym ujciu starano si uwzgldnid
model medyczny a szczeglnie spoeczny. Koocowym efektem wypracowanego stanowiska jest
wielofunkcyjny system klasyfikacji. Zachowano kategorie upoledzenia funkcji i struktury organizmu,
16

ale zastpiono pojcie niepenosprawnoci kategori dziaania, a pojcie upoledzenia kategori

uczestnictwa. Dodatkowo, co staje si niezmiernie istotne i kluczowe uznano, i rodowisko ma
istotny wpyw na dziaanie i uczestnictwo czowieka w spoeczeostwie.
Tabela 1. Kryteria modeli niepenosprawnoci

Wymiar medyczny niepenosprawnoci

Wymiar spoeczny niepenosprawnoci
Podejcie do niepenosprawnoci
Niepenosprawnod jest tragedi osobist Niepenosprawnod
to
problem
caego
kadego, kto zosta ni dotknity
spoeczeostwa
Istota problemu
Niepenosprawnod to uszkodzenie zmysowe, Niepenosprawnod wie si z uzalenieniem od
fizyczne
lub
umysowe,
powodujce pomocy
innych
ludzi,
koniecznoci
psychologiczne niedostosowanie brak motywacji pokonywania
barier
architektonicznych,
i
wsppracy
oraz
utrat
moliwoci ekonomicznych prawnych i spoecznych
wykonywania pracy
Miejsce zjawiska
Zjawisko niepenosprawnoci rozstrzyga si w Niepenosprawnod to problem, ktry dotyczy
wymiarze osobistym
organizacji caego spoeczeostwa
Rola osoby niepenosprawnej
Osob niepenosprawn postrzega si, jako Osoba niepenosprawna jest konsumentem w
pacjenta
takim samym stopniu jak inni ludzie
Rozwizanie
Niepenosprawnod
wymaga
fachowej Osoby niepenosprawne powinny dyd do
interwencji lekarza, rehabilitanta, terapeuty, egzekwowania swoich praw i korzystania z
oraz doradcy zawodowego
doradztwa. Ich dziaania powinny byd
nastawione na samopomoc i usunicie barier
Kontrola
Konieczna jest systematyczna kontrola osignid Osoba niepenosprawna sama decyduje o swoim
osoby niepenosprawnej przez ekspertw
yciu. Moliwod dokonywania wyboru daje jej
poczucie panowania nad sob
rdo: J. Kirenko (2007). Indywidualna i spoeczna percepcja niepenosprawnoci. Lublin: Wyd. UMCS, s. 84

Samo okrelenie problemu niepenosprawnoci intelektualnej przechodzio przemiany, co rwnie

wizao si z ujciem medycznym lub spoecznym. Przemiany te pokazane zostay na schemacie
poniej.

17

Schemat 5. Przemiany w zakresie terminologii i definicji niepenosprawnoci intelektualnej

niedorozwj
umysowy

oligofrenia

upoledzenie
umysowe

Ujcie medyczne

E. Kraepelin upowszechni i
wprowadzi
termin
OLIGOFRENIA. Uzna, i
niepenosprawnod
intelektualna
wymaga
osobnego potraktowania ze
wzgldu
na
brak
dynamicznych zmian w
obrazie
zaburzenia,
wskazujcych
na
postpujcy
proces
chorobowy,
wystpienie
zaburzeo natychmiast po
urodzeniu si dziecka lub
we wczesnym dzieciostwie
oraz zahamowanie rozwoju
wszystkich
procesw
poznawczych
(spostrzegania,
uwagi,
pamici, uczenia si i
mylenia). Jego organiczna
koncepcja
niepenosprawnoci
intelektualnej ujmowaa to
zaburzenie rozwoju jako
nieodwracalny
stan
zmniejszenia
moliwoci
rozwoju
czowieka,
szczeglnie
w
sferze
sprawnoci intelektualnej,
spowodowany
bardzo
wczesnymi
(zaraz
po
urodzeniu si dziecka lub
we wczesnym dzieciostwie)
i
jednoczenie

Przyjcie
terminu
NIEDOROZWJ
UMYSOWY wskazywao na
ujmowanie tego zaburzenia
w szerszym kontekcie, z
uwzgldnieniem
caej
osobowoci czowieka i co
wane z uwzgldnieniem
oddziaywao
rodowiskowych.
Tym
samym,
poszerzono
moliwod interpretacji tego
zaburzenia
o
poziom
rozwoju
spoecznego
i
rnorakie
cechy
osobowoci.

niepenosprawnod
umysowa
(intelektualna)

Ujcie spoeczne

E. A. Doll, uzna, i
niedorozwj umysowy jest
to
stan
niedojrzaoci
spoecznej, powstay w
okresie rozwoju, bdcy
skutkiem
zahamowania
rozwoju
inteligencji
pochodzenia
konstytucjonalnego
(dziedziczny lub nabyty),
stan ten jest w zasadzie
nieusuwalny
za
UPOLEDZENIE UMYSOWE
zaczto stosowad, jako
termin
nadrzdny
nad
niedorozwojem umysowym
i oznaczao szerszy kontekst
rwnie
wpyww
rodowiskowych.
Tym
samym pojawio si szersze
i wsze rozumienie tego
terminu. Ujcie szersze,
zwane rwnie objawowym,
obejmowao
swym
zakresem
zjawiska
niepenosprawnoci
intelektualnej
nieograniczajce si jedynie
do
cile
etiologicznie
okrelonych przypadkw.
Definicja ta zostaa po raz
pierwszy przedstawiona w
podrczniku R. Hebera
(Terminologia i klasyfikacja
niedorozwoju umysowego)

18

W latach siedemdziesitych
XX wieku wyodrbnia si
nazwa,
NIEPENOSPRAWNOD
UMYSOWA (obecnie coraz
czciej uywa si terminu
OSOBA
Z
NIEPENOSPRAWNOCI
INTELEKTUALN
zaznaczajc w ten sposb
podmiotowod
osb
niepenosprawnych).
Spowodowane byo to
midzy innymi odkryciem, i
upoledzenie umysowe nie
jest rdem zahamowania
rozwoju i e poprzez
dziaania rewalidacyjne oraz
rehabilitacj jest moliwe
do usprawnienia. Uznano, i
rodowisko
spoeczne
odgrywa istotn rol w
przystosowaniu si osoby
upoledzonej umysowo do
funkcjonowania
w
spoeczeostwie. Za istotne
uznano rwnie moliwod
wczenia
osb
niepenosprawnych w ruch
rehabilitacji wszystkich osb
niepenosprawnych.
Gwnie z przyczyn prawnoorganizacyjnych zaczto w
ostatnich
latach
wprowadzad
okrelenie

nieodwracalnymi zmianami
patologicznymi
w
centralnym
ukadzie
nerwowym.
Oligofreni
zaczto klasyfikowad, jako
zaburzenie zaliczane do tak
zwanej maej psychiatrii, w
ktrej
umieszczano
zaburzenia
mao
interesujce
badawczo,
nierokujce na popraw i
wyleczenie.

w
1959
roku
i
opublikowanym
przez
AAMD
(American
Association on Mental
Deficiency) (J. Tizard, 1971).
W
podrczniku
tym
upoledzenie
umysowe
rozumie si jako nisz od
przecitnej
ogln
sprawnod intelektualn,
ktra powstaa w okresie
rozwojowym
i
jest
zwizana z jednym lub
wicej zaburzeniami w
zakresie
dojrzewania,
uczenia si i spoecznego
przystosowania
W
podrczniku
tym
wyeliminowano
zaproponowane przez E.
Kraeplina nazwy stopni
upoledzenia umysowego
to
znaczy
debilizm,
imbecylizm,
idiotyzm.
Zastpujc je, jak podaje J.
Kostrzewski (1981) now
behawioraln klasyfikacj
stopni
upoledzenia
umysowego,
a
wic
stopniami
lekkim,
umiarkowanym, znacznym i
gbokim. Warto zaznaczyd,
i
przecitny
wskanik
inteligencji, w powszechnie
stosowanych
technikach
pomiaru inteligencji wynosi
100,
za
odchylenie
standardowe w zalenoci
od rodzaju zastosowanej
skali waha si od 15 (D.
Wechslera) do 16 (Stanford
Bineta).

niepenosprawnod
umysowa.
Istotnym
walorem nowego okrelenia
jest to, i podkrela si w
nim wyranie mocno, i
osoba
niepenosprawna
umysowo
nie
jest
cakowicie
niesprawna
yciowo. Sadzi si, i osoba
niepenosprawna umysowo
moe
optymalnie
funkcjonowad
w
yciu
spoecznym o ile stworzy si
jej odpowiednie warunki.
Proces ten nazywa si
wchodzeniem w gwny
nurt ycia spoecznego.

Opracowanie wasne

Powszechnie uznawana i stosowana jest w Polsce definicja Amerykaoskiego Towarzystwa

Psychiatrycznego Diagnostic and Statistic Manual of Mental Disorders (DSM IV). Wedug DSM
IV zasadnicz cech upoledzenia umysowego jest znaczco niszy poziom oglnego
funkcjonowania
intelektualnego,
ktremu
towarzysz:
obnienie
funkcjonowania
przystosowawczego zwizanego, z co najmniej dwoma obszarami zdolnoci: komunikacja, troska o
siebie, ycie w domu, zdolnod nawizywania kontaktw interpersonalnych na paszczynie

19

spoecznej, kierowanie sob, zdolnod uczenia si i pracy, czas wolny, zdrowie oraz bezpieczeostwo.
Ujawnia si przed ukooczeniem 18 roku ycia.
Najnowsza oglnie przyjta i stosowana w Polsce od 1997 roku definicja upoledzenia umysowego
zawarta jest w Midzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeo, Niepenosprawnoci i Upoledzeo (ICD
10): upoledzenie ujmowane jest jako zahamowanie lub niepeny rozwj umysowy, wyraajcy si
przede wszystkim w upoledzeniu umiejtnoci, ktre ujawniaj si w okresie rozwojowym i
stanowi o oglnym poziomie inteligencji, tzn. zdolnoci poznawczych, mowy, motorycznych i
umiejtnoci spoecznych. Moe wystpowad samodzielnie lub z innymi zaburzeniami psychicznymi i
fizycznymi.
Jak atwo mona zauwayd w przedstawionych definicjach zwrcono
uwag na to, e ograniczenia dotykajce osb niepenosprawnych s
zwizane bardziej ze struktur rodowiska, w ktrym yj oraz z
postawami spoeczeostwa, do ktrego nale, ni od samego ilorazu
inteligencji. Od tego czasu zaczto coraz czciej mwid o spoecznej
definicji
niepenosprawnoci
intelektualnej.
Przyczyna
niepenosprawnoci tkwi czsto nie w jednostce czy w jej chorobie, ale w
barierach spoecznych, ekonomicznych, mentalnych, wiatopogldowych.
Po raz pierwszy zdefiniowano niepenosprawnod w kategoriach relacji
pomidzy osobami niepenosprawnymi a rodowiskiem, w ktrym yj.

WSPCZESNE PERSPEKTYWY UJMOWANIA NIEPENOSPRAWNOCI INTELEKTUALNEJ

KRYTERIA, KLASYFIKACJE, PRZYCZYNY
W literaturze z zakresu pedagogiki specjalnej wymienia si cztery perspektywy mylenia o
niepenosprawnoci intelektualnej. Perspektywy te opisane s w schemacie 6. Obecnie podkrela si
holistyczne podejcie do niepenosprawnoci, std te kada z tych perspektyw moe tumaczyd,
czym jest niepenosprawnod intelektualna.

20

Schemat 6. Perspektywy ujmowania niepenosprawnoci intelektualnej

PERSPEKTYWA PSYCHOBIOLOGICZNA
W perspektywie tej niepenosprawnod intelektualna traktowana jest jako stan stay, spowodowany
okrelonym uszkodzeniem organicznym, uszkadzajcym w sposb trway wane struktury w mzgu.
Uznaje si, i przyjcie perspektywy medycznej wyklucza zasadnod stosowania oddziaywao
edukacyjnych, stosowane oddziaywania powinny mied charakter opiekuoczy i leczniczy.
W tym ujciu niepenosprawnod intelektualna jest rozpatrywana na podstawie dwch kluczowych
zaoeo:
kady gatunek biologiczny rozwija si wedle okrelonego wzorca;
wzorzec ten przekazywany jest na drodze genetycznego dziedziczenia, a mzg pozostaje gwnym
wykonawc biologicznie zadanego programu rozwojowego (por. S. Kowalik, 2005, Z. Janiszewska
Niecioruk, 2006, T. kowska, 2004).

PSYCHOROZWOJOWE UJCIE NIEPENOSPRAWNOCI

Perspektywa ta ujmuje niepenosprawnod intelektualn jako niepowodzenie w yciu czowieka. Rozwj
zdeterminowany jest du liczb czynnikw biologicznych oraz pozabiologicznych. Podejcie rozwojowe
zakada moliwod caociowego, holistycznego oddziaywania na czowieka niepenosprawnego
intelektualnie.
Niepenosprawnod traktowana jest nie jako choroba czy zaburzenie organiczne, ale jako ograniczenie
psychologiczne, jako stan, do ktrego czowiek dochodzi w wyniku nieprawidowego procesu
rozwojowego .

PERSPEKTYWA PSYCHOSPOECZNA
Niepenosprawnod intelektualna jest tutaj traktowana jako proces wchodzenia w spoeczn rol
niepenosprawnego, zgodnie ze spoecznymi oczekiwaniami.
Rozwaania S. Kowalika (1989, 2005) na temat psychospoecznych uwarunkowao niepenosprawnoci
intelektualnej zwracaj uwag na kilka wanych aspektw. Po pierwsze rozpoznanie niepenosprawnoci
intelektualnej jest czynnoci zbdn, w odniesieniu do osb, ktre otrzymuj spoeczn etykiet. Po
drugie bdem jest diagnoza osb niepenosprawnych pod katem gbokoci upoledzenia, bowiem w ten
sposb okrela si uproszczony spoeczny wizerunek konkretnych jednostek. Po trzecie w rozpoznawaniu
niepenosprawnoci intelektualnej niezbdne staje si branie pod uwag kontekstu spoecznego, w jakim
funkcjonuj.

PERSPEKTYWA PEDAGOGICZNA
Podejcie to koncentruje si przede wszystkim na ograniczonym Iub utrudnionym uczeniu si. I.
Obuchowska (1999) uznaje, i wybory yciowe jednostki podporzdkowane s jej niepenosprawnoci, co
ma decydujcy wpyw na jej ycie, a zatem na ca jej biografi.

KRYTERIA NIEPENOSPRAWNOCI INTELEKTUALNEJ

Sposb dokonywania podziaw i tworzenia kategorii zaleny jest od rnych kryteriw oceniajcych
funkcjonowanie poszczeglnych jednostek. Klasyfikacja jednostek niepenosprawnych intelektualnie
jest problemem zoonym, bowiem wyrnia si wspczenie kilka kryteriw, ktre wpywaj na
rnorodnod klasyfikacji. Najczciej wymienia si kryteria pedagogiczne, psychologiczne,
medyczne, ewolucyjne oraz spoeczne.

21

Schemat 7. Kryteria niepenosprawnoci intelektualnej

ustala moliwoci wychowania i nauczania, ktre rozpatruje si przy
uwzgldnieniu zasobu wiadomoci i umiejtnoci przewidzianych programem
nauczania, w tym umiejtnod rysowania, malowania, lepienia, liczenia czytania,
pisania; Bierze rwnie pod uwag charakterystyczne trudnoci w nauce
szkolnej oraz tempo uczenia si (por. K. Kirejczyk, 1981).

KRYTERIUM PEDAGOGICZNE

uwzgldnia ca osobowod czowieka oraz procesy regulacyjne, do ktrych

zalicza si procesy orientacyjno-poznawcze, intelektualne, emocjonalne,
motywacyjne, mechanizmy kontroli, a take procesy wykonawcze; Zwraca
uwag na spoeczne cechy osobowoci; Uwzgldnia pomiar stopnia rozwoju
inteligencji, czyli swoisty wskanik niepenosprawnoci intelektualnej (por. J.
Wyczesany, 2004).

KRYTERIUM PSYCHOLOGICZNE

uwzgldnia caoksztat badao medycznych; bierze pod uwag rodzaj czynnikw

etiologicznych oraz zespoy objawowe, leczenie i prognoz (por. K. Kirejczyk,
1981).

KRYTERIUM MEDYCZNE

polega na porwnaniu poziomu rozwoju czynnoci orientacyjno-poznawczych,

intelektualnych, emocjonalnych, motywacyjnych, wykonawczych osoby
niepenosprawnej intelektualnie z poziomem wyej wymienionych czynnoci
osoby penosprawnej intelektualnie. Mona dodad, i realizacj tego kryterium
umoliwiaj te techniki, ktre pozwalaj na obliczenie wieku rozwoju
poszczeglnych, mierzonych za ich pomoc procesw (B. Cytowska, 2002).

KRYTERIUM EWOLUCYJNE

bierze pod uwag zaradnod ogln jednostki, jej niezalenod, samodzielnod,

odpowiedzialnod, uspoecznienie, czyli zdolnod radzenia sobie w rnych
sytuacjach yciowych i spoecznych stosownie do wieku i rodowiska
spoecznego, z ktrego ona pochodzi (B. Cytowska, 2002)

KRYTERIUM SPOECZNE

Opracowanie wasne

KLASYFIKACJE NIEPENOSPRAWNOCI INTELEKTUALNEJ

Istotnym wydaje si byd przedstawienie take najnowszej klasyfikacji niepenosprawnoci
intelektualnej zawartej w Midzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeo niepenosprawnoci i upoledzeo
(ICD-10) z 1997 r. oraz klasyfikacj opracowan przez Amerykaoskie Towarzystwo Psychiatryczne
Diagnostic and Statistic Manual of Mental Disorders (DSM IV) z 1994 r. W obu tych klasyfikacjach
iloraz inteligencji okrelany jest ilociowo przez wartod liczbow ilorazu inteligencji (II lub IQ)
uzyskan za pomoc przeprowadzenia jednego lub kilku wystandaryzowanych testw na inteligencj.
Przy doborze testw oraz interpretacji wynikw naley brad pod uwag czynniki, ktre mog
ograniczad jego wykonanie np. to spoeczno-kulturowe i rozwj jednostki. W DSM-IV i ICD-10
wyrnia si cztery stopnie niepenosprawnoci umysowej: lekki, umiarkowany, znaczny i gboki.
Tabela 2. Wartoci liczbowe II (IQ) w poszczeglnych stopniach upoledzenia umysowego w ICD 10 i DSM
VI

Stopnie upoledzenia umysowego

Upoledzenie umysowe w stopniu
lekkim
Upoledzenie umysowe w stopniu
umiarkowanym
Upoledzenie umysowe w stopniu
znacznym
Upoledzenie umysowe w stopniu
gbokim

Wedug ICD 10
II poziom 50 69

Wedug DSM IV
IQ poziom 50 55 do ok. 70

II poziom 35 49

IQ poziom 35 40 do 50-55

II poziom 20 34

IQ poziom 20 25 do 35-40

II poziom poniej 20

IQ poziom 20 25

rdo: B. Cytowska (2002). Drogi edukacyjne dzieci niepenosprawnych intelektualnie. Wrocaw, 2002, s. 10

22

Naley zaznaczyd, i prezentowane systemy klasyfikacyjne niepenosprawnoci intelektualnej s

doskonalone i uzupeniane oraz modyfikowane zgodnie z obowizujcymi kryteriami. Systemy
klasyfikacyjne, zreszt jak kada kategoryzacja, jest pewnym uproszczeniem. Oto kilka przykadw:
W literaturze przedmiotu oprcz klasyfikacji niepenosprawnoci intelektualnej na
podstawie ilorazu inteligencji, istnieje rwnie podzia niepenosprawnoci intelektualnej
ujmowany w aspekcie medycznym. Podstaw tego podziau jest etiologia
niepenosprawnoci intelektualnej. Klasyfikacja ta obejmuje osiem czynnikw
patogennych: opnienie umysowe zwizane ze schorzeniami zakanymi, z chorobami i
czynnikami intoksykacyjnymi, ze schorzeniami pourazowymi, z zaburzeniami
metabolizmu, z rozwojem nowotworw, ze schorzeniami i czynnikami dziaajcymi w
okresie przedporodowym, schorzenia o nieznanej i niepewnej etiologii.
Inna, rwnie warta podkrelenia jest klasyfikacja wedug kryterium osobowociowospoecznego. Kryterium to zakada wyrnienie czynnikw osobowociowo-spoecznych,
wicych si z zakceniem zwizkw interpersonalnych, dostosowania kulturowego i
zdolnoci do reagowania na bodce spoeczne. Podkrela si take istot czynnikw
zmysowo-ruchowych, wicych si z zaburzeniami sprawnoci motorycznych.
Klasyfikacja wedug kryteriw typw ukadu nerwowego jest mao popularna i nieczsto
stosowana w literaturze i praktyce pedagogicznej. Wi si ono z podziaem osb
niepenosprawnych intelektualnie wedug typw ukadu nerwowego. Wyrnia si dwa
typy: typ gwatowny i apatyczny.
M. S. Pewzner stworzya wraz ze swoim zespoem w latach siedemdziesitych XX. wieku,
ciekaw klasyfikacj wedug kryterium psychopatologicznego, stanowic przejciowy
rodzaj klasyfikacji miedzy czysto biologicznymi a psycho-pedagogiczno- spoecznymi
klasyfikacjami. Za podstaw tej klasyfikacji uznano metod klinicznopsychopatologiczn. Wczaa ona czynniki kliniczne w poznanie genealogii w
eksperymentalno-psychologiczne i pedagogiczne badania w poczeniu z zastosowaniem
metod para klinicznych (por. J. Doroszewska, 1989). Na podstawie tych badao stworzono
klasyfikacj, ktra w duej mierze stanowi podstaw pewnych podziaw
pedagogicznych i psychologicznych. W zalenoci od jakociowej struktury i miejsca
uszkodzenia, mona wyrnid pid podstawowych rodzajw niepenosprawnoci
intelektualnej.
Jak podaje A. Czapiga (2004), stosujc funkcjonalny model mona postawid pytanie o
moliwoci intelektualne jednostki i o repertuar behawioralny, jaki odpowiada
moliwociom i zdolnociom dziecka. Zdaniem autorki obniony poziom inteligencji
moe byd skutkiem uszkodzenia orodkowego ukadu nerwowego lub wpywu
rodowiska, ubogiego w stymulacj. Kryteria, jakie uwzgldnia si przy opisie
niepenosprawnoci intelektualnej maj charakter trzech oglnych przesanek, po
pierwsze uwarunkowao rodowiskowo-kulturowych, po drugie przyczyn genetycznych,
po trzecie przyczyn organicznych.
Dodad naley, i obecnie odchodzi si od sztywnego podziau niepenosprawnoci ze wzgldu na
stopieo niepenosprawnoci, przyjmujc jedynie kryterium poznawcze. W najbliszym czasie
wiatowa Organizacja Zdrowia ma ogosid dwustopniowy podzia niepenosprawnoci na
niepenosprawnod intelektualn lekk i znaczn, bardziej podkrelajc moliwoci ni ograniczenia
23

osoby niepenosprawnej intelektualnie, chod w praktyce taki podzia ju obowizuje. Podzia taki
pozwala wskazad rnice pomidzy lejsz a gbsz niepenosprawnoci intelektualn (Dbrowski,
Jaroszyoski, Puyoski 1987, za: A. ywanowska, 2009, s. 82), ktry jest przedstawiony na schemacie
nr 8.
Schemat 8. Rnice pomidzy gbsz i lejsz niepenosprawnoci intelektualn

GBSZA
NIEPENOSPRAWNOD
W gbszej niepenosprawnoci
znacznie czciej mona
zidentyfikowad czynnik
przyczynowy i czciej przyczyn
niepenosprawnoci intelektualnej
jest jeden czynnik.
W gbszej niepenosprawnoci
intelektualnej z reguy stwierdza
si objawy ograniczonego
uszkodzenia mzgu,
W gbszej niepenosprawnoci
korelacja miedzy sprawnoci
umysow rodzicw, a
sprawnoci umysow dzieci jest
rwna 0)

LEJSZA
NIEPENOSPRAWNOD

W lejszej niepenosprawnoci
intelektualnej najczciej mamy do
czynienia z uwarunkowaniem
wieloczynnikowym.

W lejszej objawy ograniczonego

uszkodzenia mzgu stwierdza si
tylko w niektrych przypadkach.
W lejszej niepenosprawnoci intelektualnej
korelacja miedzy sprawnoci umysow
rodzicw, a sprawnoci umysow dzieci
jest podobna jak w przypadku osb w
normie (0,5)
W lejszej niepenosprawnoci
intelektualnej (95%) przypadkw
pochodzi z najniszych warstw
spoecznych.

W gbszej niepenosprawnoci
intelektualnej wymiar spoeczny
tego zjawiska ma charakter losowy.

Opracowanie wasne na podstawie Dbrowski, Jaroszyoski, Puyoski 1987, za: A. ywanowska, 2009, s. 82

Przyjmowanie wycznie kryterium patologicznego w ocenie moliwoci psychospoecznych osoby

niepenosprawnej przyczynia si do upoledzania niepenosprawnoci. Wiele wskazuje na to, i
wrd osb niepenosprawnych intelektualnie zdarzaj si osoby uzdolnione w jakiej dziedzinie
ycia. W. Limont (1994) wprowadzia do pedagogiki specjalnej pojcie sawant na oznaczenie
wskich czsto okrelanych, jako wyspowych zdolnoci rozwinitych na bardzo wysokim poziomie
przy jednoczesnym pozostawaniu na bardzo niskim poziomie innych zdolnoci. Naley pamitad, i w
rehabilitacji osb niepenosprawnych chodzi o twrcz obecnod (C. Kosakowski 2003), czyli
podejmowanie takich oddziaywao, ktre w sposb najlepszy przyczyni si do rozwoju jednostki
niepenosprawnej.

24

ZNANI SAWANCI
Leslie Lemke chory na poraenie mzgowe, niewidomy i wybitnie uzdolniony muzycznie. Jego
zdolnoci ujawniy si, gdy jako modzieniec w wieku 14 lat usysza w telewizji koncert fortepianowy
Piotra Czajkowskiego. Chod nigdy wczeniej nie gra na pianinie, zagra nastpnie ten koncert z
pamici od pocztku do kooca. Potrafi zagrad bezbdnie kilka tysicy utworw, a take te, ktre
usysza po raz pierwszy.
Kim Peek (zm. grudzieo 2009) mimo oglnych zaburzeo rozwoju zna na pamid 12 000 ksiek.
Potrafi wymienid nazwy wszystkich miast, autostrad przechodzcych przez kade amerykaoskie
miasto, miasteczko i okrg, a take wszystkie numery kierunkowe, kody pocztowe oraz przypisane
do nich sieci telekomunikacyjne i telewizyjne. Zna histori kadego kraju, kadego wadcy, jego daty
panowania, maonka i histori. Na podstawie podanej daty urodzenia, w cigu kilku sekund oblicza
dzieo tygodnia, w ktrym dana osoba skooczy 65 lat. Rozpoznawa ze suchu wikszod utworw
muzycznych, podajc jednoczenie dat i miejsce ich powstania oraz dat urodzenia i mierci
kompozytora. Postad Kima Peeka posuya w 1988 twrcom filmu Rain Man jako pierwowzr
postaci Raymonda Babbita, ktr odgrywa Dustin Hoffman.
rda:
Darold A. Treffert, Gregory L. Wallace. (2002). Wyspy geniuszu. wiat Nauki nr 8,
Tammet D. (2010). Urodziem si pewnego bkitnego dnia. Pamitniki nadzwyczajnego umysu z
zespoem Aspergera. Czarne.
PRZYCZYNY NIEPENOSPRAWNOCI INTELEKTUALNEJ
Midzynarodowa klasyfikacja chorb wskazuje na kilka przyczyn niepenosprawnoci intelektualnej,
ktre s ujte na schemacie poniej.
Schemat 9. Przyczyny niepenosprawnoci intelektualnej
Zaburzenia
przemiany
materii, wzrostu
lub odywiania

Cika choroba
np. zapalenie
mzgu

Urazy i dziaanie
czynnikw
fizycznych

Zakaenia i
zatrucia

Anomalie
chromosomowe

niepenosprawnod
intelektualna

Opracowanie wasne

25

Czynniki
rodowiskowe

W literaturze wyrnia si rwnie te czynniki oraz inne jako przyczyny gbszej i gbokiej
niepenosprawnoci intelektualnej (por. K. Mrugalska 1998, J. Wyczesany 2004, R. Piotrowicz, E.
Wapiennik 2004, J. Kirenko 2006). S to gwnie:
Zakaenia
W okresie prenatalnym na pd mog oddziaywad takie czynniki, jak bakterie, wirusy i pasoyty,
ktre powoduj choroby matki, czsto nawet dla niej samej niegrone i o agodnym przebiegu,
majce natomiast powane konsekwencje dla podu. Bywaj one powodem cikich zaburzeo w
narzdach wewntrznych, mzgu i narzdach zmysw podu. Do takich chorb naley ryczka,
cytomegalia i toksoplazmoza. Kia wrodzona, dawniej bdca czst przyczyn niepenosprawnoci
intelektualnej, obecnie, dziki skutecznoci jej leczenia, w zasadzie nie jest grona. Choroby zakane
po urodzeniu dziecka takie jak: zapalenie opon mzgowych i mzgu pochodzenia bakteryjnego lub
wirusowego, a take powikania neurologiczne w przebiegu oglnych chorb zakanych zwaszcza
krztuca i odry.
Czynniki okooporodowe
Do tej grupy przyczyn nale zamartwica podu oraz mechaniczne uszkodzenia mzgu dziecka w toku
porodu.
Przyczyny genetyczne
Wyodrbnia si tu dwie grupy przyczyn:
o
o

zwizane z nieprawidowociami genowymi (8-15% przypadkw gbszej

niepenosprawnoci intelektualnej);
nieprawidowociami
chromosomowymi
(30-35%
przypadkw
gbszej
niepenosprawnoci intelektualnej).
W trybie dziedziczenia dominujcego, gdy wystarcza defekt jednego genu,
aby wywoad chorob, powstaje ponad 2000 rnych zaburzeo. Jednym z
nich jest stwardnienie guzowate. W trybie dziedziczenia recesywnego,
rwnie zwizanego z jednym genem, powstaje m.in. fenyloketonuria, jedna
z lepiej poznanych chorb dziedzicznych, polegajca na zaburzeniu
metabolizmu biaka. Znane s rwnie inne zaburzenia z tej grupy, polegajce
na bdach przemiany tuszczowej, wglowodanowej i innych. Wszystkie one
mog byd wykrywane w diagnostyce prenatalnej, a niektre z nich dziki
wczesnemu stosowaniu diety eliminacyjnej nie musz doprowadzid do
niepenosprawnoci dziecka.
Czynniki zwizane z wadami chromosomalnymi odpowiedzialne s m.in. za
najczciej wrd gbszych upoledzeo wystpujcy zesp Downa (trisomia
chromosomu 21).
Zesp Downa moe byd rwnie spowodowany
translokacj, czyli przemieszczeniem nadliczbowego chromosomu na inny
chromosom. Innymi znanymi nieprawidowociami chromosomalnymi s:
m.in. zesp kruchego X. Wszystkie wady chromosomowe s wykrywalne w
badaniach prenatalnych.

26

Czynniki mechaniczne, fizyczne i chemiczne

Naley tu wymienid urazy czaszki i mzgu, nawietlania promieniami Roentgena, zatrucia rtci oraz
oowiem i innymi metalami cikimi. Okoo poowy osb dotknitych gbsz niepenosprawnoci
intelektualn cierpi na sprzone zaburzenia, najczstszymi z nich s niepenosprawnod narzdu
ruchu, oglna niesprawnod ruchowa, zaburzenia koordynacji zmysowo-ruchowej, zaburzenia
wzroku i suchu, epilepsja, nadpobudliwod psychoruchowa i choroby psychiczne.
W przypadkach lekkiej niepenosprawnoci intelektualnej wystpowanie organicznych uszkodzeo
mzgu nie jest regu. S one stwierdzane u mniej ni jednej trzeciej osb z tym stopniem
niepenosprawnoci. Przyczyny organiczne s tego samego rodzaju, co w przypadkach gbszych form
niepenosprawnoci, przy czym wystpuj w mniejszym nasileniu lub dotykaj dzieci bardziej
odporne na szkodliwe czynniki. W przypadku lekkiej niepenosprawnoci intelektualnej rzadziej
mona wskazad jedn, znan przyczyn zaburzenia, a take stwierdzid wystpowanie objaww
neurologicznych. Uwaa si, e ponad dwie trzecie przypadkw lekkiej niepenosprawnoci
intelektualnej wywoanych jest przyczynami rodzinno-kulturowymi, w tym zwizanymi z oglnym
dziedziczeniem i wpywem rodowiska.
J. Czochaoska (1985) przedstawia klasyfikacj niepenosprawnoci intelektualnej z uwagi na
przyczyny, w ktrej wyodrbnia si: czynniki dziaajce przed poczciem, czynniki dziaajce w czasie
ycia podowego, czynniki zwizane z porodem, czynniki dziaajce po narodzinach dziecka, inne
grupy czynnikw niewymienione w klasyfikacji.
Schemat 10. Przyczyny niepenosprawnoci intelektualnej ze wzgldu na czas powstania niepenosprawnoci

CZYNNIKI
DZIAAJACE
PRZED
POCZCIEM

CZYNNIKI
DZIAAJCE W
CZASIE YCIA
PODOWEGO

Genetyczne

Zakaenia bakteryjne,
wirusowe i inwazje
pasoytnicze

Monogeniczne
Strukturalne
Metaboliczne

Wieloczynnikowe
Chromosomalne

CZYNNIKI
ZWIZANE Z
PORODEM

Zakaenia
Zamartwica
Urazy

Wady ywienia

Czynniki chemiczne

Czynniki chemiczne
Uraz porodowy

Czynniki fizyczne
Czynniki
immunologiczne

Czynniki fizyczne
Czynniki ywieniowe

Zaburzenia oyska
Inne czynniki

CZYNNIKI
DZIAAJCE PO
NARODZINACH
DZIECKA

Wczeniactwo

Hipoksja
wewntrzmaciczna

Czynniki izolacji
umysowej i
kulturowej

Opracowanie wasne na podstawie: J. Czochaoska (1985). Neurologia dziecica. Warszawa

27

ROZDZIA
DRUGI:
CHARAKTERYSTYKA
PEDAGOGICZNO-PSYCHOLOGICZNA
SPOECZNO-DEMOGRAFICZNA NIEPENOSPRAWNOCI INTELEKTUALNEJ
CHARAKTERYSTYKA
INTELEKTUALNEJ

PEDAGOGICZNO-PSYCHOLOGICZNA

NIEPENOSPRAWNOCI

Naley pamitad, i niepenosprawnod intelektualna jest zrnicowana, a poszczeglne stopnie

niepenosprawnoci intelektualnej implikuj rne ograniczenia w rozwoju i funkcjonowaniu osb
nim dotknitych. Naley ustalid, i wszystkie procesy psychiczne osb niepenosprawnych
intelektualnie, w porwnaniu z procesami psychicznymi osb penosprawnych intelektualnie, s w
mniejszym lub wikszym stopniu zaburzone.
Rozwj osb z niepenosprawnoci intelektualn, bez wzgldu na stopieo
tej niepenosprawnoci, podlega tym samym prawom, co osb w peni
sprawnych.
Niepenosprawnod intelektualna w stopniu umiarkowanym (F 71) i znacznym (F 72) czsto omawiana
jest cznie i okrelana w literaturze przedmiotu, jako gbsza niepenosprawnod intelektualna3, za
niepenosprawnod w stopniu gbokim (F 73), jako gboka niepenosprawnod intelektualna,
najbardziej kontrowersyjna z uwagi na etiologi jest niepenosprawnod intelektualna w stopniu
lekkim (F 70)4.
Posugujc si terminologi J. Piageta (za: J. Kostrzewski 1981) niektre osoby niepenosprawne
intelektualnie, przez cae ycie nie s w stanie przekroczyd drugiego czy trzeciego stadium okresu
inteligencji sensoryczno-motorycznej, inne za bez trudu osigaj czwarte, a nawet pite stadium. J.
Piaget wyrni szed stadiw, przez ktre dziecko przechodzi w przecigu pierwszych dwudziestu
czterech miesicy swojego ycia. Ich znajomod uatwia rozpoznanie aktualnego stanu
funkcjonowania intelektualnego i umoliwia odpowiedni rehabilitacj i rewalidacj osb z
niepenosprawnoci intelektualn5.

W niektrych sformuowaniach uyto terminu gbsza niepenosprawnod intelektualna do opisu tych

obszarw, ktre w swej specyfice s podobne zarwno w grupie osb niepenosprawnych intelektualnie w
stopniu umiarkowanym, jak i znacznym.
4
Kod rozpoznania klinicznego niepenosprawnoci intelektualnej wedug ICD10.
5
Zaoenia teorii J. Piageta (J. Kostrzewski, 1981):
Stadium pierwsze (0 1) aktywnod odruchowa. Zachowanie dziecka jest odruchowe i niezrnicowane.
Dziecko korzysta i doskonali przyniesione na wiat odruchy bezwarunkowe (ssanie, chwytanie, ruchy rk,
tuowia, gowy). Dziecko nie odrnia siebie od innych elementw otoczenia. Jest cakowicie egocentryczne.
Nie jest ono wiadome zwizkw przyczynowych. Jego afekt zwizany jest z odruchami.
Stadium drugie (1 4) dokonywanie pierwszych rozrnieo. Jest to stadium pierwszych nawykw. Pojawia si
koordynacja ruchw rki i ust. Dziecko nie reaguje na zniknicie przedmiotu, nie odrnia rwnie wasnych
ruchw od ruchw przedmiotw. Zmiany perspektywy dziecko postrzega, jako zmiany samych przedmiotw.
Pojawiaj si pierwsze nabyte uczucia, radod, smutek, przyjemnod, przykrod.
Stadium trzecie (4 8) odtwarzanie interesujcych zdarzeo. Zachowanie dziecka w tym stadium staje si
skierowane na przedmioty i zdarzenia nalece do wiata zewntrznego. Pojawia si koordynacja ruchw rki i
oczu. Wystpuje odtwarzanie interesujcych zdarzeo. Dziecko przewiduje pozycje przemieszczajcych si
przedmiotw. Postrzega siebie, jako przyczyn wszystkich zdarzeo.

28

ROZWJ INTELEKTUALNY
Rozwj intelektualny obejmuje procesy poznawcze, okrelone funkcje percepcyjno-motoryczne,
mylenie, pamid, uwag. Jak pisze R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik (2004), wi si one z
rozumieniem, ktre jest wynikiem dojrzewania, konstruowania pojd, nabywania wiadomoci na
drodze uczenia si oraz stosowania tych umiejtnoci w praktyce w nieznanych sytuacjach.
Zaburzenia wymienionych funkcji s gwnym kryterium diagnostycznym niepenosprawnoci
intelektualnej.
Uznad naley, i znaczna czd osb z gbsz niepenosprawnoci intelektualn opanowuje
umiejtnoci porozumiewania si z otoczeniem we wczesnych latach szkolnych, nie zawsze jednak
porozumiewanie si ma charakter werbalny. Jak okrela J. Wyczesany (2004) w myleniu tych osb
wystpuj utrudnienia w przyswajaniu pojd o charakterze abstrakcyjnym, wystpuj take okrelone
trudnoci w rozumieniu powizao logicznych midzy zjawiskami. Uwaa si, i osoby z gbsz
niepenosprawnoci intelektualn w rozwoju poznawczym pozostaj na poziomie przedoperacyjnym
(J. Wyczesany, 2004, J. Kostrzewski, 1981), co znaczy, i wolniej spostrzegaj i dostrzegaj mniej
elementw, czsto bdnie rozpoznaj powizania i zalenoci miedzy zjawiskami. Osoby gbiej
niepenosprawne intelektualnie maj trudnoci w duszym skoncentrowaniu si na okrelonym
przedmiocie czy czynnoci, dominuje u nich uwaga mimowolna. Chocia w wyniku oddziaywania
pedagogicznego mona rozwind uwag dowoln, maj okrelone trudnoci w zapamitywaniu.
Pojawiaj si czsto ograniczenia w zakresie przechowywania, rozpoznawania i odtwarzania
zapamitanych informacji. Badacze s zgodni, co do faktu, i u osb tych wystpuje pamid wiea,
jak i trwaa, w tym pamid mechaniczna, oraz pamid logiczna, jednak maj one trudnoci w trwaym
zapamitywaniu treci powizanych logicznie. Rwnie czsto pojawiaj si zmylenia i konfabulacje.
Jednostki dorose potrafi zapamitad po jednorazowym usyszeniu pid cyfr, zdanie zoone z 16
18 sylab oraz krtkie opowiadanie (por. J. Kostrzewski, 1981). Przy systematycznie prowadzonej
rehabilitacji niektre osoby s w stanie opanowad podstawowe umiejtnoci potrzebne do czytania,
pisania i liczenia. Czytanie i pisanie ma jednak najczciej charakter wyuczony, dlatego te po
zakooczeniu edukacji szkolonej czsto umiejtnod ta, przy braku dalszej stymulacji, zostaje
zapomniana. Badacze stwierdzaj, i osoby te maj due trudnoci w tworzeniu pojd, w
rozwizywaniu problemw. Potrafi wyjanid, na czym polega podobieostwo i rnica midzy dwoma
pojciami, do tych wyjanieo uywaj zewntrznych okreleo, opartych na obserwacji. Mylenie ma
wedug J. Kostrzewskiego (1981) charakter konkretno-obrazowy, osoby te maj take due trudnoci
w opanowaniu pojd liczbowych. Jednostki niepenosprawne intelektualnie osigaj trzecie stadium
podokresu przedoperacyjnego, wyrnione przez J. Piageta. Osoby z gbsz niepenosprawnoci
Stadium czwarte (8 12) koordynacja schematw. Dziecko zaczyna stosowad znane mu rozwizania do nowych
problemw. Zaczyna pojawiad si staod przedmiotu. Dziecko poszukuje przedmiotw, ktre znikny. Dziecko
wykazuje wiadomod, e przedmioty mog byd przyczyn jakiego dziaania.
Stadium pite (12 18) wykrywanie nowych sposobw. Nastpuje odkrywanie przez dziecko nowych sposobw
dziaania poprzez eksperymentowanie. Dziecko bierze pod uwag kolejne przemieszczenia by odszukad
przedmioty, ktre znikny. Wystpuje wiadomod reakcji przestrzennych midzy przedmiotami oraz relacji
miedzy przedmiotami a sob.
Stadium szste (18 24) reprezentacje umysowe. Dziecko jest zdolne do wymylania nowych sposobw
dziaania poprzez wewntrzne kombinacje. Wyobraa sobie nieobecne przedmioty. Wystpuj reprezentacje
przemieszczeo. Pojawia si wiadomod ruchw, ktre s dla dziecka niewidoczne.

29

intelektualn w zasadzie nie przekraczaj owego trzeciego stadium podokresu przedoperacyjnego. U

niektrych osb w wyniku intensywnej rehabilitacji obserwuje si niektre operacje logicznie, jak
szeregowanie, klasyfikowanie, dodawanie.
Osoby z lekk niepenosprawnoci intelektualn przejawiaj trudnoci w spostrzeganiu, koncentracji
uwagi, zapamitywaniu treci, maj ograniczona zdolnod mylenia abstrakcyjnego, uoglniania
porwnywania, wnioskowania i rozumowania przyczynowo-skutkowego. (por. R. Piotrowicz, E.
Wapiennik, 2004, s. 42).
Osoby gboko niepenosprawne intelektualnie ze wzgldu na niemonod skupienia uwagi i
niewyksztacenie znajomoci rnych pojd maj due trudnoci w nauczeniu si prostych czynnoci
zwizanych z samoobsug. Najczciej osoby te wymagaj staej opieki.
Przykady zachowania si osb z rnym stopniem niepenosprawnoci intelektualnej:
Mama Ani - dziewczynki z niepenosprawnoci intelektualna w stopniu lekkim:
Ania jest dorastajc dziewczynk z orzeczon lekk niepenosprawnoci intelektualn, uczya si w
szkole masowej, jednak szybko pojawiy si u niej trudnoci w uczeniu si szczeglnie matematyki i
innych przedmiotw cisych. W czwartej klasie przenielimy j do szkoy specjalnej teraz uczy si
znacznie lepiej i mniej jest z ni problemw wychowawczych.
Mama Konrada chopca z niepenosprawnoci intelektualna w stopniu gbszym:
Konrad jest osob z Zespoem Downa, uczy si w szkole przysposabiajcej do zawodu. Niedugo
bdzie uczszcza na warsztat terapii zajciowej, jest otwarty i miy, jednak zbyt ufny wobec obcych.
Konrad lubi recytowad wierszyki, ktre syszy w telewizji. Ma rwnie pewne zdolnoci manualne.
Wedug mnie oczywicie, bo w naszej rodzinie to chyba tylko ja nie umiem narysowad niczego, co by
przypominao cokolwiek mieje si mama Konrada. Konrad ma problemy z mwieniem, ja go
rozumiem, ale to taki nasz jzyk. Wiele nauczy si, w szkole ma swoja tabliczk z obrazkami i tak
komunikuje si z innymi ludmi. Lubi pracowad i al mi jest, e nie mog mu zapewnid pracy nigdzie.
Pytaam to tu i tam, ale nikt nie chce takiej osoby do pracy. Znajoma mojego ma te matka
niepenosprawnego intelektualnie dziecka opowiadaa, e on pracowa jaki czas w myjni
samochodowej, jak bym chciaa, aby mj Konrad te kiedy mg pracowad. Myl, e ta szkoa
przysposabiajca do pracy w niewielkim stopniu przygotuje go do wejcia w samodzielnod i
dorosod to mnie martwi. Konrad ma problem ze wzrokiem, sabo widzi.
Mama Joli dziewczynki z niepenosprawnoci intelektualna w stopniu gbokim:
Jola to dziewczynka z gbokim stopniem niepenosprawnoci intelektualnej. Nieraz myl ze za tymi
rozmarzonymi oczami ona mnie rozumie, chod komunikacja z ni jest bardzo trudna. Jola nie mwi,
ale wiem, o co jej chodzi, zawsze ja rozumiaam. Jola ma problem z poruszaniem si i raczej nie
bdzie nigdy chodzid normalnie. Jola mwi do mnie tymi swoimi sowami, czsto si denerwuje, ale
umiem ja uspokoid. Niestety Jola jest cakiem niesamodzielna i pomaga mi pielgniarka, ktra
przychodzi do nas 2 razy w tygodniu no i moja mama. M duo pracuje wiec ja opiekuje si crk.
Staram si z ni dwiczyd, chod to rwnie nie jest atwe. Korzystamy z wszystkich form dostpnych
rodzicom i dzieciom niepenosprawnym. Jola nie potrafi nic przy sobie zrobid sama wiec wymaga
cigej opieki.

30

EMOCJE
Emocje u osb z gbsz niepenosprawnoci intelektualn s zrnicowane w stopniu podobnym
jak osb z lekk niepenosprawnoci i w niewielkim stopniu rni si od odczuwanych emocji przez
osoby penosprawne. Rnice mog polegad w sposobie rozumienia odczuwanych stanw
emocjonalnych.
Obecny stan badao dowodzi, i rozwijaj si uczucia wysze takie jak miod, radod, smutek itp.
Niektrzy badacze sdz, i czsto u osb gbiej i gboko niepenosprawnych intelektualnie
wystpuje nieumotywowany upr i negatywizm, ktre potguj si w okresie adolescencji (por. J.
Lasuch-uk, 2005).
H. Olechnowicz (1977) stwierdzia na podstawie dugoletnich badao, i u osb z niepenosprawnoci
intelektualn w stopniu umiarkowanym i znacznym wystpuje tak zwany pseudoupr. Zachowania
pseudouporu spowodowane s obnionym napiciem miniowym, ktre uniemoliwi
natychmiastowe przejcie od bezruchu do aktywnoci i odwrotnie. Stwierdza si rwnie zalenod
pomidzy gotowoci do dziaania a znakiem emocji. Emocje negatywne utrudniaj rozpoczcie
czynnoci, natomiast emocje pozytywne mog eliminowad omawiany upr.
Jak zauwaa H. Borzyszkowska (1986) w grupie osb z niepenosprawnoci intelektualn w stopniu
umiarkowanym, dostpne s przede wszystkim bezporednie przeycia emocjonalne. Rozwj
emocjonalny i sfera zachowao to, jak uwaa W. Pilecka (1995), obszary, w ktrych bardzo czsto
obserwowane s zaburzenia. Jak dodaje dalej autorka, dzieje si tak w zwizku z pejoratywnymi
postawami prezentowanymi przez spoeczeostwo w odniesieniu do osb niepenosprawnych
intelektualnie. J. Rola (1996) wymienia take frustracj, depresj oraz agresj, ktre wie z lkiem
oraz stopniem zadowolenia z uzyskiwanego wsparcia.
R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik (2004, s. 40) uznaj, i u osb z gbsz niepenosprawnoci
intelektualn wystpuj czsto stereotypie ruchowe, czyli wielokrotnie powtarzane zachowania.
Ich przyczyn naukowcy (I. Lovaas, 1993, H. Olechnowicz, 1979, R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik, 2004)
dopatruj si w potrzebie stymulowania systemu nerwowego, s rdem podstawowej przyjemnoci
czynnociowej, powoduj zmniejszenie napicia wywoanego niezaspokojon potrzeb popdow (H.
Olechnowicz, 1979). Do czynnikw zewntrznych powodujcych wystpowanie stereotypii
ruchowych, zaliczyd mona brak interesujcych przedmiotw, ciekawych zabawek, brak doznao
sensorycznych, ale przede wszystkim, s to niewaciwe postawy otoczenia, nieodpowiednie
oddziaywania wychowawcze rodzicw.
Jak podkrela si w wielu pracach (R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik, 2004, K. Lausch-uk, 1998, J.
Kostrzewski, 1981, inni) zakres przeyd emocjonalnych jest porwnywalny, chod nie tosamy z
doznaniami osb penosprawnych intelektualnie. Pojawia si nastrj smutku, nastroje radoci. Naley
podkrelid, i jednostki z niepenosprawnoci intelektualn w stopniu umiarkowanym i znacznym
ujawniaj, oprcz potrzeby bezpieczeostwa, przynalenoci i mioci rwnie potrzeba szacunku.
Osoby te ujawniaj przywizanie, sympati, odczuwaj potrzeb kontaktw interpersonalnych z
otoczeniem bliszym i dalszym.

31

POROZUMIEWANIE SI
Wedug J. Kostrzewskiego (1981), osoby z gbsz niepenosprawnoci intelektualn porozumiewaj
si z otoczeniem prostymi zdaniami. U osb tych stwierdza si zwolnione tempo poszczeglnych
okresw rozwoju mowy. Jak zauwaa J. Wyczesany (2004), mowa jest bardzo czsto agramatyczna,
bekotliwa i niezrozumiaa. Przewaa ubogie sownictwo, zdania proste, czsto wypowiadane w
formie rwnowanikowej. Ze wzgldu na opnienia w zakresie mowy due znaczenie maj formy
pozawerbalne, do ktrych zalicza si formy gestowe, mimiczno-dotykowe, gestowo-dotykowe,
mimiczno-wokalne, wokalno-gestowe, wokalno-dotykowe. Kod komunikacji niewerbalnej nie jest tak
precyzyjnie zorganizowany, jak werbalny, dlatego s rne klasyfikacje jego funkcji.
W klasyfikacji Knappa (por. Z. Ncki, 1992, s. 138) wyrnia si funkcj powtarzania, zastpowania,
regulacji konwersacji, akcentowania tekstu mwionego. Wymienia si take maskowanie, czyli
uywanie zachowao niewerbalnych do ukrycia prawdziwych przekonao i myli, uczud. Obserwujemy
wtedy unikanie kontaktu wzrokowego, spojrzenia na boki, nieadekwatn si gosu, inne. Osoby z
niepenosprawnoci intelektualn w stopniu umiarkowanym i znacznym nie potrafi wszystkiego
wyrazid sowami. Czsto maskuj swoje emocje i uczucia. Rozadowuj napicie poprzez
wykonywanie stereotypowych ruchw, co jest odpowiednikiem funkcji adaptatorw. Tak zwane
ilustratory pomagaj w wyraeniu tych zdarzeo, ktrych nie potrafi wyrazid sowami.
W klasyfikacji Akmana i Friesena (patrz, Z. Ncki, 1992) mwi si o ilustratorach i adaptatorach.
Ilustratory s to zachowania niewerbalne bdce komentarzem do wypowiadanego tekstu. Funkcj
adaptatorw jest osignicie najbardziej komfortowej pozycji konwersacyjnej przez przyjcie
odpowiedniej pozycji ciaa. Dodatkow funkcj adaptatorw jest zlikwidowanie powstaego napicia
psychicznego, poprzez gryzienie owka, bujania na krzele, zabawa wosami.
Osoby z niepenosprawnoci intelektualn w stopniu umiarkowanym i znacznym rzadko osigaj
trzeci i czwarty poziom porozumiewania si. Badania wskazuj na fiksowanie si tych osb na
poziomie drugim, czasami trzecim (por. S. von Tetzchner, H. Martinsen, 2002). Zdaniem S. von
Tetzchner, H. Martinsen, (2002) osoby te wytwarzaj czsto specyficzny kod jzykowy zrozumiay
tylko dla najbliszego otoczenia, zwaszcza wtedy, gdy ich potrzeby bez najmniejszego wysiku s
zaspokajane i mowa werbalna wydaje si im byd niepotrzebna (por. R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik,
2004).
Ch. Rowland i P. Schweigert wyrnili cztery poziomy porozumiewania si z przypisanymi im
metodami porozumiewania si:

Pierwszy poziom porozumiewania si przedsymboliczny, charakteryzuje si

wystpowaniem gestw prymitywnych i umownych (wskazanie, dotknicie, sygnay
dotykowe, gestowe); obserwujemy rwnie brak umiejtnoci sownego porozumiewania
si, osoba nie uywa mowy, posuguje si nieartykuowanymi dwikami.
Drugi poziom porozumiewania si zwany poziomem symboli konkretnych; na tym poziomie
obserwujemy gesty symboliczne, reagowanie na dwiki, obrazki, zdjcia, przedmioty
trjwymiarowe, symbole jednoznaczne; nadal wystpuje znacznie ograniczona komunikacja,
wystpuje szcztkowa mowa, duy udzia mowy pozawerbalnej, przeplatanej sowami oraz
32

nieartykuowanymi dwikami z przewag tych drugich.

Trzeci poziom porozumiewania si zwany poziomem symboli abstrakcyjnych; na tym etapie
wystpuje ju mowa, pismo, jzyk migowy; wystpuje umiarkowane ograniczenie mowy
werbalnej, wystpuj nieznaczne utrudnienia w posugiwaniu si aparatem mowy, niewielki
udzia nieartykuowanych dwikw, mowa w wikszoci zrozumiaa.
Czwarty poziom porozumiewania si zwany poziomem ponadsymbolicznym, oznacza
komunikacj sown opanowan w stopniu dobrym.

W odniesieniu do osb z gbsz niepenosprawnoci intelektualn czsto mamy na uwadze

komunikacj wspomagajc (alternatywn). Komunikacja wspomagajca zawiera w sobie wszelkie
dziaania, ktrych celem jest pomoc w porozumiewaniu si osb nieposugujcych si mow lub
posugujcych si ni w sposb ograniczony. W komunikacji wspomagajcej uywamy kilku wanych
okreleo, komunikacja wspomagajca naturalna, bez uycia pomocy komunikacyjnych, oraz
komunikacja wspomagajca specjalistyczna, wymagajca wykorzystania pomocy komunikacyjnych (I.
Lovaas, 1993). Wrd takich pomocy wymienid moemy pomoce tradycyjne takie jak tablice, plansze
ze sowami, znaki graficzne, pomoce komputerowe. Wikszod urzdzeo i pomocy do komunikacji
alternatywnej dziaa wraz z zestawem lub systemem symboli. W literaturze przedmiotu wymienia si
kilka metod porozumiewania si z osobami o ograniczonych moliwociach komunikacyjnych, s to:

Gesty Maktona,
Piktogramy
Picture Communication Symbols Symbole Komunikacji Obrazkowej
System Komunikacji Symbolicznej Bliss.

Gesty Makatona to system prostych gestw sucych do porozumiewania si z osobami z

niepenosprawnoci intelektualn w stopniu umiarkowanym, znacznym i gbokim, ktre osigaj
drugi poziom zdolnoci komunikacyjnych6. Program jest stosowany obecnie na caym wiecie,
rwnie w Polsce. Posugiwanie si Makatonem opiera si na zaoeniu, e efektywne wykorzystanie
jakiegokolwiek sposobu komunikowania si, zaley w duym stopniu od konsekwentnego
realizowania go w rodowisku osb posugujcych si tym systemem. Sownictwo Makatonu opiera
si na czterech podstawowych zasadach:
koncentrowanie si na nauce wskiego zakresu kluczowych pojd, ktre charakteryzuje
wysoka funkcjonalnod;
organizowanie sownictwa w porzdku wanoci komunikacyjnej w obrbie poziomw i
wedug stopnia trudnoci (etapowa nauka sownictwa);
personalizacja sownictwa i dostosowanie do indywidualnych potrzeb osb
niepenosprawnych komunikacyjnie;
czne wykorzystywanie mowy, znakw manualnych (gestw) i graficznych (symboli).

System ten powsta w Wielkiej Brytanii, a jego twrczyni jest Margaret Walker. Przy opracowywaniu metody
wsppracowaa z Kathy Johnston i Tonym Cornforthem. Nazwa Makaton wzia si z pierwszych liter imion jej
twrcw.

33

Piktogramy to zestaw 600 obrazkw o wymiarach 10x10 centymetrw (M. Piszczek 2001, s. 132).
Oryginalnie zosta on zaprojektowany w Szwecji7. Podzielono go na kilkanacie kategorii
obejmujcych takie bloki jak: osoby, czci ciaa, ubranie, przedmioty, kuchnia, azienka, jedzenie,
owoce, zwierzta, zabawki, ogrd, pogoda, muzyka, sport, uczucia, zawody, pojazdy, miejsca,
czynnoci, uroczystoci, waciwoci, stosunki przestrzenne, liczby i formy kontaktu. Ograniczono
natomiast liczb pojd abstrakcyjnych. Piktogramy s wyraziste i uproszczone, bez niepotrzebnych
szczegw. Obrazek podstawowy na piktogramie jest biay, a jego to czarne. Pod kadym obrazkiem
widniej podpisy mwice o znaczeniu danego symbolu. Rysunki s atwo czytelne o wielu rnych
kategoriach znaczeniowych.
PSC (Picture Communication Symbols Symbole Komunikacji Obrazkowej) to system zoony z ponad
3 000 obrazkw. Nad kadym obrazkiem napisana jest nazwa. Zalet tego systemu jest atwod
tworzenia nowych obrazkw. Stosujc PCS, mona posugiwad si rwnie programami
komputerowymi, takimi jak Boardmaker (zawiera kolorow wersj symboli systemu PCS) i Speaking
Dynamically Pro. Ponad trzy i p tysica symboli zawiera si midzy innymi w nastpujcych
kategoriach: spoeczne, ludzie, czasowniki, opisowe, pokarmy, szkoa, czas wolny itp. Podzia ten
pozwala na szybkie wyszukiwanie symboli.
W Systemie Komunikacji Symbolicznej Bliss8 sowa i pojcia s reprezentowane przez umowne
symbole obrazowe. Rysunki skadaj si z prostych form geometrycznych (linii, k, kwadratw,
trjktw itp.), ktre maj szerokie zastosowanie. Zasada tworzenia kolejnych symboli wynika ze
zwizkw logicznych i pokrewieostw treciowych przedstawianych pojd i przedmiotw. Wszystkie
znaki maj przypisane konkretne znaczenie, w przeciwieostwie do abstrakcyjnych znakw literowych,
ktre dopiero zczone w wyraz co oznaczaj. Po zczeniu ze sob kilku symboli powstaj nowe
znaczenia. Symbole mona ujmowad w kategorie i zaznaczad kolorami. Przy konstruowaniu
wypowiedzi mog one tworzyd pene zdania, nawet zgodne ze skadni ojczystego jzyka
uytkownika. Sownik podstawowych symboli Blissa obejmuje 2 250 symboli i wyraeo,
reprezentujcych ponad 4 tysice sw. Symbole Blissa mona podzielid na 4 kategorie: przedmioty,
ideogramy (ilustruj pojcia), arbitralne (przedstawiaj stron gramatyczn przekazywanych
informacji), symbole midzynarodowe. Inny podzia zawiera nastpujce kategorie: ludzie, rzeczy,
uczucia, czynnoci, atrybuty oraz pojcia. Najbardziej powszechnym sposobem komunikowania si za
pomoc tej metody jest stworzenie tablicy ze znakami. Podczas jej ukadania naley wzid pod uwag
zoonod i specyfik niepenosprawnoci oraz cechy osoby, dla ktrej jest ona tworzona. Ilod
symboli w danej tablicy zaley od moliwoci przyswojenia ich przez posiadacza. Przenona tablica do
porozumiewania si, ktra przypomina album, zazwyczaj zawiera do 600 symboli. Mona posugiwad
si rwnie amerykaoskim programem komputerowym Wivik przeznaczonym dla osb, ktre nie
mog posugiwad si zwyk klawiatur komputerow. W miejsce standardowej klawiatury uywany
jest wycznik. Jest to nakadka programu Windows, za pomoc ktrej mona w peni obsugiwad cay
program. Przy starcie Wivik pojawia si na ekranie komputera klawiatura. Ponownie program daje
moliwod dostosowania go do indywidualnych potrzeb uytkownika, poniewa mona zmieniad
wielkod i podzia taj klawiatury na monitorze.
7

Zestaw piktogramw zosta przystosowany do polskich potrzeb w 1992 roku przez Mari Podeszewsk z
Centrum Metod Alternatywnych w Szczecinie. Jest on dostpny w Polsce dziki jedynemu i oficjalnemu
dystrybutorowi systemu piktogramw na teren Polski, ktrym jest Centrum Metod Alternatywnych.
8
Jego twrc jest Charles Bliss.

34

Podkrela si, i w grupie osb z niepenosprawnoci intelektualn w stopniu umiarkowanym i

znacznym czsto dochodzi do uszkodzenia aparatu mowy. Wszystkie te osoby charakteryzuje fakt, i
nie zaczy mwid w zwykym czasie lub utraciy zdolnod mwienia w wyniku uszkodzeo. S. von
Tetzchner oraz H. Martinsen (2002) podzielili osoby wymagajce wspomagajcych i alternatywnych
sposobw porozumiewania si na trzy grupy.
Pierwsz s osoby z zaburzeniami ekspresji jzykowej, ktre wykazuj dobre rozumienie mowy, ale
nie s zdolne wyraad si za pomoc jzyka oraz maj ograniczone zdolnoci ruchowe najczciej z
powodu uszkodzenia mzgu, co objawia si niesprawnoci motoryczn. Drug grup stanowi
osoby, ktre wymagaj wsparcia jzykowego w zakresie porozumiewania si. W tym wypadku
nauczanie alternatywnych form komunikowania si jest krokiem w kierunku rozwoju mowy.
Komunikacja wspomagajca nie jest rozumiana tu jako substytut mowy. Jej celem jest zachcenie,
dodawanie odwagi w rozumieniu i wyraaniu poprzez mow. Do tej grupy zaliczamy dzieci z bardzo
opnionym rozwojem jzyka, z dysfazj rozwojow. (M. Piszczek, 2001, s. 132). Ostatni grup
stanowi osoby, ktre stosuj alternatywny system komunikacji przez cae ycie z powodu gbokich
zaburzeo rozwoju jzyka. W tym wypadku komunikowanie si poprzez mow jest w znacznym
stopniu ograniczone bd niemoliwe. Nale do tej grupy osoby z autyzmem, upoledzone
umysowo w stopniu znacznym i gbokim, z agnozj audytywn, czyli guchot jzykow oraz
guchot. Upraszczajc ten podzia mona powiedzied, e pierwsz grup stanowi osoby
niepenosprawne ruchowo, drug jednostki z rozwojowymi zaburzeniami mowy oraz trzeci
niepenosprawni intelektualnie (posiadajcy czasem rne sprzenia) oraz z autyzmem (M. Piszczek,
2001, s. 132).
Schemat 11. Trzy grupy osb wymagajcych wspomagajcych i alternatywnych sposobw porozumiewania
si
Druga grupa skada si z dwch podgrup. Pierwsza to podgrupa rozwojowa, nale do niej dzieci z
dysfunkcj rozwojow oraz dzieci z niepenosprawnoci intelektualn. Dla tej grupy system
komunikacji alternatywnej i wspomagajcej stanowi podparcie do nabywania jzyka. Druga to
podgrupa sytuacyjna, skupiajca osoby uczce si mwid, ale majce powane uszkodzenie
narzdw artykulacyjnych.

Trzecia grupa to grupa jzyka alternatywnego, uwzgldniajca osoby, ktre uywaj i rozumiej
mow w maym stopniu oraz te, ktre nie potrafi uywad jej wcale. System alternatywny bdzie
tu gwn form porozumiewania si. Do tej grupy naleed bd autystycy, osoby dotknite
agnozja suchow, rwnie osoby gboko niepenosprawne intelektualnie.

Pierwsz grup jzyka ekspresyjnego charakteryzuje spory rozdwik pomidzy porozumiewaniem si a ekspresj
sown. Do tej grupy zalicza si osoby z poraeniem mzgowym, rozumiejce jzyk, ale niepotrafice artykuowad
dwikw.

Opracowanie wasne na podstawie S. von Tetzchner oraz H. Martinsen (2002)

Osoby, u ktrych wykorzystywanie mowy z powodu ich niepenosprawnoci intelektualnej jest

niemoliwe bd w znacznym stopniu ograniczone, komunikowanie si z otoczeniem przebiega
35

najczciej z wykorzystaniem komunikacji niewerbalnej, zwanej take komunikacj ukryt, zachowao

symbolicznych, komunikacj bezsown. W literaturze istnieje podzia niewerbalnych sposobw
komunikacji na dwie kategorie: manualne i graficzne. W pierwszej grupie mona umiecid midzy
innymi naturalne gesty, gesty jzyka migowego i gesty systemu Makaton, w drugiej na przykad
piktogramy, system Blissa, symbole obrazowe, rysunki i inne. Komunikacj niewerbaln kieruje si do
trzech grup jej uytkownikw.
Osoby gboko niepenosprawne intelektualnie porozumiewaj si zazwyczaj pozawerbalnie,
uywajc gestw, takich jak wskazywanie, wrczanie, prowadzenie za rk w kierunku podanego
przedmiotu. Wikszod osb wydaje nieartykuowane dwiki lub wypowiadaj pojedyncze goski,
czste s echolalie. Rozumienie mowy werbalnej jest w duym stopniu ograniczone.
Osoby lekko niepenosprawne intelektualnie komunikuj si z otoczeniem w sposb werbalny, chod
poszczeglne stadia rozwoju mowy przebiegaj z opnieniem. Ich wypowiedzi s zrozumiae, chod
trudnoci sprawia im budowanie zdao zoonych. Mwi czsto fragmentami zdao, chtnie posuguj
si czasownikami i rzeczownikami, a rzadziej przymiotnikami.
ROZWJ FIZYCZNY
W rozwoju fizycznym obserwujemy zaburzenia zmysw. Zaburzenia te mog mied charakter
czciowy (parcjalny) lub caociowy (globalny) to znaczy mog wystpowad zaburzenia
poszczeglnych zmysw lub kilku jednoczenie. W grupie osb z gbsza niepenosprawnoci
intelektualn stwierdza si, czciej ni wrd osb z lekk niepenosprawnoci intelektualn,
zaburzenia w zakresie funkcjonowania receptorw wzroku, suchu, oraz uszkodzenia kory mzgowej.
Czciej wystpowad moe epilepsja, wady neurologiczne i fizyczne deformacje twarzy i ciaa. Osoby
z niepenosprawnoci intelektualn w stopniu umiarkowanym i znacznym s wic grup, u ktrej
zaobserwowad mona bardzo rne postacie kliniczne upoledzenia. Gbszej niepenosprawnoci
intelektualnej jak podaje J. Lausch-uk (2005), towarzysz nierzadko dodatkowe obcienia
chorobowe wyznaczajce specjalne dziaania rehabilitacyjno-rewalidacyjne.
U osb z gbsz niepenosprawnoci intelektualn stwierdza si czsto nieprawidowoci budowy i
funkcji ukadu pokarmowego oraz obnion odpornod na zakaenia. Czste s wady wzroku oraz
sabod mini poruszajcych gak oczn, std zblianie oczu do ogldanego przedmiotu.
Zachowanie to charakterystyczne jest dla osb z Zespoem Downa. U osb z Zespoem Downa, ktre
stanowi okoo 10% caej populacji osb niepenosprawnych intelektualnie i a okoo 75% gbszej
niepenosprawnoci intelektualnej obserwuje si wyrane osabienie ukadu miniowego i
charakterystyczn jego gitkod. Wystpuj take nieprawidowoci w budowie krgw szyjnych (W.
Storn, 1985, za J. Lauschuk, 2005). Pynnod ruchw i ich precyzja jest niska. Oprcz zaburzenia
zmysw obserwuje si rwnie nieprawidowoci w odbiorze wraeo. Wpywa to znacznie na
obnienie rozwoju wyszych procesw psychicznych. Niedorozwj analizatorw powodowad moe, i
osoba z niepenosprawnoci intelektualn w stopniu umiarkowanym i znacznym nieprecyzyjnie
odzwierciedla otaczajca j rzeczywistod w tym spoeczn.
Aktywnod fizyczna jest znacznie ograniczona. Pniej ni w grupie osb penosprawnych
podejmowane s prby zmiany pozycji z lecej w kierunku pionizacji, przytrzymywania si,
obejmowania, chwytania duych przedmiotw, reagowania na bodziec czy lokalizacji bodca (por. R.
36

J. Piotrowicz, E. Wapiennik, 2004). W wieku czterech lat obserwujemy pocztki samodzielnego

chodzenia, oraz mwienia. Chocia w przypadku mowy opnienia mog byd znacznie wiksze (J.
Lauschuk, 2001). U osb z gbsz niepenosprawnoci intelektualn zauwaa si trudnoci w
przejawianiu inicjatywy i samodzielnoci. Z duym trudem ucz si samodzielnego ubierania czy
zachowania higieny osobistej (J. Lasuch-uk, 2001). J. Paoczyk (1979) okrela, i zauwaalne s
rwnie opnienia w zakresie precyzji, szybkoci ruchw i jednoczesnego ich wykonywania. Istotne
jest rwnie to, i wrd osb z niepenosprawnoci intelektualn w stopniu umiarkowanym w
bezporednim kontakcie zwraca uwag ukad ciaa, sposb patrzenia, odroczone reakcje,
nieadekwatne reagowanie na bodce (R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik, 2004).
FUNKCJONOWANIE W SYTUACJACH PROBLEMOWYCH I SPOECZNYCH
Osoby z gbsz niepenosprawnoci intelektualn maj trudnoci w funkcjonowaniu w sytuacjach
problemowych i spoecznych. Jak pisze K. J. Zabocki (2003) mimo to w wyniku oddziaywania
rehabilitacyjnego moliwoci te mog ulec poprawie. Osoby z gbsz niepenosprawnoci
intelektualn potrafi radzid sobie w rnych sytuacjach yciowych takich jak ubieranie si,
rozbieranie, samodzielne mycie, dbanie o higien osobist, samodzielne jedzenie przy stole nawet
gotowanie prostych posikw. Osoby z niepenosprawnoci intelektualn w stopniu umiarkowanym
wymagaj wsparcia w procesie radzenia sobie w trudnej dla nich sytuacji. M. Kocielska (1984), W.
Pilecka, J. Pilecki (1995), R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik (2004) zwracaj uwag na fakt, i korzystanie
ze wsparcia w postaci ukierunkowania fizycznego, naladownictwa sownego jest czsto utrudnione
przez ograniczenia intelektualne oraz oddziaywania rodowiska wychowawczego, co rwnie moe
wyznaczad ich poziom samodzielnoci.
Do okrelenia poziomu samodzielnoci stosuje si w literaturze kilka kryteriw s to: poziom
samodzielnoci wykonania okrelonej czynnoci, poziom korzystania z pomocy innych osb. Bardzo
przydatne w tym zakresie wydaj si byd rnego rodzaju skale pozwalajce w prosty sposb
wskazad te obszary ycia i funkcjonowania czowieka, w ktrych potrzebna jest pomoc. Analizujc
literatur przedmiotu, mona wymienid wielu autorw skal samodzielnoci. Ciekaw skal
opracowaa H. Balicka-Kozowska (1979). Skala ma prost form, za jej pomoc mona oceniad
samodzielnod w trzech obszarach: samoobsuga, wykonywanie czynnoci domowych, poruszanie
si poza domem. Autorka uszczegawia poszczeglne kategorie wyznaczajc zestaw oczekiwanych
na poszczeglnych obszarach umiejtnoci. W zakresie samoobsugi s to: mycie si, kpiel,
jedzenie, czesanie, golenie, obcinanie paznokci, zaatwianie potrzeb fizjologicznych. W zakresie
wykonywania czynnoci domowych s to: sprztanie, pranie, prasowanie, gotowanie, wiksze
porzdki. W zakresie poruszania si poza domem samodzielne chodzenie do szkoy, robienie
zakupw, zaatwienie prostych spraw w urzdzie lub/i na poczcie, wizyta u lekarza, uczszczanie do
kocioa lub/i uczestniczenie w kulturze.
Osoby z niepenosprawnoci intelektualn w stopniu umiarkowanym i znacznym radz sobie w
wikszoci same w wielu sytuacjach yciowych takich jak ubieranie, rozbieranie si, cielenie ek,
przygotowanie posikw, samodzielne mycie si, robienie drobnych zakupw, wykonywanie
drobnych prac zarobkowych (J. Wyczesany, 2004).

37

Osoby z niepenosprawnoci intelektualn w stopniu umiarkowanym maj trudnoci w osiganiu

przystosowania spoecznego, rozumianego jako dostosowanie si do wymagao i oczekiwao
rodowiska oraz dojrzaoci spoecznej traktowanej jako umiejtnod wchodzenia w okrelone role
spoeczne, zawodowe, rodzinne, przyjacielskie, partnerskie. Poziom funkcjonowania spoecznego
osb niepenosprawnych intelektualnie jest bardzo zrnicowany. Warunkuj go nie tylko okrelone
dysfunkcje organiczne, ale rwnie okrelone postawy spoeczne, ujawniane w bezporednich
kontaktach spoeczeostwa z osobami niepenosprawnymi. Istotne znaczenie ma obraz osoby
niepenosprawnej intelektualnie w rodowisku. Negatywny obraz oparty na postrzeganiu ograniczeo,
brakw, wyzwala postawy nadopiekuocze, polegajce na wyrczaniu osb niepenosprawnych
intelektualnie, a tym samym na niestawianiu zadao na miar ich moliwoci, a tylko takich, ktrych
wypenienie nie pozostawia obaw nie wykonania ich. Takie postawy powoduj, i osoby
niepenosprawne traktowane zaczynaj byd jako nieporadne, a w ten sposb ksztatowana jest
osobowod, w ktrej przewaa rezygnacja, niechd do dziaania, lk.
CHARAKTERYSTYKA DEMOGRAFICZNA ORAZ SKALA ZJAWISKA NIEPENOSPRAWNOCI W
POLSCE
Jak pisze B. Balcerzak-Paradowska (2002) liczba osb niepenosprawnych w ostatnich kilkunastu
latach zwikszya si kilkakrotnie. Narodowy Spis Powszechny z 2002 r. (Gwny Urzd Statystyczny
2003) wykaza w Polsce blisko 5,5 miliona osb niepenosprawnych (14,3% ogu spoeczeostwa).
Wedug danych Zakadu Ubezpieczeo Spoecznych z tego okresu liczba osb niepenosprawnych bya
nisza ok. 4,5 miliona. Rnica ta wynika z odmiennych kryteriw definiowania niepenosprawnoci.
W pierwszym przypadku polega na samoocenie zdrowia i zdolnoci respondenta do wykonywania
podstawowych czynnoci yciowych, w drugim na posiadaniu aktualnego orzeczenia i dokumentu
prawnie potwierdzajcego niepenosprawnod, wydanego przez organ do tego upowaniony.
Jak pisze M. Kucharek (2007, s. 15) populacj osb niepenosprawnych w Polsce mona podzielid na
dwie kategorie: osoby niepenosprawne prawnie, to jest takie, ktre posiadaj odpowiednie,
aktualne orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony, oraz osoby niepenosprawne
biologicznie, to jest takie, ktre maj (odczuwaj) cakowicie lub powanie ograniczon zdolnod do
wykonywania czynnoci podstawowych. Niestety niedoskonaoci systemu orzekania o
niepenosprawnoci spowodoway, e osoby niepenosprawne prawnie i biologicznie to zazwyczaj nie
te same osoby.
Rysunek 2. Osoby niepenosprawne wg kategorii niepenosprawnoci na podstawie danych Narodowego
Spisu Powszechnego z 2002 r. (za GUS, w odsetkach do ogu ludnoci Polski)
Osoby niepenosprawne biologicznie
2,7%
Osoby niepenosprawne
prawnie i biologicznie

7,3%
7,3%
Osoby niepenosprawne prawnie
4,3%

38

Opracowanie wasne na podstawie M. Kucharek (2007)

Wedug wynikw kwartalnego reprezentacyjnego Badania Aktywnoci Ekonomicznej Ludnoci (BAEL)

prowadzonego przez GUS liczba osb niepenosprawnych w wieku 15 lat i wicej, od 2002 roku
systematycznie spadaa i w 2008 roku wyniosa okoo 3,7 mln osb. Oznacza to, e 11,8% ludnoci w
wieku 15 lat i wicej posiada prawne orzeczenie niepenosprawnoci. W 2008 roku liczba osb
niepenosprawnych prawnie w wieku produkcyjnym wynosia okoo 2,2 mln i stanowia 9,3% ludnoci
w tym wieku. W 2008 r. 26,9% osb w wieku 15 lat i wicej miao orzeczenie o znacznym stopniu
niepenosprawnoci (lub orzeczenie rwnowane), 38,1% tych osb posiadao orzeczenie o
umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci (lub rwnowane) a 35,0% - orzeczenie o lekkim stopniu
niepenosprawnoci (lub rwnowane). Wrd osb niepenosprawnych w wieku produkcyjnym
odsetek osb ze znaczn niepenosprawnoci jest znacznie mniejszy, przy wyranie wyszym
odsetku osb z niepenosprawnoci lekk (odsetki wynosz odpowiednio: 18,7%, 39,8% i 41,5%).
Zjawisko niepenosprawnoci jest wiksze w Polsce ni w innych krajach europejskich. Jednym z
powodw tej sytuacji jest fakt, i ponad 1/3 osb w wieku produkcyjnym, ktre s prawnie
niepenosprawne nie s biologicznie niepenosprawne. Przekrj wiekowy osb bdcych prawnie,
lecz nie biologicznie niepenosprawnymi sugeruje, i system czsto jest wykorzystywany jako forma
wczeniejszego przejcia na emerytur. Jak wynika z danych GUS ponad 12% wszystkich mczyzn w
wieku 60-64 lat i ponad 11% wszystkich kobiet w wieku 55-59 lat posiada zawiadczenia o
niepenosprawnoci. To stosunkowo czste wystpowanie niepenosprawnoci w Polsce jest rwnie
w duej mierze konsekwencj agodnego systemu orzekania o niepenosprawnoci przed rokiem
1999. Z tego powodu okoo 1,7 milionw osb (dane Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 oraz
1,4 mln wg badao stanu zdrowia z 2004 roku) byo oficjalnie uznanych za osoby niepenosprawne,
chocia faktycznie nie cierpiay one na upoledzenia fizyczne ani psychiczne (por. Choo-Domioczak,
A., Poznaoska D., 2007, s. 17).
W 2002 roku w Polsce byo okoo 130 tys. osb z niepenosprawnoci intelektualn, jednak s to
dane szacunkowe. Najnowszy spis powszechny prowadzony w Polsce w roku 2011 moe te dane
potwierdzid zwaywszy i badania prowadzone przez TNS OBOP jak i BAEL wskazuj, i w Polsce yje
kilkadziesit tysicy osb niepenosprawnych intelektualnie. Przedstawione dane dotycz osb w
wieku 16 lat i wicej yjcych w gospodarstwach domowych, posiadajcych orzeczenie o
niepenosprawnoci, nie obejmuj natomiast osb yjcych w placwkach stacjonarnych. W
diagnozie i orzecznictwie stosuje si rne procedury w zalenoci od tego, czy jest to orzekanie do
celw edukacyjnych (dla dzieci), do celw rentowych (dla dorosych) czy celw pozarentowych (dla
dzieci i dorosych). W Polsce istniej trzy niezalene systemy orzekania niepenosprawnoci: pierwszy
dla celw rentowych przeprowadzany wrd pracownikw i osb prowadzcych dziaalnod
gospodarcz, drugi realizowany w ramach ubezpieczeo spoecznych rolnikw i trzeci przeznaczony
dla celw niezwizanych ze wiadczeniami rentowymi, zarzdzany przez wadze samorzdowe (patrz
Wycicka I., Ruzik A., Zalewska H., 2002).
Z uwagi na to, e osoby niepenosprawne stanowi znaczn czd naszego spoeczeostwa, istotne
wydaje si spojrzenie na struktur populacji tych osb. Wedug B. Balcerzak-Paradowskiej (2002)
przyjmujc w opisie niepenosprawnoci kryterium wieku, moemy stwierdzid, i osoby
niepenosprawne to najczciej osoby starsze. W 1996 roku 71,2% populacji osb niepenosprawnych
miao ponad piddziesit lat. W przypadku osb modych gwn przyczyn niepenosprawnoci s
39

wady wrodzone, wraz z wiekiem narasta za znaczenie innych czynnikw (np. choroby zawodowe,
wypadki przy pracy). Naley stwierdzid, e blisko poow populacji osb niepenosprawnych w roku
1996 stanowiy kobiety (53%). Porwnanie tych wynikw z pierwszym kwartaem 2011 roku wedug
BAEL dostarcza zblione dane. Nie bez znaczenia jest take miejsce zamieszkania. Czstotliwod
wystpowania niepenosprawnoci jest wysza na wsi ni w miecie. Jednak znaczne migracje
ludnoci w ostatnich kilku latach z miast na przedmiecia i wsie zaciera te rnice. Niezwykle wan
zmienn w odniesieniu do problematyki niepenosprawnoci jest wyksztacenie. Osoby
niepenosprawne maj niszy poziom wyksztacenia od osb w peni sprawnych.
Wedug wiatowej Organizacji Zdrowia rozpowszechnienie gbszego stopnia niepenosprawnoci
intelektualnej (o ilorazie inteligencji w przyblieniu poniej 50) wynosi 3 do 4 osb na 1000. Badania
polskie z lat 1964 65 daj wynik 0,34% (J. Kostrzewski 1981). Lekka niepenosprawnod
intelektualna (odpowiadajce ilorazowi inteligencji 50 70) szacuje si na 2 3 osoby na 100.
Efektem licznych trudnoci diagnostycznych i przyjtych niejednakowych metod w badaniach
epidemiologicznych pojawia si paradoks niepenosprawnoci intelektualnej, ktry polega na tym,
e wrd populacji dzieci w wieku szkolnym wskanik rozpowszechnienia niepenosprawnoci
intelektualnej wynosi 2-3%, natomiast w populacji generalnej mniej ni 1%.
CHARAKTERYSTYKA OSB NIEPENOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE POD WZGLDEM
MOLIWOCI WYKONYWANIA PRACY
ZNACZENIE PRACY W YCIU OSB NIEPENOSPRAWNYCH
Osoby niepenosprawne traktuj swoj prac zawodow, jako jedn z najwaniejszych rl i zadao
yciowych. Praca pozwala im na osignicie zwikszonej niezalenoci ekonomicznej, wzbogaca
formy uczestnictwa spoecznego, pomaga w osigniciu poczucia przydatnoci spoecznej, pozwala
zapobiegad izolacji i wykluczeniu spoecznemu. Praca, obok sposobu zapewnienia rodkw do ycia,
stwarza osobom niepenosprawnym okazj do kontaktw spoecznych, przeamania trudnoci w
komunikowaniu oraz wpywa pozytywnie na poczucie wasnej wartoci (por. J. Lewandowski, 2000, s.
75). Podczas pracy osoba niepenosprawna uruchamia swoje umiejtnoci, zdolnoci, sprawnoci i
nawyki, zwikszajc w ten sposb odpornod na sytuacje trudne, wynike z procesu pracy oraz agodzi
lk przed nowymi zadaniami, na nowych stanowiskach, pozwala akceptowad jej swoj
niepenosprawnod, a porednio take wpywad na ksztatowanie nowej osobowoci pracowniczej,
niezbdnej do ponownego wczenia si w ycie zawodowe i spoeczne.
Jak pisze E. Giermanowska (2007) stopieo, w jakim uszkodzenie jakiego ukadu zaczyna ograniczad
czynnoci zawodowe zaley czciowo od przyczyny i rodzaju samego uszkodzenia, czciowo od
charakteru pracy, czciowo a niekiedy przede wszystkim od znaczenia i wagi, jak dany czowiek
przypisuje wasnej pracy w caoksztacie swojego ycia. Jak podaje A. Ostrowska (1998, s. 15) osoby
posiadajce relatywnie wysze wyksztacenie i pasjonujcy ich zawd traktuj zwykle swoj prac,
jako jedn z najwaniejszych rl i zadao yciowych. Nic innego nie jest w stanie im pracy zastpid, a
niemonod realizowania si w roli zawodowej jest dla nich wielk krzywd. Odmiennie prac
traktuj osoby o niskich kwalifikacjach i niskim wyksztaceniu. Trudno od tych osb oczekiwad, e po
chorobie czy wypadku bd chciay wrcid do pracy.

40

Stopa zatrudnienia osb niepenosprawnych rni si stosownie do charakteru niepenosprawnoci.

Podczas gdy osoby cierpice na choroby psychiczne wykazuj najnisze wskaniki zatrudnienia, osoby
niepenosprawne ruchowo maj najwysze wskaniki zatrudnienia.
INDYWIDUALNE
PRZYCZYNY
NIEPENOSPRAWNYCH

NISKIEJ

AKTYWNOCI

ZAWODOWEJ

OSB

Jak pisz A. Choo-Domioczak oraz D. Poznaoska (2007, s. 20) szanse znalezienia pracy przez
aktywnych zawodowo niepenosprawnych s okoo 20-40% nisze ni w przypadku osb
penosprawnych. Autorki podkrelaj, i zarwno w przypadku osb sprawnych, jak i
niepenosprawnych najwaniejszym czynnikiem decydujcym o poziomie aktywnoci zawodowej jest
posiadanie pracy. W obu przypadkach osoby bierne zawodowo stanowi zdecydowan wikszod
niezatrudnionych. Jednake ich udzia w populacji niepracujcych jest znacznie wikszy w przypadku
osb niepenosprawnych i zwiksza si wraz ze stopniem niepenosprawnoci. W przypadku osb o
znacznym stopniu niepenosprawnoci, bezrobotni stanowi mniej ni 2% niezatrudnionych, podczas
gdy pozostaa czd tej grupy pozostaje bierna zawodowo (2007, s. 21).
Z przeprowadzonych przez mnie niepublikowanych badao w 2010 roku gwn przyczyn
niepowodzeo osb niepenosprawnych na otwartym rynku pracy jest ich niska samoakceptacja, brak
odpowiedniego wyksztacenia zapewniajcego satysfakcjonujc prac. Zaledwie kilkanacie procent
osb niepenosprawnych podejmuje zatrudnienie w kierunku swoich kwalifikacji. Bariery
architektoniczne nadal stanowi dla wielu niepenosprawnych osb przeszkod w podjciu
aktywnoci w kierunku znalezienia pracy. Badani przeze mnie niepenosprawni doroli wskazywali
rwnie obawy o odrzucenie ich przez wsppracownikw i pracodawc ze wzgldu na swoj
niepenosprawnod.
Wrd przyczyn niskiej aktywnoci zawodowej osb niepenosprawnych zaliczyd mona rwnie
dodatkowe potrzeby (rehabilitacja lecznicza, opieka lekarska, usugi opiekuocze), cechy psychiczne
(nisza koncentracja, ubosze kompetencje interpersonalne, niska samoocena). I. Kulesza-Rozesaniec
(1997) pisze, i istotnym czynnikiem utrudniajcym osobom niepenosprawnym aktywnod
zawodow jest niski poziom samooceny i negatywna ocena szans na uzyskanie zatrudnienia. Warto
wspomnied o zjawisku autodyskryminacji, ktre polega na dyskryminowaniu przez osoby
niepenosprawne samych siebie z powodu istniejcej niepenosprawnoci, co w konsekwencji
przyczyniad si moe do biernoci zawodowej. Hierarcha potrzeb zawodowych w grupie osb z
niepenosprawnoci w kontekcie rodzaju zaburzeo zostaa ustalona na podstawie badao B.
Jachimczak (2011).
Przeduajcy si okres pozostawania bez pracy jak pisze I. Poliwczak (2008, s. 58) moe prowadzid do
pojawienia si wielu negatywnych konsekwencji. Brak pracy powoduje nasilenie si dolegliwoci
zwizanych z gwn przyczyn dysfunkcji organizmu, moe rwnie prowadzid do pojawienia si
nowych.
Na znajdowanie pracy wpyw ma rwnie dugod pozostawania bez pracy. Im duej osoba
niepenosprawna pozostaje bez pracy tym mniejsze szanse na zatrudnienie. W najtrudniejszej
sytuacji s osoby niepenosprawne intelektualnie. Osb niepenosprawnych intelektualnie jak pisze I.
Poliwczajk (2008, s. 61) nie chc zatrudniad przedsibiorstwa dziaajce w ramach otwartego rynku
41

pracy, ale co paradoksalne zakady pracy chronionej (zatrudnienie w ZPCH znajduje 70% osb
niepenosprawnych jednak najczciej z lekk niepenosprawnoci ruchow). W przypadku osb
niepenosprawnych intelektualnie zdolnod wykonywania pracy zawodowej uzaleniona jest od
stopnia cikoci i chci wsppracy ze strony pracodawcy oraz odpowiedniego doboru wykonywanej
pracy przez osob niepenosprawn.
Podkrela si rwnie zwizek pomidzy ograniczonymi moliwociami znalezienia pracy przez osoby
niepenosprawne a niskim poziomem kwalifikacji zawodowych i niskim poziomem wyksztacenia. Jak
wynika z prowadzonego przez GUS kwartalnego reprezentacyjnego Badania Aktywnoci
Ekonomicznej Ludnoci (BAEL) osoby niepenosprawne s znacznie gorzej wyksztacone ni osoby
sprawne. W 2008 roku a 68% osb niepenosprawnych w wieku 15 lat i wicej nie miao
wyksztacenia redniego, a jedynie 6% posiadao wyksztacenie wysze. Osobny problem stanowi
kwestia braku odpowiedniego przygotowania zawodowego osb niepenosprawnych intelektualnie
opuszczajcych szko.
Osoby niepenosprawne maj rwnie trudnoci w zdobyciu lub uzupenieniu wyksztacenia nie tylko
na poziomie wyszym, ale take rednim i podstawowym. Z kolei niskie wyksztacenie lub jego brak
zmniejsza szanse osb niepenosprawnych na rynku pracy, a tym samym szanse na godne ycie. Na
uwag zasuguje jednak fakt, e w 2008 roku po raz pierwszy od 2002 roku wskanik zatrudnienia
osb niepenosprawnych w wieku produkcyjnym przekroczy 20% (wynis 20,8%), za stopa
bezrobocia obniya si do 13,1%, tendencja ta utrzymywaa si w roku 2009 i w pierwszym kwartale
2011 roku. Najmniejsze szanse na znalezienie pracy maja osoby niepenosprawne w stopniu
znacznym, czyli gorzej wyksztacone w porwnaniu z osobami niepenosprawnymi w stopniu lekkim i
umiarkowanym.
R. M. Gray, A. M. Reinbradt, J. R. Ward (1977 za: S. Kowalik 2007) poddali analizie postawy osb
niepenosprawnych wobec ponownego zatrudnienia. Okazuje si, e osoby te w maym stopniu byy
zainteresowane znalezieniem pracy pomimo e stan ich zdrowia nie stanowi przeszkody w jej
podjciu. Podobne wnioski wypywaj z badao M Sokoowskiej i A. Ostrowskiej (1976), z ktrych
wynika, i motywacja do podjcia pracy zawodowej po nabyciu niepenosprawnoci maleje. Sytuacj
te wzmacnia rwnie funkcjonujcy w Polsce system rent i saby system zacht do podjcia
ponownego zatrudnienia. M. Sokoowska i A. Ostrowska (1976, s. 88) na podstawie analizy stosunku
osb z niepenosprawnoci do wykonywania pracy zawodowej wymieniaj cztery grupy:
osoby, ktre po nabyciu niepenosprawnoci wracaj na poprzednie stanowisko pracy;
osoby, ktre w wyniku nabycie niepenosprawnoci zmuszone zostay do zmiany miejsca
pracy, ale nie zmieniy dotychczasowego zawodu;
osoby, ktre w wyniku nabycia niepenosprawnoci, zmuszone zostay zarwno do
zmiany miejsca pracy i zawodu;
osoby ktre z powodu pojawienia si dysfunkcji organizmu nie wracaj do pracy i
pozostaj trwale bezrobotne.
Gwnym czynnikiem lecym u podstaw niskiego zatrudnienia osb niepenosprawnych jest ich
niska aktywnod zawodowa i maa mobilnod. Rwnie zakres polityki zatrudniania osb
niepenosprawnych w Polsce jest stosunkowo ograniczony, a jak wskazano powyej, puapka
wiadczeo znaczca. Aby poprawid poziom zatrudnienia osb niepenosprawnych, jak pisz A. Choo42

Domioczak oraz D. Poznaoska (2007), polityka powinna koncentrowad si w pierwszej kolejnoci na

zachcaniu do podejmowania zatrudnienia oraz umoliwianiu osobom niepenosprawnym
wchodzenie na otwarty rynek pracy. Jest to szczeglnie istotne w przypadku osb gbiej
niepenosprawnych intelektualnie, ktrych udzia w rynku pracy jest znikomy.
MOLIWOCI I POTRZEBY W FUNKCJONOWANIU OSB NIEPENOSPRAWNYCH NA
RYNKU PRACY
Wane jest, e dziki rehabilitacji zawodowej moliwe jest podejmowanie pracy przez osoby
niepenosprawne intelektualnie. Poza tym rehabilitacja zawodowa jest wan czci rehabilitacji
kompleksowej (por. S. Kowalik 2007, s. 25), bowiem stawia sobie za cel pene przygotowanie osoby
niepenosprawnej do podjcia pracy zawodowej. Rehabilitacja zawodowa osb niepenosprawnych
opiera si na kilku wanych przesankach (m.in. A. Hulek 1969, T. Majewski, B. Szczepankowska,
1998):
kada osoba niepenosprawna pomimo utraty penej sprawnoci zachowuje okrelone
umiejtnoci i dyspozycje, ktre po ich zidentyfikowaniu, ukierunkowaniu i usprawnieniu
staj si podstaw umoliwiajc podjcie szkolenia zawodowego, a nastpnie pracy
zawodowej;
adna praca nie wymaga od osoby, ktra j wykonuje zaangaowania wszystkich jej
sprawnoci fizycznych, psychicznych, spoecznych. Istniej prace o rnej skali wymagao.
Jedne wymagaj wysokiej sprawnoci fizycznej lub manualnej, inne za wysokiej
sprawnoci intelektualnej, a jeszcze inne specjalnych zdolnoci i umiejtnoci czy
okrelonych cech osobowoci;
wykonywanie pracy zawodowej przez dan osob niepenosprawn uwarunkowane jest
takimi wzgldami, jak: moliwod wykonywania rnych czynnoci, stopieo indywidualnej
sprawnoci, specjalne zdolnoci i umiejtnoci, cechy osobowoci;
osoby niepenosprawne maj moliwod uruchomienia pewnych mechanizmw
kompensacyjnych9. U podstaw kompensacji ley fakt, e organizm ludzki charakteryzuje
si pewn dynamik i zdolnoci adaptacji do zaistniaej sytuacji. Osoby niepenosprawne
mog, wic nauczyd si celowego i efektywnego wykonywania rnych czynnoci i zadao
przy zastosowaniu troch innej techniki, ni osoby penosprawne. (por. T. Majewski, B.
Szczepankowska, 1998, s. 29);
istniej moliwoci adaptacji stanowiska i miejsca pracy stosownie do potrzeb
pracownika niepenosprawnego. Mona je tak zorganizowad i wyposayd, e bd
kompensowane pewne braki i ograniczenia funkcjonalne pracownika i bdzie on mg
wykonywad zadania zawodowe na wymaganym poziomie (por. T. Majewski, B.
Szczepankowska, 1998, s. 29).
Niemniej jednak osoby niepenosprawne intelektualnie wymagaj specjalnego traktowania,
podejmujc zatrudnienie. H. Larkowa (1987, s. 227231 za: P.N. Hallenbeck, J.L. Campbell 1966, por.
I. Poliwczak, 2008 s. 57-58) wyrnia cztery fazy przystosowania si osb niepenosprawnych do
wykonywania pracy zawodowej:
9

Kompensacja polega na zastpieniu uszkodzonych lub zaburzonych czynnoci organizmu przez inne czynnoci.

43

1. faza pierwsza, wejcie w nowe rodowisko na tym etapie przystosowania do wykonania

pracy zawodowej osoby niepenosprawne przejmuj czsto postaw wyczekujc
niejednokrotnie ich dziaania ograniczaj si wycznie do przygldania si pracy
wsppracownikw. W tej fazie mog wystpowad czste nieobecnoci, a nawet tendencje
do jej unikania. Praca wykonywana jest w wolnym tempie, a jakod jej nie jest najlepsza,
osoba niepenosprawna podczas przechodzenia przez t faz rozwoju zawodowego moe
odczuwad lk towarzyszcy nowym nieznanym sytuacjom, pojawid si mog trudnoci we
wsppracy z innymi wsppracownikami (przeoeni, pracownicy) oraz problemy zwizane z
wczeniem si w programy dziaania w rodowisku;
2. faza druga, uczenie si w tej fazie uwidaczniaj si postpy, jakich dokonaa jednostka
podczas socjalizacji, na tym etapie zachowanie i wygld niepenosprawnego pracownika staj
si w coraz wikszym stopniu zgodne z przyjtymi standardami w rodowisku pracy, tempo
jego pracy staje si rwnomierne, a powierzone zadania s wykonywane zgodnie z
otrzymanymi instrukcjami. W tej fazie jednostka niepenosprawna moe nadal napotykad
wiele przeszkd:
niechd do uczenia si w grupie pracownikw
negatywny stosunek do realizowanego programu przystosowawczego
niepokj zwizany z oczekiwaniami stawianymi jednostce
uczucie nieprzystosowania si do pracy.
3. faza trzecia, rozwj na tym etapie rozwoju zawodowego niepenosprawni pracownicy mog
jeszcze czasami okazywad niezadowolenie i zniecierpliwienie. Czstotliwod i nasilenie
pojawiania si takich zachowao wiadczy o ich dojrzaoci do zakooczenia caego procesu
przystosowania, jednoczenie w coraz wikszym stopniu uniezaleniaj si do pochwa i
nagrd za dobrze wykonana prac, stajc si w ten sposb wasnymi nadzorcami, na tym
etapie przystosowania osoby niepenosprawne powinny:
osigad taki poziom motywacji, ktry pozwoli na opuszczenie orodka
przystosowania do pracy
pozbyd si poczucia uzalenienia si do innych osb
obniyd poziom odczuwania potrzeby staej kontroli ze strony innych ludzi.
4. faza czwarta, gotowod osb niepenosprawnych do podjcia pracy na otwartym rynku na
tym etapie rozwoju zawodowego moe pojawid si lk przed now sytuacj oraz z tym strach
przed niepowodzeniem, jeli dojdzie do utrwalenia si tych obaw przez poprzednie
niepowodzenia to wwczas zachowanie osb niepenosprawnych moe ulec dezorganizacji,
czego wynikiem moe byd pojawienie si reakcji agresywnych.
Teoretycy rehabilitacji m.in. S. Kowalik (2007) przypisuj niejednokrotnie kluczow rol rehabilitacji
zawodowej i zatrudnieniu osb niepenosprawnych w caym procesie ich rehabilitacji a nastpnie
pozytywnej integracji ze spoeczeostwem. Jak pisze S. Kowalik (2007), rehabilitacja zawodowa
pozwala na osignicie zwikszonej niezalenoci ekonomicznej, wzbogaca kontakty i formy
uczestnictwa spoecznego, pomaga w osigniciu poczucia przydatnoci spoecznej, zmniejsza
zamartwianie si o wasn przyszod. Jak pisze A. Ostrowska (1998) moe penid funkcj
ekonomiczn i samorealizacyjn oraz zapobiegad izolacji.
44

OSOBY NIEPENOSPRAWNE INTELEKTUALNIE A PRZESTPCZOD

W literaturze z zakresu pedagogiki specjalnej, resocjalizacji, kryminologii i prawa karnego nie
przedstawiono dotychczas badao potwierdzajcych zwizek pomidzy poziomem intelektualnym a
skonnoci do naruszania przepisw prawnych. Moemy natomiast przypuszczad, przygldajc si
rzeczywistoci zakadu karnego, i takie zwizki istniej. Obnienie sprawnoci intelektualnej, chod
nie w decydujcym zakresie to moe utrudniad przystosowanie spoeczne i tym samym prowadzid do
naruszania przepisw prawa. Jak pisze J. Kamioski (2006, s. 3) obniony poziom intelektualny moe
prowadzid do trudnoci w rozumieniu podstawowych norm rzdzcych wiatem w tym norm
prawnych, spoecznych i moralnych, a take moe wspistnied z nieumiejtnoci przewidywania
skutkw podejmowanych dziaao, co w konsekwencji moe byd przyczyn popeniania przestpstw.
Jak wynika z charakterystyki niepenosprawnoci intelektualnej zachowaniom przestpczym sprzyjaj
takie cechy, jak: niemonod sprostania wspzawodnictwu, brak umiejtnoci przewidywania,
skonnod do dziaania impulsywnego oraz podatnod na sugesti. Ograniczenia te wynikaj z
zaburzeo czynnoci orientacyjno-poznawczych, intelektualnych, motywacyjno-emocjonalnych i
innych. Zdaniem wielu autorw, proces dojrzewania spoeczno-moralnego wrd osb
niepenosprawnych intelektualnie przebiega podobnie jak u osb penosprawnych, jednak tempo
tego procesu jest powolne i zrnicowane. Osoby z niepenosprawnoci intelektualn najwolniej
osigaj dojrzaod w sferze uczud moralnych i wiedzy moralnej, najszybciej w sferze postaw,
wartoci, przekonao i pogldw moralnych. Trudnoci z osigniciem dojrzaoci w sferze uczud i
wiedzy moralnej wi si ze zwikszon podatnoci na sugesti, z podatnoci do naladownictwa.
J. Konopnicki (1971) uwaa, e u osb niepenosprawnych intelektualnie daj si wyrnid cechy
utrudniajce i uatwiajce powstanie niedostosowania spoecznego w tym dziaalnoci przestpczej:
do pierwszej grupy nale takie cechy, jak: obnienie zdolnoci do mylenia abstrakcyjnego,
znacznie obniony krytycyzm w stosunku do siebie i swojego postpowania. Cechy te
utrudniaj waciw ocen sytuacji yciowych. Natomiast zmniejszona kontrola nad
popdami i afektami czciej prowadzi do rozadowania napid w formie prymitywnych
wybuchw wciekoci.
w drugiej grupie znajduj si takie cechy, jak: brak koncentracji uwagi, brak wytrwaoci,
wzmoona impulsywnod, defekty fizyczne. Zdaniem J. Konopnickiego, czynniki sprzyjajce
niedostosowaniu spoecznemu maj zwizek ze stopniem niepenosprawnoci intelektualnej.
Im lejszy stopieo niepenosprawnoci, tym wicej czynnikw sprzyjajcych, poniewa
dziecko bardziej uwiadamia sobie wasne ograniczenia i wie je z niepowodzeniami na
rnych polach.
W literaturze kryminologicznej i pedagogicznej mona odnaled nieliczne badania na temat
przestpczoci wrd osb z niepenosprawnoci intelektualn. Do niedawna, co zwizane byo z
funkcjonujca definicj niepenosprawnoci intelektualnej, funkcjonowa pogld o szczeglnej
podatnoci osb niepenosprawnych intelektualnie do popeniania przestpstw. Obecnie uwaa si,
e uznanie niepenosprawnoci intelektualnej za czynnik kryminogenny wymaga duej ostronoci.

45

Osoby niepenosprawne intelektualnie mog popeniad wszystkie rodzaje przestpstw

przewidzianych przez kodeks karny. Przygldajc si symptomatologii przestpczoci10 w Polsce,
mona stwierdzid, i struktura przestpcza, a wic wiek, ped, wyksztacenie przestpcw s
zrnicowane, co znaczy, i w grupie osb popeniajcych przestpstwa na przykad przeciwko
zdrowiu i yciu s zarwno ci z niepenym podstawowym wyksztaceniem, pochodzcy ze rodowisk
zaniedbanych, o niskim statusie spoeczno-ekonomicznym, jak i osoby z wyszym wyksztaceniem o
wysokiej pozycji spoecznej.
W Polsce w oddziaach terapeutycznych11 w jednej grupie znajduj si osoby z niepsychotycznymi
zaburzeniami psychicznymi, uzalenione i niepenosprawne intelektualnie, dlatego bardzo trudno o
rzetelne statystyki, ktre okrelayby skale przestpczoci wycznie osb niepenosprawnych
intelektualnie. W polskich zakadach karnych funkcjonuj 22 oddziay dla skazanych z
niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub niepenosprawnych intelektualnie o cznej
dostpnoci 1703 miejsc. W ubiegym roku terapi objto cznie ok. 2 300 skazanych z
niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upoledzonych umysowo. W 7 oddziaach
terapeutycznych dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upoledzonych
umysowo uruchomiono programy dla sprawcw przestpstw seksualnych o zaburzonych
preferencjach seksualnych.
Przestpczoci, w ktrej istnieje duy udzia osb niepenosprawnych intelektualnie jest
przestpczod przeciwko wolnoci seksualnej. A. P. Noyes i L. C. Kolb (1969 za. K. Pospiszyl 2005) na
podstawie badao stwierdzili dziesiciokrotnie czstsze wystpowanie przestpstw seksualnych wrd
osb niepenosprawnych intelektualnie ni osb penosprawnych. Oczywicie zagadnienie to wymaga
osobnych studiw, nie mniej mona przypuszczad, i osabienie mechanizmw kontroli u osb
niepenosprawnych intelektualnie oraz saba socjalizacja seksualna bdzie sprzyjaa pojawianiu si
tego rodzaju przestpstwa w populacji tych osb.
PRZYKAD:
Kilka lat temu, jeden z polskich sdw prbowa rozstrzygnd kwesti, czy seksualnie
wykorzystywana osoba niepenosprawna intelektualnie odczuwa bl i czy jest zdolna do cierpienia.
Sprawa dotyczya 22letniej kobiety niepenosprawnej intelektualnie, ktra w wieku 16 lat bya
wykorzystywana seksualnie przez nauczyciela wychowania fizycznego, skazanego nastpnie na 5 lat
pozbawienia wolnoci. W postpowaniu o odszkodowanie za doznan szkod, sd powoa biegego,
ktrego zobowiza do ustalenia, czy kobieta miaa moliwoci odczuwania krzywdy. Przy takim
10

Symptomatologia kryminalna (fenomenologia lub kryminografia) zajmuje si objawami, ktre towarzysz

przestpczym i dewiacyjnym zrachowaniom poszczeglnych osb oraz przestpczoci i innym zjawiskom
patologii spoecznej. Badania symptomatologiczne prowadzone w ramach kryminologii, w odniesieniu do
jednostkowych czynw przestpczych, dewiacyjnych i patologicznych jak rwnie w odniesieniu do
przestpczoci i innych zjawisk patologii spoecznej obejmuj struktur, dynamik i geografi tych zjawisk.
11
W systemie terapeutycznym odbywaj kar skazani, u ktrych wystpuj zaburzenia psychiczne,
upoledzenie umysowe, uzalenienie od alkoholu lub innych rodkw odurzajcych, niepenosprawnod
fizyczna, jeeli wymagaj specjalistycznego oddziaywania, zwaszcza opieki psychologicznej, lekarskiej lub
rehabilitacyjnej (art. 96 k.k.w.). System ten ma na celu przygotowanie skazanych do powrotu do spoeczeostwa,
a take zapobieganie pogbianiu si patologicznych cech osobowoci, przywracanie rwnowagi psychicznej
oraz ksztatowanie zdolnoci wspycia spoecznego i przygotowanie do samodzielnego ycia (por. B. StandoKawecka, 2000, s. 126).

46

zaoeniu trudno mwid o przyrodzonej godnoci czowieka, rwnym traktowaniu i ochronie

niepenosprawnych przed przemoc i wykorzystywaniem.
(rdo: Krystyna Mrugalska, Monika Zima Polskie Forum Osb Niepenosprawnych)
Jak pisze K. Pospiszyl (2005, s. 174) osoby niepenosprawne intelektualnie odczuwaj najczciej
wymierzenie kary pozbawienia wolnoci, jako nieuzasadnionej krzywdy o duym stopniu
arbitralnoci ze strony tych, ktrzy kar t wymierzaj. Im wikszy postrzegany przez osob
sfrustrowan stopieo arbitralnoci, tym silniejszy agresywny odzew na nieprzyjemne doznanie (W.
Doobs, R. Sears 1939, za: K. Pospiszyl 2005). Osoby niepenosprawne intelektualnie z duym trudem
dokonuj konstatacji, e kara stanowi wynik ich niewaciwego postepowania. Uwiadomienie osobie
niepenosprawnej intelektualnie rozmiaru wasnej winy wymaga specjalnych dostosowanych do jej
moliwoci psychofizycznych programw resocjalizacyjnych.
Osobny problem stanowi niski poziom wiedzy, sub policyjnych i sdowych na temat etiologii i
charakteru niepenosprawnoci intelektualnej, co staje si niekiedy przyczyn niewaciwego
podejcia do osoby niepenosprawnej w toku postpowania przygotowawczego a nastpnie procesu
sdowego. Oto kilka przykadw:
zdarza si, i nie uwzgldnia si zoonoci i specyfiki niepenosprawnoci intelektualnej
podczas wykonywanych czynnoci takich jak przesuchanie, pierwsza rozprawa itp.;
niewerbalne zachowania osoby niepenosprawnej intelektualnie takie jak: wykonywanie
stereotypowych ruchw np. kiwanie si na boki, potrzsanie gow, wpatrywanie si,
spanie, umiechanie si, pokrzykiwanie, ktre mog pojawid si na sali sdowej
odbierane s czasami jako przejaw braku szacunku wzgldem organw prawa;
sdzia powinien zdawad sobie spraw, i przekaz sowny stosowany wobec osoby
niepenosprawnej nie zawsze musi byd przez ni rozumiany. Osoba niepenosprawna
intelektualnie moe nie byd zdolna do bycia sdzon, ze wzgldu na problemy ze
zrozumieniem postpowania sdowego, stawianych wobec niej zarzutw;
sdziowie powinni wyznaczad prawnikw, przygotowanych merytorycznie do
reprezentowania osb niepenosprawnych intelektualnie podczas rozpraw;
naley pamitad, i osoba niepenosprawna intelektualnie moe nie byd zdolna do
zeznawania podczas przesuchania, nie byd w stanie podawad dokadnych i godnych
zaufania zeznao, nie byd zdolna do przyznania si do winy, ze wzgldu na brak
zrozumienia pojd prawnych, nie byd w stanie zrozumied konsekwencji swoich dziaao,
moe przyznad si do winy mimo wasnej niewinnoci.
W celu uniknicia niesprawiedliwych wyrokw, pracownicy sdu powinni uwzgldnid ponisze
przesanki:
mwid do osoby niepenosprawnej w sposb zrozumiay, stosowad prosty jzyk wykadni,
bez zoonych pojd;
podczas przesuchao powtarzad pytania wicej ni raz;
stosowad pytania bez naprowadzania i zadawad je w sposb bezporedni, pozbawiony
agresji;

47

upewnid si poprzez zadawanie pomocniczych pytao czy osoba niepenosprawna rozumie

tok rozprawy;
prawnik osoby niepenosprawnej intelektualnie powinien korzystad z pomocy osoby
wspierajcej (krewnego, przyjaciela), ktra potrafi lepiej zrozumied umiejtnoci
komunikacyjne danej osoby;
ogaszajc wyrok, sdziowie powinni zawsze wybierad najmniej restrykcyjne rodki
naprawcze powinni uwzgldnid stosowanie rodkw alternatywnych, takich jak: objecie
nadzorem kuratorskim, areszt domowy itp.
Winiowie niepenosprawni intelektualnie czciej ni penosprawni naraeni s na rne przejawy
przemocy wewntrzzakadowej, gwnie ze strony wspwiniw. Brak danych o liczbie naruszeo
praw i dbr osobistych osb niepenosprawnych intelektualnie wynika przede wszystkim z
problemw w zgaszaniu przestpstw przez niepenosprawnych intelektualnie winiw. Przyczyn
tego stanu jest kilka:
brak jest rodkw instytucjonalnych, prawnych, systemowych do wykrywania i cigania
przypadkw przemocy wzgldem osb niepenosprawnych;
czsto aktw przemocy dopuszczaj si osoby pozostajce w stosunku nadrzdnoci do
niepenosprawnych (opiekunowie, rodzina), taka wyuczona postawa bezradnoci i
bezbronnoci wobec znaczcych dorosych staje si przyczyn powtarzania si spirali
przemocy w zakadzie karnym;
procedury prawne zgaszania i zawiadamiania o aktach przemocy s zbyt skomplikowane
i czsto niezrozumiae dla niepenosprawnych, szczeglnie niepenosprawnych
intelektualnie.
nadal spotykany jest pogld, e osoba niepenosprawna intelektualnie moe nie byd
zdolna do odczuwania lku, blu, doznania przemocy i ponienia.
zdarza si, i niepenosprawni intelektualnie winiowie staj si ofiarami przemocy ze
strony wsposadzonych, wedug polskiego prawa osoba z orzeczon
niepenosprawnoci intelektualn moe odbywad kar pozbawienia wolnoci w
systemie terapeutycznym jednak wrd skazanych znajduj si osoby niepenosprawne
bez orzeczeo trafiajce wyrokiem sdu do zwykych oddziaw, gdzie moe dochodzid do
przemocy wzgldem nich.
Z YCIA WZITE:
W 2003 r. Sd Okrgowy w Gdaosku skaza Tomasza K. na kar 15 lat pozbawienia wolnoci, za
zabjstwo 12-letniego Marcina. Sd Apelacyjny w Gdaosku w 2004 r. utrzyma wyrok w mocy.
Tomasz K. jest osob z upoledzeniem umysowym. Prowadzca postpowanie Policja i Prokuratura
w Malborku, zmusia Tomasza K. do przyznania si do winy, obiecujc mu, e trafi do szpitala, w
ktrym bdzie si leczy, oraz e dostanie od policjantw moro wojskowe. Podczas caego ledztwa
Tomasz K. by zastraszany przez policj i ostatecznie przyzna si do zabjstwa Marcina. W 2005 r.
podczas przesuchiwania podejrzanego o inne przestpstwo Piotra T., ten ostatni przyzna si do
zabjstwa 12-letniego Marcina. Po wznowieniu postpowania w roku 2007, umorzono ledztwo w
sprawie Tomasza K. Tomasz K. po prawie czterech latach opuci zakad karny.
W grudniu 2009 r. 36-letni czowiek z upoledzeniem umysowym zosta uznany przez Sd Rejonowy
dla odzi rdmiecia za winnego pedofilii i skazany na 2 lata pozbawienia wolnoci z zawieszeniem
na 4 lata oraz orzeczono wobec niego przymusowe leczenie psychiatryczne. A wszystko za to, e 3
lata wczeniej, w ramach zajd terapeutycznych wyszed na prob instruktora po chleb i stojc w
48

sklepie w kolejce za 11-letni dziewczynk, na oczach klientw klepn j w pup. Za rad obroocy z
urzdu obiecujcego mu nisz kar, przyzna si do winy, mimo i nie rozumia, na czym polega
pedofilia. Sd wyda wyrok skazujcy, chod biegli psychiatrzy stwierdzili, e pan Tadeusz znaczny
stopieo ograniczenia zdolnoci do rozpoznawania wasnych czynw i kierowania swoim
postpowaniem.
(rdo: Krystyna Mrugalska, Monika Zima Polskie Forum Osb Niepenosprawnych, Biuletyn
Rzecznika Praw Obywatelskich 2010, nr 3)
Do najczciej popenianych przestpstw wobec osb niepenosprawnych intelektualnie naley
zaliczyd: pozbawienie wolnoci, zmuszanie, dokonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta,
zgwacenie, zncanie si, naruszenie nietykalnoci cielesnej, naruszenie swobody gosowania,
pozbawienie wasnoci. W Polsce istnieje ciemna liczba w odniesieniu do przestpstw popenianych
wzgldem osb niepenosprawnych intelektualnie. Nie poszukuje si rwnie liczby przestpstw
motywowanych wrogoci wzgldem tej grupy spoecznej. W amerykaoskim systemie
przeciwdziaania zbrodniom nienawici statystyki, dotyczce przestpstw z nienawici wzgldem
osb niepenosprawnych DBC (disability bias crimes), prowadzone s od 1997 r. Wrd rnych
form DBC statystyki wskazuj na napaci na osoby niepenosprawne, zastraszania, akty wandalizmu,
zniszczenia czy uszkodzenia mienia i ciaa12.

12

Krystyna Mrugalska, Monika Zima: Polskie Forum Osb Niepenosprawnych, Biuletyn Rzecznika Praw
Obywatelskich 2010, nr 3.

49

ROZDZIA TRZECI: OPIEKA I POMOC INSTYTUCJONALNA DLA

NIEPENOSPRAWNOCI INTELEKTUALN W POLSCE WYBRANE ASPEKTY

OSB

Obecnie coraz wicej uwagi w literaturze przedmiotu, ale take w debacie publicznej powica si
pomocy osobom niepenosprawnym w reintegracji spoecznej. Istnieje rwnie wiele organizacji
rzdowych i pozarzdowych, ktrych celem jest pomoc niepenosprawnym w przystosowaniu si do
ycia z niepenosprawnoci oraz wykorzystanie w moliwie najwikszym stopniu ich potencjau
zawodowego i osobistego.
Analiza konsekwencji wynikajcych z niepenosprawnoci intelektualnej, prowadzi do wniosku, e
wiele z tych osb potrzebuje dziaao wspierajcych, ktre powinny zostad w sposb profesjonalny
organizowane. Jak pisze Z. Kawczyoska Butrym (1998) model pomocy spoecznej w Polsce w zakresie
problemw osb niepenosprawnych zakada aktywizacj tych osb, ktrej charakterystyczn cech
jest podejcie podmiotowe, co sprawia, e dziaania pomocowe maj charakter globalny i oparte s
na potencjale rodowiska spoecznego, instytucjach i wolontariacie. Wspczesny model pomocy
spoecznej zakada wspprac piciu systemw funkcjonujcych w ramach opieki spoecznej:
formalnego systemu opieki spoecznej, medycznej, edukacyjnej i ekonomicznej; porednich
systemw pomocy (inicjatywy pozarzdowe); rodziny; grup samopomocy i ochotnikw.
Ze wzgldu na specyfik pomocy spoecznej i jej usytuowanie w ramach polityki spoecznej13 mona
wyrnid trzy poziomy osigania celw pomocy spoecznej w ramach wsparcia osb
niepenosprawnych.
Schemat 12. Poziomy osigania celw pomocy spoecznej

13

Polityka spoeczna to dziaalnod paostwa, samorzdu i organizacji pozarzdowych zmierzajca do

ksztatowania oglnych warunkw pracy i bytu ludnoci, prorozwojowych struktur spoecznych oraz stosunkw
spoecznych opartych na rwnoci i sprawiedliwoci spoecznej, sprzyjajcych zaspokajaniu potrzeb
spoecznych na dostpnym poziomie (A. Kurzynowski 2006).

50

rdo: T. Kazimierczak, M. uczyoska (1998). Wprowadzenie do pomocy spoecznej. Warszawa, s. 79

Na podstawie prezentowanych sposobw formuowania celw pomocy spoecznej mona pokusid si

o prb pewnej klasyfikacji. Cele pomocy spoecznej odnosz si do osigania wyszego poziomu
funkcjonowania jednostek, rodzin grup spoecznych i dotycz (T. Kazimierczak, M. uczyoska, 1998):
1. Promocji pozytywnych i podanych przez system spoeczny sposobw funkcjonowania
jednostek,
2. Zapobiegania powstawania trudnych sytuacji yciowych i problemw spoecznych,
3. Pomocy jednostkom, grupom spoecznym w rozwiazywaniu problemw,
4. Wspierania i dostarczania pomocy tym, ktrzy samodzielnie nie s w stanie
przezwyciyd trudnych sytuacji.
Cele pomocy mog byd osignite, gdy bd uwzgldnione aktualne,
dorane potrzeby osb niepenosprawnych oraz wczenie si w realizacj
takiego modelu opieki rodowiskowej, ktry polega na mobilizowaniu
osb niepenosprawnych do aktywnego radzenia sobie ze swoimi
problemami i aktywnego udziau w yciu spoecznym (Z. KawczyoskaButrym (1998).
W niniejszym rozdziale omwione zostan krtko podstawowe instytucje i organizacje dziaajce na
rzecz osb z niepenosprawnoci intelektualn.
WSPARCIE SPOECZNE
Zacznijmy od wyjanienia pojcia wsparcie spoeczne. Wsparcie jest to wszelka dostpna dla
jednostki pomoc w sytuacjach trudnych. Wsparcie to konsekwencja przynalenoci czowieka do sieci
spoecznej. Wymieniane s rne rodzaje wsparcia, co jest przedstawione na schemacie poniej.

51

Schemat 13. Podzia wsparcia spoecznego

Opracowanie wasne na podstawie S. Kawula 1999

Udzielanie wsparcia osobom niepenosprawnym intelektualnie polega gwnie na stosowaniu takich

form pomocy, ktre wykorzystywayby niezaburzone funkcje i sprawnoci, aby w rezultacie zapewnid
samodzielne funkcjonowanie w spoeczeostwie. Najwiksze jest zapotrzebowanie na wsparcie
emocjonalne, szczeglnie w pocztkowym okresie, tu po pojawieniu si choroby i utracie
sprawnoci, bowiem na tym wanie etapie czowiek ma najwiksze trudnoci przystosowawcze,
dosyd szybko traci kontakt ze rodowiskiem. W drugiej kolejnoci odczuwana jest potrzeba wsparcia
instrumentalnego.

52

Na przebieg i skutecznod wsparcia spoecznego ma wpyw wiele czynnikw, ktre w sposb

kompleksowy przedstawia M. Kzka (2010).

Schemat 14. Czynniki wpywajce na przebieg i skutecznod wsparcia spoecznego

rdo: Opracowanie wysane na podstawie M. Kzka (2010)

INSTYTUCJONALNE I POZAINSTYTUCJONALNE FORMY WSPARCIA

Jak pisze J. Kirenko (2002) do pozainstytucjonalnych i instytucjonalnych systemw wsparcia
spoecznego osb niepenosprawnych zaliczyd mona:
Rodzin, ktra stanowi niewtpliwie podstawowy system opiekuoczy, zapewniajc opiek
swym bliskim i poczuwajc si do odpowiedzialnoci za nich.
Grupy samopomocy, ktre skupiaj ludzi o zblionych dowiadczeniach yciowych, ktrzy
przeywaj podobny rodzaj cierpienia. Termin samopomoc oznacza prac dla samego siebie,
bez czekania na zewntrzn pomoc. Jej celem jest maksymalne usamodzielnienie w yciu
53

osobistym i zawodowym. Bezporednim ukierunkowaniem wsparcia jest denie do

wczenia jednostki w proces rozwizywania problemu, a trwaym efektem tych dziaao
powinno byd uksztatowanie postawy samodzielnoci, aktywnoci, a take wyposaenie jej w
konkretne umiejtnoci pokonywania okrelonych trudnoci.
Z dziaalnoci grup samopomocy nierozerwalnie zwizana jest dziaalnod ochotnikw,
inaczej wolontariuszy. Z. Kawczyoska-Butrym (1998) wyrnia nastpujce cechy
wolontariatw:
o dobrowolne uczestnictwo;
o silna motywacja do dziaania;
o due osobiste zaangaowanie;
o bezporedni, oparty na osobistych wiziach kontakt midzy "dawc" i "biorc";
o satysfakcja z dziaalnoci polegajcej na niesieniu bezinteresownej pomocy osobie
potrzebujcej;
o zapenienie luki istniejcej w systemie formalnej opieki spoecznej;
o elastycznod form i zakresu dziaania.
porednie systemy pomocy, czyli inicjatywy pozarzdowe, rnego typu stowarzyszenia i
fundacje oraz instytucje szczebla lokalnego, wiadczce rne rodzaje usug, np. grupy
charytatywne, dostarczajce pomocy materialnej, zespoy doradztwa prawnego, grupy
modlitewne itp.;
formalny system pomocy spoecznej, reprezentowany przez pracownikw socjalnych,
profesjonalnie przygotowanych do wiadczeo pomocowych;
formalny system pomocy medycznej, edukacyjnej i ekonomicznej (Z. Kawczyoska-Butrym
2000).
Inne klasyfikacje systemw wsparcia dla osb niepenosprawnych intelektualnie s zestawione w
tabeli poniej.

54

Problematyk wsparcia spoecznego osb niepenosprawnych analizuje si zazwyczaj z punktu

widzenia instytucji specjalnie w tym celu powoanych. Wikszod dziaao pomocowych, lecych w
gestii agend rzdowych przejtych zostaa przez agendy samorzdowe oraz lokalne organizacje
pozarzdowe. Jak pisze J. Kirenko (2002) instytucjonalne systemy wsparcia spoecznego osb
niepenosprawnych przybieraj rne formy.
Zestawiajc powysze klasyfikacje oraz istniejce instytucje otrzymujemy nastpujcy schemat
wsparcia osb niepenosprawnych intelektualnie.

55

Schemat 15. Formy wsparcia i pomocy osobom niepenosprawnym intelektualnie

Opracowanie wasne

INSTYTUCJE Z FUNKCJ KOORDYNUJCO-KONTROLN

Koordynacj polityki wobec osb niepenosprawnych zajmuje si Penomocnik Rzdu ds. Osb
Niepenosprawnych. Jego rol jest rwnie monitorowanie przebiegu procesw gospodarczych i
spoecznych dotyczcych rodowiska osb niepenosprawnych. To ta instytucja wypracowuje
strategie i plany dziaao na rzecz osb niepenosprawnych.
PENOMOCNIK RZDU DO SPRAW OSB NIEPENOSPRAWNYCH (na podstawie ustawy o
rehabilitacji spoecznej i zawodowej i zatrudnianiu osb niepenosprawnych)
Urzd Penomocnika Rzdu ds. Osb Niepenosprawnych zosta utworzony na mocy przepisw
ustawy z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osb niepenosprawnych. Po
kilku latach obowizywania powyszej ustawy, Sejm RP w dniu 27 sierpnia 1997 r. uchwali ustaw o
rehabilitacji zawodowej i spoecznej oraz zatrudnianiu osb niepenosprawnych, na podstawie ktrej
Urzd ten aktualnie dziaa. Penomocnika powouje i odwouje Prezes Rady Ministrw na wniosek
ministra waciwego do spraw zabezpieczenia spoecznego. Penomocnik jest sekretarzem stanu w
Ministerstwie Pracy i Polityki Spoecznej. Penomocnik nadzoruje wykonanie zadao wynikajcych z
ustawy.
Nadzr, o ktrym mowa wyej, jest wykonywany przez:
koordynacj realizacji zadao wynikajcych z ustawy,
inicjowanie lub przeprowadzanie kontroli realizacji zadao wynikajcych z ustawy.

56

Koordynacja zadao polega na:

daniu od podmiotw informacji, dokumentw i sprawozdao okresowych dotyczcych
realizacji zadao ustawowych,
organizowaniu szkoleo i konferencji,
udzielaniu informacji w sprawach z zakresu rehabilitacji zawodowej i spoecznej oraz
zatrudniania osb niepenosprawnych,
opracowywaniu standardw w zakresie realizacji zadao okrelonych w ustawie,
realizacji zadao wynikajcych z programw rzdowych,
realizacji dziaao zmierzajcych do ograniczenia skutkw niepenosprawnoci i barier
utrudniajcych osobom niepenosprawnym funkcjonowanie w spoeczeostwie.
Inicjowanie kontroli dotyczy:
dziaao na rzecz realizacji praw osb niepenosprawnych,
realizacji zadao okrelonych w ustawie,
speniania przez pracodawcw warunkw okrelonych w ustawie.
Inne ustawowe zadania Penomocnika:
opracowywanie oraz opiniowanie projektw aktw normatywnych dotyczcych
zatrudniania, rehabilitacji oraz warunkw ycia osb niepenosprawnych,
opracowywanie projektw programw rzdowych dotyczcych rozwizywania
problemw osb niepenosprawnych,
ustalanie zaoeo do rocznych planw rzeczowo-finansowych dotyczcych realizacji
zadao wynikajcych z ustawy,
inicjowanie dziaao zmierzajcych do ograniczenia skutkw niepenosprawnoci i barier
utrudniajcych osobom niepenosprawnym funkcjonowanie w spoeczeostwie,
wsppraca z organizacjami pozarzdowymi i fundacjami dziaajcymi na rzecz osb
niepenosprawnych.
W wielu regionach Polski powstay regionalne lub wojewdzkie Sejmiki Osb Niepenosprawnych
zrzeszajce liczne stowarzyszenia, organizacje, komitety, rady i fundacje dziaajce na rzecz rnych
rodowisk osb niepenosprawnych. Celem dziaania sejmikw jest reprezentowanie interesw osb
niepenosprawnych, koordynowanie dziaao dla wszystkich wsplnych czonkw, tworzenie
warunkw penego i aktywnego uczestnictwa osb niepenosprawnych w yciu zawodowym i
spoecznym.
Poza tym w wielu miastach istnieje stanowisko rzecznika osb niepenosprawnych powoywanego
przy Urzdach Miasta lub Prezydencie. Do jego gwnych zadao naley m.in.:
dziaanie w obronie interesw osb niepenosprawnych;
przeciwdziaanie dyskryminacji osb niepenosprawnych;
wystpowanie z inicjatyw i wnioskami oraz wydawanie opinii w sprawach majcych
znaczenie w yciu osb niepenosprawnych;
informowanie o instytucjach, stowarzyszeniach dziaajcych na rzecz osb
niepenosprawnych;
informowanie o programach rzdowych dla osb niepenosprawnych;
57

wsppraca z organizacjami pozarzdowymi;

organizacja imprez integracyjnych.
Przy urzdach pracy powoane zostay specjalne referaty ds. osb niepenosprawnych zajmujce si
doradztwem organizacyjnym, prawnym i ekonomicznym dla tego rodowiska, organizowaniem
miejsc pracy dla osb niepenosprawnych oraz pniejszym monitorowaniem warunkw, jakie
zapewniaj pracodawcy (B. Balcerzak Paradowska 2002, Centrum Badao i Rozwoju Ksztacenia).
INSTYTUCJE POMOCY SPOECZNEJ
Instytucje pomocy spoecznej znajduj si wrd instytucji wiadczcych opiek domow oraz
instytucjonaln nad osobami niepenosprawnymi, ktre wymienia K. Hebel i L. Bieniaszewski (2008):
POZ lekarz podstawowej opieki zdrowotnej, pielgniarka rodowiskowo rodzinna;
Orodki Pomocy Spoecznej;
Dzienne Domy Pomocy Spoecznej;
Domy Pomocy Spoecznej;
Zakady Opiekuoczo-Lecznicze;
Zakady Pielgnacyjno-Opiekuocze;
oddzia szpitalny dla przewlekle chorych.
Placwki pomocy spoecznej s zrejonizowane. Bezporednimi organizatorami publicznej pomocy
spoecznej s gminne i dzielnicowe Orodki Pomocy Spoecznej oraz Miejskie Orodki Pomocy
Rodzinie i Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie. Zadania pomocy spoecznej w stosunku do osb
niepenosprawnych mieszkajcych w rodowisku domowym s realizowane przez:
pracownika socjalnego w zakresie diagnozowania sytuacji materialnej i rodzinnej;
opiekuna rodowiskowego w zakresie usug opiekuoczych;
personel specjalistyczny w zakresie usug opiekuoczych specjalistycznych (K. Hebel i L.
Bieniaszewski 2008).
Jak pisze L. Marszaek (2009, s. 209) celem dziaalnoci formalnego systemu pomocy spoecznej jest
uatwianie osobom z niepenosprawnoci korzystanie z rehabilitacji, stworzenie warunkw dla jej
prowadzenia i sprawowanie waciwej opieki w przypadku niezdolnoci do pracy. Jak pisze M.
Borkowska (1989) do najwaniejszych wiadczeo nale: pomoc finansowa dla korzystajcych z
rnych usug rehabilitacyjnych, obnienie ceny w nabywaniu mieszkao i rodkw lokomocji,
czciowe finansowanie kosztw instalacji urzdzeo domowych i kosztw narzdzi pracy, pomoc w
uzyskiwaniu licencji handlowych, czciowe lub cakowite zwolnienie od pacenia niektrych
podatkw, pokrywanie kosztw podry do i z pracy albo na zabiegi rehabilitacyjne, pomoc w
korzystaniu z rnych form rekreacji, zapomogi w przypadku bezrobocia oraz dodatki dla osb, ktre
maj zasadnicze trudnoci w poruszaniu si.
W obecnym stanie prawa osoba niepenosprawna, wymagajca wsparcia w codziennym
funkcjonowaniu, moe korzystad z nastpujcych wiadczeo zapewniajcych takie wsparcie:
1. usugi opiekuocze w miejscu zamieszkania (OPS)
58

2. dom pomocy spoecznej

3. komercyjne (penopatne) placwki, zapewniajce caodobow opiek, dziaajce w oparciu o
artyku 67-69 Ustawy o pomocy spoecznej, w tym placwki prowadzone odpatnie przez
organizacje w ramach dziaalnoci statutowej
4. caodobowy pobyt okresowy w orodkach dziennego pobytu: orodku wsparcia, a dla osb z
zaburzeniami psychicznymi lub niepenosprawnoci intelektualn take w rodowiskowym
domu samopomocy.
Najpowszechniejsz z form wsparcia instytucjonalnego s domy pomocy spoecznej. Przejmuj one
funkcje opiekuocze nad osobami niepenosprawnymi, ktrymi osoby najblisze nie mog lub nie chc
si zajmowad. Podstawowym celem dziaalnoci domu pomocy spoecznej jest zaspokojenie potrzeb
opiekuoczych, bytowych, spoecznych, zdrowotnych i religijnych w sposb i w stopniu
umoliwiajcym godne ycie osobie niepenosprawnej. Podopieczni bior udzia w organizowanych
imprezach okolicznociowych, spotkaniach klubowych, pogadankach, prelekcjach, przegldach
artystycznych, wycieczkach turystycznych, piknikach, majwkach, wyjciach do kina, teatru,
filharmonii, muzeum, uczestnicz rwnie w warsztatach terapeutycznych.
Innym przykadem s rodowiskowe domy samopomocy, ktre realizuj szereg zadao niezbdnych
w powrocie osb niepenosprawnych do ycia w spoeczeostwie. rodowiskowe domy samopomocy
s jednostkami organizacyjnymi resortu pomocy spoecznej, dziaajcymi na zasadach zadania
zleconego samorzdom, fundacjom, stowarzyszeniom.
KIEROWANIE DO DOMU POMOCY SPOECZNEJ (na podstawie ustawy o pomocy spoecznej z 12
marca 2004 roku)
1. Prawo do umieszczenia w domu pomocy spoecznej przysuguje osobie wymagajcej
caodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepenosprawnoci, niemogcej
samodzielnie funkcjonowad w codziennym yciu, ktrej nie mona zapewnid niezbdnej
pomocy w formie usug opiekuoczych (art. 54 ustawy z dn. 12 marca 2004 r. o pomocy
spoecznej).
2. Zgodnie z 8 rozporzdzenia Ministra Polityki Spoecznej z dnia 19 padziernika 2005 r. w
sprawie domw pomocy spoecznej, do domu kieruje si na podstawie pisemnego wniosku
osoby ubiegajcej si o skierowanie do domu, zoonego do orodka pomocy spoecznej
waciwego ze wzgldu na jej miejsce zamieszkania lub pobytu w dniu jej kierowania oraz na
podstawie rodzinnego wywiadu rodowiskowego przeprowadzonego przez pracownika
socjalnego orodka pomocy spoecznej waciwego ze wzgldu na miejsce zamieszkania lub
pobytu osoby ubiegajcej si w dniu jej kierowania zawierajcego w szczeglnoci pisemne
stwierdzenie braku moliwoci zapewnienia usug opiekuoczych w miejscu zamieszkania przez
rodzin i gmin.
Do wniosku docza si:
decyzj o przyznaniu osobie ubiegajcej si zasiku staego oraz pisemn zgod na
ponoszenie opaty za pobyt w domu, a take pisemn zgod na jej potrcanie przez
osob ubiegajc si lub przedstawiciela ustawowego
decyzj organu emerytalno-rentowego ustalajcego wysokod emerytury lub renty oraz
pisemn zgod na ponoszenie opaty i na jej potrcanie przez waciwy organ
emerytalno-rentowy
owiadczenie o stanie majtkowym
kserokopi dowodu tosamoci
zawiadczenie lekarskie o stanie zdrowia (oraz badania: mocz, morfologia, OWA, rtg
59

klatki piersiowej)
orzeczenie o niepenosprawnoci.
Dokumenty te kompletuje orodek pomocy spoecznej i na ich podstawie wydaje decyzj o
skierowaniu do domu pomocy spoecznej, a w przypadku, gdy osob ubiegajc si kieruje si do
domu o zasigu ponadgminnym, dokumenty te orodek przekazuje do waciwego ze wzgldu na
siedzib domu powiatowego centrum pomocy rodzinie.
Zgodnie z 10 w/w rozporzdzenia osoba ubiegajca si jest kierowana do domu na czas
nieokrelony, chyba, e wystpi ona lub jej przedstawiciel ustawowy z wnioskiem o skierowanie do
domu na czas okrelony,
1. Pobyt w domu pomocy spoecznej jest odpatny do wysokoci redniego miesicznego
kosztu utrzymania. Obowizani do wnoszenia opaty za pobyt w domu pomocy spoecznej s
w kolejnoci:
mieszkaniec domu, a w przypadku osb maoletnich przedstawiciel ustawowy z dochodw
dziecka;
maonek, wstpni przed wstpnymi;
gmina, z ktrej osoba zostaa skierowana do domu pomocy spoecznej;
inne osoby
Opat za pobyt wnosz:
mieszkaniec domu, nie wicej ni 70 % swojego dochodu;
maonek wstpni przed wstpnymi zgodnie z umow cywilno-prawn w trybie art. 103
ust.2 ustawy.
KIEROWANIE DO RODOWISKOWEGO DOMU SAMOPOMOCY (na podstawie Ustawy o
pomocy spoecznej z 12 marca 2004 roku)
1. Pomoc w formie wsparcia w rodowiskowym domu samopomocy przyznaje si na
wniosek osoby zainteresowanej lub opiekuna prawnego, po przeprowadzeniu wywiadu
rodowiskowego.
2. Do wniosku docza si:
Zawiadczenie lekarskie o stanie zdrowia ze wskazaniami do uczestniczenia w
zajciach rehabilitacyjnych,
Badania laboratoryjne (Hbs, OWA)
Orzeczenie o stopniu niepenosprawnoci
Decyzj organu emerytalno-rentowego ustalajcego wysokod emerytury lub renty
3. Pobyt w rodowiskowym domu samopomocy jest odpatny do wysokoci kosztu jednego
gorcego posiku (obiadu). Osoby osigajce dochd poniej kryterium wynikajcego z
ustawy o pomocy spoecznej nie ponosz opat.
4. Istnieje moliwod cakowitego lub czciowego zwolnienia od ponoszenia opat za
posiek.
5. Skierowanie do rodowiskowego domu nastpuj na podstawie decyzji
administracyjnej.
Stosunkowo now form specjalistycznej pomocy osobom niepenosprawnym s placwki
caodobowej opieki prowadzone w ramach dziaalnoci gospodarczej (art. 67 ust. 1 ustawy o
pomocy spoecznej). Placwka wiadczy usugi opiekuocze i bytowe, pomoc w podstawowych
czynnociach yciowych, przy zakupie odziey, pielgnacj i opiek higieniczn, pomoc w zaatwieniu
spraw osobistych, zapewnienie kontaktw z otoczeniem, organizacje czasu wolnego. Ustawa okrela
szczegowo standardy wyposarzenia lokalu jego wielkod i przeznaczenie a take standardy
wiadczenia usug opiekuoczych. Placwki s alternatywna form opieki nad osobami
60

niepenosprawnymi. Wspomagaj one instytucje publiczne, oferuj konkurencyjn pomoc i usugi. Z

uwagi, i s to placwki nastawione na zysk musza byd regularnie kontrolowane przez wadze
publiczne (por. I. Sierpowska, A. Kogut, 2010).
Wan rol w pomocy osobie niepenosprawnej i jej rodzinie odgrywaj Orodki wsparcia dla dzieci i
modziey niepenosprawnej, w ktrym realizowana jest kompleksowa rehabilitacja dzieci i
modziey niepenosprawnej. Su utrzymaniu osoby niepenosprawnej w jej naturalnym rodowisku
i s jednostkami dziennego pobytu. Zgodnie z zapisami nowelizacji ustawy o pomocy spoecznej z 12
lutego 2010 roku orodkami wsparcia s rodowiskowe domy samopomocy i kluby samopomocy.
W ramach pomocy spoecznej funkcjonuj dzienne domy pomocy spoecznej. Osoby
niepenosprawne przyjmowane s do nich na podstawie diagnozy pracownika socjalnego dotyczcej
niepenosprawnoci (fizycznej lub psychicznej) oraz trudnej sytuacji uprawniajcej do pomocy
spoecznej (K. Hebel i L. Bieniaszewski 2008). W dziennych domach pomocy spoecznej pomoc
organizowana jest w formie: wydawania posikw; prowadzone s warsztaty terapii zajciowej,
zajcia spoecznie aktywizujce, fizjoterapia, psychoterapia i inne.
Na te formy wsparcia istnieje zapotrzebowanie ze strony czci osb niepenosprawnych. Jednak
istnieje zarazem pewna luka w postaci braku form zamieszkania dla osb, ktre chc mieszkad w
otwartym rodowisku, decydowad o sobie, cieszyd si prywatnoci i podmiotowoci. Istnieje szereg
niewykorzystanych moliwoci. Ustawa o pomocy spoecznej przewiduje dla osb
niepenosprawnych, wymagajcych co prawda czsto wsparcia caodobowego, ale niewymagajcych
usug wiadczonych przez dom pomocy spoecznej, jeszcze dwie formy wspomaganego
mieszkalnictwa: rodzinny dom pomocy oraz mieszkania chronione.
Rodzinne domy pomocy byy do kwietnia 2011 roku form mieszkalnictwa dostpn tylko dla osb
starszych. Nowelizacja ustawy o pomocy spoecznej z 18 marca 2011 roku oraz ustawy o
wiadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze rodkw publicznych wprowadza moliwod
tworzenia rodzinnych domw pomocy spoecznej dla osb niepenosprawnych. Osoba lub rodzina
opiekujca si niepenosprawnym czonkiem rodziny moe zajd si take innymi osobami
niepenosprawnymi i otrzymywad na ten cel rodki z samorzdu. Rozwizanie to umoliwia
niepenosprawnym pobyt w warunkach zblionych do rodzinnych, a osobom opiekujcym si nimi
pozwala na prowadzenie dziaalnoci gospodarczej i zarabianie.
Mieszkanie chronione jest zaliczane do jednego ze wiadczeo pomocy spoecznej i wedug przepisw
ustawy o pomocy spoecznej z 12 marca 2004 roku jest wiadczeniem niepieninym. Wedug
przepisw pobyt w takim mieszkaniu moe byd przyznany osobie, ktra ze wzgldu na trudn
sytuacj yciow, wiek, niepenosprawnod albo chorob psychiczn lub fizyczn potrzebuje wsparcia
w funkcjonowaniu w codziennym yciu, ale nie wymaga usug w zakresie wiadczonym przez
jednostk caodobowej opieki. Mieszkanie chronione moe byd prowadzone przez kad jednostk
organizacyjn pomocy spoecznej14 lub przez organizacj poytku publicznego.

14

Jednostkami organizacyjnymi pomocy spoecznej s: regionalny orodek polityki spoecznej, powiatowe

centrum pomocy rodzinie, orodek pomocy spoecznej, dom pomocy spoecznej, placwka specjalistycznego
poradnictwa, w tym rodzinnego, placwka opiekuoczo-wychowawcza, orodek adopcyjno-opiekuoczy, orodek
wsparcia i orodek interwencji kryzysowej. Jak wynika z ustawy o pomocy spoecznej prowadzenie i

61

Mona powiedzied, i mieszkanie chronione, jako jedna z form pomocy

spoecznej jest najbardziej skutecznym sposobem usamodzielnienia
czowieka niepenosprawnego gdzie pod opiek specjalistw,
przygotowuje si osob niepenosprawn do samodzielnego ycia w
integracji ze spoecznoci lokaln.
Warto dodad, i na poziomie konsultacji spoecznych jest obecnie projekt Ministerstwa Pracy i
Polityki Spoecznej w sprawie mieszkao chronionych. Zgodnie z projektem o skierowaniu osoby
ubiegajcej si o pobyt w mieszkaniu chronionym zadecyduje waciwy organ jednostki samorzdu
terytorialnego prowadzcy jednostk organizacyjn pomocy spoecznej, w ktrej prowadzone jest
mieszkanie chronione. Decyzja taka dotyczyd moe jedynie osb penoletnich, a pobyt w mieszkaniu
bdzie co do zasady czasowy. Jedynie w okrelonych w rozporzdzeniu wypadkach moliwe jest
skierowanie na pobyt stay. Przebywajce w mieszkaniach osoby bd objte wsparciem
dostosowanym do ich indywidualnych potrzeb i wiadczonym przez 7 dni w tygodniu, minimum 3
godziny dziennie przez m.in. pracownikw socjalnych, terapeutw i psychologw. Natomiast w
przypadku mieszkao chronionych prowadzonych przez podmioty niepubliczne (np. organizacje
poytku publicznego) niedziaajce na zlecenie, z osob ubiegajc si o pobyt zawierana byaby
umowa cywilnoprawna. Projekt rozporzdzenia okrela rwnie podstawowe warunki, jakie musza
speniad lokale mieszkalne przeznaczone na mieszkania chronione. Wedug tych zapisw mieszkanie
takie przeznaczone ma byd dla nie mniej ni 3 osb, a minimalna powierzchnia uytkowa dla jednej
osoby nie moe byd mniejsza ni 12 m2. Koszty dostosowania istniejcych lokali do zakadanych norm
maj ponosid samorzdy. Bd miay na to czas do 2014 r.
Rozwizaniem obecnie nierealizowanym w obszarze pomocy spoecznej, a bdcym ciekaw
koncepcj uzupenienia istniejcych form wsparcia, s mieszkania readaptacyjne. Ta forma wsparcia
moe stanowid kontynuacj rozpocztego procesu terapeutyczno-rehabilitacyjnego w ramach
mieszkania chronionego. Moe rwnie mied charakter niezaleny, samodzielny i byd pierwszym
etapem w przystosowywaniu dorosych osb niepenosprawnych do prawidowego funkcjonowania
w spoeczeostwie poprzez trening samodzielnoci, nauk gospodarowania pienidzmi, obsugi
urzdzeo zwizanych z codziennym funkcjonowaniem w przestrzeni domowej itp.
W caej Polsce istnieje due zapotrzebowanie zarwno na rodzinne (mae grupowe) domy pomocy
dla osb wymagajcych wsparcia caodobowego, jak i mieszkania chronione, dajce wiksz
samodzielnod, a przede wszystkim szans na ycie w otwartym rodowisku. Niestety istniejce
zapisy prawa nadal w znacznym stopniu blokuj moliwod rozwijania tych potrzebnych form
mieszkalnictwa dla osb niepenosprawnych.
SYSTEM I INSTYTUCJE EDUKACJI OSB NIEPENOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE
Uczniowie z niepenosprawnoci intelektualn w stopniu lekkim realizuj podstaw programow
wspln z innymi uczniami szkoy oglnodostpnej, ale program nauczania dostosowany powinien

zapewnienie miejsc w mieszkaniach chronionych naley do zadao wasnych gminy o charakterze

obowizkowym. Natomiast prowadzenie mieszkao chronionych dla osb z terenu wicej ni jednej gminy
naley do zadao wasnych powiatu.

62

byd do ich moliwoci, zgodnie z orzeczeniem poradni. Uczniowie zdiagnozowani jako

niepenosprawni intelektualnie w stopniu umiarkowanym lub znacznym realizuj odrbn podstaw
programow. Kady z uczniw ma opracowany indywidualny program edukacyjny. Natomiast
uczniowie niepenosprawni w stopniu gbokim realizuj obowizek szkolny w formie zajd
rewalidacyjno-wychowawczych.
Ksztacenie odbywa si w szkoach oglnodostpnych (w ktrych tworzone s oddziay specjalne lub
klasy integracyjne i oglnodostpne), w funkcjonujcych samodzielnie szkoach specjalnych oraz w
specjalnych orodkach szkolno-wychowawczych, innych placwkach owiatowo-wychowawczych lub
w zakadach opieki zdrowotnej (cznie z zakadami lecznictwa uzdrowiskowego).
System owiaty obejmuje ksztacenie uczniw niepenosprawnych w: 1) przedszkolach, w tym z
oddziaami integracyjnymi, przedszkolach specjalnych oraz innych formach wychowania
przedszkolnego, 2) szkoach podstawowych, w tym: specjalnych, integracyjnych, z oddziaami
integracyjnymi, 3) gimnazjach, w tym: specjalnych, integracyjnych, z oddziaami integracyjnymi, 4)
szkoach ponadgimnazjalnych, w tym: specjalnych, integracyjnych, z oddziaami integracyjnymi oraz
trzyletnich specjalnych szkoach przysposabiajcych do pracy.
Bardzo wanym obszarem szczegowo opisanym w rozporzdzeniach jest indywidualny program
edukacyjno-terapeutyczny. Obowizek jego opracowania i realizacji z uczniem w szkoach
specjalnych i integracyjnych jest wprawdzie uregulowany w dotychczasowych przepisach, jednake
nowe rozporzdzenia bardziej szczegowo okrelaj zakres tego programu oraz sposb jego
opracowania. Programy takie bd obecnie przygotowywane rwnie dla uczniw
niepenosprawnych w szkoach oglnodostpnych. Rozporzdzenia usankcjonuj dotychczasow,
bardzo dobr praktyk wielu szk w tym zakresie, ktre dla uczniw z orzeczeniami o potrzebie
ksztacenia specjalnego opracowyway indywidualne programy edukacyjne, mimo braku takiej
regulacji w przepisach. Organizacja ksztacenia specjalnego nie powinna bowiem zaleed od miejsca
ksztacenia, lecz od rodzaju potrzeb i predyspozycji ucznia.
Rozporzdzenie MEN z dnia 3 lutego 2009 roku15 okrela warunki organizowania wczesnego
wspomagania rozwoju dziecka niepenosprawnego. Po okresie wczesnego wspomagania rozwoju
nastpuje faza realizacji obowizku szkolnego.
Do okrelonej formy ksztacenia specjalnego moe byd zakwalifikowane tylko takie dziecko, ktre
posiada orzeczenie o potrzebie ksztacenia specjalnego orzeczenia takie wydaj publiczne poradnie
psychologiczno-pedagogiczne, na wniosek rodzicw lub prawnych opiekunw dziecka. Uczniowie ci
otrzymuj wycznie oceny opisowe na wszystkich etapach ksztacenia, zarwno z zachowania jak i
zajd edukacyjnych. Nauka jest obowizkowa do ukooczenia 18 roku ycia. Dla uczniw z
niepenosprawnoci intelektualn stworzona jest moliwod wyduenia obowizku szkolnego:
do 18 roku ycia na poziomie szkoy podstawowej
do 21 roku ycia na poziomie gimnazjum
do 24 roku ycia na poziomie szkoy ponadgimnazjalnej.

15

(Dz.U. nr 23 poz. 133, 2009).

63

Ksztacenie uczniw z niepenosprawnoci intelektualn w stopniu gbokim realizowane jest w

naszym kraju w oparciu o zapisy ustawy z 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego 16
oraz o ustaw o systemie owiaty z 7 wrzenia 1991 roku oraz rozporzdzenia Ministra Edukacji
Narodowej z dnia 30 stycznia 1997 r. w sprawie zasad organizowania zajd rewalidacyjnowychowawczych dla dzieci i modziey niepenosprawnej intelektualnie w stopniu gbokim. Na mocy
tego rozporzdzenia w publicznych przedszkolach, w tym specjalnych, publicznych szkoach, w tym
specjalnych, publicznych placwkach opiekuoczo-wychowawczych, zakadach opieki zdrowotnej,
domach pomocy spoecznej i rodowiskowych domach samopomocy, orodkach rehabilitacyjnowychowawczych, domach rodzinnych mona organizowad zajcia pedagogiczne dla dzieci gboko
niepenosprawnych intelektualnie, take w domach rodzinnych dla osb zakwalifikowanych do
udziau w indywidualnych zajciach. Zajcia rewalidacyjne prowadzi nauczyciel, ktry posiada
odpowiednie przygotowanie pedagogiczne. Za spenianie obowizku szkolnego uznaje si udzia
dzieci i modziey z niepenosprawnoci intelektualn w stopniu gbokim w zajciach
rewalidacyjno-wychowawczych. Wynika z nich, e:
Zajcia rewalidacyjno-wychowawcze organizuje si dla dzieci i modziey niepenosprawnej
intelektualnie w stopniu gbokim w wieku od 3 do 25 lat.
Zajcia te mog byd organizowane w zespoach lub indywidualnie (we wsppracy z rodzicami
dziecka lub prawnymi opiekunami).
Zajcia organizuje si w szkoach i placwkach, w tym specjalnych, publicznych i
niepublicznych, pooonych najbliej miejsca zamieszkania lub pobytu dziecka w tym w
domach rodzinnych w przypadku osb zakwalifikowanych do indywidualnych zajd
rewalidacyjno-wychowawczych.
Tryb i zasady kwalifikowania i kierowania dzieci i modziey do udziau w zajciach rewalidacyjnowychowawczych okrelaj przepisy w sprawie orzekania o potrzebie ksztacenia specjalnego lub
indywidualnego nauczania. Orzeczenia o potrzebie zajd rewalidacyjno-wychowawczych wydaj
zespoy orzekajce dziaajce w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, na wniosek rodzicw
(opiekunw prawnych) dziecka. Edukacja osb gboko niepenosprawnych intelektualnie kooczy si
w wieku 24-25 lat. Szans na dalszy, aktywny udzia w yciu spoecznym s dla tej grupy osb
Warsztaty Terapii Zajciowej, Dzienne Orodki Adaptacyjne, rodowiskowe Domy Samopomocy itp.
SYSTEM I INSTYTUCJE ZAWODOWEJ EDUKACJI SPECJALNEJ
Opisujc formy aktywizacji i rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osb niepenosprawnych
intelektualnie czsto ignoruje si szkolnictwo zawodowe specjalne, ktre dla wielu osb
niepenosprawnych intelektualnie jest niejednokrotnie jedynym miejscem rehabilitacji zawodowej i
nauki zawodu przed wejciem na rynek pracy, a czsto pozostaje jedyn form aktywnoci
zawodowej. Nie trudno si domylad, i wsppraca sub odpowiadajcych za przebieg procesu
rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osb niepenosprawnych ze szkolnictwem zawodowym
specjalnym znacznie zwiksza efektywnod procesu rehabilitacji zawodowej i moliwod odnalezienia
si tej grupy modych ludzi na rynku pracy. Moje badania na tym polu wskazuj wyranie, i szanse
16

Z dniem 1 lipca 2011 r. zmiana art. 7 podstawy w zwizku z wejciem w ycie ustawy z dnia 15 kwietnia 2011
r. o dziaalnoci leczniczej (Dz.U. z 2011 r. Nr 112, poz. 654).

64

znalezienia pracy przez osoby niepenosprawne intelektualnie uczce si w szkoach, w ktrych

dyrektorzy prowadzili intensywn wspprac z rynkiem pracy owocowaa zatrudnieniem
niepenosprawnych absolwentw w blisko 30%. To wysoki wskanik zwaywszy na ogln proporcj
udziau osb niepenosprawnych intelektualnie w strukturze zatrudnionych.
Edukacja czowieka niepenosprawnego intelektualnie powinna byd postrzegana, jako przygotowanie
zawodowe17. Z. Gajdzica (2001, s. 391) w procesie edukacji wyrnia trzy podstawowe okresy:
preorientacja zawodowa prowadzona w klasach pocztkowych szkoy podstawowej,
orientacja zawodowa prowadzona w starszych klasach szkoy podstawowej,
nauka zawodu w szkoach zawodowych.
Funkcjonujcy w Polsce system owiaty przewiduje dla osb z niepenosprawnoci moliwod nauki
w szkoach oglnodostpnych, szkoach specjalnych, w ramach kursw, szkoach przysposobienia
zawodowego, zasadniczych szkoach zawodowych, technikach, liceach zawodowych, szkoach
policealnych, klasach specjalnych przy szkoach oglnodostpnych. W przypadku ksztacenia osb z
niepenosprawnoci intelektualn kluczow rol odgrywaj szkoy zawodowe oraz szkoy
przysposobienia zawodowego (por. J. Wyczesany 2004). Istnieje take moliwod korzystania, w
okrelonych sytuacjach, z ksztacenia indywidualnego (R. Piotrowicz, E. Wapiennik 2004). Edukacja
stanowi podwalin caego systemu rehabilitacji zawodowej, ktra ma na celu doprowadzenie osoby
niepenosprawnej intelektualnie do odnalezienia si na rynku pracy, uzyskania i utrzymania
zatrudnienia. Polski system edukacji, w najoglniejszym zarysie, przewiduje dla osb z
niepenosprawnoci intelektualn nastpujce etapy ksztacenia na drodze do zdobycia zawodu (Z.
Janiszewska-Nicioruk 2005, K. Mariaoczyk, W. Otrebski 2010):
szkoa podstawowa (6 lat),
gimnazjum (3 lata),
szkoy ponadgimnazjalne,
szkoy przysposabiajce do pracy (3 lata); szkoy te przygotowuj oglnie do podjcia roli
pracownika; uczniowie nie zdobywaj uprawnieo do wykonywania konkretnego zawodu, ale
otrzymuj wiadectwo ukooczenia szkoy potwierdzajce przysposobienie do pracy. Szkoy te
przeznaczone s dla osb z umiarkowanym i znacznym stopniem niepenosprawnoci
17

Warto zaprezentowad ciekawe wyniki badao uzyskane przez B. Oszustowicz i J. Baran (1999). Autorki
przeprowadziy eksperymentalny program orientacji zawodowej w klasie szkoy specjalnej. W
eksperymentalnych zajciach udzia wzio 30 uczniw niepenosprawnych intelektualnie. Grup kontroln
utworzyli take uczniowie z niepenosprawnoci intelektualn nieuczestniczcy w projekcie. Przeprowadzony
eksperyment obejmowa cztery etapy dziaao. W pierwszym uczestnicy mieli za zadanie wypenid dwie ankiety:
dotyczce wyboru zawodu oraz szkolnych i pozaszkolnych zainteresowao. Drugi etap to wczenie uczniw z
grupy eksperymentalnej w zajcia z orientacji zawodowej. W trzecim etapie po zakooczeniu
eksperymentalnych zajd i podjciu przez uczniw nauki w szkole zawodowej za pomoc ankiety zbierano
informacje o trafnoci i satysfakcji z wybranego kierunku ksztacenia oraz przydatnoci zajd z orientacji
zawodowej. Ostatni etap przeprowadzony w kilka miesicy po rozpoczciu nauki w szkole zawodowej
polega na wypenieniu przez badanych kolejnej ankiety oraz napisaniu wypracowania na temat planw
yciowych, zainteresowao i preferowanych wartoci. Okazao si, e zajcia z zakresu orientacji zawodowej
pomagaj w przygotowaniu uczniw szk specjalnych do wiadomego wyboru zawodu, przyczyniaj si do
ksztatowania realnego obrazu wasnych moliwoci, budz motywacj do nauki i pracy, a take uatwiaj
proces przystosowania na kolejnym etapie edukacji w szkole zawodowej.

65

intelektualnej. Regulacja prawna pozwala obecnie na organizacj oddziaw

przysposabiajcych do pracy dla uczniw z gbszymi stopniami niepenosprawnoci
intelektualnej ju po ich rocznym pobycie w gimnazjum. Nauka w szkole przysposabiajcej do
pracy powinna przygotowad ucznia do wykonywania czynnoci pracy (w WTZ, ZAZ lub ZPCH).
szkoy zawodowe specjalne (2 lub 3 lata), szkoy te przygotowuj modych ludzi do
wykonywania konkretnych zawodw. W tych placwkach uczeo ma moliwod uzyskania
dyplomu potwierdzajcego kwalifikacje zawodowe. Szkoy te przeznaczone s dla osb z
lekkim i umiarkowanym stopniem niepenosprawnoci intelektualnej. Szkoy zawodowe
specjalne s to placwki, ktre stwarzaj modziey niepenosprawnej specjalne warunki do
przygotowania si do pracy i zdobycia kwalifikacji zawodowych. Przeznaczone s dla
absolwentw gimnazjw specjalnych, czyli dla modziey w wieku 16-18 lat; (w okrelonych
przypadkach moe uczszczad do nich osoba do 21, a nawet do 24 roku ycia). Jak pisze W.
Otrbski (2007, s. 58) specjalne ksztacenie zawodowe prowadzone jest najczciej na dwch
poziomach: w specjalnych zasadniczych szkoach zawodowych, ktrych absolwenci uzyskuj
tytu robotnika wykwalifikowanego lub czeladnika w danej dziedzinie zawodowej oraz w
specjalnych rednich szkoach zawodowych (technikach), ktrych ukooczenie daje
kwalifikacje zawodowe na poziomie rednim (technik). Istniej take specjalne licea
oglnoksztacce umoliwiajce podjcie nauki na poziomie wyszym. Dla osb z lekkim
stopniem niepenosprawnoci intelektualnej dostpne s jedynie zasadnicze szkoy
zawodowe i na tym poziomie koocz oni swoj edukacj zawodow. Z kolei dla osb z
umiarkowanym stopniem niepenosprawnoci intelektualnej, ktrzy nie rokuj ukooczenia
szkoy zasadniczej zawodowej, przewidziane s szkoy lub oddziay przysposabiajce do pracy
(por. W. Otrbski za: J. Sowa 1998, J. Kirenko 1999).
Orodki szkoleniowo-rehabilitacyjne przeznaczone s gwnie dla osb niepenosprawnych
ruchowo. Realizuj zadania rehabilitacji spoecznej i zawodowej poprzez nastpujce
dziaania: zorganizowanie i prowadzenie bazy socjalnej zapewniajcej uczestnikom szkolenia
zakwaterowanie i wyywienie; zorganizowanie i prowadzenie bazy dydaktycznej;
zorganizowanie bazy diagnostycznej, umoliwiajcej dokonywanie kompleksowej oceny
predyspozycji psychofizycznych w aspekcie moliwoci zawodowych; zapewnienie
odpowiedniej kadry i waciwych warunkw dla prowadzenia rehabilitacji leczniczej i
spoecznej, ze szczeglnym uwzgldnieniem potrzeb wynikajcych z rodzaju i stopnia
niepenosprawnoci (W. Otrbski, 2007).
Jak trafnie zauwaa W. Otrbski (1999), punktem wyjcia w organizacji przygotowania zawodowego
osoby niepenosprawnej intelektualnie jest wzicie pod uwag pasji i zainteresowao tej osoby.
Wanym jest, by umied odkrywad zainteresowania osb z niepenosprawnoci intelektualn, nie
tylko w stopniu lekkim, ale i z gbsz niepenosprawnoci. Jak wynika z badao W. Otrbskiego
przeprowadzonych wrd modych uczestnikw Warsztatw Terapii Zajciowej z lekkim i
umiarkowanym stopniem niepenosprawnoci intelektualnej, zastosowanie narzdzi dostosowanych
do moliwoci poznawczych osb z niepenosprawnoci intelektualn, pozwala na identyfikacj ich
zainteresowao zawodowych, a przez to daje wiksze szanse, aby proces poradnictwa zawodowego,
wybr zawodu by trafny i satysfakcjonujcy (W. Otrbski 1999).
Jak pisze W. Otrbski (2007) od wielu lat mwi si o koniecznoci dokonania w naszym kraju zmian w
sposobie organizacji ksztacenia zawodowego specjalnego. Za konieczne zmiany w szkolnictwie
66

zawodowym specjalnym uwaa si: zwikszenie liczby kierunkw ksztacenia zawodowego

dostpnych modziey niepenosprawnej, rwnie kierunkw atrakcyjnych i wanych z punktu
widzenia pniejszego znalezienia zatrudnienia, odbudowa i rozwj systemu orientacji zawodowej,
poradnictwa i kwalifikowania uczniw niepenosprawnych do szk zawodowych, poprawa form
organizacji tego ksztacenia, korekta doboru i ukadu treci programowych, waciwy dobr,
ksztacenie i doskonalenie nauczycieli, nawizanie cisej wsppracy ze subami odpowiedzialnymi
za poradnictwo i porednictwo pracy (W. Otrbski, 2007 s. 57).
W. Otrbski (2007) oraz M. Piszczek (2003, s. 34) zauwaaj, i dla lepszego rozumienia
proponowanych zmian w systemie ksztacenia specjalnego naley mied na uwadze zasadnicze rnice
w podejciu do ksztacenia uczniw ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, ktre zostay wyranie
sprecyzowane przez przygotowujcych reform zgodnie z przyjtymi celami. Ot w zaoeniach
reformy systemu edukacji proponuje si zaniechanie mylenia wyczajcego, zakadajcego, i
podstawowym miejscem ksztacenia tych dzieci i modziey s szkoy specjalne. Proponuje si
natomiast podjcie dziaao wczajcych, polegajcych na tworzeniu waciwych warunkw do
funkcjonowania tych uczniw, na kadym z etapw edukacji, we waciwym dla siebie rodowisku
rwieniczym, w szkole masowej. Treci zawarte w nowych programach w oglnych zaoeniach
powinny byd ze sob skorelowane. Maj temu suyd dwie cieki edukacyjne przygotowane dla
uczniw ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi: I dla uczniw w normie intelektualnej; II dla
uczniw z niepenosprawnoci intelektualn, autyzmem i niepenosprawnociami zoonymi. Jak
pisze W. Otrbski (2007) cieka edukacyjna dla uczniw niepenosprawnych w normie intelektualnej
jest zbiena ze schematem ustroju szkolnictwa masowego. Rnice wystpuj na pocztku drogi,
gdzie mwi si o wspomaganiu rozwoju, oraz dalej, dajc moliwod przeduenia czasu
pozostawania na kadym z poziomw o rok. Natomiast cieka edukacyjna uczniw z
niepenosprawnoci intelektualn, autyzmem i niepenosprawnociami zoonymi jest z kolei
zbiena ze ciek dla uczniw niepenosprawnych w normie intelektualnej do poziomu gimnazjum.
Po szkole podstawowej proponuje si tej grupie modziey szko zawodow i szko
przysposabiajc do pracy. Szkoa zawodowa moe byd 3- lub 4-letnia. Obejmuje ona dwa etapy
rnice si programem i nasileniem kontaktw z zakadami pracy: przygotowanie spoecznozawodowe o szerokim profilu (jeden rok lub dwa lata), profilowane przygotowanie do pracy (dwa
lata). Szkoa przysposabiajca do pracy (2- lub 5-letnia) przeznaczona jest natomiast dla modziey z
powanymi i zoonymi niepenosprawnociami, ktra ze wzgldu na nieharmonijny rozwj wymaga
dodatkowego okresu celowej pracy edukacyjnej.
W tym miejscu warto rwnie odnied si do interakcyjnego modelu rehabilitacji zawodowej osb z
niepenosprawnoci intelektualn zaprezentowanym przez W. Otrbskiego (2007). W modelu tym
zaakcentowano zagadnienie zainteresowao zawodowych oraz kompetencji zawodowych osb
niepenosprawnych intelektualnie18. Model zakada, i aktywnod zawodowa osoby niepenosprawnej
intelektualnie zgodna z jej zainteresowaniami jest gwarancj wikszego poziomu kompetencji
zawodowej (W. Otrbski, 2007).

18

Autor przeprowadzi badania w grupie 360 osb z lekkim i umiarkowanym stopniem niepenosprawnoci
intelektualnej, wykorzystujc Skal kompetencji zawodowej BWAP, Inwentarz zainteresowao zawodowych RFVII, Skal osobowej oceny PAS oraz Kart indywidualn dla osb niepenosprawnych KI.

67

Wana jest rwnie Ustawa z dnia 7 wrzenia 1991 r. o systemie owiaty (Dz. U. z 2004 r., Nr 256,
poz. 2572, z pniejszymi zmianami), ktra zobowizuje placwki owiatowe do przygotowania
uczniw do wyboru zawodu i kierunku ksztacenia (art. 1, pkt. 14). Zadanie to jest realizowane
poprzez doradcw zawodowych lub innych specjalistw zatrudnionych w rnorodnych placwkach
systemu owiaty.
Jak podaje K. Symela, M. urek (2007), realizacja zadao z zakresu poradnictwa zawodowego w
placwkach systemu owiaty jest konieczna, poniewa istnieje potrzeba profesjonalnej pomocy,
usytuowanej blisko ucznia, zwikszajca trafnod podejmowanych decyzji edukacyjnych i
zawodowych. Niezbdne jest zagwarantowanie systematycznego oddziaywania na uczniw w
ramach planowych dziaao realizowanych metodami aktywnymi oraz udzielanie uczniom pomocy w
selekcji informacji dotyczcych rynku pracy i zawodw. Ponadto realizacja zadao poradnictwa
zawodowego przyczynia si do obnienia spoecznych kosztw ksztacenia dziki poprawieniu
trafnoci wyborw na kolejnych etapach edukacji.
Warto dodad, i w zwizku z realizacj przez Ministerstwo Edukacji Narodowej projektu Podniesienie
efektywnoci ksztacenia uczniw ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi ulegaj zmianie
zaoenia organizacji poradnictwa zawodowego w Polsce. Projektowane zmiany zakadaj, e:
szkoa gimnazjalna i ponadgimnazjalna bd miejscem przygotowujcym do wyboru cieki
edukacyjnej i zawodowej oraz bd zapewniad dostp do informacji i doradztwa edukacyjnozawodowego;
naley zapewnid modziey przygotowanie si do wyboru dalszego ksztacenia i zawodu;
naley wspierad nauczycieli w planowaniu i realizacji zadao z zakresu doradztwa edukacyjnozawodowego, co jest szczeglnie istotne dla uczniw gimnazjw, w ktrych nie zatrudnia si
doradcy zawodowego.
Istniej rwnie czynniki utrudniajce moliwod wyboru ksztacenia zawodowego osb z lekkim
stopniem niepenosprawnoci intelektualnej. Wedug Z. Gajdzicy (2001) s to:
1. specyfika funkcjonowania psychospoecznego, miedzy innymi spowolniony i niedokadny
proces spostrzegania, nietrwaa uwaga, trudnoci w myleniu abstrakcyjnym, brak
samodzielnoci i inicjatywy w dziaaniu, trudnoci w efektywnym organizowaniu sobie
pracy, zaburzenia orientacji w nowym rodowisku i w sytuacjach zoonych, trudnoci z
wykorzystaniem posiadanych informacji w yciu codziennym;
2. trudnoci z dostpem do ksztacenia zawodowego w miejscu zamieszkania;
3. trafnod wyboru zawodu w kontekcie wasnych zainteresowao;
4. realne moliwoci podjcia pracy zarobkowej w wybranym zawodzie w okolicy
zamieszkania.
ORGANIZACJA
REHABILITACJI
ZAWODOWEJ
NIEPENOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE

ZATRUDNIENIA

OSB

W realizacji zadao z zakresu aktywizacji i rehabilitacji zawodowej zaangaowanych jest wiele

organizacji reprezentujcych zarwno sektor rzdowy, samorzdowy, jak i pozarzdowy. W sektorze
rzdowym na poziomie centralnym udzia bior: Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej,
68

Penomocnik Rzdu ds. Osb Niepenosprawnych. Na poziomie wojewdzkim: Wojewoda,

Wojewdzki Zesp ds. Orzekania o Stopniu Niepenosprawnoci, Wojewdzki Urzd Pracy. W
sektorze samorzdowym zaangaowani s natomiast: na poziomie regionalnym Marszaek
Wojewdztwa i Samorzd Wojewdzki; na poziomie powiatowym Powiatowy Urzd Pracy,
Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Powiatowy Zesp ds. Orzekania o Stopniu
Niepenosprawnoci. Dodatkowo zarwno na poziomie centralnym, jak i regionalnym dziaa
Paostwowy Fundusz Rehabilitacji Osb Niepenosprawnych (PFRON) i jego oddziay. Organizacje
pozarzdowe z powodzeniem podejmuj te zadania z zakresu specjalistycznego poradnictwa
zawodowego i porednictwa pracy dla osb niepenosprawnych. Kady z wymienionych wyej
podmiotw zaangaowany jest w realizacj zadao z zakresu rehabilitacji zawodowej zgodnie z
przypisanymi mu przez odpowiednie regulacje prawne kompetencjami (W. Otrbski 2007).
Prointegracyjna polityka spoeczna przejawia si w tworzeniu, rozwijaniu i doskonaleniu
odpowiednich struktur i instytucji. Mona tu wymienid nastpujce ich rodzaje (W. Paokw, 1994 za:
A. Ostrowska 1998):
Schemat 16. Instytucje rehabilitacji zawodowej osb niepenosprawnych

Instytucje poredniczce w zaatwianiu i

tworzeniu miejsc pracy dla osb
niepenosprawnych, przede wszystkim urzdy
pracy i wojewdzkie orodki ds. zatrudnienia i
rehabilitacji osb niepenosprawnych,

Zakady na otwartym rynku pracy zatrudniajce

osoby niepenosprawne oraz zakady pracy
chronionej,

instytucje rehabilitacji
zawodowej oob
niepenosprawnych

Instytucje zainteresowane ksztatowaniem

waciwych warunkw pracy i pacy w zakadach
zatrudniajcych osoby niepenosprawne, a wic
przede wszystkim zwizki zawodowe, Paostwowa
Inspekcja Pracy, Krajowa Izba GospodarczoRehabilitacyjna itp.,

Urzd i stanowisko Penomocnika ds. Osb

Niepenosprawnych, ktre wraz z Zarzdem i
Biurem Zarzdu PEFRON powinny speniad funkcje
koordynacyjno-integracyjne skadajce si na
caociowy system zatrudniania i pracy osb
niepenosprawnych.

Opracowanie wasne na podstawie A. Ostrowska 1998

Instytucje te powinny realizowad niej wymienione rodzaje dziaao, stanowicych, zgodnie z

zaleceniami Komitetu Ministrw Rady Europy, priorytetowe zadania w realizacji pomocy dla osb
niepenosprawnych:
tworzenie, utrzymywanie i pomnaanie stanowisk pracy dostpnych dla osb
niepenosprawnych,
uatwianie osobom niepenosprawnym dostpu do informacji o ofertach pracy i
porednictwie zwizanym z zatrudnieniem,

69

poprawa warunkw pracy, zapewnianie osobom niepenosprawnym moliwoci awansu i

rozwoju,
pomoc w zdobywaniu wyksztacenia, kwalifikacji zawodowych, w przekwalifikowaniach,
doskonaleniu zawodowym, w uzyskiwaniu i podnoszeniu sprawnoci psychofizycznej.
Rehabilitacja spoeczna: stanowi czd oglnego procesu rehabilitacji, ktra ma na celu integracj,
lub reintegracj osoby z niepenosprawnoci ze rodowiskiem spoecznym poprzez udzielenie jej
pomocy w przystosowaniu si do wymagao rodziny i rodowiska dalszego, usuwajc jednoczenie
ekonomiczne i spoeczne bariery, mogce zakcad cay proces rehabilitacji. Jej istot jest moliwie
jak najpeniejsze wczenie osoby z niepenosprawnoci we wszystkie przejawy ycia spoecznego,
by by i poczu si w peni wartociowym i uytecznym czonkiem rodziny i spoeczeostwa, ktry z
jednej strony miaby moliwod korzystania ze wszystkich dbr i osignid kultury i cywilizacji, a z
drugiej strony bra aktywny udzia w procesie ich tworzenia i pomnaania.
Rehabilitacja zawodowa: stanowi czd oglnego procesu rehabilitacji i polega na udzielaniu osobie z
niepenosprawnoci usug jak: poradnictwo zawodowe, szkolenie zawodowe i zatrudnienie, aby
umoliwid jej uzyskanie, utrzymanie i awans w odpowiedniej pracy, a przez to umoliwid jej integracj
lub reintegracj w normalne ycie spoeczne. Rehabilitacja zawodowa przebiega w 4 gwnych
fazach: (1) Oceny zdolnoci do pracy; (2) Przygotowania do pracy; (3) Faktycznego zatrudnienia; oraz
(4) Monitorowania i kontrolowania sytuacji nowo zatrudnionej osoby.
Do formalnych systemw wsparcia spoecznego dla osb niepenosprawnych naley Paostwowy
Fundusz Rehabilitacji Osb Niepenosprawnych (PFRON), powoany na mocy ustawy o zatrudnianiu i
rehabilitacji zawodowej osb niepenosprawnych19. Gwnym zadaniem PFRON jest pomoc w
finansowaniu zatrudnienia osb niepenosprawnych, poprawa dostpnoci, rnorodne programy
rehabilitacji oraz inne dotacje i inwestycje w projekty majce do czynienia z osobami
niepenosprawnymi. Kluczowym zadaniem Funduszu jest te realizacja zasady rwnoci szans osb
niepenosprawnych oraz tworzenie polityki ich zatrudniania. rodki Funduszu przeznaczane s m.in.
na tworzenie nowych oraz przystosowywanie istniejcych miejsc pracy do potrzeb osb
niepenosprawnych, tworzenie zakadw pracy chronionej, likwidacje barier architektonicznych,
udzielanie poyczek na rozpoczcie dziaalnoci gospodarczej, organizowanie szkoleo i
przekwalifikowao, organizowanie warsztatw terapii zajciowej, rehabilitacje lecznicza i spoeczna20.
Wikszod funduszy PFRON dla spoecznych, zawodowych i terapeutycznych programw rehabilitacji
przepywa przez regionalne powiatowe samorzdy i s one wykorzystywane w celu wspierania
zarwno programw dla dzieci jak i dorosych. W ramach dziaao PFRON realizowane s rwnie
programy celowe.
19

Paostwowy Fundusz Rehabilitacji Osb Niepenosprawnych (PFRON) zosta utworzony w 1991 roku jako
dodatkowy fundusz budetowy dla wspierania zatrudnienia i rehabilitacji osb niepenosprawnych. PFRON jest
finansowany bezporednio z patnoci dokonywanych przez przedsibiorstwa. Niektre z tych patnoci to kary
pacone w ramach systemu kwot i kar przez przedsibiorstwa, ktre nie zatrudniaj co najmniej 6%
niepenosprawnych pracownikw. Zakady pracy chronionej dokonuj innych patnoci do PFRON zamiast
pacenia podatkw do skarbu paostwa. Tworzenie funduszu poza obszarem budetu paostwa byo postrzegane
jako krok podjty w celu zapobiegania konkurencji z innymi programami dla budetu w czasie okresu trudnoci
gospodarczych.
20
Wicej na temat wiadczeo finansowanych z PFRON w rozdziale IV.

70

Podstawowe formy rehabilitacji uregulowane zostay w ustawie o rehabilitacji zawodowej i

spoecznej osb niepenosprawnych. Obejmuj one warsztaty terapii zajciowej, turnusy
rehabilitacyjne, zakady aktywnoci zawodowej, zakady pracy chronionej, otwarty rynek pracy.
WARSZTATY TERAPII ZAJCIOWEJ
Warsztat terapii zajciowej jest wyodrbnion organizacyjnie i finansowo placwk, ktra stwarza
osobom niepenosprawnym niezdolnym do podjcia pracy moliwod rehabilitacji spoecznej i
zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejtnoci niezbdnych do podjcia w
przyszoci zatrudnienia21.
Warsztat nie jest placwk samodzieln, ale stanowi czd wikszej struktury organizacyjnej
wyposaonej w osobowod prawn lub posiadajcej zdolnod do czynnoci prawnych. Warsztaty
mog byd organizowane przez fundacje, stowarzyszenia lub przez inne podmioty.
Placwki te s prowadzone dla osb niepenosprawnych w stopniu uniemoliwiajcym im podjcie
zatrudnienia, czyli osb ze znacznym a w przypadku osb z niepenosprawnoci intelektualn i
chorobami psychicznymi rwnie z umiarkowanym stopniem niepenosprawnoci. Warsztaty
realizuj w ramach swojej dziaalnoci niemal wszystkie formy rehabilitacji, jednak gwnie skupiaj
si na rehabilitacji spoecznej i zawodowej, dc do jak najwikszego usprawnienia fizycznego,
psychicznego, spoecznego i zawodowego, a co za tym idzie usamodzielnienia. Warsztaty realizuj
zadania rehabilitacji zawodowej na poziomie poradnictwa zawodowego i szkolenia zawodowego.
Wiele warsztatw jednak stara si rwnie o pozyskanie zatrudnienia dla tych uczestnikw, ktrzy
pomylnie zakooczyli proces rehabilitacji w warsztacie i s w stanie podjd prac zawodow.
Warto podkrelid, i z analizy przepisw oraz orzecznictwa wynika, i podmiot prowadzcy warsztat
terapii zajciowej ma obowizek zakwalifikowad do uczestnictwa w WTZ osob niepenosprawn
intelektualnie, ktra posiada orzeczenie powiatowego zespou do spraw orzekania o
niepenosprawnoci ze wskazaniem uczestnictwa w WTZ. Nie ma prawa oceniad i decydowad o tym,
czy osoba ta nadaje si do takiej terapii i czy rzeczywicie moe i powinna uczestniczyd w WTZ22. W
przypadku stwierdzenia niewystarczajcych rodkw, podmiot prowadzcy warsztat powinien zoyd
wniosek do powiatu o objcie tej osoby terapi i jednoczenie wnioskowad o podpisanie aneksu do
umowy przewidujcego zwikszenie liczby uczestnikw WTZ. Wniosek oceniany jest przez zesp
utworzony przez starost w powiatowym centrum pomocy rodzinie i na podstawie oceny starosta
decyduje o uczestnictwie wskazanej osoby w warsztatach (por. A. Wede-Domaradzka 2012).
Celem warsztatu jest:
aktywne wspomaganie
niepenosprawnych,

procesu

rehabilitacji

21

zawodowej

spoecznej

osb

Podstaw prawn dla dziaalnoci warsztatw stanowi przepisy ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o
rehabilitacji zawodowej i spoecznej oraz zatrudnianiu osb niepenosprawnych oraz przepisy rozporzdzenia
Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 25 marca 2004 roku w sprawie tworzenia, dziaania i
finansowania warsztatw terapii zajciowej.
22
Wyrok Sdu Najwyszego Izba Cywilna z dnia 16 kwietnia 2009 r. I CSK 397/2008.

71

stwarzanie osobom niepenosprawnym niezdolnym do podjcia pracy moliwoci

rehabilitacji spoecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejtnoci
niezbdnych do podjcia zatrudnienia.
Uczestnik WTZ-u bierze udzia w zajciach, ktre odbywaj si przy zastosowaniu technik terapii
zajciowej, zmierzajcych do rozwijania:
umiejtnoci wykonywania czynnoci ycia codziennego oraz zaradnoci osobistej;
psychofizycznych sprawnoci oraz podstawowych i specjalistycznych umiejtnoci
zawodowych, umoliwiajcych uczestnictwo w szkoleniu zawodowym albo podjcie pracy.
Jednostka zamierzajca utworzyd warsztat skada do powiatowego centrum pomocy rodzinie
(waciwego ze wzgldu na siedzib warsztatu) wniosek o dofinansowanie kosztw utworzenia i
dziaalnoci warsztatu ze rodkw PFRON. Do wniosku naley doczyd projekt utworzenia warsztatu,
ktry zawiera m.in. nazw i okrelenie siedziby jednostki zamierzajcej utworzyd warsztat, adres i
dokument potwierdzajcy tytu prawny do lokalu przeznaczonego na warsztat, statut jednostki
zamierzajcej utworzyd warsztat, zgoszenie co najmniej 20 uczestnikw warsztatu (z okreleniem
stopni i rodzajw ich niepenosprawnoci), plan dziaalnoci warsztatu okrelajcy metody pracy z
uczestnikami warsztatu w zakresie rehabilitacji spoecznej i zawodowej, zobowizania do
opracowania indywidualnych programw rehabilitacji uczestnikw warsztatu, propozycje dotyczce
obsady etatowej warsztatu, preliminarz kosztw utworzenia warsztatu itp.
ZAKADY PRACY CHRONIONEJ
Po roku 1991 funkcjonujcy system spdzielni pracy dla niepenosprawnych zosta przeksztacony w
mieszanin drobnych przedsibiorstw i firm sektora prywatnego nazwanych zakadami pracy
chronionej. Wedug ustawy, aby uzyskad status zakadu pracy chronionej zakad pracy musi
zatrudniad 40 procent bd wicej pracownikw niepenosprawnych, z ktrych 10 procent musi byd
gboko niepenosprawnych. Zakad powinien speniad take inne specyficzne wymagania, aby
zapewnid odpowiednie rodowisko pracy takie jak: zakup odpowiedniego sprztu, zapewnienie
szkoleo, dostp do badao lekarskich i programw rehabilitacji. Zakad pracy chronionej powinien
rwnie stworzyd wewntrzny ZFRON (Zakadowy Fundusz Rehabilitacji Osb Niepenosprawnych),
ktry finansuje te wymogi, a ponadto przyczyni si do zapewnienia:
poradnictwa zawodowego dla osb niepenosprawnych i innych pracownikw;
szkoleo, przekwalifikowania i doksztacania w celu nabycia lub podnoszenia swoich
kwalifikacji zawodowych;
zakupu, modernizacji oraz dostosowania maszyn i urzdzeo do indywidualnych potrzeb
wynikajcych z psychofizycznych moliwoci osb niepenosprawnych;
podstawowej i specjalistycznej opieki medycznej oraz poradnictwa i usug rehabilitacyjnych;
dowozw do pracy;
wykonania badao specjalistycznych, zabiegw leczniczych lub usprawniajcych;
lekw;
zakupu i naprawy indywidualnego sprztu rehabilitacyjnego i przedmiotw ortopedycznych
oraz rodkw pomocniczych, urzdzeo i narzdzi technicznych oraz rodkw transportu
niezbdnych w rehabilitacji oraz uatwiajcych wykonywanie czynnoci yciowych;
72

pobytu i leczenia w szpitalach, sanatoriach, placwkach rehabilitacyjnych.

Ponadto pracodawca moe przeznaczyd rodki ZFRON na sfinansowanie robt budowlanych
dotyczcych obiektw budowlanych, majcych na celu popraw warunkw pracy i rehabilitacji osb
niepenosprawnych, proporcjonalnie do przewidywanej liczby stanowisk pracy osb
niepenosprawnych w tym obiekcie.
W zamian zakady pracy chronionej uzyskuj korzyci wynikajce z ulg w podatku i dodatkowe
wsparcie finansowe z PFRON. Jak wynika z szacunkw okoo 2/3 pracownikw niepenosprawnych
zatrudnionych w zakadach pracy chronionej jest z lekkim stopniem niepenosprawnoci. Naley
rwnie pamitad, i zakad pracy chronionej musi stworzyd warunki, w ktrych osoby
niepenosprawne wykonywad bd nie tylko obowizki wynikajce ze stosunku pracy, ale rwnie
zapewnid osobom niepenosprawnym waciw opiek lekarsk i rehabilitacyjn. W tym celu na
terenie zakadu musi znajdowad si wydzielony gabinet lekarski lub ambulatoryjny, wyposaony w
podstawowe rodki niezbdne do udzielenia pierwszej pomocy i wsparcia (J. E. Riwierski, 2002).
Rehabilitacja w zakadzie pracy chronionej polega nie tylko na aktywizacji zawodowej, jest take
sposobem spdzenia czasu wolnego, alternatywa dla bezczynnoci i izolacji spoecznej.
ZAKADY AKTYWNOCI ZAWODOWEJ
Ustawa o rehabilitacji zawodowej i spoecznej oraz zatrudnianiu osb niepenosprawnych z dnia 27
sierpnia 1997 roku wprowadzia now form zatrudniania osb ze znaczn niepenosprawnoci o
niewielkiej wydajnoci, a mianowicie zakady aktywnoci zawodowej (ZAZ) prowadzce dziaalnod
gospodarcz na zasadzie non profit. S to zakady podlegajce prawom ekonomii, walczce o pozycj
rynkow, klientw, rynek zbytu oraz rodki na dalsze funkcjonowanie (W. Otrbski, 2007).
W Polsce istnieje niecae 20 ZAZ i jak dotd w znikomym zakresie stanowi one kolejne ogniwo w
rehabilitacji zawodowej osb znacznie niepenosprawnych. W zalenoci od charakteru dziaalnoci,
jak prowadz musz zatrudniad odpowiedni liczb pracownikw niepenosprawnych ze znacznym
stopniem niepenosprawnoci.
ZAZ tworzy si celem zatrudnienia osb niepenosprawnych w stopniu znacznym. Dodatkowo
proponuje si, aby organizacje te poprzez prowadzenie rehabilitacji spoecznej i zawodowej
przygotowyway osoby niepenosprawne do ycia w otwartym rodowisku oraz pomagay im w
realizacji penego, niezalenego, samodzielnego i aktywnego ycia na miar indywidualnych
moliwoci.
TURNUS REHABILITACYJNY
Turnus rehabilitacyjny ma zapewnid osobie niepenosprawnej intelektualnie zorganizowan form
aktywnej rehabilitacji poczonej z elementami wypoczynku. Jego celem jest oglna poprawa
psychofizycznej sprawnoci oraz rozwijanie umiejtnoci spoecznych uczestnikw m.in. poprzez
nawizywanie i rozwijanie kontaktw spoecznych, realizacj i rozwijanie zainteresowao, a take
przez udzia w innych przewidzianych programem turnusu zajciach. Osoby niepenosprawne s
kierowane do uczestnictwa w turnusie na wniosek lekarza, pod ktrego opiek znajduje si ta osoba.

73

Osoby z gbszym stopniem niepenosprawnoci intelektualnej (umiarkowanym, znacznym)

zatrudniane s w systemie zatrudniania wspomaganego albo w centrach pracy chronionej, ktre
jednak nie s odpowiednikami zakadw pracy chronionej. Wspczesne tendencje zwizane z
zatrudnieniem osb niepenosprawnych intelektualnie powinny si wizad ze zmian sposobu
mylenia z tradycyjnego przeszkolid do zatrudnid, na zatrudnid do wyszkolid. W tym drugim
przypadku zatrudnienie nie stanowi zwieoczenia procesu zwizanego z poszukiwaniem pracy, ale jest
pierwszym krokiem, za dalszymi jest przeszkolenie pracownika i nauczenie go wykonywania
konkretnej pracy na konkretnym stanowisku.
ORGANIZACJE POZARZDOWE DZIAAJCE NA RZECZ OSB NIEPENOSPRAWNYCH
Organizacje pozarzdowe stanowi istotn i niestety niekiedy jedyn form wsparcia wtrnego
udzielanego osobom niepenosprawnym i ich rodzinom. Jest ich w Polsce wiele i mona wrd nich
wyodrbnid nastpujce typy:
opiekuocze;
samopomocowe;
przedstawicielskie;
mniejszoci;
hobbystyczno-rekreacyjne;
tworzone ad hoc.
Jak podaje S. Kantyka (2002) organizacje opiekuocze zapewniaj pomoc wszystkim potrzebujcym
osobom. Samopomocowe organizacje pomagaj czonkom swojej grupy. Interesy okrelonej
spoecznoci reprezentuj organizacje przedstawicielskie. Organizacje mniejszoci reprezentuj
interesy osb posiadajcych okrelon cech, ktra odrnia ich od innych, na przykad okrelona
choroba. Organizacje tworzone ad hoc powstaj w celu przeprowadzenia okrelonej akcji
charytatywnej. Do najistotniejszych form dziaalnoci tych organizacji nale:
identyfikowanie i naganianie problemw spoecznych;
tworzenie sieci wsppracy na rzecz rozwizywania problemw;
opracowywanie oraz wdraanie programw pomocy dla niepenosprawnych;
profilaktyka.
Oferowane przez organizacje pozarzdowe usugi uzupeniaj ofert formalnego systemu pomocy,
albo te wypeniaj istniejc w danym zakresie luk. Jak zauwaa I. Hebda-Czaplicka (2002, za: L.
Marszaek 2009)) dziaalnod organizacji pozarzdowych na rzecz osb niepenosprawnych obejmuje
wiadczenie usug poradniczo-informacyjnych (zaatwianie formalnoci, uzyskanie sprztu
rehabilitacyjnego, organizowanie wypoczynku); wiadczenie usug edukacyjnych (kursy, szkolenia);
udzielanie pomocy w znajdowaniu pracy (porednictwo pracy); udzielanie pomocy psychologicznej
(telefon zaufania) oraz pomocy stacjonarnej (schroniska, noclegownie).
Warto wspomnied o coraz powszechniejszej idei niepenosprawnych wolontariuszy. Zaangaowanie
osb niepenosprawnych szczeglnie niepenosprawnych intelektualnie w charakterze wolontariuszy
jest dod niecodzienn inicjatyw. Jak si jednak okazuje, pomys ten zatacza coraz wiksze krgi. Na

74

razie staje si popularny w Stanach Zjednoczonych jednak dotar ju do Europy, a take w Polsce idea
ta zaczyna byd coraz bardziej rozszerzana.
INSTYTUCJE EKONOMII SPOECZNEJ
Ekonomia spoeczna23 stanowi form integracji spoecznej opart na inicjatywach spoeczeostwa
obywatelskiego. Ekonomia spoeczna to tylko jeden ze sposb okrelenia dziaalnoci gospodarczej,
ktra czy w sobie cele spoeczne i ekonomiczne. Bywa ona okrelana rwnie, jako gospodarka
spoeczna, a take przedsibiorczod spoeczna. Ekonomia spoeczna zakada pomoc spoecznie
wykluczonym, zmarginalizowanym w deniu do aktywnego ycia i szacunku, sprawiedliwego
traktowania ze strony spoeczeostwa. Jednoczenie pozwala spojrzed na zagadnienie ekonomii
spoecznej jeszcze szerzej jako na przestrzeo spoeczn gdzie zasady rwnej partycypacji,
solidarnoci, tolerancji i sprawiedliwoci spoecznej reguluj relacje midzy jednostkami i
zbiorowociami (C. Miejewski, 2006).
Pojcie ekonomii spoecznej jest bardzo szerokie. Aby je dobrze zrozumied, warto pokrtce opisad
instytucje, ktre tworz sektor gospodarki spoecznej.
Tabela 3. Podmioty ekonomii spoecznej

Rodzaj
FUNDACJA

STOWARZYSZENIE

SPDZIELNIA25

24

Opis dziaalnoci
Stanowi przykad organizacji, ktr powouje si w celu realizacji celw
spoecznie lub gospodarczo uytecznych (przy czym gospodarcze cele nie
mog byd celami zarobkowymi). Fundacja jest fundowana przez osob
fundatora, ktrym moe byd osoba fizyczna, a take osoba prawna. Fundacja
moe prowadzid dziaalnod gospodarcz suc realizacji jej celw, przy
czym wartod jej rodkw majtkowych przeznaczonych na dziaalnod
gospodarcz nie moe byd mniejsza ni 1000 zotych. rodki uzyskane z
dziaalnoci gospodarczej powinny byd przeznaczone na dziaalnod
statutow. Dziaalnod fundacji reguluje ustawa z 6 kwietnia 1984 r. o
fundacjach.
Stanowi dobrowolne, samorzdne i trwae zrzeszenie w celach
niezarobkowych, opierajce swoj dziaalnod na pracy spoecznej czonkw.
Stowarzyszenie moe prowadzid dziaalnod gospodarcz wedug oglnych
zasad okrelonych w odrbnych przepisach z zastrzeeniem, e dochd z tej
dziaalnoci bdzie przeznaczony na cele statutowe, nie bdzie przeznaczony
do podziau midzy jego czonkw. Kwestie dziaalnoci stowarzyszeo
reguluje ustawa Prawo o stowarzyszeniach z dnia 7 kwietnia 1989 r.
Jest zrzeszeniem dobrowolnym, nieograniczonej liczby osb, o zmiennym

23

Wicej informacji na temat ekonomii spoecznej znajdzie czytelnik na stronie www.ekonomiaspoeczna.pl.

Nie wszystkie organizacje dziaajce w formule stowarzyszenia czy spdzielni pracy automatycznie powinny
byd zakwalifikowane jako podmioty ekonomii spoecznej. To zaley przede wszystkim od profilu ich dziaania
oraz innych cech, takich jak to, czy wrd pracownikw czy klientw znajduj si osoby pochodzce z grup
zagroonych wykluczeniem spoecznym.
25
Podstawy prawne dot. spdzielni:
Ustawa z dnia 16 wrzenia 1982 r. Prawo spdzielcze, Dz.U. 1982 Nr 30 poz. 210, z pn. zmianami.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spdzielniach socjalnych, Dz.U. 2006.94.651, z pn. zmianami.
Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym, Dz.U. 2003.122.1143, z pniejszymi zmianami
(tekst jednolity po nowelizacji z 2010 roku).
24

75

skadzie osobowym i zmiennym funduszu udziaowym, ktre w interesie

swoich czonkw prowadzi wspln dziaalnod gospodarcz. Spdzielnia
moe prowadzid dziaalnod spoeczn i owiatowo-kulturaln na rzecz
swoich czonkw i rodowiska. Dokonujc typologii spdzielni dosyd czsto
przyjmuje si kryterium przedmiotu dziaalnoci, dzielc spdzielnie na
handlowe, mieszkaniowe, usugowe itd. Innym rodzajem podziau moe byd
klasyfikacja spdzielni ze wzgldu na funkcj, jak speniaj w stosunku do
czonkw, wyrniamy zatem spdzielnie konsumenckie, a take
spdzielnie pracy.
SPDZIELNIA PRACY, polega w gwnej mierze na prowadzeniu wsplnego
przedsibiorstwa w oparciu o osobist prac czonkw. Osobista praca
czonkw spdzielni jest niezbdna dla realizacji celu gospodarczego kadej
spdzielni pracy, dlatego te spdzielnia i wszyscy jej czonkowie maj
obowizek nawizywania stosunku pracy i pozostawania w nim. Dziaalnod
spdzielni reguluje ustawa Prawo Spdzielcze z 1982 r. z pniejszymi
zmianami.
SPDZIELNIA INWALIDW I SPDZIELNIA NIEWIDOMYCH, ktre s
szczeglnym rodzajem spdzielni pracy, ich przedmiotem dziaalnoci jest
zawodowa i spoeczna rehabilitacja inwalidw i niewidomych przez prac w
prowadzonym wsplnie przedsibiorstwie. Spdzielnie inwalidw
zatrudniaj osoby niepenosprawne w stopniu znacznym i umiarkowanym.
Kad duy nacisk na rehabilitacj zawodow. W spdzielniach tych znajduj
zatrudnienie osoby niepenosprawne z tzw. schorzeniami specjalnymi. Inne
zakady pracy chronionej prawie w ogle nie zatrudniaj osb niewidomych,
guchych, epileptykw, chorych psychicznie i chorych umysowo.
Spdzielnie inwalidw cechuj si wysokim poziomem zabezpieczeo
socjalnych i bogatym wachlarzem form pomocy z zakadowego funduszu
rehabilitacji. Z tego funduszu finansowana najczciej jest opieka medyczna,
przychodnia rehabilitacyjna, sprzt rehabilitacyjny, lekarstwa i inne.
SPDZIELNIA SOCJALNA czy w sobie cechy przedsibiorstwa oraz
organizacji pozarzdowej (patrz, C. Miejewski 2006). Warunkiem dziaania
spdzielni socjalnej jest parytet osb zagroonych wykluczeniem
spoecznym, ktry musi wynosid 50%. Spdzielnia socjalna, jako rodzaj
spdzielni pracy, opiera si na zasadzie osobistego wiadczenia pracy przez
jej czonkw. W odrnieniu od innych podmiotw ekonomii spoecznej
spdzielnia socjalna wymaga duej samodzielnoci i odpowiedzialnoci jej
czonkw, a take poczucia odpowiednioci. Czonkowie spdzielni s w
peni odpowiedzialni za sprawy przedsibiorstwa, ucz si samodzielnoci i
dugofalowego planowania. Sami dbaj o finanse, zarzdzaj wasn
dziaalnoci, wyznaczaj kierunki rozwoju. W odrnieniu od ZAZ i CIS ma
ona osobowod prawn i nie posiada zewntrznego organizatora w postaci
jednostek samorzdu terytorialnego czy organizacji pozarzdowych.

Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 r., Dz.U. 2004.99.1001, z
pniejszymi zmianami.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spdzielniach socjalnych. Tekst ujednolicony z uwzgldnieniem ustawy z
dnia 7 maja 2009 r. o zmianie ustawy o spdzielniach socjalnych oraz o zmianie niektrych innych ustaw.

76

Spdzielni socjaln mog zaoyd osoby z pen zdolnoci do czynnoci

prawnych i rwnoczenie zaliczajce si do przynajmniej jednej z
nastpujcych kategorii:
bezrobotni,
niepenosprawni, niepenosprawni intelektualnie
uzalenieni od alkoholu, narkotykw lub rodkw odurzajcych po
zakooczeniu leczenia,
chorzy psychicznie,
bezdomni realizujcy indywidualny program wychodzenia z
bezdomnoci,
osoby opuszczajce zakady karne, ktre maj trudnoci z
reintegracj spoeczn.
W art. 2 ust. 2 Ustawy o spdzielniach socjalnych wskazano, i dziaa ona na
rzecz:
spoecznej reintegracji jej czonkw przez co naley rozumied
dziaania majce na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejtnoci
uczestniczenia w yciu spoecznoci lokalnej i penienia rl
spoecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu,
zawodowej reintegracji jej czonkw, przez co naley rozumied
dziaania majce na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolnoci do
samodzielnego wiadczenia pracy na rynku pracy, a dziaania te nie
s wykonywane w ramach prowadzonej przez spdzielni socjaln
dziaalnoci gospodarczej.
Drugim celem spdzielcw jest prowadzenie przedsibiorstwa w oparciu o
wspln prac (art. 2 ust. 1 Ustawy). Ponadto spdzielnia socjalna moe
prowadzid dziaalnod spoeczn, kulturalno-owiatow oraz spoecznie
uyteczn zarwno na rzecz swoich czonkw jak rwnie rodowiska
lokalnego. Cele te s finansowane z nadwyki bilansowej (art. 10, ust. 1
Ustawy), ktra nie moe byd podzielona midzy czonkw spdzielni (art.
10, ust. 2 Ustawy).
CENTRUM
Jednostka organizacyjna utworzona przez jednostk samorzdu
INTEGRACJI
terytorialnego lub organizacj pozarzdow, realizujca reintegracj
SPOECZNEJ (CIS)
zawodow i spoeczn poprzez prowadzenie dla osb zagroonych
wykluczeniem spoecznym programw edukacyjnych, obejmujcych m.in.
nabywanie umiejtnoci zawodowych, przekwalifikowanie lub podwyszanie
kwalifikacji zawodowych oraz nabywanie innych umiejtnoci niezbdnych
do codziennego ycia. CIS nie jest samodzielnym podmiotem prawnym, lecz
form prawn adresowan do instytucji oraz organizacji pozarzdowych
pracujcych z osobami zagroonymi wykluczeniem spoecznym. CIS mog
utworzyd: starosta, wjt, prezydent albo burmistrz miasta lub organizacja
pozarzdowa.
Dziaalnod CIS reguluje ustawa z 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu
socjalnym.
KLUB
INTEGRACJI Jednostka, ktrej celem jest udzielenie pomocy osobom indywidualnym oraz
SPOECZNEJ (KIS)
ich rodzinom w odbudowywaniu i podtrzymywaniu umiejtnoci
uczestnictwa w yciu spoecznoci lokalnej, w powrocie do penienia rl
spoecznych oraz w podniesieniu kwalifikacji zawodowych, jako wartoci na
rynku pracy. Dziaalnod KIS reguluje ustawa z 13 czerwca 2003 r. o
zatrudnieniu socjalnym.
77

ZAKAD
AKTYWNOCI
ZAWODOWEJ (ZAZ)

TOWARZYSTWO
UBEZPIECZEO
WZAJEMNYCH
(TUW)

Jest rozwizaniem prawnym wprowadzonym ustaw z dnia 27 sierpnia 1997

roku o rehabilitacji zawodowej i spoecznej oraz zatrudnianiu osb
niepenosprawnych. ZAZ nie jest samodzieln form prawn jest
organizacyjnie i finansowo wydzielon jednostk, ktra uzyskuje status
zakadu aktywnoci zawodowej.
Ubezpiecza swoich czonkw na zasadzie wzajemnoci, przy czym TUW nie
jest nastawiony na zysk, a swoim czonkom oferuje tani ochron
ubezpieczeniow w zamian za skadki pokrywajce jedynie wypacone
wiadczenia oraz koszty dziaalnoci. Zawizana w ramach TUW grupa
ubezpieczajcych poczona jest wsplnot interesw jej czonkw.
Dziaalnod TUW reguluje ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o dziaalnoci
ubezpieczeniowej.

Opracowanie na podstawie: C. Miejewski 2006, P. Saustowicz, 2007, www.ekonomiaspoeczna.pl

Na koniec warto rwnie wspomnied o przedsibiorstwach spoecznych. Za przedsibiorstwo

spoeczne uznaje si dziaalnod o celach gwnie spoecznych, ktrej zyski w zaoeniu s
reinwestowane w te cele lub we wsplnot, a nie w celu maksymalizacji zysku lub zwikszenia
dochodu udziaowcw czy te wacicieli (por. P. Sautowicz 2007).
Wydaje si, i obecnie podanym kierunkiem dziaao zmierzajcych do aktywizacji spoecznozawodowej osb niepenosprawnych intelektualnie staje si aktywizacja poprzez dziaalnod
przedsibiorstw spoecznych zwanych rwnie ekonomi spoeczn, gospodark spoeczn,
ekonomi solidarn. Istot przedsibiorczoci spoecznej jest wykorzystanie dziaalnoci
ekonomicznej dla osigania celw spoecznych.
Jak dotd przedsibiorczod spoeczna nie zostaa zdefiniowana w polskim porzdku prawnym. Chod
nie ograniczyo to jej powstania, wspieranego w pewnym zakresie ze rodkw publicznych krajowych
i unijnych, to obecnie brak regulacji prawnych staje si istotnym hamulcem dla dalszego rozwoju tego
rodzaju przedsibiorczoci.
Brak ten zauwaono i w 2010 roku powsta dziki staraniom Grupy Prawnej Zespou ds. rozwizao
systemowych w zakresie ekonomii spoecznej projekt ustawy o przedsibiorczoci spoecznej i
przedsibiorstwie spoecznym26. Wejcie w ycie ustawy o przedsibiorczoci spoecznej i
przedsibiorstwie spoecznym ma uatwid rozwj w Polsce przedsibiorczoci spoecznej oraz
skuteczne i efektywne wykorzystanie w tym celu rodkw publicznych, nie tylko w ramach rodkw
europejskich, ale take rodkw pochodzcych z budetu paostwa i budetw samorzdw
terytorialnych. Ustawa ma nadad dziaalnoci przedsibiorstw spoecznych nowe ramy prawne, a
jednoczenie ma umoliwid szersze kierowanie strumienia rodkw publicznych do sektora
przedsibiorstw spoecznych.
Najoglniej moemy powiedzied, i wszelkie usugi publiczne wiadczone przez przedsibiorstwa
spoeczne mog mied bardzo rny charakter, ale przynajmniej dwie ich grupy (usugi spoeczne oraz
usugi techniczne) s szczeglnie wane dla przedsibiorczoci spoecznej, w tym tej realizowanej
przez osoby niepenosprawne intelektualnie. Usugi spoeczne to midzy innymi usugi z zakresu
26

Wicej
na
temat
projektu
ustawy
znajdzie
czytelnik
na
http://www.ekonomiaspoleczna.pl/files/ekonomiaspoleczna.pl/public/akty_prawne/ustawa_es.pdf

78

stronie:

edukacji, usug socjalnych, opiekuoczych. Usugi techniczne to midzy innymi dziaania realizowane
na otwartym rynku. Przykadem moe byd krakowski pensjonat U Pana Cogito, ktry zapewnia
wysokiej jakoci obsug hotelow i cateringow zatrudniajc osoby po kryzysach psychicznych i
przeznaczajc zyski ze swojej dziaalnoci rwnie na rehabilitacj osb niepenosprawnych.

79

ROZDZIA
CZWARTY:
NIEPENOSPRAWNYCH

REGULACJE

PRAWNE

STOSOWANE

WOBEC

OSB

W niniejszym rozdziale skupiono si na trzech aspektach oddziaywao wprawnych wzgldem osb z

niepenosprawnoci intelektualn: zakres ulg i wiadczeo stosowanych wzgldem osb z
niepenosprawnoci intelektualn, wybrane aspekty prawa cywilnego i prawa karnego.
ORZEKANIE O NIEPENOSPRAWNOCI
Zakwalifikowanie osoby, jako niepenosprawnej odbywa si na zasadach okrelonych w ustawie o
rehabilitacji zawodowej i spoecznej oraz zatrudnianiu osb niepenosprawnych27. Przewiduje ona
istnienie trzech stopni niepenosprawnoci: znacznego, umiarkowanego i lekkiego.
Orzekanie o niepenosprawnoci ma dwojakiego rodzaju skutki. Po
pierwsze s to orzeczenia dla celw poza rentowych czyli niezwizane z
wykonywaniem pracy i niemajce wpywu na moliwod jej wykonywania
oraz orzeczenia dla celw rentowych, ktre charakteryzuj si tym, i
lekarz orzecznik musi wskazad zdolnod bd niezdolnod podejmowania
przez dan osob pracy.
Postpowanie dotyczce orzeczeo o niepenosprawnoci dla celw poza rentowych jest
dwuinstancyjne. W pierwszej instancji orzeczenia wydaj Powiatowe Zespoy do spraw Orzekania o
Niepenosprawnoci, w drugiej natomiast Wojewdzkie Zespoy do spraw Orzekania o
Niepenosprawnoci.
Orzeczenia o niezdolnoci do pracy dla celw rentowych wydawane s przez lekarzy orzecznikw
Zakadu Ubezpieczeo Spoecznych28. Lekarz ten ocenia stopieo niezdolnoci do pracy i wydaje
orzeczenie, na podstawie ktrego Zakad Ubezpieczeo Spoecznych podejmuje decyzj w sprawie
wiadczeo rentowych.
Tabela 4. Klasyfikacja orzeczeo o stopniu niepenosprawnoci i zdolnoci do pracy

Orzecznictwo do celw rentowych

orzeczenie o cakowitej niezdolnoci do pracy
i samodzielnej egzystencji
orzeczenie o niezdolnoci do samodzielnej
egzystencji
orzeczenie o cakowitej niezdolnoci do pracy
orzeczenie o czciowej niezdolnoci do pracy

Orzecznictwo do celw pozarentowych

orzeczenie
o
znacznym
stopniu
niepenosprawnoci,
orzeczenie
o
znacznym
stopniu
niepenosprawnoci,
orzeczenie
o
umiarkowanym
stopniu
niepenosprawnoci,
orzeczenie
o
lekkim
stopniu
29
niepenosprawnoci .

rdo: Opracowanie wasne na podstawie I. Sierpowska, A. Kogut 2010, A. Wede-Domaradzka, 2005

27

Ustawa z dn. 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i spoecznej oraz zatrudnieniu osb
niepenosprawnych (Dz. U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92 z pn. zm.), art. 4.
28
Ustawa z dnia 13 padziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeo spoecznych (Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 z
pn. zm.).
29
Ustawa z dn. 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i spoecznej oraz zatrudnieniu osb
niepenosprawnych (Dz. U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92 z pn. zm.), art. 5.

80

Tene dwuelementowy system orzeczniczy w praktyce jest rdem wielu nieporozumieo w

szczeglnoci wynikajcych z bezporedniego przekadania orzeczenia dla celw nierentownych na
skutki celw rentowych. Osoby, ktre nie uzyskuj orzeczeo o cakowitej niezdolnoci do pracy
pomimo posiadania orzeczenia o znacznym stopniu niepenosprawnoci czsto prbuj dochodzid
swych praw przed sdami. Prby te, jako wynikajce z wspomnianej niezrozumiaoci zakresw
wskazanych powyej pojd s nieskuteczne.
Orzekanie o niepenosprawnoci jest zrnicowane pod wzgldem podmiotowym i przedmiotowym.
Kryteriami podmiotowego zrnicowania s: wiek (inne zasady stosuje si do orzekania dzieci do 16.
roku ycia inne u osb powyej 16 roku ycia) i rodzaj dziaalnoci zawodowej (inne zasady stosuje
si do rolnikw, inne do pracownikw zatrudnionych poza rolnictwem, jeszcze inne do sub
mundurowych). Kryteriami zrnicowania przedmiotowego s: stan biologiczny lub psychiczny,
rodzaje ograniczenia aktywnoci, i przede wszystkim cele, dla ktrych orzeka si o
niepenosprawnoci (por. M. Kucharek 2007).
W krajach europejskich instytucje publiczne stosuj rne kryteria orzekania o niepenosprawnoci E.
Rutkowska (2007, s. 10 11) wymienia kilka z nich, a mianowicie:
stwierdzenie uszczerbku na zdrowiu i okrelenie stopnia uszkodzenia organizmu
(impairment). Taki system jest charakterystyczny dla Francji, Hiszpanii i Polski (w Polsce do
reformy ZUS w roku 1997);
okrelenie trudnoci w codziennym funkcjonowaniu konkretnej osoby (activity limitation), a
w konsekwencji okrelenie koniecznych dziaao pomocowych w zakresie wiadczeo
pielgnacyjnych i opiekuoczych (Wielka Brytania, Austria, Niemcy, Szwecja, Dania i
Norwegia);
ocena zdolnoci do penienia rl spoecznych, adekwatnych do cyklu ycia (capacity). Moe
to byd: zabawa, nauka oraz praca rozumiana w kategoriach ekonomicznych: tj. moliwod
podjcia obowizkw zawodowych w odpowiednio ustalonym wymiarze i gwarantujcych
zarobki na poziomie wystarczajcym do ycia (Holandia, Irlandia, Polska);
okrelenie etapowych i ostatecznych efektw procesu leczenia i rehabilitacji w ocenianym
okresie. Taki sekwencyjny sposb diagnozowania sprawnoci jest stosowany np. w krajach
skandynawskich (Szwecja) dla orzekania o zdolnoci do pracy (step-by-step proces).
Osoba niepenosprawna moe korzystad ze wiadczeo, ulg i uprawnieo pomocy spoecznej z tytuu
niepenosprawnoci dopiero wwczas, gdy uznana zostanie przez prawo za osob niepenosprawn.
Stan prawny orzecznictwa o niepenosprawnoci w Polsce jest zoony i spoecznie nie w peni
korzystny. Jest oparty na rnych rdach prawa, odmiennych zasadach i przesankach, trybach
postpowania i strukturze organizacyjnej (M. Kucharek 2007).
ZAKRES ULG I WIADCZEO STOSOWANYCH WZGLDEM OSB Z NIEPENOSPRAWNOCI
INTELEKTUALN
WIADCZENIE Z SYSTEMU UBEZPIECZEO SPOECZNYCH
Najpowszechniejszym rozwizaniem o charakterze finansowym przeznaczonym dla osb
niepenosprawnych cakowicie niezdolnych do pracy jest renta socjalna. Przysuguje ona osobom
81

penoletnim cakowicie niezdolnym do pracy z powodu niesprawnoci organizmu, ktre powstao

przed ukooczeniem 18 roku ycia, w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyszej przed ukooczeniem
25 roku ycia. Renta moe byd przyznana na stae jeeli niezdolnod do pracy jest trwaa lub na
wskazany okres jeli niezdolnod do pracy jest czasowa. Ustalenia uprawnienia do renty oraz
wskazania czy przysugiwad bdzie ona stale czy okresowo dokonuje lekarz orzecznik ZUS na
zasadach i w trybie okrelonym w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeo
Spoecznych.
Na podstawie ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej organem przyznajcym i
wypacajcym renty socjalne jest waciwa jednostka organizacyjna Zakadu Ubezpieczeo
Spoecznych. W szczeglnych przypadkach renta ta jest wypacana take przez inne organy
emerytalno-rentowe, np. Kas Rolniczego Ubezpieczenia Spoecznego (KRUS).
W chwili obecnej renta socjalna wynosi 84% kwoty najniszej renty z tytuu cakowitej niezdolnoci
do pracy okrelonej w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeo Spoecznych i
podlega okresowej waloryzacji. W przypadku, gdy osoba ubiegajca si o rent socjaln jest
jednoczenie uprawniona do renty rodzinnej, ktrej wysokod nie przekracza 200% kwoty najniszej
renty z tytuu cakowitej niezdolnoci do pracy, osobie przysuguje prawo do obydwu tych wiadczeo.
Tym samym osobie uprawnionej do renty socjalnej zostanie przyznana renta rodzinna, ktrej
wysokod nie przekracza 200% kwoty najniszej renty z tytuu cakowitej niezdolnoci do pracy (por.
A. Wede-Domaradzka 2012).
Uprawienie do pobierania renty socjalnej moe ulec zawieszeniu w sytuacji, gdy osoba uprawniona
osigna przychd w cznej kwocie przekraczajcej 30% przecitnego miesicznego wynagrodzenia
za kwarta kalendarzowy ostatnio ogoszonego przez Prezesa GUS dla celw emerytalnych. Prawo do
renty socjalnej ulega zawieszeniu w przypadku osigania przychodu z tytuu dziaalnoci podlegajcej
obowizkowi ubezpieczenia spoecznego, czyli gdy osoba wykonuje prac nakadcz w ramach
stosunku pracy, prac nakadcz, prac wykonywan na podstawie umowy zlecenia i umowy
agencyjnej, bd te wsppracuje przy wykonywaniu jednej z tych umw.
WIADCZENIA Z POMOCY SPOECZNEJ
Przyjmujc zasad subsydiarnoci30, wiadczenia z pomocy spoecznej traktowane s w systemie
wsparcia socjalnego, jako ostatecznod. Art. 2 ust. 1 ustawy o pomocy spoecznej, stanowi ze pomoc
ta skierowana jest do osb, ktre znalazy si w sytuacji kryzysowej i nie s w stanie jej przezwyciyd
wykorzystujc wszystkie sobie dostpne zasoby. Art 4 ustawy o pomocy spoecznej stanowi z kolei o
potrzebie aktywizacji wiadczeniobiorcw, pomoc materialna w takim ukadzie ma mied charakter
przejciowy do czasu wyjcia jednostki z sytuacji kryzysu. Art. 7 teje ustawy konkretyzuje te sytuacje,
ktre mog byd uznane za kryzysowe, jedn z nich jest niepenosprawnod.
Posiadanie orzeczenia o niepenosprawnoci wedug przepisw ustawy nie
jest wystarczajc przesank do udzielenia pomocy. Warunkiem jej
przyznania jest wystpienie trudnej sytuacji yciowej poczonej z brakiem
30

Wsparcie, pomocniczod, zasada stanowica o tym, i system wsparcia realizowany wzgldem osoby
niepenosprawnej powinien mied charakter aktywizujcy i mobilizujcy jednostk do dziaania.

82

moliwoci samodzielnego przezwycienia. Paostwo udziela wsparcia w

ostatecznoci. Pomoc ta jest udzielana, kiedy jednostka wykorzystaa
wasne uprawnienia, zasoby i moliwoci. Ustawodawca nie definiuje
pojd uprawnienia, zasoby, moliwoci, s one oceniane indywidualnie.
Pomoc przyznawana przez instytucje pomocy spoecznej przyznawana jest
wedug zasady uznaniowoci. wiadczenia z pomocy spoecznej
zazwyczaj maja charakter krtkotrway.
wiadczenia z pomocy spoecznej mog przybrad form wiadczeo pieninych i niepieninych.
Poniej zostay omwione najczciej przyznawane wiadczenia.
Zasiek stay (art. 37 ustawy o pomocy spoecznej), przysuguje:
penoletniej osobie samotnie gospodarujcej, cakowicie niezdolnej do pracy z powodu
wieku lub niepenosprawnoci, jeeli jej dochd jest niszy od kryterium dochodowego
osoby samotnie gospodarujcej;
penoletniej osobie pozostajcej w rodzinie, cakowicie niezdolnej do pracy z powodu
wieku lub niepenosprawnoci, jeeli jej dochd, jak rwnie dochd na osob w rodzinie
s nisze od kryterium dochodowego na osob w rodzinie.
Kwota zasiku staego nie moe byd nisza ni 30 z miesicznie. Zasiek stay jest wiadczeniem
obligatoryjnym naley si kadej osobie speniajcej wymogi wynikajce z ustawy o pomocy
spoecznej. Ten rodzaj zasiku przydzielany jest osobom ze znacznym i umiarkowanym stopniem
niepenosprawnoci, ponadto przyznanie zasiku wymaga spenienia kryterium dochodowego. Zasiku
staego nie mona czyd z rent socjaln oraz wiadczeniem pielgnacyjnym31 i zasikiem
pielgnacyjnym.
Zasiek pielgnacyjny przyznaje si w celu czciowego pokrycia wydatkw wynikajcych z
koniecznoci zapewnienia osobie niepenosprawnej opieki i pomocy innej osoby w zwizku z
niezdolnoci do samodzielnej egzystencji. Zasiek pielgnacyjny przysuguje:
niepenosprawnemu dziecku;
osobie niepenosprawnej w wieku powyej 16 roku ycia, jeeli legitymuje si
orzeczeniem o znacznym stopniu niepenosprawnoci;
osobie, ktra ukooczya 75 lat.

31

wiadczenie pielgnacyjne jest wiadczeniem pieninym, o ktre ubiegad si mog osoby rezygnujce z
zatrudnienia w celu podjcia opieki nad powanie niepenosprawnym czonkiem rodziny. Wraz z wypat
wiadczenia odprowadzana jest skadka emerytalno-rentowa, ktra umoliwia nabycie uprawnieo
emerytalnych osobom pobierajcym wiadczenie.
LUKA PRAWNA - Maeostwo niepenosprawnego pozbawia wiadczenia pielgnacyjnego jego opiekuna
wedug art. 17 ust. 5 pkt 2 lit. a ustawy o wiadczeniach rodzinnych. Nowelizacja ustawy o wiadczeniach
rodzinnych oraz ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentw uchwalona przez Sejm 28.07.2011 roku
wprowadza tylko jeden wyjtek. Pomoc otrzyma opiekun niepenosprawnego, jeli jego maonek rwnie
legitymuje si znacznym stopniem niepenosprawnoci. Wci wic na wsparcie nie bdzie mg liczyd zdrowy
m rezygnujcy z zatrudnienia, by zajmowad si chor on. Opiekunami nie zostan te niepenosprawny w
znacznym stopniu i osoba, ktra otrzymuje wiadczenie na innego niepenosprawnego. Ma to zapobiec
wyudzaniu wiadczeo.

83

Zasiek pielgnacyjny przysuguje take osobie niepenosprawnej w wieku powyej 16 roku ycia
legitymujcej si orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci, jeeli
niepenosprawnod powstaa w wieku do ukooczenia 21 roku ycia. Zasiek pielgnacyjny nie
przysuguje osobie przebywajcej w instytucji zapewniajcej caodobowe utrzymanie, jeeli pobyt
osoby i udzielane przez t instytucj wiadczenia czciowo lub w caoci finansowane s z budetu
paostwa albo z Narodowego Funduszu Zdrowia. Zasiek pielgnacyjny nie przysuguje osobie
uprawnionej do dodatku pielgnacyjnego.
Ustawa o wiadczeniach Rodzinnych z 28 listopada 2003 roku przewiduje dodatki do zasiku
rodzinnego32 z tytuu midzy innymi ksztacenia i wychowania dziecka niepenosprawnego. Jest on
przeznaczony na pokrycie kosztw zwizanych z edukacj i rehabilitacj dzieci niepenosprawnych do
lat 16 lub 24 roku ycia w przypadku orzeczenia o znacznym lub umiarkowanym stopniu
niepenosprawnoci. Lekki stopieo niepenosprawnoci nie uprawnia do pobierania dodatku.
Zasiek okresowy (art. 38 ustawy o pomocy spoecznej) przyznawany jest w szczeglnych
okolicznociach (szczeglna okolicznoci wedug ustawy jest niepenosprawnod, choroba
terminalna, bezrobocie). Zasiek przyznawany jest osobie samotnie gospodarujcej lub rodzinie,
ktrej dochd jest niszy od kryterium dochodowego rodziny. Zasiek ustala si na poziomie rnicy
pomidzy kryteriami dochodowymi a dochodem osoby samotnie gospodarujcej lub dochodem
rodziny uwzgldniajc maksymaln i minimalna kwot wiadczenia. Zgodnie z art. 38 ust 5 ustawy o
pomocy spoecznej okres, na jaki przyznawane jest wiadczenie ustala orodek pomocy spoecznej
biorc pod uwag indywidulane okolicznoci. Ustawa o pomocy spoecznej okrela, e minimalna
wysokod zasiku okresowego nie moe byd nisza ni 20 z miesicznie.
Zasiek celowy (art. 39 i 40 ustawy o pomocy spoecznej) przeznaczany na zaspokojenie niezbdnej
potrzeby yciowej. Gwne cele tej formy pomocy to:
Zasiek celowy moe byd przyznany w szczeglnoci na pokrycie czci lub caoci
kosztw zakupu ywnoci, lekw i leczenia, opau, odziey, niezbdnych przedmiotw
uytku domowego, drobnych remontw i napraw w mieszkaniu, a take kosztw
pogrzebu.
Zasiek celowy moe byd take przyznany osobom bezdomnym i innym osobom
niemajcym dochodu i moliwoci uzyskania wiadczeo na podstawie przepisw o
powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia na pokrycie czci lub
caoci wydatkw na wiadczenia zdrowotne.
Zasiek celowy moe byd przyznany w formie biletu kredytowanego.
Zasiek celowy moe byd przyznany rwnie osobie albo rodzinie, ktre poniosy straty w
wyniku zdarzenia losowego.
Zasiek celowy moe byd przyznany take osobie albo rodzinie, ktre poniosy straty w
wyniku klski ywioowej lub ekologicznej.
32

Zasiek rodzinny ma na celu czciowe pokrycie wydatkw na utrzymanie dziecka. Prawo do niego, po
spenieniu kryterium dochodowego przysuguje:
Rodzicom, jednemu z rodzicw albo opiekunowi prawnemu dziecka
Opiekunowi dziecka
Osobie uczcej si.

84

Zgodnie z artykuem 41 ustawy o pomocy spoecznej osobie lub rodzinie przekraczajcym kryterium
dochodowe w szczeglnych okolicznociach moe byd przyznany specjalny zasiek celowy
niepodlegajcy zwrotowi.
O pomoc finansow mog starad si osoby, ktre speniaj warunki
okrelone w ustawie o pomocy spoecznej:
Pierwszy, podstawowy warunek dla wszystkich zasikw trudna
sytuacja yciowa;
Drugi warunek trudna sytuacja finansowa.
Pomoc rzeczow stanowi leki, sprzt rehabilitacyjny, odzie, sprzt gospodarstwa domowego i inne
potrzebne przedmioty, stanowice niezbdn pomoc w danym momencie ycia osoby
niepenosprawnej.
Bony na zakup ywnoci s przyznawane w szczeglnie uzasadnionych przypadkach, zwaszcza
wwczas, gdy zostanie stwierdzone, i wasne rodki lub wiadczenia pienine z pomocy spoecznej
s wykorzystywane niezgodnie z przeznaczeniem, np.: na zakup alkoholu.
Pomoc w formie gorcego posiku przysuguje osobie, ktra wasnym staraniem nie moe go sobie
zapewnid. Pomoc moe byd wiadczeniem doranym bd okresowym. Moe byd rwnie
realizowana na rzecz dzieci lub modziey w okresie nauki w szkole.
Z usug opiekuoczych moe korzystad osoba niepenosprawna, ktra wymaga pomocy innych osb.
Usugi opiekuocze obejmuj pomoc w zaspakajaniu codziennych potrzeb yciowych, opiek
higieniczn zalecona przez lekarza, pielgnacj oraz w miar moliwoci zaspokojenie potrzeb
kontaktw z otoczeniem. Pomoc t wykonuje si w miejscu zamieszkania osoby niepenosprawnej.
Usugi opiekuocze specjalistyczne s to usugi dostosowane do szczeglnych potrzeb wynikajcych z
rodzaju schorzenia lub niepenosprawnoci. Polegaj one zazwyczaj na uczeniu i rozwijaniu
umiejtnoci niezbdnych do samodzielnego ycia poprzez (I. Sierpowska, A. Kogiut, 2010, s. 199):
Ksztatowanie umiejtnoci zaspokajania potrzeb yciowych i umiejtnoci spoecznego
funkcjonowania;
Motywowanie do aktywnoci, leczenia i rehabilitacji, interwencje oraz pomoc w yciu w
rodzinie i spoeczeostwie, pomoc obejmuje doradztwo zawodowe, nauk kontaktw
interpersonalnych z otoczeniem;
Pomoc w zaatwianiu spraw urzdowych i administracyjno-prawnych;
Wsparcie w uzyskaniu zatrudnienia w formach wspomaganego zatrudnienia lub na
otwartym rynku pracy oraz pomoc w gospodarowaniu pienidzmi.
Pomoc specjalistyczna obejmuje rwnie wsparcie w zakresie rehabilitacji i pielgnacji wspierajcej
proces leczenia, a w ramach takiej pomocy osoba niepenosprawna liczyd moe na pomoc w dostpie
do wiadczeo zdrowotnych, wykupieniu lekw, dotarciu do placwek suby zdrowia. Omawiane

85

usugi dotycz take udzielania pomocy mieszkaniowej, a w jej ramach pomoc w zakupie mieszkania i
przeprowadzenia niezbdnych remontw.
Poradnictwo specjalistyczne jest to rodzaj wsparcia, ktry wprost przewiduje udzielenie wsparcia
osobie niepenosprawnej i jej opiekunom. Zazwyczaj poradnictwo specjalistyczne jest wiadczone
osobom i rodzinom, ktre maj trudnoci yciowe lub wykazuj potrzeb wsparcia w rozwiazywaniu
problemw. Wyrnia si poradnictwo prawne (prawo rodzinne i opiekuocze, zabezpieczenia
spoecznego), psychologiczne (diagnoza profilaktyka, terapie), rodzinne (problemy opieki nad osoba
niepenosprawn). Pomoc specjalistyczna polega rwnie na udzielaniu informacji, porad
wskazywaniu instytucji specjalistycznego wsparcia lub urzdw administracji, ktre zajmuj si
pomoc w rozwiazywaniu rnych spraw zwizanych ze wsparciem rodzin i osb niepenosprawnych.
Jednym z waniejszych wiadczeo w integracji spoecznej osb niepenosprawnych jest praca
socjalna. Jest to pomoc niepienina przyznawana niezalenie od dochodu. Praca socjalna jest
dziaalnoci majc na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu i odzyskiwaniu zdolnoci do
funkcjonowania w spoeczeostwie poprzez penienie rl spoecznych oraz tworzenie warunkw
sprzyjajcych temu celowi. Gwnym celem tego wiadczenia jest pomoc osobom niepenosprawnym
w osiganiu spoecznej i yciowej niezalenoci i samodzielnoci. Doskonaym przykadem pracy
socjalnej jest aktywizacja spoeczna osb niepenosprawnych w mieszkaniach chronionych.
Specyficznym rodzajem pracy socjalnej s usugi oferowane przez asystenta osoby
niepenosprawnej. Gwn ide pracy asystenta osoby niepenosprawnej jest podnoszenie jakoci
ycia osoby niepenosprawnej poprzez uatwienie wykonywania czynnoci dnia codziennego,
wyksztacenie samodzielnoci oraz w czci przypadkw stworzenie warunkw do samodzielnej
rehabilitacji. Dziaania asystenta osoby niepenosprawnej obejmuj czynnoci zwizane z pojedyncz
osob niepenosprawn w obszarze rehabilitacji, wiadczeo, pracy, wypoczynku, ycia osobistego i
rodzinnego. Rwnie porednio bd one dotyczyy czynnoci zwizanych z ksztatowaniem
rodowiska, w ktrym yj ludzie niepenosprawni. Osobista asystencja zapewnia optymaln
realizacj celw kadego aspektu procesu rehabilitacji. Zapewnia opiek i pielgnacj osb ciko
niepenosprawnych i ich docieranie do miejsc rehabilitacji leczniczej, umoliwia pobieranie nauki w
szkoach masowych (rehabilitacja szkolna), uatwia dotarcie do pracy i jej wykonywanie (rehabilitacja
zawodowa), odbywa si w naturalnym rodowisku zamieszkania czowieka niepenosprawnego i
dotyczy rwnie jego czasu wolnego (rehabilitacja rodowiskowa).
WIADCZENIA I USUGI
NIEPENOSPRAWNOCI

ZAKRESU

REHABILITACJI

ZAWODOWEJ

OSB

Rehabilitacja zawodowa, zgodnie z art. 8, ust. 1 ustawy o rehabilitacji spoecznej i zawodowej oraz
zatrudnianiu osb niepenosprawnych ma na celu uatwienie osobie niepenosprawnej uzyskania i
utrzymania odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawodowego przez umoliwienie jej korzystania z
poradnictwa zawodowego, szkolenie zawodowego i porednictwa pracy. Jak wskazuje ustawa do
realizacji celu, o ktrym mowa w art. 8 ust. 1 niezbdne jest:
1. dokonanie oceny zdolnoci do pracy w szczeglnoci przez:

86

2.
3.
4.
5.

a. przeprowadzenie badao lekarskich i psychologicznych umoliwiajcych okrelenie

sprawnoci fizycznej, psychicznej, umysowej do wykonywania zawodu oraz ocen
moliwoci zwikszenia jej sprawnoci,
b. ustalenie kwalifikacji, dowiadczeo zawodowych, uzdolnieo i zainteresowao;
prowadzenie poradnictwa zawodowego uwzgldniajc ocen zdolnoci do pracy oraz
umoliwiajcego wybr odpowiedniego zawodu i szkolenia;
przygotowanie zawodowe z uwzgldnieniem perspektyw zatrudnienia;
dobr odpowiedniego miejsca pracy i wyposaenie;
okrelenie rodkw technicznych umoliwiajcych lub uatwiajcych wykonywanie pracy
(por. M. Czapka, U. Kontny, 2008, s. 93).

Jak pisze S. Kowalik (2007, s. 139-40) rehabilitacja a zawodowa skada si z piciu etapw, ktre s
przedstawione na schemacie poniej.
Schemat 17. Pid etapw rehabilitacji zawodowej osb niepenosprawnych

Opracowanie wasne na podstawie S. Kowalik 2007

Zazwyczaj w rehabilitacji zawodowej chodzi o stworzenie optymalnych moliwoci zatrudnienia

osobie niepenosprawnej, mimo jej ograniczenia zdolnoci psychicznych i fizycznych. Kada osoba
niepenosprawna tworzy kapita ludzki, ktry stanowi okrelon wartod spoeczn, dlatego najlepiej
rehabilitacj zawodow rozpoczynad jak najwczeniej, jeszcze w ramach rehabilitacji medycznej to
pierwszy etap rehabilitacji zawodowej. S. Kowalik (2007) wskazuje, i na pierwszym etapie mona
prowadzid terapi zajciow33 i rehabilitacje przemysow34.
Na drugim
psychiczne,
podjciu o
zawodowej

etapie procesu rehabilitacji zawodowej rozpoznawane s wszystkie zasoby fizyczne i

jakimi dysponuj osoby niepenosprawne oraz zagroenia, jakie mog si pojawid po
okrelonym profilu. C. Noworol (2003, s. 47-53) przedstawi szereg narzdzi oceny
osb niepenosprawnych. Warto pamitad, i doradztwo zawodowe dla osb

33

Terapia zajciowa jest wstpn form produktywizacji osb niepenosprawnych. Polega na wykonywaniu
przedmiotw artystycznych, uytecznych w celu pozazarobkowym.
34
Rehabilitacja przemysowa polega na wykonywaniu okrelonych czynnoci roboczych na specjalnie
przygotowanych stanowiskach pracy w celu odzyskania utraconych funkcji ukadu ruchowego i powtrnego
wyuczenia si okrelonych umiejtnoci.

87

niepenosprawnych jest zoonym procesem, w ktrym do wszystkich czynnikw odgrywajcych

kluczow rol w zwykym procesie oceny zawodowej dochodz zmienne zakcajce, majce swe
rdo w rodzaju niepenosprawnoci, dlatego tak wany jest dobr odpowiednich narzdzi pomiaru
predyspozycji zawodowych osb niepenosprawnych.
Schemat 18. Rola doradcy i narzdzia oceny zawodowej dla osb niepenosprawnych.

rdo: C. Noworol (2003). Narzdzia oceny zawodowej osb niepenosprawnych, (w:) Poradnictwo
zawodowe dla osb niepenosprawnych. Biuro koordynacji ksztacenia kadr fundacja fundusz wsppracy

Narzdzia oceny zawodowej osb niepenosprawnych35 mona podzielid zasadniczo na trzy kategorie
(por. C. Noworol, 1993):
specjalistyczne testy psychologiczne,
specjalistyczne testy zawodowe dla osb niepenosprawnych,
testy stosowane w doradztwie zawodowym z opracowanymi normami dla osb
niepenosprawnych.
Etap trzeci to ksztacenie zawodowe. Osoby niepenosprawne w zalenoci od stopnia i rodzaju
niepenosprawnoci mog podejmowad ksztacenie poczwszy od szkoy masowej, przez specjalne
orodki doskonalenia zawodowego, skooczywszy na szkoach zawodowych specjalnych. Oglnie
ksztacenie w zawodowych szkoach specjalnych ukierunkowane jest na wyuczenie osb
niepenosprawnych intelektualnie prostych czynnoci zawodowych. W Polsce istnieje szereg
orodkw przygotowania do pracy, w ktrych prowadzi si terapi zajciow.
Czwarty etap rehabilitacji czy si z ergonomi, najoglniej chodzi o dostosowanie rodowiska pracy
osoby niepenosprawnej do jej stanu zdrowia, aby moga jak najlepiej wykonywad swoj prac.
Adaptacja stanowiska i miejsca pracy obejmuje (por. T. Majewski, B. Szczepankowska, 1998, s. 30):
35

Narzdzia oceny zainteresowao i kompetencji zawodowych przedstawi W. Otrbski i G. Wicek w pracy

Aktualnie dostpne koncepcje opisu i oceny zainteresowao i kompetencji zawodowych oraz ich odniesienie do
osb z niepenosprawnoci umysow. Lublin 2010.

88

1) fizyczn adaptacj stanowiska i miejsca pracy, a wic dokonanie zmian lub modyfikacji
polegajcych na zamontowaniu dodatkowych elementw, np. sygnalizacji wietlnej w
miejsce dwikowej na stanowisku przeznaczonym dla pracownika guchego, zastosowanie
specjalnego siedziska dla osoby z uszkodzonym narzdem ruchu lub zamontowanie
punktowego owietlenia na stanowisku dla pracownika sabowidzcego albo te odwrotnie
usunicie elementw przeszkadzajcych konkretnej osobie w wykonywaniu okrelonych
czynnoci zawodowych, np. zlikwidowanie barier architektonicznych;
2) wyposaenie pracownika niepenosprawnego w odpowiedni, dostosowany do rodzaju
niepenosprawnoci sprzt rehabilitacyjny, umoliwiajcy wykonywanie czynnoci i zadao
zawodowych, np. wyposaenie pracownika niewidomego, posugujcego si komputerem w
tzw. linijk brajlowsk pokazujc tekst ukazujcy si na ekranie w formie pisma wypukego
lub syntetyzator mowy czytajcy gosem tekst z monitora.
Etap pity rehabilitacji polega na znalezieniu przez osob niepenosprawn pracy na otwartym rynku.
Osoby niepenosprawne zachowuj okrelone dyspozycje i sprawnoci, ktre pozwalaj na podjcie
dziaao zmierzajcych do szkolenia zawodowego i do zatrudnienia. W zasadzie rehabilitacja
zawodowa obejmuje te osoby niepenosprawne, u ktrych stopieo uszkodzenia jest tak duy, i w
sposb trway ogranicza sprawnod jednostki w zakresie zdolnoci do pracy.
Rehabilitacja zawodowa ma na celu uatwienie osobie niepenosprawnej
uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia, a take awansu
zawodowego przez umoliwienie jej korzystania z poradnictwa
zawodowego, szkolenia zawodowego i porednictwa pracy.
Ze rodkw PFRON realizowane s zadania okrelone ustaw z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji
zawodowej i spoecznej oraz zatrudnianiu osb niepenosprawnych. By uatwid osobom
niepenosprawnym korzystanie ze wsparcia Funduszu, czd zadao ustawowych PFRON realizowana
jest przez samorzd powiatowy i wojewdzki. Poniej wymieniono wynikajce z ustawy o rehabilitacji
zadania finansowane lub wspfinansowane ze rodkw PFRON.
Tabela 5. Zadania finansowane ze rodkw PFRON

REHABILITACJA ZAWODOWA
PFRON

Dofinansowanie do wynagrodzenia (otwarty i chroniony rynek pracy);

Refundacja skadek na ubezpieczenia spoeczne osoby niepenosprawnej
prowadzcej dziaalnod gospodarcz oraz niepenosprawnemu rolnikowi
lub
rolnikowi
zobowizanemu
do
opacania
skadek
za
niepenosprawnego domownika;
Zwrot dodatkowych kosztw budowy lub rozbudowy obiektw i
pomieszczeo zakadu, transportowych i administracyjnych wynikajcych z
zatrudnienia osoby niepenosprawnej pracodawcy prowadzcemu zakad
pracy chronionej;
Dofinansowanie w wysokoci do 50% oprocentowania kredytw
bankowych zacignitych przez zakad pracy chronionej;

SAMORZD

Zwrot kosztw przystosowania i adaptacji istniejcych stanowisk pracy

89

POWIATOWY

do potrzeb osb niepenosprawnych;

Zwrot kosztw wyposaenia stanowisk pracy;
Zwrot miesicznych kosztw zatrudnienia pracownikw pomagajcych
pracownikowi niepenosprawnemu w pracy;
Refundacja kosztw szkolenia pracownikw niepenosprawnych;
Dotacja na podjcie dziaalnoci gospodarczej, rolniczej albo na
wniesienie wkadu do spdzielni socjalnej;
Dofinansowanie do wysokoci 50% oprocentowania kredytu bankowego
zacignitego na kontynuowanie dziaalnoci gospodarczej albo
prowadzenie wasnego lub dzierawionego gospodarstwa rolnego;
Wsparcie osb niepenosprawnych bezrobotnych lub poszukujcych
pracy (szkolenia, stae, itp.);

SAMORZD
WOJEWDZKI

Dofinansowanie kosztw tworzenia i dziaania zakadw aktywnoci

zawodowej;

REHABILITACJA SPOECZNA
PFRON

Zlecanie zadao organizacjom pozarzdowym i fundacjom, w trybie art. 36

ustawy o rehabilitacji;

SAMORZD
POWIATOWY

Zlecanie zadao organizacjom pozarzdowym i fundacjom, w trybie art. 36

ustawy o rehabilitacji;
Dofinansowanie zaopatrzenia w sprzt rehabilitacyjny, przedmioty
ortopedyczne i rodki pomocnicze;
Dofinansowanie likwidacji barier architektonicznych, w komunikowaniu
si i technicznych, w zwizku z indywidualnymi potrzebami osb
niepenosprawnych;
Dofinansowanie sportu, kultury, rekreacji i turystyki osb
niepenosprawnych;
Dofinansowanie kosztw tworzenia i dziaania warsztatw terapii
zajciowej;
Dofinansowanie uczestnictwa osb niepenosprawnych i ich opiekunw
w turnusach rehabilitacyjnych;

SAMORZD
WOJEWDZKI

Zlecanie zadao organizacjom pozarzdowym i fundacjom, w trybie art. 36

ustawy o rehabilitacji;
Dofinansowanie robt budowlanych odnonie obiektw sucych
rehabilitacji, w zwizku z potrzebami osb niepenosprawnych;

REHABILITACJA ZAWODOWA I SPOECZNA

PFRON

Finansowanie badao, ekspertyz i analiz dotyczcych rehabilitacji

zawodowej i spoecznej osb niepenosprawnych;
Programy celowe z zakresu rehabilitacji zawodowej i spoecznej osb
niepenosprawnych;
Projekty systemowe z udziaem rodkw UE w ramach Europejskiego
Funduszu Spoecznego.

90

Opracowanie wasne na podstawie ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i spoecznej
oraz zatrudnianiu osb niepenosprawnych oraz Informatora dla osb niepenosprawnych opracowanego
przez ZUS i PEFRON, Warszawa 2011 (wicej informacji w ustawie i informatorze)

KORZYCI Z ZATRUDNIANIA NIEPENOSPRAWNEGO PRACOWNIKA

Firma, ktra zatrudnia powyej 25 osb ma ustawowy obowizek zatrudniad 6% osb
niepenosprawnych. Za kady nieobsadzony przez osob niepenosprawn etat, ponosi koszt 40,65
procent przecitnego wynagrodzenia do PFRON. W ustawie o rehabilitacji spoecznej i zawodowej
osb niepenosprawnych znajduje si wykaz szczegowych ulg dla pracownikw niepenosprawnych
i pracodawcw.
Pracodawcy przysuguje ze rodkw Funduszu miesiczne dofinansowanie do wynagrodzenia
pracownika niepenosprawnego, o ile pracownik ten zosta ujty w ewidencji zatrudnionych osb
niepenosprawnych. Miesiczne dofinansowanie do wynagrodzenia pracownika niepenosprawnego
zaley od stopnia niepenosprawnoci. Wane jest to, i kwoty dofinansowania zwiksz si o 40 %
najniszego wynagrodzenia w przypadku osb niepenosprawnych, w odniesieniu do ktrych
orzeczono chorob psychiczn, upoledzenie umysowe, caociowe zaburzenia rozwojowe lub
epilepsj oraz niewidomych.
Wanym przywilejem wynikajcym z ustawy jest wsparcie pracodawcw zatrudniajcych osob
niepenosprawn. W ustawie czytamy, i pracodawca, ktry przez okres co najmniej 36 miesicy
zatrudni osoby niepenosprawne, moe otrzymad, na wniosek, ze rodkw PFRON zwrot kosztw:
adaptacji pomieszczeo zakadu pracy do potrzeb osb niepenosprawnych, w
szczeglnoci poniesionych w zwizku z przystosowaniem tworzonych lub istniejcych
stanowisk pracy dla tych osb, stosownie do potrzeb wynikajcych z ich
niepenosprawnoci;
adaptacji lub nabycia urzdzeo uatwiajcych osobie niepenosprawnej wykonywanie
pracy lub funkcjonowanie w zakadzie pracy;
zakupu i autoryzacji oprogramowania na uytek pracownikw niepenosprawnych oraz
urzdzeo technologii wspomagajcych lub przystosowanych do potrzeb wynikajcych z
ich niepenosprawnoci.
UPRAWNIENIA PRACOWNIKW Z NIEPENOSPRAWNOCI INTELEKTUALN
Uprawnienia pracownicze osb niepenosprawnych zostay uregulowane w rozdziale 4 ustawy z dnia
27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i spoecznej oraz zatrudnianiu osb
niepenosprawnych, a take w rozporzdzeniach wykonawczych do tej ustawy, oto kilka z nich:
1. Zgodnie z obowizujcymi przepisami czas pracy osoby niepenosprawnej nie moe
przekraczad 8 godzin na dob i 40 godzin tygodniowo. Natomiast osoby niepenosprawne
zaliczone do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepenosprawnoci mog pracowad
jedynie do 7 godzin na dob i 35 godzin tygodniowo. Osoba niepenosprawna nie moe byd
zatrudniona w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych. Krtszy wymiar czasu pracy osoby

91

zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepenosprawnoci nie powoduje

obnienia przysugujcego wynagrodzenia.
2. Osobie niepenosprawnej bez wzgldu na dobowy wymiar czasu pracy przysuguje prawo
do dodatkowej przerwy w pracy w wymiarze 15 minut na gimnastyk usprawniajc lub
wypoczynek. Czas przerw jest wliczany do czasu pracy.
3. Osobie zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepenosprawnoci przysuguje
dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze 10 dni roboczych w roku kalendarzowym.
4. Osoba zaliczona do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepenosprawnoci ma take
prawo do zwolnienia od pracy w wymiarze do 21 dni roboczych w celu uczestniczenia w
turnusie rehabilitacyjnym, nie czciej ni raz w roku. Pracownik ubiegajcy si o udzia w
turnusie rehabilitacyjnym powinien uzyskad od lekarza sprawujcego nad nim opiek
wniosek o skierowanie na taki turnus. We wspomnianym wniosku lekarz okrela rodzaj
turnusu oraz czas jego trwania. Skierowanie na turnus rehabilitacyjny pracownik powinien
przedstawid pracodawcy w takim terminie, ktry umoliwi mu zapewnienie normalnego toku
pracy w zakadzie pracy.
WYBRANE ULGI STOSOWANE WZGLDEM OSB NIEPENOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE
Z obowizujcych w Polsce przepisw dotyczcych wsparcia i pomocy dla osb niepenosprawnych,
trudno wyrnid takie, ktre dotyczyyby wycznie osb niepenosprawnych intelektualnie. Warto
jednak wymienid kilka najwaniejszych ulg uatwiajcych osobom niepenosprawnym intelektualnie i
ich rodzinom funkcjonowanie spoeczne.
ULGI NA PRZEJAZDY
Na podstawie ustawy z dnia 20 czerwca 1992 r. o uprawnieniach do ulgowych przejazdw rodkami
publicznego transportu zbiorowego, osobom niepenosprawnym przysuguj uprawnienia do
ulgowych przejazdw kolejowych i autobusowych. Rodzaje ulg i ich wysokod s zrnicowane, a
ponadto prawo do nich musi byd odpowiednio udokumentowane. Rodzaje dokumentw
powiadczajcych uprawnienia do korzystania z ulgowych przejazdw rodkami publicznego
transportu zbiorowego okrela rozporzdzenie ministra infrastruktury z dnia 25 padziernika 2002 r.
Dokumenty te osoby uprawnione maj obowizek okazywad wraz z dowodem osobistym lub innym
dokumentem stwierdzajcym ich tosamod. Wszystkie ulgi obowizuj w 2 klasie pocigw, tylko w
okrelonych kategoriach pocigw oraz na podstawie okrelonych rodzajw biletw. Ulgi zalene s
od stopnia niepenosprawnoci i wynosz od 37% do 100%. Ulgi nie dotycz przejazdw pocigami
EuroCity i InterCity w komunikacji midzynarodowej oraz przejazdw w komunikacji autobusowej
ekspresowej.
PARKING
Osoba niepenosprawna w stopniu znacznym moe strad si o wyznaczenie oglnodostpnego
zastrzeonego miejsca postojowego, natomiast osoba z umiarkowan i lekka niepenosprawnoci
wycznie wwczas, jeli niepenosprawnod dotyczy narzdw ruchu lub jest zwizana z chorobami,
92

ktre maj wpyw na sprawnod ruchow wwczas wymagane jest orzeczenie lekarskie. O przyznanie
miejsca parkingowego moe ubiegad si rwnie osoba opiekujca si osob niepenosprawn,
posiadajca zawiadczenie o pobieraniu zasiku pielgnacyjnego uzupenione zawiadczeniem
lekarskim o niepenosprawnoci lub powanej chorobie, ksieczk ZUS lub orzeczenie komisji
lekarskiej stwierdzajcej, e osoba jest niepenosprawna, korzysta z pomocy osb trzecich lub ma
due trudnoci w poruszaniu si.
TELEKOMUNIKACJA I USUGI POCZTOWE
Osoby niepenosprawne mog mied rne problemy z korzystaniem z usug komunikacyjnych. Aby
temu zaradzid w przepisach prawa telekomunikacyjnego pocztowego przewidziano obowizki, jakie
spoczywaj na operatorach i placwkach pocztowych w zakresie uatwiania osobom
niepenosprawnym dostpu do wiadczonych usug. Operatorzy wiadczcy usugi telekomunikacyjne
s obowizani zapewnid osobom niepenosprawnym dostp do wiadczonych przez siebie usug
powszechnych przez zakadanie aparatw publicznych przystosowanych do potrzeb tych osb oraz
oferowanie im urzdzeo koocowych przystosowanych do ich potrzeb. Szczegowe obowizki
operatora w zakresie uatwiania osobom niepenosprawnym korzystania z usug telekomunikacyjnych
wynikaj z rozporzdzenia ministra infrastruktury z dnia 22 stycznia 2004 r. w sprawie katalogu usug
powszechnych oraz szczegowych wymagao, dotyczcych wiadczenia usug powszechnych.
Udogodnienia zwizane z usugami pocztowymi to m.in. bezpatna usuga dorczania listw, paczek i
przekazw bezporednio do domu. Wymg dostosowania placwek pocztowych do obsugi
niepenosprawnych klientw wynika z art. 56 ustawy z dnia 12 czerwca 2003 r. Prawo pocztowe, a
take z przepisw rozporzdzenia ministra infrastruktury z dnia 9 stycznia 2004 r. w sprawie
wykonywania powszechnych usug pocztowych.
ULGI PODATKOWE
Ulgi w podatku dochodowym przysuguj podatnikowi bdcemu osob niepenosprawn, jeeli
posiada orzeczenie o niepenosprawnoci i pobiera rent z tytuu cakowitej lub czciowej
niezdolnoci do pracy. W celu z korzystania z ulg zainteresowany musi posiadad dokumenty
stwierdzajce poniesione koszty z tytuu rehabilitacji. Ustawodawca okreli nastpujce wydatki,
ktre mog podlegad obliczeniu:
Adaptacja i wyposaenie mieszkania stosownie do potrzeb osoby niepenosprawnej;
Przystosowanie
pojazdw
mechanicznych
do
potrzeb
wynikajcych
z
niepenosprawnoci;
Zakup i napraw indywidualnego sprztu, urzdzeo, narzdzi technicznych niezbdnych
w rehabilitacji;
Zakup materiaw szkoleniowych oraz wszelkich pomocy edukacyjnych, ktre s
niezbdne do rehabilitacji;
Odpatnod za pobyt w turnusie rehabilitacyjnym, uzdrowisku;
Opiek pielgniarsk;
Opacenie tumacza jzyka migowego;
Obozy i kolonie do 25 roku ycia;
Leki
93

Przewozy z miejsca zamieszkania do placwek leczniczych.

SYTUACJA OSB NIEPENOSPRAWNYCH W PRAWIE CYWILNYM I KARNYM
SYTUACJA OSB NIEPENOSPRAWNYCH W PRAWIE CYWILNYM
Prawa osb niepenosprawnych wymagaj omwienia z punktu widzenia kwestii cywilno- oraz
rodzinno-prawnych. Z tego wzgldu naleaoby zwrcid uwag na kwestie zdolnoci prawnej i
zdolnoci do czynnoci prawnych.
Jak pisze A. Wede-Domaradzka (2012) zdolnod prawna przysuguje wszystkim osobom, od
momentu urodzenia i nie ma, co do zasady wpywu na zdolnod do czynnoci prawnych. Jak wynika z
kodeksu cywilnego zdolnoci prawnej nie mona ograniczyd wobec osoby z niepenosprawnoci.
Natomiast zdolnod do czynnoci prawnej w stosunku do tych osb mona ograniczyd lub cakowicie
jej pozbawid. Podstaw do tego dziaania jest niepenosprawnod intelektualna lub choroba
psychiczna. W takim przypadku moe zostad orzeczone ubezwasnowolnienie.
UBEZWASNOWOLNIENIE
Ubezwasnowolnienie to instrument prawa cywilnego, ktry zosta stworzony przede wszystkim po
to, aby chronid prawnie osoby o obnionej sprawnoci intelektualnej i mniejszej zdolnoci do
racjonalnego decydowania o swoich sprawach. Polega ono na pozbawieniu lub ograniczeniu
zdolnoci do czynnoci prawnych i odebraniu tym samym moliwoci wpywania na swoje ycie.
Instytucja ta istniaa w polskim prawie jeszcze przed II wojn wiatow, a potem pojawia si w roku
1964 w kodeksie cywilnym, ktry obowizuje do dzi (por. M. Zima, 2007). Od tamtej pory zmienio
si podejcie do niepenosprawnoci intelektualnej, natomiast nie zmieniy si przepisy prawne o
ubezwasnowolnieniu.
Ubezwasnowolnienie czciowe rni si od cakowitego, przede wszystkim tym, e w przypadku
ubezwasnowolnienia cakowitego podmiot ubezwasnowolniony nie moe wykonad adnej czynnoci
prawnej, ktra nie byaby potwierdzona przez jego przedstawiciela ustawowego. Przedstawicielem
osoby ubezwasnowolnionej staje si ustanowiony przez sd opiekun (w przypadku osoby
niepenoletniej z mocy prawa opiekunami s rodzice). Przedstawiciel ustawowy moe dokonywad
wszelkich czynnoci za wyjtkiem takich, ktrych dokonanie jest przez ustawodawc zabronione.
Przykadowo bdzie to sporzdzenie testamentu czy te przysposobienie dziecka. Trzeba take
podkrelid, e osoba ubezwasnowolniona nie ma rwnie zdolnoci procesowej, tym samym nie
moe inicjowad adnych dziaao przed sdami.
Statystyka sdowa wskazuje, i decyzja o wystpieniu o ubezwasnowolnienie osoby
niepenosprawnej intelektualnie zostaje podjta najczciej ze wzgldu na trudn sytuacj prawn
(przejcie spadku, sprzeda mieszkania, postpowanie o alimenty, otrzymywanie wiadczeo). Jak
podaje M. Zimny (2007) dla wielu rodzin ubezwasnowolnienie traktowane jest, jako jedyna droga
rozwizania sytuacji prawnej osoby niepenosprawnej intelektualnie.

94

WNIOSEK O UBEZWASNOWOLNIENIE
Dokumenty, ktre naley doczyd we wniosku o ubezwasnowolnienie:
wniosek w 3 egzemplarzach;
zawiadczenie lekarskie o stanie zdrowia psychicznego lub orzeczenie o stopniu
niepenosprawnoci, orzeczenie Zakadu Ubezpieczeo Spoecznych o niezdolnoci do pracy
lub nieistniejcych ju Komisji ds. Inwalidztwa i Zatrudnienia KIZ;
akt urodzenia osoby, ktrej dotyczy wniosek o ubezwasnowolnienie;
akt maeostwa, jeli wniosek dotyczy maonka wnioskodawcy;
akt maeostwa lub odpis wyroku rozwodowego, jeli ubezwasnowolnienie dotyczy dziecka
wnioskodawcy;
jeli w sprawie uczestniczy rodzeostwo lub dziadkowie i wnuki, naley zaczyd takie
dokumenty z urzdu stanu cywilnego, ktre potwierdz, e to rodzina osoby, ktrej dotyczy
wniosek.
Jeli kto skada wniosek o ubezwasnowolnienie jakiej osoby i wie, e wedug prawa ta osoba nie
powinna zostad ubezwasnowolniona, czyli wprowadza sd w bd, albo kto skada wniosek o
ubezwasnowolnienie tylko dlatego, by zabrad komu jego podstawowe prawa, to wtedy sd naoy
na tak osob kar grzywny. Wedug prawa osoba, ktra skada wniosek o ubezwasnowolnienie w
taki sposb, dziaa w zej wierze.
Za zoenie wniosku o ubezwasnowolnienie naley wnied 40 z opaty. Sdzia moe wezwad
wnioskodawc do wpacenia zaliczki na biegego lekarza, ktrego trzeba w sprawie powoad (ok. 200
z).
Osobie cakowicie ubezwasnowolnionej sd ustanawia opiekuna prawnego. Najczciej opiekunem
prawnym ustanowiony zostaje rodzic, rodzeostwo lub dziadkowie lub tak zwana osoba
zaprzyjaniona niewzbudzajca adnych wtpliwoci sdu, ktrej mona zaufad. Nie trzeba skadad
wniosku o ustanowienie opiekuna prawnego dla osoby ubezwasnowolnionej, poniewa sd
okrgowy przesya do sdu rejonowego opiekuoczego odpis postanowienia o ubezwasnowolnieniu.
Jeeli jest to ubezwasnowolnienie cakowite, to w sdzie rozpoczyna si postpowanie o
ustanowienie opieki prawnej i opiekuna prawnego, a jeeli ubezwasnowolnienie czciowe to
kurateli i kuratora.
Majtek osoby ubezwasnowolnionej zawsze pozostaje jej majtkiem i nie przechodzi na wasnod
opiekuna. Opiekun ma upowanienie do dysponowania tym majtkiem, na wszelkie powaniejsze
decyzje zwizane z obrotem majtkiem osoby ubezwasnowolnionej potrzebna jest zgoda sdu.
Opiekun moe zoyd wniosek o zwolnienie z funkcji opiekuna i jednoczenie wskazad inn osob,
ktra mogaby zostad opiekunem, tylko sd moe ustanowid kogo nowym opiekunem osoby
ubezwasnowolnionej (por. M. Zimny, 2007).
Wedug prawa istniej inne formy wsparcia osoby niepenosprawnej intelektualnie, ktre nie
odbieraj zdolnoci do czynnoci prawnych (M. Zimny 2007):

95

1. Osoba niepenosprawna intelektualnie moe powoad swojego penomocnika do jednej,

albo do wielu czynnoci, ktry bdzie za ni dziaa. Jeli osoba niepenosprawna
intelektualnie nie potrafi pisad, ale potrafi czytad, to moe zoyd tuszowy odcisk palca, a
obok tego musi si podpisad osoba przy tym obecna. Jeli osoba niepenoprawna
intelektualnie nie potraf pisad, ani czytad, to penomocnictwo musi mied form aktu
notarialnego przygotowanego przez notariusza.
2. Osobie niepenosprawnej intelektualnie sd moe ustanowid kuratora dla osoby uomnej,
zgodnie z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuoczego z dnia 25 lutego 1964 roku (Dz. U.
Nr 9, poz. 59 z pniejszymi zmianami). Osoba niepenosprawna intelektualnie moe zoyd w
sdzie wniosek o ustanowienie kuratora do wspierania jej w prowadzeniu rnych spraw.
Taki kurator ma inne uprawnienia, ni kurator dla osoby ubezwasnowolnionej czciowo.
Kurator dla osoby uomnej nie jest reprezentantem osoby niepenosprawnej, jego zgoda te
nie jest wymagana w czynnociach, ktre podejmuje sama osoba niepenosprawna.
Przykadem amania praw osb niepenosprawnych intelektualnie jest praktyka Zakadu Ubezpieczeo
Spoecznych, ktry wysya do rodzicw osb niepenosprawnych intelektualnie pisma o
przedstawienie zawiadczeo o ustanowieniu ich opiekunami prawnymi swoich dzieci, w przeciwnym
razie przestanie wypacad rent socjaln osobie niepenosprawnej i sam wystpi do waciwych
organw z wnioskiem o ubezwasnowolnienie osoby niepenosprawnej. Dlatego czsto rodziny osb
niepenosprawnych intelektualnie zmuszane s do wystpowania do sdw o ubezwasnowolnienie
wskutek interpretacji przepisw o rencie socjalnej, wedle ktrej jej wypata jest moliwa jedynie na
rce ustanowionych przez sdy opiekunom i kuratorom takich osb. Sytuacja ta niewtpliwie stanowi
powan luk prawn. Trybuna Konstytucyjny zajmujc si t spraw orzek, i dziaania ZUS s
niezgodne z prawem. adna instytucja czy urzd dla swojej wygody nie moe wymagad
ubezwasnowolnienia osoby niepenosprawnej intelektualnie.
Dziaania te wyranie pokazuj, i nadal osoba niepenosprawna intelektualnie wystpuje przed
organami prawa jako mao samodzielna, niepotrafica podejmowad w sposb autonomiczny decyzji
dotyczcych ycia osobistego, dokonywad prawidowych wyborw w codziennych sprawach, nie jest
wiadoma lub nie rozumie tego, co si wok niej dzieje. Dla wielu instytucji wygodniej i prociej jest
ubezwasnowolnid osob niepenosprawn intelektualnie, ni uwiadomid sobie, e ma ona takie
same prawa jak kady czowiek i podjd trud zapewnienia jej takich warunkw, aby moga z tych praw
korzystad.
Osoba niepenosprawna intelektualnie jest w stanie samodzielnie funkcjonowad, w peni
autonomicznie jednak przy zachowaniu pewnego marginesu wsparcia socjalnego. Niestety ycie
wspierane (supported living) osb niepenosprawnych intelektualnie nie jest alternatyw
powszechnie obecn w praktyce i wiadomoci spoecznej.
W zaoeniu instytucja ubezwasnowolnienia zostaa pomylana, jako forma ochrony prawnej osb
niepenosprawnych intelektualnie, ktra miaa na wzgldzie wycznie dobro tych osb. Niestety
przestarzay, peen krzywdzcych stereotypw sposb traktowania osb niepenosprawnych w
polskich sdach prowadzi do naduywania tego narzdzia prawnego. Obecnie pojawiaj si gosy o
potrzebie nowelizacji ustawy i wprowadzeniu takich zasad orzekania ubezwasnowolnienia, ktre w
zdecydowany sposb bd uwzgldniay podmiotowod osoby poddanej procedurze
96

ubezwasnowolnienia oraz stworzenie gwarancji naleytego rozpoznania sprawy. Niestety nadal w

obliczu polskiego prawie osoba niepenosprawna intelektualnie traktowana jest w tradycyjny, peen
krzywdzcych ocen sposb. Zasada maksymalnego zachowywania istniejcej zdolnoci do
samodzielnego dziaania w praktyce sdowej jest naruszana. Bardzo rzadko jest stosowana instytucja
ubezwasnowolnienia czciowego, pozwalajcego osobie niepenosprawnej intelektualnie zachowad
pewn doz samodzielnoci.
ZAWARCIE ZWIZKU MAEOSKIEGO
Kwestia ubezwasnowolnienia pozostaje w bezporednim zwizku z kwestiami rodzinno-prawnymi
osoby niepenosprawnej, ktra byaby ubezwasnowolniona. Midzy innymi naley wskazad, e
skutkiem ubezwasnowolnienia cakowitego jest zakaz zawierania zwizku maeoskiego36. Naley
podkrelid, e od zakazu zawarcia maeostwa przez osob cakowicie ubezwasnowolnion nie ma
wyjtkw.
Nieco odmiennie sprawa przedstawia si w przypadku osoby ubezwasnowolnionej czciowo. Taka
osoba moe zawrzed wany zwizek maeoski, koniecznym jest jednak, aby uzyskaa zgod sdu na
takie dziaanie.
Art. 12, 1 Polskiego Kodeksu Rodzinnego i Opiekuoczego gosi, i nie moe zawrzed maeostwa
osoba dotknita chorob psychiczn albo niedorozwojem umysowym. Jeeli jednak stan zdrowia lub
umysu takiej osoby nie zagraa maeostwu ani zdrowiu przyszego potomstwa i jeeli osoba ta nie
zostaa ubezwasnowolniona cakowicie, sd moe jej zezwolid na zawarcie maeostwa.
INNE UPRAWNIENIA
Przepisy kodeksu postpowania cywilnego umoliwiaj, wystpowanie przed sdem w imieniu osb
niepenosprawnych intelektualnie (w niektrych sprawach) innych uprawnionych podmiotw.
Zgodnie z art. 61 par. 1 k.p.c., organizacje spoeczne, ktrych zadania nie polegaj na prowadzeniu
dziaalnoci gospodarczej, mog, bowiem wytyczad powdztwa na rzecz obywateli. Wykaz organizacji
uprawnionych do dziaania przed sdem w imieniu lub na rzecz obywateli zawiera rozporzdzenie
ministra sprawiedliwoci z dnia 10 listopada 2000 r.
Osoba niepenosprawna moe zaatwiad sprawy poza kolejnoci w instytucjach i urzdach
publicznych oraz w sklepach. Zarwno przepis art. 54 ustawy z dnia 27 wrzenia 1990 r. o wyborze
Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, jak i art. 46 ustawy z dnia 16 lipca 1998 r. Ordynacja wyborcza
do rad gmin, rad powiatw i sejmikw wojewdztw, daje osobom niepenosprawnym prawo
korzystania przy gosowaniu z pomocy innych osb, niebdcych czonkami obwodowej komisji
wyborczej. W przypadku wyborw do Sejmu i Senatu osobom niepenosprawnym uatwiono
gosowanie poprzez okrelenie w przepisach rozporzdzenia ministra spraw wewntrznych i
administracji z dnia 31 lipca 2001 r. w sprawie lokali obwodowej komisji wyborczej dostosowanych
do potrzeb wyborcw niepenosprawnych wymogw technicznych lokali wyborczych.

36

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuoczy, (Dz. U. z 1964r, nr 9 poz. 59), art. 11 par. 1.

97

W sierpniu 2011 roku wesza w ycie ustawa wprowadzajca midzy innymi moliwod gosowania
korespondencyjnego. Warunkiem skorzystania przez wyborc z tego uprawnienia bdzie zoenie
owiadczenia woli gosowania korespondencyjnego najpniej na 21 dni przed gosowaniem. Ustawa
przewiduje moliwod gosowania przez wyborc niewidomego lub niedowidzcego przy pomocy
nakadek do kart do gosowania w alfabecie Braille'a. Ustawa stwarza rwnie moliwod gosowania
z pomoc asystenta wyborczego ustanowionego przez samego wyborc lub powoanego przy
obwodowej komisji wyborczej.
Warto podkrelid, i osoby niepenosprawne intelektualnie w Polsce borykaj si z szeregiem
trudnoci i ograniczeo, zarwno na poziomie instytucjonalnym jak i prawnym. Ponadto na ich
niekorzyd w sposb szczeglny dziaa obecny kryzys systemu wiadczeo zdrowotnych, a take
postawy spoeczne wobec tej grupy.
PRAWO KARNE WZGLDEM OSB NIEPENOSPRAWNYCH
Jak pisze I. Sierpowska i A. Kogut (2010, s. 226) zasada przyjta w kodeksie karnym37 mwi, e osoby
niepenosprawne fizycznie i psychicznie podlegaj odpowiedzialnoci karnej na rwni z innymi
sprawcami przestpstw i mona wobec nich stosowad wszystkie kary oraz rodki karne przewidziane
w tych przepisach. Wyjtek stanowi artyku 31 kodeksu karnego, wedug ktrego nie popenia
przestpstwa osoba, ktra ze wzgldu na chorob psychiczn, niepenosprawnod intelektualn, lub
inne zakcenie czynnoci nie moe rozpoznad znaczenia popenianego czynu. Ze wzgldu na
stwierdzon niepoczytalnod38 wykonywanie kary moe byd zawieszone, odroczone lub przerwane.
Naley podkrelid, e niepoczytalnod musi wystpowad w chwili popenienia danego czynu.
Ewentualne pniejsze pogorszenie lub polepszenie stanu psychicznego sprawcy nie moe mied
adnego wpywu na ocen jego poczytalnoci.
Ustawodawca oprcz uregulowania niepoczytalnoci sformuowa tzw. poczytalnod ograniczon,
ktr od niepoczytalnoci odrnia jedynie to, e sprawca dziaajcy w stanie poczytalnoci
ograniczonej zachowuje zdolnod rozpoznania swego czynu i pokierowania swym postpowaniem,
oraz e s one jedynie w znacznym stopniu ograniczone (lub ograniczona jest tylko jedna z nich).
Popenienie przestpstwa w stanie poczytalnoci ograniczonej nie wycza winy, lecz jedynie
umniejsza jej ciar.
Jak pisze J. Kamioski (2006) niemonod rozpoznania swojego czynu moe byd rozumiana w dwch
aspektach: jako niemonod uwiadomienia sobie nastpstw skutkw swoich dziaao oraz
niemonod oceny swojego czynu w kategoriach moralnych. Zazwyczaj oba te aspekty wystpuj
razem, jednak do stwierdzenia niepoczytalnoci wystarczy zaistnienie przynajmniej jednego z nich.

37

Prawo karne dzieli si na prawo karne materialne, ktrego podstawowym aktem prawnym jest ustawa z dnia
6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553 z pn. zm.) oraz prawo karne formalne
(procesowe), ktrego podstawowym aktem prawnym jest ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks
postpowania karnego (Dz.U. z 1997 r., Nr 88, poz. 555 z pn. zm.). Ponadto w systemie prawa karnego
wyrnia si jeszcze prawo karne wykonawcze, ktre reguluje tryb i sposb wykonywania kar orzeczonych
przez sd w trybie postpowania karnego, jak rwnie okrela prawa i obowizki osb skazanych.
Podstawowym aktem prawnym w tej dziedzinie jest ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy
(Dz.U. z 1997 r. , Nr 90, poz. 557 z pn. zm.).
38
Ograniczona zdolnod rozpoznania popenianego czynu.

98

Obok wielu zasad prawa karnego podstawow jest odpowiedzialnod karna za czyn. Oznacza to, i
podstaw odpowiedzialnoci karnej czowieka nie mog byd jego myli, pogldy, zamiary, jego
waciwoci fizyczne (np. niepenosprawnod fizyczna), czy te psychiczne (np. niepenosprawnod
intelektualna, choroba psychiczna). Ponadto czyn zabroniony popeniony przez czowieka jest wtedy
karalny, gdy danej osobie mona przypisad win w trakcie popeniania tego czynu. Polskie prawo
karne stoi na stanowisku odpowiedzialnoci indywidualnej, a take odpowiedzialnoci osobistej, co
oznacza, jak pisze j. Kamioski (2006), i nie mona na siebie wzid przestpstwa popenionego przez
inn osob (np. opiekun osoby z niepenosprawnoci intelektualna nie moe wzid na siebie
odpowiedzialnoci za czyn zabroniony popeniony przez t osob).
Wobec sprawcy czynu zabronionego popenionego w stanie niepoczytalnoci albo poczytalnoci
ograniczonej mog byd stosowane rodki zabezpieczajce. Przesank stosowania tych rodkw nie
jest przypisanie winy, tylko stwierdzenie niebezpieczeostwa sprawcy dla porzdku prawnego. rodek
zabezpieczajcy ma na celu niedopuszczenie do powtrzenia ataku na dobra prawnie chronione.
Jeeli niepoczytalny by sprawc czynu zabronionego o znacznej spoecznej szkodliwoci sd moe
orzec umieszczenie takiego sprawcy w zakadzie psychiatrycznym. Ostatecznym
rodkiem
zabezpieczajcym jest umieszczenie w zakadzie zamknitym jednak musi ponadto zachodzid
uzasadniona obawa, i bez umieszczenia w zakadzie zamknitym sprawca z wysok doz
prawdopodobieostwa moe ponownie popenid przestpstwo.
MIDZYNARODOWE STANDARDY
NIEPENOSPRAWNOCI

PRAWNE

STOSOWANE

WZGLDEM

OSB

Szczeglne znaczenie w relacjach midzy prawem midzynarodowym a prawami osb

niepenosprawnych maj te akty prawne, ktre dotycz praw czowieka. Uznaje si, i osobom
niepenosprawnym przysuguj te same prawa co jednostkom penosprawnym takie jak: prawo do
ycia, prawo do prywatnoci, prawo do wolnoci sumienia i wyznania, wolnod wyboru miejsca
zamieszkania czy wykonywanej pracy. Ostatnio pojawiaj si rwnie dyskusje nad prawami
seksualnymi osb niepenosprawnych.
W roku 1971 Zgromadzenie Oglne ONZ przyjo Deklaracj praw osb niepenosprawnych
intelektualnie. W Deklaracji stwierdzono, e osoby niepenosprawne intelektualnie maj nie tylko
takie same prawa jak wszyscy inni ludzie, ale z uwagi na ich potrzeby w zakresie medycyny, edukacji i
ycia spoecznego maj pewne prawa szczeglne39. W roku 1975 powsta bardziej oglny dokument
Deklaracja praw osb niepenosprawnych, ktra proklamowaa rwnod praw tak obywatelskich jak
i politycznych dla osb z niepenosprawnoci. W Deklaracji czytamy, e osoby niepenosprawne
maj wrodzone prawo do poszanowania ich godnoci osoby ludzkiej. (...) niezalenie od rodzaju czy
stopnia niepenosprawnoci, maj te same fundamentalne prawa, co inni obywatele (...), co oznacza
nade wszystko prawo do cieszenia si yciem na odpowiednim poziomie, tak normalnym i penym jak
to tylko moliwe40.

39

Declaration on the Rights of Mentally Retarded Persons, ogoszona przez Zgromadzenie Oglne, Rezolucja
2856 (XXVI) z 20 grudnia 1971.
40
Declaration on the Rights of Disabled Persons, ogoszona przez Zgromadzenie Oglne, Rezolucja 3447 (XXX) z
9 grudnia 1975.

99

W roku 1982 przyjto w ramach ONZ wiatowy Program Dziaania na Rzecz Osb
Niepenosprawnych. Podkrelono w nim, i osoby niepenosprawne maj prawo do penego
uczestnictwa w yciu spoecznym oraz rozwoju narodowym. Dziaania na rzecz niepenosprawnych
maj objd wszelkie sfery, takie jak fizyczne i kulturalne rodowisko, mieszkanie, rodki transportu,
wiadczenia spoeczne i lecznicze, edukacj i szkolenia, zatrudnienie oraz sport i rekreacj41.
Jak podkrela E. Wapiennik, R. Piotrowicz (2002, s. 30) ONZ ustalio, i lata 1983-1992 bd uznawane
za Dekad Osb Niepenosprawnych, na jej zakooczenie Zgromadzenie Oglne proklamowao
Midzynarodowy Dzieo Osb Niepenosprawnych i wyznaczyo dat jego obchodw na dzieo 3
grudnia.
W 1993 roku ONZ przyjo dokument Zasady Wyrwnywania Szans Osb Niepenosprawnych. W
dokumencie tym ustalone zostay dwadziecia dwie zasady, ktre maj suyd wyrwnywaniu szans
osb niepenosprawnych we wszystkich sferach ich ycia. Katalog zasad rozpoczyna zasada
ksztatowania wiadomoci, zgodnie z ktr Paostwa powinny podjd dziaania w celu podniesienia
poziomu wiadomoci spoeczeostwa na temat osb niepenosprawnych, ich praw, potrzeb,
moliwoci i udziau w yciu spoecznym. Kolejne zasady zwracaj uwag na koniecznod zapewnienia
przez Paostwa dostpnoci do opieki medycznej, rehabilitacji, zatrudniania, edukacji oraz szkoleo.
Wrd zasad znajduj si rwnie takie, ktre nakadaj na Paostwa obowizek dbaoci o ycie
rodzinne osoby niepenosprawnej, o jej potrzeby kulturalne, religijne, rekreacyjne, a take
zobowizuj do tego by osoba niepenosprawna i jej potrzeby brane byy pod uwag w procesie
planowania i podejmowania decyzji politycznych, ekonomicznych, a take by uwzgldniad jej
potrzeby w procesie stanowienia prawa (por. A. Wede-Domaradzka 2012).
Jak trafnie zauwaaj T. Majewski, C. Miejewski (2007, s. 36-37) u podstaw zasady wyrwnywania
szans le dwie przesanki. Pierwsza z nich dotyczy rwnoci praw osb penosprawnych i
niepenosprawnych i zakada, e potrzeby obu tych grup maj takie samo znaczenie i powinny
stanowid podstaw rozwoju i planowania dziaalnoci spoeczeostwa na rzecz wszystkich swoich
czonkw. Druga natomiast stanowi, i wikszod systemw tworzonych przez spoeczeostwa
dostosowanych jest przede wszystkim dla zaspokajania potrzeb tylko osb penosprawnych. Dlatego
wanie konieczne jest stwarzania warunkw dla zaspokajania potrzeb osb niepenosprawnych, na
ile to moliwe w tym samym zakresie i na identycznym poziomie jak w przypadku osb
penosprawnych.
Wana podkrelenia jest Konwencja Praw Osb Niepenosprawnych, w ktrej zebrane zostay
wszystkie wspomniane we wczeniejszych dokumentach prawa osb niepenosprawnych ze
szczeglnym jednak obowizkiem poszanowania ich godnoci. Twrcy regulacji konwencyjnej
zwrcili take uwag na niepenosprawnod kobiet jako szczeglny problem z uwagi na moliwod
podlegania dyskryminacji zarwno z uwagi na niepenosprawnod jak i na ped. Celem zapewnienia
respektowania praw zawartych w konwencji powoano specjalny organ Komitet Praw Osb
Niepenosprawnych, ktry poza funkcj monitorowania i inspirowania dziaao ONZ na rzecz
niepenosprawnych bdzie take gromadzi dane z raportw, na temat gwarancji praw
niepenosprawnych, jaki obligatoryjnie przesyad musz paostwa strony Konwencji.
41

World Programme of Action concerning Disabled Persons, przyjety przez Zgromadzenie Oglne, Rezolucja
37/521, 3 grudnia 1982.

100

Midzynarodowa Organizacja Pracy to kolejna inicjatywa ONZ. Do istotniejszych aktw MOP zaliczyd
naley Zalecenie nr 99 dotyczce rehabilitacji zawodowej osb niepenosprawnych z 1955 roku. W
roku 1983 MOP zdecydowaa si wydad kolejne zalecenia nr 168 oraz uchwalid Konwencj nr 159 w
zakresie rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osb niepenosprawnych.
Jak pisze A. Wede-Domaradzka (2012) oraz E. Wapiennik, R. Piotrowicz (2002) w systemie
regionalnym kwestiami dotyczcymi praw czowieka, w tym rwnie osb niepenosprawnych
zajmuje si Rada Europy. Organizacja ta istnieje od 1949 roku i mimo pocztkowych zwizkw, dziaa
cakowicie odrbnie od Unii Europejskiej, tym samym nie naley mylid jej dziaalnoci z aktywnoci
Rady Unii Europejskiej czy Rady Europejskiej. Do zadao Rady Europy naley midzy innymi czuwanie
nad przestrzeganiem podpisanej w 1950 roku Konwencji o Ochronie Praw Czowieka i
Podstawowych Wolnoci, czyli podstawowego aktu regulujcego standardy praw czowieka dla
ponad 40 paostw europejskich. Konwencja nie reguluje problematyki niepenosprawnoci w sposb
wyrany, zawiera jednak ogln dyrektyw antydyskryminacyjn zakazujc zarwno wszelkiej
dyskryminacji, jak i dyskryminowania w zakresie korzystania z praw przewidzianych przez ni sam.
Postanowieo Rady Europu przestrzega Europejski Trybuna Praw Czowieka z siedzib w Strasburgu.
W ramach systemu Rady Europy powstaa w 1961 roku Europejska Karta Spoeczna. Wrd
zagwarantowanych Kart praw znajduje si obowizek Paostwa do zapewnienia osobom
niepenosprawnym fizycznie lub intelektualnie prawa do szkolenia zawodowego, rehabilitacji oraz
readaptacji zawodowej i spoecznej.
W lipcu 1996 roku Wsplnota Europejska wydaa Owiadczenie o Rwnoci Szans dla Osb
Niepenosprawnych. Dokument ten bazuje na spoecznym pojmowaniu niepenosprawnoci i
stanowi pierwsz ogln strategi WE. W 2000 roku WE opublikowaa komunikat Ku Europie bez
barier dla osb niepenosprawnych, zakada on likwidacje barier architektonicznych i spoecznych,
utrudniajcych pene uczestnictwo osobom niepenosprawnym. W 2002 roku zostaa uchwalona
Deklaracja Madrycka majca na celu przeciwdziaanie dyskryminacji osb niepenosprawnych i
wczenie ich do wsplnego ycia spoecznego, aby adna osoba niepenosprawna nie pozostawaa
na marginesie ycia spoecznego.
W 2002 roku ukazaa si Deklaracja Praw Seksualnych opracowana przez wiatowe Towarzystwo
Seksuologiczne i zaakceptowana przez wiatow Organizacj Zdrowia. W Deklaracji tej czytamy
Seksualnod jest integraln czci osobowoci kadej istoty ludzkiej. Jej peny rozwj zaley od
zaspokojenia podstawowych ludzkich potrzeb, takich jak pragnienie obcowania, intymnoci, ekspresji
uczud, przyjemnoci, czuoci i mioci. Prawa seksualne s uniwersalnymi prawami czowieka,
bazujcymi na niezbywalnej wolnoci, godnoci i rwnoci wszystkich istot ludzkich. Poniewa
zdrowie jest fundamentalnym prawem czowieka, tak samo podstawowym prawem musi byd zdrowie
seksualne. W celu zapewnienie zdrowego rozwoju seksualnoci jednostek ludzkich i spoeczeostw
nastpujce prawa seksualne musz byd uznawane, promowane, poszanowane i bronione przez
wszystkie spoeczeostwa wszystkimi rodkami. Zdrowie seksualne wypywa ze rodowiska, ktre
uznaje respektuje i stosuje te prawa seksualne. Prawo do seksualnej rwnoci odwouje si do
wszystkich form dyskryminacji, niezalenie od pci, orientacji seksualnej, wieku, rasy, klasy
spoecznej, religii lub fizycznej albo emocjonalnej niepenosprawnoci (Z. Lew-Starowicz, A.
Dugocka, 2006, s. 265).

101

ROZDZIA PITY: PRZYKADY POMOCY I WSPARCIA INNOWACYJNEGO DLA OSB

NIEPENOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE W POLSCE
Istniej rne obszary wsparcia i pomocy osobom niepenosprawnym intelektualnie w przestrzeni
ekonomii spoecznej. Postaram si teraz podad kilka innowacyjnych przykadw zaczerpnitych
wprost z ycia organizacji i stowarzyszeo z obszaru trzeciego sektora dziaajcych na rzecz osb
niepenosprawnych.
OBSZAR ZATRUDNIENIA, USUG PUBLICZNYCH I AKTYWIZACJI SPOECZNEJ
Przedsibiorstwa spoeczne w Polsce s od niedawna alternatywn form zatrudnienia osb
niepenosprawnych intelektualnie majcych najwiksze problemy z zatrudnieniem na otwartym
rynku pracy. Gwnym celem firm spoecznych oprcz celw gospodarczych jest misja spoeczna,
polegajca na aktywizacji zawodowej osb zagroonych wykluczeniem spoecznym. Zyski z ich
dziaalnoci w zaoeniu s reinwestowane w te cele lub we wsplnot, a nie w celu maksymalizacji
zysku lub zwikszenia dochodu udziaowcw czy te wacicieli. Dziaalnod przedsibiorstw
spoecznych charakteryzuje kolektywny model pracy czcy wsplne potrzeby i cele.
Przykadem takich przedsibiorstw spoecznych s spdzielnie socjalne stanowice doskonae
narzdzie aktywizacji zawodowej i spoecznej dla biernych zawodowo osb niepenosprawnych
intelektualnie. Oprcz typowej dziaalnoci gospodarczej spdzielnie podejmuj rwnie dziaania w
zakresie integracji spoecznej oraz kulturalno-owiatowej. Przykadem wietnie dziaajcej spdzielni
socjalnej jest Galeria Smaku", ktrej gwnym celem jest zaangaowanie osb niepenosprawnych
intelektualnie do ycia spoeczno-zawodowego. Osoby niepenosprawne przygotowuj posiki,
pomagaj w kuchni, szkol si w zakresie obsugi goci restauracji. Pracujcy w tym przedsibiorstwie
ludzie na nowo odnaleli cel w swoim yciu. Galeria Smaku" to pierwsze w wojewdztwie podlaskim
przedsibiorstwo spoeczne, ktre w 2008 roku zostao powoane do ycia przez Stowarzyszenie
Inicjatyw Spoeczno-Gospodarczych im. Krla Zygmunta Augusta. W chwili obecnej w "Galerii Smaku"
pracuje 11 osb, z czego 8 to osoby z orzeczon niepenosprawnoci intelektualn.
Ciekawym przykadem aktywizacji zawodowej i spoecznej osb niepenosprawnych jest dziaajcy w
Wbrzenie Zakad Aktywnoci Zawodowej Krgielnia Mango. Dziki stworzeniu przyjaznego
miejsca dla osb niepenosprawnych mog oni otworzyd si na wiat i ludzi, odzyskad godnod i
czerpad radod ze swojej aktywnoci, a okoliczni mieszkaocy atrakcyjnie spdzid wolny czas. Zakad
ten prowadzi dziaalnod w zakresie usug sportowo-rekreacyjnych (krgielnia, bilard, dart, pikarzyki,
fitness, aerobik, boisko wielofunkcyjne, kawiarnia). Komercyjny aspekt dziaalnoci jest istotny,
jednak stanowi przede wszystkim rodek do realizacji celu nadrzdnego, jakim jest reintegracja
spoeczna i zawodowa zatrudnionych tu niepenosprawnych pracownikw. W ZAZ zatrudnionych jest
20 osb niepenosprawnych w stopniu znacznym (z niepenosprawnoci intelektualn lub/i
fizyczn). W pracy wspiera je 7 penosprawnych pracownikw: 3 instruktorw (opiekunw),
rehabilitant, kierownik, pracownik administracyjno-kadrowy i ksigowy.
Pracodawcy zazwyczaj reprezentuj powszechny stereotyp, i niepenosprawni zwaszcza
niepenosprawni intelektualnie nie mog byd penowartociowymi pracownikami. Stereotyp ten
przeamuje Przedsibiorstwo Spoeczne "Ognisko", ktre z powodzeniem konkuruje na rynku usug
gastronomicznych i cateringowych na terenie miasta Krakowa. Przedsibiorstwo czy w sobie cechy
102

przedsibiorczoci poprzez prowadzenie dziaalnoci gospodarczej (wiadczy usugi i wytwarza

produkty), ale rwnorzdnym celem jej dziaania jest realizacja celu spoecznego, jakim jest
tworzenie rodowiska pracy dostosowanego do moliwoci i potrzeb dorosych osb
niepenosprawnych intelektualnie. Obecnie w przedsibiorstwie zatrudnionych jest a 80% osb
niepenosprawnych intelektualnie. Dziaalnod przedsibiorstwa daje osobom niepenosprawnym
szans zaistnienia na rynku pracy, a odpowiednia organizacja pracy i podejcie do pracownikw,
stanowi o innowacyjnoci i efektywnoci przedsiwzicia. Praca w przedsibiorstwie pozwala, nie
tylko na ekonomiczne usamodzielnienie si, pozyskanie nowych kwalifikacji i umiejtnoci, ale przede
wszystkim na aktywnod zawodow. Zatrudnienie w firmie spenia rwnie funkcj terapeutyczn,
przyczyniajc si do poprawy stanu zdrowia i samopoczucia osb zatrudnionych.
Centrum Doradztwa Zawodowego i Wspierania Osb Niepenosprawnych Intelektualnie
Centrum Dzwoni jest doskonaym przykadem jak skutecznie mona aktywizowad zawodowo osoby
niepenosprawne intelektualnie na otwartym rynku pracy. Centrum zajmuje si aktywizacj
zawodow niepenosprawnych intelektualnie mieszkaocw stolicy i powiatu warszawskiego
zachodniego, a take poszukiwaniem dla nich staych miejsc pracy na tzw. rynku otwartym. Centrum
prowadzi rwnie dziaania promujce wrd pracodawcw zatrudnienie osb niepenosprawnych
intelektualnie. Do kooca 2012 roku zatrudnienie ma znaled 100 osb niepenosprawnych
intelektualnie w rnych gaziach przemysu i handlu. Zatrudnienie jest uwieoczeniem caego
procesu aktywizacji zawodowej. Nastpuje po zajciach praktycznych lub stau zawodowym w
miejscu pracy. W momencie, kiedy osoba niepenosprawna intelektualnie podejmuje zatrudnienie,
Centrum DZWONI nie kooczy swojej pracy, ale monitoruje przebieg zatrudnienia. Zakres wsparcia
zaley od indywidualnych potrzeb osoby zatrudnionej. Trener pracy monitoruje przebieg
zatrudnienia, wspiera osob podczas wykonywania czynnoci zawodowych, w zaatwianiu
formalnoci zwizanych z zatrudnieniem, w przystosowaniu si osoby do zmienionych lub
rozszerzonych czynnoci w przedsibiorstwie, sprawdza jakod wykonywanej pracy. Wspiera rwnie
osob zatrudnion w przystosowaniu si do miejsca pracy, nawizaniu pozytywnych relacji ze
wsppracownikami i pracodawc, jak rwnie w rozwizywaniu wszelkich problemw pojawiajcych
si podczas zatrudnienia.
Podobnym przykadem dziaalnoci jest inicjatywa Paostwowego Funduszu Rehabilitacji Osb
Niepenosprawnych w partnerstwie z Polskim Stowarzyszeniem Na Rzecz Osb z Upoledzeniem
Umysowym Odwani w Pracy polegajca na zwikszeniu udziau w yciu spoecznym i
zawodowym osb z niepenosprawnoci intelektualn, niepenosprawnociami sprzonymi oraz
upoledzeniem w stopniu gbokim. Przykadem czynnoci, w ktrych doskonale sprawdzaj si
pracownicy niepenosprawni intelektualnie s:
gastronomia: obieranie warzyw i owocw, porcjowanie dao, podawanie posikw,
zmywanie naczyo, ukadanie sztudcw;
prace biurowe m.in.: kserowanie, niszczenie dokumentw, przepisywanie tekstw;
prace ogrodowe m.in.: sadzenie rolin, podlewanie, grabienie, zbieranie owocw;
prace porzdkowe m.in.: odkurzanie, mycie podg, pranie, prasowanie;
prace sklepowe m.in.: wykadanie i pakowanie towarw, naklejanie metek i etykiet;
prace introligatorskie;
pomoc w opiece nad osobami starszymi lub dziedmi.
103

Moliwod samodzielnego zamieszkiwania przez osoby niepenosprawne w rodowisku otwartym w

Polsce, pozostaje nadal bardziej w sferze oczekiwao ni rzeczywistych systemowych rozwizao.
Badania wskazuj, i nadal wikszod dorosych osb z niepenosprawnoci mieszka w domu
rodzinnym lub w domu pomocy spoecznej, przyczyn jest wiele, m.in.: infantylizacja osb
niepenosprawnych oraz brak systemowych rozwizao promujcych usamodzielnienie si osb
niepenosprawnych.
Mieszkanie w otwartym rodowisku, staje si obecnie jedn z postulowanych form readaptacji
spoecznej osb niepenosprawnych, dajcych im szans na normalne ycie w otwartym rodowisku.
Z proponowanych w wiecie i Europie form mieszkalnictwa chronionego daj si wyodrbnid dwie
grupy:
suce pobytowi staemu;
suce pobytowi czasowemu.
Dodad naley, i w Polsce takich form wsparcia dla osb niepenosprawnych jest coraz wicej.
Przykadem mieszkao sucych pobytowi czasowemu s mieszkania treningowe, (readaptacyjne,
przejciowe). Treningowe mieszkania dla osb z niepenosprawnoci intelektualn s bardzo
popularne w Skandynawii i w Niemczech. Zaczynaj te powstawad w Polsce, jedno z pierwszych
powstao w Pocku. W mieszkaniach treningowych przebywa na stae kilka osb, z przerwami np. na
wyjazdy do warsztatw terapii zajciowej czy rodziny. Ucz si, jak samodzielnie dbad o zdrowie,
gospodarowad pienidzmi, spdzad wolny czas, zaatwiad sprawy w urzdach, przygotowywad posiki,
robid zakupy, prad, sprztad. Sami pac za czynsz, prd, wod, pokryj koszty wyywienia, zakupu
lekarstw, przejazdw, udziau w imprezach kulturalno-rekreacyjnych i wycieczkach. Celami
podstawowymi organizowania mieszkao chronionych s:
zdobycie umiejtnoci racjonalnego gospodarowania pienidzmi oraz prowadzenia
samodzielnego gospodarstwa domowego;
pozyskanie umiejtnoci wykorzystania wolnego czasu;
motywowanie do nauki i pracy;
pomoc w integracji ze rodowiskiem;
ksztatowanie odpowiedzialnoci za swoje decyzje.
Trening z zaoenia suy wzmacnianiu umiejtnoci potrzebnych do moliwie samodzielnego ycia.
W Niemczech osoby niepenosprawne wychodzc z mieszkao treningowych trafiaj do samodzielnych
mieszkao w otwartym rodowisku, objtych profesjonalnym wsparciem pedagogw i pracownikw
socjalnych. W Polsce przykadem jednego z takich mieszkao jest mieszkanie prowadzone w nowym
lokalu przekazanym przez Gmin Krakw przy ul. Borkowskiej. Zostao ono utworzone przy
wsppracy Gminy Krakw i Miejskiego Orodka Pomocy Spoecznej w oparciu o istniejcy wczeniej
hostel.
OBSZAR DZIAALNOCI SPORTOWO-KULTURALNEJ
W tym obszarze warte upowszechnienia s dziaania spoeczne podejmowane w obszarze kultury i
sportu. Jak wskazuj badania (J. Kostrzewski 1990, K. Parys 2007) u osb z niepenosprawnoci
intelektualn postrzeganie pikna, estetyki, koloru, barwy, dwikw rozwijad si mone na granicy
104

normy, a nawet osoby te mog wykazywad wskie, wyspowe zdolnoci rozwinite na wysokim
poziomie, okrelane mianem savant (W. Limont 1994). Przywoane poniej przykady s dowodem,
i osoby z niepenosprawnoci intelektualn mog bytowad na wysokim i bardzo wysokim poziomie
twrczym. Podobnie jednak jak w przypadku osb penosprawnych, nie jest to zjawisko powszechne.
Poza jednostkami o szczeglnych predyspozycjach twrczych jest szereg takich, ktre prezentuj
minimalne moliwoci w tym zakresie, ktre jednak mona i naley rozwijad.
Sporty zunifikowane to dziaanie majce na calu integracj osb z niepenosprawnoci intelektualn
z rwienikami w normie intelektualnej w druynach sportowych, na treningach i zawodach.
Dziaalnod sportw zunifikowanych jest oficjaln inicjatyw Olimpiad Specjalnych (OS) w Europie i
Eurazji i skierowany jest do modziey w wieku od 12 do 25 lat. Druyny o podobnych
umiejtnociach sportowych wsplnie trenuj i bior udzia w zawodach na poziomie lokalnym,
krajowym i midzynarodowym. Intencj programu jest danie osobom z niepenosprawnoci
intelektualn moliwoci rozwoju umiejtnoci sportowych, ale te spotkania si z rwienikami,
zawarcia nowych znajomoci, integracji i uczestnictwa w yciu spoecznoci.
Metoda dwuczowieka stanowi ciekawy przykad wykorzystania ruchu w rehabilitacji osb z gbok
niepenosprawnoci intelektualn. Metoda zostaa opracowana i opisana przez S. Kowalika (2010), a
polega przede wszystkim na uczeniu osoby niepenosprawnej kolejnych sekwencji ruchu pocztkowo
o charakterze biernym, za z czasem podejmowanym intencjonalnie.
Dziaalnod teatralna jest obok dziaalnoci sportowej istotnym obszarem aktywnoci osb
niepenosprawnych intelektualnie. Teatrzyk Szaaputki, dziaajcy w internacie Specjalnego
Orodka Szkolno-Wychowawczego w asku stanowi doskonay przykad takiej aktywnoci. Teatr
rozpocz swoj dziaalnod w 1992 roku jako teatr kukiekowy. Dziki wsppracy z Teatrem
Arlekin w odzi pozyskano wiele profesjonalnych lalek, rekwizytw i dekoracji. Umoliwio to
przygotowanie rnorodnych scenariuszy. Po siedmiu latach dziaalnoci teatrzyk kukiekowy zmieni
swoj formu, stajc si teatrem ywego sowa. Byo to podyktowane koniecznoci szukania
nowych form pracy oraz chci korzystania z tekstw literackich innego rodzaju.
Niewielu niepenosprawnym intelektualnie artystom udaje si zdobyd dusz ni chwilowa
popularnod, nie mwic o nagraniu pyty czy wziciu udziau w trasie koncertowej. Wokalici i
zespoy czuj si niekiedy dyskryminowani, bo nie s zapraszani na oglnopolskie imprezy muzyczne.
Obecnie do najbardziej znanych i aktywnych grup muzycznych, w ktrych wystpuj osoby
niepenosprawne, nale zesp Na Grze", grupa Bogu" oraz zesp Mazowiacy". Chod grupa
Na Grze", skadajca si z czonkw i wychowawcw Domu Pomocy Spoecznej dla osb
niepenosprawnych intelektualnie w Radkowie istnieje ju 10 lat, dopiero 3 lata temu uzyskaa spory
rozgos. Jako pierwsi przeamali stereotyp grzecznych wychowankw niepenosprawnych
intelektualnie, ktrzy posusznie wykonuj na scenie polecenia swoich instruktorw, piewajc atwo
wpadajce w ucho piosenki o kwiatkach, piknym wiecie i radoci wszystkich stworzeo. Mieszanka
rocka, cikiego brzmienia, i reggae natychmiast zwrcia uwag mediw i organizatorw rnych
imprez. Wydali pyt i nagrali teledysk, ktry emitoway stacje telewizyjne.
Maa Galeria Wielkich Pasji dziaajca w Bytomiu to przykad niecodziennej inicjatywy gdzie na
gwnej ulicy miasta otwarta jest codziennie galeria, w ktrej pracuj niepenosprawni intelektualnie
artyci. Placwka ta, zgodnie z zaoeniami, wpisaa si w pejza kulturalny miasta i jest orodkiem
105

oddziaywania na otoczenie nie tylko miasta, ale caego regionu. Galeria jest niewtpliwie
przestrzeni integracji, a jej dziaalnod pozwolia przybliyd spoeczeostwu ogromny potencja
twrczy i niezwyk sztuk niepenosprawnych intelektualnie artystw.
Wystawa Oiko Petersena Downtown Collection, stanowi doskonay przykad przeamywania
spoecznego tabu na temat seksualnoci osb niepenosprawnych. Osoby z niepenosprawnoci
intelektualn maj swoj seksualnod, uczucia, zakochuj si, s zazdrosne, maj zamane serca, chc
byd atrakcyjne. Wystawa ukazaa niepenosprawne intelektualnie osoby w nowych rolach jako
modelki, prezentujce rne ubrania z najnowszych kolekcji. Wystawa niewtpliwie otworzya
spoeczn dyskusj na temat seksualnoci osoby niepenosprawnej intelektualnie.
Kolejnym przykadem moe byd Stowarzyszenie Przyjaci Galerii Sztuka Niepenosprawnych
Wrd Nas, ktre rozpoczo swoja dziaalnod od 1993 roku, na rzecz utalentowanych osb
niepenosprawnych. Galeria zwana rwnie orodkiem wsparcia, Domem twrczym. Jest
miejscem, gdzie osoby niepenosprawne maj szans samorealizacji, odzyskania poczucia wasnej
wartoci oraz otrzymuj pomoc w promowaniu twrczoci i rozwijaniu talentw. Roztacza daleko
idc opiek nad twrczymi osobami niepenosprawnymi ruchowo, somatycznie, psychicznie,
upoledzonymi umysowo w rnym stopniu z Warszawy i caej Polski.
Stowarzyszenie pomaga swym czonkom w rehabilitacji poprzez:
arteterapi (sztukoterapia, muzykoterapia, choreoterapia); zajcia z arteterapii stwarzaj
szans na wzrost aktywnoci i wczenie niepenosprawnych do spoeczeostwa;
zajcia, spotkania terapeutyczne;
organizowanie spotkao literacko-muzycznych, wycieczek i wyjazdw plenerowych
konferencji tematycznych, ktrych celem jest uaktywnienie czonkw stowarzyszenia;
wsparcie w codziennych problemach z niepenosprawnymi ich rodzin i opiekunw;
promowanie sztuki: organizacj wystaw, koncertw poczonych z konkursami,
przegldw.

106

ROZDZIA
SZSTY:
WYBRANE
PROBLEMY
OSB
NIEPENOSPRAWNYCH
INTELEKTUALNIE JAKO WYZWANIA STOJCE PRZED SYSTEMEM POMOCY SPOECZNEJ
Spord wielu problemw dotykajcych osoby niepenosprawne intelektualnie, na szczegln uwag
zasuguj dwa zagadnienia: seksualnod, praca zawodowa. Po pierwsze, dlatego i nadal s to
zagadnienia marginalnie omwione w literaturze, po drugie powinny stanowid istotne pole
zainteresowania dla pomocy spoecznej.
BARIERY W ZATRUDNIANIU OSB NIEPENOSPRAWNYCH
Wzrost liczby osb niepenosprawnych w naszym kraju nadaje zjawisku zatrudnienia oraz aktywizacji
zawodowej coraz wiksz rang na tle pozostaych problemw osb niepenosprawnych.
Polska, jako jeden z pierwszych krajw w Europie rozpocza po I wojnie wiatowej dziaania
zmierzajce w celu aktywizacji zawodowej osb niepenosprawnych. Mao kto ju dzi pamita, i
spdzielnie zatrudniajce niewidomych weteranw I wojny wiatowej rozpoczy swoj dziaalnod
w Warszawie ju w 1919 roku, aby w perspektywie kolejnych 80 lat przeksztacid si w dzisiejsze
zakady pracy chronionej. Polska stworzya w 1920 roku pierwszy na wiecie system kwot i kar
(bdcy w gwnej mierze reakcj na niepenosprawnod spowodowan wojn), ktry nastpnie sta
si modelem aktywizacji zawodowej osb niepenosprawnych w wielu krajach.
Niestety obecnie Polska zaliczana jest do paostw o jednym z najniszych wspczynnikw
zatrudnialnoci osb niepenosprawnych, chocia rodki przeznaczane na promocj zatrudnienia nie
nale wcale do maych. Jak wynika z badao GUS, BAEL mniej ni jedna czwarta osb
niepenosprawnych w wieku produkcyjnym jest zatrudniona lub zainteresowana podjciem pracy, a
ich wskanik aktywnoci zawodowej jest ponad trzykrotnie niszy ni w przypadku osb
penosprawnych. Przyczyn tego stanu jest kilka. Jak podaje E. Gorczycka (2005) mona wyrnid dwie
grupy czynnikw zwizanych z niskim stanem zatrudnienia osb niepenosprawnych. Autorka zalicza
do nich czynniki subiektywne i obiektywne.
CZYNNIKI
OBIEKTYWNE
NISKIEGO
NIEPENOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE

POZIOMU

ZATRUDNIENIA

OSB

Do czynnikw obiektywnych zaliczamy obowizujcy system prawny, ktry w niedostatecznym

stopniu promuje aktywizacj zawodow osb niepenosprawnych, wany jest rwnie system
rentowy, ktry ze wzgldu na relatywn atwod uzyskania pomocy socjalnej nie stanowi
wystarczajcej zachty do poszukiwania pracy przez osoby objte tego typu pomoc. Autorka
wymienia rwnie niedostateczne dostosowanie warunkw pracy do potrzeb i moliwoci osb
niepenosprawnych, wyrnia bariery architektoniczne. Wana jest rwnie konstrukcja samego
rynku pracy, ktry nie jest przychylny przy zatrudnianiu osb niepenosprawnych. Wysoka oglna
stopa bezrobocia w Polsce nadal jest gwn przyczyn nie zatrudniania osb niepenosprawnych. W
I kwartale 2011 roku, jak wynika z oglnopolskich raportw prowadzonych przez PUP, pracodawcy
zgosili wicej wolnych miejsc pracy, ni w roku 2010. Najwicej wolnych miejsc pracy zostao
zgoszonych dla pracownikw usug i sprzedawcw, rwnie wrd robotnikw przemysowych i
rzemielnikw zaobserwowano wzrost udziau w ogle ofert, zauwayd mona jednoczenie wyrany
spadek udziau ofert pracy dla pracownikw przy pracach prostych, pracownikw biurowych oraz
107

technikw i redniego personelu. Niestety ofert pracy dla pracownikw niepenosprawnych byo
mniej ni w poprzednich latach. Zmniejsza si rwnie zapotrzebowanie wrd ofert pracy dla
pracownikw niepenosprawnych intelektualnie przy pracach prostych.
Rwnie obecny ksztat finansowania programw i kampanii wspierajcych zatrudnienie osb
niepenosprawnoci jest przedmiotem krytyki zarwno ze strony rodowiska pracodawcw jak i
niepenosprawnych pracownikw. Krytycy argumentuj, i fundusze te s duo bardziej korzystne dla
przedsibiorcw prowadzcych Zakady Pracy Chronionej ni dla samych osb niepenosprawnych.
Polityka zatrudnieniowa paostwa, ktra poprzez rozbudowany system ulg czyni osoby
niepenosprawne nieatrakcyjnymi pracownikami. Paradoksalnie poprzez nadawanie osobom
niepenosprawnym szeregu specjalnych przywilejw takich jak: okrelone godziny pracy, specjalne
urlopy i zwolnienia chorobowe, przerwy w pracy, zostaj oni dyskryminowani.
Na postaw pracodawcy wzgldem zatrudnienia osoby niepenosprawnej wpyw mog mied
dodatkowe obowizki (koniecznod ponoszenia podwyszonych kosztw, rozbudowana
sprawozdawczod, koniecznod zmian techniczno-organizacyjnych w firmie, wymagania dotyczce
przygotowania obiektw, koniecznod przygotowania stanowisk pracy). Niechd pracodawcw do
zatrudniania osb niepenosprawnych wynika rwnie z faktu duej iloci kontroli i skomplikowanej
biurokracji. Istniejcy w Polsce system wyrwnywania szans osb niepenosprawnych jest
krytykowany gwnie przez pracodawcw za niska jego efektywnod i skutecznod. System ten ma
charakter raczej kompensacyjny ni aktywizacyjny, utrwala biernod zaledwie 5% rodkw
finansowych przeznacza si na aktywnod zawodow i pomoc rzeczow, podczas gdy na wypacanie
rent przeznacza si blisko 80%.
Jak pisz A. Ostrowska i B. Szczepankowska (1998, s. 14) trudnoci w opracowywaniu i aplikowaniu
spjnych programw dziaao prointegracyjnych i prozawodowych jest stosunkowo wysoki stopieo
rozcznoci poszczeglnych aktw prawnych majcych t integracj zapewniad. A. Ostrowska, J.
Sikorska, B. Gciarz (2001) wskazuj na ustaw o pomocy spoecznej z 12 marca 2004 roku, ktra nie
jest dostatecznie powizana z ustawami o rehabilitacji i ustaw o systemie owiaty, we fragmentach,
w ktrych dotycz one edukacji zawodowej osb niepenosprawnych. Odseparowanie to nie
zapewnia dostatecznej cznoci, np. midzy pracownikiem socjalnym, doradc rehabilitacyjnym czy
nauczycielem, ktrzy w warunkach spoecznoci lokalnej winni ze sob blisko wsppracowad.
Niedawna nowelizacja ustawy42 nie wniosa znaczcych zmian w tym zakresie. Pewn prb
przezwycienia tych saboci jest ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i
spoecznej oraz zatrudnianiu osb niepenosprawnych, ktra prbuje powizad dotychczas
odseparowane od siebie systemy orzecznictwa oraz rehabilitacji i zatrudnienia. 1 stycznia 2011 roku
wesza w ycie wikszod przepisw nowelizacji tej ustawy, a wrd nich te dotyczce sposobu
wliczania pracownikw niepenosprawnych do stanu zatrudnienia niepenosprawnych oraz
uzyskiwania dofinansowania na pracownikw posiadajcych prawo do emerytury. W kolejnych latach
zmieni si take przepisy dotyczce norm czasu pracy oraz wysokoci dofinansowao do
wynagrodzeo.
42

3 maja 2011 roku wesza w ycie ustawa o zmianie ustawy o pomocy spoecznej oraz o wiadczeniach opieki
zdrowotnej finansowanych ze rodkw publicznych. Zmieniaj si m.in. zasady wstrzymywania wypat
wiadczeo pieninych osobom bezrobotnym, zasady wypat zasiku okresowego i celowego na realizacj
postanowieo kontraktu socjalnego oraz normy regulujce status pracownikw socjalnych.

108

Obiektywne czynniki utrudniajce zatrudnienie osb niepenosprawnych intelektualnie to rwnie

bariery funkcjonalne (urbanistyczne, komunikacyjne, transportowe) mogce mied zwizek z
poziomem rozwoju osoby niepenosprawnej w dostpie do informacji i edukacji, mog prowadzid do
segregacji i izolacji spoecznej osoby niepenosprawnej.
Bariery o charakterze zewntrznym tworz: polityka spoeczna, polityka zatrudnieniowa, stan i
sprawnod funkcjonowania systemw emerytalno-rentowych, rehabilitacja lecznicza i zdrowotna,
miejsce zamieszkania, prawna sytuacja osb niepenosprawnych w paostwie, postawy otoczenia,
dostpnod do szkolnictwa i pomocy spoecznej, uprzedzenia wsppracownikw. Ograniczenia
wynikajce z otoczenia zewntrznego a bdce pochodn zasad funkcjonowania systemu
rehabilitacji, to brak stabilnoci zasad funkcjonowania systemu, zoone procedury oraz
zrnicowane rda wsparcia finansowego. Warunki funkcjonowania rynku prac, majce wpyw na
nisk aktywnod zawodow osb niepenosprawnych to: poziom usug wiadczonych osobom
niepenosprawnym z uwzgldnieniem poradnictwa zawodowego, porednictwo pracy i problem
dodatkowych szkoleo, brak ofert pracy dla osb niepenosprawnych, le zorganizowany system
szkolnictwa zawodowego osb niepenosprawnych nauka w zawodach niegwarantujcych
zatrudnienia (zawody typu: miotlarz, garncarz itp.).
Do barier wynikajcych z warunkw otoczenia zaliczyd mona: wysoki poziom oglny bezrobocia,
skomplikowane regulacje prawne, brak stabilnoci prawa, zoone procedury wsparci finansowego
dla pracownikw i pracodawcw, brak stabilnoci wsparcia finansowego i ofert pracy dla osb
niepenosprawnych, niski poziom poradnictwa zawodowego i porednictwa pracy. Do barier
utrudniajcych sytuacje osb niepenosprawnych na rynku zatrudnieniowym zaliczyd naley
niestabilnod i nieskutecznod polskiego systemu rehabilitacji zawodowej.
Stwierdzid mona, i to wanie osoby z niepenosprawnoci intelektualn nale do grupy
najczciej pozostajcych bez pracy. Dzieje si tak z kilku powodw.
o

o
o

oglnie przyjty pejoratywny stereotyp mylenia o osobach niepenosprawnych

intelektualnie, powoduje brak jest oczekiwao wobec osb niepenosprawnych
intelektualnie, co prowadzi w nastpstwie do nieuwzgldniania ich, jako pracownikw;
osoby niepenosprawne intelektualnie po ukooczeniu szkoy zawodowej, najczciej nie
s przygotowane do podjcia pracy;
system preorientacji zawodowej i aktywizacji zawodowej osb niepenosprawnych
intelektualnie nie przygotowuje osb niepenosprawnych do wejcia na otwarty rynek
pracy;
sytuacja osb z lekkim stopniem niepenosprawnoci intelektualnej w aspekcie
zatrudnienia przedstawia si odmiennie ni osb niepenosprawnych intelektualnie w
stopniu gbszym i gbokim; pracownicy niepenosprawni intelektualnie w stopniu
lekkim czciej znajduj zatrudnienie i czciej przyjmowani s do zakadw pracy
chronionej ni osoby gbiej i gboko niepenosprawne intelektualnie;
w wiadomoci spoecznej tkwi dwa wci funkcjonujce stereotypy (E. Wapiennik,
2006):
model niezdolnoci do pracy w myl, ktrego osoby z niepenosprawnoci
intelektualn nie s zdolne do pracy,

109

model gotowoci do pracy zgodnie, z ktrym osoby niepenosprawne

intelektualnie uznaje si za niegotowe do podjcia pracy, a gotowod staje si
tylko teoretycznym hasem.
Rwnie E. Wapiennik (2005), na podstawie przeprowadzonych badao dotyczcych zatrudniania osb
niepenosprawnych intelektualnie w Polsce dosza do kilku wnioskw:
osoby z niepenosprawnoci intelektualn maj bardzo niewielkie szanse na
zatrudnienie na otwartym rynku pracy;
gwnym miejscem pracy osb niepenosprawnych intelektualnie s zakady pracy
chronionej, warsztaty terapii zajciowej i zakady aktywnoci zawodowej;
bardzo sabe jest przygotowanie osb niepenosprawnych intelektualnie do przejcia na
otwarty rynek pracy lub w ogle do zatrudnienia,
brak rozwizao, ktre moderowayby przejcie osb z niepenosprawnoci intelektualn
z systemu edukacji do zatrudnienia, utrudniony jest dostp do poradnictwa
zawodowego, szkolenia i porednictwa pracy.
CZYNNIKI
SUBIEKTYWNE
NISKIEGO
NIEPENOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE

POZIOMU

ZATRUDNIENIA

OSB

Do czynnikw subiektywnych utrudniajcych podjcie pracy przez osoby niepenosprawne, zaliczamy

(E. Gorczycka 2005): mae zainteresowanie podjciem pracy przez osoby niepenosprawne, postawy
pracodawcw wobec osb niepenosprawnych, niedostateczne mobilizowanie osb
niepenosprawnych do podjcia pracy zarobkowej. Jak podaje S. Kowalik (2008 za: M. Szymaoski
2000) wrd subiektywnych czynnikw utrudniajcych zdobycie pracy zawodowej przez osoby
niepenosprawne wskazad naley wyksztacenie i odpowiednie przygotowanie zawodowe
(kwalifikacje i kompetencje).
S. Kowalik (2007, s. 237-239) do czynnikw subiektywnych obniajcych moliwod zdobycia pracy
przez osoby niepenosprawne zalicza rwnie czas nabycia niepenosprawnoci. Wedug autora
nabycie niepenosprawnoci we wczesnym dzieciostwie powoduje, e dalsza socjalizacja ulega
zakceniu, a to moe mied powane konsekwencje w okresie dorosoci (S. Kowalik, 2007, s. 237).
Autor przytacza liczne badania (T. Godldberg 119, za: S. Kowalik 2007) wskazujce, i dzieci z wadami
serca maj mniejsze aspiracje zawodowe oraz mniej dookrelone plany dotyczce przyszej pracy.
Badacz uwaa, ze rozwj zawodowy dzieci niepenosprawnych przebiega w podobny sposb jak
dzieci penosprawnych, lecz jest opniony. Im wiksza niepenosprawnod dziecka tym opnienie w
osiganiu poszczeglnych faz rozwoju zawodowego (por. B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A.
Gsiorowska, C. S. Nosal, 2006, s. 63). Podobne wyniki uzyskano w badaniach nad dziedmi guchymi.
Jak pisze S. Kowalik (2007, s. 239), nie mona obciad tylko rodzicw tym, e ich niepenosprawne
dzieci maj trudnoci w znalezieniu pracy. Wedug autora (2007, s. 239) naley pamitad o dwch
sprawach. Posiadanie dziecka niepenosprawnego jest powanym obcieniem dla rodziny, nie tylko
emocjonalnym, ale rwnie ekonomicznym, a sprawowanie opieki nad dzieckiem wymaga duego
wysiku, co zdecydowanie ogranicza moliwod dodatkowego zarobkowania. Drug kwesti jest zbyt
pno otrzymywana profesjonalna pomoc w zakresie rehabilitacji zawodowej ich dzieci. System
poradnictwa zawodowego w Polsce zaczyna si dopiero po ukooczeniu szkoy podstawowej.

110

Dodatkowo system ten nie wyodrbnia dziaao ukierunkowanych na rozwizywanie problemw

zwizanych z przygotowaniem zawodowym dzieci niepenosprawnych (por. S. Kowalik 2007, s. 239).
Odmienn jest sytuacja, w ktrej niepenosprawnod nabywana jest przez osob doros o
ustabilizowanej sytuacji zawodowej. Naga utrata sprawnoci powoduje ograniczenie moliwoci
zarobkowania na czas leczenia i rehabilitacji. Niestety czsto okazuje si ze peen powrt do ycia
zawodowego staje si niemoliwy.
Na powrt osb niepenosprawnych do pracy wpyw mog mied nastpujce grupy czynnikw:
1. czynniki o charakterze spoeczno-demograficznym (poziom wyksztacenia, wiek,
ped, moment w biografii, w ktrym pojawia si niepenosprawnod, sytuacja
rodzinna i ekonomiczna);
2. czynniki o charakterze medycznym (rodzaj i stopieo niepenosprawnoci, szanse
na powrt do penego zdrowia, powikania zwizane z niepenosprawnoci,
stopieo rozlegoci dysfunkcji, ktra moe mied wpyw na rodzaj wykonywanej
pracy);
3. czynniki psychologiczno-spoeczne w tym postawy spoeczne do
niepenosprawnoci (postawy rodowiska pracy do niepenosprawnoci, postawy
do samej osoby dotknitej niepenosprawnoci, stereotypy spoeczne
powstrzymujce pracodawcw przed zatrudnianiem osb niepenosprawnych,
problem dyskryminacji zawodowej).
Do subiektywnych czynnikw utrudniajcych zatrudnienie zaliczamy rwnie tzw. indywidualne
cechy osoby niepenosprawnej. Cechy indywidualne mog wzmacniad lub osabiad skutki
niepenosprawnoci. Wystpuje istotne zrnicowanie barier w zalenoci od wieku, stanu zdrowia,
wyksztacenia, sposobu bycia, podejcia do trudnych sytuacji, przygotowania zawodowego, rodzaju
niepenosprawnoci, sytuacji rodzinnej, sytuacji materialnej, sprawnoci intelektualnej,
emocjonalnej, fizycznej, maej mobilnoci zawodowej osb niepenosprawnych.
Problem dyskryminacji zawodowej osb niepenosprawnych zwizany jest oglnie z barierami
wstrzymujcymi aktywizacj zawodow osb niepenosprawnych. Barier tych jest bardzo wiele,
niektre le po stronie pracodawcw, inne po stronie niepenosprawnych pracownikw wiele z nich
tkwi w spoecznym podejciu do osb niepenosprawnych (A. Barczyoski, 2008, S. Kowalik 2007, A.
Ostrowska, J. Sikorska, B. Gciarz 2001).
PROBLEMATYKA SEKSUALNOCI OSB NIEPENOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE
Istniejce uprzedzenia wzgldem osb niepenosprawnych przedstawiaj je jako osoby aseksualne,
niemajce pragnieo, marzeo czy fantazji seksualnych. Popularne modele adaptacji, rehabilitacji czy
integracji eliminuj dziaania, ktre mogyby pomc w realizacji najbardziej osobistych i intymnych
potrzeb. Z badao A. Ostrowskiej (2007) wynika, i w spoeczeostwie dominuje przekonanie, e
popd seksualny u osb niepenosprawnych umysowo powinien byd eliminowany farmakologicznie
lub chirurgicznie. Pojawiaj si take gosy krytyki, ktre odnosz si z dystansem, ale i jawn
dezaprobat do tego typu aktywnoci, zwaszcza, jeli osoba przebywa w placwce opieki cakowitej.
Wyrana niechd spoeczeostwa odnosi si do prokreacji i rodzicielstwa osb niepenosprawnych
intelektualnie.
111

Oglnie naley napisad, i osoby niepenosprawne intelektualnie, podobnie jak w normie

intelektualnej osigaj dojrzaod pciow, ujawniaj potrzeb seksualn oraz rodzi si w nich popd
seksualny. Ich rozwj pciowy przebiega przez wszystkie fazy rozwoju seksualnego. Trudno te
kwestionowad rodzce si zainteresowanie sfer seksualn. Trudno nie zauwayd pojawiajcych si
emocji i uczud zwizanych z seksualnoci. W literaturze przedmiotu odnajdujemy szereg stanowisk,
ktre ewidentnie przeciwstawiaj si ekspresji seksualnej modziey z intelektualn
niepenosprawnoci. Pojawiaj si rwnie pogldy, ktre nie zaprzeczaj istnieniu pciowoci u tej
grupy, jednak wskazuj na inne sposoby rozadowywania napicia seksualnego ni aktywnod
seksualna. Istnieje te szereg opinii, ktre ujawniaj permisywny stosunek do seksualnoci
niepenosprawnych intelektualnie osb.
Poznanie chodby w sposb oglny prawidowoci rozwoju seksualnego osb niepenosprawnych staje
si obecnie wanym zadaniem dla nowoczesnych pracownikw socjalnych, aby sprostad temu
zadaniu w rozdziale tym omwione kwestie zostay uoone w strukturze kilu dylematw: sterylizacji,
wolnoci reprodukcyjnej, wolnoci seksualnej, seksualnod podopiecznych domw pomocy
spoecznej.
STERYLIZACJA OSB NIEPENOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE
Powanym problemem staje si przymusowa sterylizacja i antykoncepcja (gwnie zakadanie spiral
kobietom niepenosprawnym, podczas wykonywania innych zabiegw np. usunicia woreczka
ciowego). W Europie prawo do sterylizacji zostao zalegalizowane i wykonywane. Proceder ten by
i jest czsto wykonywany bez konsultacji i nawet wiedzy osb niepenosprawnych intelektualnie.
Sterylizacj uznaje si za okaleczenie ciaa i wykonywane moe byd tylko przy zgodzie osoby
sterylizowanej. Prawo to jest jednak czsto amane. Za powd takich decyzji uznaje si jak podaje J.
Walter (1988) fakt, i osoby niepenosprawne intelektualnie nie rozumiej swojej roli, jaka wie si z
posiadaniem potomstwa. Uznaje si, i osoby niepenosprawne intelektualnie nie potrafi
podejmowad decyzji zwizanych z posiadaniem potomstwa. W pracy Waltera warto zwrcid uwag
na fakt, ktry autor wyranie podkrela, e dziecko, ktre rodzi si w zwizku osb
niepenosprawnych intelektualnie moe mied gorszy strat w przyszod. Wedug Waltera ta
spoeczna dyskryminacja rodzicw niepenosprawnych intelektualnie wie si z tym, i kade
dziecko ma takie same prawo do swobodnego rozwoju, rozwj ten nie powinien byd zakcony z
powodu ograniczeo intelektualnych rodzicw, najlepszym, zatem sposobem uniknicia takiej sytuacji
jest sterylizacja (1987). Wedug wielu autorw sterylizacja, jakkolwiek stosowana winna byd zawsze
ostatecznym sposobem zapobiegania ciy, gdy zostay zastosowane inne rodki. Sterylizacja nie
moe byd jednym rodkiem antykoncepcyjnym.
Problem sterylizacji przymusowej staje si dylematem nie tylko etycznym, ale rwnie prawnym. Jak
pisze E. Zielioska (2009) nie ma wtpliwoci, e jeeli sterylizacj przeprowadza si z powodu
wskazao medycznych, to jest dopuszczalna i traktowana jak kady zabieg leczniczy. Tak jest, gdy
przysza cia zagraa yciu lub zdrowiu kobiety. Wiele argumentw przemawia rwnie za tym, by
podobnie traktowad przypadki, gdy chodzi o uniknicie przekazania potomstwu chorb
genetycznych. Oczywicie warunkiem koniecznym jest zgoda pacjentki dobrowolna i wiadoma,
podjta po otrzymaniu penych informacji. Sprawa komplikuje si, gdy cia zagraa zdrowiu kobiety,
ale to mczyzna m lub partner chce dokonad sterylizacji u siebie na jej rzecz. Ale tutaj te
112

istnieje pogld prawny pozwalajcy przeprowadzid sterylizacj i uznad za zabieg leczniczy na rzecz
trzeciej osoby. Problem jest ze sterylizacj na yczenie traktowan, jako rodek antykoncepcyjny.
Wrd lekarzy dominuje przekonanie, e to przestpstwo z artykuu kodeksu karnego mwicego o
cikim uszkodzeniu ciaa poprzez pozbawienie zdolnoci podzenia. Dylemat jest rwnie wwczas
czy niepenosprawnej intelektualnie kobiecie, ktra wanie urodzi dziecko, mona bez jej zgody przy
okazji porodu podwizad jajowody, aby nie zasza wicej w ci?.
Przypadek 1
Podczas porodu lekarze wysterylizowali kobiet bez jej zgody i wiedzy. Prokuratura wszcza
ledztwo w sprawie pozbawienia podnoci i wykonania zabiegu bez zgody pacjenta. Dodatkowo po
narodzinach dziecka sd zdecydowa odebrad je matce. Crk dostaa rodzina zastpcza, bowiem
zdaniem sdu w domu byy ze warunki, baagan, matka nieporadna, a ojciec stary. Dopiero po
dwch miesicach sd tymczasowo odda rodzicom dziecko. Gazeta Wyborcza napisaa, e kobiet
wysterylizowano podczas cesarskiego cicia. Nikt nie pyta jej o zgod. O tym, e nie bdzie moga
mied wicej dzieci, dowiedziaa si ze szpitalnego wypisu.
Gazeta Wyborcza (26.01.2010)
Przypadek 2
Jak donosi Gazeta Wyborcza (15.02.2011) 21- letnia niepenosprawna intelektualnie kobieta, ktra
urodzia poprzez cesarskie cicie drugie dziecko, nie zostanie na razie poddana przymusowej
sterylizacji zadecydowa londyoski Sd Opiekuoczy. Sdzia uzasadni decyzj brakiem
wystarczajcych danych, aby z ca pewnoci stwierdzid, czy przymusowe poddanie dziewczyny,
nazywanej przez media P., zabiegowi podwizania jajowodw to jedyne i najlepsze wyjcie. Matka
modej kobiety, po ogoszeniu decyzji sdu, nie wytrzymaa. To ona, jak twierdzi dla dobra crki,
staraa si o pozwolenie na zabieg. Swoje ycie powicia wychowywaniu upoledzonej crki, teraz
opiekuje si te starszym dzieckiem P. i zamierza rwnie dbad o to, ktre wanie ma przyjd na
wiat. Sdzia nie mia wtpliwoci, e to ciepa, dobrze funkcjonujca rodzina, i e upoledzona P.
ma duo szczcia, znajdujc takie wsparcie dla siebie i dwjki swoich dzieci. Problem polega na tym,
e 21-letnia P. nie pojmuje konsekwencji swoich czynw. Nie jest w stanie np. wyobrazid sobie, e
jeli urodzi kolejne dzieci, bd one musiay pjd do adopcji i nigdy ich ju nie zobaczy, poniewa
ani ona, ani jej matka nie bd w stanie si nimi zajmowad.
(Gazeta Wyborcza 15.02.2011)
Przypadek 3
Jak pisze Tygodnik Powszechny (15.09.2009) tysice kobiet w Polsce zostao pozbawionych
podnoci. Dziennikarze gazety przeprowadzili w tej sprawie ledztwo. Z oficjalnych statystyk wynika,
e w 2008 roku wykonano w Polsce 27 zabiegw sterylizacji. Statystyki NFZ s uspokajajce. Wynika
z nich, e w Polsce przeprowadzono w ubiegym roku 27 takich zabiegw. Tymczasem ze ledztwa
gazety wynika, e mogo ich byd tysice. Potwierdzaj to w zakulisowych rozmowach lekarze,
poone i pacjentki. Czd zabiegw w szpitalach paostwowych i prywatnych klinikach wykonuje si
na yczenie kobiet, czd bez ich wiedzy zwykle przy okazji cesarskiego cicia dotyczy to najczciej
113

kobiet niepenosprawnych intelektualnie lub z innym wzgldw niezaradnych yciowo. Niektre z

przypadkw uzasadnia si wzgldami medycznymi. Lekarze jednak nie wpisuj ich do kart, by
uniknd kary, bo mona za to trafid do wizienia nawet na 10 lat. Z drugiej strony wiele Polek,
ktrym odmawia si zabiegu wyjeda wysterylizowad si do innych krajw Europy.
(Tygodnik Powszechny 15.09.2009)
Lk spoeczny przed uprawianiem seksu przez osoby niepenosprawne intelektualnie spowodowa, i
zaczto wprowadzad sterylizacj, pocztkowo za zgod rodzicw. Jednak proceder ten by czsto
wykonywany bez konsultacji i nawet wiedzy osb niepenosprawnych intelektualnie. Jak podaje J.
Walter (1988), przez dugie lata istniao przekonanie, i osoby niepenosprawne intelektualnie nie
rozumiej roli, jaka wie si z posiadaniem potomstwa. Uznawano, i nie potrafi podejmowad
decyzji zwizanych z prokreacj.
Sterylizacja chirurgiczna kobiet niepenosprawnych intelektualnie pozostaje spraw kontrowersyjn.
Gwnymi powodami dotyczcymi sterylizacji chirurgicznej ze strony rodzicw s strach przed ci
bdc wynikiem wykorzystania seksualnego, aktywnod seksualna oraz niepowodzenie innych
metod antykoncepcyjnych.
Z problemem sterylizacji wie si zagadnienie rodzicielstwa osb niepenosprawnych intelektualnie.
RODZICIELSTWO OSB NIEPENOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE
Powanym dylematem jest kwestia zwizana z reprodukcj. Czy powinnimy skutecznie
przeciwdziaad posiadaniu dzieci przez osoby z intelektualn niepenosprawnoci, nawet, jeli jest to
sprzeczne z ich wol? Prawo w tym wzgldzie milczy, pozostaje tylko dyskusja spoeczna. We
wspczesnym wiecie coraz czciej dyskutuje si problem tak zwanej wolnoci reprodukcyjnej
(C.M. Renzetti, D. J. Curran 2005, s. 249), ktry dotyczy moliwoci podjcia samodzielnej i niczym
nieograniczonej decyzji w kwestii posiadania lub nieposiadania potomstwa. Nowe technologie
reprodukcyjne mam tu na myli gwnie zapodnienie pozaustrojowe (in vitro) stao si w ostatnich
kilkunastu latach coraz bardziej dostpne dla par penosprawnych, ktre nie mog poczd dziecka w
naturalny sposb. Pary niepenosprawne intelektualnie takiego prawa nie maj lub jest im ono
ograniczane.
W tym obszarze wana wydaje si byd rwnie nowelizacja ustawy z dnia 10 czerwca 2010 roku o
zmianie ustawy o przeciwdziaaniu przemocy w rodzinie oraz niektrych innych ustaw, ktra
wprowadzia w ycie jeden budzcy kontrowersje zapis, z ktrego wynika, i pracownik socjalny ma
prawo odebrad dziecko z rodziny, bez wyroku sdu. (art. 12 a) w razie bezporedniego zagroenia
ycia lub zdrowia dziecka w zwizku z przemoc w rodzinie pracownik socjalny wykonujcy obowizki
subowe ma prawo odebrad dziecko z rodziny i umiecid je u innej niezamieszkujcej wsplnie osoby
najbliszej, w rozumieniu art. 115 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88,
poz. 553, z pn. Zm.), w rodzinie zastpczej lub w caodobowej placwce opiekuoczowychowawczej.
Potrzeba zrozumienia i odkrycia osoby niepenosprawnej intelektualnie, jako istoty seksualnej
dorosej staje si kluczowe w zakresie organizowania wsparcia i pomocy. Uznanie, i
114

niepenosprawnod intelektualna zaprzecza istnieniu potrzeby seksualnej, jak rwnie, e osoba

niepenosprawna intelektualnie nie moe w sposb odpowiedni realizowad zadao rodzicielstwa jest
ogromnym uproszczeniem i krzywdzeniem. Pracownik socjalny powinien kadorazowo w sposb
moliwe najbardziej indywidualny rozpatrywad kwestie zwizane z rodzicielstwem osb
niepenosprawnych, natomiast zapis ustawy traktowad jako wyczna ostatecznod, istnieje bowiem
wystarczajca ilod przykadw na to, i osoba niepenosprawna intelektualnie przy odpowiednim
wsparciu i pomocy jest w stanie w sposb odpowiedni realizowad swoje macierzyostwo i ojcostwo.
PROBLEM SEKSUALNOCI W DOMACH POMOCY SPOECZNEJ
Podejcie do seksualnoci osb niepenosprawnych intelektualnie w domach pomocy spoecznej
zmienio si wyranie. Nadal pojawiaj si sygnay dyskryminacji sfery seksualnej podopiecznych
jednak jest tych sygnaw znacznie mniej ni przed kilkunastoma laty, kiedy to seksualnod osb
niepenosprawnych intelektualnie by ignorowana i udaremniana.
Rnice obserwujemy ze wzgldu na rodzaj domu pomocy spoecznej, chodzi tu gwnie o podziaa
na domy wieckie i wyznaniowe. W zakadach wyznaniowych prowadzonych najczciej przez ksiy i
siostry zakonne obok prawidowo i w sposb peen oddania realizowanych dziaao opiekuoczych
cakowicie marginalizuje si sfer seksualn lub nawet wypacza si jej charakter. W domach
wieckich wiadomod koniecznoci uwzgldniania sfery seksualnej jest zdecydowanie wyraniejsza.
Istnieje wiele domw koedukacyjnych, ktre sprzyjaj usamodzielnianiu si osb niepenosprawnych
intelektualnie.
Przykadem dobrych rozwizao moe byd dom pomocy spoecznej dla dziewczt i chopcw w
Pakwce, w ktrym realizowany jest projekt "Spenianie marzeo", dajcy niektrym parom szans na
wsplne zamieszkanie w jednym pokoju, gdy do orodka trafiaj osoby o odmiennej pci, w sposb
naturalny pojawia si zainteresowanie nimi. aden mieszkaniec nie chce byd samotny, nie chce yd
tak jak dotychczas w izolacji wrd duej liczby osb. Oni take szukaj drugiej osoby, z ktr chc
byd szczliwi43. Osoby z lekkim i umiarkowanym stopniem niepenosprawnoci potrafi swoje
uczucia i potrzeby zwerbalizowad. W orodkach robi to, co ludzie sprawni: spotykaj si, przebywaj
w swoim otoczeniu, razem planuj wycieczki, spacery, wyjazdy, zapraszaj si na kaw. Niekiedy
zaczynaj ich czyd gbsze zwizki uczuciowe. W DPS w Pakwce pozwolono zamieszkad we
wasnych pokojach ju kilku takim parom. Pierwsz bya Barbara i Tadeusz. Najpierw jednak
wyjaniono im rne kwestie zwizane z edukacj seksualn, ktra w duym stopniu polegaa na
nauczeniu ich zachowao seksualnych. Ich przykad rozbudzi oczekiwania kilku innych par. Po
pewnym okresie i zarczynach take im pozwolono na wsplne zamieszkanie w jednym pokoju.
Osobicie widz ogromn wartod w zwizkach emocjonalnych pomidzy niepenosprawnymi
pensjonariuszami dodaje dyrektor DPS w Pakwce.
Przykad
Tomasz, w domu pomocy spoecznej od 12 lat. Przepraszam, e musia pan czekad. Akurat miaem
golenie, mam sabe ramiona, sam nie daj rady. A jeeli chodzi o seks, to ju wyjaniam. Prosz
spojrzed. Mamy tu internet. I kada strona, gdzie pada sowo "seks", jest zablokowana. No po prostu

43

Wypowied dyrektora DPS w Pakwce.

115

si nie wywietla. I to nie tylko pornograficzna. By taki artyku niedawno o najszybszym samolocie
pasaerskim wiata. I ta strona te nie chciaa mi si wywietlad. Kilka razy prbowaem ().
Dom pomocy spoecznej ma 98 mieszkaocw, ponad poowa to mczyni. Komputerw
prywatnych jest kilkanacie. Czd dofinansowa PFRON, czd kupiy rodziny. Mieszkaocy maj je w
pokojach. Z zaoenia nasz dom mia byd miejscem, gdzie trafiaj ludzie wzgldnie modzi.
Rehabilituj si, ucz si samodzielnie funkcjonowad, a potem wracaj do spoeczeostwa. Mielimy
kilka starych komputerw, wic dyrektor, jeden z najlepszych ludzi, jakich znam, najbardziej dbajcy,
wpad na pomys, by zaoyd kafejk internetow. Tak by mieszkaocy mogli si rozwijad. By
ewentualnie rozpoczd prac przez sied. Dziki temu nasi panowie odyliby. No, ale niestety, jak si
dorwali do kafejki, zaczli wisied na tych pornosach, sparaliowao to prac naszej administracji. Nie
dao si przelewu zrobid. Personel zwraca mi uwag, e oni ogldaj te strony. Rozumiem potrzeby
naszych mieszkaocw, rwnie, by ogldad erotyk, no, ale jeeli oni ten internet dostali w
prezencie, to nie jest ich ().
Niepenosprawnym w Holandii usugi prostytutek dofinansowuj niektre samorzdy. Na
Zachodzie dziaaj fundacje, ktre pomagaj w organizacji kontaktw seksualnych. Oprcz Holandii
s te w Danii i Szwajcarii (). ()Nasze spoeczeostwo jeszcze do tego nie doroso. Ma za mao
zrozumienia dla nas. Na pewno niejeden skorzystaby z tego. Ale czy taka prostytutka by si chciaa
zgodzid na to? Moe oczekiwaaby wikszych korzyci? twierdzi Stefan niepenosprawny
intelektualnie mieszkaniec domu pomocy spoecznej (). ()Tu niedaleko jest dom publiczny. Do
kolegi przychodzia prostytutka, ale przestaa przychodzid, bo go w koocu okrada. Zginy mu
pienidze i pilot do telewizora. Zrobi si wielki szum, bo on o tego pilota oskary mieszkaocw
mwi Marian niepenosprawny intelektualnie mieszkaniec domu pomocy spoecznej () () Gdyby
mieszkaocy mogli korzystad z prostytutek, byd moe wtedy ich wiat skupiby si na nich, a nie na
nas twierdzi opiekunka jednego z domw pomocy spoecznej. Nie ma si, czego czepid? To si czepi
seksu. Bo jak nie wiadomo, o co chodzi, to wiadomo albo o seks, albo o pienidze ().
("Seks" w domu pomocy bez ograniczeo. Zdejm filtry, Gazeta Wyborcza 24.07.2011)

116

LITERATURA
Bajcar B., Borkowska A., Czerw A., Gsiorowska A., Nosal C., S., (2006). Psychologia preferencji i
zainteresowao zawodowych. Przegld teorii i metod. Zeszyty Informacyjno-Metodyczne Doradcy
Zawodowego, 34, Warszawa: Wydawnictwo Urzdu Pracy.
Balcerzak-Paradowska B., (2002). Osoby niepenosprawne i ich rodziny charakterystyka
demograficzna i spoeczno-ekonomiczna. Raport Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych. Sytuacja osb
niepenosprawnych w Polsce. Warszawa.

Balicka-Kozowska H., (1979). O pojciu niesprawnoci. Praca i zabezpieczenie spoeczne nr

6.
Barczyoski A., (2008). Praca osb niepenosprawnych, (w:) L. Frckiewicz (red.). Przeciw wykluczeniu
spoecznemu osb niepenosprawnych. Warszawa: IPISS.
Barnes C., Mercer G., (2008). Niepenosprawnod. Warszawa: Wydawnictwo Sic.
Borkowska M., (1989). ABC rehabilitacji dzieci. Najczstsze schorzenia narzdu ruchu. Warszawa:
Wydawnictwo Pelikan.
Borzyszkowska H. (1986). Oligofrenopedagogika. Warszawa: Wydawnictwo PWN.
Choo-Domioczak A., Poznaoska D., (2007). Promocja zatrudnienia na otwartym rynku pracy.
Proponowane dziaania w Polsce. Budapeszt: Midzynarodowa Organizacja Pracy.
Cytowska B., (2002). Drogi edukacyjne dzieci niepenosprawnych intelektualnie. Wrocaw:
Wydawnictwo ITE.
Czapiga A., (red.) (2004). Psychospoeczne problemy rozwoju dziecka. Toruo: Wydawnictwo
Edukacyjne Akapit.
Czapka M., Kontny U., (2008). Znaczenie zakadw pracy chronionej w walce z wykluczeniem
spoecznym osb niepenosprawnych (w:) L. Frckiewicz (red.). Przeciw wykluczeniu spoecznemu
osb niepenosprawnych. Warszawa: IRSS.
Czochaoska J., (1985). Neurologia dziecica. Warszawa.
Dbrowski S., Jaroszyoski J., Puyoski S., (1987). Psychiatria. Warszawa.
Doroszewska J., (1989). Pedagogika specjalna. Wrocaw: Ossolineum.
Gajdzica Z. (2001). Wpyw treci ksztacenia na wybr zawodu przez uczniw lekko upoledzonych
umysowo. (w:) R. Kwiecioska, M. J. Szymaoski (red.), Modzie a doroli. Napicia midzy socjalizacj
a wychowaniem. Krakw: Instytut Nauk o Wychowaniu Akademii Pedagogicznej w Krakowie.
Gakowski T., (1997). Nowe tendencje w podejciu do niepenosprawnoci. Uporzdkowania
terminologiczne. Audiofonologia 10.
Giermanowska E., (2007). Zatrudnienie osb niepenosprawnych w opiniach pracownikw
Powiatowych Urzdw Pracy, (w:) E. Giermanowska (red.), Modzi niepenosprawni aktywizacja
zawodowa i nietypowe formy zatrudnienia. Warszawa: ISP.
Giermanowska E. (red) (2007a). Modzi niepenosprawni o sobie. Rodzina, edukacja, praca.
Warszawa: Fundacja Instytut Spraw Publicznych.
Gorczycka E. (2005). Psychologiczne i spoeczne uwarunkowania aktywizacji zawodowej osb
niepenosprawnych. Aktywizacja zawodowa osb niepenosprawnych, 1.
Hebda-Czaplicka I., (2002). Moliwod spoecznej integracji osb niepenosprawnych, (w:) B.
Balcerzak-Paradowska (red.) Sytuacja osb niepenosprawnych w Polsce. Warszawa: IRSS.
Hebel K., Bieniaszewski L., (2008). Wsparcie spoeczne i pomoc instytucjonalna dla osb
niepenosprawnych po udarze mzgu. Forum Medycyny Rodzinnej, tom 2, nr 1.
Hulek A., (1969). Teoria i praktyka rehabilitacji inwalidw. Warszawa: PZWL.
117

Jachimczak B., (2011). Spoeczno-edukacyjne uwarunkowania startu zawodowego modych

osb niepenosprawnych. Krakw: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Janiszewska-Niecioruk Z., Maciarz A., (red.) (2006) Wspczesne problemy pedagogiki osb z
niepenosprawnoci intelektualn. Krakw: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Janiszewska-Nicioruk Z., (red.) (2005) Sfery ycia osb z niepenosprawnoci intelektualn. Krakw:
Oficyna Wydawnicza Impuls.
Kamioski J., (2006). Sprawni w prawie. Prawnokarne uwarunkowania sytuacji osb z
niepenosprawnoci intelektualn. Zeszyt 4, Warszawa: Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osb z
Upoledzeniem Umysowym.
Kantyka S., (2002). Podmiotowod osb niepenosprawnych i ich niezalenod (w:) L. Frckiewicz
(red.). Postawy wobec niepenosprawnoci. Katowice: Wydawnictwo Naukowe lsk.
Karwowska M., (2003). Wspieranie rodziny dziecka niepenosprawnego umysowo. Krakw: Oficyna
Wydawnicza Impuls.
Karwowska, M. (2007). Macierzyostwo wobec dziecka niepenosprawnego intelektualnie. Bydgoszcz:
UKW.
Kawczyoska-Butrym Z., (1998). Niepenosprawnod specyfika pomocy spoecznej. Warszawa: BPS.
Kawczyoska-Butrym Z., (2000).Elementy socjologii dla pielgniarek. Lublin: Wydawnictwo Czelej.
Kawula S., (1999). Wsparcie spoeczne (haso) (w:) D. Lalak, T. Pilch (red.). Elementarne pojcia
pedagogiki spoecznej i pracy socjalnej. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie ak.
Kazimierczak T., uczyoska M., (1998). Wprowadzenie do pomocy spoecznej. Warszawa: BPS.
Kirejczyk K., (1981). Upoledzenie umysowe pedagogika. Warszawa: PWN.
Kirenko J., (2002). Nie jeste sam. Wsparcie spoeczne osb z niepenosprawnoci. Lublin:
Regionalny Orodek Polityki Spoecznej.
Kirenko J., (2006). Oblicza niepenosprawnoci. Lublin: Wydawnictwo Akademickie Wyszej Szkoy
Spoeczno-Przyrodniczej.
Kirenko J., (2007). Indywidualna i spoeczna percepcja niepenosprawnoci. Lublin: Wyd. UMCS.
Kirenko J., (1999). Szkolnictwo zawodowe i przysposobienie do pracy dla osb niepenosprawnych,
(w:) W. Otrbski (red.) System wsparcia aktywnoci zawodowej osb niepenosprawnych. Zaoenia,
elementy, zasady organizacji. Lublin: Fundacja Midzy Nami, FCEDS.
Kirenko J., Sarzyoska E., (2010). Bezrobocie niepenosprawnod potrzeby. Lublin: UMCS.
Konopnicki J., (1971). Niedostosowanie spoeczne. Warszawa: PWN.
Kosakowski C., (2003). Wzowe problemy pedagogiki specjalnej. Toruo: Akapit.
Kostrzewski J., (1981). Podstawowe wiadomoci o upoledzeniu umysowym (w:) K. Kirejczyk (red.).
Upoledzenie umysowe pedagogika. Warszawa: PWN.
Kocielska M., (1984). Upoledzenie umysowe a rozwj spoeczny. Warszawa: PWN.
Kocielska M., (2004). Jak poprawid sytuacj osb niepenosprawnych intelektualnie i ich rodzin w
rnych okresach ycia? Gos psychologa. (w:) M. Kocielska, B. Aouil (red.), Czowiek
niepenosprawny rodzina i praca. Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej.
Kocielska M., (2012). Przeywanie wasnej i cudzej dorosoci przez osoby z niepenosprawnoci
(w:) R. Kijak (red.). Niepenosprawnod w zwierciadle dorosoci. Krakw: Oficyna Wydawnicza
Impuls.
Kowalik S., (2010). Metoda dwuczowieka jako szczeglna forma wykorzystania ruchu w
rehabilitacji osb z gbok niepenosprawnoci intelektualn, (w:) J. Wyczesany (red.),
Wspomaganie rozwoju dzieci z zaburzeniami genetycznymi. Poznao: Wydawnictwo GEN.
118

Kowalik S., (1999). Psychospoeczne podstawy rehabilitacji osb niepenosprawnych. Katowice:

Biblioteka Pracownika Socjalnego.
Kowalik S., (2007). Psychologia rehabilitacji. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Kowalik S., (2005). Psychologia niepenosprawnoci umysowej. (w:) H. Sk (red.), Psychologia
kliniczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kzka M., (2010). Wsparcie spoeczne w chorobie (w:) M. Kzka, I. Paszewskaywko (red.). Modele
opieki pielgniarskiej nad chorym dorosym. Podrcznik dla studiw medycznych. Warszawa: PZWL.

Kucharek M., (2007). Orzekanie o niepenosprawnoci dla celw rehabilitacji zawodowej,

(w:) E. Rutkowska (red.), Pracownik z niepenosprawnoci. Lublin: Fundacja Fuga Mundi.
Kurzynowski A., (red.) (2006). Polityka spoeczna. Warszawa: Wyd. SGH Oficyna Wydawnicza.
Larkowa H., (1987). Czowiek niepenosprawny, problemy psychologiczne. Warszawa: PWN.
Lausch-uk J., (2005). Dzieci z gbsz niepenosprawnoci intelektualn. (w:) I. Obuchowska (red.).
Dziecko niepenosprawne w rodzinie. Warszawa: WSiP.
Lausch-uk K., (1998). Pedagogika osb z umiarkowanym, znacznym i gbokim upoledzeniem
umysowym. (w:) W. Dykcik (red.). Pedagogika specjalna. Poznao: UAM.
Lewandowski J., (2000). Ergonomia niepenosprawnym rodowisku pracy. d: Wydawnictwo
Politechniki dzkiej.
Lausch-uk J., (2001). Pedagogika osb z umiarkowanym, znacznym i gbokim upoledzeniem
umysowym, (w:) W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna. Poznao: Wydawnictwo UAM.
Lew-Starowicz Z., Dugocka A. (2006). Edukacja seksualna. Warszawa: wiat Ksiki.
Lovaas, I., (1993). Nauczanie dzieci niepenosprawnych umysowo. Mj elementarz. O. Kubioska, M.
Bogdanowicz, M. Ciszkiewicz (tum.). Warszawa: WSiP.
Maciarz A., (1992). Wspomaganie rodziny w wychowaniu i rehabilitacji dzieci, Problemy OpiekuoczoWychowawcze nr 5/6.
Majewski T., (1995). Rehabilitacja zawodowa osb niepenosprawnych, Centrum BadawczoRozwojowe Osb Niepenosprawnych, Warszawa.
Majewski T. (1997). Biopsychospoeczna koncepcja niepenosprawnoci. Szkoa Specjalna, 3.
Majewski T., Miejewski C., (2007). Moliwoci zawodowe rnych kategorii osb niepenosprawnych
(w:) T. Majewski, C. Mizejewski, W. Sobczak (red.). Gmina a niepenosprawnod. Podrcznik dla
samorzdw gminnych z zakresu aktywizacji zawodowej i rehabilitacji spoecznej osb
niepenosprawnych, KIG-R. Warszawa.
Majewski T., Szczepankowska B., (1998). Rehabilitacja zawodowa osb niepenosprawnych (w:) A.
Ostrowska, B. Szczepankowska (red.) Problem niepenosprawnoci w poradnictwie zawodowym.
Warszawa: Krajowy Urzd Pracy.
Mariaoczyk K., Otrebski W., (2010). Innowacyjny program przygotowania do wykonania pracy
zawodowej dla modziey niepenosprawnej. Wspczesny stan badao dotyczcych edukacji i
zatrudnienia osb z niepenosprawnoci umysow w Polsce. Lublin: EFS.
Marszaek L., (2009). Systemy wsparcia spoecznego w procesie rehabilitacji osb
niepenosprawnych. Seminare nr 26.
Miejewski C., (2006). Polityka spoeczna wobec sektora ekonomii spoecznej. Ekonomia Spoeczna
Teksty 21.
Mrugalska K., (1998). Osoby z upoledzeniem umysowym (w:) A. Ostrowska, B. Szczepankowska
(red.), Problem niepenosprawnoci w poradnictwie zawodowym. Warszawa: Krajowy Urzd Pracy.

119

Mrugalska K. (2003). Osoby z gbsza niepenosprawnoci intelektualn a zatrudnienie, (w:) M.

Piszczek (red.) Aktywizacja zawodowa uczniw z upoledzeniem w stopniu znacznym i
umiarkowanym, Centrum Metodyczne pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa.
Ncki, Z. (1992). Komunikowanie interpersonalne. Wrocaw: Wydawnictwo Zakad Narodowy im.
Ossolioskich.
Noworol C., (2003). Narzdzia oceny zawodowej osb niepenosprawnych, (w:) Poradnictwo
zawodowe dla osb niepenosprawnych. Biuro Koordynacji Ksztacenia Kadr Fundacja Fundusz
Wsppracy.
Olechnowicz, H. (1977). Nowe formy wzbogacania kontaktw spoecznych. Materiay InformacyjnoDydaktyczne ZG TPD, 13.
Olechnowicz, H. (1979). Wychowanie i nauczanie gbiej upoledzonych umysowo. Warszawa: WSiP.
Ostrowska A., Szczepankowska B., (red.) (1998). Problem niepenosprawnoci w poradnictwie
zawodowym. Warszawa: Krajowy Urzd Pracy.
Ostrowska A., Sikorska J., Gciarz B., (2001). Osoby niepenosprawne w Polsce w latach
dziewiddziesitych. Warszawa: ISP.
Oszustowicz B., Baran J. (1999). Orientacja zawodowa modziey upoledzonej umysowo w stopniu
lekkim uwarunkowania i konsekwencje (w:) J. Pilecki, S. Olszewski (red.), Wspomaganie rozwoju
osb niepenosprawnych. Krakw: Oficyna Wydawnicza TEXT.
Ostrowska A., Szczepankowska B., (1998). Aktywnod zawodowa osb niepenosprawnych stan i
potrzeby. (w:) Problem niepenosprawnoci w poradnictwie zawodowym. Zeszyt informacyjnometodyczny doradcy zawodowego nr 10. KUP. Warszawa.
Ostrowska A., (2007a). Organizacja rehabilitacji zawodowej, formy zatrudnienia osb
niepenosprawnych (w:) E. Rutkowska (red.). Pracownik z niepenosprawnoci. Lublin:
NORBERTINUM.
Otrbski W., (1999). Dlaczego potrzebny jest system wsparcia aktywnoci zawodowej osb
niepenosprawnych (w:) W. Otrbski (red.) System wsparcia aktywnoci zawodowej osb
niepenosprawnych. Lublin: FCEDS.
Otrbski W., (2007). Interakcyjny model rehabilitacji zawodowej osb z upoledzeniem umysowym.
Lublin: Wydawnictwo KUL.
Pilecka, W. (1995). Psychoruchowy rozwj dzieci o obnionej sprawnoci umysowej. (w:) J. Pilecki,
W. Pilec. Lublinka (red.). Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obnionej sprawnoci
umysowej. Krakw: WSP.
Piotrowicz, R. J., Wapiennik, (2004). Charakterystyka osb z niepenosprawnoci intelektualn. (w:)
D. M. Piekut-Brodzka, J. Kuczyoska-Kwapisz (red.). Pedagogika specjalna dla pracownikw socjalnych.
Warszawa: APS.
Piszczek M., (2001). Przewodnik dla nauczycieli uczniw upoledzonych umysowo w stopniu
znacznym i umiarkowanym, czd I. Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy PsychologicznoPedagogicznej MEN
Piszczek M., (2003). Przysposobienie do pracy uczniw gbiej upoledzonych umysowo w aspekcie
ich moliwoci psychofizycznych. (w:) M. Piszczek (red.). Aktywizacja zawodowa uczniw z
upoledzeniem umysowym w stopniu znacznym i umiarkowanym. Przewodnik dla nauczycieli.
Warszawa: CMPP-P.

120

Poliwczak I., (2008). Praca w yciu osb niepenosprawnych. Znaczenie oraz powody i negatywne
aspekty pozostawania bez pracy (w:) Przeciw wykluczeniu spoecznemu osb niepenosprawnych,
(red.) L. Frckiewicz. Warszawa: IPSS.
Pospiszyl K., (2005). Przestpstwa seksualne. Warszawa: PWN.
Renzetti, C. M., Curran, D. J. (2005). Kobiety, mczyni i spoeczeostwo. Warszawa: PWN.
Rola, J. (1996). Upoledzenie umysowe jako czynnik ryzyka dla depresji dziecicej. Warszawa:
Wydawnictwo WSPS.
Rowland Ch., Scweigert P., (1995). System symboli jednoznacznych. Warszawa: Towarzystwo Pomocy
Guchoniewidomym.
Rutkowska E., (2007). Pracownik z niepenosprawnoci. Lublin: Norbertinum.
Sautowicz P., (2007). Pojcie, koncepcje i funkcje ekonomii spoecznej. Ekonomia Spoeczna Teksty 2
Sierpowska I., Kogut A., (2010). Status osoby niepenosprawnej w polskim systemie prawa. Wrocaw:
Gaskor.
Sowa J., (1998). Pedagogika specjalna w zarysie. Rzeszw: Wyd. Owiatowe FOSZE.
Tammet D., (2010). Urodziem si pewnego bkitnego dnia. Pamitniki nadzwyczajnego umysu z
zespoem Aspergera. Czarne.
Treffert D., A., Wallace G., L., (2002). Wyspy geniuszu. wiat Nauki nr 8.
Wapiennik E. (2005). Prawa osb z niepenosprawnoci intelektualn. Dostp do edukacji i
zatrudnienia. Raport. Polska. Warszawa: Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osb z Upoledzeniem
Umysowym.
Wapiennik E. (2006). Zatrudnianie osb z niepenosprawnoci intelektualn w Polsce w wietle
rozwaao unijnych. Szkoa Specjalna, 1, 233.
Wapiennik E., Piotrowicz R., (2002). Niepenosprawny penosprawny obywatel Europy. Warszawa
UKIE.
Wede-Domaradzka A., (2005). Prawa czowieka w Karcie Praw Podstawowych i ich miejsce
konstytucji zjednoczonej Europy, (w:) wiat Idei i Polityki, tom 4, Akademia Bydgoska im. Kazimierza
Wielkiego. Bydgoszcz.
Wede-Domaradzka A., (2012). Dorosod osb niepenosprawnych aspekt prawny (w:) R. Kijak
(red.) Niepenosprawnod w zwierciadle dorosoci. Krakw: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Wyczesany J., (2004). Pedagogika upoledzonych umysowo. Krakw: Impuls.
Zabocki K., J., (2003). Upoledzenie umysowe. Pock: Wydawnictwo Naukowe "Novum".
Zawilak A., (2006). Czstod wystpowania pojd upoledzenie umysowe (mental retardation) i
niepenosprawnod intelektualna (intellectual disability) we wspczesnym pimiennictwie. (w:) J.
Paoczyk (red.). Forum Pedagogw Specjalnych XXI wieku. T. VII. d: Wydawnictwo Hamal.
Zielioska E., (2009). Sterylizacja: i dopuszczalna, i zabroniona. Gazeta Wyborcza, 31.08.2009.
Zima M., (2007). Sprawni w prawie. Zeszyt nr 19/20 Ubezwasnowolnienie osoby z
niepenosprawnoci intelektualn Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osb z Upoledzeniem
Umysowym. Warszawa.
kowska, T. (2004). Wyrwnywanie szans spoecznych osb z niepenosprawnoci intelektualn:
uwarunkowania i obszary. Szczecin: Wydawnictwo US.
ywanowska, A. (2009). Agresja u osb z lekk niepenosprawnoci intelektualn.
Wielowymiarowod uwarunkowao. Krakw: Impuls.

121

Wybrane ustawy:
Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy spoecznej
Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i spoecznej oraz zatrudnianiu osb
niepenosprawnych
Ustawa z dnia 7 wrzenia 1991 roku o systemie owiaty
Przydatne strony internetowe:
www. ekonomiaspoleczna.pl
www. naszesprawy.pl
www. psouu.org.pl
www. niepelnosprawni.pl
www. pfron.org.pl
www. pfon.org

122