Domysły Gazeta Festiwalu Watch Docs.

Prawa Człowieka w Filmie

www.domysly.blox.pl
wydanie specjalne, grudzień 2009
Helsińska Fundacja Praw Człowieka ma już 20 lat
Choć Fundacja powstała dwadzieścia lat temu, urodziny świętowała po Ży
raz pierwszy. – Wcześniej zawsze było coś ważniejszego do zrobienia i co czym
raz y F
– tłumaczy prezes Zarządu Fundacji Danuta Przywara. – Woleliśmy rza und
spożytkować energię na działanie. dzi acj
ej i
To między innymi dlatego jubileusz odbył się w ramach IX mu , żeb
s y
Międzynarodowego Festiwalu Filmowego Watch Docs. Prawa Człowieka Sto iała cora
w Filmie. w
ar z mn
Dz zysz iej
Przyjaciele, pracownicy i współpracownicy Fundacji spotkali się ien eni
nik e M
w piątek 11 grudnia w CSW Zamek Ujazdowski w Warszawie. Były arz łod
y „ yc
wspomnienia, debata o wyzwaniach dla praw człowieka i lampka Po h
lis”
wina.
Danuta Przywara, która jako jedyna zasiada
w Zarządzie Fundacji od jej powstania,
otwiera jubileusz. O jej roli w Fundacji
najlepiej świadczy anegdota opowiadziana
„Domysłom” przez Elżbietę Kowalewską,
odpowiedzialną za sekretariat HFPC: Jednym
z moich ulubionych miejsc w Fundacji był,
oczywiście, baraczek (patrz str. 4 – przyp. red.).
Kiedy urządzałam tam biuro, potrzebowałam
męskiej siły roboczej. Już nie pamiętam, czy
zamek się zaciął, czy trzeba było coś przesunąć. W dyskusji na temat wyzwań dla praw człowieka,
Zdesperowana rozglądam się i mówię: Czy w oprócz panelistów, głos zabrali także goście
tej firmie jest jakiś mężczyzna? Na co odwraca się Marek Antoni Nowicki jubileuszu. Na zdjęciu dr Hanna Machińska, dyrek-
(współzałożyciel, w okresie XI 2003 – I 2008 Prezes Zarządu, dziś członek tor Biura Informacji Rady Europy.
Rady Fundacji – przyp. red.): A co, Danka już wyszła?

– Dwudziestolecie Helsińskiej Fundacji

Praw Człowieka to również święto
obrońców praw człowieka w Rosji.
Powiedzieć w moim kraju, że jest
się ze szkoły praw człowieka Marka
Nowickiego znaczy bardzo wiele
– mówiła na obchodach jubileuszu
Ludmiła Aleksiejewa, współzałożycielka Zespół Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka
i szefowa Moskiewskiej Grupy przedstawia 20 lat jej historii.
Helsińskiej, jedna z tegorocznych
laureatek Nagrody im. Sacharowa przyznawanej przez Parlament
Europejski. Nawiązała w ten sposób do kilku tysięcy osób z krajów
Wspólnoty Niepodległych Państw wyszkolonych przez Fundację dzięki
programom wschodnim – oczka w głowie nieżyjącego już, pierwszego
prezesa Zarządu Fundacji, Marka Nowickiego.

Minister sprawiedliwości Krzysztof

Kwiatkowski wręczył Fundacji
symboliczny łańcuch sprawiedliwości. Na Goście jubileuszu – były premier Tadeusz
zdjęciu od prawej: Danuta Przywara, prezes Mazowiecki i poseł Marek Balicki.
Zarządu HFPC; minister sprawiedliwości
Krzysztof Kwiatkowski; dr Adam
Bodnar, sekretarz Zarządu HFPC. Maciej Sopyło, Barbara Krywoszejew, Paulina Cylka;
zdjęcia Tomasz Grygorowicz

1
 Z czym będą się mierzyć obrońcy praw człowieka
Centralnym punktem obchodów jubileuszu była dyskusja panelowana na temat wyzwań, jakie stoją przed prawami
człowieka. W debacie powiedzieli:
Prof. Ewa Łętowska
pierwszy RPO, w latach 90. związana z HFPC, dziś sędzia TK
Reakcja na naruszenie praw człowieka
wymaga trzech umiejętności: dostrzeżenia
naruszeń praw człowieka w codziennych
wydarzeniach. To aksjologia. Potem
przychodzi czas na rzemieślnika: prawnik
ma do dyspozycji narzędzia oceny, czy
doszło do naruszenia, czy nie. Czyli najpierw
aksjologia, potem prawnicze know-how.
No i wreszcie trzecie – odwaga, by mówić i
działać. Odwaga zrobiła się teraz droższa. Ludzie raźniej czują
się w stadzie. To jest też problem praw człowieka, bo w stadzie,
gdzie wszyscy krzyczą to samo, trudniej powiedzieć, że może
niekoniecznie wszyscy mają rację.
Prof. Mirosław Wyrzykowski
prof. UW, sędzia TK
Wypowiadam się wyłącznie jako człowiek
uniwersytetu.
W Polsce nie ma opinii publicznej jako
czynnika, który wpływa na zachowanie
władzy publicznej. (…) Okazuje się, że
czynnikiem najbardziej wpływającym na
system prawa polskiego jest orzecznictwo
Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości
i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Znaleźliśmy
się w sytuacji, w której orzecznictwo sądów zewnętrznych
jeszcze, podkreślam, jeszcze powoduje, że coś się zmienia w
polskim porządku prawnym. (…) Kolejna kwestia to język,
w którym rozmawiamy nie o prawach człowieka, a o losach
poszczególnych ludzi. Ten język jest coraz mniej skuteczny
jako instrument zmiany postaw, prawa, zachowań. Musi się
zdarzyć coś niezwykle negatywnie spektakularnego, by doszło
do zainteresowania władzy publicznej i zajęcia stanowiska.
(…) Sytuacja musi osiągnąć pewien punkt krytyczny, trzeba
negatywnych doświadczeń dziesiątków czy tysięcy ludzi, żeby
dojść do wniosku, że coś trzeba zrobić.
Halina Bortnowska
przewodnicząca Rady HFPC
Jednym z wyzwań jest w Polsce społeczna
aprobata dla kary śmierci. Kary śmierci
nie ma, ale mówi się o niej z poczuciem,
że byłaby potrzebna. Postanowiłam, że
będę starać się o to, żeby wyzwanie, jakim
jest uznanie dla kary śmierci, zaatakować.
Czynię to przedmiotem osobistego,
personalnego programu. (...) Drugim
wyzwaniem jest rodzaj wojny ideologicznej.
W moim poczuciu lansowanie siebie czy „swoich” przy pomocy
podsycania wojny ideologicznej jest sprzeczne z prawami
człowieka. Człowiek ma prawo do szacunku dla swojego
sumienia, a także do wychowania, które wskazuje, że sumienie
swoje i innych trzeba szanować.
Więcej o akcji przeciw karze śmierci 10.10.2010 czytaj:
halinabortnowska.blox.pl, www.facebook.com/abolicja
Chcesz dołączyć? Pisz: habor1@neostrada.pl
czytaj oglądaj
2
Prof. Andrzej Rzepliński
przez 18 lat związany z HFPC, obecnie sędzia TK
Wyzwania kojarzą mi się z czymś bardzo
pozytywnym. Jest jakaś robota do zrobienia,
najgorzej nie mieć zajęcia. Na szczęście w
przemyśle praw człowieka bezrobotnym być
trudno. (…) Z natury rzeczy mamy dwie
podstawowe wolności. Jedna to wolność
od strachu przed własnym państwem.
Druga, absolutnie podstawowa – wolność
od strachu przed dojmującą potrzebą. To ostatnie oznacza,
że kiedy człowiek staje się zupełnie bezradny wobec swoich
podstawowych potrzeb życiowych, obojętnie – bez swojej
winy, czy ze swojej winy – w cywilizowanym społeczeństwie
nie musi się bać, że zostanie sam. Państwo, w którym te dwie
wolności absolutnie nie są przestrzegane i niekultywowane,
degeneruje się.
Prof. Jerzy Ciemniewski
INP PAN, wiceprezes Zarządu HFPC
Nie muszę przekonywać nikogo na tej
sali, jak istotne z punktu widzenia praw
człowieka jest prawo do sądu. Oczywiście,
wtedy, kiedy sąd spełnia rzeczywiście pewne
wymogi przyjęte dla sądów w naszym kręgu
cywilizacyjnym. (...) Jeśli chodzi o zmianę
sytuacji w zakresie kognicji sądowej, to
stan sprzed 20 lat i dzisiaj jest diametralnie
różny. Pozbyliśmy się różnego rodzaju
instytucji orzekających o prawach obywateli o charakterze
pozasądowym. Zniknęły kolegia orzekające, zniknęły różnego
rodzaju instytucje, które bez kontroli sądowej rozstrzygały w
trybie administracyjnym o prawie obywateli.
Prof. Wiktor Osiatyński
prof. CEU w Budapeszcie, przyjaciel HFPC od jej powstania
Prawom człowieka nie sprzyja
demokratyzacja. W dyktaturach prawa
każdego człowieka są zagrożone,
bo istotą dyktatury jest arbitralne
stosowanie przemocy. W społeczeństwie
demokratycznym ofiarami stają się
tylko niektórzy – przeciwstawiający się
aktualnej władzy albo zmarginalizowani:
chorzy na AIDS, narkomani, prostytutki,
uchodźcy i inni. Większości to nie obchodzi. To poważna
sprawa, pogłębiana tym, że w demokracji politycy w naturalny
sposób szukają głosów, a jednocześnie media skandalizują lub
tabloidyzują życie polityczne i publiczne.
W Polsce istnieje dodatkowe zagrożenie, bo w kraju o
przeważającej większości katolików, Kościół ewoluuje w
kierunku fundamentalistycznym, a państwo staje się coraz
bardziej wyznaniowe. To ogromne wyzwanie, któremu mało
kto ma odwagę stawić czoła. (...)
Wysłuchali i opracowali: Małgorzata Sobolweska, Julia
Mardeusz, Daria Wójcik, Daria Skwarek, Zofia Wąsik, Karolina
Horoszko, Dominika Korycka, Patrycja Biniek, Monika Kurek,
Magda Ziemińska, Inez Zacharewicz, Krystyna Bielecka, Paweł
Satała, Andrzej Jeremiasz Pukos, Agata Połeć, PC, BK, MS
zdjęcia: Tomasz Grygorowicz, archiwum „Polis”
komentuj www.domysly.blox.pl
 Jak to było? Goście jubileuszu wspominają
Niekomercyjny zysk
Dr Adam Bodnar*: W Fundacji spotkałem ludzi kompletnie
niestandardowych, zachowujących się zupełnie inaczej niż
profesjonaliści z korporacji, do których byłem przyzwyczajony. Ale
te zachowania nie powodują, że ludzie ci tracą cokolwiek ze swojego
autorytetu, charyzmy. Wręcz przeciwnie.
procesu dziennikarza Gazety Wyborczej – Mariana
Maciejewskiego. Pięć godzin w pociągu. Dla mnie,
prawnika wychowanego twardą korporacyjną ręką,
oczywiste było, że czas ten trzeba wykorzystać – na
pisanie opinii dla sądu, interwencji, załatwienie zaległych
telefonów. A profesor całą drogę rozmawiał ze mną,
młodym prawnikiem. O życiu, o problemach, o ideach,
o bohaterach, o historii, o swoich doświadczeniach. I to
jest dla niego wartość. Te rozmowy bardzo dużo mi dały.
Nieraz żałuję, że w natłoku zajęć, zobowiązań, klientów,
dzwoniących dziennikarzy brakuje mi czasu na rozmowy
ze współpracownikami. Takie, jakie sam odbywałem i

fot. archiwum HFPC

odbywam z prof. Andrzejem Rzeplińskim, prof. Wiktorem
Osiatyńskim, Haliną Bortnowską czy Danutą Przywarą.
I takie, których już niestety nigdy więcej nie odbędę
– z nieocenionym prof. Zbigniewem Hołdą (prof. UJ,
adwokat, wiceprezes zarządu HFPC, zmarł w maju 2009
Ludzie Fundacji. Nie wszyscy dotarli.(Warszawa 2009) – przyp. red.).
Moim pierwszym szefem w Fundacji był prof. Andrzej Rzepliński.

fot. Tomasz Grygorowicz

rozmawiała
Profesor słynie z różnych niestandardowych zachowań: dla jednego Małgorzata Sobolewska
podpisu często ścigałem go po całej Warszawie. Zdarzało mu się Cały wywiad czytaj: domysly.blox.pl
spóźnić na bardzo ważną konferencję. Gdy już docierał, po prostu
uśmiechał się i mówił, że on już tak ma. I jak tu się irytować?
(śmiech). Na tych niekorporacyjnych nawykach profesora bardzo *Adam Bodnar – dr prawa,
wiele zyskałem. Kiedyś jechaliśmy razem do Opola na obserwację sekretarz Zarządu HFPC, szef
programów prawnych Fundacji.

Szkoła zostawia ślad Meble, barak, Danusia

Zofia Wąsik: Z wykształcenia jest Pani lekarzem. Jak to się stało, że trafiła
Pani do Szkoły Praw Człowieka*?
i Marek
Joanna Żuchowska**: W Gazecie Wyborczej znalazłam listę absolwentów Julia Mardeusz: Jakie
Szkoły Praw Człowieka, zadzwoniłam i przyjechałam do Warszawy na rozmowy są Pana zabawne fot. Tomasz Grygorowicz
kwalifikacyjne. W sekretariacie usłyszałam, że nie mam szans być przyjętą: wspomnienia związane
nie miałam kwalifikacji ani nie działałam w organizacjach pozarządowych. z Fundacją?
Jednak byłam uparta – poszłam zobaczyć się z Marylą Nowicką (psycholog, Prof. Zbigniew Lasocik*:
współtwórczyni i pierwsza, wieloletnia szefowa Szkoły Praw Człowieka – przyp. Mam dwa. Pierwsze z
red.). Powiedziałam jej, że nie mam pojęcia o prawie, że nie odróżniam sejmu od nich to transport mebli
senatu, ale poprosiłam o jedno miejsce w Szkole. I dostałam się. na pl. trzech Krzyży
Co dał Pani ten kurs? do pierwszej siedziby
Szalenie dużo. Szersze spojrzenie, wyjście z hermetycznego kręgu swojego zawodu, Fundacji. Trzeba je było wtargać na któreś z
możliwość poznania wielu wspaniałych ludzi i zdobycie wiedzy, o której nie miałam pięter. I ja je na swoim garbie nosiłem. Drugie
zielonego pojęcia. Mieliśmy wykłady z tuzami: z naszym największym guru „sympatyczne” wspomnienie to obskurny,
Markiem Nowickim, z profesor Łętowską, z księdzem Tischnerem, z profesorem obrzydliwy Błękitny Barak, siedziba
Zollem, z profesorem Rzeplińskim. Uczyliśmy się bardzo dużo, musieliśmy zdawać Fundacji przy Pięknej. Wchodziliśmy i
trudne egzaminy, ale miałam z tego ogromną satysfakcję. Szkoła dała mi inne wychodziliśmy po dyktach, tekturze. Przez
spojrzenie na życie. I to nie jest pusty slogan. Niezależnie od tego, jaki zawód się po niestabilny grunt wszystko się uginało.
nim wykonuje, kurs zostawia ślad w psychice, w moralności, w etyce, w sposobie Czyli początki były trudne?
zachowania. Pozwala zrozumieć otaczający nas świat. Tak, byliśmy przygotowani merytorycznie,
Jak później rozwinęła się Pani współpraca z Helsińską Fundacją Praw a nie organizacyjnie. Gdyby nie talent
Człowieka? Marka Nowickiego i Danusi Przywary,
Razem z Marylą Nowicką zaczęłyśmy robić monitoring domów opieki społecznej błądzilibyśmy jak dzieci we mgle. To oni
i szpitali. Szczególnie potrzebny był w szpitalach psychiatrycznych, gdzie prawa postawili tę Fundację na nogi, to nie ulega
pacjenta łamane były bardzo często, a warunki życia graniczyły z nieludzkimi. wątpliwości.
Raporty, które się potem ukazywały, pomagały to zmieniać. Teraz, w ramach rozmawiała Julia Mardeusz
Krajowego Mechanizmu Prewencji, jeżdżę do więzień.
rozmawiała Zofia Wąsik *Zbigniew Lasocik – prof. WSHiP im. Ryszarda
* Szkoła Praw Człowieka – kurs Fundacji dla absolwentów uczelni wyższych poszerzający Łazarskiego w Warszawie i dziekan Wydziału
wiedzę nt. praw człowieka i przygotowujący do praktycznego działania na rzecz ich obrony. Prawa tej uczelni, pracownik Fundacji w pierwszej
połowie lat 90. potem jej współpracownik.
**Joanna Żuchowska, lekarz internista, przez 20 lat pracowała z Markiem Edelmanem, dziś
monitoruje dla RPO służbę zdrowia w zakładach karnych.
czytaj oglądaj komentuj www.domysly.blox.pl
3
 Samozwańczy rzecznik Początki
Paweł Satała: Co uważa Pan za największe osiągnięcie Fundacji? 1982 – powstaje Komitet Helsiński w Polsce,
Prof. Andrzej Rzepliński: Cały czas potrafiła odczytywać potrzeby i dobrze którego celem jest kontrola przestrzegania praw
na nie reagować. Złożyło się to na sukces Fundacji i jej trwałe zakorzenienie człowieka w Polsce;
w świadomości osób pełniących różne funkcje związane z władzą, jak 1983 – Komitet wysyła swój pierwszy raport.
i w tej powszechnej, publicznej. Fundacja Helsińska jest społecznym, Z Polski na konferencję przeglądową KBWE
samozwańczym, rzecznikiem praw człowieka i funkcjonuje równolegle do w Madrycie, ukryty w świecy, przemyca go
urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich. Z jednej strony fakt istnienia tego zakonnica;
urzędu troszkę motywuje Fundację, a z drugiej strony jej istnienie motywuje 1989 – jedenastu członków podziemnego
Rzecznika do reakcji. Komitetu Helsińskiego powołuje Helsińską
A za porażkę? Fundację Praw Człowieka. Kapitał założycielski
To, że biologia okazała się silniejsza i zabiła Marka Nowickiego, a potem wynosi równowartość 220 dolarów. 20-letni
Zbyszka Hołdę i Marka Edelmana. A nie musiała. budżet Fundacji przekroczył 87 mln zł. MS
Co ciekawego pamięta Pan z pracy w Fundacji?
Spędziłem tam 18 lat, sytuacje się nakładają. Zdarzało mi się bronić
wolności red. Jerzego Urbana do dystrybucji jego tygodnika oraz wolności
o. Tadeusza Rydzyka do koncesji na jego radio. Ale zdarzało mi się bronić
również praw ludzi niewinnie skazanych czy osaczanych przez nieuczciwych

fot. archiwum HFPC

funkcjonariuszy państwa, jak w przypadku Romana Kluski czy Włodzimierza
Olewnika. Pamiętam też lustracje miejsc zapomnianych przez ludzi, takich
jak szpitale psychiatryczne w Rosji czy prace ustawodawcze – przed 1989 w
kontrze wobec władzy, potem we współpracy z władzą.
rozmawiał Paweł Satała

Dzięki takim programom jak Letnia Szkoła Praw

Zadbajmy o uchodźców Człowieka czy Międzynarodowa Młodzieżowa
Małgorzata Sobolewska: Jakie widzi Pan wyzwania dla Akademia Inicjatyw Praw Człowieka i Inicjatyw
praw człowieka?
fot. Tomasz Grygorowicz

Demokratycznych, Fundacja przeszkoliła grubo

Stefan Starczewski, jeden z fundatorów HFPC, ponad 5000 osób spoza Polski, głównie z krajów
członek Rady Fundacji: Ważne jest głębsze Wspólnoty Niepodległych Państw. Na zdjęciu
zainteresowanie losem uchodźców w Polsce. zajęcia Akademii w Wieluniu, sierpień 2009. BK
Z Czeczenii, Wietnamu, Tybetu. Moja córka, mając już
dwoje dzieci, zdecydowała się na adoptowanie młodej
Tybetanki. Jestem dziadkiem Tybetanki! (śmiech). Myślę,
że właśnie ci nowi przybysze wymagają większej troski, zainteresowania.
Jest jeszcze sporo takiej zimnej i nieprzyjemnej, nieprzyjaznej tym ludziom
biurokracji.

fot. archiwum HFPC

Największy sukces Fundacji?
Wielkim sukcesem Fundacji jest stała obserwacja tego, co dzieje się w dziedzinie
sądownictwa. Jak funkcjonują rozmaite organy władzy, które ze swej istoty są
zawsze podatne na łamanie praw człowieka.
rozmawiała Małgorzata Sobolewska

Odeszli: Maria Teichert, zajmująca się kartkoteką

Marek Nowicki (na zdjęciu), programów prawnych Fundacji, wspomina drugą
Zbigniew Hołda (członkowie siedzibę HFPC: Pamiętam czasy baraku, klimat
zarządu HFPC); Jan Rosner, Zofia był wspaniały. Kameralne towarzystwo, jak w
domu, znali się wszyscy. Był wielki zapał do
fot. archiwum HFPC

Wasilkowska, Tadeusz Zieliński

(fundatorzy HFPC); Klemens pracy. Teraz jest nas tyle, że często nie zna się
Szaniawski, Anna Michalska, Marek osób, które pracują czy współpracują z Fundacją.
Edelman (członkowie pierwszej rady Ale zapał pozostał. Wtedy wszystko było oparte
HFPC) na starej gwardii, dziś są młodzi gniewni.
Małgorzata Sobolewska, MZ

„Domysły” – pismo tworzone przez licealistów i studentów w ramach redakcji edukacyjnej Stowarzyszenia Młodych
Dziennikarzy „Polis”.
Dziękujemy Danucie Przywarze i Halinie Bortnowskiej za cierpliwość i wsparcie.
sekretarze redakcji: Barbara Krywoszejew, Maciej Sopyło
redaktorzy: Paulina Cylka, Maciej Sopyło, Barbara Krywoszejew, Monika Loda
skład i grafika: Piotr Marciniak
kontakt: domysły@polis.org.pl
partnerzy: