Professional Documents
Culture Documents
Tytu oryginau
The Psychopath Test. A Journey Through the Madness Industry First published 2011 by Picador,
an imprint of Pan Macmillan,
a division of Macmillan Publishers Limited
Pan Macmillan, 20 New Wharf Road, London N1 9RR
www.panmacmillan.com
Copyright Jon Ronson 2011
Przekad
Katarzyna Dudzik
Redakcja i korekta
Tomasz Brzozowski
Dominika Pyciska
Maria Brzozowska | textoria.pl Konwersja
Tomasz Brzozowski
Projekt okadki crushed.co.uk W rozdziale 10 fragmenty kryteriw diagnostycznych
podano na podstawie pracy Kryteria diagnostyczne wedug DSM-IV-TR. Wydanie I polskie pod
redakcj Jacka Wcirki. Wydawnictwo Elsevier 2008
Copyright for this edition
Insignis Media, Krakw 2014. Wszelkie prawa zastrzeone.
ISBN-13: 978-83-63944-58-2
Insignis Media
ul. Szlak 77/228229, 31-153 Krakw
telefon / fax +48 (12) 636 01 90
biuro@insignis.pl, www.insignis.pl
facebook.com/Wydawnictwo.Insignis
twitter.com/insignis_media (@insignis_media)
instagram.com/insignis_media
presja z jego strony moga by powodem, dla ktrego niektrzy bardziej podatni na sugesti
czonkowie wsplnoty zdecydowali si na oddanie nerki, Dave eksplodowa. Wysa mi
wiadomo, w ktrej napisa, e wstrzyma najblisze przekazanie organu, eby da mi nauczk.
Zamierza pozwoli umrze czekajcej na przeszczep kobiecie, a ja miaem by odpowiedzialny
za jej mier.
Byem przeraony losem tej kobiety, a jednoczenie cakiem zadowolony, e Dave wysa
mi tego obkaczego e-maila, ktry mg znakomicie ubarwi moj histori. Powiedziaem
pewnemu dziennikarzowi, e Dave wydaje si zdradza psychopatyczne skonnoci (nie
wiedziaem nic na temat psychopatw, ale zakadaem, e mog robi wanie co takiego).
Dziennikarz puci moj wypowied do druku. Kilka dni pniej Dave przysa mi maila:
Uwaam za oszczerstwo stwierdzenie, e jestem psychopat. Zasignem porady prawnej.
Poinformowano mnie, e mam due szanse na wygran w sporze sdowym. Twoja zoliwo w
stosunku do mnie nie uprawnia ci do szkalowania mojego imienia.
To dlatego tak strasznie panikowaem tego dnia, kiedy mail Deborah trafi do mojej
skrzynki.
Co ja sobie wyobraaem? zwrciem si do Elaine, mojej ony. Cieszyem si, e
przeprowadzaj ze mn wywiad. Po prostu cieszyem si swoimi sowami. A teraz wszystko si
spieprzyo. Dave McKay chce mnie pozwa.
Co si dzieje?! krzykn mj syn Joel, wchodzc do pokoju. Dlaczego wszyscy
wrzeszcz?
Zrobiem gupi bd. Nazwaem pewnego mczyzn psychopat i to mu si nie
spodobao wyjaniem.
Co on moe nam zrobi? zapyta Joel.
Nic odpowiedziaem.
Jeli nie moe nam nic zrobi, to czemu si martwisz? powiedzia.
Martwi si, e go rozzociem. Nie lubi zoci ani martwi innych.
Kamiesz stwierdzi Joel, mruc oczy. Wiem, e nie przejmujesz si, jeli kogo
zmartwisz lub rozzocisz. O czym nie chcesz mi powiedzie?
Powiedziaem ci wszystko zapewniem.
Czy on nam zagraa? zapyta.
Nie! odpowiedziaem. Nie, nie! Nic takiego si nie wydarzy!
Jestemy w niebezpieczestwie?! krzykn Joel.
On nie ma zamiaru nas zaatakowa! te wrzasnem. Po prostu mnie pozwie. Chce
moich pienidzy.
O Jezu powiedzia z ulg.
Wysaem do Davea e-mail, w ktrym przeprosiem za nazwanie go psychopat.
Dzikuj ci, Jon odpisa natychmiast. Darz ci teraz wikszym szacunkiem. Miejmy
nadziej, e jeli jeszcze kiedykolwiek si spotkamy, bdziemy o krok bliej tego, co zwie si
przyjani.
I znw niepotrzebnie si martwiem, pomylaem.
Sprawdziem nieprzeczytane maile i znalazem ten od Deborah Talmi. Napisaa w nim, e
tak jak wielu innych naukowcw z caego wiata otrzymaa poczt tajemnicz przesyk. Od
znajomego czytelnika moich ksiek dowiedziaa si, e jestem dziennikarzem, ktrego
interesuj takie dziwne zagadki. Wiadomo zakoczya sowami: Mam nadziej, e zdoaam
przekaza Panu uczucie niesamowitoci, jakie towarzyszyo mi przez cay ten czas, i to, jak
wcigajca jest ta historia; zupenie jak powie przygodowa albo gra rzeczywistoci
alternatywnej, w ktrej wszyscy jestemy pionkami. Przesyk otrzymali ludzie zajmujcy si
badaniami naukowymi, prbowaam wic ustali, co si za tym kryje, jednak nie udao mi si
znale odpowiedzi. Bardzo licz na to, e zajmie si Pan t spraw.
Teraz, w Costa Coffee, spogldaa na ksik, ktr obracaem w doniach.
Chodzi o to zacza e kto w bardzo tajemniczy sposb prbuje zwrci na co
uwag konkretnych naukowcw. Jestem ogromnie ciekawa dlaczego. Myl, e wszystkie te
dziaania s zbyt zoone, eby moga je przeprowadzi jedna osoba. Ta ksika prbuje nam co
powiedzie. Tylko nie wiem co. Naprawd chciaabym wiedzie, kto to do mnie wysa i
dlaczego, ale nie mam ani krzty talentw ledczych.
C Zamilkem i uwanie przyjrzaem si ksice. Upiem yk kawy. Sprbuj
obiecaem.
***
Powiedziaem Deborah i Jamesowi, e chciabym zacz moje ledztwo od rozejrzenia si
w ich miejscu pracy. Dodaem, e bardzo zaley mi na zobaczeniu przegrdki, w ktrej Deborah
odkrya przesyk. Ukradkiem wymienili spojrzenia, ktre mwiy: To troch nietypowe, ale
kt odgadnie, jakimi ciekami bdz myli wielkich detektyww?.
Tak naprawd ich spojrzenia mogy wyraa co zupenie innego. Na przykad:
Wycieczka po naszym miejscu pracy nie przyniesie adnych wymiernych korzyci ledztwu
Jona. Poza tym to troch dziwny pomys. Miejmy nadziej, e nie wybralimy niewaciwego
dziennikarza. Miejmy nadziej, e nie jest jakim dziwakiem albo e w jego chci zobaczenia
wntrz budynkw, w ktrych pracujemy, nie ma jakiego ukrytego celu.
Jeli ich spojrzenia faktycznie mwiy co takiego, to mieli racj. Bo w mojej probie
rzeczywicie by ukryty cel.
Instytut Psychologii Uniwersytetu Londyskiego, w ktrym pracuje James, to wyjtkowo
brzydki betonowy klocek w pobliu Russell Square. Na korytarzu wisz wyblake fotografie z lat
szedziesitych i siedemdziesitych zdjcia dzieci z poprzyczepianymi do gw kablami,
przypasanych do przeraajcych maszyn. Patrz w obiektyw podekscytowane, z nic
nierozumiejcym umiechem, jakby leay na play.
Wida byo, e kiedy podjto prb upikszenia tej przestrzeni, malujc ciany korytarza
na wesoy ty kolor. Pono dlatego, e kto doszed do wniosku, i uspokoi to dzieci
przychodzce tu na badania mzgu. Ja nie potrafiem sobie tego wyobrazi. Brzydota tego
budynku bya tak przytaczajca, e kada prba poprawienia jego wizerunku byaby jak
przyklejenie zwokom czerwonego nosa klauna i stwierdzenie, e to Ronald McDonald we
wasnej osobie.
Zajrzaem przez drzwi do gabinetw pracownikw. W kadym z pomieszcze nad
biurkiem pochyla si psycholog albo neurolog intensywnie rozmylajcy o jakich kwestiach
zwizanych z dziaaniem mzgu. Jak si dowiedziaem, w jednym z pokojw obiektem
zainteresowania by pewien Walijczyk, ktry potrafi rozpozna kad ze swoich owiec, ale nie
rozpoznawa ludzkich twarzy, nawet swojej ony ani wasnego odbicia w lustrze. Takie
zaburzenie nazywa si prozopagnozj. Ci, ktrzy na nie cierpi, s lepi na twarze i wci
nieumylnie obraaj swoje ony, mw, wsppracownikw i ssiadw, nie odpowiadajc
umiechem na umiech, kiedy mijaj ich na ulicy. Trudno znie tak zniewag, nawet jeli
uraeni wiedz, e ta nieuprzejmo jest wynikiem choroby, a nie arogancji. Ze emocje atwo si
udzielaj.
W innym gabinecie kolejny neurolog studiowa przypadek lekarza, byego pilota RAF-u,
z lipca 1996 roku. Mczyzna w biay dzie lecia samolotem nad polem zboa. Kiedy pitnacie
minut pniej przelatywa z powrotem nad tym samym anem, nagle zobaczy w nim ogromny
si do wiata psychopatw, a ju na pewno zy dla kogo, kto cierpi z powodu stanw lkowych.
Odmachaem jej i pomaszerowaem dalej.
Miejsce pracy Deborah, czyli Centrum Neuroobrazowania Wellcome Trust bdce
czci Uniwersytetu Londyskiego, znajduje si niedaleko Queens Square. Jest nowoczesne,
wyposaone w klatki Faradaya oraz skanery do funkcjonalnego rezonansu magnetycznego,
obsugiwane przez nerdowatych technikw w T-shirtach z komiksowymi postaciami. Ich lekko
dziwaczne zachowanie sprawiao, e urzdzenia te wydaway si mniej przeraajce.
Naszym celem napisano na stronie internetowej Centrum jest zrozumienie, w jaki
sposb aktywno mzgu przekada si na mylenie i postrzeganie oraz co zakca procesy
mzgowe w wypadku chorb psychicznych i neurologicznych.
Deborah pokazaa mi swoj przegrdk w szafce na korespondencj adresowan do
pracownikw naukowych. Dokadnie j obejrzaem.
Okej powiedziaem. W porzdku.
Przez chwil staem tam, kiwajc gow. Deborah rwnie pokiwaa gow. Spojrzelimy
na siebie.
Nadszed czas, eby wyjawi Deborah ukryty cel moich wycieczek. W ostatnich kilku
miesicach natenie moich stanw lkowych osigno apogeum. To nie byo normalne
normalni ludzie nie wpadaj w panik; normalni ludzie z pewnoci nie czuj si tak, jakby byli
raeni prdem od wewntrz przez nienarodzone dziecko, uzbrojone w miniaturowy paralizator
elektryczny; nie odnosz wraenia, e kto testuje na nich elektrycznego pastucha, ktry
powstrzymuje bydo przed pjciem w szkod. Od czasu spotkania w Costa Coffee nosiem si z
zamiarem, eby w ktrym momencie przekierowa rozmow na temat mojego nadmiernie
lkliwego mzgu. Wtedy Deborah moe zaproponowaaby mi, e zrobi mi rezonans
magnetyczny lub co w tym stylu. Lecz ona bya tak zachwycona tym, e zgodziem si
rozwiza zagadk Bytu czy nicoci, e nie miaem serca powiedzie jej, co mnie drczy, eby
nie zepsu atmosfery tajemnicy.
To bya moja ostatnia szansa. Deborah widziaa, e wpatruj si w ni, przygotowujc si
do powiedzenia czego wanego.
Tak? zapytaa.
Milczaem przez chwil. Ponownie na ni spojrzaem.
Dam ci zna, jak mi idzie powiedziaem.
Lot Ryanaira do Gteborga o szstej rano w okazyjnej cenie byo ciasno,
klaustrofobicznie i tumnie. Z kieszeni spodni usiowaem wydoby notatnik, co pozwolioby mi
sporzdzi list rzeczy do zrobienia, ale noga zaklinowaa mi si pod zamocowan na fotelu
przede mn tack, na ktrej pitrzyy si wspomnienia po moim niadaniu z samych przeksek.
Musiaem zaplanowa wizyt w Gteborgu. Ten notatnik naprawd by mi si przyda! Moja
pami nie bya ju taka jak kiedy. Cakiem czsto zdarzao si, e wyruszaem z domu
zdeterminowany i podekscytowany, a po chwili zwalniaem i zatrzymywaem si zupenie
zdezorientowany. W takich chwilach wszystko wok stawao si odrealnione, nieprzejrzyste.
Prawdopodobnie pewnego dnia, tak jak mj ojciec, strac pami i nie napisz ju adnej ksiki.
Naprawd musz zacz odkada na czarn godzin.
Prbowaem podrapa si w stop. Nie mogem. Zostaa uwiziona. Cholerna stopa
wpada w cholern puapk. Cholerna
Aaa! wrzasnem odruchowo.
Moja noga poszybowaa do gry, uderzajc w tack. Pasaer siedzcy obok spojrza na
mnie ze zdziwieniem. Wydaem z siebie mimowolny okrzyk. Byem wstrznity, ale te
odrobin dumny. Nie zdawaem sobie sprawy, e mog wydawa z siebie takie szalone,
zagadkowe odgosy.
W Gteborgu miaem pewien trop nazwisko i adres miejsca pracy czowieka, ktry
mg zna tosamo lub tosamoci Joe K. Nazywa si Petter Nordlund. Chocia przesyki,
ktre trafiy do naukowcw, nie zawieray adnych wskazwek, to gboko w czeluciach
internetowych archiww Szwedzkiej Biblioteki Narodowej odkryem, e Petter Nordlund
wymieniony jest jako osoba, ktra przeoya na jzyk angielski Byt czy nico. W Googleu nie
znalazem na jego temat adnych informacji poza adresem firmy BIR, z ktr by w jaki sposb
powizany.
Jeli faktycznie byo tak, jak podejrzewali adresaci przesyek czyli e ca t kosztown,
tajemnicz kampani, ktrej celu nie udao si ustali (propaganda religijna, marketing
wirusowy, a moe proces rekrutacyjny?) zorganizowaa grupa zdolnych ludzi z zamiowaniem
do wymylania amigwek, to Petter Nordlund by moim jedynym punktem zaczepienia. Nie
wiedzia, e przyjedam. Obawiaem si, e jeli go uprzedz, zapadnie si pod ziemi. Albo da
cynk tej podejrzanej organizacji, ktra staa za wydaniem Bytu czy nicoci. Martwiem si, e
bd chcieli powstrzyma mnie metodami, ktrych nawet nie potrafi sobie wyobrazi. Tak czy
inaczej doszedem do wniosku, e odwiedzenie Pettera Nordlunda bdzie najmdrzejszym
posuniciem. To bya gra w ciemno. Caa ta wyprawa bya gr w ciemno. Tumacze czsto maj
bardzo niebezporedni kontakt ze swoimi klientami i Petter Nordlund o caej tej tajemniczej
sprawie mg po prostu nic nie wiedzie.
Niektrzy z odbiorcw przesyki sugerowali, e Byt czy nico jest kodem, ktrego nie
mona odszyfrowa z powodu jego niekompletnoci. Po tygodniu spdzonym nad t ksik
przyznaem im racj. Kada strona sprawiaa wraenie nierozwizywalnej amigwki.
Na samym pocztku napisano, e maszynopis tej ksiki zosta znaleziony na
opuszczonej stacji kolejowej: Lea na wierzchu, widoczny dla wszystkich, ale tylko we mnie
bya ciekawo, nakazujca mi wzi go do rk.
Dalej nastpoway enigmatyczne cytaty:
Moje mylenie jest muskularne.
Albert Einstein
Jestem dziwn ptl.
Douglas Hofstadter
ycie powinno by radosn przygod.
Joe K.
Zadrukowanych byo dwadziecia jeden stron, cho na niektrych widniao tylko jedno
zdanie. Na przykad strona osiemnasta gosia: Szstego dnia po tym, jak przestaem pisa
ksik, siedziaem u B. i pisaem ksik.
Do wydania ksiki wykorzystano najwyszej jakoci papier i tusz. Na jednej ze stron
znajdowaa si delikatna, barwna ilustracja przedstawiajca motyla. To wszystko musiao
naprawd sporo kosztowa.
Brakujcym elementem ukadanki nie by aden sekretny napis wykonany niewidocznym
atramentem, tylko co zupenie innego. Kto w kadej kopii pracowicie powycina fragmenty
trzynastej strony. Brakowao tam sw. Czy rozwizanie tajemnicy miao co wsplnego z
wycitymi wyrazami?
Na lotnisku w Gteborgu odebraem samochd. Jego zapach zapach dopiero co
wyczyszczonego samochodu z wypoyczalni jak zawsze przywodzi mi na myl szczliwe
zaangaowany w prac nad czym molekularnym, ale zupenie nie wiem, o co dokadnie
chodzi. Czasami mwi: Wanie przetumaczyem to dla jakiej firmy i jeli tekst jest po
szwedzku czy w jakim innym obcym jzyku, to nic z tego nie rozumiem, wic nawet nie prbuj
wnika w ycie zawodowe Pettera.
Tak czy inaczej, wietnie mi si z tob rozmawiao. Mog tu wpa za kilka dni?
Jasne powiedziaa Lily. Nie ma sprawy.
Kolejne dni mijay wolno. Leaem w hotelowym pokoju i ogldaem z lekka dziwaczn
europejsk telewizj. Programy pewnie nabrayby sensu, gdybym tylko zna jzyk, ale poniewa
go nie znaem, wszystko wydawao mi si odrealnione i zaskakujce. W pewnym programie
grupa skandynawskich naukowcw obserwowaa, jak jeden z nich wlewa pynny plastik do
wiadra z zimn wod. Substancja zamienia si w ciao stae, badacze wydobyli j z wiadra,
przekazywali sobie z rk do rk i, o ile dobrze zrozumiaem, debatowali nad przypadkowoci
ksztatu, jaki przybraa. Zadzwoniem do domu, ale moja ona nie odebraa. Przemkno mi przez
myl, e by moe nie yje. Wpadem w popoch. Wkrtce okazao si, e nic si jej nie stao. Po
prostu wysza na zakupy. W kadym zaktku wiata, jaki odwiedzaem, zdarzao mi si
niepotrzebnie panikowa. Poszedem na spacer. Kiedy wrciem, czekaa na mnie wiadomo od
Deborah Talmi. Mamy podejrzanego. Czy mgbym si z ni skontaktowa?
Dowiedziaem si, e w podejrzany, jak na zo, wcale nie przebywa w Szwecji.
Znajdowa si w Bloomington w Indianie. Nazywa si Levi Shand i niedawno zamieci w
internecie bardzo mao wiarygodn histori na temat swojego zaangaowania w spraw
tajemniczej ksiki.
Wedug Deborah opowie Leviego Shanda przedstawiaa si mniej wicej tak: Levi to
student na Uniwersytecie Indiana. Pewnego razu, podczas bezcelowej przejadki po miecie,
zauway du brzow skrzyni lec na ziemi pod mostem kolejowym. Zatrzyma si na
poboczu, eby dokadniej przyjrze si znalezisku.
Skrzynia bya nieoznakowana i czysta, jakby kto zostawi j tam cakiem niedawno.
Chocia Levi obawia si j otworzy w rodku mogo by wszystko, od miliona dolarw po
odcit gow zebra si na odwag i odkry osiem nieskazitelnie czystych kopii Bytu czy
nicoci.
Na kadej z ksiek bya naklejka z napisem: Uwaga! Zanim zaczniesz czyta ksik,
przeczytaj list do profesora Hofstadtera. Powodzenia!. Levi by naprawd zaintrygowany,
wiedzia bowiem, kim jest profesor Hofstadter i gdzie mieszka.
Nie wiem, kim jest profesor Hofstadter powiedziaem Deborah. W ksice jest
mnstwo odniesie do jego osoby, ale nie udao mi si jeszcze dowiedzie, czy jest postaci
rzeczywist czy fikcyjn. Kto wie o nim co wicej?
Napisa ksik Gdel, Escher, Bach! Deborah bya zaskoczona moim brakiem
wiedzy. Rzecz sporej wagi.
Nie odpowiedziaem.
Deborah westchna.
Wyobra sobie, e jeste maniakiem komputerowym i wanie odkrywasz moliwoci
internetu. Gdel, Escher, Bach to twoja biblia, zwaszcza jeli jeste chopakiem. Opowiada o
tym, w jaki sposb mona wykorzysta matematyczne teorie Gdla i kanony Bacha, eby
wyjani istnienie wiadomoci. Wielu modym ludziom ta ksika naprawd si podoba. Jest
niezwykle zabawna. Nie przeczytaam caej, ale stoi na mojej pce.
Hofstadter cigna opublikowa j pod koniec lat siedemdziesitych. Zdobya
uznanie i nagrod Pulitzera. Byo w niej mnstwo byskotliwych zagadek, gier sownych,
refleksji na temat znaczenia wiadomoci i sztucznej inteligencji. Bya to ksika tego typu co
Zen i sztuka obsugi motocykla czy Krtka historia czasu kady chcia j mie na pce, ale
niewielu ludzi byo wystarczajco inteligentnych, eby j naprawd zrozumie.
Chocia w 1979 roku wiat leg u stp Hofstadtera, uczony uciek od sawy i spdzi
ostatnie trzydzieci lat, pracujc bez rozgosu jako wykadowca nauk kognitywnych na
Uniwersytecie Indiany. By bardzo popularny wrd swoich studentw. Mia gst, siw
czupryn jak Andy Warhol i ogromny dom na obrzeach kampusu, do ktrego tu nastpuje cig
dalszy historii Leviego Shanda pojecha mody student, zamierzajc wrczy Hofstadterowi
osiem kopii Bytu czy nicoci, znalezionych w skrzyni lecej pod mostem kolejowym.
Most kolejowy powiedziaem. Zwrcia uwag na to podobiestwo? W licie do
Douglasa Hofstadtera autor mwi o znalezieniu starego maszynopisu na opuszczonej stacji
kolejowej. A teraz Levi Shand znalaz kilka kopii Bytu czy nicoci porzuconych pod mostem
kolejowym.
Masz racj! przyznaa Deborah.
Co wydarzyo si, kiedy Levi Shand dotar do domu Hofstadtera, eby dostarczy mu te
ksiki? zapytaem.
Twierdzi, e zapuka do mieszkania profesora. Gdy drzwi otworzyy si szeroko, ku
swojemu zdumieniu zobaczy za nimi harem piknych Francuzek, a porodku midzy nimi
Hofstadtera we wasnej osobie. Profesor zaprosi do rodka Leviego, ktremu ze zdziwienia nie
zamykay si usta, wzi od niego ksiki, podzikowa i odprowadzi go do drzwi. Na tym
skoczya si historia Leviego Shanda.
Oboje umilklimy.
Harem piknych Francuzek? powtrzyem za Deborah.
Nie wierz w t histori stwierdzia.
Tak, to mao prawdopodobne zgodziem si. Ciekawe, czy udaoby mi si
porozmawia z Levim przez telefon?
Przeprowadziam ju mae ledztwo na jego temat poinformowaa mnie Deborah.
Ma profil na Facebooku.
Okej, skontaktuj si z nim.
Zapada cisza.
Deborah?
Nie wierz, e on naprawd istnieje powiedziaa niespodziewanie.
Przecie ma konto na Facebooku.
I trzystu amerykaskich przyjaci, eby wszystko wygldao jak trzeba dodaa.
Mylisz, e
Moim zdaniem Leviego Shanda kto sobie wymyli i stworzy mu wiarygodny profil.
Zaczem powanie zastanawia si nad t moliwoci.
Zwrcie uwag na to, jak si nazywa?
Levi Shand?
Nie zorientowae si? zapytaa. To anagram.
Umilkem.
Lavish End!2 wykrzyknem.
Nie odpowiedziaa.
Wziem kawaek papieru.
Devil Has N?3 zapytaem po chwili.
Live Hands4. Jego imi i nazwisko to anagram sw Live Hands.
Aha, okej.
Jak na okadce Bytu czy nicoci podpowiedziaa mi Deborah. Dwie rysujce si
nawzajem donie
Skoro Levi Shand nie istnieje zaczem to kto wymyli jego posta?
Myl, e to Hofstadter. Levi Shand i Petter Nordlund obaj s Douglasem
Hofstadterem.
Wybraem si na spacer ulicami Gteborga poirytowany i zawiedziony, e wczyem si
tu caymi dniami, a tymczasem sprawc caego zamieszania okaza si wybitny profesor z
odlegego o sze i p tysica kilometrw Uniwersytetu Indiany. Deborah udao si znale
pewne poszlaki wskazujce na to, e caa ta zagadka powstaa w psotnym umyle Hofstadtera.
Taki art byby dokadnie w jego stylu. A bdc autorem midzynarodowego bestsellera, mg
sobie pozwoli na sfinansowanie takiego psikusa. Mia rwnie powizania ze Szwecj. W jego
biogramie w Wikipedii napisano, e mieszka tam w poowie lat szedziesitych. Co wicej, Byt
czy nico zostaa wydana podobnie jak jego ksiki. Prosta biaa okadka przypominaa okadk
wydanej w 2007 roku ksiki Hofstadtera I Am A Strange Loop (Jestem dziwn ptl), bdcej
kontynuacj Gdel, Escher, Bach.
To prawda, stworzenie postaci studenta Uniwersytetu Indiany i jego facebookowego
profilu oraz wymylenie mao prawdopodobnej historyjki o haremie piknych Francuzek byo
czym osobliwym, ale zgadywanie, jakimi motywami kierowa si tak byskotliwy czowiek jak
Hofstadter, na niewiele by si zdao.
Deborah bya przekonana, e rozwizaa zagadk. Owszem, brakowao w niej pewnego
elementu, ale nie chodzio o niewidzialny atrament czy jakie znaczce sowa wycite z
trzynastej strony. Jej zdaniem kluczem mg by sposb, w jaki ksika ujawnia narcyzm
swoich czytelnikw.
Wanie o tym mwi Jestem dziwn ptl tumaczya mi Deborah. O tym, jak
przez cae ycie odnosimy wszystko do siebie samych, bezustannie, jak w jakiej dziwnej ptli. A
teraz adresaci przesyki zastanawiaj si: Dlaczego wybrano akurat mnie i wysano mi t
ksik?. Nie rozmawiaj o ksice ani o jej przesaniu. Rozmawiaj o sobie samych. Przez Byt
czy nico wpadli w dziwn ptl. Ta ksika jest dla nich narzdziem tworzenia kolejnych
samoodniesie. Myl, e wanie to chcia nam przekaza Hofstadter.
Ksika Byt czy nico i koperta, w ktr bya zapakowana, oraz okadka amerykaskiego
wydania I Am A Strange Loop.
Fot. po lewej: Barney Poole 2011; po prawej: copyright Douglas R. Hofstadter 2007.
Przedruk za pozwoleniem Basic Books, czonka Perseus Books Group. / M.C. Escher Rysujce
rce 2010 The M.C. Escher Company-Holland. Wszelkie prawa zastrzeone.
Bya to fascynujca teoria, a ja uwierzyem, e moe stanowi rozwizanie caej zagadki
roku w wywiadzie dla magazynu Time. Kiedy stao si jasne, jak bardzo chora jest Molly,
zdaem sobie spraw, e jej stanu nie mona rozpatrywa w oderwaniu od wiata materii. Co
takiego sprawia, e czowiek zaczyna intensywnie zastanawia si nad swoim mzgiem i swoim
ja; nad tym jak mzg determinuje to, kim jestemy.
W 1993 roku jego ona Caroline niespodziewanie zmara z powodu guza mzgu. Ich
pierwsze dziecko miao wtedy pi lat, a drugie dwa. Hofstadtera przepenia al. W Jestem
dziwn ptl szuka pocieszenia w myli, e za spraw jego mzgu ona wci yje. Wierz, e
lad jej wewntrznego wiata, jej charakteru, jej ja jakkolwiek bymy tego nie nazwali
wci istnieje powiedzia na amach Scientific American w 2007 roku. Doda rwnie: To
wany lad jej samej lub jej duszy, jeli kto woli tak to nazwa. Ale jedno musz podkreli:
smutna prawda jest taka, e cokolwiek z niej zdoao przetrwa we mnie, jest ledwie jej blad
kopi, ziarnist reprodukcj w niskiej rozdzielczoci Pitno mierci nie zostao zmazane, to
oczywiste. Nie mog powiedzie: Och, wietnie, jej mier nie ma adnego znaczenia,
poniewa ona yje sobie w moim mzgu. Mimo e chciabym mc tak powiedzie. W kadym
razie znajduj w tej sytuacji pewn pociech.
Nic z tego nie skadao si na portret czowieka, ktry ma harem piknych Francuzek i
skonno do knucia osobliwych wielopitrowych spiskw, wicych si z anonimowym
wysyaniem dziesitek dziwnych ksiek do naukowcw z caego wiata.
Wysaem do niego e-mail, w ktrym zapytaem, czy historia Leviego Shanda o skrzyni
znalezionej pod kolejowym mostem i haremie piknych Francuzek jest prawdziwa, po czym
poszedem na spacer. Kiedy wrciem, w folderze Odebrane czekaa na mnie taka odpowied:
Szanowny Panie,
nie mam nic wsplnego z ksik Byt czy nico z jednym wyjtkiem wspomniano w
niej o mnie. Jestem wycznie niewinn ofiar tego projektu.
To prawda, e odwiedzi mnie pan Shand i dostarczy mi kilka egzemplarzy tej dziwnej
ksiki, ale reszta jego historii jest cakowicie zmylona. Moja crka miaa wtedy zajcia ze
swoj francusk nauczycielk, wic by moe pan Shand zobaczy je i usysza, jak rozmawiaj
w tym jzyku. Co wicej, w domu rozmawiam z dziemi po wosku, przypuszczam wic, e pan
Shand mg pomyli jzyk woski z francuskim. Chodzi mi o to, e mj dom z ca pewnoci
nie by zapeniony piknymi Francuzkami. To wierutna bzdura. Zapewne pan Shand chcia
przedstawi swoj misj jako tajemnicz i ekscytujc. Mog tylko ubolewa, e ludzie robi
tego typu rzeczy, a potem opisuj je w internecie.
Z powaaniem,
Douglas Hofstadter
Odpisaem Hofstadterowi, e opowie Leviego Shanda w wielu punktach nie brzmiaa
wiarygodnie nie chodzi tylko o kwesti haremu, ale take histori o tym, jak znalaz skrzyni
pod wiaduktem kolejowym. Czy jego zdaniem istniaa moliwo, e to Levi Shand jest autorem
Bytu czy nicoci? Odpowiedzia mi:
Levi Shand z ca pewnoci nie napisa tej maej ksiki z bia okadk. Jej autor wysa
mi osiemdziesit egzemplarzy (siedemdziesit po angielsku i dziesi po szwedzku). Le w
moim biurze, nawet ich nie tknem. Zanim ksika powstaa, dotara do mnie seria w
najwyszym stopniu zagadkowych pocztwek, wszystkie po szwedzku (kad z nich
przeczytaem, cho niezbyt dokadnie, i adna z nich nie miaa nawet krzty sensu). Ludzie
normalni (to znaczy zdrowi psychicznie, rozsdni) nie zaczynaj komunikowa si z kim
zupenie im obcym za pomoc tajemniczych, chaotycznych, przypominajcych kalambury
wiadomoci.
Od tamtej pory to wszystko stawao si coraz bardziej dziwaczne pierwszych kilka kopii
ksiki wysano mi w paczce, kilka miesicy pniej osiemdziesit egzemplarzy dotaro do
mojego biura, potem pojawio si osobliwe stwierdzenie, e mnstwo z nich znaleziono pod
mostem na terenie mojego kampusu, nastpnie ksiki zaczto wysya na adres uniwersytetw
z caego wiata do ludzi zajmujcych si dyscyplinami naukowymi powizanymi w jaki sposb
ze sztuczn inteligencj, biologi itp. Pniej otrzymaem list, do ktrego kto wklei powycinane
skd sowa (to ju jest na wyraz dziwaczne!). Kompletne szalestwo. Mgbym opowiedzie o
tym wicej, ale nie mam na to czasu.
Czsto obcuj z ludmi, ktrzy s inteligentni, ale niezrwnowaeni; z ludmi, ktrym
wydaje si, e znaleli klucz do tajemnicy wszechwiata. Ten konkretny przypadek jest dla mnie
cakowicie jasny, poniewa wszystkie dziaania maj wyjtkowo obsesyjny charakter.
Douglas Hofstadter pisa dalej, e owszem, istnieje brakujcy element ukadanki, ale
pozostali odbiorcy przesyki go nie rozpoznali. Przyjli, e cae to przedsiwzicie zrealizowa
kto mylcy racjonalnie, kto inteligentny, poniewa sami tacy s, a wszyscy odruchowo
zakadamy, e inni ludzie s tacy jak my. W rzeczywistoci brakujcym elementem by autor
tego caego wariactwa. Ksiki nie dao si odszyfrowa, poniewa zostaa napisana przez
szaleca.
Czyby Petter Nordlund?
Czy to Petter Nordlund mg by jedynym sprawc caego zamieszania? Wydawao si
nieprawdopodobne, eby odnoszcy sukcesy mczyzna wybitny psychiatra, naukowiec
zajmujcy si chemi biaek (cokolwiek to oznaczao), doradca firmy biotechnologicznej
specjalizujcej si w odkrywaniu i udoskonalaniu leczniczych waciwoci peptydw (na
czymkolwiek to polegao) w rzeczywistoci jest, jak uj to Hofstadter, obsesyjnym
szalecem.
Ale o sidmej wieczorem tego samego dnia spotkaem si z nim twarz w twarz i szybko
stao si dla mnie jasne, e to wanie on jest winowajc. By wysokim, przystojnym
pidziesiciolatkiem o sposobie bycia naukowca. Nosi tweedow marynark. Sta w drzwiach z
on przy boku. Od razu go polubiem. Na jego twarzy widnia szeroki, uprzejmy, troch
zagadkowy umiech; wymachiwa rkami jak optany. Kilka razy przyapaem si na tym, e
rwnie wykonuj podobne gesty. Nie mogem przesta myle o tym, e jeli chodzi o obsesj
na punkcie jakich gupich rzeczy, ktre nie maj adnego znaczenia, Petter i ja dobralimy si
jak w korcu maku.
Jestem zaskoczony pana wizyt powiedzia.
Mam nadziej, e nie jest to niemia niespodzianka.
Na chwil zapada cisza.
Jeli uwanie przestudiuje pan Byt czy nico, zda pan sobie spraw, e nigdy nie
odgadnie pan, kto jest autorem tej ksiki.
Myl, e znam ju autora owiadczyem. Uwaam, e to pan.
To chyba Petter zamar. To chyba pierwsze, co przychodzi na myl.
A czy jest to prawda?
Oczywicie e nie.
Petter (to nie jest jego prawdziwe imi, tak samo jak Nordlund nie jest jego prawdziwym
nazwiskiem; zmieniem take imi jego ony) koysa si lekko na stopach w przd i w ty.
Zachowywa si jak czowiek, ktremu ssiad zoy niezapowiedzian wizyt w chwili, kiedy
wanie co gotuje si na kuchence. Ale mogem przysic, e ten przyjanie roztargniony wyraz
twarzy by tylko mask, za ktr ukrywa poruszenie.
rozproszonych po caym wiecie, sprawio, e dostali obsesji na punkcie tej ksiki, i odsonio
cae pokady ich narcyzmu. Spotykali si na forach i blogach, gdzie godzinami debatowali,
tworzc teorie spiskowe na przykad z tajemnicz organizacj chrzecijask w roli gwnej. A
jedna z tych osb okazaa si na tyle zmotywowana, e spotkaa si ze mn w Costa Coffee. Ja,
prbujc rozwiza t zagadk, wybraem si a do Szwecji. I tak dalej.
Pomylaem o moim wasnym nadmiernie lkowym mzgu, o moim wasnym obdzie.
Co kieruje mn bardziej szalestwo czy racjonalno? Przypomniaem sobie psychologw
twierdzcych, e wiat si krci wanie dziki psychopatom. Ich zdaniem spoeczestwo jest
wyrazem tego szczeglnego rodzaju szalestwa.
Nagle wszdzie zaczem dostrzega szalestwo. Byem zdecydowany dowiedzie si
czego o jego wpywie na rozwj spoeczestwa. Zawsze wierzyem, e jest ono czym z gruntu
racjonalnym. A jeli jest zupenie inaczej? Jeli fundamentem spoeczestwa jest obd?
Opowiedziaem o tym wszystkim Deborah, a ona zmarszczya brwi.
Caa ta sprawa z Bytem czy nicoci zacza jeste pewny, e to wszystko
wydarzyo si z powodu jednego szalonego Szweda?
1 Gra sw born to po angielsku narodzony (nawizanie do postaci Chrystusa i
tajemnicy wcielenia), a jednoczenie akronim tytuu tajemniczej ksiki (ten i pozostae przypisy
pochodz od tumacza i redakcji).
2 Lavish End z ang. niezwyke zakoczenie
3 Devil Has N z ang. diabe ma N
4 Live Hands ywe Rce
z aresztowaniem Hugh Granta za korzystanie z usug prostytutki Divine Brown w 1995 roku w
Los Angeles. Persaud dowodzi: Mwi, e wci jest oszoomiona, co wskazuje, e utracone
zaufanie do Hugh nie zostao jeszcze odbudowane Stwierdzenie, e nie jest w stanie podj
adnych decyzji dotyczcych przyszoci nie wry niczego dobrego. Sugeruje, e ()
przyszo wci jest niepewna.
Rok wczeniej, kiedy Abbie Humphries, nowonarodzona dziewczynka, zostaa porwana
ze szpitala, dziennikarze Daily Mail zastanawiali si, jakim czowiekiem musiaa by kobieta,
ktra dopucia si tego czynu. Na szczcie doktor Persaud by pod rk i mg wszystkim
wyjani, e porywaczka odczuwaa potrzeb posiadania dziecka.
I tak dalej. Pod koniec 2007 roku na wniosek Briana doktor Persaud zosta przesuchany
przez Naczeln Izb Lekarsk pod zarzutem popenienia plagiatu. Napisa artyku, w ktrym
ostro skrytykowa scjentologw za ich walk z psychiatri. Kade z trzech tysicy sw tej
publikacji okazao si przepisane z atakujcego instytucj kocioa artykuu napisanego przez
profesora socjologii na Uniwersytecie Alberty w Kanadzie Stephena Kenta. Bardzo lekkomylny
krok, zwaywszy na opinie o wyjtkowej spostrzegawczoci scjentologw. Pniej wyszy na
jaw take inne popenione przez niego plagiaty. Persaud zosta uznany winnym i na trzy miesice
straci prawo do wykonywania zawodu.
Doktor Raj, analizujcy celebrytw pod ktem zaburze osobowoci, sam zosta
przeanalizowany. Do upokarzajce.
Czy Persaud to narcyz, czy moe czowiek tak bardzo wtpicy w siebie, e nawet nie
prbuje przestrzega regu rodowiska akademickiego, poniewa nie wierzy, e sam rwnie do
niego naley? pyta Guardian.
Raj Persaud nie pojawi si ju w telewizji ani na amach gazet. A Brian spokojnie cieszy
si swoim sukcesem.
Zaciekawia mnie teza powiedziaem mu e wielu wpywowych ludzi cierpi na
choroby psychiczne
Brain, syszc sowa choroby psychiczne, od razu podnis wzrok.
ale najpierw chciabym si upewni, e mog polega na ludziach stawiajcych
diagnozy. Czy miaby w tym momencie na tapecie co, co twoim zdaniem dowodzi, e
psychiatrom nie mona ufa?
Zapada cisza.
Owszem powiedzia Brian. Spraw Tonyego.
Kim jest Tony? zapytaem.
Pacjentem Broadmoor.
Spojrzaem Brianowi w oczy.
Szpital Psychiatryczny Broadmoor. Wczeniej znany jako Zakad dla Obkanych
Przestpcw Broadmoor. To wanie tu osadzono Iana Bradyego, Morderc z Wrzosowisk,
ktry w latach szedziesitych zabi troje dzieci i dwoje nastolatkw; Petera Sutcliffa,
Rozpruwacza z Yorkshire, ktry w latach siedemdziesitych zamordowa trzynacie kobiet,
niepostrzeenie podkradajc si do nich i uderzajc je w ty gowy motkiem; Kennetha
Erskinea, Dusiciela ze Stockwell, ktry w 1986 roku pozbawi ycia siedem starszych osb, a
take Roberta Nappera, ktry zabi Rachel Nickell na boniach Wimbledonu w lipcu 1992 roku
ugodzi j noem czterdzieci dziewi razy w obecnoci jej trzyletniego synka. Broadmoor to
miejsce, gdzie przebywaj pedofile, seryjni mordercy i dzieciobjcy ludzie, ktrzy nie potrafili
zapanowa nad swoimi chorymi skonnociami.
Co zrobi Tony? zapytaem.
Jest cakowicie normalny powiedzia Brian. Symulowa, eby si dosta do szpitala,
a teraz tam ugrzz. Nikt teraz nie wierzy, e jest zdrowy psychicznie.
Jak to?
Zosta aresztowany wiele lat temu. Chyba kogo pobi. Postanowi, e bdzie udawa
szaleca, eby unikn wyroku. Myla, e trafi do jakiego przytulnego miejscowego szpitaliku,
a zosta wysany do Broadmoor! I utkn tam! Im bardziej prbuje przekona psychiatrw, e nie
jest wariatem, tym bardziej traktuj jego starania jako dowd na to, e wanie nim jest. Tony nie
naley do Kocioa scjentologicznego, ale pomagamy mu w sprawach sdowych. Jeli szukasz
dowodu, e psychiatrzy to czubki i sami nie wiedz, co mwi, zmylajc wszystko na
poczekaniu, powiniene pozna Tonyego. Mam sprbowa zaatwi ci wejcie do Broadmoor?
Czy to, co usyszaem, byo prawd? Czy w Broadmoor rzeczywicie przebywa zdrowy
psychicznie czowiek? Od razu zaczem zastanawia si, co sam bym zrobi, gdybym musia
udowodni, e jestem przy zdrowych zmysach. Chciabym wierzy, e wystarczyoby, gdybym
by po prostu zwykym, w gruncie rzeczy normalnym sob, ale zachowywabym si pewnie tak
przesadnie grzecznie, pomocnie i kompetentnie, e sprawibym wraenie szalonego kamerdynera
o sposzonym spojrzeniu. Dodatkowo okazao si, e w przyprawiajcych o obd
okolicznociach zachowuj si jak wariat, czego dowodem byy moje niedawne wrzaski na
pokadzie samolotu do Gteborga.
Czy chciaem pozna Tonyego?
Tak zdecydowaem.
Sal odwiedzin w Broadmoor pomalowano w uspokajajce barwy rodem z miejskiego
centrum rozrywki rowy, brzoskwiniowy, sosnowy. Na cianach powieszono obrazki
masowo produkowane pastele przedstawiajce otwarte przeszklone drzwi, a za nimi wschd
soca na play. Budynek nazwano Wellness Centre.
eby si tam dosta, zapaem pocig z Londynu. W okolicach Kempton Park zaczem
ziewa w niekontrolowany sposb. Zdarza mi si to w stresogennych sytuacjach. Pono podobnie
zachowuj si psy: kiedy s zaniepokojone, ziewaj.
Brian wyjecha po mnie na stacj i samochodem pokonalimy krtki dystans, ktry dzieli
nas od szpitala. Minlimy dwa posterunki stray (stranik z pierwszego zapyta mnie: Ma pan
telefon komrkowy? Urzdzenie do nagrywania? Ciastko, w ktrym ukryta jest pia do metalu?
Drabin?), a potem ju tylko otwieray si przed nami bramy w ogrodzeniach speniajcych
najwysze wymogi bezpieczestwa brama za bram, brama za bram.
Myl, e Tony to jedyna osoba z caego oddziau DSPD, ktrej pozwolono
przyjmowa goci w Wellness Centre powiedzia Brian, kiedy czekalimy na Tonyego.
DSPD? Od czego to skrt? zapytaem.
Dangerous Severe Personality Disorder1 odpowiedzia.
Zapada cisza.
Czyli Tony jest na oddziale dla najbardziej niebezpiecznych pacjentw Broadmoor?
Czyste szalestwo, prawda? rozemia si Brian.
***
Zaczli napywa pacjenci. Wraz ze swoimi bliskim siadali przy stoach przymocowanych
do podogi na podobnie unieruchomionych krzesach. Wszyscy mieszkacy Broadmoor byli do
siebie podobni potulni i smutni.
S na lekach szepn Brian.
Wikszo z nich miaa nadwag i nosia lune, wygodne T-shirty i spodnie dresowe na
gumce. Poza spoywaniem posikw pewnie nie mieli tutaj zbyt wielu zaj. Zastanawiaem si,
czy jest wrd nich kto znany.
Razem ze swoimi gomi pili herbat i jedli batoniki z automatu. Przewaali modzi,
okoo dwudziestoletni tych odwiedzali ich rodzice. Byli te starsi i do nich przychodzili rodzice
oraz dzieci.
O! Jest i Tony! zawoa Brian.
Spojrzaem na drug stron sali. W naszym kierunku szed mczyzna pod trzydziestk.
Nie powczy nogami jak inni. Szed spacerowym krokiem. By wyprostowany. Nie nosi dresu.
Mia na sobie garnitur w prki i wyglda jak mody biznesmen, prbujcy wyrobi sobie
odpowiedni pozycj, jak kto, kto chce pokaza caemu wiatu, e jest bardzo, bardzo, bardzo
zdrowy psychicznie.
Obserwujc, jak zblia si do naszego stolika, zaczem si zastanawia, czy prki na
marynarce to oznaka normalnoci czy szalestwa.
Ucisnlimy sobie donie.
Tony przedstawi si i usiad.
Brian mwi, e dostae si tutaj, symulujc chorob.
Tak wanie byo potwierdzi.
Jego gos brzmia jak gos miego, normalnego, chtnego do pomocy modego czowieka.
Mam na koncie cikie uszkodzenie ciaa powiedzia. Zostaem aresztowany.
Siedzc w celi, mylaem: Dostan od piciu do siedmiu lat. Zapytaem innych osadzonych, co
robi. Doradzili mi: atwizna! Powiedz im, e jeste wariatem. Wsadz ci do szpitala
okrgowego. Wyldujesz z kablwk i PlayStation w pokoju, a pielgniarki bd ci przynosi
pizz. Tyle e nie wysali mnie do jakiego przytulnego szpitaliku. Wysali mnie do cholernego
Broadmoor.
Kiedy to si stao? zapytaem.
Dwanacie lat temu odpowiedzia Tony.
Umiechnem si mimowolnie.
A on odwzajemni mj umiech.
Tony powiedzia, e udawanie szaleca to nic trudnego, szczeglnie jeli masz
siedemnacie lat, bierzesz narkotyki i ogldasz mnstwo strasznych filmw. Nie musisz
wiedzie, jak naprawd zachowuj si ludzie chorzy psychicznie. Wystarczy, e udajesz posta,
ktr Dennis Hopper gra w Blue Velvet. Tak wanie zrobi Tony. Powiedzia psychiatrze, e
lubi wysya ludziom listy miosne z gbi swojego serca, e tymi listami s kule z pistoletu i e
jeli kto otrzyma od niego list miosny, idzie prosto do pieka.
Wyjani, e odgrywanie postaci z dobrze znanego filmu byo ryzykowne, ale si opacio.
W jego celi zaczli pojawia si kolejni psychiatrzy. Poszerzy swj repertuar, wczajc do
fragmenty Wysannika piekie, Mechanicznej pomaraczy i filmu Crash, obrazu Davida
Cronenberga, w ktrym wypadki samochodowe s dla bohaterw rdem seksualnej
przyjemnoci. Tony powiedzia psychiatrom, e lubi uderza w cian rozpdzonym
samochodem, bo go to podnieca, i e ma ochot zabija kobiety, poniewa uzna, e kiedy
spojrzy im w oczy w momencie ich mierci, bdzie si czu jak kto normalny.
Skd wzie to ostatnie? zapytaem Tonyego.
Z biografii Teda Bundyego odpowiedzia. Znalazem j w wiziennej bibliotece.
Pokiwaem gow i pomylaem, e przechowywanie w wiziennych bibliotekach ksiek
o Tedzie Bundym prawdopodobnie nie jest najlepszym pomysem.
Brian siedzia obok nas, gorzko artujc z atwowiernoci i nierzetelnoci psychiatrw.
Uwierzyli w kade moje sowo powiedzia Tony.
Tony powiedzia, e jedno spojrzenie na Broadmoor uwiadomio mu, e podj
wyjtkowo z decyzj. Poprosi o jak najszybsze spotkanie z lekarzami. Nie jestem psychicznie
wojenn odmwi dalszej wsppracy. Nie wychodzi ze swojego pokoju. I tak nie za bardzo
umiechao mu si przebywanie w towarzystwie gwacicieli i pedofilw. Budzio to w nim
niesmak, a czasem bywao take do przeraajce. Na przykad kiedy zdarzyo si, e wszed
do pokoju Dusiciela ze Stockwell i poprosi go o szklank lemoniady.
Oczywicie, we ca butelk! zachci go Dusiciel ze Stockwell.
Kenny, naprawd, wystarczy jedna szklanka powiedzia Tony.
We butelk! usysza.
Szczerze, chc tylko szklank tumaczy Tony.
WE CA BUTELK wysycza Dusiciel.
Jak opowiada Tony, za murami orodka brak ochoty na spdzanie czasu z chorymi
psychicznie kryminalistami byyby czym cakowicie zrozumiaym. Ale jeli zachowujesz si tak
w Broadmoor, pokazujesz, e jeste wycofany, zdystansowany i masz przesadnie rozwinite
poczucie wasnej wartoci. Tutaj niech do przebywania z obkanymi mordercami jest oznak
szalestwa.
Stan pacjenta pogorszy si w trakcie jego pobytu w Broadmoor napisano w raporcie
sporzdzonym w okresie, kiedy Tony odmawia wsppracy. Nie angauje si w relacje [z
innymi pacjentami].
Nastpnie Tony wymyli zupenie nowy plan dziaania. Przesta si odzywa take do
personelu szpitala. Zda sobie spraw, e aktywne uczestnictwo w terapii jest wskanikiem
poprawy stanu pacjenta, a jeli twj stan si poprawia, wadze szpitala maj prawo wci ci
przetrzymywa. Gdyby nie podj adnej terapii, nie mogoby mu si polepszy, zostaby wic
sklasyfikowany jako przypadek nieuleczalny i musieliby go wypuci. (Wedug brytyjskiego
prawa nie mona stosowa detencji przez czas nieokrelony wobec pacjenta, ktrego nie da si
wyleczy, jeli przestpstwo, ktre popeni, nie byo bardzo powane jak na przykad cikie
uszkodzenie ciaa.)
Problem polega na tym, e w Broadmoor nawet bahe rozmowy z pielgniark podczas
lunchu byy uwaane za aktywne uczestnictwo w terapii. Tak wic Tony musia wszystkim
mwi: Czy moecie usi przy innym stoliku?.
Psychiatrzy zdali sobie spraw, e to posunicie taktyczne. Napisali w raporcie, e
dowodzi to jego przebiegoci i skonnoci do manipulacji. Zdiagnozowali u niego take
znieksztacenia poznawcze, poniewa nie chcia uwierzy, e jest wariatem.
W cigu tych dwch godzin, ktre z nim spdziem, Tony przez wikszo czasu by
zabawny i czarujcy, ale pod koniec spotkania posmutnia.
Przyjechaem tu, kiedy miaem siedemnacie lat powiedzia. Teraz mam
dwadziecia dziewi. Dorastaem w Broadmoor, wasajc si po szpitalnych oddziaach. Moim
ssiadem po lewej by Dusiciel ze Stockwell, moim ssiadem po prawej Tulipanowy
Gwaciciel. To powinny by najlepsze lata mojego ycia. Nie raz byem wiadkiem samobjstwa.
Widziaem czowieka, ktry drugiemu wyduba oko.
Jak? zapytaem.
Patykiem, w ktry wbito gwd odpowiedzia. Kiedy go prbowa wepchn
sobie oko z powrotem do oczodou, musiaem wyj z pokoju.
Tony powiedzia, e przebywanie w takim miejscu moe zmieni normalnego czowieka
w wariata. Potem jeden ze stranikw zawoa Koniec wizyty! i Tony, rzuciwszy krtkie Do
widzenia, zerwa si od stolika i przeszed przez sal w stron drzwi, ktre prowadziy na jego
oddzia. Wszyscy pacjenci zrobili to samo. By to przejmujcy pokaz hiperpoprawnego
zachowania. Brian zawiz mnie z powrotem na stacj.
Nie wiedziaem, co o tym wszystkim myle. W przeciwiestwie do otaczajcych nas
Osobowo antyspoeczna
Ludzie o takim typie osobowoci nie s w stanie odczuwa wstydu ani wyrzutw
sumienia. Uznaj jedynie destrukcyjne dziaania. Wydaj si racjonalni. Potrafi by bardzo
przekonujcy.
L. Ron Hubbard, wstp do Scientology Ethics, 1968
Podczas pobytu w Saint Hill Hubbard zacz gosi, e jego wrogowie, tacy jak
czonkowie Amerykaskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, s osobowociami
antyspoecznymi, zowrogimi duchami optanymi przez pragnienie, aby zaszkodzi mu w kady
moliwy sposb. Ich ze zamiary nabieray mocy przez miliony lat w kolejnych wcieleniach,
ktre przyjmowali. Napisa, e obowizkiem kadego scjentologa jest ostatecznie ich
zniszczy zastosowa czarny PR, eby zniszczy ich reputacj. Chocia pniej cofn swj
rozkaz (napisa: Jestemy przez to le odbierani.), jego postawa wci pozostawaa nieugita.
Chcemy, eby na kadym psychiatrze w Anglii ciy przynajmniej jeden zarzut morderstwa,
napaci, gwatu najlepiej wicej ni jeden Nie ma ani jednego psychiatry pracujcego w
jakiej instytucji ochrony zdrowia, ktry, na mocy prawa karnego, nie mgby zosta oskarony i
skazany za wyudzenie, okaleczenie i morderstwo w ten sposb Hubbard doprowadzi do
powstania w 1969 roku CCHR antypsychiatrycznego skrzyda swojego Kocioa.
Czonkowie Komisji podzielali pogldy Hubbarda; psychiatria bya dla nich istniejcym
od wiekw Mrocznym Imperium, siebie za uznawali za oddoln, rebelianck si, ktrej celem
jest pokonanie Goliata.
Mieli swoje wielkie zwycistwa. Naleaa do nich kampania, ktr prowadzili w latach
siedemdziesitych i osiemdziesitych przeciwko Herryemu Baileyowi, australijskiemu
psychiatrze. Bailey kierowa niewielkim prywatnym szpitalem na przedmieciach Sydney.
Pojawiali si w nim pacjenci cierpicy z powodu depresji, schizofrenii, rnych lkw, otyoci,
zespou napicia przedmiesiczkowego i tak dalej. Harry Bailey wita ich uprzejmie i zaleca
poknicie kilku piguek. Niektrzy pacjenci wiedzieli, jaki bdzie efekt ich zaycia, inni nie.
Tym, ktrzy pytali, po co bior te leki, odpowiada, e taka jest standardowa procedura.
Zaywali je wic, po czym zapadali w piczk.
Bailey wierzy, e podczas piczki ich umys sam wyleczy si ze wszystkich zaburze
psychicznych. Liczba pacjentw, ktrzy zapadli w zbyt gbok piczk i zmarli, waha si
midzy dwudziestoma szecioma a osiemdziesicioma picioma. Niektrzy udusili si wasnymi
wymiocinami, inni dostali ataku serca, doznali uszkodze mzgu, zapadli na zapalenie puc lub
zakrzepic y gbokich. Scjentolodzy w kocu zwietrzyli skandal i powoali zesp majcy
zbada t spraw. Namawiali tych, ktrzy przeyli, eby pozwali Baileya, i zachcali sdy, by na
powanie zajy si t spraw ku ogromnemu oburzeniu samego Baileya, ktry uwaa swoje
dziaania za pionierskie.
We wrzeniu 1985 roku, kiedy byo ju jasne, e trafi do wizienia, Bailey napisa na
kartce: Niech wszyscy wiedz, e scjentolodzy i siy szalestwa wygrali. Nastpnie poszed do
swojego samochodu, pokn opakowanie piguek nasennych i popi je piwem.
Harry Bailey umar i miejmy nadziej, e na tamtym wiecie nie zdoby jeszcze bardziej
zowrogiej mocy, ktr mgby wykorzysta przeciwko ludzkiej rasie w swoim kolejnym
przeraajcym wcieleniu.
Kiedy wrciem z Saint Hill do domu, obejrzaem nakrcony przez CCHR film pod
tytuem Psychiatria. Przemys mierci. W wikszoci dotyczy dobrze udokumentowanych
naduy popenionych przez psychiatrw na przestrzeni dziejw. Pokazano w nim midzy
innymi przypadek amerykaskiego lekarza Samuela Cartwrighta, ktry w 1851 roku opisa
znajdzie dla mnie czas. W trakcie naszego spotkania opowiedziaem jej o chwili, kiedy po raz
pierwszy zobaczyem Tonyego; o determinacji, z jak kroczy ku nam przez Wellnes Centre w
prkowanym garniturze, z wyprostowanymi ramionami, niczym uczestnik The Apprentice2.
Czy to jest klasyczny psychopata? prbowaem si upewni.
Odwiedzaam kiedy w Broadmoor pewnego psychopat powiedziaa Essi.
Przeczytaam jego kartotek. Zrobi co przeraajcego. Zgwaci kobiet, zabi j i odgryz jej
sutki. To bya wstrzsajca, odraajca lektura. Pewien psycholog powiedzia mi: Kiedy
poznasz tego faceta, bdziesz nim oczarowana. Pomylaam: Nigdy w yciu!. I wiesz co?
Faktycznie mnie oczarowa! I to do tego stopnia, e wyda si mi nawet atrakcyjny seksualnie.
By naprawd przystojny, mia wietn kondycj fizyczn i zachowywa si jak macho. Epatowa
dzikim seksapilem. Wtedy zrozumiaam, dlaczego kobiety, ktre potem zabi, decydoway si
pj z nim na randk.
Skd wzi si pomys, e noszenie eleganckiego garnituru moe by przejawem
psychopatii? zapytaem.
Ze Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych Harea, czyli PCL-R
(Psychopath Checklist Revised) odpowiedziaa Essi.
Spojrzaem na ni w osupieniu.
Jest to pewnego rodzaju test na psychopati stworzony przez kanadyjskiego psychologa
Boba Harea. Jest znakomitym narzdziem do diagnozowania psychopatii. Pierwszy punkt na tej
licie to atwo wysawiania si i powierzchowny urok.
Essi w kilku zdaniach opowiedziaa mi o tecie Boba Harea. To, co od niej usyszaem,
brzmiao troch dziwnie. Powiedziaa mi, e kady moe zapisa si na kurs, na ktrym sam
Hare nauczy go, jak niepostrzeenie rozpoznawa psychopatw na podstawie ich mowy ciaa i
sposobu, w jaki konstruuj zdania.
W jakim wieku jest Tony? zapytaa.
Ma dwadziecia dziewi lat odpowiedziaem.
C, w takim razie ycz powodzenia profesorowi Madenowi. Myl, e Tony jeszcze
nie raz sprawi kopoty.
Skd to wiesz? zdziwiem si.
Od razu zaczem myle o Essi jak o znakomitym kiperze, ktry rozpoznaje rzadki
gatunek wina na podstawie ledwie dostrzegalnych wskazwek. A moe trafniejsze byoby w jej
przypadku porwnanie do zdolnego pastora, wierzcego caym sercem w co zbyt
nieuchwytnego, by mona byo udowodni istnienie tego czego.
Psychopaci si nie zmieniaj. Nie wycigaj wnioskw z kary, jaka ich spotkaa.
Jedyne, na co moesz liczy, to to, e w kocu bd ju zbyt starzy i zbyt leniwi, eby zawraca
sobie gow amaniem prawa. Poza tym potrafi wywiera wraenie na innych. S
charyzmatyczni. Olniewaj. A prawdziwe kopoty zaczynaj si wtedy, gdy ktry z nich odnosi
spoeczny sukces.
Opowiedziaem Essi, e widziaem na wasne oczy, jak dziwaczna ksika Pettera
Nordlunda narobia przez chwil zamieszania w racjonalnym skdind wiecie naukowcw.
Oczywicie w Petterze nie byo niczego psychopatycznego, mia swoje lki i obsesje tak jak ja,
chocia u niego te cechy byy bardziej nasilone. Pokosiem mojej przygody z Bytem czy nicoci
staa si ch, by dowiedzie si wicej o wpywie, jaki szalestwo szalestwo liderw
spoeczestwa wywiera na nasze codzienne ycie. Zapytaem Essi, czy, jej zdaniem, wielu z
nich cierpi na to samo co Tony? Czy wielu z nich jest psychopatami?
Skina potakujco.
W wypadku psychopatw, ktrzy trafili do wizienia, moesz oszacowa szkody, ktre
poczucie wasnej wartoci. Tego typu rzeczy. Za kad cech moesz dosta zero punktw, jeden
punkt lub dwa punkty. Jeli twj wynik to trzydzieci punktw lub wicej (na czterdzieci
moliwych), jeste psychopat. To wszystko. Ju ci skazano. Na cae ycie przyklejono ci
etykietk psychopaty. Twierdz, e nie moesz si zmieni i e nie mona ci wyleczy. Jeste
niebezpieczny dla spoeczestwa i zostajesz uwiziony w miejscu takim jak to
W podniesionym gosie Tonyego odbijajcym si od cian Oddziau Cikich i
Niebezpiecznych Zaburze Osobowoci sycha byo zo i frustracj. Po chwili opanowa si i
znw zacz mwi ciszej.
Zostajesz uwiziony w miejscu takim jak to powtrzy. Gdybym odsiedzia
wyrok w wizieniu, siedem lat temu wyszedbym na wolno.
Opowiedz mi wicej o tym tecie na psychopati poprosiem.
Jedno z pyta, majce oceni poziom nieodpowiedzialnoci, brzmi: Czy zadajesz si z
kryminalistami?. Oczywicie, e zadaj si z kryminalistami. W kocu trzymaj mnie w
cholernym Broadmoor.
Tu niewtpliwie mia racj. Jednak Brian zdawa sobie spraw, e i on, i Tony mog
straci moj sympati. Zadzwoni wic do mnie i zapyta, czy miabym ochot po raz ostatni
odwiedzi Tonyego. Powiedzia, e planuje zaskoczy go pewnym pytaniem i e chciaby,
ebym przy tym by. I tak nasza trjka spdzia kolejne niedzielne popoudnie, zajadajc si
czekoladkami i popijajc herbat w sali odwiedzin w Broadmoor.
Tony tym razem nie woy prkowanego garnituru, ale wci by najlepiej ubran osob
potencjalnie cierpic na cikie i niebezpieczne zaburzenia osobowoci w caym pomieszczeniu.
Przez chwil rozmawialimy na jakie bahe tematy. Powiedziaem, e w swojej ksice
chciabym zmieni jego dane. Poprosiem, eby wybra sobie imi, pod ktrym chciaby w niej
wystpowa. Zdecydowalimy si na Tonyego. Tony stwierdzi, e znajc jego szczcie,
psychiatrzy przeczytaj t ksik i zdiagnozuj u niego dysocjacyjne zaburzenie tosamoci.
Nagle Brian pochyli si do przodu.
Czujesz wyrzuty sumienia? zapyta.
Czuj wyrzuty sumienia odpowiedzia natychmiast Tony, rwnie pochylajc si do
przodu bo nie tylko zmarnowaem ycie moim ofiarom, ale take sobie i mojej rodzinie.
Wszystkie te rzeczy, ktre mgbym zrobi w swoim yciu Kadego dnia czuj si okropnie z
tego powodu.
Tony spojrza na mnie.
Czy to wyznanie, e odczuwa wyrzuty sumienia, nie byo troch odklepane? Zaczem
si zastanawia. Spojrzaem na Tonyego. Czy oni to wczeniej przewiczyli? Czy to jest jakie
przedstawienie przygotowane specjalnie dla mnie? Gdyby Tony naprawd odczuwa wyrzuty
sumienia, czy nie powiedziaby: Czuj wyrzuty sumienia, bo nie tylko zmarnowaem ycie
sobie, ale take moim ofiarom? Czy taka kolejno nie byaby bardziej naturalna? A moe
kolejno bya taka jak trzeba? Nie potrafiem osdzi. Czy powinienem chcie, eby go
zwolnili? Nie powinienem? Skd mam mie pewno? Przyszo mi na myl, e by moe
powinienem dziaa na rzecz uwolnienia Tonyego za pomoc rnych publikacji tak, eby
wygldao, e prowadz krucjat w jego obronie, jednak robi to z zaoenia nieskutecznie.
Zasiewa ledwo widoczne ziarna wtpliwoci w swoich tekstach. Misterny plan.
Zorientowaem si, e mru oczy, jakbym chcia wywierci dziur w czaszce Tonyego i
zajrze do jego mzgu. Byem w najwyszym stopniu zaciekawiony, tak jak wtedy w Costa
Coffee, kiedy Deborah wrczya mi swj egzemplarz Bytu czy nicoci. Tony i Brian bez trudu
odgadli, co dzieje si w mojej gowie. Obaj odchylili si do tyu i patrzyli na mnie z
rozczarowaniem.
Siedzisz tu jak jaki detektyw amator, prbujcy czyta midzy wierszami powiedzia
Brian.
Zgadza si przytaknem.
To samo robi psychiatrzy! wykrzykn Brian. Widzisz? Oni te s tylko
detektywami amatorami! Ale maj wadz, ktr wykorzystuj w komisji do spraw zwolnie
warunkowych. Kto taki jak Tony moe by przetrzymywany w nieskoczono, jeli tylko mia
pecha i le wypeni test Harea!
Przeznaczone na nasze spotkanie dwie godziny wanie miny. Stranik zawoa, e czas
si skoczy. Tony ledwie zdy powiedzie: Do widzenia, po czym posusznie pomkn przez
sal i znikn za drzwiami.
To francuski psychiatra Philippe Pinel na pocztku XIX wieku jako pierwszy dostrzeg,
e istniej choroby psychiczne, ktre nie wi si z mani, depresj ani psychoz. Nazwa ten
przypadek manie sans delire obdem bez uroje. Stwierdzi, e ludzie, u ktrych mona go
zdiagnozowa, wydaj si na pierwszy rzut oka normalni, ale nie potrafi kontrolowa swoich
popdw i wykazuj skonno do przemocy. Dopiero w 1891 roku, kiedy niemiecki lekarz
J.L.A. Koch opublikowa prac Die psychopathischen Minderwertigkeiten, choroba ta zostaa
nazwana psychopati.
Dawniej w czasach przed Bobem Hareem funkcjonoway bardzo nieskomplikowane
definicje. Ustawa o zdrowiu psychicznym z 1959 roku obowizujca na terenie Anglii i Walii
opisuje psychopatw po prostu jako osoby cierpice na trwae zaburzenia psychiczne lub
niepenosprawno umysow (bez wzgldu na to, czy zdiagnozowano u nich upoledzenie
umysowe), ktrych nastpstwem jest wyjtkowo agresywne lub nieodpowiedzialne zachowanie i
ktre wymagaj leczenia lub podlegaj leczeniu.
Ju w pocztkowym okresie bada nad psychopati zgadzano si, e problem dotyczy
tylko jednego procentu spoeczestwa. Jednak chaos wywoywany przez psychopatw by tak
ogromny, e mg przemodelowa spoeczestwo i to w sposb zupenie niepodany. Tak jak
wtedy, gdy kto amie nog i koci zostaj le nastawione, a potem krzywo si zrastaj. Zatem
naglca staa si konieczno odpowiedzi na pytanie: jak leczy psychopatw?
Pod koniec lat szedziesitych mody kanadyjski psychiatra stwierdzi, e t odpowied
znalaz. Nazywa si Elliot Barker. Dzi niemal nikt nie pamita jego osobliwej historii, a
gwiazda Barkera niegdy tak jasna zdya ju zgasn. Jedyna dotyczca go wzmianka
pojawia si wspczenie w nekrologu pewnego potwornego seryjnego mordercy z Kanady a
przecie w przeszoci psychiatrzy ledzili eksperymenty Barkera z ogromnym
zainteresowaniem. Wydawao si, e lada moment dokona on niezwykego odkrycia.
Po tym, jak odwiedziem Tonyego i Essi, caymi tygodniami studiowaem artykuy
naukowe, eby zrozumie, czym jest psychopatia. Natknem si w nich na wzmianki o Elliocie
Barkerze wspominano o jego yczliwym, dziecicym, moe nawet troch osobliwym
idealizmie oraz chci podrowania do najdalszych zaktkw wyobrani; wszystko to
przejawiao si w podejmowanych przez niego prbach leczenia psychopatii. Jak dotd nie
spotkaem si z takimi sformuowaniami w adnych raportach na temat leczenia
psychiatrycznego kryminalistw. Zaczem wic wysya e-maile do Barkera i jego przyjaci.
Elliot zaszy si w domu i nie udziela adnych wywiadw napisa dawny kolega
Barkera, ktry nie chce, eby jego nazwisko zostao ujawnione. To cudowny czowiek, ktry
do dzi z entuzjazmem pomaga innym.
To, co zrobi Elliot Barker, nie da si porwna z niczym innym napisa Richard
Weisman, profesor nauk spoecznych na York University w Toronto, autor byskotliwego
artykuu na temat Barkera pt. Rozwaania na temat eksperymentu w Oak Ridge
przeprowadzonego na przestpcach cierpicych na zaburzenia psychiczne, zamieszczonego w
International Journal of Law nad Psychiatry. To bya niezwyka synteza wielu rnych
trendw kulturowych Kanady lat szedziesitych. Elliot mia szczcie, e dano mu zupenie
Sesja nagiej psychoterapii Paula Bindrima sfotografowana 1 grudnia 1968 przez Ralpha
Cranea.
Fot. Time & Life Pictures Getty Images Ralph Crane
Elliot ruszy dalej odwiedzi Turcj, Grecj, wschodni i zachodni Berlin, Japoni, Kore
i Hong Kong. Jak napisa mi w e-mailu, najbardziej inspirujcym dowiadczeniem byo dla niego
spotkanie w Londynie z R.D. Laingiem i D.G. Cooperem [legendarnymi radykalnymi
psychiatrami] i wizyta w Kingsley Hall, czyli prowadzonej przez nich spoecznoci
terapeutycznej dla schizofrenikw.
Jak si okazao, syn R.D. Lainga, Adrian, prowadzi kancelari prawn kilka ulic dalej od
mojego domu w pnocnym Londynie. Chcc zrozumie, co wpyno na pogldy Elliota,
zadzwoniem do niego i zapytaem, czy mgby opowiedzie mi co o Kingsley Hall.
Adrian Laing to zadbany mczyzna drobnej budowy. Ma twarz swojego ojca, ale nie tak
potne ciao.
W przypadku Kingsley Hall wane byo to, eby ludzie, ktrzy tam przebywali, mogli
przepracowa swoj chorob psychiczn. Mj ojciec wierzy, e jeli pozwolimy, aby proces
chorobowy naturalnie przechodzi przez wszystkie swoje stadia, nie ingerujc w niego w aden
sposb nie stosujc lobotomii, lekw, kaftanw bezpieczestwa ani innych okropnych rzeczy,
ktre byy wtedy na porzdku dziennym w szpitalach psychiatrycznych to w proces wyganie
sam z siebie, tak jak trip po LSD zawsze koczy si wtedy, kiedy substancja zostanie wydalona z
organizmu opowiada.
Co mg zobaczy Elliot Barker, kiedy odwiedza Kingsley Hall? zapytaem.
W niektrych pokojach na cianach udrapowano urzekajco pikne hinduskie tkaniny.
Schizofrenicy (a wrd nich Ian Spurling, ktry pniej projektowa kostiumy dla Freddiego
Mercuryego) taczyli, piewali, malowali obrazy, recytowali poezj, spdzali czas z
odwiedzajcymi ich sawnymi wolnomylicielami takimi jak Timothy Leary czy Sean Connery.
Adrian przerwa na chwil. Byy te inne, mniej pikne pokoje, jak na przykad gwniany
pokj Mary Barnes w piwnicy.
Gwniany pokj Mary Barnes? Znaczy najbrzydszy pokj w caym budynku?
Kiedy miaem siedem lat, po raz pierwszy odwiedziem Kingsley Hall. Ojciec
powiedzia do mnie: Pewna niezwyka osoba, mieszkajca w piwnicy, chce ci pozna.
Zeszlimy na d i pierwsze, co powiedziaem, to: Co tu tak mierdzi?
rdem smrodu bya chorujca od wielu lat na schizofreni Mary Barnes. To ona bya
uosobieniem konfliktu w Kingsley Hall. Laing darzy chorych psychicznie ogromnym
szacunkiem. Wierzy, e maj szczegln wiedz, jego zdaniem tylko oni rozumieli, e to
spoeczestwo ogarnite jest prawdziwym szalestwem. Ale mieszkajca w piwnicy Mary
Barnes nienawidzia swojej choroby. To bya dla niej mczarnia. Rozpaczliwie chciaa by
normalna.
Jej potrzeby zwyciyy. Laing i inni psychiatrzy z Kingsley Hall zachcali j, eby
cofna si do okresu dziecicego, w nadziei, e doronie raz jeszcze, tym razem jako osoba
zdrowa psychicznie. Ale druga cz planu si nie powioda. Mary wci chodzia naga,
rozsmarowywaa wasne ekskrementy po cianach i swoim ciele, komunikowaa si jedynie za
pomoc piskw i odmawiaa przyjmowania pokarmw, dopki nie przyszed kto, kto karmi j
butelk.
Zapach odchodw Mary Barnes okaza si prawdziwym problemem natury
ideologicznej powiedzia Adrian. Toczono na ten temat dugie dyskusje. Mary chciaa mie
prawo tarza si we wasnych odchodach, ale ich smrd narusza prawo pozostaych do wieego
powietrza. Spdzili mnstwo czasu, prbujc jako rozwiza t gwnian sytuacj.
A twj ojciec? zapytaem. Jak on si w tym odnajdywa?
Adrian odkaszln.
C skonstatowa Wad nieistnienia bariery midzy lekarzami a pacjentami byo
to, e w kocu kady stawa si pacjentem.
Zapada cisza.
Kiedy mylaem o Kingsley Hall, wyobraaem sobie, e kady stawa si tam lekarzem
powiedziaem. Wida moje zdanie na temat ludzkoci jest bardzo optymistyczne.
Mylisz si stwierdzi Adrian. Kady stawa si pacjentem. Kingsley Hall byo
dzikie. Panowa tam niezdrowy szacunek do szalestwa. Mj ojciec od razu si w tym pogry;
zwariowa, poniewa cz jego osobowoci bya kompletnie popieprzona. Pijastwo i dzikie
szalestwo tak byo w jego wypadku.
To potwornie przygnbiajce powiedziaem e czowiek, ktry znalaz si midzy
szalestwem a normalnoci, z natury bdzie skania si ku szalestwu.
Adrian pokiwa gow. Powiedzia, e gociom, midzy innymi Elliotowi Barkerowi, nie
ujawniano najstraszniejszego, na przykad gwnianego pokoju Mary Barnes czy pijackiego
obdu Lainga. Kierowano ich w stron pokoi z hinduskimi tkaninami, gdzie odbyway si
cudowne wieczorki poetyckie, w ktrych uczestniczy Sean Connery.
propos, czy udao im si w kocu znale rozwizanie tamtej gwnianej sytuacji?
Owszem odpowiedzia Adrian. Jeden z kolegw mojego ojca powiedzia: Chce
malowa i traktuje swoje gwno jak farb. Wic moe dajmy jej farby. Zadziaao.
Mary Barnes w kocu staa si sawn malark, ktrej prace czsto wystawiano. W latach
szedziesitych i siedemdziesitych powszechnie podziwiano jej malarstwo ukazujce szalone,
barwne, pene blu, skomplikowane i bujne ycie wewntrzne osoby chorej na schizofreni.
I smrd gwna ulotni si podsumowa Adrian.
Elliot Barker wrci z Londynu jego gowa staa si istnym tyglem radykalnych idei,
ktre zgromadzi w trakcie swojej wyprawy i zoy podanie o prac na oddziale dla
psychopatw w Szpitalu Psychiatrycznym dla Przestpcw Oak Ridge w Ontario. Czonkowie
zarzdu szpitala, bdc pod wraeniem jego niezwykej podry, przyjli go.
Psychopaci, ktrych spotka podczas pierwszych dni pracy w Oak Ridge, w niczym nie
przypominali schizofrenikw Lainga. Bez wtpienia byli chorzy psychicznie, ale trudno byo to
zauway. Wydawali si cakowicie normalni. To dlatego wydedukowa Elliot e ukryli
swoje szalestwo gboko pod fasad normalnoci. Gdyby tylko udao si jako wydoby ich
obd na powierzchni, by moe zdoaliby go przepracowa i odrodziliby si jako jednostki
zdolne do empatii. Druga moliwo bya dla niego trudna do zaakceptowania: jeli ich
osobowoci nie zostan radykalnie odmienione, ci modzi mczyni spdz cae swoje ycie w
uwizieniu.
Uzyska zgod kanadyjskiego rzdu na uycie duej porcji LSD (narkotyk otrzyma od
laboratorium na Uniwersytecie w Toronto Connaught Laboratories majcego rzdowe
pozwolenie na produkcj rodkw odurzajcych), osobicie wybra grup psychopatw
(wyselekcjonowano ich na podstawie kryterium zdolnoci werbalnych; w wikszoci byli to
modzi, inteligentni przestpcy w wieku od siedemnastu do dwudziestu piciu lat wyjania
Barker w padzierniku 1968 roku na amach Canadian Journal of Corrections), zaprowadzi ich
do, jak to nazywa, Kapsuy nieograniczonego kontaktu, czyli maego pokoju pomalowanego na
zielono, i poprosi o zdjcie ubra. To mia by prawdziwy przeom pierwszy na wiecie
maraton nagiej psychoterapii dla psychopatw.
Czas trwania tych dzikich, nagich, napdzanych psychodelikami sesji by imponujcy
jedenacie dni. Psychopaci, kiedy nie spali, kad spdzon tam chwil powicali na
podrowanie do najmroczniejszych zaktkw wasnego umysu, dziki czemu mieli
wyzdrowie. Nie byo tam niczego, co mogoby ich rozprasza telewizji, ubra, zegarkw czy
kalendarzy. Prowadzona bya za to nieustanna dyskusja (przynajmniej sto godzin kadego
tygodnia) na temat ich uczu. Jeli zgodnieli, zasysali jedzenie przez somki umieszczone w
cianach. Podobnie jak w przypadku sesji nagiej psychoterapii Paula Bindrima, byli zachcani do
eksplorowania najbardziej pierwotnych obszarw swojej emocjonalnoci mogli krzycze,
drapa ciany, zwierza si sobie ze swoich zakazanych seksualnych pragnie, nawet jeli, jak
ujmowa to wewntrzny raport Oak Ridge z tamtego okresu, znajdowali si wtedy w stanie
seksualnego pobudzenia.
Przypuszczam, e takie dowiadczenie byoby duo przyjemniejsze w orodku
wypoczynkowym w Palm Springs ni w odpowiednio zabezpieczonym obiekcie dla
psychopatycznych mordercw.
Elliot nie uczestniczy bezporednio w sesji; obserwowa j przez lustro weneckie. Nie
uwaa siebie za kogo, kto leczy psychopatw. Jego zdaniem, to oni niszczyli mieszczaskie
konstrukty tradycyjnej psychoterapii i stawali si psychiatrami dla siebie nawzajem.
W eksperymencie pojawiy si niezamierzone osobliwoci. Niedogodnoci, ktrej Elliot
nie mg unikn, byli przychodzcy na oddzia gocie. W ramach rzdowej inicjatywy
walczcej ze stereotypami na temat szpitali psychiatrycznych okoliczna modzie tumnie
zwiedzaa Oak Ridge. Dla Elliota stanowio to powany problem. Skd mg mie pewno, e
obecno intruzw nie zniszczy tej niesamowitej atmosfery, ktrej stworzenie zajo mu cae
miesice? I wtedy dozna olnienia. Zdoby kilka przeraajcych fotografii przedstawiajcych
osoby, ktre popeniy samobjstwo w wyjtkowo makabryczny sposb, na przykad strzelajc
sobie w twarz, i powiesi je na szyjach odwiedzajcych. Teraz, na ktregokolwiek z goci jaki
psychopata by nie spojrza, trafia na potworny widok.
Wczesne raporty Elliota byy przygnbiajce. W Kapsule panowaa napita atmosfera.
Psychopaci wrogo gapili si na siebie. Zdarzay si dni, kiedy nikt nie odzywa si sowem.
Niektrzy szczeglnie nielubiani w grupie pacjenci odmawiajcy wsppracy byli zmuszani
przez swoich psychopatycznych kolegw do uczestnictwa w subprogramie, w ktrym musieli
intensywnie dyskutowa na temat: Dlaczego nie mam ochoty intensywnie dyskutowa?. Inni
czuli si uraeni tym, e kazano im nosi dziewczce sukienki (wymylona przez psychopatw
kara za brak aktywnego uczestnictwa w programie). Co wicej, adnemu z nich nie byo w smak,
e spojrzawszy ku grze, widzia jakich nastolatkw, ktrzy gapili si na nich z ciekawoci
przez okno i ktrym na szyjach dynday wielkie fotografie ze scenami mierci. Wydawao si
wic, e cay program skazany jest na niepowodzenie, mimo szlachetnych intencji jego twrcy.
***
Udao mi si namierzy byego pacjenta Oak Ridge, ktrego Elliot namwi do udziau w
programie. Obecnie Steve Smith jest wacicielem fabryki pleksiglasu w Vancouver. Wiedzie
udane, zwyke ycie. Ale wtedy, pod koniec lat szedziesitych, by nastoletnim wczg,
skazanym na trzydziestodniowy pobyt w Oak Ridge zim 1968 roku, po tym jak ukrad
samochd, bdc pod wpywem LSD.
Pamitam, jak Elliot Barker wszed do mojej izolatki opowiada Steve. By
czarujcy, bardzo agodny. Obj mnie ramieniem. Zwraca si do mnie po imieniu. Po raz
pierwszy kto uywa mojego imienia w tym miejscu. Zapyta, czy nie podejrzewaem kiedy u
siebie choroby psychicznej. Powiedziaem, e nie. W odpowiedzi usyszaem: No trudno, musz
ci to powiedzie. Uwaam, e jeste bardzo sprytnym psychopat. Chciabym, eby wiedzia, e
ludzie tacy jak ty siedz tu ju przeszo dwadziecia lat. Ale mamy program, ktry moe pomc
ci wyzdrowie. Miaem wtedy tylko osiemnacie lat, ukradem samochd, wic nie byem
przestpc stulecia. Zamknli mnie w pokoju o cianach obitych gbk na jedenacie dni z band
psychopatw; kady z nas nafaszerowany by skopolamin [rodzaj halucynogenu] i wszyscy si
na mnie gapili.
Co ci powiedzieli?
e s tu, eby mi pomc.
Co najlepiej pamitasz ze swojego uczestnictwa w programie? zapytaem Stevea.
Kiedy tam byem, miaem zaburzenia wiadomoci, majaczyem. Pewnego razu, kiedy
odzyskaem przytomno, zobaczyem, e zacignli mnie do Petera Woodcocka.
Kto to jest Peter Woodcock?
Sprawd sobie w Wikipedii doradzi mi Steve.
Peter Woodcock (ur. 5 marca 1939) kanadyjski seryjny morderca i gwaciciel dzieci.
Bdc nastolatkiem, zamordowa troje dzieci w 1956 i 1957 roku w Toronto. Zosta pojmany w
1957 roku. Uznano, e jest niepoczytalny, i umieszczono go w Oak Ridge, szpitalu
psychiatrycznym w Penetanguishene (prowincja Ontario).
Wikipedia
Brzmi do nieprzyjemnie powiedziaem. O, wanie znalazem film z jego
wywiadem.
Peter Woodcock: auj, e te dzieci umary, ale czuem si wtedy jak Bg. Miaem
bosk wadz nad innym czowiekiem.
Dziennikarz: Dlaczego to byo dla ciebie wane?
Peter Woodcock: Bo sprawiao mi przyjemno. Inne rzeczy prawie w ogle nie
sprawiay mi przyjemnoci. Duszc dzieci, odczuwaem gbok przyjemno. I czuem, e co
osignem. Poniewa to byo takie cudowne, chciaem zrobi to jeszcze raz. Wic zaczem
szuka kolejnej okazji.
Dziennikarz: Ludzie bd przeraeni, syszc, e traktowae to jak osignicie.
Peter Woodcock: Wiem. Przepraszam. Ale to nie jest przeznaczone dla wraliwych uszu.
To straszna opowie. Jestem absolutnie szczery.
The Mask of Sanity
film dokumentalny produkcji BBC
Dlaczego zacignli ci do Petera Woodcocka? zapytaem ponownie.
By moim opiekunem; mia si upewni, e bezpiecznie przeszedem swj trip.
Co ci powiedzia?
e jest tu, eby mi pomc.
Tylko tyle powiedzia mi Steve na temat czasu spdzonego z Peterem Woodcockiem.
Opisa go jako krtki koszmar peen halucynacji. Ale kiedy kilka miesicy pniej, w marcu
2010 roku, wysaem do niego e-mail z pytaniem, czy sysza o niedawnej mierci Woodcocka,
odpisa mi: Przechodz mnie ciarki. Niech to szlag! Czuem gbok wi z tym potworem,
cho wcale tego nie chciaem. Wytatuowalimy sobie na przedramieniu taki sam kwiat.
Zrobilimy to razem to by typowy wizienny tatua.
Robienie sobie identycznych tatuay razem z kim, kto zabi kilkoro dzieci, to wanie
jedna z tych pokrconych rzeczy, ktre dziay si w Oak Ridge, jak napisa mi Steve. Oak Ridge
miejsce, gdzie nic nie miao sensu, gdzie rzeczywisto bya znieksztacona przez LSD, gdzie
otaczajcy ci psychopaci drapali paznokciami ciany, gdzie kady cierpia z powodu deprywacji
snu, a Elliot Barker obserwowa to wszystko przez weneckie lustro.
Jednak w kocu, po upywie kilku miesicy, zaczo si dzia co niespodziewanego. Ta
przemiana zostaa uchwycona przez dokumentalist z telewizji CBC, Norma Perryego, ktry
zosta zaproszony przez Elliota do Oak Ridge w 1971 roku i zrobi niezwykle poruszajcy film.
Bezwzgldni modzi przestpcy zmieniaj si na naszych oczach. Przebywajc w Kapsule, ucz
si troszczy o siebie nawzajem.
Uwielbiam twj sposb mwienia wyznaje jeden drugiemu. W jego gosie sycha
prawdziw czuo. Pozwalasz zdaniom pyn, jakby posiada na wasno wszystkie sowa na
wiecie. S tylko twoje, a ty kaesz im taczy.
Widzimy Elliota w jego biurze, wyraz zachwytu na jego twarzy jest wrcz rozdzierajcy.
Prbuje to jako ukry, przywdzia mask profesjonalizmu, ale wida, co si z nim dzieje. Jego
psychopaci staj si delikatni. Niektrzy nawet prosz swoje komisje do spraw zwolnie
warunkowych, eby nie wypuszcza ich, dopki nie zakocz terapii. Wadze s zdumione.
Przecie pacjenci nigdy nie prosz o to, eby ich nie wypuszcza.
W poowie lat siedemdziesitych miejsce stworzone w Oak Ridge stao si wrcz zbyt
pikne. Doszo do tego, kiedy Elliot zmczony, troch wypalony, spragniony odpoczynku
ustpi na chwil ze stanowiska i stery przej mody utalentowany psychiatra Gary Maier.
Personel Oak Ridge nie chce rozmawia na temat tego, co wydarzyo si pod jego rzdami. Nie
by drugim Elliotem, to na pewno napisa mi w e-mailu jeden z pracownikw szpitala, ktry nie
chcia, eby ujawniono jego nazwisko. Elliot wyglda bardzo elegancko mimo swoich nieco
osobliwych pogldw na leczenie, z kolei Gary by dugowosym hipisem w sandaach.
Obecnie Gary Maier mieszka w Madison, w stanie Wisconsin. Przeszed na emerytur,
ale wci pracuje jako psychiatra w dwch tamtejszych wizieniach o zaostrzonym rygorze.
Kiedy spotkaem si z nim na niadaniu w Ambassador Hotel w centrum Milwaukee,
opowiedzia mi, w jaki sposb dowiedzia si o programie Elliota. Stao si to na sponsorowanym
przez rzd spotkaniu rekrutacyjnym dla absolwentw psychiatrii. Jednym z mwcw by tam
Barry Boyd, ktry kierowa Oak Ridge. Wychwala Elliota przed zgromadzon publicznoci pod
niebiosa i opisywa jego liczne sukcesy.
Na przykad spraw Matta Lamba powiedzia Gary. Ten cay Matt Lamb by
morderc
(W styczniu 1967 roku dziewitnastoletni Mat schowa si za drzewem w pobliu
przystanku autobusowego w Windsorze, w prowincji Ontario, kiedy grupa modych ludzi
przechodzia w pobliu. Po chwili wyskoczy zza drzewa i nie mwic nawet sowa, zacz do
nich strzela. Zginy dwie osoby: dwudziestoletnia kobieta i dwudziestojednoletni mczyzna).
a kiedy spytano go, jak si czu, zabijajc obcych sobie ludzi, powiedzia, e
przypominao mu to rozgniatanie robakw. By jedn z gwiazd Elliota, cho to nie jest chyba
dobre okrelenie. W kadym razie cechowa go, jak kadego psychopat, ogromny chd
emocjonalny Mimo to wydawao si, e skorzysta na tym programie i sta si nieco bardziej
ciepy.
Kiedy Barry Boyd przypomnia histori Matta Lamba na spotkaniu rekrutacyjnym,
niektrzy z absolwentw psychiatrii a westchnli, syszc, e jest on teraz wolnym czowiekiem
ywym dowodem na skuteczno Kapsuy uznanym za wyleczonego w 1973 roku, i e
mieszka z Elliotem i jego rodzin na farmie, gdzie spokojnie spdza swoje dni, malujc na biao
ogrodzenia i zastanawiajc si nad swoj przyszoci. Nie sprawia ju kopotw, jednak
wszyscy byli przekonani, e przeznaczeniem psychopatw jest pogrenie si w yciowym
chaosie. Zaproszenie Matta Lamba do wasnego domu byo ze strony Elliota dowodem
ogromnego zaufania, tak jakby pogromca dzikich zwierzt zamieszka ze swoim lwem.
Gary nie wzdycha. Klasn w donie zachwycony. Pod koniec spotkania podszed do
Barryego Boyda.
Jeli mielibycie kiedy jaki wakat w Oak Ridge zacz.
Tak si skadao, e Elliot szuka akurat wsppracownika i kilka tygodni pniej
zaproponowa to stanowisko Garyemu. Tego wieczoru Gary mia spontaniczne doznanie
przebywania poza swoim ciaem. Potraktowa to jako znak, e jego decyzja jest suszna.
Jak si czue pierwszego dnia w pracy? zapytaem.
Jak w domu odpowiedzia.
Gary ma napakowane, muskularne ciao wiziennego stranika, ale take kozi brdk i
oczy szedziesiciosiedmioletniego hipisa. Powiedzia mi, e wtedy postrzega mczyzn
przebywajcych w Oak Ridge jako yczliwe dusze poszukujce swojego miejsca na ziemi, tak
jak on sam. Patrzy im w oczy i nie czu strachu.
Kiedy patrzysz komu w oczy, to jakby sta przed zamknitymi drzwiami powiedzia
Gary. Potraktuj to jak okazj, eby w te drzwi zapuka. Jeli kto nie chce ci otworzy, ski mu
gow i powiedz: W porzdku. Poczekam, a bdziesz gotowy.
Co jest za tymi zamknitymi drzwiami? zapytaem.
Wolno odpowiedzia Gary.
Oak Ridge naprawd byo miejscem, gdzie mona byo poczu si wolnym, zapewnia
mnie Gary.
Pewnemu facetowi bardzo spodoba si drugi facet, pacjent innego oddziau, ktrego
zobaczy na dziedzicu. Codziennie wic opuszcza swoje ciao, przechodzi przez ciany,
uprawia z tamtym seks i wraca do wasnej izolatki. Wszyscy mwilimy mu, e moe bez obaw
robi to dalej, o ile jest delikatny. Na bieco informowa mnie o ich poyciu. Ale nie mam
pojcia, jak si czu ten drugi Gary zamia si smutno. Nie wracaem do tych wspomnie ju
od bardzo dawna doda.
To byy najlepsze dni w yciu Garyego. Wiedzia, jak leczy swoich pacjentw.
Szczerze wierzyem, e wykonuj prac, ktrej wikszo kanadyjskich psychiatrw nie
mogaby si podj powiedzia.
Administracja szpitala ufaa Garyemu na tyle, e pozwalaa mu testowa zupenie nowe
rozwizania na przykad Dream Group.
Ludzie ni, a ja chciaem uchwyci to, co dzieje si w ich snach. Wic zanim pacjenci
udali si do swoich ek, chwytali si za rce i powtarzali: Pozwlcie mi przeywa moje sny
razem z t spoecznoci. Potem w ciszy kadli si spa i nili.
Kiedy si obudzili, szli prosto do swojej grupy zajmujcej si snami, w ktrej byo tyle
samo schizofrenikw co psychopatw.
refleksyjni stalimy si w dorosym yciu, dwa dni wit z rodzicami i cofniesz si do poziomu
najgbszej rodzinnej patologii.
Z tym samym problemem zetkn si w Oak Ridge. Dawalimy tym facetom LSD. Mieli
swoje maratony w weekendy i naprawd si zmieniali, ale potem wracali na oddzia oglny, a
tam nikt nie by gotowy na ich zmian. Wic od razu si cofali.
Dwa kroki do przodu, dwa kroki do tyu. Gdyby tylko cay oddzia oglny kady
psychopata, ktrego tam przyjli mg osign to metafizyczne owiecenie w tym samym
czasie
I wreszcie do Garyego dotaro wsplny trip po LSD! Byo to rozwizanie radykalne,
ale konieczne; jedyny sposb na zlikwidowanie gbokiej patologii na tym oddziale.
Uwaaem ten pomys za ukoronowanie moich dokona powiedzia Gary. Da
kademu z nich szans na rytua przejcia z wykorzystaniem LSD w tym samym czasie. Lub na
przestrzeni zaledwie kilku dni. C, nie spodobao si to pracownikom ochrony. Przyszli do
pracy, a ja powiedziaem im: Zostawcie tych goci w spokoju.
Zjeeni, rozzoszczeni, niepewni tego, co si stanie, stranicy zmuszeni byli wycofa si,
kiedy dwudziestu szeciu seryjnych mordercw i gwacicieli rozbiego si po oddziale; wszyscy
naraz, wszyscy z mzgami na LSD.
Prawdopodobnie niezbyt dobrze to rozegraem przyzna Gary. Myl, e stranicy
stracili wtedy swoj tosamo. Ci ze zwizku zawodowego pomyleli pewnie, e mam zamiar
ich zwolni
Kilka dni pniej Gary otrzyma ostrzegawcz notatk subow. Niedugo po tym
pojawi si jak zwykle w pracy i odkry, e jego klucz nie pasuje ju do zamkw stranicy
wymienili je w nocy. Jeden z nich przez kraty powiedzia Garyemu, e zosta zwolniony i ma si
ju nigdy wicej nie pokazywa w Oak Ridge.
I bardzo dobrze podsumowa Gary, przesuwajc widelcem po talerzu to, co zostao z
jego niadania. Byem gotw, eby rusza przed siebie.
Po odejciu Garyego Elliot dalej zdobywa zwolennikw w wiecie kryminologii i
psychiatrii. By moe naprawd udao mu si osign co, czego nie osign nikt inny: Przez
pierwszych trzydzieci lat istnienia Oak Ridge nikt, na kim ciy zarzut przestpstwa
zagroonego kar mierci, nie zosta std zwolniony opowiada twrca filmw dokumentalnych
Norm Perry. Jednak teraz pojawia si nadzieja, e tutejsi pacjenci wydostan si z tego
psychicznego wizienia obojtnoci; wizienia, w ktrym w mniejszym lub wikszym stopniu
przebywamy my wszyscy. Leczymy tych, ktrzy zabijali i gwacili w trakcie swojej choroby
psychicznej leczymy ich, aby mogli sta si nie tylko niegronymi, ale take poytecznymi
czonkami spoeczestwa.
Za swoich najlepszych przyjaci Elliot uwaa byych pacjentw Oak Ridge (tak
powiedzia swoim ssiadom). Jego ojciec by agresywnym alkoholikiem, katujcym ca rodzin,
i popeni samobjstwo, kiedy Elliot mia dziesi lat. Zastanawiaem si, czy to wanie dlatego
powici swoje ycie uczeniu psychopatw wraliwoci na innych. Jego pacjentw rzeczywicie
zwalniano z Oak Ridge. Elliot utrzymywa kontakt z wieloma z nich, zaprasza ich do siebie na
farm w Midland, gdzie razem grali w squasha, stawiali poty i siali zboe.
Kiedy wrciem do Londynu i zaczem ukada wszystkie fragmenty tej historii w
cao, byem zachwycony osigniciami Elliota. Byo mi ogromnie przykro z powodu
uwizionego w Broadmoor Tonyego. Tylu psychopatycznych mordercw, ktrzy mieli szczcie
dosta si pod opiek Elliota i Garyego, zostao wyleczonych i uwolnionych Dlaczego w
Broadmoor nie korzystano z pomysw Elliota? Oczywicie, e byy troch przestarzae, ckliwe,
naiwne i by moe zbyt czsto wymagay stosowania halucynogenw, ale na pewno byy lepsze
niemu nauczy si, jak by sprytniejszym psychopat. Wszystkie te pogawdki na temat empatii
byy znakomit instrukcj, jak j udawa.
Nauczyem si sprawniej manipulowa innymi i ukrywa najbardziej niewaciwe
uczucia powiedzia.
Program Oak Ridge zosta zakoczony. Elliot Barker ugi si pod ciarem dowodw,
ktre wiadczyy na niekorzy jego yciowego dorobku zawodowego. Zosta przewodniczcym
Kanadyjskiego Stowarzyszenia na rzecz Przeciwdziaania Przemocy Wobec Dzieci (Canadian
Society for the Prevention of Cruelty to Children) i zaj si udzielaniem pomocy dzieciom
psychopatw.
Zawsze czuem, e Elliot ma serce na waciwym miejscu napisa mi w e-mailu jego
byy kolega, ktry nie chcia by wymieniany z nazwiska i ktry nadal pracuje w szpitalu Oak
Ridge. Sta si przedmiotem ostrej krytyki z powodu goszonych idei i stosowanych metod, by
take pozywany o bdy w leczeniu. Tak, dobrze si Pan domyla: przez psychopatw
szukajcych okazji, eby zarobi. Ale Bob Hare i my zawsze zgadzalimy si co do tego, e
psychopaci rodz si psychopatami. Nie staj si nimi z winy despotycznych matek i sabych
ojcw.
No to mam szczcie odpisaem. Bo ja jestem sabym ojcem, a moja ona jest
despotyczn matk.
funtw i trzydzieci jeden pensw. Wynegocjowaem z jego biurem znik dla pracownikw
mediw, zapaciem czterysta funtw i pozostawao mi ju tylko czeka na spotkanie.
To by poniedziakowy wieczr przed pierwszym dniem kursu i uczestnicy krcili si po
okolicy. Niektrzy, zaszczyceni tym, e znajduj si w tym samym pokoju co Bob Hare,
podchodzili do niego i prosili o autograf. Inni przygldali mu si sceptycznie z dystansu. Jedna z
pracowniczek socjalnych powiedziaa mi wczeniej, e wysa j tu jej pracodawca, ale nie jest z
tego zadowolona. Tumaczya, e to niesprawiedliwe skazywa kogo na ycie ze straszn
diagnoz psychopatii tylko dlatego, e nie wypad dobrze w tecie Harea (To prawdziwe
pitno podsumowaa). Dawniej to byo proste. Jeli kto by agresywnym przestpc,
niepotraficym kontrolowa swoich popdw uznawano go za psychopat. Skala Obserwacyjna
Harea jest duo bardziej podchwytliwa. Stosowanie jej to czytanie midzy wierszami,
interpretowanie doboru sw i konstrukcji zda, bawienie si w detektywa-amatora
powiedziaa.
Opowiedziaem Bobowi o jej sceptycyzmie i dodaem, e do pewnego stopnia sam go
podzielam, prawdopodobnie z powodu duej iloci czasu spdzonego ostatnio ze scjentologami.
Spojrza na mnie ponuro.
Zobaczymy, co powiesz pod koniec tygodnia stwierdzi.
Tak czy inaczej odrzekem jak to wszystko zaczo si w twoim przypadku?
Zmierzy mnie wzrokiem. Wiedziaem, co sobie myli: Jestem zmczony. Opowiadanie
tej historii bdzie mnie kosztowao sporo energii. Czy ten czowiek jest tego warty?.
Westchn. Po czym zacz mwi.
W poowie lat szedziesitych, kiedy Elliot Barker tworzy swoj Kapsu
nieograniczonego kontaktu w Ontario, Bob Hare by psychologiem wiziennym w Vancouver.
Pracowa w British Columbia Penitentiary wizieniu o zaostrzonym rygorze. Obecnie jest to
poczenie baru i restauracji o wiziennym wystroju, gdzie posiki podaj kelnerzy ubrani w
pasiaki, a nazwy da to imiona i nazwiska synnych skazacw. Dawniej panoway tam jednak
trudne warunki, a wizienie miao z reputacj.
Bob, podobnie jak Elliot, uwaa, e psychopaci, ktrymi si zajmowa, ukryli swoje
szalestwo za fasad normalnoci, ale nie by takim jak on idealist. Chcia wykrywa, a nie
leczy. Wielokrotnie zosta oszukany przez przebiegych psychopatw. Na przykad pierwszego
dnia w pracy stranik powiedzia mu, e bdzie potrzebowa munduru i powinien da swoje
wymiary osadzonemu, ktry jest wiziennym krawcem, wic Bob tak zrobi. Z przyjemnoci
obserwowa, jak krawiec starannie bierze z niego miar, powica duo czasu, eby upewni si,
e dobrze wszystko zmierzy: stop, wewntrzn stron nogawki. Ten widok naprawd poruszy
Boba. Nawet w tym strasznym wizieniu by czowiek dumny ze swojej pracy.
Ale kiedy otrzyma swj mundur, okazao si, e jedna nogawka podwija si a do ydki,
a druga wlecze po ziemi. Rkawy marynarki byy krzywo wszyte. To nie mg by zwyky bd.
Byo oczywiste, e czowiek w chcia, eby Bob wyglda jak klaun.
Na kadym kroku psychopaci uprzykrzali mu ycie. Jeden nawet przeci przewody
hamulcowe w samochodzie, ktry Bob odda do wiziennego warsztatu. Bob Hare mg zgin.
Zacz zatem wymyla testy, ktre mogyby odizolowa psychopatw od reszty spoeczestwa.
Rozpuci wici, e szuka ochotnikw psychopatw i niepsychopatw. Byo mnstwo
zgosze. Winiowie ceni kad odmian od nudnej codziennoci. Podpi ich, jednego po
drugim, do elektroencefalografu i rnych maszyn mierzcych potliwo i cinienie krwi oraz do
generatora impulsw elektrycznych, po czym wytumaczy im, e bdzie liczy wstecz,
zaczynajc od dziesiciu, i kiedy dojdzie do jedynki, otrzymaj bardzo bolesny impuls
elektryczny.
Nigdy nie dowiedzielimy si, jak mia na imi ani w ktrym wizieniu znajdowa si ten
pokj. Przez cay poranek nazywalimy go przypadkiem H. Mwi z kanadyjskim akcentem.
Rozmowa zacza si do niewinnie. Przypadek H zosta zapytany przez badacza o
swoje szkolne lata.
Lubiem atmosfer szkoy odpowiedzia. Lubiem dowiadcza i uczy si czego
nowego.
Czy zranie kogo w trakcie szkolnej bjki? zapyta badacz.
Nie odpowiedzia. To byy tylko takie szkolne wygupy.
(To pytanie byo kluczowe, jak pniej wytumaczy nam Bob, poniewa dotyczyo
pozycji numer 12 z jego Skali Obserwacyjnej, czyli Wczesne problemy wychowawcze. Niemal
wszyscy psychopaci przejawiaj w dziecistwie niewaciwe zachowania, takie jak zncanie si
nad sabszymi, wandalizm, naduywanie rnych substancji, podpalenia. Bob twierdzi, e
zaczyna si to okoo dziesitego, dwunastego roku ycia).
Przytrafio mi si kilka walk na pici powiedzia przypadek H. Kiedy zamaem
jakiemu dzieciakowi rk. To byo obrzydliwe. Przytrzymywaem go, zbyt mocno nacisnem
na jego rk i co po prostu chrupno. Nie chciaem tego zrobi.
Jak zanotowalimy w naszych arkuszach oceny, jego opis caego zdarzenia by dziwnie
niespjny: zbyt mocno nacisnem na jego rk i co po prostu chrupno. Tak jakby nie
potrafi okreli swojej roli w tym zdarzeniu.
Punkt nr 7. Spycenie afektu osoba nie jest w stanie dowiadcza emocji w caej ich
naturalnej rnorodnoci i intensywnoci.
Punkt nr 8. Bezwzgldno i brak empatii.
Punkt nr 10. Sabe kontrolowanie zachowania.
Przypomniaem sobie moje samopoczucie kilka dni po tym, jak pka mi bona
bbenkowa na pokadzie samolotu; wszystko dookoa wydawao mi si odlege i niewyrane,
czuem si cakowicie odczony. Czy psychopaci w taki wanie zamglony sposb odczuwaj
emocje?
Jeden z moich starych kumpli z FBI przesuchiwa t kobiet, Karl Homolk
opowiada mi wczeniej Bob. Ona i jej m filmowali si w trakcie torturowania, gwacenia i
mordowania modych kobiet. Policja wzia j na wizj lokaln do domu, gdzie wiartowali
ciaa, a Karla powiedziaa: Mojej siostrze spodobaby si ten dywanik. Zabrali j do azienki,
a ona na to: Czy mog was o co zapyta? Gdzie tu bya butelka moich perfum. Bya
cakowicie oderwana od rzeczywistoci. Co niesamowitego.
Zdaniem Boba to zawsze mia niespodzianka, kiedy jaki psychopata otwarcie mwi o
swojej niemonoci odczuwania emocji. Wikszo udaje. Kiedy widz, e my niepsychopaci
paczemy, boimy si lub jestemy poruszeni czyim cierpieniem, wydaje im si to fascynujce.
Uwanie si nam przygldaj i ucz si nas naladowa, jak kosmici prbujcy wtopi si w
otoczenie. Jednak jeli bdziemy mieli oczy szeroko otwarte, dostrzeemy ten fasz.
Co si stao z Karl Homolk? zapytaem.
Jest teraz na wolnoci. Uwierzyli w jej przedstawienie pod tytuem Jestem ma
dziewczynk. Wosy zaplecione w warkoczyki. Sodka i urocza. Bardzo przekonujce. O
wszystko oskarya swojego ma. Posza na ugod. Dostaa dwanacie lat.
Punkt nr 5. Skonno do oszukiwania i manipulacji.
Punkt nr 4. Skonno do patologicznego kamstwa dotyczy osb, dla ktrych kamstwo
jest nieodczn czci ich interakcji z innymi.
Wci ogldalimy film o przypadku H. Mniej wicej w tym samym czasie, kiedy zama
innemu dziecku rk, zamkn te swoj macoch w szafie miaa to by zemsta za to, e
Dla nikogo nie byo to niespodziank. W Nowym Jorku mieszkali jego mistrzowie. Ale
nawet biorc to pod uwag, powiedzia Bob, trzeba pamita, e psychopatw przycigaj
wiata metropolii. Wielu z nich mona spotka w Nowym Jorku, Londynie i Los Angeles. David
Cooke, psycholog z Centrum Bada nad Przemoc w Glasgow, zosta kiedy zapytany przez
szkockich parlamentarzystw, czy psychopaci powoduj jakie szczeglne problemy w
tamtejszych wizieniach.
Raczej nie odpowiedzia. Wszyscy znajduj si w londyskich wizieniach.
To nie jest stwierdzenie bez pokrycia tumaczy Cooke. Spdzi wiele miesicy,
badajc urodzonych w Szkocji winiw pod ktem psychopatii. Ci z wysokimi wynikami w
testach psychopatii w wikszoci przebywali w Londynie i tam popenili przestpstwa.
Psychopaci szybko si nudz. Potrzebuj dreszczyku emocji. Dlatego migruj do duych miast.
Punkt nr 3. Potrzeba stymulacji i skonno do odczuwania nudy.
Maj take skonno do samooszukiwania si co do swoich perspektyw na przyszo.
Myl, e jeli przeprowadz si do Londynu, Nowego Jorku czy Los Angeles, dokonaj czego
wielkiego, zostan gwiazd filmow albo wybitnym sportowcem. Pewnego razu jeden ze
wsppracownikw Boba zapyta psychopatycznego winia z ogromn nadwag, co chciaby
robi, kiedy odsiedzi wyrok. Ten odpowiedzia mu, e planuje zosta zawodowym
gimnastykiem.
Punkt nr 13. Brak realistycznych dugoterminowych celw.
(Chyba e artowa).
Jack Abbot myla, e bdzie boyszczem literackiego Nowego Jorku. I jak si okazao
by. Razem z Mailerem pojawi si w Good Morning America. Zosta sfotografowany przez Jill
Krementz, znakomit nowojorsk portrecistk, on Kurta Vonneguta. New York Times
podzikowa Mailerowi za pomoc w uwolnieniu Abbotta. Jack podpisa te umow z niezwykle
skutecznym agentem literackim Scottem Meredithem i by honorowym gociem na uroczystej
kolacji w restauracji w Greenwich Village, gdzie Mailer, Meredith, dyrektorzy z wydawnictwa
Random House i inni gocie wznosili szampanem toasty na jego cze.
Sze tygodni po opuszczeniu wizienia, 18 lipca 1981 roku o godzinie 5.30 rano Abbot
zatrzyma si w otwartej przez ca dob restauracji na Manhattanie o nazwie Bini-Bon. Jak
doniosy gazety nastpnego dnia, byy z nim dwie atrakcyjne, dobrze wyksztacone mode
kobiety, ktre pozna na przyjciu.
Punkt nr 11. Rozwizo seksualna.
Chocia, gwoli cisoci, punkt nr 11 mg nie dotyczy tej trjki. Nie wiemy, czy mieli
zamiar uprawia seks. Poniewa wszystko miao si zmieni. Wszystko miao obrci si na
gorsze.
Za lad recepcji w Bini-Bon sta Richard Adan, dwudziestodwuletni pocztkujcy aktor.
Abbott zapyta, czy moe skorzysta z toalety. Adan odpowiedzia, e toaleta jest tylko dla
personelu. Abbott zaproponowa: Wyjdmy na zewntrz i zaatwmy to jak mczyni, tak te
zrobili, a wtedy Abbott wyj n i zadga Adana na mier. Po czym odszed, znikajc w
mroku.
Jak to moliwe? pyta Scott Meredith w rozmowie z New York Timesem. Przy
kadym naszym spotkaniu rozmawialimy o przyszoci. Mia wszystko przed sob.
Jak to byo moliwe, wyjani nam Bob, chocia ju wcale nie musia. Jack Abbott by
psychopat. Nie potrafi znie najmniejszej zniewagi. Jego poczucie wasnej wartoci byo zbyt
wysokie. I zawsze ulega impulsom.
Wiesz, co powiedzia o mczynie, ktrego zadga, kiedy policja w kocu go zapaa?
zapyta mnie Bob. I tak nie odnisby sukcesu jako aktor.
zranisz uczu kogo, kto ich nie ma. Przerwaa na chwil. Socjopaci kochaj wadz.
Kochaj wygrywa. W ludzkim mzgu niezdolnym do odczuwania yczliwoci nie pojawiaj si
niemal adne uczucia poza pragnieniem zwycistwa.
Co oznacza, e wielu z nich spotkamy na samym szczycie?
Tak. Im wyszy szczebel spoecznej drabiny, tym wicej psychopatw.
Wojny, niesprawiedliwo, wyzysk, wszystko to dzieje si za przyczyn niewielkiej
grupy specyficznie szalonych ludzi, stojcych gdzie nad nami?
Przypominao mi to efekt domina, jaki wywoaa ksika Pettera Nordlunda tyle, e na
olbrzymi skal.
Myl, e wiele z tych rzeczy to wynik ich dziaania odpowiedziaa.
To przeraajcy wniosek o ogromnym znaczeniu powiedziaem. Kilku psychopatw
tam na grze steruje yciem wszystkich pozostaych ludzi, bkajcych si po tym wiecie.
To wany wniosek potwierdzia. Wniosek, ktry nieczsto przychodzi ludziom do
gowy, poniewa wierzymy, e kady czowiek obdarzony jest sumieniem tak zostalimy
wychowani.
Pod koniec naszego spotkania moja rozmwczyni zwrcia si bezporednio do ciebie,
czytelniku. Powiedziaa, e jeli martwisz si, e moesz by psychopat, bo pasuj do ciebie
niektre z wymienionych cech i z tego powodu czujesz narastajcy lk, to znaczy, e nim nie
jeste.
Kada z osb zawodowo zajmujcych si psychopatami postrzegaa ich w taki sam
sposb jako uosobienie nieludzkich, bezwzgldnych si ciemnoci; jako pene zej woli
jednostki, szkodzce spoeczestwu, ktrych nie sposb zidentyfikowa, o ile, tak jak ja, nie
zostao si przeszkolonym w trudnej sztuce ich rozpoznawania. Inny sposb diagnozy moliwy
jest jedynie za pomoc drogich skanerw fMRI. Ma do nich dostp Adam Perkins.
Adam pracuje jako badacz w Instytucie Psychiatrii w poudniowym Londynie,
specjalizuje si w neuronauce klinicznej. Odwiedziem go krtko po moim spotkaniu z Essi,
poniewa jest ekspertem w badaniach nad lkiem i chciaem, eby sprawdzi moj teori, e
odczuwanie lku jest neurologicznym przeciwiestwem psychopatii, jeli chodzi o aktywno
jdra migdaowatego. Wyobraaem sobie, e moje ciao migdaowate wyglda jak Soce w
trakcie burzy solarnej, uwiecznione na zdjciu wykonanym teleskopem Hubblea. W moich
wyobraeniach ciao migdaowate psychopaty przypominao karowat planet na przykad
Plutona. Adam potwierdzi moj teori i eby zademonstrowa mi jej suszno, obwiza mnie
jakimi drutami, wsadzi do skanera fMRI i bez jakiegokolwiek ostrzeenia zaaplikowa mi
bardzo bolesny impuls elektryczny.
Au! wrzasnem. To naprawd bolao. Nie mgby zmniejszy siy bodcw?
Mylaem, e tego ju zakazano. Ktry to by stopie skali?
Trjka odpowiedzia Adam.
A jakie jest maksimum?
semka.
Adam przeprowadzi na mnie rne testy, eby sprawdzi mj poziom lku. W trakcie
wikszoci z nich patrzyem ze zoci na przycisk, za pomoc ktrego aplikowa mi bodce
elektryczne, a od czasu do czasu moim ciaem wstrzsay lekkie spazmy. Kiedy skoczy, na
postawie zapisu EEG stwierdzi, e jestem bardziej lkowy ni wikszo ludzi.
O! pomylaem, nieoczekiwane zadowolony z tego, e co jest ze mn wyranie nie
tak.
To chyba nie jest najlepszy pomys, eby czowiek taki jak ja, cierpicy z powodu
nadmiernego lku, poszukiwa ludzi, u ktrych wystpuje patologiczny deficyt lku?
zapytaem.
Adam przytakn. Powiedzia, e musz by ostrony. Psychopaci s naprawd
niebezpieczni. I czsto s nimi ludzie, po ktrych zupenie si tego nie spodziewasz.
Kiedy byem doktorantem opowiada opracowywaem pewien test osobowoci.
Szukajc ochotnikw do bada wrd studentw, rozwiesiem informacje o moim projekcie na
tablicy ogosze. I wtedy pojawia si dziewczyna. Moda dziewczyna. Bya studentk drugiego
roku, miaa mniej wicej dziewitnacie lat. Zapytaa: Chodzi o test osobowoci, prawda?.
Tak odpowiedziaem. Mam straszn osobowo. Lubi zadawa ludziom bl. Pomylaem,
e mnie nabiera. Odpowiedziaem Okej, w porzdku. Przeprowadziem na niej wszystkie testy.
Kiedy patrzya na zdjcia okaleczonych zwok, czujniki pokazyway, e j to ekscytuje. Orodek
przyjemnoci w jej mzgu struktura odpowiedzialna za doznania seksualne rozpala si na
widok krwi i mierci. To podwiadoma reakcja. Trwa zaledwie milisekundy. Dla niej to byo
przyjemne.
Spojrzaem na Adama. Opisywanie tego zdarzenia byo dla niego w oczywisty sposb
przykre. By lkliwy tak jak ja. To dlatego powici swoje ycie badaniom nad zwizkiem
anatomii i fizjologii mzgu z odczuwaniem lku.
Powiedziaa mi, e prbowaa dosta si do RAF-u, poniewa s to jedyne siy zbrojne,
w ktrych kobiety, za zgod Ministerstwa Obrony, mog obsugiwa systemy uzbrojenia, ale
rozgryli j i odrzucili jej zgoszenie. Wic zacza studiowa histori. Bya psychopatk, ale nie
oszustk skonn do manipulacji. Opowiedziaa mi o swoich morderczych skonnociach minut
po tym, jak mnie poznaa, co pokazuje, e nie potrafia z atwoci zwodzi innych ludzi.
Rdzeniem psychopatii jest brak moralnych hamulcw. Jeli kto nie ma hamulcw moralnych i
do tego ekscytuje go przemoc, skoczy jako niebezpieczny seryjny morderca, ktry pragnie
zabija i nie ma z tego powodu moralnego kaca. Musz istnie te ludzie, ktrych podnieca
zabijanie, ale ktrzy maj hamulce moralne powstrzymujce ich przed zrealizowaniem takich
fantazji, dopki si nie upij, nie bd zmczeni i tak dalej. Myl, e ona zaliczaa si do tej
kategorii i wanie dlatego prbowaa wstpi do RAF; szukaa okazji zaspokojenia swoich
morderczych pragnie w spoecznie akceptowalny sposb.
I co z ni zrobie? zapytaem. Zadzwonie na policj?
Byem w trudnym pooeniu. Nie popenia adnego przestpstwa. Miaem zwizane
rce. Nie istniej obecnie adne skuteczne mechanizmy, ktre mogyby j powstrzyma.
Adam, Bob i Martha wydawali si przekonani, e w wypadku psychopatw chaos to rzecz
z gry przesdzona. Adam powiedzia mi, e ta dziewczyna, ktrej nie pozwolono zabija w
spoecznie akceptowalny sposb, prawdopodobnie skoczy jako kolejna pielgniarka
okrzyknita anioem mierci. Kto, kto po prostu musi zabija.
Zaczem si zastanawia, czy Adam i Bob pomyleli kiedy, e logicznym rozwizaniem
problemu psychopatw byoby zamykanie ich jeszcze zanim zrobi co zego nawet jeli po
wysuniciu takiej propozycji zostaliby uznani za czarne charaktery rodem z powieci Orwella,
czego zapewne nie planowali, rozpoczynajc swoj karier zawodow.
Co si teraz dzieje z t kobiet? zapytaem Adama. Moe mgbym si z ni
spotka, eby zdoby materia do mojej ksiki? Najlepiej w jakiej zatoczonej kafejce.
Nie mogem w aden sposb ledzi jej dalszych losw odpowiedzia. Uczestnicy
moich bada nie s rejestrowani pod swoim nazwiskiem; dostaj tylko numer. Umilk na
chwil. Straciem j z oczu.
Zdaniem Adama, byem teraz zawodowcem zajmujcym si rozpoznawaniem
psychopatw i powinienem by niezwykle czujny. To ryzykowna gra. Nie mogem nikomu ufa.
Kiedy ci ludzie s w pobliu, robi si niebezpiecznie. Czasami psychopatk moe okaza si
Toto
W pnocnej czci stanu Nowy Jork, pord paskich, rozlegych pustkowi, ktre
rozcigaj si midzy Woodstock a Albany, stoi ponury wiktoriaski budynek, a pusty teren
wok niego oplataj macki z betonu i drutu kolczastego. Nazwa tego miejsca to Zakad Karny
Coxsackie.
Chocia by rodek maja, z nieba lay si strugi lodowatego deszczu, a ja szwendaem si
przy ogrodzeniu i nie miaem zielonego pojcia, co robi dalej.
Kiedy wybieraem si do Broadmoor, ju na kilka tygodni przed wizyt otrzymaem
pisemne potwierdzenie jej terminu, a take informacj o godzinach odwiedzin i szczegowy
regulamin. W przypadku Coxsackie nie byo nic z tych rzeczy. adnych tablic informacyjnych,
adnych stranikw. We wczeniejszej rozmowie telefonicznej chrypicy gos w suchawce
oznajmi mi jedynie, e taaaakmonaprzyjechaobojtniekiedy. Tutejsze procedury dotyczce
odwiedzin przypominay Dziki Zachd. Wszystko byo niejasne, niezorganizowane i dziaao mi
na nerwy.
W okolicy dostrzegem tylko jednego czowieka: mod kobiet dygoczc pod szklan
wiat; podszedem do niej i stanem obok.
Zimno zagadnem.
Tu zawsze jest zimno odpara.
W kocu usyszelimy szczknicie metalu. Brama otworzya si automatycznie i
weszlimy do zewntrznego blaszanego korytarza, nad ktrym rozpociera si baldachim z drutu
kolczastego. Korytarz zaprowadzi nas do ciemnego holu penego wiziennych stranikw.
Cze przywitaem si z nimi pogodnym tonem.
Hej, spjrzcie tylko, kogo tu przynioso! zawoa jeden z nich. Przecie to Harry
Potter!
Klawisze zebrali si wok mnie.
Witamy, panie Radosny-jak-skowronek! rzuci ktry.
Och, artownisie! skwitowaem.
Wspaniale, po prostu wspaniale stwierdzili stranicy. Kogo przyjecha pan
odwiedzi?
Emmanuela Constanta odparem, a oni przestali si mia.
To masowy morderca stwierdzi klawisz, na ktrym moja odpowied wywara
najwyraniej spore wraenie.
Jad kolacj z samym Billem Clintonem doda inny. Spotka go pan ju kiedy?
Rok 1997. Emmanuel Toto Constant stoi na chodniku dugiej, brzydkiej osiedlowej
ulicy w nowojorskiej dzielnicy Queens i wypatruje mnie, rozgldajc si dookoa. W oddali,
przez zason spalin i rozedrganego od upau powietrza, mona dostrzec panoram Manhattanu z
poyskujcym w socu wieowcem Chrysler Building oraz Bliniaczymi Wieami; jednak na
tamtej ulicy nie ma drapaczy chmur ani rdmiejskich barw z tumami wyrafinowanych goci, a
jedynie pudekowate, parterowe wypoyczalnie DVD oraz fast foody.
Toto Constant, w przeciwiestwie do swoich ssiadw ubranych w T-shirty, szorty i
baseballowe czapeczki, mia na sobie nienagannie skrojony jasny garnitur z jedwabn poszetk w
brustaszy. By wymuskany i elegancki (bardzo podobn elegancj dostrzegem kilka lat pniej u
Tonyego, kiedy spotkaem go po raz pierwszy w Broadmoor).
Zatrzymaem si i zaparkowaem samochd.
Witam w Queens powiedzia Toto Constant przepraszajcym tonem.
Na pocztku lat dziewidziesitych Toto Constant by wacicielem wielkiej rezydencji
w stylu art dco, z basenem i fontannami, pooonej w Port-au-Prince na Haiti. W tamtych
czasach Constant by szczupym, przystojnym i charyzmatycznym mczyzn, paradujcym po
miecie z uzi albo rewolwerem .357 magnum. Ze swojej rezydencji kierowa skrajnie prawicow
bojwk FRAPH utworzon po to, by terroryzowa sympatykw lewicowego, demokratycznego
prezydenta Jeana-Bertranda Aristidea, ktrego niedugo przedtem wypdzono z kraju. Wwczas
nie byo jeszcze wiadomo, kto stoi za Constantem i kto finansuje jego dziaania.
Wedug organizacji ochrony praw czowieka, takich jak Center for Constitutional Rights
oraz Human Rights Watch, zdarzao si, e pojmanym przez FRAPH zwolennikom Aristidea
odcinano twarze. A kiedy w grudniu 1993 roku grupa sympatykw obalonego prezydenta
schronia si w dzielnicy slumsw zwanej Cit Soleil, ludzie Constanta pojawili si tam z
benzyn i pucili cae to miejsce z dymem. Wyapywali przy tym dzieci, ktrym udao si uciec z
poaru, i zmuszali je, by wracay do swoich poncych domostw. Tamtego dnia zamordowano
pidziesit osb; bya to jedna z wielu masakr, do jakich doszo w czasie rzdw terroru
Constanta. W kwietniu 1994 roku bojwkarze z FRAPH najechali inny bastion poparcia dla
Aristidea nadmorskie miasteczko Raboteau. Kady, kto wpad w rce napastnikw, by
zatrzymywany i bity; strzelali do mieszkacw i wrzucali ich do otwartych kanaw ciekowych.
Zarekwirowali te odzie rybackie i ostrzeliwali z nich usiujcych ucieka na otwarte morze.
Ulubion metod dziaania FRAPH byo przeprowadzanie wsplnie z czonkami
Haitaskich Si Zbrojnych nocnych rajdw na najbiedniejsze dzielnice Port-au-Prince, Gonaves i
innych haitaskich miast. Podczas takich atakw napastnicy wdzierali si do domw w
poszukiwaniu dowodw prodemokratycznej dziaalnoci, takich jak na przykad zdjcia
Aristidea. Mczyzn bdcych gowami rodzin uprowadzano i poddawano torturom; wielu z
nich zgino w ulicznych egzekucjach. Kobiety byy zbiorowo gwacone, czsto na oczach
swoich bliskich. Rozpito wieku ofiar udokumentowanych gwatw wynosia od 10 do 80 lat.
Wedug relacji wiadkw zdarzao si, e matki byy gwacone przez wasnych synw,
zmuszanych do tego grob uycia broni.
Centrum Sprawiedliwoci i Odpowiedzialnoci
(Centre for Justice and Accountability)
W padzierniku 1994 roku Aristide odzyska wadz, a Toto Constant zbieg do Ameryki;
na cianach swojej kwatery gwnej w Port-au-Prince pozostawi zdjcia okaleczonych cia ofiar
FRAPH. W Nowym Jorku zosta aresztowany, a amerykaskie wadze zapowiedziay, e
zamierzaj deportowa go na Haiti, gdzie zostanie postawiony przed sdem i odpowie za
zbrodnie przeciwko ludzkoci. Na Haiti informacja o planowanej deportacji wywoaa fal
entuzjazmu. Podczas przygotowa do majcego si odby procesu trzy kobiety opowiedziay
ledczym o tym, jak ludzie Constanta zgwacili je, a nastpnie zostawili na pewn mier.
Wygldao na to, e los Toto Constanta jest przypiecztowany.
Ale Toto mia w rkawie jeszcze jedn kart. Siedzc w wiziennej celi, udzieli wywiadu
programowi 60 Minutes telewizji CBS i owiadczy, e jest gotowy ujawni nazwiska swoich
mocodawcw tajemniczych ludzi, ktrzy wspierali utworzenie FRAPH i sponsorowali jego
dziaalno. Ludzie ci byli agentami CIA oraz amerykaskiej Agencji Wywiadu Obronnego
(DIA).
Jeli jestem winny zbrodni, o ktre si mnie oskara wyzna swojemu rozmwcy,
dziennikarzowi Edowi Bradleyowi to winna jest ich rwnie CIA.
Nieatwo zrozumie powody, dla ktrych CIA mogaby chcie wspiera zbrodnicze,
antydemokratyczne szwadrony mierci. Aristide, eksksidz o lewicowych pogldach, by
charyzmatyczn postaci. By moe w CIA obawiano si, e w przyszoci zostanie drugim
Castro i bdzie stanowi zagroenie dla wsplnych interesw Haiti i Stanw Zjednoczonych.
Jeli kto powtpiewa w prawdziwo sw Constanta, to musia szybko zmieni zdanie.
Toto da do zrozumienia, e w razie kontynuowania procedury ekstradycyjnej ujawni szokujce
tajemnice dotyczce amerykaskiej polityki zagranicznej wobec Haiti. Niemal natychmiast po tej
zapowiedzi 14 czerwca 1996 roku amerykaskie wadze zwolniy go z wizienia i przyznay
mu zielon kart, umoliwiajc podjcie pracy w Stanach Zjednoczonych. Ale decyzja ta
obwarowana bya pewnymi warunkami; spisano je w piciostronicowym dokumencie,
sporzdzonym przez Departament Sprawiedliwoci, a nastpnie przefaksowanym do wizienia i
wrczonym Constantowi przy wyjciu. Zabroniono mu prowadzenia jakichkolwiek rozmw z
przedstawicielami mediw. Ponadto musia zamieszka w Queens z matk i nigdy, pod adnym
pozorem, nie wolno mu byo opuszcza tej dzielnicy jedynym wyjtkiem bya godzinna
wyprawa na Manhattan do biura INS (Urzdu ds. Imigracji i Naturalizacji), w ktrym mia si
meldowa co tydzie. A kiedy ju to zrobi, musia wsi do samochodu i wrci prosto do
Queens.
Ta dzielnica miaa sta si jego wizieniem.
Kiedy pod koniec lat dziewidziesitych poznaem t histori, postanowiem
skontaktowa si z Constantem w sprawie przeprowadzenia z nim wywiadu. W przeszoci
czowiek ten dziery w swoich rkach wielk, przeraajc wadz chciaem si dowiedzie,
jak kto taki poradzi sobie z przystosowaniem si do ycia z matk na przedmieciach. Czy
teraz, po twardym ldowaniu w zwyczajnym wiecie, przeladuj go wspomnienia popenionych
niegdy zbrodni, niczym Raskolnikowa z powieci Dostojewskiego? Na dodatek w Queens ya
spora spoeczno haitaska, co oznaczao, e wrd ssiadw Constanta z pewnoci nie
brakowao jego dawnych ofiar. Napisaem do niego, chocia tak naprawd spodziewaem si
odmowy. Rozmowa ze mn oznaczaa przecie pogwacenie warunkw jego zwolnienia. Gdyby
dowiedziay si o tym wadze, Constantowi grozioby aresztowanie, deportacja na Haiti i
egzekucja. Zdarzao si przecie, e moi potencjalni rozmwcy odmawiali mi wywiadu z
bardziej bahych przyczyn. Wielu ludzi nie chce ze mn rozmawia tylko dlatego, e wedug nich
mgbym ich przedstawi jako osoby cokolwiek szalone. Tymczasem Constant ochoczo zgodzi
si na spotkanie. Nie pytaem dlaczego, byem po prostu zadowolony, e przeprowadz swj
wywiad, a poza tym jeli mam by szczery nie obchodzio mnie, jakie czekaj go
konsekwencje. Przypuszczam, e taka postawa podpada pod Punkt nr 6. Brak wyrzutw sumienia
lub poczucia winy, Punkt nr 7. Spycenie afektu, a take Punkt nr 8. Bezwzgldno i brak
empatii. Kto by si tym jednak przejmowa chodzio w kocu o przywdc szwadronw
mierci.
Spdziem w Queens dziwny dzie, ktry mocno zapad mi w pami. Elegancko ubrani
mczyni przychodzili i wychodzili. Czasem zbierali si gdzie w kcie i rozmawiali, ale
chocia staraem si nadstawia uszu, nie dosyszaem, jaki by temat tych dyskusji. By moe
planowali zbrojny zamach stanu.
Zapytaem Constanta, jak idzie mu przystosowywanie si do codziennego ycia. Jak
spdza czas? Czy ma jakie hobby?
Umiechn si lekko.
Poka ci powiedzia.
Wyszlimy z domu jego matki, po czym Constant poprowadzi mnie jedn, a potem drug
alejk, a wreszcie doszlimy do kompleksu blokw mieszkalnych.
Jestemy ju prawie na miejscu zapewni. Nie martw si!
Kiedy wspinalimy si po schodach, obejrzaem si niespokojnie za siebie. Wreszcie
stanlimy przed jakimi drzwiami. Constant otworzy je i wszedem do rodka.
Wewntrz wszystkie stoy oraz inne paskie powierzchnie zastawione byy malekimi
plastikowymi figurkami, jakie doczane si do zestaww promocyjnych w McDonaldzie i
Burger Kingu: byy tam soniki Dumbo, psy Goofy, Muppety z kosmosu i Pezaki, a take
miniaturowe wersje Batmana, Atomwek, Facetw w czerni, Barta i Homera Simpsonw, Freda
Flinstonea, Jackie Chana, Buzza Astrala i wielu, wielu innych.
Constant i ja popatrzylimy po sobie.
Najwiksze wraenie robi na mnie kunszt, z jakim je wykonano wyzna.
Ustawiasz je w bataliony? zapytaem.
Nie.
Zapado milczenie.
Wracamy? wymamrota wreszcie.
Odniosem wraenie, e auje decyzji o pokazaniu mi swojej armii plastikowych figurek.
Kilka minut pniej, kiedy znalelimy si ponownie w domu matki Constanta,
usiedlimy obaj przy kuchennym stole; jego powczca nogami matka to wychodzia z kuchni,
to znowu do niej wracaa. Constant powiedzia mi, e kiedy Haitaczycy ponownie wezw go
do kraju, by stan na ich czele. Ludzie na Haiti mnie uwielbiaj stwierdzi, a kiedy ten dzie
nadejdzie, on wypeni swj obowizek wobec narodu.
Zapytaem go o Cit Soleil, Raboteau oraz inne zarzuty, jakie mu stawiano.
Nie ma w nich ani sowa prawdy odpar. Ani sowa!
I to wszystko? pomylaem sobie. Nie masz w tej sprawie nic wicej do powiedzenia?
Kamstwa, jakie o mnie opowiadaj, ami mi serce doda Constant.
I wtedy usyszaem dziwny dwik, jaki wyda z siebie mj rozmwca. Jego ciao zaczo
dygota. To, co syszaem, przypominao szloch, a jednak nim nie byo. Byo czym zblionym
do szlochania. Twarz Constanta wykrzywia si tak, jakby paka, ale w tym grymasie byo co
dziwnego przypomina gr kiepskiego aktora. Oto miaem przed sob dorosego mczyzn w
eleganckim garniturze, ktry udawa, e pacze. Byoby wystarczajco niezrcznie, gdyby
Constant naprawd paka tego rodzaju otwarte okazywanie emocji zawsze wprawia mnie w
zakopotanie jednak ten czowiek ewidentnie symulowa pacz, przez co caa ta sytuacja bya
jednoczenie niezrczna, surrealistyczna i wzbudzajca niepokj.
Niedugo nasze spotkanie dobiego koca. Constant odprowadzi mnie do drzwi,
zachowujc si przy tym jak ucielenienie dobrych manier mia si, ucisn serdecznie moj
rk i owiadczy, e powinnimy wkrtce spotka si ponownie. Podszedem do samochodu, po
czym odwrciem si, by raz jeszcze pomacha Constantowi na poegnanie. Kiedy na niego
spojrzaem, przeszed mnie dreszcz zupenie jakby moje ciao migdaowate wysao sygna
ostrzegawczy do innych czci mojego ukadu nerwowego. Twarz Constanta wygldaa teraz
zupenie inaczej, bya chodna i podejrzliwa, a jego oczy wpatryway si we mnie intensywnie.
Gdy tylko podchwyci moje spojrzenie, natychmiast przybra poprzedni, serdeczny wyraz twarzy.
Umiechn si szeroko i pomacha do mnie rk. Odmachaem mu, wsiadem do samochodu i
odjechaem.
Ostatecznie mj wywiad z Toto Constantem nigdy nie zosta przeze mnie spisany. Czego
mi w Constancie brakowao i brak ten budzi mj niepokj. Nie wiedziaem, jak go rozgry. Ale
podczas mojego pobytu w zachodniej Walii wci przypominay mi si sceny z dnia spdzonego
w jego towarzystwie. Jego udawany pacz dobrze pasowa do punktu nr 7, ktry mwi o
spyceniu afektu Emocje danej osoby s pytkie i krtkotrwae, a przy tym wyraane w
teatralny sposb, przez co jej zachowanie przypomina gr aktorsk a take do punktu nr 16,
czyli braku poczucia odpowiedzialnoci za swoje czyny. Z kolei jego stwierdzenie, e mieszkacy
Haiti go uwielbiaj, przywodzio na myl punkt nr 2, to znaczy przesadne poczucie wasnej
wartoci Osoba taka twierdzi, e inni ludzie j szanuj, boj si jej, zazdroszcz jej, odnosz
si do niej z niechci i tak dalej. Natomiast jego wiara w to, e ktrego dnia powrci na Haiti
w charakterze przywdcy, wydawaa si mie sporo wsplnego z punktem nr 13, czyli brakiem
realistycznych dugoterminowych celw. Niewykluczone, e na licie Boba znajdowaa si take
odpowied na pytanie o to, dlaczego Constant zgodzi si w ogle ze mn spotka. Moliwe, e
miao to zwizek z punktem nr 3, to znaczy potrzeb stymulacji i skonnoci do odczuwania
nudy, a take z punktem nr 14, czyli impulsywnoci Takie osoby powicaj niewiele czasu
na rozwaanie moliwych konsekwencji swoich czynw oraz z punktem nr 2 przesadnym
poczuciem wasnej wartoci.
By moe wikszo osb, z ktrymi przeprowadzam wywiady, zgadza si ze mn
spotka wanie ze wzgldu na punkty nr 3, 14 oraz 2.
Nie potrafiem wprawdzie dopasowa do tego schematu kolekcjonowania figurek z
Burger Kinga, ale nie ma chyba powodu, dla ktrego psychopaci nie mogliby mie hobby
niezwizanego ze swoj przypadoci.
Zastanawiaem si, co teraz dzieje si z Constantem. Po powrocie z Walii postanowiem
go odszuka. Ku mojemu zaskoczeniu okazao si, e skazany za oszustwa hipoteczne Toto
rezyduje w Zakadzie Karnym Coxsackie i zdy ju odsiedzie dwa lata ze swojego
trzydziestosiedmioletniego wyroku z prawem do ubiegania si o wczeniejsze zwolnienie po
dwunastu latach.
Punkt nr 20. Przestpcza wszechstronno.
Napisaem do niego list. Przypomniaem mu nasze ostatnie spotkanie, a take opisaem
pokrtce objawy dysfunkcji ciaa migdaowatego i zapytaem, czy jego zdaniem taki opis do
niego pasuje. W odpowiedzi Constant napisa mi, ebym go odwiedzi. Zarezerwowaem bilet na
samolot, ale akurat wtedy wybuch wulkan w Islandii. Kupiem wic bilet na nastpny tydzie i
tak oto znalazem si w niemal pustej sali odwiedzin, przy stole oznaczonym jako rzd 2, stolik 6.
W Coxsackie swoje wyroki odsiaduje tysic winiw. Tego dnia tylko czterech z nich
miao goci. W sali przebywaa para modych ludzi pochonitych gr w karty; starszy wizie
otoczony przez dzieci i wnuki; spotkana przeze mnie pod wiat kobieta, ciskajca teraz rk
jednego z osadzonych, przebiegajca palcami po jego doni, gaszczca kady palec z osobna i
dotykajca jego twarzy; wreszcie siedzcy naprzeciwko mnie Toto Constant.
Przyprowadzono go na sal zaledwie pi minut wczeniej; ju po tak krtkim czasie
uderzyo mnie, jak sympatycznym by towarzyszem. Constant zachowywa si tak, jak
oczekiwaem zapewnia o swojej niewinnoci w sprawie oszustw hipotecznych i utrzymywa,
e jego wina polega wycznie na tym, e zaufa niewaciwym ludziom. Oburza si te na
dugo swojego wyroku, poniewa oszustw hipotecznych skazywano zwykle jedynie na pi
lat.
Pi lat powiedzia. W porzdku. Nie ma sprawy. Ale trzydzieci siedem?
To prawda, e dugo jego wyroku wydawaa si w pewnym sensie niesprawiedliwa.
Troch mu nawet wspczuem. Czuem lekki niepokj, informujc Constanta, e jeli jego mzg
cechuje dysfunkcja, o ktrej wspomniaem w moim licie, to naleaoby uzna go za psychopat.
C, z pewnoci nim nie jestem owiadczy.
prawda, e kilka chwil wczeniej przyzna si do zachowa podpadajcych pod punkt nr 11, czyli
rozwizo seksualn, ale punkt ten i tak wydawa mi si zbdnym, purytaskim dodatkiem do
listy.
Jestem kobieciarzem wyzna Toto. Zawsze miaem wiele kobiet. Widocznie dobrze
si czuj w moim towarzystwie.
To powiedziawszy, wzruszy skromnie ramionami.
Ile masz dzieci?
Siedmioro.
Z iloma kobietami?
Mniej wicej wanie z tyloma rozemia si.
Dlaczego miae a tak wiele kobiet?
Nie wiem przyzna. Wyglda na autentycznie skonsternowanego. Zawsze chciaem
mie duo kobiet. Nie mam pojcia dlaczego.
Dlaczego nie zwizae si z tylko jedn kobiet?
Sam nie wiem. Moe ma to co wsplnego z tym, e naprawd chc by lubiany.
Dlatego ucz si dogadza ludziom. Zawsze si ze wszystkimi zgadzam. Robi wszystko, eby
ludzie dobrze si czuli; dziki temu mnie lubi.
Czy to nie jest rodzaj saboci? zapytaem wreszcie. Mam na myli to desperackie
pragnienie bycia lubianym. Czy to nie sabo?
Ale skd! Toto rozemia si. Z oywieniem pokiwa palcem. To w adnym
wypadku nie jest sabo.
Dlaczego?
Powiem ci dlaczego! Umiechn si i mrugn do mnie porozumiewawczo, po czym
doda: Kiedy ludzie ci lubi, moesz nimi manipulowa, sprawia, eby robili to, co chcesz.
Zamrugaem.
Wic tak naprawd wcale nie zaley ci na tym, eby ludzie ci lubili? spytaem.
Nie wzruszy ramionami. Zwierzam ci si teraz z moich najgbszych sekretw,
Jon!
A kiedy mwisz: Cierpi, kiedy nie jestem lubiany, to wcale nie masz na myli
swoich uczu. Chodzi ci o to, e cierpi wtedy twj status?
Wanie.
Jak to dziaa? zapytaem. W jaki sposb sprawiasz, eby ludzie ci lubili?
Ach, no dobrze powiedzia. Popatrz na to
Odwrci si w stron starszego winia, ktrego dzieci i wnuki wanie opuciy sal.
Masz cudown rodzin! zawoa do niego Toto.
Twarz mczyzny rozcigna si w szerokim, penym wdzicznoci umiechu.
Dziki! odkrzykn.
Toto posa mi ukradkowy umieszek.
A co z empati? spytaem. Odczuwasz empati? Przypuszczam, e w pewnych
sytuacjach empati te mona poczyta za sabo.
Nie odrzek Toto. Nie czuj empatii potrzsn gow niczym ko odpdzajcy
much, ktra usiada mu na nosie. Nie czuj niczego takiego. To nie jest uczucie, ktrego
dowiadczam. Wspczucie dla ludzi?
Tak.
Nie wspczuj im. Nie.
A emocje? podsunem. Mwie wczeniej, e jeste uczuciowy. Odczuwanie
emocji mona uzna za, hm, rodzaj saboci.
Och, zawsze przecie moesz wybiera emocje, ktre chcesz odczuwa odpar.
Widzisz? Dziel si z tob moimi najskrytszymi tajemnicami, Jon.
A co powiesz o tych trzech kobietach, ktre zeznaway przeciwko tobie przed sdem?
zapytaem. Odczuwasz w stosunku do nich jakie emocje?
Toto sapn ze zoci.
Te trzy paniusie twierdziy, e zamaskowani, niezidentyfikowani mczyni torturowali
je, gwacili, zostawili na pewn mier, bla, bla, bla. Zmarszczy gniewnie brwi. Zaoyy, e
zrobili to czonkowie FRAPH, tylko dlatego, e nosili mundury mojej organizacji. Twierdz, e
gwaciem po to, by umocni swoj wadz.
Co ich zdaniem je spotkao?
Och odpar beztroskim tonem jedna z nich twierdzi, e zostaa pobita, zgwacona i
porzucona na pewn mier. Lekarz kiedy Toto wypowiada to sowo, wykona palcami gest
naladujcy cudzysw zezna, e jeden z napastnikw j zapodni.
Toto utrzymywa, e adne, ale to adne z wysuwanych pod jego adresem oskare nie
jest zgodne z prawd, a jeli chc dowiedzie si czego wicej na temat tych kamstw,
powinienem poczeka i przeczyta kiedy jego na wp ukoczone wspomnienia, zatytuowane
Echa mojego milczenia.
Zapytany przeze mnie, czy lubi swoich wspwiniw, Toto odpar, e nie za bardzo. Z
pewnoci nie tych, ktrzy jcz i si uskaraj. Nie lubi te zodziei. Mog nazywa mnie
morderc czy zabjc, ale nigdy zodziejem. Poza tym nie lubi ludzi leniwych. Ani sabych. A
kamcw wrcz nienawidz.
Toto pochwali si, e bez wzgldu na okolicznoci potrafi doskonale nad sob panowa.
Czsto odczuwa pokus, by znokautowa ktrego ze wspwiniw, ale nigdy si do tego nie
posun. Taka sytuacja przydarzya mu si poprzedniego dnia na stowce. Jeden z winiw
siorba gono zup (Siorb, siorb, siorb. Mj Boe, Jon, ale to dziaao mi na nerwy. Miaem
ochot mu przywali, ale wtedy pomylaem sobie: Nie, Emmanuelu. Przeczekaj. Za chwil to
si skoczy. I faktycznie si skoczyo). Toto spojrza na mnie.
Trac tu moje ycie, Jon. Ta wiadomo jest najgorsza. Trac tu ycie.
Nasze trzygodzinne spotkanie dobiego koca. Odprowadzajc mnie do wyjcia, stranicy
zapytali, po co waciwie odwiedziem Toto Constanta.
Chciaem si przekona, czy jest psychopat odparem.
E, nie. To nie psychopata orzekli jednogonie.
Hej zagadn jeden ze stranikw a wie pan, e on jad kiedy kolacj z Billem
Clintonem?
Nie wydaje mi si, eby tak byo powiedziaem. Jeli on sam was o tym zapewnia,
to raczej bym w to nie wierzy.
Stranicy nic na to nie powiedzieli.
W drodze powrotnej do Nowego Jorku pogratulowaem sobie w myli, e w tak
byskotliwy sposb nakoniem Constanta do tego, by si przede mn otworzy. Kluczem okazao
si sowo sabo. Za kadym razem, gdy go uywaem, Toto odczuwa potrzeb pokazania mi,
jaki jest twardy.
Byem zaskoczony, z jak atwoci poddaem si wczeniej jego urokowi. Wystarczyo,
e wykaza si odrobin skromnoci, a ja momentalnie uznaem, e nie jest psychopat. Na
pocztku dostrzegem w nim co krzepico znajomego. Wydawa si drobny, zdystansowany do
siebie, fajtapowaty wszystkie te cechy charakteryzuj mnie samego. Czy mg mnie
naladowa i pozwala mi przeglda si w nim niczym w lustrze? Czy to wanie dziki temu
psychopatom udaje si czasem pozostawa w niezwykle udanych zwizkach z innymi ludmi?
bezwzgldnych osb, ktre po trupach d do celu, jaki stanowi dla nich objcie najwyszych
stanowisk.
Caa ta gadanina o wach przybierajcych ludzk posta przypomniaa mi o moim
artykule o Davidzie Ickeu. By to twrca teorii spiskowej, zgodnie z ktr wiatem rzdz
olbrzymie, ywice si krwi i skadajce ofiary z dzieci jaszczury, ktre potrafi przybiera
ludzk posta, dziki czemu mog spokojnie realizowa swoje nikczemne plany w stosunku do
niczego niepodejrzewajcej ludzkoci. Zdaem sobie nagle spraw, jak podobne s obie te
historie jedyna rnica polegaa na tym, e osoby mwice o wach w garniturach byy
wybitnymi i cakowicie zdrowymi na umyle psychologami, cieszcymi si powszechnym
powaaniem. Czy ta spiskowa teoria moga okaza si prawdziwa?
W miar jak zbliaem si do Nowego Jorku, drapacze chmur dzielnicy finansowej rosy
w oczach, a ja zadawaem sobie pytanie: czy jest jaki sposb, by dowie susznoci owej teorii?
6
Noc ywych trupw
Shubuta w stanie Missisipi to miasto umierajce. Dom Pikna Sary (salon piknoci),
sklep misno-spoywczy braci Jones, Bank Shubuty wszystkie te miejsca zabito deskami,
podobnie jak wiele innych okolicznych witryn, ktrych szyldy zdyy ju wyblakn na tyle, e
teraz nie sposb si zorientowa, co si tam kiedy miecio. Czasem tylko pozostawiony w
zakurzonym oknie wystawowym pluszowy mi albo nadmuchiwany wity Mikoaj stanowi
wskazwk, czym handlowano w danym miejscu. Nawet siedziba miejscowej loy masoskiej
jest dzi zaronit ruin. Tyle zostao z ich wadzy, ktr jak im si zdawao posiadali Nie
zdoaa ich ocali.
Zlikwidowano rwnie areszt ostay si po nim tylko przerdzewiae, rozpadajce si
kraty w celach w kamiennym budynku nieopodal Main Street, obok zniszczonego boiska do
koszykwki.
Kiedy widzisz zamknite wizienie, to wiedz, e znalaze si w miejscu, ktre dopad
kryzys powiedziaem.
Kryzys to dobre okrelenie zgodzi si Brad, jeden z miejscowych, ktry oprowadza
mnie po miasteczku.
Ze cian opuszczonych domw sterczay zbutwiae kawaki drewna; widok ten skojarzy
mi si z chrzstkami i krwi wypywajc spod resztek skry na zmasakrowanej twarzy, ktrej
fotografi pokaza nam w namiocie w zachodniej Walii Bob Hare.
Shubuta nie bya jednak zupenie wyludniona. Po miasteczku nadal krcia si garstka
mieszkacw. Niektrzy z nich byli pijani. Inni bardzo starzy.
***
Kiedy Shubuta przeywaa czas swojego rozkwitu.
Po prostu ttnia yciem! opowiada Brad. Kadego dnia! To a nie do uwierzenia.
Zawsze co si tutaj dziao. Wspaniale si tu dorastao! No i przestpczo bya na niskim
poziomie.
Jedzilimy na rowerach, gdziekolwiek si nam spodobao dodaa przyjacika Brada,
Libby. Szalelimy na wrotkach. Nasze matki nigdy nie musiay si o nas martwi.
Wszyscy pracowali wtedy w Sunbeam doda Brad.
W Sunbeam, miejscowej fabryce, produkowano tostery liczne urzdzenia w stylu art
dco.
Brad i ja sforsowalimy stert gruzu i weszlimy do dugiego budynku dokadnie w
poowie Main Street. Drzwi ledwo trzymay si w zawiasach. Na pododze walaa si pokryta
kurzem tabliczka z napisem: Wyjcie. Oberwane strzpy tkaniny, w przeszoci bdcej
zapewne czerwonymi, aksamitnymi zasonami, zwisay smtnie z murarskich gwodzi
przypominao to sceneri rzeni.
Co to za miejsce? zapytaem Brada.
Kiedy byo tu kino odpar. Pamitam, jak je otwierali. Wszyscy bylimy naprawd
podekscytowani. Bdziemy mieli kino! Wywietlili jeden film i na tym si skoczyo. Kino
zostao zamknite.
Co to by za film?
Noc ywych trupw.
Zapada cisza.
Cakiem adekwatny tytu powiedziaem wreszcie.
Brad lustrowa wzrokiem to, co pozostao z Main Street.
Al Dunlap nie zdaje sobie sprawy, ilu ludzi skrzywdzi, zamykajc t fabryk
powiedzia. Dla takiego maego miasta to by prawdziwy cios. Jego twarz zaczerwienia si
ze zoci. Spjrz na to miejsce doda.
Tostery Sunbeam.
Fot. Time & Life Pictures Getty Images Frank Scherschel
Fabryka Sunbeam znajdowaa si ptora kilometra za miastem. Bya dua wielkoci
dorwnywaa piciu boiskom pikarskim. W jednej hali trzysta osb pracowao przy produkcji
tosterw, a w hali obok kolejne trzysta osb pakowao te tostery do pudeek. Przypuszczaem, e
obecnie budynek stoi opuszczony, ale okazao si, e wprowadzi si do nowy biznes. Nowa
firma nie zatrudniaa jednak szeciuset pracownikw. Dawaa prac piciu. Pi osb, zbitych w
gromadk porodku ogromnej, pustej hali, produkowao tam abaury.
Ich szef to Stewart. Wczeniej pracowa tu a do czasu, gdy dyrektorem generalnym
Sunbeam zosta Al Dunlap, ktry podj decyzj o zamkniciu zakadu.
Mio jest si przekona, e w tej hali wci trwa produkcja powiedziaem.
Hm mrukn Stewart.
Sprawia wraenie, jakby obawia si, e owa produkcja moe nie potrwa zbyt dugo.
Stewart oraz jego przyjaciel, Bill, a take przyjacika Brada, Libby, oprowadzili mnie po
opustoszaej fabryce. Chcieli pokaza przybyszowi z zewntrz, do czego dochodzi, kiedy
szalecy przejmuj stery wspaniaej niegdy firmy.
Macie na myli Ala Dunlapa? upewniem si.
W Sunbeam mielimy do czynienia z ca parad szalecw stwierdzi Stewart.
(Poniewa jest to ksika traktujca o faktycznym szalestwie, warto zaznaczy, e Stewart i Bill
s w tej kwestii laikami i uywaj sowa szaleniec w jego potocznym znaczeniu). Nie
chodzio wycznie o Dunlapa. Kto by pierwszym szalecem, Bill? Czy przypadkiem nie
Buckley?
Tak, Buckley przytakn Bill.
Buckley mia kurduplowatego ochroniarza, ktry azi za nim wszdzie z karabinem
maszynowym powiedzia Stewart. Mia te flot odrzutowcw i rolls-roycew, a do tego
lodowe rzeby po dziesi tysicy dolarw za sztuk. Ci ludzie szastali fors na prawo i lewo,
podczas gdy firma nie przynosia zbyt wysokich dochodw.
(Przeczytaem pniej, e w 1986 roku Robert J. Buckley zosta zwolniony ze stanowiska
dziwny widok gromadka piciu wytwrcw abaurw na rodku tej ogromnej, ponurej
przestrzeni. Powiedziaem wczeniej Stewartowi, jak przyjemnie byo si przekona, e biznes w
tym miejscu kwitnie, ale prawda bya oczywista: sprawy nie wyglday najlepiej.
Co to o mnie mwi? powtrzy Stewart.
Same dobre rzeczy! zapewniem go.
W poowie lat dziewidziesitych Sunbeam byo w opakanym stanie. Utracjusze na
stanowisku dyrektora generalnego, tacy jak Robert Buckley, zostawili firm w tarapatach. Zarzd
spki musia znale kogo gotowego do bezlitosnego cicia kosztw i dlatego zaoferowa
posad dyrektora generalnego osobie wyjtkowej czowiekowi, ktry w przeciwiestwie do
wikszoci zdawa si czerpa autentyczn przyjemno ze zwalniania pracownikw. Nazywa
si Al Dunlap, a na swoj reputacj zasuy sobie, zamykajc fabryki Scotta, najstarszej
amerykaskiej firmy produkujcej papier toaletowy. Kryy niezliczone historie o tym, jak
jedzi od jednego zakadu do drugiego, zwalniajc ludzi czasem w dowcipny, a czasem upiorny
sposb. W fabryce w Mobile w stanie Alabama zapyta jednego z zatrudnionych, jak dugo ju
tam pracuje.
Trzydzieci lat odpowiedzia z dum zapytany.
Dlaczego kto chciaby tkwi w jednej firmie przez trzydzieci lat? Dunlap wyglda
na szczerze zdumionego. Kilka tygodni pniej podj decyzj o zamkniciu fabryki w Mobile i
wyrzuceniu wszystkich zatrudnionych tam ludzi na bruk.
W autobiografii Dunlapa, zatytuowanej Mean Business (Pody biznes), znale mona
mnstwo anegdot dotyczcych zwalniania ludzi. Oto jedna z nich:
Scott zatrudnia specjalistk do spraw morale, cakiem sympatyczn osbk z
nieprzyzwoicie wysok pensj; jej gwnym zadaniem byo dbanie o to, by midzy czonkami
zarzdu panowaa harmonia. Do diaba z harmoni. Ci ludzie powinni wyrywa sobie nawzajem
kaki. Powiedziaem [dyrektorowi finansowemu Scotta, Basilowi] Andersonowi, eby pozby si
tej dziewczyny () Pniej tego samego tygodnia jeden z zatrudnionych w firmie prawnikw
zasn w czasie zebrania zarzdu. To bya ostatnia drzemka, jak uci sobie za nasze pienidze.
Kilka dni pniej facet by ju tylko wspomnieniem.
I tak dalej. Dunlap zwalnia ludzi z tak wyran satysfakcj, e magazyn ekonomiczny
Fast Company wymieni go w artykule o potencjalnie psychopatycznych szefach. Wszyscy inni
wspomniani w artykule dyrektorzy albo nie yli, albo siedzieli w wizieniach, wic redakcja nie
musiaa si obawia, e zostanie przez nich pozwana do sdu; w wypadku Dunlapa dziennikarze
postanowili zaryzykowa i opisali jego trudnoci z kontrolowaniem wasnych zachowa (jego
pierwsza ona w pozwie rozwodowym oskarya go, e grozi jej noem, mamroczc przy tym,
e zawsze chcia sprawdzi, jak smakuje ludzkie miso) oraz brak empatii (chocia cigle
opowiada dziennikarzom o swoich mdrych i wspierajcych go rodzicach, to nie pojawi si na
pogrzebie adnego z nich).
W lipcu 1996 roku, w dniu, w ktrym zarzd Sunbeam ogosi nazwisko nowego
dyrektora generalnego, cena akcji spki poszybowaa z 12 dolarw i 50 centw do 18 dolarw i
60 centw. Wedug Johna Byrnea, najwaniejszego nieoficjalnego biografa Dunlapa, by to
najwikszy wzrost w historii nowojorskiej giedy papierw wartociowych. Kiedy kilka miesicy
pniej Dunlap poinformowa, e poowa z dwunastu tysicy pracownikw Sunbeam zostanie
zwolniona (zdaniem New York Timesa bya to najwiksza pod wzgldem procentowym tego
rodzaju redukcja zatrudnienia), kurs akcji Sunbeam ponownie wystrzeli w gr, osigajc
poziom 28 dolarw. Tak naprawd w cigu tych wszystkich upojnych miesicy cena akcji spada
tylko jeden jedyny raz stao si to 2 grudnia 1996 roku, gdy Business Week ujawni, e
Dunlap nie by obecny na pogrzebach swoich rodzicw, a jego pierwsza ona zarzucia mu, e
grozi jej noem. Tamtego dnia kurs akcji spad o ptora procenta.
Skojarzyo mi si to ze scen z filmu Badlands, w ktrej pitnastoletnia Holly, grana
przez Sissy Spacek, uwiadamia sobie, e jej przystojny chopak Kit przekroczy granic
oddzielajc twardziela od szaleca. Pocztkowo cofa si zaniepokojona, ale potem oznajmia zza
kadru swoim beznamitnym, monotonnym gosem: Mogam wymkn si tylnym wyjciem
albo ukry w kotowni, ale poczuam, e odtd moje przeznaczenie zwizane jest z Kitem, na
dobre i na ze.
Podobnie jak w przypadku bohaterw Badlands, stosunki Ala Dunlapa z udziaowcami
Sunbeam szybko wrciy do normy po tym, co wydarzyo si 2 grudnia; wkrtce wyruszyli
wsplnie w roczne, szalecze tourne po amerykaskiej prowincji, zamykajc po drodze fabryki
w Shubucie, Bay Springs oraz Laurel w stanie Missisipi; w Cookeville w stanie Tennessee; w
Paragould w Arkansas; w Coushatcie w Luizjanie, a take wiele innych. Dunlap zamienia
lokalne spoecznoci na amerykaskim poudniu w wymare miasta. Z kad kolejn
zlikwidowan fabryk cena akcji Sunbeam rosa, a wreszcie wiosn 1998 roku osigna
zawrotny poziom 51 dolarw.
Zbiegiem okolicznoci Bob Hare w swojej wanej ksice o psychopatii Psychopaci s
wrd nas rwnie nawizuje do filmu Badlands:
Jeli Kit jest filmowym wyobraeniem psychopaty, to Holly jest autentyczn mwic
mask, ktra po prostu markuje rzeczywiste uczucia. Jej wypowiadane monotonnym gosem
komentarze ozdobione s zwrotami przeniesionymi ywcem z ilustrowanych magazynw, ktre
podpowiadaj nastolatkom, co powinny czu. Posta grana przez Spacek to najlepszy przykad
znajomoci sw bez znajomoci melodii.
Dla Dunlapa wszystko skoczyo si wiosn 1998 roku, kiedy to amerykaska Komisja
Papierw Wartociowych i Gied (SEC) wszcza dochodzenie w sprawie olbrzymiego oszustwa
ksigowego, ktrego Dunlap mia si dopuci w Sunbeam. Zarzucano mu, e z rekordowej
kwoty stu osiemdziesiciu dziewiciu milionw dolarw zysku, jaki spka osigna w roku
1997, a szedziesit milionw stanowio rezultat stosowania oszukaczej rachunkowoci.
Dunlap zaprzeczy tym oskareniom. Zada od Sunbeam ogromnej odprawy, ktra ostatecznie
zostaa mu wypacona; ju wczeniej na jego koncie znalazo si sto milionw dolarw, jakie
zarobi w czasie dwudziestu miesicy przepracowanych w Scotcie.
Wwczas, jeszcze przed afer Enronu, nie byo jeszcze takiej presji na pociganie do
odpowiedzialnoci karnej osb oskaronych w sprawach tak skomplikowanych jak afera z
Dunlapem w roli gwnej. Jego kopoty z prawem skoczyy si po tym, jak w 2002 roku zgodzi
si zapaci w sumie 18,5 miliona dolarw w ramach ugody w rnych wytoczonych mu
procesach. Porozumienie, jakie zawar z SEC, przewidywao, e ju nigdy nie bdzie mg peni
funkcji dyrektora ani czonka zarzdu adnej publicznej spki.
A dziecistwo Dunlapa? zapytaem jego biografa, Johna Byrnea, jeszcze zanim
wybraem si do Shubuty. Wiesz co moe o jakim jego dziwnym zachowaniu? Kopotach z
policj? Moe znca si nad zwierztami?
Odwiedziem jego liceum, ale nie wydaje mi si, ebym rozmawia z ktrym z jego
kolegw odpar. Nie przypominam sobie tego.
Aha.
Wiem tylko, e w dziecistwie by zapalonym bokserem.
Tak?
Par razy wspomina o tym, jak wielk przyjemno sprawiao mu bicie ludzi.
Naprawd?
A jego siostra powiedziaa kiedy, e rzuca w jej lalki strzakami do gry w rzutki.
Serio?
Zapisaem w notatniku: Rzuca strzakami w lalki siostry. Lubi bi innych.
Jakie wywar na tobie wraenie, kiedy go poznae? spytaem.
Nigdy go nie poznaem odpowiedzia. Nie zgodzi si na spotkanie.
Przez chwil panowao milczenie.
Ja mam si z nim spotka powiedziaem w kocu.
Co ty powiesz? Byrne wyglda na zaskoczonego; odniosem wraenie, e troch mi
zazdroci.
Tak. Wanie tak.
Wielk florydzk posiado Ala Dunlapa z imponujcymi wypielgnowanymi
trawnikami dzielio od Shubuty dziesi godzin jazdy samochodem. Pierwsz rzecz, jaka
rzucaa si tam w oczy, bya niezwyka liczba rzeb drapienikw. Kamienne lwy i pantery z
obnaonymi zbami, pikujce ku ziemi ory, sokoy trzymajce w szponach ryby i wiele, wiele
innych rzeby stay wszdzie, rozsiane po caej posesji, wok jeziora i w kompleksie
basenowo-sportowym. Wewntrz rezydencji, poza lwami z krysztau, lwami z onyksu i lwami z
elaza, elaznymi panterami i obrazami lww, mona si byo natkn take na rzebione ludzkie
czaszki.
Przypomina to armi plastikowych figurek z Burger Kinga, ktre kolekcjonowa Toto
Constant, tyle e ta kolekcja jest ogromna, przeraajca i kosztowna zapisaem w moim
reporterskim notatniku.
Tam s lwy powiedzia Al Dunlap, oprowadzajc mnie po posesji. Mia na sobie
sportow marynark i garniturowe spodnie; opalenizna nadawaa mu zdrowy wygld, a jego zby
byy nieskazitelnie biae. Lwy. A tam jaguary. I znowu lwy. Same drapieniki. Drapieniki.
Drapieniki. Wycznie drapieniki. Ceni je i mam do nich wielki szacunek. Tak jak one,
zawsze robiem to, co musiaem.
Punkt nr 5. Skonno do oszukiwania i manipulacji zanotowaem. Wypowiedzi
takiej osoby mog zdradza przekonanie, e wiat skada si z drapienikw i ofiar albo e
gupot jest nie wykorzystywa saboci innych.
No i zoto dodaem. Sporo tutaj zota.
Byem na to przygotowany, poniewa ju wczeniej widziaem portret Dunlapa ze zotym
krawatem, siedzcego w zotym fotelu na tle stojcej przy drzwiach zotej zbroi oraz zotego
krucyfiksu na kominku.
C odpar Al zoto dodaje blasku. Tam mamy rekiny.
Wskaza na rzeb czterech rekinw wijcych si wok planety.
Wierz w drapieniki wyzna. Ich duch pozwala osign sukces. Tam s sokoy. A
to aligatory. Aligatory. Kolejne aligatory. I tygrysy.
To wyglda tak, jakby Midas spotka si z Bia Czarownic z Narni zauwayem.
Zupenie jakby Biaa Czarownica przeleciaa nad zoo penym gronych zwierzt, zamienia je
wszystkie w kamie, a potem przeniosa tutaj.
Co powiedziae?
Nic takiego.
Nie. Co przed chwil powiedziae?
Stalowe spojrzenie jego bkitnych oczu wydao mi si paraliujce.
Takie tam gadanie bez adu i skadu zaczem si tumaczy. Chciaem powiedzie
co zabawnego, ale sam si w tym pogubiem.
Aha. Oprowadz ci po posiadoci powiedzia Al. Wolisz si przej czy pojecha
wzkiem golfowym?
Jeli chcesz mie przyjaciela, kup sobie psa. Tutaj trwa wojna pozycyjna, chopcze.
Zastanawiaem si, czy scenarzyci zapoyczyli t kwesti od Ala Dunlapa, ale pniej
odkryem, e nie by on jedyn grub ryb, ktra zwyka tak mwi. Chcesz mie przyjaciela w
Waszyngtonie? Kup sobie psa powiedzia podobno w czasie swojej prezydentury Harry S.
Truman, przynajmniej wedug biograficznego filmu Giveem Hell, Harry! (Daj im popali,
Harry!). Dziaajc w tej brany, nauczysz si, e jeli chcesz mie przyjaciela, musisz sprawi
sobie psa stwierdzi w poowie lat osiemdziesitych Carl Icahn, inwestor znany z wrogich
przej oraz szef firm farmaceutycznych. Jeli chcesz by lubiany, kup sobie psa poradzia na
pocztku lat dziewidziesitych gospodyni Deborah Norville, prowadzca program Inside
Edition w telewizji CBS. Ludzie, z ktrymi pracujesz, nie s twoimi przyjacimi.)
Zebralimy si w kuchni ja, Judy, Al oraz Sean, jego ochroniarz.
Odchrzknem.
Pamitasz, co napisaem w swoim mailu? e twoje ciao migdaowate moe nie
wysya odpowiednich sygnaw do reszty centralnego ukadu nerwowego i by moe to wanie
dlatego odnosie takie sukcesy i dlatego fascynuje ci duch drapiecy.
Pamitam potwierdzi. Fascynujca teoria. Przypomina mi to Star Treka. Wkraczasz
tam, gdzie nie dotar jeszcze aden czowiek. Dlaczego niektrzy ludzie odnosz tak
oszaamiajce sukcesy, a innym nic si nie udaje? Dzieciaki, z ktrymi chodziem do szkoy, byy
znacznie lepiej sytuowane ode mnie, a jednak nie zaszy daleko. Dlaczego? Na czym polega
rnica? Bo co musi nas rni! To jedno z tych pyta, ktre ludzie zadaj sobie od wielu
pokole! I dlatego, kiedy wspominae o tym migdaowatym czym, pomylaem sobie: Hm.
Interesujce. Pogadam z tym gociem.
Musz ci o czym powiedzie. Wedug niektrych psychologw, jeli ta cz twojego
mzgu nie dziaa prawidowo, to sprawia, e jeste
Tak?
Niebezpieczny wymamrotaem ledwie syszalnie.
Poczuem si okropnie zdenerwowany. Pytaem ju dwie osoby Tonyego i Toto czy
s psychopatami, powinienem by wic ju si do tego przyzwyczai. Ale w tym wypadku byo
inaczej. Nie znajdowaem si w wizieniu o zaostrzonym rygorze ani w szpitalu
psychiatrycznym, lecz w prywatnej rezydencji tego oto czowieka.
Prosz? zapyta. Nie dosyszaem, co powiedziae.
Niebezpieczny powtrzyem.
Na chwil zalego guche milczenie.
W jakim sensie? zapyta wreszcie cicho.
To moe sprawia, e jeste wziem gboki oddech psychopat.
Al, Judy i Sean przygldali mi si uwanie. Przez dug chwil. Czuem, e wpadem jak
liwka w kompot. Co ja sobie waciwie mylaem? Przecie nie jestem dyplomowanym
lekarzem ani naukowcem. Jeli mam by szczery, to aden te ze mnie detektyw.
W duchu winiem Boba Harea. Co prawda nie kaza mi tego robi, ale gdybym go nie
pozna, nigdy bym si sam na to nie porwa. Jego skala psychopatii daa mi faszyw pewno, e
jestem w stanie samodzielnie porusza si w krainie psychopatw. Powinienem by posucha
ostrzee Adama Perkinsa. Nie jestem ani detektywem, ani psychologiem; nie wypadem dobrze
nawet wtedy, kiedy diagnozowaem sam siebie na podstawie kryteriw DSM-IV.
Patrzyli na mnie, jednoczenie rozgniewani, oszoomieni i rozczarowani. Al zaprosi mnie
do swojego domu, a ja nie mogem si oprze, by nie zapyta go, czy jest psychopat. Bycie
psychopat nie jest nielegalne, ale jeli nim jeste, to takie pytanie musi ci si pewnie wydawa
nadzwyczaj obraliwe.
Nie mielimy okazji o tym rozmawia. Kelly spojrzaa na mnie tak, jakby miaa
ochot mnie zabi. Rozmawialimy za to o moliwociach wsppracy, jakie stwarza nam to
miejsce, i o tym, jak studenci naszego uniwersytetu bd mogli poszerza tu swoj wiedz.
Al twierdzi, e w yciu chodzi wycznie o zwycistwo. A co ty o tym sdzisz?
Sdz, e jestem niezwykle podekscytowana faktem, e pan Dunlap zdecydowa si
wspomc finansowo Uniwersytet Stanowy Florydy; myl te, e ten budynek to miejsce, w
ktrym moemy wykonywa wspania prac, a to wszystko dziki temu, e pan Dunlap da nam
tak szans, za co jestemy mu niesychanie wdziczni powiedziaa.
Dzikuj ci bardzo.
To ja dzikuj! rzucia na odchodne.
Przesadne poczucie wasnej wartoci? zapytaem Ala.
Bez wtpienia odpowiedzia. Jeli sam w siebie nie uwierzysz, nikt inny nie zrobi
tego za ciebie. Musisz w siebie wierzy.
Czy jest jaka inna lista z dobrymi rzeczami? wtrcia do ostrym tonem Judy.
C powiedziaem i na moment wszyscy umilklimy.
A co z potrzeb stymulacji i skonnoci do odczuwania nudy? podjem po chwili.
Owszem potwierdzi Al. Bardzo szybko si nudz. Musz znale sobie co do
zrobienia. Tak. To uczciwie powiedziane. Nie jestem najbardziej zrelaksowanym czowiekiem na
wiecie. Mj umys nie przestaje pracowa nawet w nocy.
Manipulowanie ludmi?
Nazwabym to raczej umiejtnociami przywdczymi stwierdzi. Inspirowaniem
innych! Moim zdaniem na tym wanie polega przywdztwo.
Zgadzasz si, ebym czyta list dalej?
Tak, jasne. Czemu nie?
***
Tamtego poranka Al przedefiniowa wiele cech psychopatycznych, czynic z nich
pozytywne cechy przywdcy. Impulsywno to po prostu inne okrelenie umiejtnoci szybkiej
analizy. Niektrzy ludzie spdzaj tydzie na rozwaaniu rnych za i przeciw. Mnie wystarczy
na to dziesi minut. A gdy okae si, e zalety przewaaj nad wadami? Wtedy dziaaj!.
Pytko uczu chroni przed odczuwaniem rnych bezsensownych emocji. Brak wyrzutw
sumienia pozwala ruszy naprzd i osiga kolejne wspaniae rzeczy. Jaki sens ma pogranie si
w alu?
Na koniec dnia musisz podda si wasnemu osdowi powiedzia. Odpowiedzie
sobie na pytanie: czy czujesz do siebie szacunek? Jeli tak, to w porzdku. wietnie si spisae.
A ty? Czujesz si dobrze z samym sob?
Tak! zapewni. Oczywicie! Kiedy spogldam wstecz na swoje ycie, czuj si tak,
jakbym wybra si na film o osobie, ktra to wszystko osigna. Kurcz! To ja naprawd tego
dokonaem? Co wicej, przez cay ten czas robiem wszystko po swojemu.
A co z tym, jak potraktowae swoj pierwsz on?
Ja Al zmarszczy brwi, po czym spojrza na mnie. Ukoczyem West Point. A
potem musiaem porzuci tamto cudowne ycie i sta si twarz Ala wykrzywia si w grymasie
modym, onatym porucznikiem, rzuconym do bazy na drugim kocu wiata. W modym
wieku takie zmiany przeywa si niezwykle ciko
Urwa i zamilk.
Czyli postrzegae on jako balast?
Al wzruszy ramionami i przez moment wpatrywa si w podog.
przez trzydzieci lat. A ony nie maj pojcia, co robi ich mowie.
Znajdowaem si w Nowym Jorku, w sterylnym, minimalistycznie urzdzonym biurze
bajecznie wrcz bogatego finansisty, ktry zgodzi si ze mn porozmawia pod warunkiem, e
nie ujawni jego nazwiska. Siedziaem na krzele niczym uczniak, wetknwszy donie pod uda, i
patrzyem, jak gospodarz przeglda moj stron internetow, czytajc opisy ludzi, z ktrymi
przeprowadzaem wywiady. Byli wrd nich onierze si specjalnych z mojej ksiki Czowiek,
ktry gapi si na kozy, uwaajcy, e potrafi przechodzi przez ciany i zabija kozy samym
spojrzeniem. Byli tam take zwolennicy teorii spiskowych z ksiki Them. Adventures with
Extremists (Oni. Przygody z ekstremistami); oni z kolei wierzyli, e wiatem rzdz
gigantyczne, odywiajce si krwi jaszczury o pedofilskich skonnociach, przybye z innego
wymiaru i przybierajce ludzk posta.
O rany powiedzia, krcc gow z niedowierzaniem. Chyba nie jestem
odpowiednim kandydatem do rozmowy z tob. Kurcz, bd najnudniejsz osob, z jak
kiedykolwiek zdarzy ci si przeprowadzi wywiad.
Wskaza swoje biuro, w ktrym faktycznie nie byo ani ladu szalestwa. Waciwie to
nie byo tam niczego. Z wyjtkiem biurek i krzese, wyprofilowanych w taki sposb, by mona
si byo domyli, e kosztoway mas pienidzy.
Czowiek, u ktrego gociem i ktrego bd nazywa Jack mia okazj obserwowa z
bliska spraw Ala Dunlapa. By zwizany z firm Sunbeam, kiedy jej wspwaciciel, finansista
i filantrop Michael Price ktry z majtkiem wartym 1,4 miliarda dolarw plasuje si na 566.
miejscu na licie najbogatszych ludzi wiata naciska na zatrudnienie Dunlapa na stanowisku
dyrektora generalnego; reputacja Ala bya powszechnie znana, wic wszyscy wiedzieli, czego
mona si spodziewa po tej decyzji.
Nie zgadzaem si z redukcj zatrudnienia powiedzia Jack. Owiadczyem im
wtedy: Nie zrzucajcie winy na ludzi i na liczb pracownikw. Widziae kiedy, co si dzieje z
lokalnymi spoecznociami po zamkniciu zakadu?
Byem w Shubucie.
Ja te jedziem do tych miasteczek powiedzia Jack. Nocowaem w maych
motelach. Odwiedzaem tamtejsze szkoy. Bywaem w orodkach szkoleniowych i parkach
technologicznych. Sama rado. Odwiedzanie tych miejsc naprawd sprawiao mi przyjemno.
A potem patrzyem, jak niszczy si je przy aplauzie Wall Street Jack umilk na moment.
Wystarczy zajrze do dowolnego raportu inwestycyjnego z tamtego czasu; dla kadego, kto
orientuje si w tych sprawach, wszystko momentalnie stanie si jasne
Co rozumiesz przez raport inwestycyjny? zapytaem.
Takie raporty wyjani Jack sporzdzane s przez fundusze hedgingowe, fundusze
emerytalne i banki inwestycyjne, doradzajce swoim klientom, w ktre firmy warto
zainwestowa. Wall Street, a waciwie jej mroczna strona, ta, ktra pisze podobne raporty,
wychwalaa pod niebiosa redukcj zatrudnienia w takich miejscach jak Shubuta cign Jack.
Gdyby mg si przekona, jak gorco kibicowali tym redukcjom Gdyby dosta w swoje rce
ich raporty z tamtych lat, byby zdumiony, co w nich wypisywali.
Na przykad?
Zdumiaby ci ten bezduszny entuzjazm, z jakim ci ludzie odnosili si do dziaa
Dunlapa. Prawdopodobnie zaczby si zastanawia, czy nasze spoeczestwo nie oszalao.
Domylam si, e po tych raportach ju dawno zagin lad?
By moe udaoby si jeszcze zdoby niektre z nich powiedzia. To wszystko
przypominao Koloseum. Cay tum zagrzewa Dunlapa do dziaania. Wic kto tu tak naprawd
jest zoczyc? Ten, kto przeprowadza redukcje? Analitycy, ktrzy go za to chwal? Fundusze
bardzo nie chciaem tego przyzna e Adam ma racj. Wewntrzny przymus, nakazujcy mi
tropi przejawy szalestwa, sprawi, e spdziem rok lub nawet wicej na podrach do
Gteborga, Broadmoor, pnocnej czci stanu Nowy Jork, na Floryd i do stanu Missisipi.
Przypomniaem sobie spotkanie z Alem Dunlapem i lekkie rozczarowanie, ktre pojawiao si za
kadym razem, kiedy mwi co rozsdnego. Zanim zjedlimy lunch, by na przykad taki
moment, gdy zapytaem go o punkty nr 12 i 18 Wczesne problemy wychowawcze i Przestpstwa
popeniane przed osigniciem penoletnioci.
Wielu odnoszcych sukcesy buntowao si przeciwko rodzicom i nauczycielom
podsunem mu. Nie ma w tym nic zego.
Nie odpowiedzia. Byem powanym dzieckiem, skupionym na swoich celach.
Dobrym dzieciakiem. Bardzo zdeterminowanym. Zawsze staraem si mie jakie szkolne
osignicia. Ciko pracowaem. To pochania ca twoj energi, nie ma ju czasu na sprawianie
kopotw.
Nigdy nie miae problemw z wadzami?
Nie. I pamitam, e przyjli mnie do West Point. Ta caa psychopatia to jaka bzdura.
Nie odniesiesz sukcesu, jeli nie potrafisz tu wskaza na swoj gow sprawowa kontroli. To
niemoliwe. Jak skoczysz szko? Jak poradzisz sobie na pierwszej i drugiej posadzie, kiedy
pracujesz na to, kim si staniesz?
By to bardzo przekonujcy argument i poczuem si rozczarowany, kiedy go przedstawi.
Nie przyznawa si take do bycia kamc. (Jeli uwaam kogo za idiot, powiem mu to
wprost) i pasoytniczego stylu ycia (Pac swoje rachunki). By przeciwko nonsensownym
emocjom, ale odczuwa te waciwe. Co wicej, jego darowizna na rzecz Uniwersytetu Stanu
Floryda w wysokoci dziesiciu milionw dolarw moe wydawa si nieco narcystyczna, ale to
niewtpliwie miy gest. I od czterdziestu jeden lat mia lojaln on. Nie byo adnych plotek o
jego romansach, wic punkty nr 17 i 11 (Wiele krtkotrwaych zwizkw maeskich i
Rozwizo seksualna) nie podwyszay jego wynikw na skali psychopatii.
Oczywicie nawet psychopaci z najwyszymi wynikami na skali Boba w przypadku
niektrych pozycji z kwestionariusza mogli otrzyma zero punktw. Uderzajce wydao mi si
moje dziwne pragnienie, eby postrzega Ala Dunlapa w cakowicie jednoznaczny sposb.
Przemylaem sowa Adama: Wszyscy to robimy. Szukamy jakich pereek. A te pereki
okazuj si zawsze ludzkim szalestwem. Obydwaj zaoylimy, e dziennikarze robi to
instynktownie. Wiemy, co jest mocnym punktem w kadym wywiadzie, a kwestia, czy jest to
rwnie przejaw jakiego sklasyfikowanego zaburzenia psychicznego, nie zaprzta ju naszych
myli.
Nagle co przyszo mi do gowy. A jeli niektrzy z nas dziennikarzy podchodz do
tego z innej strony? Jeli niektrzy z nas dostrzegli, e osoby cierpice na pewne zaburzenia
psychiczne udzielaj elektryzujcych wywiadw i w zwizku z tym opracowali byskotliwe,
dyskretne metody ich rozpoznawania, podobne do metod stosowanych przez Boba Harea?
W nastpnych dniach rozpoczem poszukiwania. Przepytywaem redaktorw,
producentw telewizyjnych i guest-bookerw1.
I w ten sposb usyszaem o Charlotte Scott.
Charlotte mieszka w Kent w starej, uroczej chacie z belkami stropowymi pod sufitem.
Jej niespena trzymiesiczne dziecko posapywao cicho w kcie pokoju. Powiedziaa mi,
e jest teraz na urlopie macierzyskim, ale nie zamierza zajmowa si duej produkowaniem
programw telewizyjnych. Odchodzi z brany i ju nigdy do niej nie wrci.
Wyznaa mi, e kiedy bya idealistk. Chciaa by niezalen dziennikark, ale
skoczya jako asystentka producenta brytyjskiego kanau zakupowego bid-up.tv. Byskotliwa
niemie sowa nie przechodziy im przez gardo. Ekipa programu musiaa ich tego nauczy. W
kocu przyznali, e owszem, Deleese jest brzydka. Nigdy nie przypuszczaam, e mj syn oeni
si z tak brzydk kobiet zgodzia si powiedzie teciowa Deleese. Kelli pouczono, e ma
opowiedzie o tym, jak zawstydzona bya, dorastajc z tak brzydk siostr; jak chopcy miali si
z Deleese i drwili z niej. I tak dalej.
Deleese siedziaa w pokoju obok i ogldaa to wszystko na ekranie. Wygldaa na
zszokowan. Ale przecie wszystko bdzie dobrze! Z Kopciuszka zmieni si w ksiniczk.
Bdzie pikna.
Kilka godzin pniej tu przed operacj Deleese pojawi si producent i oznajmi jej,
e wykluczono j z programu. Manager produkcji podliczy cyferki raz jeszcze i zda sobie
spraw, e jej okres rekonwalescencji bdzie zbyt dugi w stosunku do moliwoci budetowych
programu.
Deleese zalaa si zami. Przecie nie mog wrci do domu tak samo brzydka jak
byam! pakaa. Miaam wrci pikna!
Producent przepraszajco wzruszy ramionami.
Caa rodzina wrcia do Teksasu, gdzie wszystko potoczyo si byskawicznie.
Powiedziano zbyt wiele rzeczy, ktre nie powinny zosta powiedziane. Deleese wpada w
depresj. Moja rodzina, ktra wczeniej nic o tym nie wspominaa, powiedziaa co, co
uwiadomio mi, e miaam racj kady uwaa, e wygldam jak dziwado wyjania w
swoim pozwie przeciwko telewizji ABC. Koniec kocw, Kelli, ktra cierpiaa na
dwubiegunow chorob afektywn i czua si winna z powodu swojego udziau w tym caym
baaganie, pokna gar tabletek, popia je alkoholem i zmara.
***
By moe wydaje wam si, e Charlotte z jej rzekomo niezawodn sztuczk
podpytywania o zaywane leki nigdy nie zaprosi przez nieuwag do programu kogo, kto jest
szalony w niewaciwy sposb. Jeli tak, to le si wam wydaje.
Nagrywalimy kiedy odcinek Mj chopak jest zbyt prny. Naciskaam na pewnego
faceta, eby szczegowo opowiedzia o swojej prnoci. Naciskaam, naciskaam i naciskaam.
Wci popija napoje dla kulturystw. Przerobi cay program Charlesa Atlasa. Widzowie
rozmawiali z nim na wizji. Kady si z niego mia. Kilka dni pniej zadzwoni do mnie i
podczas rozmowy podci sobie yy. Cierpia na dysmorfofobi2. Musiaam rozmawia z nim
przez telefon, kiedy czekalimy na przyjazd karetki. Charlotte wzdrygna si. To byo
okropne dokoczya.
Tego popoudnia, kiedy po poegnaniu si z Charlotte wracaem ju do Londynu,
pomylaem: Przynajmniej nigdy nie zrobiem czego tak zego jak to, do czego doprowadzia
Charlotte.
1 guest-booker (z ang.) osoba zajmujca si wyszukiwaniem uczestnikw programw
telewizyjnych i radiowych
2 Dysmorfofobia zaburzenie psychiczne charakteryzujce si wystpowaniem lku
zwizanego z przekonaniem o swoim nieestetycznym wygldzie.
Pewnego lipcowego poranka 2005 roku pracujca w brany reklamowej Rachel North
wsiada do wagonu metra linii Piccadilly na stacji Finsbury Park w pnocnym Londynie. Jak mi
pniej powiedziaa, by to najbardziej zatoczony wagon, w jakim przyszo jej podrowa.
Do rodka wciskao si coraz wicej ludzi opowiadaa a ja staam wewntrz i
mylaam sobie: To jaki absurd. Wreszcie pocig zacz si toczy. Jecha przez okoo
czterdzieci pi sekund i nagle Rachel zrobia krtk pauz nastpia eksplozja.
Znajdowaam si dwa, moe dwa i p metra od miejsca, w ktrym doszo do wybuchu. Potna
sia cisna mn o podog. Zapada cakowita ciemno. Sycha byo stukot k i pisk
hamulcw. Przypominao to jazd grsk kolejk, ktra wymkna si spod kontroli tyle e w
ciemnoci. Zrobio si gorco. Nie mogam oddycha. Powietrze zgstniao od dymu. Poczuam,
e caa jestem mokra. Leaam na pododze, przygnieciona przez innych. Po chwili rozlegy si
krzyki.
Trzy lata wczeniej, w 2002 roku, Rachel zostaa brutalnie zaatakowana we wasnym
domu przez nieznajomego mczyzn. Napisaa o tym artyku do Marie Claire. Kiedy w
metrze wybucha bomba, Rachel staa w zatoczonym wagonie i czytaa swj dopiero co
opublikowany artyku. Chwil pniej, lec na pododze, pomylaa: Tylko nie znowu.
Pasaerowie zostali ewakuowani. Rachel bya jedn z ostatnich osb, ktre opuciy
pocig.
Kiedy wydostaam si z wagonu do tunelu, obejrzaam si szybko za siebie i
zobaczyam, co si stao. Tak, tamto wspomnienie zostao ze mn do dzisiaj, bo wci
zastanawiam si, czy nie powinnam bya zosta i pomc. Ale tam panowaa taka straszna
ciemno Widziaam powyginany metal. Ciaa lece na pododze. I jeszcze Nie, nie
powiem, co wtedy zobaczyam.
Ile osb zgino w twoim wagonie? zapytaem Rachel.
Dwadziecia sze.
Rachel bya ranna, ale nie wymagaa hospitalizacji. W jej nadgarstku odamek metalu
utkwi na tyle gboko, e moga zobaczy ko, ale na tym koczya si lista jej obrae. Wagon
by tak ciasno wypeniony ludmi, e osoby stojce najbliej zamachowca przyjy na siebie
gwn si wybuchu. Oczywicie tamtego dnia powstay tysice blogw powiconych atakom z
7 lipca (zdetonowano wwczas cztery bomby: trzy w metrze i jedn w autobusie; zgino
pidziesit sze osb, w tym czterech zamachowcw-samobjcw), ale blog Rachel by
wyjtkowy. aden inny bloger nie znalaz si w centrum wydarze, tak blisko miejsca wybuchu,
w tym samym wagonie; poza tym, wpisy Rachel byy bezporednie, przejmujce i sugestywne.
Nic wic dziwnego, e jej strona zacza zdobywa fanw.
Czwartek, 7 lipca 2005
Zapanowaa kompletna ciemno i wagon wypeniy kby duszcego dymu.
Pomylaam, e olepam. Byo tak ciemno, e nic nie byo wida. Pomylaam, e za chwil
zgin, a moe ju jestem martwa. Krztusiam si dymem i miaam wraenie, e ton
Sobota, 9 lipca 2005
Nie mogam oderwa si od wiadomoci telewizyjnych. Kiedy usyszaam, e bomba
wybucha W MOIM WAGONIE, a mn zatrzso. W jednej chwili ogarnia mnie gniew, czuam
uderzenia adrenaliny i przeywaam krtkie reminiscencje tamtych wydarze, a chwil pniej
dopadao mnie obezwadniajce zmczenie. Wypiam kilka szklaneczek whisky
Pisanie o tym byo jak oczyszczanie rany wyznaa Rachel. Wyrzucaam z mojej
gowy cay ten brud i dym.
Na jej blog trafili inni ludzie, ktrym udao si przey atak. Zaczli wzajemnie si na
nim pociesza. W kocu kto zauway, e co prawda rozmawiaj ze sob, ale kade z nich siedzi
w tym czasie samotnie we wasnych czterech cianach. Internet dawa im iluzj wsplnoty, ale w
rzeczywistoci bya to tylko jej marna namiastka. Stawali si wyobcowani i zgorzkniali.
Dlaczego nie mieliby spotka si w prawdziwym wiecie, twarz w twarz? Zaczli wic si
spotyka, pocztkowo raz na miesic w pubie na Kings Cross.
Niektrzy z nas nie potrafili cieszy si yciem wspominaa Rachel. Za kadym
razem, gdy kadlimy si spa, drczyy nas koszmary. nio nam si, e omoczemy piciami w
okna wagonu, walimy w nie z caej siy, prbujc wyrwa si z wypenionego dymem pocigu.
Musisz pamita, e wszyscy wtedy mylelimy, e umrzemy w tej wypenionej dymem trumnie.
adne z nas nie spodziewao si, e co takiego moe si wydarzy Rachel umilka na
moment, po czym dodaa: Po prostu jechalimy do pracy.
Po pewnym czasie uznali, e chc zrobi co wicej ni tylko spotyka si raz w miesicu
na drinku. Postanowili stworzy grup nacisku. Chcieli si dowiedzie, czy atakom mona byo
zapobiec; czy wywiad nie sfuszerowa swojej roboty. Swoje stowarzyszenie nazwali Kings
Cross United. Rachel w dalszym cigu pisaa swj blog.
To wtedy sprawy zaczy przybiera dziwny obrt. Nieznane jej osoby zaczy
zamieszcza na jej stronie zagadkowe komentarze, ktrych nie potrafia zrozumie.
Mona zainstalowa program, ktry rejestruje, z jakich witryn przychodz uytkownicy
odwiedzajcy twoj stron wyjania Rachel. Po kilku tygodniach od jego zainstalowania
zauwayam strasznie duo wej z jednej konkretnej strony. Postanowiam na ni zajrze.
Rachel potrzebowaa dobrej chwili, eby zorientowa si, z czym ma do czynienia. Kto
zacytowa pewne frazy, ktrych uya na swoim blogu (kompletna ciemno, byo tak ciemno,
e nic nie byo wida) i na ich podstawie zasugerowa, e Rachel wcale nie opisywaa wybuchu
bomby (eksplodujca bomba wznieciaby ogie, ktry owietliby wntrze wagonu), ale rodzaj
elektrycznego przepicia. Autor tekstu gratulowa jej odwagi, ktrej potrzebowaa, by
ujawni prawdziw histori o przepiciu.
Rachel czytaa dalej. Ci ludzie najwyraniej wierzyli, e tamtego poranka w sieci
energetycznej londyskiego metra doszo do przepicia, a brytyjski rzd, by ukry prawd o
zawinionym przez firm miertelnym wypadku, obarczy win islamskich zamachowcw.
Zwolennicy tej spiskowej teorii byli czci znacznie wikszej grupy Ruchu na Rzecz Prawdy
o 11 Wrzenia ktra szybko przycigaa kolejnych czonkw. Przed 11 wrzenia 2001 roku
wyznawcy teorii spiskowych stanowili margines spoeczestwa. Dzisiaj waciwie kady zna
kogo, kto jest przekonany, e zamachy z 11 wrzenia byy wewntrzn robot amerykaskich
wadz. Zwolennicy tego rodzaju teorii przypominaj kanapowe wersje detektyww z powieci
Agathy Christie: spotykaj si na forach, l sobie linki do filmw z YouTube i utwierdzaj si
wzajemnie w przekonaniu, e racja jest po ich stronie. Ale spord nich tylko ci z najsilniejsz
tendencj do mylenia magicznego s jednoczenie zwolennikami spiskowej teorii w odniesieniu
do wydarze z 7 lipca o ile bowiem 11 wrzenia ewidentnie nie by wewntrzn robot, o tyle 7
lipca nie by ni w sposb absolutnie ewidentny. A teraz ci ludzie wmieszali w to wszystko
prowadzony przez Rachel blog.
Czytajc tamt stron, Rachel zacza si zastanawia, w jaki sposb zwolennicy tej teorii
wyjani zamach bombowy na autobus, do ktrego doszo na Tavistock Square. Kiedy o godzinie
9.47 Hasib Hussein wysadzi si w pitrowym autobusie linii 30 kursujcej z Marble Arch do
Hackney Wick, eksplozja zerwaa dach z grnego pitra pojazdu. Oprcz zamachowca zgino
trzynacie osb, ktre stay wraz z nim w tylnej czci autobusu. W mediach ukazay si zdjcia
krwi i szcztkw cia, ktre obryzgay ciany pobliskiej siedziby Brytyjskiego Towarzystwa
Medycznego. Jak wyznawcy teorii spiskowych mogliby wytumaczy co takiego?
I wtedy Rachel natrafia na wyjanienie wyznawcw spisku: w rzeczywistoci autobus
wcale nie eksplodowa. Byo to co w rodzaju kaskaderskiego pokazu, zrealizowanego przy
pomocy materiaw pirotechnicznych, kaskaderw, aktorw i sztucznej krwi.
To oczywiste, co Rachel w tej sytuacji powinna bya zrobi: nic. To, e ludzie w
internecie si myl, nikomu nie powinno wyda si specjalnie zaskakujce. Ale Rachel dopiero
co przeya atak terrorystyczny; by moe spdzaa te zbyt wiele czasu, przesiadujc samotnie
w swoim pokoju przed komputerem w kadym razie, bez wzgldu na powody, nie mylaa w
sposb racjonalny. Nie zamierzaa postpi rozsdnie.
Zdyam ju pozna ludzi, ktrzy w tamtym autobusie stracili swoich najbliszych
powiedziaa Rachel. Uznaam, e nazywanie aktorami i kaskaderami osb, ktre tam zginy,
jest ohydne. Przeczytaam wic to wszystko, a potem wyszam zaczerpn wieego powietrza i
pomylaam: Oni po prostu nie wiedz, o czym mwi. Jeli tylko bd mieli szans
porozmawia z kim, kto naprawd tam by, zdadz sobie spraw, e uwierzyli w kup bzdur, i
dadz sobie z tym spokj. Autor tamtej strony zachca do pozostawiania komentarzy.
Napisaam wic pena gniewu: Jak miesz cytowa moje sowa w tak opaczny sposb!
Przepicia nie urywaj ng!. Odpisa: Nawet nie wiedziaa, e bomba bya w twoim wagonie!
Cigle zmieniasz swoj wersj!.
Rachel bya wcieka. Poczua, e ma obowizek doprowadzi do tego, by ci ludzie
zrozumieli, e si myl.
Wtedy nie miaam jednak pojcia, jacy oni s przyznaa Rachel. Raz po raz
wychodzi na jaw ich cakowity brak empatii. Kopiuj i wklejaj na swoje strony najbardziej
wstrzsajce relacje ratownikw, ktrzy po wejciu do wagonw widzieli powyginane ciany
spywajce krwi i fragmentami cia, musieli przestpowa nad poodrywanymi ludzkimi
czonkami i omija dziur w pododze, wyrwan przez eksplodujc bomb. Zamieszczaj te
wszystkie rzeczy na forum, a ty, czytajc je, masz ochot si rozpaka; oni tymczasem kwituj:
O prosz! Widzicie? Wyglda na to, e dziura bya po prawej stronie. I to cay ich komentarz.
Interesowa ich wycznie ten lej po eksplozji? zapytaem.
To takie dziwne stwierdzia Rachel.
Punkt nr 8. Bezwzgldno i brak empatii to podejrzenie nasuno mi si samo, chocia
moje podejcie do stworzonej przez Boba skali psychopatii zdyo si ju zmieni. Czuem, e
jego skala jest potn broni, wadanie ktr upaja i ktra moe wyrzdzi potworne szkody,
jeli trafi w niewaciwe rce. Zaczem te podejrzewa, e rwnie i moje rce mog by dla
niej niewaciwe. Ale mimo to... Punkt nr 8. Bezwzgldno i brak empatii. Jakakolwiek prba
zrozumienia blu odczuwanego przez innych ma charakter czysto abstrakcyjny.
Rachel zbyt pno odkrya, e cierajc si z wyznawcami teorii spiskowej, sama staa si
czci spisku.
Wszyscy zaczli ze mn polemizowa opowiadaa. Tworzyli na mj temat
najdziwaczniejsze teorie. Uznali, e zaoyam bloga i zorganizowaam grup ocalaych po to,
eby podsuwa im oficjaln wersj wydarze i e w jaki sposb ich kontroluj. Twierdzili, e
jestem tub propagandow rzdu i moim zadaniem jest szerzenie dezinformacji. Stali si w
stosunku do mnie bardzo podejrzliwi. W kocu stworzyli teori, zgodnie z ktr miaam by
5 wrzenia 2007
Szanowni Pastwo,
Prosz potraktowa te sowa z cakowit powag. Nie przegapcie najwaniejszej historii
w dziejach: oto Jezus powraca, aby w tych mrocznych czasach ocali ludzko. Konferencja
prasowa odbdzie si w ogrodach midzy budynkami Parlamentu a Tamiz o godzinie 14.00 w
czwartek 6 wrzenia.
Z Mioci i wiatem
David Shayler
Doczona do e-maila informacja dla prasy wyjaniaa, e David zamierza ogosi, i jest
Mesjaszem:
Dziennikarze proszeni s o przybycie z otwartymi umysami, poniewa idzie tu o prawd,
ktrej nie mog sami ustali, a take o ich szanse na ycie wieczne, ktre mog sami przekreli.
Dla kogo, kto jeszcze trzy lata temu by ateistycznym technokrat, jest to do
kopotliwa sytuacja. A nazbyt dobrze zdaj te sobie spraw, jak szalone musi si to wszystko
wydawa. Istnieje jednak staroytny dowd na to, e Mesjasz w wymowie fonetycznej to David
Shayler. Jeli dodamy do tego niedawne znaki, ktre pojawiy si niezalenie ode mnie wrd
nich Mesjaski Krzy, utworzony na niebie przez Saturna, Merkurego, Wenus oraz Soce w
dniu 07.07.07, czyli w tym samym dniu, w ktrym zostaem ogoszony Mesjaszem nieodparcie
nasuwa si wniosek, e to sia wysza wskazuje na mnie jako na pomazaca czy te wybraca,
ktry przyby, aby ocali ludzko.
Inne inkarnacje Mesjasza to Tutenchamon, krl Artur, Marek Antoniusz, Leonardo da
Vinci, Lawrence z Arabii oraz Astronges, ydowski pasterz i rewolucyjny przywdca,
ukrzyowany w Palestynie w 1 roku przed Chrystusem.
David Michael Shayler
Frekwencja okazaa si zaskakujco niska. David, ubrany w powczyst bia szat,
siedzia w rodku krgu; wyglda szczupo i zdrowo. Na spotkanie przybyo tylko dwch
dziennikarzy kto ze Sky News i ja. Wszyscy pozostali wygldali na starych znajomych Davida
z Ruchu na rzecz Prawdy. Sprawiali wraenie zaenowanych.
Facet ze Sky News powiedzia mi, e przyjecha przeprowadzi wywiad z Davidem, ale
jego stacja nie ma zamiaru go emitowa. Planowali odoy go na pk, na wypadek, gdyby w
przyszoci co si wydarzyo.
Nie byo wtpliwoci, e mwic co, mia na myli co naprawd okropnego.
David tumaczy grupie suchaczy, e znaki pojawiay si od samego pocztku.
Pamitacie, jak odpowiedziaem na tamto ogoszenie w Independencie? Godot nie
przyjdzie? Wierz, e zostao dopasowane specjalnie do mnie. Jego nagwek zawiera nawet
sowo God: Godot nie przyjdzie.
Dlaczego MI5 miaoby dopasowywa swoje ogoszenie rekrutacyjne do ciebie?
zapytaem.
Wierz, e zadaniem MI5 jest ochrona inkarnacji Mesjasza oznajmi. Wiem, jak
dziaa MI5. Chc si z tob skontaktowa. Podsuchuj twoje rozmowy telefoniczne i wiedz, e
szukasz pracy, a take jak czytujesz gazet. Kieruj wic swoje ogoszenie specjalnie do ciebie.
To ciekawe, e na podstawie tamtego ogoszenia nie zatrudniono nikogo poza mn.
Wdaem si w pogawdk z siedzc obok mnie kobiet. Miaa na imi Belinda i bya
wacicielk mieszkania, ktre kiedy wynajmowa David. W czasie jego kazania Belinda
zwierzya mi si szeptem, e nie moe ju duej siedzie i tego sucha. To wszystko byo zbyt
smutne. Musiaa co powiedzie.
Hm, Davidzie, czy mogabym zacza.
Jak miesz przerywa Mesjaszowi? zapyta.
W porzdku. Belinda westchna. Mw dalej.
Jestem zbawicielem powiedzia do niej rozdraniony i wanie prbuj wyjani
ludziom, jak mog osign ycie wieczne
Ju dobrze, przepraszam wymamrotaa Belinda.
a ludzie, ktrym zaley na yciu wiecznym, prawdopodobnie chcieliby usysze, co
mam im do powiedzenia bez takich przerw dokoczy David. Na koniec odpowiem na
pytania, Belindo. Ale w tej chwili staram si opowiedzie wam pewn wan histori.
Myl, e ta historia jest raczej smutna, Davidzie powiedziaa Belinda. Wedug
mnie popeniasz kilka bdw. Po pierwsze, nie dae sobie do czasu, by naprawd
pomedytowa nad swoj misj. Wystpujesz publicznie o wiele za wczenie. Po drugie, nie
gromadzisz wok siebie wyznawcw. Po trzecie, oznajmiasz to wszystko sam, a przecie to inni
powinni powiedzie: To on jest Mesjaszem i pa przed tob na kolana albo co w tym rodzaju.
Tymczasem wychodzisz i obwieszczasz to wszystkim dookoa. Chodzi mi o to, e zachowujesz
si niezbyt po mesjasku.
David odparowa, e poniewa jest Mesjaszem, to kade jego zachowanie powinno by
uznane za waciwe dla Mesjasza.
A w ogle to od kiedy staa si tak ekspertk od mesjaszy? warkn.
Mam przed sob kogo, kto ma wiele talentw i wybitny umys powiedziaa Belinda
kogo, kto wietnie sobie radzi na obranej ciece, ale nagle postanowi to wszystko zrujnowa,
wyruszajc na jak ezoteryczn wycieczk. Wyrzucasz z siebie te wszystkie rzeczy, na ktre
ludzie nie s w stanie zareagowa inaczej ni kpinami. To okropnie przykre.
David popatrzy na ni spokojnie.
Ja wiem, e jestem Mesjaszem powiedzia. To ty musisz odpowiedzie sobie na
pytanie, dlaczego nie jeste w stanie tego zaakceptowa.
Podczas swojej konferencji prasowej David dugo mwi o pilnej potrzebie goszenia
swojego przesania, jednak przez kolejne tygodnie niewiele si wydarzyo. Udzieli jednego czy
dwch wywiadw, ale byo to nic w porwnaniu z liczb wywiadw udzielonych wtedy, kiedy
mwi o hologramach. Zaczem dostrzega, jak zainteresowanie mediw szalestwem Davida
Shaylera zatacza uk na wykresie:
naprawd smutne.
Dzi wiele osb obawia si, e popada w obd powiedzia i dodaje im otuchy, kiedy
mog usysze w radiu kogo takiego jak ja; kogo, kto na temat 11 wrzenia czy 7 lipca ma takie
same obkane pogldy jak oni, ale wcale nie wydaje si przy tym szalony, tylko szczliwy.
Rzucam wyzwanie kademu: niech spotka si ze mn i sprawdzi, czy na odchodnym bdzie
uwaa mnie za wariata.
W drodze powrotnej z Devon do Londynu dotaro do mnie, e David mia racj. Wielu
ludzi rzeczywicie obawia si, e popada w obd. Przyznaj si do tego pnym wieczorem, po
kilku drinkach. Mam te jednego czy dwch znajomych gotowych przysic, e nie mieliby nic
przeciwko temu. Pewna moja znajoma twierdzi, e w skrytoci ducha pragnie przej zaamanie
nerwowe i trafi do szpitala psychiatrycznego, z dala od napi wspczesnego wiata; mogaby
tam do woli wylegiwa si na ku, przebywajc pod opiek pielgniarek.
Jednak wikszo moich znajomych twierdzi, e si tego obawia. S przeraeni
perspektyw popadnicia w obd. Chc by po prostu normalni. Ja jestem jedn z takich osb
za kadym razem, gdy nie mog dodzwoni si do mojej ony, ogrania mnie nieznone
przekonanie, e ona nie yje; kiedy znajduj si w klaustrofobicznych samolotach Ryanaira,
wydaj z siebie mimowolne wrzaski; drczy mnie paraliujcy niepokj, e jaki psychopata
mgby zechcie pozbawi mnie ycia. Wszyscy spdzamy te wieczory na ogldaniu Zamiany
on, Zapraszam do stou, Superniani, wczesnych odcinkw X Factora i Big Brothera. Dzisiejsza
telewizja to szydzenie z ludzi nkanych problemami.
Krcenie wielu filmw zaczyna si dzisiaj od tego, e filmowcy wybieraj si na osiedle
domw komunalnych, gdzie dziewidziesit procent mieszkacw dobrze sobie radzi posyaj
dzieci do szkoy, pracuj, pac podatki. Pozostae dziesi procent to rodziny dysfunkcyjne. I
filmowcy mwi: To o nich zrobimy nasz film.
Eddie Marsan, aktor
wywiad przeprowadzony
przez Jonathana Romneya
Independent, niedziela, 2 maja 2010
Praktycznie kady program nadawany w godzinach najwikszej ogldalnoci peen jest
ludzi, ktrych cechuje odpowiedni rodzaj szalestwa; a ja zrozumiaem wreszcie, wedug jakiej
zasady si ich dobiera. Po czym pozna ludzi odpowiednio szalonych? Po pierwsze, s odrobin
bardziej szaleni, ni my boimy si, e moglibymy si sta. Po drugie, ich szalestwo wida na
pierwszy rzut oka. Moe drczy nas niepokj, ale nie jestemy a tak niespokojni jak oni.
Moemy by paranoikami, ale nie jestemy a tak paranoiczni jak oni. Tacy ludzie dostarczaj
nam rozrywki i pociechy pyncej z faktu, e jestemy mniej szaleni od nich.
Tragedia Davida Shaylera polegaa na tym, e jego szalestwo rozwino si szybko w
co zbyt dziwacznego, zbyt odbiegajcego od dopuszczalnych granic i w konsekwencji stao si
bezuyteczne. Nie chcemy oglda ludzi wykorzystywanych w sposb oczywisty. Chcemy by
wiadkami zawoalowanego wykorzystywania.
Ale dziennikarstwo to nie tylko wiat szalestwa; to take wiat konformizmu.
Przypomniaem sobie Mary Barnes, kobiet z piwnicy w prowadzonym przez R.D. Lainga
orodku Kingsley Hall, ktra rozsmarowywaa po swoim ciele wasne odchody. W kocu
zamienia to na rozsmarowywanie farb po ptnie i w ten sposb staa si synn artystk.
Londyska socjeta z lat szedziesitych i siedemdziesitych podziwiaa jej obrazy za ich gboki
wgld w umys dotknity szalestwem. Jednak Charlotte Scott i inni dziennikarze cznie ze
Mierzc za wysoko
Bob spdza sobotni noc na Heathrow (by to jego przystanek midzy Szwecj a
Vancouver; cae ycie przemierza planet, uczc ludzi, jak uywa jego skali psychopatii) i
zadzwoni do mnie z pytaniem, czy nie miabym ochoty spotka si z nim w hotelu na drinka.
Kiedy dotarem na miejsce, we foyer nie byo ani ladu Boba. Przed recepcj staa duga
kolejka zmczonych, niezadowolonych biznesmenw, ktrzy mimo pnej pory chcieli si
jeszcze zameldowa. Nigdzie nie dostrzegem aparatu telefonicznego dla odwiedzajcych. Nagle
mnie olnio. Concierge gdzie sobie poszed, ale na jego biurku sta telefon. Mgbym wybra
zero, poczy si z recepcj (dzwonicy do recepcji zawsze mieli pierwszestwo przed
czekajcymi w kolejce; to oglna prawidowo jestemy bardziej zainteresowani tajemniczymi
osobami, ktre wanie do nas dzwoni, ni ludmi, ktrzy stoj przed nami) i poprosi, eby
poczono mnie z pokojem Boba.
Ledwo zdyem wzi suchawk, kiedy zobaczyem conciergea maszerujcego
popiesznie w moim kierunku.
Prosz odoy ten telefon! warkn.
To zajmie tylko chwil powiedziaem pogodnie.
Concierge wyrwa mi suchawk z doni i rzuci j na wideki.
Wtedy zjawi si Bob. Odegraem przed conciergem cae przedstawienie powitalne.
Bob! wykrzyknem.
Bylimy dwoma uprzejmymi biznesmenami w podry, spotykajcymi si w wanym
celu pnym wieczorem w hotelu. Upewniem si, e concierge to zobaczy.
Pjdziemy do baru dla VIP-w na trzecim pitrze? zapyta Bob.
Tak odparem, rzucajc spojrzenie w stron conciergea. Bar dla VIP-w.
Przeszlimy przez korytarz.
Nie uwierzysz, co si wanie wydarzyo wyszeptaem przestraszony.
Co takiego?
Concierge mnie sponiewiera.
To znaczy?
Podniosem suchawk, bo chciaem do ciebie zadzwoni, a on wyrwa mi j z rki i
trzasn ni o aparat opowiadaem. To byo do szokujce i zupenie nie na miejscu.
Dlaczego zrobi co takiego?
C, to jeden z nich zawyrokowa Bob.
Spojrzaem na Boba.
Psychopata? zapytaem.
Zmruyem oczy i zerknem na conciergea.
Pomaga wanie komu z bagaami przy windzie.
Doprawdy?
Wielu psychopatw zostaje portierami, conciergeami, ochroniarzami; to zawody, w
ktrych mog zachowywa si jak pan na wociach powiedzia Bob.
Rzeczywicie wydawao mi si, e brakuje mu empatii stwierdziem. No i nie
kontrolowa swojego zachowania.
David tego nie zrobi, nie miabym adnych powodw, eby angaowa si w t spraw.
Spojrza na mnie. Byo jasne, e chce, ebym powiedzia: Tak? Ale to przecie pan jest
ojcem profilowania psychologicznego w Wielkiej Brytanii.
Myl, e chcia podkreli, e jego kariera to co wicej ni tylko tamta okropna sprawa,
ktra odsuna go na boczny tor.
Tak? Ale to przecie pan jest ojcem profilowania psychologicznego w Wielkiej
Brytanii powiedziaem posusznie.
David Baker obserwowa, jak Britton niemal niewiadomie zacz zadawa sobie
pytania (o czym napisa pniej w swoich bestsellerowych wspomnieniach zatytuowanych The
Jigsaw Man, Czowiek zagadka). Kiedy j zwiza? Jak dugo bya przytomna? Jak szybko
umara?
W kocu obwieci Bakerowi, e zabjca to psychopata kierowany motywami
seksualnymi. Jest samotnym i seksualnie niedojrzaym mczyzn w wieku nastoletnim lub tu
po dwudziestce. Prawdopodobnie mieszka z rodzicami, jest pracownikiem fizycznym,
potraficym sprawnie posugiwa si noami. Posiada pokan kolekcj magazynw i filmw
pornograficznych, zawierajcych elementy przemocy.
Jak si okazao, wszystkie przewidywania byy trafne i szybko znaleziono winnego
powiedzia Britton. Z tego, co pamitam, by nim mczyzna o nazwisku Bostock.
Paul Bostock, ktry rzeczywicie pasowa do stworzonego przez Brittona profilu,
przyzna si do morderstwa, a Britton zosta gwiazd mediw. W gazetach pojawiy si
entuzjastyczne artykuy na jego temat. Ministerstwo Spraw Wewntrznych cigno go, eby
nada ostateczny szlif dopiero co utworzonej Jednostce Bada nad Profilowaniem Przestpcw;
poprosio go rwnie, eby pojawi si w serialu stacji ITV pod tytuem Murder in Mind
(Zabjczy umys). Britton twierdzi, e nie chcia zosta telewizyjnym celebryt i zgodzi si
tylko dlatego, e kolegom z jednostki zaleao na opinii najlepszej ekipy od profilowania
psychologicznego, a w jego wypadku, jak mu powiedzieli, wszystko, za co si zabra, koczyo
si sukcesem.
W cigu nastpnych miesicy Britton stworzy trafne profile wielu psychopatycznych
mordercw dziaajcych z pobudek seksualnych; niemal wszyscy z nich byli modymi
mczyznami, nastolatkami lub dwudziestolatkami, mieszkajcymi samotnie lub z rodzicami,
posiadajcymi ogromn kolekcj pornografii z elementami przemocy.
Pojawiy si krytyczne gosy zaczem.
Jakie krytyczne gosy? warkn niespodziewanie Britton.
Do tej chwili zachowywa si skromnie, wrcz potulnie, i ta naga zmiana tonu cakowicie
mnie zaskoczya.
Chodzi o to, e paskie profile opisyway niemal identyczny typ osobowoci w
kadym z przypadkw.
No tak, ale to byo wiadomo dopiero post factum wzruszy ramionami.
Prawd mwic, Britton wedug jego ksiki Jigsaw Man stworzy take trafne
profile, ktre nie wpisyway si w ten schemat. Na przykad, tak jak przewidzia, szantaysta,
ktry wkada yletki do produktw dla dzieci marki Heinz, okaza si byym policjantem.
To by najlepszy okres w jego karierze. Ale zaczy si pojawia dziwne,
niepotwierdzone plotki o przypadkach, w ktrych si pomyli. Mwiono na przykad o nastolatce,
ktra w 1989 roku miaa przyj na posterunek policji w Leeds i stwierdzi, e bya klacz
rozpodow dla miejscowych notabli, m.in. komendanta gwnego policji i prokuratora
generalnego (czonka Izby Lordw). Klacz rozpodow? Co chcesz przez to powiedzie?
zapyta zbity z tropu policjant. Wyjania, e bya regularnie zabierana do pewnego domu w
i e on te ma swj sekret: policja mylnie uwaa go za morderc Rachel Nickell, poniewa jest
samotnikiem i kultywuje prastare rdzenne wierzenia.
Lizzie odpowiedziaa, e wolaby, eby by morderc: To byoby dla mnie atwiejsze, bo
jest co, co musz ci powiedzie. Chodzio o jej mroczny sekret. Zapytaa, czy nie miaby
ochoty na piknik w Hyde Parku, gdzie mogaby mu si zwierzy. Colin odpisa, e jest
zachwycony tym pomysem, ale eby wyjani sytuacj, owiadczy, e nie ma nic wsplnego z
morderstwem Rachel Nickell. Jednak wci mogli uprawia seks doda w niezbyt elegancki
sposb i mgby odgina jej gow za pomoc paska, kiedy bdzie w ni wchodzi od tyu, co
pi minut zaspokajajc swoje cielesne dze.
Mrocznym sekretem Lizzie (o ktrym w kocu opowiedziaa mu w Hyde Parku, gdzie
tum funkcjonariuszy w cywilu monitorowa kady ich ruch) okaza si fakt, e jako nastolatka
zwizaa si z grup niezwykych ludzi satanistw. Uczestniczya razem z nimi w
morderstwie dziecka, ktremu podcito gardo. Nastpnie jego krew wlano do pucharu,
czstowano si ni, a atmosfera bya elektryzujca. Po wypiciu krwi dziecka zabili jego matk.
Leaa naga, pewien mczyzna wycign noe, wrczy mi jeden z nich i poprosi, ebym
przecia jej gardo. Zrobiam to. Potem bya orgia. Robiam to z tym facetem; to by najlepszy
facet, jakiego miaam.
Lizzie spojrzaa na Colina i powiedziaa, e mogaby szczerze pokocha tylko mczyzn,
ktry zrobi w swoim yciu co podobnego.
Colin odpowiedzia jej: Myl, e mierzysz troch za wysoko.
W kolejnych tygodniach Lizzie nie ustawaa w wysikach: Mylenie o tym [mordercy]
jest takie ekscytujce. Podnieca mnie, kiedy przypomn sobie, co zrobi ten mczyzna. Chc
faceta, ktry robi takie rzeczy. Chc faceta Gdyby to ty zrobi to wtedy na boniach
Wimbledonu, gdyby to ty j zabi, byoby cudownie.
Strasznie mi przykro powiedzia smutno Colin ale to nie ja.
Wci sumiennie przysya jej fantazje seksualne z coraz wiksz iloci przemocy,
pojawiay si w nich noe, krew i tego typu rzeczy. Kiedy Lizzie wrczya te listy Paulowi
Brittonowi, on uwanie je przestudiowa i z powag poinformowa policj: Przygldacie si
komu o dewiacyjnych zachowaniach seksualnych, ktre wyjtkowo rzadko wystpuj w
populacji statystycznej mczyzn. Szanse, e dwch takich osobnikw znajdowao si na
boniach Wimbledonu, kiedy zamordowano Rachel, s bardzo mae.
Lizzie po raz ostatni sprbowaa wydoby z niego przyznanie si do winy. Spotkali si w
Hyde Parku. Prbuj go sobie wyobrazi powiedziaa tsknie, kiedy zajadali kanapki nad
stawem Serpentine. Na sam myl o nim jestem podekscytowana. By moe ty jeste tym
mczyzn. Chc, eby zrobi mi to, co on zrobi jej.
Colin (jak pniej napisa) zacz si zastanawia, czy Lizzie nie ma przypadkiem
zaburze psychicznych.
Moe powinnimy przesta si spotyka powiedzia z rozpacz w gosie.
A wtedy ona wstaa, westchna i odesza, mijajc po drodze t furgonetk, w ktrej
roio si od policjantw.
Kilka dni pniej Colin zosta aresztowany i oskarony o morderstwo Rachel Nickell; w
areszcie spdzi czternacie miesicy. W tym czasie prawdziwy morderca, Robert Napper, zabi
Samanth Bisset i jej czteroletni crk Jasmine w okolicy swojego domu w Plumstead we
wschodnim Londynie.
Ciao Samanthy byo straszliwie okaleczone opowiada mi Paul Britton w Premier
Inn. Wysany na miejsce zbrodni policyjny fotograf rozwin kodr, w ktr Napper okrci
zwoki, zrobi zdjcie Britton przerwa na chwil. Zamiesza kaw. Rzuci mi ponure
Ludzie troszcz si o swoje sprawy. Nie mona ich za to wini. ycie nie pieci.
Tak bknem.
Spojrza na mnie.
Niech mi pan pozwoli pomc sobie w tej sprawie powiedzia.
Przez nastpne p godziny Britton cierpliwie rozbiera na czynniki pierwsze wszystkie
zdarzenia zwizane z zastawianiem puapki na Stagga, eby pokaza mi, e nie popeni adnego
bdu. Twierdzi, e cay czas towarzyszya mu taka oto zasada: to podejrzany musi by osob,
ktra wprowadza do interakcji kady nowy element. Mona potem ponownie taki element
wykorzysta. Ale nie wolno go wprowadza samemu. Jeli si to zrobi, ziszcz si jedynie
wasne nadzieje.
Otworzyem usta ze zdziwienia. Nie wiedziaem, od czego zacz.
A co z rytualnymi morderstwami, w ktrych braa udzia Lizzie? zapytaem.
Jak? Przepraszam Co ma pan na myli? odrzek agodnym tonem Britton i rzuci
mi wrogie spojrzenie.
Powiedziaa Colinowi, e mogaby pokocha jedynie kogo, kto zrobi co podobnego
wyjaniem.
Gdyby kto, z kim si pan spotyka, powiedzia panu co takiego, co by pan zrobi?
zrobi pauz i powtrzy: Co by pan zrobi?
Ale on rozpaczliwie pragn straci z ni swoje dziewictwo.
Nie wiem, co na to odpowiedzie odpar.
Byo zdumiewajce, e Britton naprawd wydawa si niezdolny oceni, jak nietrafiony
by jego pomys z puapk, ale rwnie zaskakujca bya dla mnie myl, e w jego postawie
manifestuje si ekstremalna odmiana pragnienia, ktre dobrze rozumiej dziennikarze i
producenci programw telewizyjnych oraz, by moe, psycholodzy, policjanci i prawnicy.
Britton i policjanci stworzyli zupenie nowego zwichrowanego i szalonego Colina Stagga,
zlepiajc w jedn cao najbardziej nieprawidowe cechy jego osobowoci. Wrd dziennikarzy
tylko zupeny wariat posunby si tak daleko jak oni, ale kady z nas robi czasem co troch
podobnego.
Britton spojrza na mnie. Powtrzy, jakie jest jego stanowisko. W adnym momencie
tamtej operacji nie posun si za daleko.
Nawet wtedy, kiedy powiedzia pan, e szanse na to, eby na boniach Wimbledonu
pojawio si dwch mczyzn o takich dewiacyjnych zachowaniach seksualnych, s bardzo
mae? zapytaem.
C, prosz sobie przypomnie odpowiedzia to Robert Napper tam by, a nie Colin
Stagg.
Colin Stagg te by na boniach tamtego ranka zauwayem.
Ale nie o tym samym czasie! wykrzykn Britton.
Spojrza na mnie zwycisko.
Uwaa pan, e Colin Stagg jest dewiantem seksualnym? zapytaem.
Nie znam Colina Stagga.
Siedzielimy przez chwil w lodowatej ciszy.
Czy to ju wszystkie pytania, ktre chcia mi pan zada? zapyta Britton.
Poprosilimy o rachunek.
10
Moliwa do uniknicia mier Rebeki Riley
partnerskiego!
Buuu zabuczaa publiczno.
Jestecie troch leniwi? Zdiagnozuj u was wolne tempo poznawcze (SCT, Sluggish
Cognitive Tempo Disorder).
Potem byo jeszcze napadowe objadanie si, osobowo bierno-agresywna i zesp
zgorzknienia pourazowego.
Wrd publicznoci znalazo si wielu miejscowych biznesmanw liderw swojej
spoecznoci. Miaem wraenie, e naprawd cenili sobie moliwo ktni z on czy trbienia
klaksonem w trakcie napadu zoci.
Nie wiedziaem, co o tym myle. Wielu chorych ma dziwne objawy. Niestosowne
wydawao mi si lekcewaenie ich przez lady Margaret oraz przez wszystkich antypsychiatrw,
scjentologw czy te przez kogokolwiek innego i uznawanie tych ludzi za zdrowych
psychicznie tylko dlatego, e jest to zgodne z czyj ideologi. W ktrym momencie
kwestionowanie kryteriw diagnostycznych zamienia si w drwin z nietypowych objaww u
ludzi, ktrzy naprawd cierpi? Obywatelska Komisja Praw Czowieka wysaa kiedy do prasy
owiadczenie, w ktrym zgania rodzicw podajcych leki swoim dzieciom jedynie dlatego, e
dzieci dubi w nosie.
Psychiatrzy wszystkiemu przyczepiaj etykietk choroby psychicznej, od dubania w
nosie (rhinotillexomania), przez altruizm i gr w totolotka, po zabaw figurkami postaci z
kreskwek. Promuj faszyw ide, e mwienie o wymienionych w DSM zaburzeniach, takich
jak zaburzenia pisania i liczenia czy odstawienie kofeiny, jest rwnie uprawnione co mwienie o
chorobie nowotworowej czy cukrzycy.
Jan Eastgate
przewodniczcy Midzynarodowego Oddziau
Obywatelskiej Komisji Praw Czowieka
18 czerwca 2002
Rzecz w tym, e rodzice nie podawali dzieciom lekw dlatego, e dubay w nosie.
Podawali im leki, bo dubay w nosie tak mocno, e dochodzio do odsonicia koci twarzy.
W miar jak lady McNair kontynuowaa swoj wyliczank, trudno byo si nie
zastanawia, dlaczego sprawy przybray taki obrt. Wydawao si, e naprawd wpada na
waciwy trop e coraz czciej skomplikowane ludzkie zachowania dostaj etykiet choroby
psychicznej. Jak do tego doszo? Czy to naprawd byo takie wane? Czy zjawisko to miao
jakie konsekwencje?
Odpowied na pierwsze pytanie okazaa si zdumiewajco prosta. Wszystko to wydarzyo
si z powodu dziaalnoci jednego czowieka w latach siedemdziesitych. Tym czowiekiem by
Robert Spitzer.
Odkd pamitam, bawio mnie kategoryzowanie ludzi.
W przestronnym, widnym domu na zielonych przedmieciach Princeton w stanie New
Jersey, Robert Spitzer teraz osiemdziesicioparoletni i chory na Parkinsona, wci jednak
sprawny umysowo i obdarzony prawdziw charyzm siedzc ze mn i ze swoj gosposi,
wspomina wycieczki po stanie Nowy Jork, ktre odby jako dziecko.
Siedziaem w namiocie, wygldaem na zewntrz i robiem notatki na temat
obozowiczek zwierza si. Co myl o kadej z nich. O ich wygldzie. Ktra z nich
Wydawao si, e plan jest bezbdny. Spitzer chcia wykorzeni z psychiatrii prostackie
grzebanie w podwiadomoci. Nie bdzie ju idiotycznych polemik. Czyje widzimisi nie
pomogo jego matce. Psychiatria wreszcie stanie si prawdziw nauk. Kady psychiatra bdzie
mg wzi podrcznik, ktry opracowuj DSM-III i jeli widoczne u pacjenta objawy bd
pokrywa si z list objaww z podrcznika, diagnoza bdzie gotowa.
Niemal kade zaburzenie, o ktrym syszelicie albo ktre u was zdiagnozowano, zostao
zdefiniowane w tym penym chaosu pokoju konferencyjnym, pod kierownictwem Roberta
Spitzera, ktry inspirowa si takimi pionierami kategoryzowania objaww jak Bob Hare.
Prosz poda jakie przykady poprosiem go.
Och machn rk, eby pokaza mi, e jest ich a tak duo. Zaburzenie stresowe
pourazowe, zaburzenie osobowoci typu borderline, zaburzenia z deficytem uwagi
Potem wymieni autyzm, anoreksj, bulimi, zaburzenie paniczne Kade z nich to
zupenie nowe zaburzenie z odrbn list objaww.
Oto fragment listy kryteriw diagnostycznych z DSM-IV dla zaburzenia
dwubiegunowego:
Epizod maniakalny
Odrbny okres nieprawidowo i trwale wzmoonego ekspansywnego lub draliwego
nastroju, trwajcy co najmniej tydzie ().
()
przesadna samoocena lub postawa wielkociowa;
zmniejszona potrzeba snu (np. osoba jest wypoczta po tylko 3 godzinach snu);
rozmowno wiksza ni zwykle lub konieczno cigego mwienia;
()
nadmierne zainteresowanie aktywnociami sprawiajcymi przyjemno, o duym
potencjale bolesnych nastpstw (np. niepohamowane zakupy, niedyskrecje seksualne lub
nierozsdne inwestycje biznesowe).
Z cechami melancholicznymi
()
brak odczucia przyjemnoci podczas wszystkich lub prawie wszystkich aktywnoci;
brak reaktywnoci wobec bodcw zwykle sprawiajcych przyjemno (nie czuje si
wcale lepiej, nawet chwilowo, gdy wydarzy si co dobrego;
nadmierne lub nieadekwatne poczucie winy;
pojawiaj si takie problemy jak wagarowanie, problemy szkolne, problemy zawodowe,
rozwd lub epizodyczne zachowania antyspoeczne.
Czy byy jakie propozycje zaburze psychicznych, ktre pan odrzuci? zapytaem
Spitzera.
Zastanawia si przez chwil.
Tak odpowiedzia w kocu. Pamitam jedn tak propozycj. Zesp atypowego
dziecka.
Zapada cisza.
Zesp atypowego dziecka? powtrzyem.
Problem pojawi si, kiedy prbowalimy okreli, na czym miaoby polega to
zaburzenie. Zapytaem: Jakie s objawy?. Mczyzna, ktry zgosi t propozycj, powiedzia
Trudno powiedzie, poniewa dzieci s bardzo atypowe. Przerwa na chwil. Mielimy te
zamiar wczy do klasyfikacji masochistyczne zaburzenie osobowoci, ale mnstwo feministek
gwatownie si temu sprzeciwiao.
Dlaczego?
Wydaje mi si, e raczej nie odpowiedzia. Moe powinienem. Ale nie lubi
spekulowania na temat, jak wiele kategorii DSM-III opisuje normalne zachowania.
A dlaczego pan tego nie lubi? zapytaem.
Bo oznacza to roztrzsanie, jak wiele z tych kategorii nie powinno si tam znale.
Przez dusz chwil znw siedzielimy w milczeniu.
Niektrych chyba faktycznie nie powinno tam by powiedzia.
W nocy 13 grudnia 2006 roku w Bostonie w stanie Massachusetts Rebecca Riley nie
moga zasn z powodu przezibienia. Zawoaa swoj matk, ktra zabraa j do siebie, daa jej
lekarstwo na przezibienie, a take lekarstwo na zaburzenie dwubiegunowe i powiedziaa, e
moe spa na pododze obok ka. Kiedy nastpnego ranka matka prbowa obudzi swoj
crk, odkrya, e Rebecca nie yje.
Sekcja zwok ujawnia, e rodzice podawali Rebecce zawyone dawki lekw
antypsychotycznych, ktre przepisano jej z powodu zdiagnozowanego zaburzenia
dwubiegunowego; aden z tych lekw nie by przeznaczony dla dzieci. Rodzice mieli w
zwyczaju faszerowa swoj crk pigukami, eby uspokaja j, kiedy ich denerwowaa. Oboje
zostali uznani za winnych popenienia morderstwa.
Odpowiedzialnym za zdiagnozowanie u Rebeki zaburzenia dwubiegunowego i
przepisanie jej lekw (w dawce dziesi piguek dziennie) by doktor Kayoko Kifuji, psychiatra
pracujcy w Tufts Medical Center, wielki zwolennik prowadzonych przez doktora Josepha
Biedermana bada nad zaburzeniem dwubiegunowym u dzieci. Rebecca uzyskaa wysoki wynik
na skali diagnostycznej DSM, chocia miaa zaledwie trzy lata i jak kade trzyletnie dziecko
ledwie potrafia skleci dwa zdania.
Tu przed ogoszeniem wyroku matka Rebeki Carolyn udzielia wywiadu dziennikarce
stacji CBS Katie Couric.
Katie Couric: Czy uwaa pani, e Rebecca rzeczywicie cierpiaa na zaburzenie
dwubiegunowe?
Carolyn Riley: Raczej nie.
Katie Couric: Jak pani teraz myli, co jej dolegao?
Carolyn Riley: Nie wiem. Chyba bya troch nadpobudliwa jak na swj wiek.
1 ang. effigy mounds kopce w ksztacie ludzi, zwierzt lub symboli wznoszone w latach
3501300 przez rdzennych Indian
11
Powodzenia!
Miny dwa lata, odkd w Costa Coffee Deborah Talmi przesuna po blacie stolika swj
egzemplarz dziwnej, tajemniczej, cienkiej ksiki.
Zadzwoni do mnie Tony ze szpitala Broadmoor. Od miesicy nie miaem od niego
adnych wieci.
Jon! Tony sprawia wraenie podekscytowanego. Jego rozemocjonowany gos
wydawa si odbija echem w jakim dugim, pustym korytarzu.
Telefon od Tonyego niewtpliwie mnie ucieszy, chocia nie byem do koca pewien,
jak bardzo wypadao mi si cieszy. Kim bowiem by Tony? Drugim Toto Constantem, ktry
zrobi na mnie wraenie klasycznego psychopaty, czarujcego i niebezpiecznego, z niezwyk,
upiorn wrcz dokadnoci pasujcego do kadego punktu na licie Harea? A moe Tony by
raczej drugim Alem Dunlapem, ktrego jak oceniaem z perspektywy czasu umieciem na
skali Harea troch na si, nawet jeli sam przyzna mi si do wielu cech z listy, uwaajc je za
przejaw amerykaskiego marzenia oraz ducha przedsibiorczoci? A moe by kolejnym
Davidem Shaylerem, ewidentnie obkanym, cho niegronym dla innych, bdcym zabawk w
rkach ludzi z przemysu szalestwa? Moe wreszcie Tony to kto w rodzaju Rebeki Riley albo
Colina Stagga, mylnie uznanych za szalecw tylko dlatego, e nie byli tacy, jak yczyli sobie
tego ludzie z ich otoczenia? Zbyt trudni, nie do normalni.
Niedugo odbdzie si posiedzenie komisji oznajmi Tony. Chciabym, eby na nie
przyszed. Jako mj go.
O! powiedziaem w taki sposb, eby poczu, e ciesz si wraz z nim.
Brian, scjentolog z CCHR, ju wczeniej opowiada mi o przernych komisjach
Tonyego. Od samego pocztku swojego pobytu na Oddziale Cikich i Niebezpiecznych
Zaburze osobowoci (DSPD) szpitala Broadmoor, Tony co roku stara si doprowadzi do
zwoywania kolejnych komisji. Jego optymizm by niestrudzony. Prbowa pozyska dla swojej
sprawy kogo tylko si dao: psychiatrw, scjentologw, mnie po prostu kadego. Ale rezultat
by zawsze taki sam. Jego wysiki spezay na niczym.
Gdzie odbdzie si to posiedzenie?
Tutaj odpowiedzia Tony. Kilka sal dalej.
Dziennikarzom niezwykle rzadko udawao si dosta na teren oddziau DSPD moje
spotkania z Tonym odbyway si zawsze w gwnej kantynie w szpitalnym Wellness Centre a
ja byem ciekawy, jak jest w rodku. Zdaniem tamtejszego naczelnego klinicysty, profesora
Madena, gdyby nie skala psychopatii Harea, oddzia w ogle by nie istnia. Tony przebywa tam,
poniewa na skali Harea uzyska wysoki wynik; to samo dotyczyo pozostaych trzystu
pacjentw przebywajcych na oddziale, wrd ktrych byy takie sawy jak Robert Napper, czyli
zabjca Rachel Nickell z Wimbledon Common, Peter Sutcliffe, czyli Rozpruwacz z Yorkshire, i
inni. W Wielkiej Brytanii istnieje pi oddziaw typu DPSD cztery dla mczyzn i jeden dla
kobiet. Ten ostatni nosi nazw Primrose (Pierwiosnek); ten, w ktrym przebywa Tony, nazywa
si Paddock (Padok).
Wedug oficjalnych informacji s to miejsca, w ktrych psychopatw leczy si (za
pomoc kognitywnej terapii behawioralnej oraz lekw obniajcych popd seksualny, czyli
chemicznej kastracji, stosowanej w przypadku psychopatw seksualnych), a take uczy, jak maj
radzi sobie ze swoj przypadoci teoretycznie wszystko z myl o tym, by pewnego dnia
umoliwi im powrt do spoeczestwa jako bezpiecznym i poytecznym jednostkom. Popularna
teoria gosi jednak, e oddziay te s po prostu rodzajem systemowego rozwizania,
umoliwiajcym trzymanie psychopatw pod kluczem do koca ich ycia.
To zwyczajny kant oceni Brian, kiedy mniej wicej dwa lata wczeniej po raz
pierwszy spotkaem si z nim na lunchu. Zaserwuj winiom, o przepraszam, pacjentom, nieco
kognitywnej terapii behawioralnej. Nazwij terapi zwyczajn rozmow przy obiedzie midzy
pacjentem a pielgniarzem. Jeli zagadnity pacjent odpowiada, to znaczy, e angauje si w
terapi. Jest wic leczony. Tym sposobem kady, kto uzyska wysoki wynik na skali Harea, moe
zosta zamknity do koca ycia.
Historia oddziaw DSPD zacza si w pewien letni dzie 1996 roku. Lin Russel i jej
dwie crki, Megan i Josie, spaceroway wiejsk drog ze swoim psem Lucy; w pewnej chwili
zwrciy uwag na przygldajcego im si mczyzn w samochodzie. Mczyzna wysiad i
poprosi o pienidze. W doni trzyma motek.
Nie mam przy sobie pienidzy powiedziaa Lin. Czy mam pj po nie do domu?
Nie odpar mczyzna, po czym brutalnie je pobi. Przeya jedynie Josie.
Morderca nazywa si Michael Stone i by znanym policji psychopat. Mia ju na swoim
koncie wyroki skazujce. Ale zgodnie z wczesnym prawem, jeli skazaniec z zaburzeniami
psychicznymi odsiedzia wyrok wizienia, to dalsze przetrzymywanie go i poddanie
przymusowemu leczeniu moliwe byo wycznie wtedy, gdy istniay szanse na jego wyleczenie.
Psychopatw uwaano za nieuleczalnie chorych, dlatego Michaela Stonea po kadej odsiadce
trzeba byo wypuszcza na wolno.
Po skazaniu go za morderstwo na Russellach wadze podjy decyzj o utworzeniu sieci
centrw leczenia mwic leczenia, Brian zrobi palcami gest naladujcy cudzysw dla
psychopatw. Wkrtce potem powstay oddziay DSPD. I rzeczywicie, w cigu nastpnych
dziesiciu lat niemal nikt nie zosta z takiego oddziau zwolniony. Wygldao na to, e pacjentem
DSPD zostawao si raz na zawsze.
A przy okazji powiedzia Tony w czasie naszej rozmowy telefonicznej jest co, o co
chciabym ci poprosi. Pewna przysuga.
Tak?
W swojej ksice pisz o mnie, uywajc mojego nazwiska. Mojego prawdziwego
nazwiska, a nie tego gupiego pseudonimu Tony. Uyj mojego prawdziwego nazwiska.
Centrum Paddock byo steryln, pozbawion wyrazu, nowoczesn fortec w
uspokajajcym kolorze sosnowego drewna, strzeon jednostk w obrbie wikszej strzeonej
jednostki. Wewntrz zainstalowano olepiajco jasne owietlenie celowy zabieg, majcy
wyeliminowa wszelki cie. ciany pomalowano pastelowot farb ten odcie by tak
delikatny, e waciwie nie istnia. Jedyne ywe akcenty stanowiy liczne intensywnie czerwone
przyciski alarmowe, ktre rozmieszczono na cianach w regularnych odstpach. Odgosy
wydawane przez system centralnego ogrzewania przypominay przecige, gone westchnienia.
Stranik posadzi mnie na plastikowym krzele w nijakim korytarzu (przypomina mi
troch nowiutki korytarz hotelu sieci Travel Inn), tu pod przyciskiem alarmowym.
Prosz si nie martwi powiedzia niepytany aden z pacjentw nie ma dostpu do
tej czci budynku.
To gdzie oni s?
Stranik ruchem gowy wskaza na koniec korytarza. Znajdowao si tam co w rodzaju
pokoju obserwacyjnego. Dalej, za tafl grubego szka, widoczne byy dwie sale: due, otwarte
przestrzenie, puste i nijakie. Krcio si po nich kilku mczyzn psychopatw, ktrzy pogryzali
czekoladki i spogldali na widoczne za oknami faliste wzgrza. Gdzie niedaleko std lea
przysypany niegiem zamek Windsor, tor wycigw konnych Ascot i brytyjski Legoland.
Leniwie mina godzina.
Pielgniarze i stranicy podchodzili do mnie, eby si przywita i zapyta, kim jestem.
Odpowiadaem, e jestem przyjacielem Tonyego.
A, Tony powiedzia jeden z pielgniarzy. Znam go.
I co pan o nim myli?
Mam o nim wyrobione zdanie odpar. Ale rozmawianie na ten temat z panem
byoby niewaciwe.
A czy to wyrobione zdanie jest pozytywne czy negatywne?
Spojrza na mnie tak, jakby chcia mi da do zrozumienia: Nic ci nie powiem.
Upyno jeszcze troch czasu. W korytarzu przebyway teraz cztery osoby: ja,
pielgniarz i dwch stranikw. Nikt nic nie mwi.
To dla mnie przywilej, e mogem znale si w tym budynku odezwaem si
wreszcie, przerywajc milczenie.
Naprawd? zapytaa chrem caa trjka i posaa mi zdumione spojrzenia.
C, to tajemnicze miejsce powiedziaem i zrobiem krtk pauz. Postronne osoby
nie maj okazji zobaczy go od rodka.
Jeli jest pan zainteresowany, to mamy kilka wolnych ek powiedzia pielgniarz.
Nagle zapanowao jakie poruszenie. Na korytarzu co chwil pojawiali si rni ludzie
prawnicy, pielgniarze, psychiatrzy, czonkowie komisji, stranicy wszyscy zdali dokd w
wielkim popiechu; czasem zbijali si w grupki i dyskutowali o czym dyskretnie, czasem
odchodzili na bok, by wykona gorczkowe telefony, to znowu znikali wsplnie za drzwiami
prywatnych gabinetw.
Zawsze macie tu taki ruch? spytaem stranika.
Nie zaprzeczy. Siedzia sztywno wyprostowany na krzele i sprawia wraenie
zaskoczonego. To nie jest normalne. Co si dzieje.
Czy to ma jaki zwizek z Tonym?
Nie mam pojcia odpar. Rzuca szybkie spojrzenia na prawo i lewo, przypominajc
mi swoim zachowaniem surykatk. Jednak niezalenie od tego, na co si zanosio, nikt nie
wzywa go do pomocy, wic stranik ponownie rozpar si wygodnie na krzele.
Jeden z przechodzcych korytarzem mczyzn zatrzyma si, eby si ze mn przywita.
Jestem Anthony Maden owiadczy.
O, dzie dobry! powiedziaem. Chocia od dwch lat wymieniaem z nim e-maile,
dopiero teraz nadarzya si okazja, by osobicie spotka czowieka, ktry by lekarzem Tonyego
oraz gwnym klinicyst na oddziale DSPD. Wyglda na modszego, ni go sobie wyobraaem;
sprawia te sympatyczniejsze i odrobin bardziej nieporzdne wraenie, ni przypuszczaem.
Mamy tu dzi prawdziwe urwanie gowy powiedzia.
Z powodu Tonyego? zapytaem.
Moliwe, e jeszcze dzi przed poudniem wszystko si wyjani. Albo pozostanie
rwnie niejasne jak dotd rzuci i szybkim krokiem ruszy w swoj stron.
Tony chce, ebym poda w ksice jego nazwisko! zawoaem za nim. Jego
prawdziwe nazwisko!
O! Anthony Maden przystan.
Co jednak bdzie, jeli on kiedy wreszcie opuci szpital mwiem dalej i okae si,
e jego potencjalny pracodawca przeczyta moj ksik? Jakie to bdzie miao dla niego
konsekwencje? Czy wyjdzie mu na dobre, jeli wiat dowie si, e spdzi poow ycia w
Broadmoor, na oddziale cikich i niebezpiecznych zaburze osobowoci?
Niespecjalnie przyzna Maden.
Poza tym dodaem ciszonym gosem troch mnie martwi, e powd, dla
ktrego Tony chce zobaczy w ksice swoje nazwisko, to drugi punkt na licie Harea.
Przesadne poczucie wasnej wartoci.
Twarz Anthonyego Madena rozjania si, tak jakby chcia powiedzie: Wic jednak
rozumiesz, o co w tym chodzi.
Ot to powiedzia.
Obok mnie przystan sympatyczny starszy mczyzna w tweedowym garniturze i
muszce.
A pan to kto? zagadn.
Jestem dziennikarzem odparem. Pisz o Tonym.
O, bardzo interesujcy z niego przypadek stwierdzi. Jestem czonkiem komisji.
Mnie take wydaje si interesujcy zgodziem si. Profesora Madena zawsze
zdumiewao, e chc pisa o Tonym, a nie na przykad o Dusicielu ze Stockwell albo kim w tym
rodzaju. Ale Tony jest interesujcy, prawda? Przerwaem na chwil. Jest taki
niejednoznaczny!
Starszy pan spojrza na mnie, a jego twarz nagle spochmurniaa.
Nie jest pan czasem scjentologiem, co? zapyta.
Czonkowie CCHR czsto pojawiali si na posiedzeniach komisji takich jak ta.
Nie! zaprzeczyem. Nie, nie, nie! Nie. W adnym wypadku. Absolutnie nie. Ale to
scjentologowie pierwsi zwrcili moj uwag na Broadmoor. I jeden z nich chyba si tu dzisiaj
wybiera. Niejaki Brian.
Scjentologowie to zabawne towarzystwo.
To prawda przytaknem ale pomagali mi i nie domagali si ode mnie niczego, no
wie pan, dziwnego. Byli po prostu mili i pomocni, nie chcc przy tym nic w zamian. Wiem, mnie
te to zdziwio. Ale co mog powiedzie? wzruszyem ramionami. Taka jest prawda.
(W rzeczywistoci ostatnio poprosili mnie o co w zamian. BBC planowaa emisj filmu
dokumentalnego atakujcego scjentologw. Scjentolodzy postanowili nakrci filmow ripost i
w zwizku z tym wysali do mnie e-mail z pytaniem, czy zgodzibym si wystpi w ich filmie i
opowiedzie, jak bardzo pomocni okazali si w czasie dwch lat naszej znajomoci. Odmwiem.
Szybko odpowiedzieli, e nic nie szkodzi).
W kocu zjawi si Brian; by zdenerwowany i zdyszany.
Co mnie omino? zapyta.
Tylko jakie tajemnicze zamieszanie odpowiedziaem. Co si dzieje, ale nikt nic
chce powiedzie co.
Hm mrukn Brian, rozgldajc si dookoa i mruc oczy.
I wtedy ukazaa si kolorowa plama; zobaczylimy bordow koszul i usyszelimy
postukiwanie. Stuk, stuk, stuk.
Hej, hej! zawoa stranik. Oto i on!
Tony wyglda inaczej. Kiedy spotkaem si z nim po raz pierwszy, mia krtko przycite
wosy; teraz byy dugie i wyglday do mizernie. Poza tym przybra nieco na wadze. Kutyka
po korytarzu, wsparty na metalowych kulach inwalidzkich.
Co ci si stao w nog? zapyta Brian.
Zostaem kalek powiedzia Tony. Rozejrza si dookoa, po czym z bagaln min
wyszepta popiesznie do mnie i Briana: Pobili mnie stranicy.
Chodzi wycznie o ryzyko. Pacjent nie jest nieinteligentny. Przez cay pobyt w szpitalu
zachowywa si bez zarzutu. Jeli opuci szpital i popeni kolejne przestpstwo, otrzyma IPP
(bezterminow kar pozbawienia wolnoci ze wzgldu na interes spoeczny) z bardzo dugim
okresem, po ktrym mgby si ubiega o zwolnienie warunkowe co do tego nie ma
wtpliwoci i pacjent powinien zosta o tym uprzedzony (co zapomniaem uczyni).
Rekomenduj bezwarunkowe zwolnienie. Na podstawie zebranych dowodw uwaam, e
ani natura, ani stopie zaburze psychicznych pacjenta nie uzasadniaj potrzeby duszego
leczenia w szpitalu psychiatrycznym. Nie sdz, by istniaa konieczno pobytu pacjenta w
zamknitym orodku uzasadniana jego zdrowiem i bezpieczestwem lub ochron innych
czonkw spoeczestwa. Nie uwaam pacjenta za niebezpiecznego.
Rzecz w tym, Jon powiedzia Tony, kiedy zerknem na niego znad kartek e kady
jest w pewnym stopniu psychopatyczny. Ty. Ja. Po krtkiej chwili doda: C, jeli chodzi o
mnie, to akurat oczywiste.
Co zamierzasz teraz robi? zapytaem.
Moe przeprowadz si do Belgii odpar. Mieszka tam pewna kobieta, ktra mi si
podoba. Ale jest matk. Bd musia nakoni j do rozwodu.
No c, wiesz, co mwi si o psychopatach.
Jestemy manipulatorami! powiedzia Tony.
Podszed do mnie pielgniarz ten sam, ktry wczeniej zagadkowo napomkn o swoim
wyrobionym zdaniu na temat Tonyego.
No i co? zagadnem go.
To suszna decyzja stwierdzi. Wszyscy s zdania, e Tony powinien wyj. To
przyzwoity go. Zrobi co okropnego i susznie postpiono, zamykajc go na dugi czas. Ale w
Broadmoor straci ju zbyt wiele lat swojego ycia; nie powinno tak by.
Czy wszyscy tak uwaaj? zapytaem. Nawet profesor Maden?
Zerknem na Madena. Spodziewaem si, e moe by rozczarowany albo nawet
zmartwiony, ale prawd powiedziawszy, wyglda na zachwyconego. Podszedem do niego.
Odkd zaliczyem kurs Boba Harea, byem przekonany, e psychopaci to potwory;
uznaem, e s po prostu psychopatami, e to ich definiuje i w caoci okrela, kim s
przyznaem i zrobiem krtk pauz. Ale czy Tony nie jest przypadkiem kim w rodzaju
ppsychopaty? Czy nie pozostaje w swego rodzaju szarej strefie? Czy jego historia nie dowodzi,
e ludzi znajdujcych si gdzie porodku niekoniecznie powinno si definiowa przez
najbardziej szalone elementy ich osobowoci?
Myl, e ma pan racj odpar Maden. Mnie osobicie nie podoba si, kiedy Bob
Hare mwi o psychopatach niemal tak, jakby byli jakimi odrbnym gatunkiem.
Tony sta teraz samotnie, wpatrzony w cian.
W jego wypadku niektre z psychopatycznych cech ujawniaj si bardzo wyranie
stwierdzi Maden. Nigdy nie bierze na siebie odpowiedzialnoci; z jego perspektywy wszystko
jest win kogo innego, chocia nie obwinia konkretnych osb. Nie jest gronym, drapienym
przestpc. W sprzyjajcych okolicznociach moe wyj z niego tyran, ale nie wyrzdza innym
powanej krzywdy dla osignicia wasnych korzyci. Jestem zdania, e adnej osoby nie
powinno si redukowa do diagnostycznej etykietki. Tony ma wiele ujmujcych zalet; eby je
dostrzec, wystarczy nie patrze na niego przez pryzmat takiej wanie etykietki.
Spojrzaem na Tonyego. Przez moment zdawao mi si, e pacze. Nie paka jednak; po
prostu tam sta.
Nawet jeli nie podziela si tych krytycznych uwag odnonie dorobku Boba Harea
mwi dalej Maden wystarczy przyjrze si jego skali i stanie si oczywiste, e do uzyskania na
DSPD, bo uplasowali si zbyt wysoko na skali Boba. Inni pojawiaj si w wieczornym pamie
telewizyjnym; ich nudne, zwyczajne, nieszalone cechy zostaj starannie wycite, a oni sami su
nam za wzorzec tego, jacy by nie powinnimy. Nie ulega wtpliwoci, e wielu z nich to bardzo
chorzy ludzie. Ale nie brakuje te takich, ktrzy s gdzie porodku; padaj ofiar przesadnej
tendencji do etykietowania i zostaj zredukowani do czystego szalestwa przez tych, ktrzy
czerpi z tego korzyci.
Bob Hare ponownie znalaz si przejazdem na Heathrow; spotkalimy si wic jeszcze
ten jeden, tym razem ostatni ju raz.
Wspominaem ci o tym gociu, ktrego odwiedzaem w Broadmoor powiedziaem,
mieszajc kaw Nazywa si Tony. Wanie go wypucili.
O Boe.
Spojrzaem na Boba.
Na razie trafi do Bethlem. Ale jestem pewien, e wkrtce bdzie wolny. Zrobiem
krtk przerw. Jego lekarz ma do ciebie krytyczny stosunek. Twierdzi, e mwisz o
psychopatach tak, jakby stanowili odrbny gatunek.
Wszystkie badania wskazuj, e psychopaci nie s adnym odrbnym gatunkiem
odrzek Bob. Nie ma adnych dowodw przemawiajcych za tym, by uzna ich za odrbny
gatunek. Wic ten lekarz jest niedoinformowany, jeli chodzi o literatur fachow. Powinien by
bardziej na bieco. Psychopatia to zjawisko wielowymiarowe. Powinien o tym wiedzie. To
sprawa wielowymiarowa.
Oczywicie, e wielowymiarowa powiedziaem. W kocu na twojej skali mona
zdoby od zera do czterdziestu punktw. Ale jemu chodzio o oglny sposb, w jaki mwisz o
psychopatach
O tak powiedzia chodno Bob. Wiem o tym.
To wanie mia na myli.
To skrt mylowy. Kogo, kto ma podwyszone cinienie ttnicze krwi, nazywamy
nadcinieniowcem. To okrelenie. Tamten go najwyraniej tego nie rozumie. Kiedy mwi
psychopata, to tak jakbym mwi nadcinieniowiec. Mgbym powiedzie: osoba, ktra
uzyskaa pewien graniczny lub wyszy wynik na Skali Obserwacyjnej Skonnoci
Psychopatycznych. Ale to uciliwe. Dlatego okrelam takie osoby mianem psychopaty. I to
wanie rozumiem pod pojciem psychopatii: wynik z grnej czci skali skonnoci
psychopatycznych. Nie mam pewnoci, jaki dokadnie powinien to by wynik. Na potrzeby
badawcze wygodnie byo przyj granic trzydziestu punktw, ale nie uwaam jej za
niepodwaaln.
Bob spojrza na mnie spokojnie.
Nie mam tu sobie nic do zarzucenia powiedzia, po czym zapada cisza. Po chwili
doda: W gbi duszy, instynktownie czuj, e oni mog by inni. Ale do tej pory nie udao nam
si tego dowie.
Wydaje mi si, e mj znajomy z Broadmoor to ppsychopata podzieliem si
swoimi przemyleniami.
Bob wzruszy tylko ramionami. Nie zna Tonyego.
Czy w takim wypadku powinnimy go definiowa przez jego psychopati, czy moe
przez jego zdrowie psychiczne? zapytaem.
Ci, ktrzy mwi takie rzeczy, s przewanie bardzo lewicowi; to zwykle akademicy o
lewicowych pogldach. Nie uywam tych okrele w pejoratywnym sensie. Takie osoby nie
lubi etykietek. Nie lubi, kiedy mwi si o rnicach midzy ludmi. Bob zrobi krtk pauz.
Niektrzy twierdz, e definiuj psychopati za pomoc cech negatywnych. A jak inaczej
miabym to robi? Mwic o pozytywach? Mgbym powiedzie, e facet jest dobrym mwc.
e potrafi dobrze si caowa. e dobrze taczy. e ma dobre maniery. Ale jednoczenie czasem
mu odbija i morduje ludzi. Na co w takiej sytuacji powinienem pooy nacisk? Bob rozemia
si, a ja mu zawtrowaem.
Popro ofiar, eby spojrzaa na pozytywy, a ona odpowie: Nie mog. Mam
zapuchnite oczy doda Bob.
Oczywicie, Bob przyznawa, e dochodzi czasem do nadmiernego etykietowania. Ale
jego zdaniem dopuszczaj si tego firmy farmaceutyczne.
Poczekaj tylko; zobaczysz, co si stanie, kiedy wynajd lek na psychopati. Prg
zostanie wtedy obniony do dwudziestu piciu punktw, a potem do dwudziestu
Mam wraenie, e zajmujc si tropieniem psychopatw, daem si troch otumani
wyznaem. Wydaje mi si, e to zachynicie wadz nastpio po tym, jak wziem udzia w
twoim kursie.
Wiedza to wadza stwierdzi sentencjonalnie Bob, po czym rzuci mi sarkastyczne
spojrzenie. Zastanawiam si, dlaczego ja nie daem otumani si wadzy?
Kilka tygodni pniej dostaem paczk. Stempel pocztowy informowa: Gteborg,
Szwecja. W grnym rogu kto napisa: Dzisiaj mija dwadziecia jeden lat od Wydarzenia
nastpny krok naley do nas!.
Przez chwil wpatrywaem si w paczk. A potem rozdarem opakowanie.
W rodku znajdowa si egzemplarz Bytu czy nicoci. Obrciem ksik w rkach,
podziwiajc jej osobliwe, czyste pikno, dziury wycite na stronie 13, tajemnicze sowa, wzory i
rysunki, wreszcie dwadziecia jeden pustych stron.
Otrzymanie Bytu czy nicoci byo dla mnie niespodziank, cho nie tak cakiem. Kilka dni
wczeniej Petter napisa do mnie e-mail z informacj, e wkrtce otrzymam przesyk i e bdzie
ona zawieraa przeznaczon dla mnie informacj; doda, e mog jej pocztkowo nie zrozumie,
ale jest to wiadomo wielkiej wagi i nie powinienem ustawa w wysikach, by j poj; by
moe powinienem nawet skonsultowa si w tej sprawie z moimi kolegami po fachu.
Osiemnacie lat zajo mi opracowanie planu, w jaki sposb naley przeprowadzi faz
1 pisa Petter. Bd zatem cierpliwy, a w kocu zrozumiesz, co powiniene robi dalej. Od
jutra nie bd ju mg si z tob komunikowa. To przykre, ale tak musi by.
Czy jeli pojutrze napisz do ciebie email, to nie otrzymam odpowiedzi? odpisaem.
Moesz do mnie pisa, ale nie bd mg ci odpowiedzie. Tak ju po prostu musi by.
Miaem wic zaledwie jeden dzie na zadanie mu wszystkich pyta, jakie tylko
przychodziy mi do gowy. Zaczem od pytania o to, dlaczego co druga strona ksiki bya
pusta.
Sam jestem zaskoczony, e nikt wczeniej si do tego nie odnis; oczywicie nie jest to
przypadek odpowiedzia. Dwadziecia jeden stron z tekstem i dwadziecia jeden stron
pustych daje razem czterdzieci dwie strony (Byt czy nico). Uznaem, e bdzie to do
oczywiste.
A te wszystkie misterne prace rczne (staranne wycicie liter na stronie 13, itd.)
zajmowae si tym sam, czy kto ci pomaga?
Sam zajmowaem si wycinaniem, naklejaniem nalepek, umieszczeniem listu do
profesora Hofstadtera; bya to do mudna praca odpowiedzia.
A co z adresatami? Dlaczego zostali wybrani? Wedug jakiego klucza ich dobierae?
pytaem dalej.
Na tego e-maila nie odpisa mi od razu. Wreszcie nadesza odpowied: Musi pozosta w
tym jaka tajemnica.
rdem informacji o Jacku Abbocie i Normanie Mailerze byy dla mnie nastpujce
pozycje: Michiko Kakutani, The Strange Case of the Writer and the Criminal, New York
Times Book Review, 20 wrzenia 1981; Jack Henry Abbott, przedmowa Norman Mailer, In The
Belly of the Beast, Vintage, 1991.
To zbrodni popenionych przez Emanuela Toto Constanta mogem nakreli dziki
temu artykuowi: David Grann, Giving The Devil His Due, Atlantic, czerwiec 2001.
Dzikuj Benowi Blairowi i Alanowi Haylingowi za pomoc, ktrej udzielili mi, kiedy
pisaem rozdzia Noc ywych trupw. John Byrne niech przyjmie moje podzikowania za swoj
ksik Chainsaw: The Notorious Career of Al Dunlap in the Era of Profit at Any Price, Harper
Business, 1999 oraz za informacje na temat Ala Dunlapa, ktre opublikowa w magazynach
Business Week i Fast Company.
Moje prby zrozumienia zwizku midzy biznesow bezwzgldnoci Ala Dunlapa a
niezwykle wysokimi cenami akcji firmy Sunbeam zawiody mnie do Michaela Shermera, Joela
Dimmocka, Paula Zaka i Aliego Arika. Dzikuj im wszystkim.
Dzikuj Laurze Parfitt i Simonowi Jacobsowi, producentom mojego programu
radiowego Jon Ronson Onnadawanego w BBC Radio 4, za pomoc przy opisywaniu historii
Davida Shaylera. Metrope Mills i Liese Spencer dzikuj za pomoc przy sprawie Paula Brittona.
Historia Colina Stagga i Paula Brittona najciekawiej opisana zostaa w ksice Keitha Peddera
The Rachel Files, Blake Publishing, 2002, w ksice Paula Brittona The Jigsaw Man, Corgi
Books, 1998 i w ksice Colina Stagga i Davida Kesslera Who Really Killed Rachel?, Greenzone
Publishing, 1999.
Poszukiwania materiaw na temat DSM-IV i praca nad rozdziaem Moliwa do
uniknicia mier Rebeki Riley sprawiy, e trafiem na fascynujce rda: Alix Spiegel,
Dictionary of Disorder: How one man revolutionized psychiatry, the New Yorker, 3 stycznia,
2005; Adam Curtis, The Trap (film telewizji BBC); L. J. Davis, The Encyclopedia of Insanity A
Psychiatric Handbook Lists a Madness for Everyone, Harpers Magazine, luty 1997; David Healy
and Joanna Le Noury (North Wales Department of Psychological Medicine, Cardiff University,
Bangor), Pediatric Bipolar Disorder: An object of study in the creation of an illness, 2007.
Alistairowi Stevensonowi dzikuj za to pikne zdanie, ktre mi podarowa, tak trafnie
podsumowujce moje przemylenia na temat ideologw, ktrzy wci podwaaj zaufanie
innych ludzi do psychiatrii i nieustannie z ni polemizuj, lepi na prawdziwe cierpienie osb z
nietypowymi objawami zaburze psychicznych.
1 Wydanie polskie: Psychopaci s wrd nas, prze. Anna Skuciska, Znak, 2006.
2 Wydanie polskie: We w garniturach. Gdy psychopaci id do pracy, prze. Jarosaw
Groth, Jeeli p to q, 2009.
Jon Ronson
Fot. Barney Poole 2011