,,-#ss,e'gY#1'

sW

*- .::'i'

SKALA
W METRACH

0,25 0,50 0,75

1,0

CZOTG ROZPOZNAWCZY TKS

widokzbokuiprzodu

Oplniodowco: dr InL TADEUSZ KOSZYCKI

.ncdofttor: HENRYK LAfOS

llsnrzc bsrwnc, ryrunki: IANUSZ MAGNUSKI

Proictt oklodki: WITOLD CHMIELEWSKI
Oprocowsndc groficznc: ROBEnT RYCHIIYALSXf

Radcltor lcchnicznr: ANNA BARANOWSKA

Wyd. MON

Mqgnurli Jonurz: Czolg rozporncwcrt TK (TKS!,

W.wa t?75. Wydown. Min. Obront Nor. !i 5. i6.
Seris TBU (resztt 361
UKD: 62it.130.3
Brosu_rc zgwicro

il.

tob.

opis hictorycrnego rozwoiu polslich mi?

dzyrojennych lonstrukcji mclych crolgdw rorpoznowcrych woz

z ich doklodnymi donymi tokttcrno.technicrnlmi

::.:::

:
]

cz0r0
TEKI

R07p-0Z1{ AWCTY

I TEKAESY

Te cenne doSwiodczenio. skutkiem blednel

Mole wozy bojowe, znone tei joko tonkietki

TK i TKS to specyficzny rozdziol w historii
konstrukcji polskich czolg6w orcu! rozwoju
polskiej broni poncernej w lotoch 1930-1939.
We wrzeSniu 1939 roku pojozdy te byly jednymi z nojliczniej reprezentowonych typ6w
woz5w bojowych. Okreilono je og6lnie mionem ,,Tek6nY" i ,,Tekoes6w".
Tonkietki TK i TKS (poprowniejszo noaro!
moly czolg bezwieiowy lub przyjqto w terminologii WP do wybuchu woiny - czolg rozpoznqwczy') pod wzglqdem konstrukcyinym wy.
wodzify siq w prostej linii od podobnego pojozdu zbudowonego w W. Brytonii w ko6cu
lot dwudziestych. Czolg ten zostol jednok tok

powoinie ulepszony

[r$] TK

zmodernizowony pnez

polskich konstruktoi6w, ie wloiciwie przedstowiol nowy typ wo2u, o wiele pewnieiszy

w eksplootocji.
ProiC konstrukcyjne

nod czolgomi TK i
TKS pozwolify pohkim technikom i noukow:
com uzysko6 do5wiodczenie w tok noweij dziedzinie techniki, jokq byfy gqsienicowe pojozdy poncerne. Produkcjo seryjno tych czolg6w przycrynilo siq do stworzenio podwolin
pzemyslu czofgowego.

',Nozws to bqdzli uttyvono w dolszym'clqgu opbu.

polityki nojwyisrych czynnik6w wojskowych

pzedwojennej Polskl w zokresie zwlqkszonio
potencjolu obronnego kroju w og6le, c nie.

zrozumienio

niedoceniqnio

roli czolg6w tr

szczeg6lnoSci, nie zostoly wykorzystone-w no.

leiyty spos6b. W poczqtkoch lqt trrydziestych.

gdy podjqto decyzje o rozpoczqciu produkcil

ceryjnej czolg6w TK, pod rryzglqdem wymogci

toktyczno-technicznych odpowiodoly one no
o96l poziomowl Swiotowemu. W kr6tkim czosie jednok, przede wvystkim z powodu szyb.
kiego rouoju ortylerii pzeciwponcernei .,1
ciqiszych czolg6w, znocznie strocih ze swych
zolet, o ich wortoSd bojowo z nDku no rok
nieuchronnie siq dewoluowolo. ,,Tekl" i ,Te.
koesy",. lekkie poiozdy, cienko oponcerzone
i slcibo uzbrdone, z powodu molych wymior6w riie moggce pokonywoi wielu pneszk6d
terenowych, przeznoczone w zosodzie.do pewnych ogroniczonych zodori rozpoznowczych
podczos wojny obronnej Polski we wzeSniu
1939 roku nieroz musioly wspiero6 piechote,
stowioi czolo niemieckim wozom bojowym, o
nowet otokowoi wrogo w nojbordziej niesprzyjojqcych worunkoch. Z btolu wiqkszej
ilo6ci innego, lepszego sptzetu polskie od.

dzioly ponceme musioly i5i do nier6wnego

boju no tych wloSnie czotgoch, iolnierskim

poiwiqceniem i heroizmem rrcdrobiojgc nigdostqtek odpowiedniego uzbrojenic.

OD CARDEN.LOYDA DO
W lotoch

1r?5-19?E

TK

dwoj ongielscl, lnlynierowie.

oficerolvle rezerwy, J, Corden oroz V. Loyd, zoloiycie.

le I wlaiciciele molej flrmy Corden-Loyd Troctor Co,
oprocowoll z wlosnej lnicjotywy kllko molych pojozd6w gqsienicowych. Byly one stopniowo udoskonolo.
ne; w ten spos6b, po pieruotnym modefu zwonym
One Mon Tonkatte (tonkietko jednoosobowo), powstol

model Two Mqn Tonkette (tonkietko dwuosobowo)

oroz modele Corden-Loyd Mk l, Mk l, Mk ll (wszyst_
kie jednoosobowe) oroz Mk ilt. Mk lV, Mk V (dwu-

fcnkictlc Codcrtoyd Mt Ut r romonloron ml oo

r4rwo-mi nod. p.z.driolcn bgjo*f-. Drugi
mod!.l ongiclrll z nieznocznlc powiektro-nlnrori,glnclny
n_ir:g) Fzedriolcm _ bojowym. rJno- iiii,iill 16"crri
'ifji
wor6w t.go Vpu. lch konrtrukcls
rii
eoalf"rq
co oprccowonio wlornych wozriw -rtolo
bojorych

osobowe). Myilq przewodnlq budowy wszystkich tych

pojozdriw byfo chqd dostorczenlo koldemu iolnieuowi wlosnego pojozdu bojowego, zEodnie z lonsowonyml w6wczos w W, Brytqnii teoriqmi o colkowitym
,,uponcernieniu" i zmechonizowcniu sil lqdowych.
W roku 1928 malo firmo pochloniqto zostolq puez
koncern Vickerg.Armstrong, kt6ry nobyl tokie jej potenty; obu Iniynier6w zotrudniono joko konstrukto-

r6w w oddzlole czofgowym Vickerso.

W tym somym roku wyprodukowono dojwiodczolne
scrl6 tqnkietek Mk V oroz nojnowszy model Mk Vl.
jeden z nojbordzlej rozreklomowonych i og6lnie znonych pojozd6w poncemych no jwlecie w ko6cu lot
dwudziestych. Opr6cz ormii brytyjskiej, w ktdrej po_

jozd ten troktowr:ny byl gl6wnie joko tronsporter

Cordon-lotd Ml-yl z rorlrlronlon

l1{!cUo
ffillorontm_. r pol3ca. Ulaptranio polagol,

ao ro-

::_irs:.lf jerysT. ;:lli*it,$:i'ig

:l_op.-_-" rornq_ noinq _proncdrqcq wOzfi lat' n&
ntEn, co

r'tstotnt

do

przewozu korobinu moszynowego (ponodto uiyurqng

go do rozpoznonlo, joko trqnsporter dlo.l2,7 mm
wkm, dlo moidzierzo, doiwiodczolnie - joko dziolo
somobielne z qrmotq 47 mm, oroz do holowonio
ormot pzeciwponcernych I houbicy 76,2 mm itp.),
tonkietkq Ccrden-Loyd Mk Vl (lub jej ulep3zeny wo.

rrno-

rpor6b poprciilo rbrunri ioid'

Flqnt Mk Vlb) zokuplto 16 po6stw. Szei6 z nich

nobyfo r6wniel llcencje uprowniojqce.do uruchomienio wlosnej produkcjl tego modelu. Wzorujqc siq no

ii,,#qiil{iqsi;f,.T:H$,fl r##
fffi?lftH,:',#'.T." j:;l*,'ili5"l,"*S

j;r'#

oryglnolnym modelu w niekt6rych krcjoch zbudowono

wfosne odmlony: w Belgii dziolo somobieine, w Czechosfowocil tonkietkl (Tonclki) w. 33 oroz Skodo
MU 4, we Fronc.ll tronsportery oponcezone Renoult
UE, we Wloszech tonkietki (Corro-Veloce) L 3,
w ZSRR tonkletkt T-27.
Do tych pofstw nolctolo r6wniei polsko. po otrzymqniu informocjl o nowym modelu Corden-Loyd *ef
Deportomentu Technicznego polskiego Mini3terstwo
Sprow Wojskowych. pplk T, Kossokowski polecil zokupi6 | sprowodzid do kroju wzorcow model tonkletki Corden-Loyd Mk Vl. 20 czevca 1g?D r, nc poligonle
w Rembertowie odbyl siq plemszy pokoz jozdy jednej
tonkletkl Corden-Loyd, dostcrczonej pzcz przedstowi-

w Polsce. Nostqpnie

cielstwo Vlckerso

przeprowodzono

r6wnlei pr6by stzelc6. W wyniku eksperyrnent6w zde_

cydowono siq no zokup nleco wiekszej portii czofg6w.
Sprowodzone

pojozdy.. poddono

bom technlenym

szczeg6lowym pr6-

opr6cz tego tonkietki vwlgly udziol

' W dolszym ciqgu tekstu zwone kr6tko MSWojsk.

'r.Liczbo zokupionych woz6w nie zostolo doklodnie

sto lono.

Zr6dlo ong.ielskie

Alt mottIno odmionc, proto$p ff,-2. Zorierrenic

popnadniieo-

ggdobry do.

.oru,-i.oilr- r.ri-ii'J5ill

$-_,?i,.1i.3??..5J1":1*lT';illil,'fll;.i;g

flT:#ll,ffii:1o?li. *ff "'l:.

ii[r:
ltst.go oponc.f,rrnio pnodriclu uol.r.gi
",',s
oi' gd;2

,,British AFVs igtG-i9r!o..

oporte no moteriofoch
orchiwolnych koncemu Vickers-Armstrong podojq, ie polsce-sprzedono a ;i,
oroz prowo licencyjne; K. Groniowski w ,,Technice
motoryzocyjnej..." przytoczo liczbq ok. 20.'' Sprowo-

zoonfe o stonie sprzetu poncernego z czerwco 1936 r,

mowi--o 10 sztukoch. Prowdopodobnie zokupiono w sum.ie 10 woz6v; o tej liczbie wspominql przedstowiciel
vickelso w Polsce w jednym z list6w do Woiskoweoo
Instytutu Bqdo6 lniynierii (wlBl).

w monewtoch v 1r?, Jq 9o kt6tych og6lnl uznono

J zq sprzet nodoiqcy sle do wykonywonio zodoi
rozpoznowczych w sklodzie wielklch jednostek piechoty

,i kowolerii

Dolsze szceg6lowe pr6by techniczne I toktyczne

nie potwierdzily wielu zolet

reklomowonych

pros'

pektoch wytw6rni Vlckers'Armstrong; wiele zostrzeie6

re strony polskich technik6w, o tokie uiytkownik6w,
budzilo przede wszystkim zowieszenie, kt6re przy dlui'
szej jeidzie powodowolo kompletne wyczerponie zo'
logi.2qdono r6wniei, w zwiqzku z zokupem licen'
cji, wielu dolszych ulepszeti konstrukcyjnych. Niezolei'
nie od tego, w 1 Dyonie Somochodowym podjeto somodzielne pr6by ulepszenio tych woz6w. Pod kierun'
kiem por, 5, Morczewskiego puekonstruowono mechonizm ggsienicowy w jednym lub dwu wozoch Cor.
den-Loyd; m.innymi dodono kolo podtrzymujqce g6rnq
cze66 gqsienicy, o miqdzy kodlub i romq prowodzqcq
wr5zk6,w krSl noSnych wstawiono resor ploskl, co w pewnym stopniu wyeliminowolo czeSoiowo wstrzqsy I drgonio i poprowilo worunki jozdy. Nie zdecydowono siq
jednok no rozpoczqcie produkcji seryjnej, nowet tego
ulepszonego modelu, c postonowiono dokono pelniejszej modernizocji wozu, w wyniku czego powstol
nostepnie czolg rozpoznowczy TK.
Zoprojektowonie ulepszonego czolgu Corden-Loyd
zlecono Biuru Konstrukcyjnemu Broni Poncernych Woj.
skowego Insq/tutu Bodori lniynierii *. Szczeg6lowy
projekt nowego wozu oprocowol mjr'ini. T, Tzeiok
przy wsp6lprocy rtm. E, Kqrkozo, ini, E. Hobicho
oroz kilku innych mlodych iniynier6w. W roku 1930
ukoriczono proce projektowe, no podstowie kt6rych
Worsztot DoSwiodczolny zbudowol prototypowe modele lekkiego czolgu szybkobieineqo wz. 1930 w dw6ch
odmiqnoch, r6iniqcych sie usytuowoniem uklodu nop{dowego oroz wlot6w powietrzo do uklodu chlodzenio
sllniko, szeeg6lomi mechonizmu gqsienicowego itp.
Wyniki pr6b mioly zdecydowo6, kt6re rozwiqzonie
przyjq6, Czolgi te otrrymoly oznoczenie TK-l i TK-z..
(nr *j. odpowiednio 6006fIK i 6008/TK).
W obu odmionoch czolg6w, uzbrojonych w jeden
korobln moszynorvy, brori umieszcono tdk, ie moinq
bylo jq wykorzystod r6wniei do zwolczonio cel6w
powietrznych (kqt podniesiei do 85"); wozy wyposoiono w dodotkowe specjolne uchwyty do strzelof
przeciwlotnieych. Zostosgwono norirocze3niejszy silnik
Ford A, znocznie wiqkszeJ mocy siqgojqcej 40 KM,
i tzybiegowq skrzyniq przeklodniowq. lnnq nowoiciq
byl rozrusznlk elektrycny. Usprowniono tokie uklod
chlodzenio. Czolgl mioly ulepszone zowieszenie po-

dobne do tego, kt6re oprocowol por. Morczewski,

o gqsienice przekonstruowono i wzmocniono. Ogniwo

wykonone byfy ze stoli mongonowej,, co podwyiszylo
ich wytrzymoloii, zmniejszyfo groibq szybkiego pqkonio i w istotny spos6b powigkszylo pewnoid eksplo-

otocji oroz wielkoii przebieg6w

W lryniku pn6b por6wnorcrrch obtr nodcli qbrono

TK-2, pod worunk:.m dokononio dolrzych urprcr.
ni.i. Otrrtrnql on calkowila, stole oponccncnir, rori.'t.nla z picrusrcgo nodclu I innr ulrprzonlo.
Po pncr6bcr rrochorfono t n sqnt pFwitoryent nrF
n6r ri.rlroctint :(60O1 fKl; crols znont btl iqto
TlG3 tlub TK wt. ttl i itol rie mod.l.il urorcof,ttn
dlo rcryjnego crolgu lK.

Mol; crolg rorpolnoscry TK, modcl reryint:

a, rldol z

btwidok

bolu,

Pnodur

miqdzynoprowczych.

Obie odmiony woz5w, podobnie jok pierwow6r

-;Tlil-trry.

ciqgu okreitone bqdzie ono skr6tem

BKBr.Ponc. WlBl.

" Do dzi3 nie udolo sie doklsdnie ustolid znoczeniq I pochodzenio tego skr6tu. Wg jednych wersjl
sq to pieilsze litery nozwisk gl6wnych konstruktor6w TrzecioJo i Korkozo, inne podoiq, ie sq to inicjoly ptk. T. Kossokowskiego, wielkieqo proiogotoro
budowy tego rodzoju qzolg6w. Sq r6wniei ptZyDuszcZnio, ie byl to po prostu skr6t nozwy,,tqnkietko.,.
W dokumentoch orchiwolnych czolgi TK-i i TK-2 nozywone byly tokie TK wz, 30. Spotko6 motno r6wniei
oznosenie Tek 1001, o w pierwvym zom6wieniu do
P7-ln. z morcq 1930 wystepujq one joko Czotg X.

cl uldol , ltlu
3

Picr*rry typ prrprcptl dto czdgu lf,

6nglelskl, nie mioly stolego oponcerzenic grirnego"

Dlc ochrony zcl6g pzewidzlono pokmvy zoklodcne
w rozle potaeby. Stolo sie to przedmlotem koronnego zdrzutu komisjl ekspe*6w podczos pr6b dokonywonych w Modlinlc lotem 1930, wobec czego kor
struktorzy otrzymoll polecenie oprocowonio Jeszcze
jednego modelu, nczwonego TK-3, iut colkowicie
oponcerronego. Prototyp tego czolgu (zwony r6wniei
TK wr. 31, nr rej. 6007 TK) zbudowola Fobryko Scmochod6w Ursus

w Czechowicoch lc Worszowy

(obec-

ny Ursus) w moju 1931 n

Po pnibcch fobrycznych, poligonowych i toktycznych

14 lipco 1931 czolg ten przyjeto do uzbrojenio Wojsko
Polskiego i zohrierdzono do produkcji eryjnej. Pieruszo umowo wstepnd z roku 1930, podpisono 24 lutego 1931 jeszcze pzed pr6bomi prototypu, puewidyurolo wyprodukowonie ok. 40 woz5w. Ncstqpnie zom6wienio te powlekszono. Produkcje seryjnq rozpoczeto w lecle 1931 w Pzlnl.i i do roku 1933, tj. do

cuosu uruchomlenic produkcjl ulepszonego modelu TKS, zbudowcno ponod 3OO woz6w TK-3
w wersji zosodniczej 1r orqz prototypowych odmionoch do5wiodeolnych, budowonych w pojedynczych egzemplozoch no podwoziu tego czolgu. Byly
to modele TKD, TKW (opisone nieco dolej) oroz TKF.
Czofg TKF wyposoiony byl w silnik Fiar 1p,, kt6rym
zostqpiono importowony model Fordo; produkcjq silnik5w fiotowskich rozpoczeto wloinie w kroju I w celu
ujednolicenic aprzetu postonowiono go zostosowod
tokie w czolgoch TK.... Proiekt zmion oprocowono
w fotoch 1931-1932i w roku 1933 zbudowono dwc
piemsze doiwiodczolne wozy TKF, potem jeszcze cztevl wozy prototypowe. PZlni. wyprodukowoly nostepnie 16 woz6w tego typu, jednokie wobec przyjqcin
nowej odm.iony TKS wiqcej czolg5w TKF nie budowono,
Og6lem uryprodukowono t8 czolg6w TKF, W r. 1935
przebudowono jeden czolg TK (nr rej, l22l) no wersie TKF, z l!n, 2e ,ilol bv on worcem dlo pzer6bkl wszystkich TK nq stondord TKS; iednokie z uwo-

Zoklqdy lniynierii, w sklod kt6rych

-' Poristwowe
wfqsono
w r. 1930 Fobryke Somochod6w Ursus.'
Doklodlej
."
_liczby nie udolo siE ustolii: K, Gro-

nrowska

t e^chnice m_otoryzocyjnej.....
podoje r6inie
(str. 114.w,,
- 200 sztuk TK, str. 129 - SOO iztuk-tf;.
']* lo- -oprocowoniu odmion TKD, TKW, TKF i TKS
czolg TK-3
nozywony byt k6tko TK.

gi no korztownoii
go rozwlqzonlc.

przedslqwzigcio zre:ygnowcno

z tc.

Pierwsze seryjne czolgi TK z doiwladczolnei portli

15 sztuk TK-3 wlely udziol w wiczenioch 6 Brygody
Kowolerii w poczqtkoch wzeinlo t93l r. Utworzono
z nlch somodzlelny smodron sklodoiqcy sig z dwrSch
pluton6w pc 5 woz6w dowodzony przcz rtm. E. Kor.
kozc.

Czolgi TK, chai pod wzglqdem pewno3ci eksplmtc-

cji I wielkolci pzebiegu zncenie przwylszoly pro.

totypy ongielrkie, z uwogl no 6wczesnq nicdorkono.
loid techniki mioly jednok doSd niskle normy uiytke
wonio. W celu zooszczqdzenlo stosunkowo droglcgo
sprzqtu I przedluienio jego lywotno6cl postonowiono
podczos pzemorsz6w troniportowod je nc ssmochodoch cigicrowych" Pod wglqdem toktycznym, zdonl.m
WlBl, nie bylo to ncjleprze rcsiqzonie, wobcc czego zopodlo decyzjc o oprocowoniu specjolnego pod.

wozlo (wg 6weesnej terminologll tzw.,,autotrons.

portu drogowego") dlc czolg6w TK. Byl to bazsilnlkowy pojozd oporty konstrukcyjnie no podwoziu somochodu ciqiorowego Ursus. Przednio oi plotformy mio-

lc

pojedyncze kolo skrqcone no zwrotnicoch, tylno o3

miolo mechonizm r5inicowy I podwrSjne kolo (wszy"

stkie kolo z ogumicnlem pneumotycznym). Czolgicm
TK wjeidlono no plotformq, zologc rozpinolo gqri+
nice i lqczylo kolo nopqdowe colgu ze specjolnq
przeklodniq plotformy zo pomocg loicucho nopqdowego, W ten spos5b silnik czolgu nopqdzcl kolo
plotformy. Skrety wykonywono zo poirednictwem dodotkowego uklodu, wykozystujqc do tego m*honlzmy
skrgtu czolgu. Gdy czolg porusol sle o wlosnych sl.

loch, ciqgnql ploiformq no linach holowniczych zc

sobq; dow6dcq przesiodol gie w6wczos na przyczepe
kierujqc niq. Podwozi tego typu zbudowono kilkc.
dzieiigt sztuk, przyjmujqc je do totowego wyposo-

lenio jednostek poncernych uzbrcjonych w czolg'i

TK (o potem tokie I TKS) i ulywono ich do wybuchu wojny; etoty wojenne oddziol6w wyposolonych
w wozy TK i TKS r6wniel przewldwrdly posiodonie
tych podwozi.
Ponodto skonstruowono kitko odmion przyczep kolo-

wych (jedno- i dwuosiowych), gqsinicowych, oponcerzonych I zwykfych, przeznoczonych specjolnie do

holowonio przez czolgi TK. Przyczepy te sluiyly do
irrzewozu omunicji, zoopotrzenio, poliwo, rodiostocJir

a nowet ludzi.

Kolowc podwozlc db pneworu crolgu TK (trw, ,,duto$mrport drogowt"t podcrol rnorsr5w

dyston:oihl of czolg TK no podworiu prttgotowontm do iozdT;

No kr6tko przed wybuchem ll wojnv Swlotowej pod-

jeto prr5be modernizocji czolg6w TK pnez

wzmocnie'
lotoch 1931-

nie lch uzbrcjenio. Wprowdzie iui w

-1933 oprocowono projekt uzbrolenio wozu w wielko'
kollbrowy korobln moszynowy 13,2 mm Hotchkiss, jed'
nokle w6weos propozycjo to utknlo w lozie projektu. W roku 1938 sprowc nie cierpiolo jui dolszej
zwlotl. W toku pr6b jeden w6z TK wyPosoiono eks'
perymentolnie w 20 mm dziolo outomotyczne nojpieru
Solothurn, po czym w dziolko wz' 38 (FK model A)'
Jednokie p6iniej postonowiono przezbroid tylko wozY
TKS, ze mglgdu no nowoczeinieiszq konstrukcjQ
i mniejsze zuiycie woz6w tego typu.
Od roku 1932 czolgi TK stoly 5ie podstowowym
i nojlicznlejszym sprzetem bojowym polskich oddzio'
l6w poncernyeh. W nostepnych lotoch pojozdy te
czqiciowo zostqpiono, cze3ciowo zoi uzupelniono now'
szym modelem TKS. W czerwcu 1936 r'. gdy jui ccl'

bt crolg

TK holuir Podrori.

no

dlugich

kowicie zokoriczono produkcjq TK, Wojsko Polskie

dysponowolo jeszcze 300 czolgomi tego typu'. Wiqkszo56 z nich pzetrwolo do wybuchu ll wojny iwiotochoC byly to wozy wyeksplootowone, zuiyte i wymogojqcc nqprowy, bez czeici zomiennych, nodojqce

wej;

siq nojwyiej do szkolenio, uiyte zostoly w

wol-

loch.

ODMIANY SPECJALNE TKW i TKD

Niezoleinie od modernizocJi czolgu TK, w wyniku
kt5rej oprocowono nowszy, ulepszony model TKS,
BK Br. Ponc. WlBl zoprojekowolo jeszcze inny po-

* Jeden z nich zochowol sie do dziS w Jugoslowioriskim Muzeum Wojskowym w Twierdzy Kolemogdon

Belgrodzie,

chodny woriont wozu nozywony TKW r, W tej konstrukcji stdrono siq usunqd jednq z zosqdniczych wod
TK - bordzo ogroniczone pole ostrzolu uzbrojenio
czolgu, co wynikolo z foktu umieszczenio bronl w kodlubie wozu i wymogolo zwrot6w cofego pojozdu

w wypodku koniecznoic! zmiony kierunku ognio.

W czolgu TKW uzbrojenie umieszczono w wleiy
obrotowej; byl to w zosodzie seryjny czolg TK,
w kt6rym przekonstruowono g6rnq czqli kodlubo i dokonono pewnych zmion w przedziole bojowym, Z powodu obniienio colej wysoko(ci przedziolu bojowego glowq mechonikq-kierowcy oslonigto niewielkim
kofpokiem z wlozem wejSciowym umieszczonym w pokrywie. Dlo polepszenio worunk6w obserwocji no
9o-Swicdeolny crolg Tt( wyposoiony .w wicie, tzw.
rKW:
of r pierwrzym modelen wieit I rtortm ionmem,

kolpoku ustowiono nojnowsze urzgdzenie polskiego

konstruktoro

- ruchomy peryskon odwrocolny

syste-

mu kpt. R. Gundlocho. Wieio bylo colkowicie nowej

konstrukcji,

W roku 1933 poddono pr6bom piemszy prototyp

(og6lem w lotqch 1933-'1934 zbudowqno 6 woz6w
TKW) uzbrojony w 7,92 mm kcrobin moszynowy
wz. 30 chfodzony plynem. W trokcie doiwiodcze6
ujowniono wiele msnkoment6w, tokich jok brok dobrej widocznoSci oroz wentylocji, co uniemoiliwilo
dluisze prowodzenie ognio wobec groiby zotrucio
strzelco, molo stobilne jorzmo broni itp. No czolgu
tym w roku 1935 wypr6bowono tqkie gumowo-metolowe gqsienice 1.F.K,15 konstrukcji moioro 5. Kqrdoszewiczq, kt6re jednok nie zdoly eqzominu.

W wyniku

dolszych przer6bek nowstol

drugi

model

wozu TKW, w kt6rym zostosowono znocznie poprowionq wieig (ll woriont). Miofo ono specjolny otw6r
wentylocyjny osloniety poncernym kofpokiem, nowe

bl r drugin ulcpsrontm modclem ririr i

jozmom
unlwcrrolnym

dlo

broni

nosm.

uniwersolne jorzmo konstrukcii ini. J. Nopi6rkowskiego dostosowone do typowej broni, 7,92 mm kqrobinu
moszynowego Hotchkiss chlodzonego powietrzem, ordz

dolsze ulepszenio. Kolejne pr6by wozu wykozoly, ie

mo on niewloiciwie umieszczony Erodek cieikojci
(prowo strono czofgu bylo zbyt obciqiono): ponodto

powodu umieszczenio dow6dcy-strzelco i mechoniko-kierowcy w oddzielnych oslonqch, przy broku jokichkolwiek Srodk6w lqcznoici wewngtrznei, pozbowieni

byli oni moinoici komunikowonio sie ze sobq, co

w worunkoch bojowych bylo nie do przyjqcio. W.roku
1936 zrezygnowono z tego typu czolgu definitpvnie,
zwloszczo, ie w tym czosie rozpoczqto jui wstepne
proce nod molym czolgiem rozpoznowczym z wielq
obrotowq, w wyniku kt6rych oorocowqno niebowem
w6z 4 TP (PZlnt. 140).
Jui w toku projektowonio pierwszych prototyp6w
TK-1

-..;.b:
,Crolg TKD

r driolliem a7 mm ur.

Ztt

TK-2 konstruktorzy, opierqjqc siq

doii

bezkry-

tycznie no prospektoch onqielskich, zoplonowoli budowq podobnych modeli pochodnych: przewidziono

m,innymi moiliwoSd ustowieniq deiqlkc kolibru

37-47 mm no podwoziu czolqu TK. Problem byl jed-

nok bordziej zloiony, nii sie to poczqtkowo wydowolo. Przede wszystkim brokowqlo odpowiedniego typu
dziqlo. W kwietniu 1932 r. ioi. J. Lopusrewski

z BK Br, Pqnc. WlBl

uko6czy

irojekt wozu TK z dziol-

kiem 47 mm firmy ,,Pocisk". Do tei odmiony wykorzystono podwozie czolgu TK, w kt6rym wzmocniono zowieszenie i zostosowono nieco szersze gqsienice: model otrzymol p6iniej nozwq TKD (czolq TK uzbrojony
w dziolko) i', Dziolo 47 mm (znone tei joko ormoto

'TKW - czolg TK z wieiq.

Czolg TK pnezbroiony doiriqdczolnie

ko outomattcrna
6

Solothum

w 20 mn drial-

" Wg wsp6lczeinie stosowqnych (o rzyjqtych jui

podczos ll wojny Swiotowej) kryterl6w oceny i klosyfikocji woz6w bojowych byly to wloiciwie lekkie dziolo somobieine.

,
Prototyport crolg fKS z korobinem moszvnoxrym
rt. -30 {chlodzontm ciecrq), pirwotnym pot6ieniam
tlumika i bcz peryskopu obscruocyincgo d-ls dow6d-

ct

."&

Sertjnt crolg IKS:

of widok

ogrilny,

wot|r

'o,'.qi
l:i ll

t4,

'; !-t

.',

*ij

:'

-i;r

i
J

ol wldct r

botu.

dl widol r |'lu

SYTWETKI

WOZ6W BOJ(

)wYcH ,,RODZINY,,TK I

TKS:

| - fonlietkq Cor-dcn-Loyd rnodernirowqnq r Poltc., Z - !'loiottp moLgo Gtolgu

rorpozlgucr.go !{-lr 3_- plototyp nolego czolgu rozpoznowago fX-2,- l-s.rtlny
pienrszy -nolcib
orctotvo moicoo ci6l.
- lckkic dziqlo romobieine lID, 6-- prolotrd
gu lorpornomzcgo
fKW, 7 - :mdernizowsnt
czoliu rcr.
rnsrcnego TKW, t - plototypowy
czolg TK -z -20 riin driolkiem SSlothurn,
I - prctottp mclego czolgu rorpoznoweego TKS r ckm n, 30., lO - seninr
czolg M! z ckm w. 25 i perttlop.m obseruocyjnym srrtemu R. Glndlocho, ti'l
aofg TKS z 20 mn dziqltiem rz, 38, 12 - prototr-powv czotq TKS-B re sozlolomi
boctntmi, 13 -__g_qrinicory ciqgnik odtl.rtis&i czF, ti - prototyp lektieio d-zioto
czofg TX-!, 5

romobieinego

TKS-D.

srybkobieiny czofg wr. 33", otrzymol

w koicu

nozwg

TK5.

R6inice miqdzy TK o TKS polegoly no pogrubionym

nieco poncerzu i zmionie jego ksztoltu no korzyst'niejszy pod wzglgdem odpornoici no pociski. Dlo
korobinu mqszynowego, umieszczoneqo w nowym stondordowym jdrzmie konstrukeii ini. J. Nopi6rkowskiego, wykonono specjolnq niszq, Wzmocniono elementy zqwieszenia orqz poszerzono gqsienice, co w efekcie zmniejszylo Sredni nocisk jednostkowy no podfoie. Wykozystujqc wczeiniejsze do5wiodczenie uzyskone podczos projektowonio czolgu TKF, w worion-

Frugnonl pzodu czolgu TKS pnczbrcionGgo w 20 mm

dziollo outomottcrn ur. 3t (FK mod.l Al polrki.i

kon.trukcii

wz, 251

w Zqklodoch Amunicyjnych
broi znono tokie pod okreileniem,,dziqlko Pocisk" i z broku innego doskonol',Pocisk",

skonstruowono
z tego powodu

sizego sprzqtu przyjeto

jenio WP,

W moju

w niewielkich serioch do

uzbro-

1932 zbudowono pierwszy prototyp wozu

TKD, kt6ry odbyl w czerwcu pr6bne stzelonio. Do

koico miesiqco zbudowono ieszcze lrzy tokie wozy.

Po pr6boch fobrycznych i poligonowych sformowono
z nich doiwiodczolny pluton, kt6ry wziql 'udziql
w iwiczeniqch jesiennych 1932, o potem - w lecie
1933 - w sklodzie brygody kowolerii i sluiyl joko odw6d przeciwponcerny. Eksperymenty z dzidlomi TKD
trwoly jeszcze do 1935 r. Przeprowodzono tokie pr6by
wozu TKD z tzw. ,dziolkiem kowoleryjskim" - 37 mm
ormotq przeciwponcernq, stonowiqcq odmiong modelu
Puteoux stosowonego w czolgoch Renoult FT M 1917

Obo rozwiqzonio, zor6wno ze wzEled6w

technicznych,

jok toktycznych, nie zostoly uznone zo zodowolojgce, w zwiqzku z czym prqce nod tymi pojqzdomi
zostoly no pewien czo3 pr:eMone.

UTEPSZONY MODET

TKS

Ujownione w toku normolnej eksplootqcji usterki

I niedomogonie eolg6w TK stoly sie przyczynq dol-

szej modernizocji tego typu wor6w, zorzqdzonej puel

szefo Deportomentu Technicznego MSWojsk, wl wne6niu 1932 roku. W styczniu 1933 w Blurze Studi6w

PZlni. rozpoczqto projektowonio ulepsronego modelu TK, prowodzona przy wspSludzlole t pod kontrolq BK Br. Ponc. Wl8l. Pierwszy prolekt odrzucono,
ponlewoi przewldywol on zbyt doleko ldqce zmiony

I zostosowonie zupelnio nowych konstrukcyjnie I technologicznle zespol6w, podczos gdn w my3l odg6rnych wytycznych, noleiolo :ochowod jok nojdolej
idqcq zomiennoii z podstowowvmi zespolomi czol-

gu

TK,

15 c:emco 1933 Pzlni. puedstowily gotowy proto-

typ (okzymol on numer rejestrocyjny 1060) wykonony w worsztocie doSwiodczolnym zgodnie z iqdoniomi pzedstowiciell wojsko, W kwietniu pzeprowodzono pieilsze pomlory oroz pr6by rtrzeldnio I wytuymoloSci poncerzo prototypu, o w koicu mojo, po
przebiegu 10t14 km. zokoiczono pr6by drogowe i trokcyjne. Wykozofy one - jok podkreSlono w oficjolnym
sprowozdoniu - duie zolety- czolgu pod wzglqdem
konstrutcyjnym i toktycznym. Nowy worlont tonkletkl,
znony pocrqtkowo ioko STK, o potem joko ,,lekki
10

cie TKS zostosowono krojowy silnik Polski Fiot 122 B.

Polepszono znqcznie worunki obsemocji dow6dcystrzelcq przez zosiosowonie peryskopu obrotowego
systemu kpt. R, Gundlqcho; lunetowy celownik
optyczny wydotnie zwiqkszyl celnoi6 oqnio.
Do wrzeinio 1933 r. PZlni. dostorczyly wojsku pr6bnq pqrtie 20 czolg6w TKS, Dziesie z nich wypr6bowono podczos wiczeri dywizyjnych. Czolgi przebyly
trosy do 1830 km w wyjqtkowo trudnych worunkoch
terenowych, spisujqc sie znqcznie lepiej nii uczestni-

czqce w tychie 6viczenioch czolgi TK, Po rozmontowoniu piqciu pr6bnych woz6w TKS, dlo sprowdzenio

stopnio zuiycio wzglqdnie wykrycio uszkodzef poszcze96lnych czqici i zespol6w, komisiq uznolo, ie czolg
odpowiodo stowiqnym wymogqniom i nodoje sig, po
wprowodzeniu drobnych poprowek. do produkcji seryjnej. Niewielkie zmiony wprowodzono no jednym
tylko czolgu (nr rbj. 1496), kt6ry stol sie wzorcem
zotwierdzonym 22 lutego 1934

ro\u dlo woz6w

seryj-

nych. Wkr6tce po tym zloiono,,,'pierusz zom6wienie

w PZlni. i rozpoczeto produkcjq seryjnq. W ciqgu
niecofych dwu lot PZlni, zbudowoly okolo 300 czolg6w
TKS, I w tym wypodku, podobnie jqk w odniesieniu
do TK, ustolenie doklodnej liczby wyprodukowcnych

czolg6w TKS nopotyko trudno6ci. J. Koplinowski

w ortykule ,,Brof poncerno w Polsce do 1939" (Przeslqd Broni Poncernej 211941) podoje 393 sztuki TKS;
K. Groniowski w,,Technice motoryzocyjqej...., dwukrotnie wymienio (str. 114 i 129) llczbq 425 woz6w
TKS. Sprowozdonio o stonie sprzetu zor6wno z roku
19 , 1937, jok 1939 nie potwierdzqjq tych donych:
w pieruszym przypodku m6wl siq o 300 TK i 2/A TKS
oroz TKF, w drugim ot 275 lK, 18 TKF, 4 TKD i 263
TKS, w tzecim o 574 wozoch TK, TKS i TKF. By6
moie oboj wzmiqnkowoni no wstepie outorzy wziqli

pod uwogq nie tylko czolgi TKS i TKF (tylko serie

doiwiodczolne), ole r6wniei ciqgniki gqsienicowe C2P
budowone no bozie TKS w lotoch 1937-1939,
W toku produkcji do poszczeg6lnych serii czolg6w
dopniowo wprowodzono pewne zmiony :or6wno konitrukcyjne, jok i w wyposoieniu, Pierusze serie czolg6w
uzbrojone byly np. w korobin moszynowy w,30 chlodzony plynem, kt6ry nostepnie zqmieniono no brof
chlodzonq powietrzem. W pleruszych. serioch fobryko
nie montowolo tokie peryskop6w obserwocyjnych;

do-

w sklodnicdch. W czolgoch p6iniejszej produkcji

je-

lonyurono tego p6iniej jut w jednostkoch olbo

szcze bordziej zr6inicowono gruboie. poncezo, co

zopewnilo bordziej efektywnq oslone przedniej czqici
wozu szczeg6lnie noroionq no ostrzof,
Od roku 1934 przedsigwzieto pr6by sprzedoiy i eksportu czolg6w TK i TKS, W tym celu zorgonizowono

wyjozdy ,l pokozy zo gronicg. Pod dow6dztwem

plk. Spolko wyjechol do Estonii oluton czolg6w TKS
(6 sztuk), kt6re pozostoly tom jui no stole. Nieco
p6iniej podobny pokoz spnqtu zorgonizowono w Rumunii. Tym rozem pod dow6dztwem plk. Kossokow-

skiego wyslono komponiq TKS (czolgi, czolgi no,,outotronsporcie drogowym", no prowodniqqch szynowych)
oroz komponie worsztotowq, Wyjozd ten nie przyni6sl
spodziewonych rezultot6w, Rok p6iniej moiliwoiciq
zokupu 80 tonkietek zqinterbsowql siq rzqd hiszpqfski,
l6cz tronsokcjo ti: r6wniei nie doszlo do skutku.

clAGNrKr

DZtAtA SAMOBTEzNE

Do problemu zbudowonio somobieinego pzeciwponcernego dziolko piechoty powr6cono ponownie z chwilq pzyjqcio do uzbrojenio Woisko P<ilskiego 37 mm
ormoty Bofors. Armoto to, produkowono w Polsce no
licencji i przeznoczons dlo jednostek piechoty i kowolerii, stonowii miolo nojciqiszy i zosodniczy spzqt
pzeciwpcncerny, W zqodzie przewidziono dld niej
zoprzgg konny, jedno.kie w pzyszloici plonowono zostqpienie tego Srodko ciqgu (w riiekt6rych jednostkoch) lekkim ciqgnikiem kolowym, Dow6dztrc Broni
Poncernych zoprojektowofo

Podwozie czolgu TKS wyk;rzystono

do budowy

kilku
odnian innych pojozd6w pochodnych - seryjnych
(np. lekki ciqgnik gqsienicowy C2P, poczqtkowo zwony
C2T, przewidziony do holowonio odpowiednio przystosowonej 75 mm ormoty polowei, /U) mm ormoty prze-

ciwlotniczej) orcz

- doiwiodclolnych. Prototyp

ciqg-

niko C2P zbudowono w WlBl jui w Iipcu 1933 r.

no

prowie nie zmienionym podwoziu TKS. Podczos licznych

pr6b okozolo sig jedn6k, ie tyl pojqzdu byl nodmiernie obciqiony irzez lowetg holowonego dzislo, co
uqiemoiliwiolo prowidlowe wykonywonie skrqt6w. Z tego powodu w kolejnym modelu powiqkszono Srednice
k6l noplnojqcych gqsienice (tok, ie spelnioly one
r6wniel rclq k6l noinych) i uresorowono je. Kolejne
pr6by tego woriontu wykozoly,. ie dotychaosowe
mechonizmy skrqtu nle zopewniojq pojozdowi noleiytej
zwrotnoici. W6weos konstruktorzy ini. J. Lopuszewskl
i A. Szmidt zosto$woli sprzqglo boczne, co w efekcie
dolo nodspodziewonie dobre rezultoty. W roku 1937
PZlni. rozpoczqty seryjnq produkcjq ciqgnik6w C2P
dlo potrzeb woJsko.

Wyjqtkowo dobre wlciciwoSci trokcyjne clqgniko

C2P sklonlly konstruktor6w BBT Br. Ponc. do wypr6bowonio podobnego typu podwozio ze spneglqmi bocznymi tokie w eolgu TKS. Zbudowono jeden prototyp
nqzwony TKS-B

(lub TK-SB) i

wypr6bowony

roku

1938. Osiqgniqte wyniki byly zupelnie zodowolojqce,

'jednokie wobec foktu pzemonio produkcji
reryjnej
tych czolg6w usprownienio tego nie przyjeto. Koszty
pzer6bki posicdonych czolg6w r6wniei okozoly sig
zbyt wysokie, zwloszczo ie sprzet ten uwoiony byl
jul zo przstozoly I nodojqcy siq jedynte do szkolenid. Podwozie ciqgniko C2P wykorzystono nqtomiost
do budowy innego pojozdu prototypowcAo, lekkiego
dziolo somobieinego TKSD.

r6wniei

zmechonizowonie

ormoty pzez uiycie specjolnego ciqgniko gqsienicowego czqiciowo oponcezonego, przeznoczonego nie
tylko do holowonio, ole r6wniei do przewoienio jej,

2qdono tokie tokiego roruiqzonio konstrukcyjnego,

kt6re umoiliwiloby prowodzenie ognio z ormoty
umieszczonej

W lutym

no ciqgniku.

1936 BBT

Br. Ponc. pzystqpilo do wstepo w lipcu rozpoeeto

nych studi6w tego iogodnignio,

jui szceg6lowe oprocowonie projektu nowego wozu,lub ,,czofgowq lowetq dziolko piechoBofors 37 mm", Prcjekt oporto no podwoziu ciqgn.iko TKS (pieruotne oznoczenie ciqgniko C2P) ze sprze-

zwctnego TKS-D

ty

glomi boanymi. Gl6wnymi konstruktoromi byli

,ini. J. Lopuszewski i H. Lipko, procujqcy pod kierunkiem mjr, R. Gundlocho. W kwietniu 1937 worsztot
do5wicdczolny uko6czyl budowg dw6ch prototyp6w rczu TKS-D. W przedziole bojowym kodtubo, zo ochronnq torczq poncernq, umieszeono fpdstowe dlo ormoty
oroz mechonizmy noprowodzonio no cel w ploszayinie poziomej i pionowej. Lufe ormoty wror z oporopowrolnikiem wstowiono olbo w

te podstowe (w6mzos

pojozd nobiercl cech dziofo somobieinego), olbo tei

umieszqzono jq no typowym podwoziu kolowym holowonym przez pojozd, kt6ry w lym przypodku spelnlol
rolq ciqgniko. Opr6cz ormoty ciqgnik holorcl przyczepkq kolowq (oficjolno 6wczesiro nozwo - przyczepko poncerno omunicyjno-osobowo), qolkowicie oponcerzonq, z koloml zowieszonymi no wolkoch skretnych.

przyczepce tej moino bylo przewozid 80 noboi do

ormoty oroz trzech czlonk6w obslugi (w pozycji leiq-

cej), Pzyczepkq skonstruowol ini. A. Fobrykowski

przy

wsp6lprocy S. Stgpkowskiego i R. Zembzyckiego,

pod kierunkiem mjr. R. Gundlochc i tpt. J. Suchodolskiego. W lotoch 1937-1938 dwa prorotypy TKS-D

poddono licznym pr5bom trckcyjnym i

ognlowym,

przeprowodzonym w Ccntrum Wyszkolenio Broni Poncernych w Modlinie, Uczestnlczyly one tokie w pokozoch dlo oficjolnych osobistoSci zogron.icznych prre-

blmojqcych z wizytq w Polsce.

Plonujqc dolszy rozw6j wozu, przewidywono zotto-

sowonle silnikc Polski Fiot 1228 (o mocy zwigkszonej

do-55 KM) oroz uzbrojenie poiozdu dodotkowo w ko.
robin moszynowy przystosowony do zwolczonio somo-

lot6w, Do produkcji seryjnej tego wozu nie doszlo.

pomimo ie no jego kozy56 zrezygnowono z o wiele

lepszego zqr6wno pod wzgledem porometr6w technicznych, jok i bojowych, konkurencyjnego projektu daiqlo
somobieinego Pzlni.-160. O wyborze modelu zdecydowolo ceno TKS-D, wynoszqcq lscznie 68 000 zlotych
zo sztukq (40000 zl 'poiozd, 2E000 zl uzbrojenie),
znocznie niiszo od przewidywonei ceny wozu PZlni.

TKS

Z DZIALKIEM 20

mm

nych w czemcu 1939 r. picrwszc przezbrojone wozy

TKS miofy ot.zymo somodzielnc komponie czolg6w
rczpoznowczych (po 8 szt. koido), wchodzqce w sllod
t0 Brygody Kowolerii oroz Worszqwskiei Brygody poncerno-Motorowej. W nortgpnej kolejnoici przewidziono
przydziol tokich czolg6w dlo dywizjon6w poncernych
(po 'l czolgi) pozostolych brygod kowolerii. Wg tych
wyliczeri w pierwszym rzucie Drzewidziono pzezbrojenie 44 czolg6w TKS. Wykononie progrqmu przezbroje-

nio czolg6w TKS op5iniolo sie przede wszystktm r powodu nierytmicznych dostow broni Dzez Fobrykq Korobln6w przeciqionq innymi zom6wienlomi. Innq przyczynq bylo tel rozpoczecie w PZlnt. produkcji nowej
serii czolg6w 7 TP. Do dnio 3l rierpnio 1939 r. kilko.
zmodernizowqnych TKS otzymol 2 botolion poncerny

2urowicy, Jednostkq to formowolq l0l somodzielnq

komponiq rozpoznowczq dlo l0 Brygody Kowolerii.
Czgi6 po:ostolych czolg6w przerobionych w Ur:usie
dostorczono prowdopodobnie niekt6rym jednostkom
jui po wybuchu wojny ".

No kilkqnoicie miesiqcy przed wvbuchem ll wojny

iwiotowej Dow6dztwo Broni PqncernYch, nie mogqc
zokupi odpowiedniego sprzetu poncernego zo grqni'
cq, zmuszone zostolo jednok do ostqtniej pr6by modernizocji czolg6w TKS. Jui w 1937 roku no podstowie
informocji o nojnowszych typoch czolq6w niemieckich
w)rynioskowqno, ie uzbrojenie czolq6w TK i TKS,
uiywonych nowet tylko do rozpoznonio, w iodnym wypodku nie bgdzie siq nqdowolo do zwolczonio podobnych pojozd6w strany przeciwnei'. W zwiqzku z tym
postonowiono przezbroi6 czolgi TK i TKS w 20 mm
dziolkd outomotyczne, Pierusze pr6by przeprowodzono
z zokupionymi zo gronicq nojnowszymi modelqmi firm
Solothurn i Modsen; jednokie broi to z wielu wzglg-

d6w nie odpowiodolo wymogoniom polskim. W tei

sytuocji BBT Br. Ponc. nqwiszqlo Scislq wsp6lprocq
Instytutem Technicznym Uzbrojenio (lTU) I Fqbrykq

Korobin6w w Worszqwie (FK), kt6rei konstruktorzy,

z B. Jurkiem no crele, oprocowoli wlosny woricnt
20 mm dziqlko ". Pr6b tej broni w worioncie czolgowym dokonono w roku 1938; w okresie mozec-moj
zbodono sqmo dziolko, o w okresie lipiec-poldziernik
iniynierowie BBT Br. Pqnc. J. Nopi6rkowski i A, Miniewski oprocowoli jorzmo i przynqdv celownicze, nostepnie zo6 przystosowono do zomontowonio dziolko
jeden czolg TK i jeden TKS.
W poidzierniku przeprowodzono strzelonie z tych
czolg6w no poligonie 6wczesnego Instytutu Technicznego Uzbrojenio w Zielonce. Wykozoly one konieczno66 dokononio jeszcze dolszych zmion. Ostotecznie
w styczniu 1939 r,, po odbyciu dodotkowych pr6b toktycznych w Cent.um Wyszkolenio Broni Poncernych,
nowy model TK5 przyjqto do uzbroienio wojsko.
Zoplonowono prrezbrojenie w ten spos6b 100 do 150
czolg6w do dnio 30 stycznio 1940. Fobryko Korobin6w
miolq dostqrczod dziolko portiomi od mojo 1939 r.
po dziesigd sztuk miesiqcznie. Brori kierowono do zqklod6w PZlni. w Ursusie, gdzie dokonywono odpowiednich lrzer6bek poncerzy somych czolg6w, montowono podstowy oroz przyrzqdy celown.icze.
Wedfug wytycznych rzefo Sztobu Gl6wnego wydo-

' Chodzifo tu o czofgi PzKpfw. ll oroz ciqikie

somochody poncerne Sd.Kfz. 232 (6-kofowe oroz nowsze typy 8-kolowe) uzbroione w 20 mm dziolko
sprzqione z korobinem moszynowym.
" Wg 6wcesnej terminologii nozywono je,,nojcieiszym korqbinem moszynowym" (nkm). Podczos bodori
znony byl on -joko- nkm FK model A; do uzbrojenio
przyjeto go joko nkm w. 38.

i2

'. r-iri

crolg lKS. trw. IKS-B rG rrni.niontm podworiem i spneglami bocrntmi

Zmodcrnizowony

W toku wolk we wrzeiniu czolgi TKS z 20 mm

rctki (pod
wzglqden sily ognio) z leklo opqncezonymi, rozpozdziofkiem okozoly sig skutccznym irodklem

nowczymi wozomi bojowymi Wehrmochtu'... Nojwiqkszym monkomcntem byl jednok 6ciilc ogroniczony zo-

pos omunicji, kt6rej produkcjl nie zdqiono rozwinqC

no wigkszq

skolq.

GAS|EN|CAMI PO SZYNACH

i TKS wlqczono r6wniei w sklod pociqg6w

w kt6rych ulywone byly joko,ozpoznowcze drezyny poncerne, Dlo umoiliwienio eolgom
Czolgl TK
poncernych,

'.8. Krzlowsli (,,W-oisko Polstie 1936-1939., 3tr, 162)

ie bylo to t0 woz6w,
" O_ p-osiodoniu czols6w TKS z dziofkiem 20 mm
m6wi F. Szystowski, dow6dcq 81 dywizjonu Doncerneqo
romorskiej Brygody Kowolerii w relocii zomieszczon-el
w-.-ksiqicd A. Zokrzewskiego (dow6dcv pom. BKf
,,Wspomnienio - wrzesiei risp,..'nOwnLj n, Air"t"i
podoje podobne
podoje,

wiodomoici,

.**' Wznionti - o tym moino znoleid we

njoch_ F, Skibi6skiego
slr,97,

wspomnie'i,

,,pierwszo ooncernc',

iyJ.

lozdy po rtynoch rkonstruolvono 3pcclolne podwotlq'

iozyivohc ptczqtkowo,,outotronsporterem kol.elowym
TK;i nostebnie zo3 ,,prowodnicomi szynowymi".. Ze'
Stow - czolg no prowodnicy - nozywony byl l6kkq

drezynq poniernq, torowo-terenowq TK.

Pr6wod-nico spelniolo role w6zko utrzymujqccgo
czolc
no torze, bowlem oscdzony w niei w6z poruszol
sie -po szynoch tok jok i po drodze dziQki ruchowl
oosiinlc. Prowodnico miolo hvdroulicznie nopgdzone
iriqdzenio dfwigowe, umoiliwiojqce opuszizenie podwozio . i wyjechonie czolgu z zestowu bez potre9y
wchodzenli'zoloqi no ziwnotz. Czos potzcbny do
wykononio tel czynnoici. wvnosil ok. minuty. Dlo po'
n6wnego wj;ho;io no promdnice i podniesienio
Dodrczio celem konrynuowonio jozdy po tzynoch nia

irzebo bylci wiecei nii okolo 2 minut.

Prowodnicd

msiodolo' Donodto dodotkowe urzqdzenio obrotowe

irrnoiliwiqioie zmionQ kierunku o 18{f; bylo to koniecznc. qdii- inoczei, ir pzypodku potneby jozdy do
tylu, z-criow osiqdnqtby' moksymolnq predkolr3- tylko
do 5 km/h., ti. predkoid uzyskiwonQ pnez czolg no
wstecznvm. Colv zcstow moino bylo doctepioc
bleou
do -pociqgu poncernego lub tei wykoizyrtywo w sklo'
dzie dwdEh prowodnlc I dw6ch czolg6w, jok r6wniei
w polqczeniu z eolglcm Renoult M 1917 FT toki
urtowlonym no wlornej- prowodnlw' Dlo umoiliwienio

drczynom poncernym TK jozdy w obu kierunkoch

z jddnokowq prqdkoSclq i bez obrotu prowodnlcy,
lqciono dwo zestowy w Ew. zesp6l TK'TK. W6wczol
czolg holowomj dezyny byl uniesiony do g6ry, noto-

mloit czolg holujqcy rllniei ,,dociinlQty" do toru

cclem zopobieicnic pollizgu gqsiGnlc no szynoch.
W rcspolc IK-R-TK drezyne R umigszczono w Srodku
w choiokterze pojozdu nopgdowego. Czolgt obu drezyn TK mogly zjcchod z prowodnic pstrolujqc teren
vlok'5| toru kolelowego.

OPIS BUDOWY

Czolg TK, I bordzo podobny do nieEo TKS. stlodol

de z nostepujqcych gl6wnych alment6w: kqdlubo

poncatnego, uzbrojcnio, silnlkc zc wszystkimi uklodoml, nechonlzm6w uklodu nopgdowcgo, podwozlo wozu I zowlcszenlo, przyzqd5w celowniczych i obserwocylnych orcz Instolocjl elektrycznel.

lodlub eolgu wykondny byl z

cienkich

plyt wclcowonych, kt6rych gruboSd woholo sig w gronloch ,1. mm. Poszczeg6lnc' plyty lqczonc byly w co-

loi6 no rzkielecla z

k3ztoltownik6w

nych, wypromdzenio rury wydechowei _ ltp,

Wnetrze kodlubo nie bylo podzidlone no iodne

pzedzioly: po3rodku, no wspornikoch, ustowiono silnik wroz z osprzetem orqz skrzyniq przeklodniowq.
Po obu stronoch niczym nie oslonietego silniko znojdowoly siq dwo siedziskb z oporciomi dlo zofogi

czolgu: dow6dcy-stuelcs i kierowcy. W przedniej czqici kodlubo umiaszczono zespoly uklodu nopgdowego - tylny most typu somochodowego, z mechqnizmem
t6inicowym. Dostep, potuebnv do obslugi iych zespol6w, zopewnioly dwo luki w przedniej pochylej plycie

pqncerzo. Przed siedziskiem kierowc.y znojdowolo siq

klerownico, pedoly sterowonio spzqglem, hgmulcem
L przepustnicq goiniko; z tylu notomidst chlodnico
wodno, o w jej obudowie - wentylotor, Przed, obok
i zo siedziskiem dow6dcy obslugujqcego korcbin
moSzynowy umieszczono skrzynkl z omunicjq. Zo oporciem siedzisko znojdowol sie zbiornik benzyny,.o z tylu zo nim boterio oLumulotor6w, Do czolgu.zologo

wchodzilo przcz dwo wlozy umieszczone w g6rnej

plycie, zomykone dwudzlelnymi pokrywomi, Dow6dcq
wozu miol do swej dyspozycjl 3 otwory (w TKS dodotkowo peryskop obrotowy) obscroocyjne. Kiarowcs

m6gl obserwowo6 tren tylko przez dwo otwory obser.

wocyjne; w pokrnvic jednego z nlch wykonono bylc
szczellno. No.zawnqtu wozu, z przodu i tylu kodlubor
znojdowoly sle po 2 zoczepy holownicze (niezoleinlr
od tego niekt6re serie czolg6w wygosoiono w zoeep
umoiliwicJqcy stol6 holowqnic spcciolnej przyczepki).
No tylnej, g6rncj plycle umocowony byl no specjolnym
wspornlku tlumik goz6w spollnowych. Ponsdto nE

boanej lycle um*owono uchwyt dlo podstowy korobinu moszynowcgo, umoillwiojqcoj prowodrenie ognio
do smolot6w. Do tego celu noleiolo wymontowod
broi z wozu lub wyjqC zoposowy korobin morzynowy.
czesto pzewglony wewngtrz eolgu,
Podwozle eolgu sklodolo ria r dw6ch to3m gqsl.-

czorGow rK i rKs

Poncerny

w plytoch kodlubo wykonone byly otwory dlo ristowienio jorzmo broni, pzyzqd6w i szczelin obsemocyj-

I lqczone nitomi;

"l

nicy o stolowych ognlwoch z dwomo gnebieniomi.

E k6l noinych z bondoiomi gumowymi, k6l nopedowych z wiciccm zgbotym, umieszczonych z przodu.
k6l nopinojqcych (konstrukcjl szprychowqj) uniorzsonych z tylu, 8 k6l molcj Srednicy, podtzymujqeych
96rnq eg36 gqsienicy, 2 rom noSnych orcz element6w
tpretystych zowieszanio w postocl rcror6w plorkich,

Cole zowlesrenie czolgu umieszczone bylo no icmqtrz

kodlubo. Zespoly k6l noinych (po dwo) tworzyly w6zkl
zowieson no molych ploskich resoroch prcwudzonych
w romic noinej i polqczonych z duiym reorcm plosklm. Kodlub czolgu zowieizony byl no dulym rcsor:e
orcz no romie noinej. Kolo nopinojqce imqz z m*
chonizmcn jcao przeruwu i regulscii umicszqono no

Chorokterystyko toktyczno-tech niczno

Tr-1
t., J

2
2!7

246

r69

170

122 (bcz pofryw)

105 bcz

potryw,

(w

ti*U",--ar"i, tatiber

m),

PRZ\'RZADY CELOWNICZE
liceba

rc&aj

nodel
OBSERWACYJNE:

OGNIA:
-IEDNOSTKA
lieba muicji (sztol)

1200
1500

PANC.ERZ:

walcomne/nitowre

rcdaj plyt/spq6b lec*nia - . .

(w
grubo{d

mm)

'

w, 25
w, 30

wlcowc/aitowme

s}

P}Yt Przdnrch
DO@nyc!

tylnYch

NA}4D:
rc&ai rilnila

ea.ftorvy
4-uwow1nl4lnedoul

ticzbi cvlia&6dtpor6b Etawioia

mlr dlaita
6r), dpdnie/alot tlota (w mm)
;A;ddG
i*i" *Ln"i"d* ii KM)/ma,Lsvmatnc obrctv

po dr6Ozc/w

tmic

(w Ul00

-/98,4/l08
22,5

""Bffgi"?11ffi"rej/rieba

iaL

w bthn-IaYd

ln)

UKI"AD NA?4DOWY:

IHi

130 z polryw4

29

29

cimc

plmctam/l*l' rcdultc

bicg6w

i* w Csda-Lqd

r6doiowY

POD1VOZIE:

mdaj awiazcoia
rodai ruienicv

i* w kda-IoYl

;hodmizowmcrt
1.rc/45

rzerc[o&- gasieiicy/po&ialla (w nm)

1237/ot.

l'{lo

l6-t5

(w KM/r)
"tilS,t;*,*"*
lredni nrcist jednortkowy (w tG/a')

os
{o0

tE--$

i"edt"le -dgd,alm io dro&c (w lm/h)

i"iice p" drcdrc/w terenie (w lm)

r60t-

FOKOAIYWANE PRZESZKODY :
mieioia (w rtopniach)
mwy rzercko6ci (w m)
brody gleboloici (w m)

I lub I km 7,gZ m- Browniog,

tr dodany rmr gl6mY.

poicm nrDy

jalo ctm n'

!10'

l{

_1

odmion czolg6w rozpoznowczych serii TK i

TKS

TK.2

Tr-9

TKF

TKW

2?S...!

1,75

2,+3

jak w TK-3

2,8-3

2.65

258

256

160

t:t3

jat w lf,-,

258
178

jal w lf,-3

t?2

ol.

30

jat w llf-.|

u^ 7,92,w.25
50/,lo

jat w Tf,-r".

jat w Tf,-t
plu szeeliny

t76

30

jnl w

jaL

Tf,-3

w TE-3

33

I b,782, w.23
35/50

jel w Tf,-3

eLomit opty@y,

obacmcyjny,

obrcrmcyj!e

ial w TTW

wliny obcmcyjnc

jat w If,-I

r8m

jal w If,J

jak w TE-I

mlowe/nitowanc

jr& w XFJ

6--4

r78

2(xn

jal w Tf,J

nlcorvandaitomc

8-r0

8-t0

6-8

8-10

417

ga4qifowy,4*wowy/4/rzpdowy
Fql A

jat w Tf,-t

plyacn

122

j* w TE-2

bazyn
60

28/60

cicme

i* w TE-2

jal w

1!F-3

gainfiowy
4*wowy/6/rzgdowy

BC

Fotki

Fbt

122 AC.

2592l4212ffiO

pbam

401ncchmicm/3+1,

FA

q44t26('-2fI,0

4012200

60

gatnifoq

,f*mrvy/6/rgdorrry
Pdt*i

3205/95/r08

bazyna

3t5

jat w XFJ

bazyna

ot

6O

*17|J

jal w lf,.2

j:tl w ff,-z

jat w

iel w nf,J

rcdultor

jlL w

T-E-2

(rvmcnimf')

rhiowy

jal w 11f-I, lecz

aiantmit*r

dakanni

zblotowme/rcory
plastie

Zf,-3

r40145
r27Olt475

6V

6V

22,9
o,60

0,56
,t6

r50

200/l0o

zbliioue do CoekLotd

?7

I20
50

'gznocoionc

l7ol45
l270ll45fi

t2v

6V

12v

zblitarc do TE-3

zblitm do Tf,.3

o,425
200
40

16,5

236
45

ja* w Zf-9, lccr

l5,t
t80rl r0

iah

w TK-?

jat w Tf,-3

35-38

100-ll0
50

doqaly Imr. gl6rvny, lola.mpgdowc z tylu, Lola upimj4e z prudu.

-::: @lsi
t'ff
pdaniejszvch *rii (pimie.sgric mas.z,sz t, Guri,i."ic_ i
w. 30, amuicja do 2,100 m-ri,,l,gz mm
boi' grubold p"*% padu 6-10 --, bor6w e *-, sr.1p 5_-J4 -"i,li"it porthi F:dt 122 wcy
pr?y 2ofi) obr./-i.., ercdrodd.niar4:gdDa 47 L;/h). c.JgiTid,-ino
Kl4
11
rkS
zo m dziallo m. 38:
ri.r-bG;;;
dugo{d c.Ilowita oL 300 m,- a;uicja _ iSO ;bol.-

l5

J
.l
-,1

Crofg TKITKSf nc proradnicy rrynowcj

koicu romy noinej. Crtery (z loidei strony)

roro podtrzymujqce
Dyry

mole

g6rnq czqid gqsienic umieszczone

no jednej wsp6lnei romie.

CZOTGI TK I TKS W WOJNIE

OBRONNEJ POLSKT 1939 r.
Zgodnie z.ptzyjetq orgonizocjg I etotoml woiennvmr,m,ole czolgi rorpornowcze TK (no
rriwnl z 'no*iczesnteisrym wqriontem TKS). stonowi6 miofy wypo.
soienle poncernych jednostek rozpozno*c.ycir, jizydzr.ronych, r..re.gy!y dywirjom priechotv
tOn i-Uisidon. kglv-o to,ri I (8K) .- p-onodto m modziel ne
piaoaOz'i"otv
r^:
(notczeiciej
ptutony)
przydzielone
poszczg1),_1g.ornym
poncernym oroz niekt6rym'
.pociqgom
i-dnoatkom pi*hoty .szczeblq pulkowego.
mobilizocji w sierDniu .t939. r. porzczca5lne
.i.:i:r::
oqlqlony _ poDJerne (wyporoione dotychczor -tokic
i TKS).. iitiiejqca w czosii p"iJiu,--toi
:_:r_ojgt,TK
mowofy.
dwo .zosodnicze typy iednostek; iq.oditeiie
komponte czolg6w
rozpozniwcrich dio Jydi-;i;;;;;:
.ty oroz szmdrcny czolg6w rozpoznorcrych
pir.L""iiZne-dlo dywizjon6w poicernyctr brvood'rowliliii.---'
Nmooztetno komponio czolg6w rozpoznowczych ll.

i11'!Jl;ii';iliir,*r',H:*"::":r{'.ih:.V,L'li!
po,jozd6w m*honicrnych znojdryoio
sie:'i ilm-oi'rr"]
d6w, 7 motocykli

5'przyczei,

56; .r"-;.;,y;;;;;;;

,1.

oficer6w, 12 podoficer6w i 55 szeregowc6w, lqcznir

iolnierzy,
Szwodrcn..lolg6w rozpoznorczych dywizjonu p6n667.

7l

neg.o. sklodol siq z: czolsu a'".oaiv,-'i ofili"-i*

czolg6w, po .5 *oz6w
e i."GO. ;";;;;-;;;
"r"i locznie t3 czolo6w.
tw. oowodztwae szwodronu),
lnne
porozdy mechoniczne prrcwidzionc ,tonem
Io: ,l ro-

mcnody,- 5_motocykli i 3 pnyczepy. Ston osobowv

: ! oficer6w, tI podofice'rriw-l'32-;;d;;;;:
lgcznie 49
iolnierzy. Somodzielny ptuton sktfioi-sij
+
ry pg9rqgoch poncernych plus prowodnicc) dd
i6 woz6w
TK lub TKS.
Zgodnie : zoloieniomi mobilizocyjnymi jednostkl
,broni
po-ncrnj miofy wystowiC r7 so.ir'oizletniilr' ioJj
ponil,.rJ
wynosif

szwodrcn6w | 2 plutony (nie liczoi ok. l0

Pfu@now w- pociqgOch poncernych). plon ten zreolizo.
rcno w cofoacl wszystkl iednostki znolozly
sie w wznoczonych rejonoch konccntrocii i wziely'
udzi6t

w wolkoch,..Oprric tego z nodwyiek ,prr"iu'"r[Jii]-

::'iJi"r:;"ej:Tt?i-'""S::ll'.""?',,i"il:,lT',:,i,Tiff

rrormowono .3omodzlelne pododdrioly. Sum;jqc ildb;

czofg6w b.gdqcych w wyposoieniu wszvstkich'itdnortci
lwg stonw etotowych) otrrymuimy liczbq- ok. il59
czolg6w.TK i.TKS, kt6;s uiyte zostolv p"a":roi"woinv
obronneJ potski
roku 19!9. *J.r.'ie'-U.i*iq"iilii

woz6w

.w

. . bojowych . schorokteryzowono nc wstepie,

o prz.e9i:g
dziolcrl I lo:y porczrs6lnv* Jejnlltcfl
oroz iolnierzy wo_lczqcych no',,t"koi6;, f -;i.i;;;;A;
oPlsone zostqay frogmentorycznie lub bordzlal szcre.
wietu w3pomnienioch wydonych w po3toc!
C_::I9
xsrqzex :".
tuo tet drukowonych w r6inych pcriojykoch.
_

DOWCHCZAS U|GZALY St[:

1. czols jredni r-34; 2. Kontrtorpedowiec ,,Burzo,.;-.3. somorot

myiriwski pzL p-24t 4. Rokieto
,,wostok"; 5. Somotot bombowy i2t-si-,y[t:,'-i 'r.ri*"liii"r'leiiji:;ii.o.,; 7.
Wyzutnio rokietowo ,,Kotiuszo'i; 8. Dziolo ponc".r,e- SU-A;; 'C. tjqnsporter
10. Somolot
-"jfr*"i*v ,,SKOT,.;
szturmowy ll-2; 11. Recfny korobin mosrynowy Dp; 'C;;ig oponcerzony
pT-76; 13. Somolot
TS-1r ,,tskro"; r4. pisrorer'
-N,iiO-is;-ia rs]'cror!'"'Y,.d;i'"iii;; 16. okrqt podwodny
-;;';;*y_Fi.i:;;;"
,,Orzel"; 17. Somolor . mysti;;[i
poncerny
'fi"e'; zz. 19. Somotor pZL-23
,,Koroi"; 20. Mino kontokiowo- wz. oils;t-i zr.- _pociqg
pori[i-iz;b l;it1 ,,Donuto..;
somorot mygriwski
PzL P-I't; 23. Somotot tronsp.ortowy Ai-izt'it.'ci;";:;;;";l}.iii.,ia
rozpoznowczy BRDM;
25. Somofot mviliwski ,,J*-9.i t:'Ok;q;-:.fo-|ny,Jskro.,t
27.
Moly okrqt rokietowy; 28. Kurer
poicisowy ,,Bg.to.y"' ze. S_omorol-iS-i''Jel*
i so.-F;stolei F_iai'ii,. dzots ciqiki tS; 32. Somolot szturmowy ll-10:33. Torpedo porogozowo kol.
533 mm; 34, Somoloi myiliwski Avio B 534;
35. Somolot bombowy pe-2.
UKAZ{ st[:
Rqczny gronotnik orzeciwponcerny RGppANC-2;
somorot For_bg_wv Tu-2; przeciwponcerny pocisk
kierowony 3M6; Somolot' tronsportowy Lt-il lodor
morski TRN-5O0; Somotot myiliwski MiG-17.

l6

SKALA
METRACH

czotc

ROZPO_

ZNAWCZY TKS

widok z g6ry

I od tyfu

Pi

q6

ty si

qcy

Wydownictwo Ministerstwo
r'rdtroa . io 6oe.
3;o..Jn].

z z:kfod6w
;#:'jt?:tt"t

szeie

set szded z;,rjl"T,;rF:1:"5

ub! ikacj

Wyd awnictwa M ON

t-ii'#:#:i"""Tj #.::'1:x'"iilt :*lYr*illi

lt' l."

J,*.,o-. kr. roo

celulozowo--Popiernic-zvch
r',iliii,r.[ini:-n_?,__y: wiocrqwku. o'd_jono
w listopodzie 1975 r' wojskowe
. -zq;]
ZokloJ!-Groficzne
worszo*ie.

,r

o, rormot

70

cm
do skrodonio w 1oomqiu
ni"czii'"!"?lio*rr[.?i

$;isiiii
g;iiiiei

iiiifiii
;; ri;$e;

iii$ei$e

tiiiilii$
siiiEi*;

ffiffi
,i;lffiii

iiiiii*l
iiiiiilg
I

*s