otwarto

wpublicznych
instytucjach
kultury

otwarto w publicznych instytucjach kultury

Opracowanie_Justyna Hofmokl, Alek Tarkowski, Kamil liwowski
Tumaczenia_Joanna Zawanowska
Redakcja i korekta_Karolina Norkiewicz
Projekt graficzny_Anita Wasik
Creative Commons Polska, Gdask 2016
Publikacja przygotowana w ramach Medialab Gdask.

Gdask-Warszawa 2011
Partnerzy publikacji_Koalicja Otwartej Edukacji, Centrum Cyfrowe:
Projekt Polska, Trust for Civil Society in Central and Eastern Europe

Publikacja udostpniana jest na licencji Creative Commons: uznanie

autorstwa, na tych samych warunkach 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeone na rzecz autorw, Centrum Cyfrowego Projekt: Polska, Gdask
2016, Koalicji Otwartej Edukacji. Zezwala si na dowolne wykorzystanie
treci pod warunkiem wskazania autorw, Creative Commons Polska,
Gdask 2016, Koalicja Otwartej Edukacji jako autorw oraz zachowania
niniejszej informacji licencyjnej tak dugo, jak tylko na utwory zalene
bdzie udzielana taka sama licencja. Tekst licencji dostpny jest na stronie
http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/

otwarto
wpublicznych
instytucjach
kultury

spis treci
4

Wprowadzenie

Otwarta Zachta

11

Czym jest GLAM?

13

Studia przypadkw

19

Formaty otwartoci

19
20
21
22
23
24
29
30

Licencje Creative Commons

Warunki licencji
Trzy warstwy licencji
Licencje stosowane wprojektach GLAM
Rekomendacje
Domena Publiczna
CC0
Utwory osierocone

33

Prawo w pytaniach i odpowiedziach

36
40
41
43
44

Oglne
Skanowanie/digitalizacja materiaw aprawo autorskie
Umowy/licencje
Relacje zOrganizacjami Zbiorowego Zarzdzania
Wizerunek

46
47

Prawa pracownicze
Licencje CC

51

Dozwolony uytek publiczny

53
57
59
60
61
62
63
64
65
68

Prawo cytatu
Prawo przedruku
Przywileje zwizane zdziaalnoci bibliotek
Dozwolony uytek wcelach naukowych
Prawo orodkw informacji lub dokumentacji do sporzdzania irozpowszechniania wasnych opracowa
Prawo dozwolonego publicznego wykonania
Prawo wystawienia utworu plastycznego
Dozwolony uytek wsferze nadawania utworu
Prawo rozpowszechniania utworw, wystawionych na stae woglnie dostpnych miejscach
Szczeglne prawa korzystania dla dobra osb niepenosprawnych

71

Rekomendacje otwartoci dla publicznych instytucji kultury

71
76

Rekomendacje Stowarzyszenia Communia

Europeana statut domeny publicznej

wprowadzenie
Oddajemy do Pastwa rk przewodnik po wolnych licencjach
dla publicznych instytucji kultury. Temat licencji na udostpnianie treci kultury pozornie tylko jest specjalistyczny
iniszowy. Wierzymy,e nowe modele prawa autorskiego s
kluczem do ponownego przemylenia wielu funkcji izada
instytucji kultury. Prawo autorskie reguluje bowiem zasady
kopiowania, wykorzystywania, udostpniania izmieniania
utworw a to zadania wielu instytucji kultury: bibliotek,
galerii, archiww, muzew, domw kultury iinnych. Wolne
licencjonowanie jest zatem narzdziem sucym realizacji
nadrzdnego celu, jakim jest otwarcie si instytucji iszersze
dzielenie zasobami.

Portret Felixa Nadara (18201910), fotografa i aeronauty, Smithsonian Institution Libraries, http://www.flickr.com/photos/smithsonian/2583275097/

Pytanie, dlaczego instytucje maj si otwiera? Wierzymy, e

tak wiksz otwarto wymusza zmieniajca si rzeczywisto kulturowa. Wprzecigu ostatnich dwudziestu lat, pejza
kulturowy zmieni si dramatycznie. Jeszcze wpoowie lat
90-ych XX. wieku uczestnictwo wkulturze byo wprzewaajcej wikszoci zwizane albo zmediami masowymi, albo
wanie zinstytucjami kultury. Wcigu niecaych dwch dekad
pojawia si konkurencja, wpostaci obiegw treci kultury,
iprzestrzeni aktywnoci kulturowej zwizanych zinternetem.
Sie jest dzisiaj rdem treci take tych niedostpnych
ani wtelewizji, ani wbibliotece. Sie jest te przestrzeni
wasnej, indywidualnej lub zbiorowej aktywnoci zwizanej
ztworzeniem, rekomendowaniem, czy dzieleniem si zasobami.To funkcje, ktre przez wikszo XX wieku byy domen
instytucji kultury.

Instytucje kultury stoj wic przed zadaniem szukania nowych

formu dziaania, wzmienionym pejzau kultury. Pojawia si
pytanie, jak na nowo przyciga ludzi do instytucji; jak kreowa
atrakcyjn ofert; jak komunikowa si iudostpnia zbiory
wnowych obiegach komunikacji iwymiany treci; czy jak
wykorzystywa energi ikompetencje obywateli do wsptworzenia iwspierania instytucji.
Te przemiany wymagaj bardziej otwartego modelu instytucji
modelu sprzyjajcego angaowaniu si wjej dziaalno osb
dotychczas traktowanych jako bierni odbiorcy. By realizowa
wpeni swoj misj zapewnia dostp do kultury, krzewi
aktywno kulturow czy dba owsplne dziedzictwo instytucje potrzebuj rwnie modelu wykorzystujcego wmaksymalny sposb nowe technologie cyfrowe izwizane znimi
kanay komunikacji.

Wolne licencjonowanie jest tylko narzdziem sucym tym

przemianom. Jestemy jednak przekonani, e wdroenie takiego
modelu licencjonowania moe by punktem startu dla rozpoczcia przemian duo waniejszych, dotyczcych sposobw
funkcjonowania isamej filozofii instytucji. Ta za jeli instytucje kultury maj wnowej rzeczywistoci maksymalizowa
zysk spoeczny irealizowa swoj misj publiczn zpomoc
technologii cyfrowych powinna by filozofi otwartoci.
au t or z y

Wkadym ztych przypadkw tradycyjne modele prawa autorskiego mog by dla instytucji kultury rodzajem ograniczenia.
Dobrym przykadem jest kwestia utworw osieroconych
wprzypadku ktrych prawo uniemoliwia dziaania spoecznie poyteczne takie jak udostpnianie zapomnianych
zbiorw wSieci. To take kwestia odpowiedniego rozumienia
okrelonego przez prawo dozwolonego uytku tworzcego
dla instytucji kultury sfer swobodnej dziaalnoci. Wreszcie
to kwestia korzystania zotwartych modeli licencjonowania,
ktre bardziej ni model oparty na penej kontroli korzystania
zutworu sprzyjaj otwartoci instytucji.

otwarta
zachta
ZHann Wrblewsk,
dyrektork Zachty Narodowej Galerii Sztuki,
rozmawiaj Justyna Hofmokl iKamil liwowski
(Creative Commons Polska)

Wiele instytucji twierdzi, e ze wzgldw finansowych s

zmuszone do podejmowania dziaa komercyjnych. Czy nie
boi si Pani, e wprowadzenie otwartoci zamknie przed
Zacht drog do podreperowania jej budetu?
WPolsce wci jeszcze powszechne jest neoliberalne spojrzenie
na kultur, ktre wzasobach publicznych instytucji kultury
upatruje bogactwa irda potencjalnych zyskw materialnych.
Takie podejcie zakada, e instytucje publiczne powinny nie
tylko utrzymywa si ze swoich zasobw, lecz rwnie na nich
(bezwzgldnie) zarabia, np. poprzez odpatn organizacj
zewntrznych wystaw zwasnej kolekcji, sprzeda zbiorw,
wizerunkw dzie, dziaalno edukacyjn, publikacje czy
biletowane imprezy.

Zachta jest prekursorem wrd polskich instytucji kultury. Opracowujecie Pastwo wasn strategi na rzecz
otwartoci. Co byo impulsem do jej stworzenia?
Hanna Wrblewska: Ptora roku temu zgosili si do nas
przedstawiciele Stowarzyszenia Wikimedia Polska zprob
oudostpnienie sali na potrzeby organizowanej przez nich
dwudniowej konferencji. Wsplnie postanowilimy wzbogaci
program zjazdu owarsztaty dla jego uczestnikw, podczas
ktrych jako ilustracje hase encyklopedycznych zostayby
uyte fotografie wybranych dzie zkolekcji Zachty. Wtedy po raz pierwszy zetknlimy si zkwesti udostpniania
wizerunkw dzie na wolnych licencjach. Uwiadomilimy
sobie, i posiadanie kolekcji nie oznacza, e jest ona nasz
wyczn wasnoci, ie wimi tej wasnoci powinnimy
kontrolowa kade wykorzystanie zdjcia. We wspczesnym
wiecie nie mona nadzorowa wszystkiego, ichyba naley si
ztym pogodzi. Chocia tamto dowiadczenie dotyczyo tylko
naszego dziau zbiorw, to gdyby nie wsppraca zWikipedi,
dzi nie byoby prawdopodobnie programu Otwarta Zachta.

Sie punktw Dokarmiaj niebieskie ptaki, Julita Wjcik, Zachta Narodowa

Galeria Sztuki, (zrdo fot. Wikimedia Commons, licencja CC BY-SA 3.0),
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wojcik_J_siec_punktow.jpg

Oczywicie sytuacja finansowa Zachty zmusza nas do poszukiwania dodatkowych funduszy irde finansowania
oferujemy przestrzenie na wydarzenia pozaartystyczne,
pozyskujemy mecenasw isponsorw, zgaszamy wnioski
grantowe itp. Niektrzy sponsorzy jak na przykad Fundacja
Orange sami naciskaj, by wytwarzane wramach grantu
edukacyjnego treci publikowa na wolnych licencjach.
Nie wierz, e potencjalne wpywy finansowe ztytuu
zamknicia zbiorw zrwnowayyby korzyci pozafinansowe polityki otwartoci! Nie wprzypadku Zachty,
ktrej misj zapisan wstatucie jest upowszechnianie!
Postanowilimy wic zatrzyma si izastanowi nad tym, czy
instytucja publiczna jest rzeczywicie powoana do dziaalnoci
komercyjnej. Amoe, skoro instytucje publiczne s finansowane ze rodkw publicznych, ich celem nie jest zarabianie czy
bilansowanie, ale rwnie dostarczanie treci. Zadalimy sobie
pytanie: co dla nas znaczy OTWARTA ZACHTA?
Jakie s elementy strategii otwartoci wZachcie?
Dla nas, strategia otwartej Zachty ma co najmniej dwa wymiary wymiar ideologiczny, zwizany zsam misj instytucji,
oraz wymiar techniczny, zwizany zfizycznym dostpem
dozasobw.
Po pierwsze, okazuje si, e wpowszechnym odbiorze Zachta
bya postrzegana jako instytucja mao przystpna wsensie dostpu fizycznego. Ludzie zwracali uwag na zbyt cikie drzwi
wejciowe, ktrych samodzielnie nie otworzy osoba pchajca
dziecicy wzek. Take osoba niepenosprawna nie moe wej
przez gwne drzwi jest kierowana do przyjaznego dla niej
wejcia pracowniczego, ktre jednak znajduje si ztyu gmachu, adroga do niego przebiega przez parking samochodowy.
Nasze zbiory biblioteczne idokumentacyjne s udostpniane

tylko wwybranych dniach iokrelonych godzinach. Aby znich

skorzysta, trzeba wiedzie, gdzie ich szuka, poniewa s
umiejscowione winnej, biurowej czci budynku. Dlatego te
na poziomie architektonicznym przebudowujemy Zacht,
czynimy j bardziej przystpn dla osb niepenosprawnych,
starszych izmaymi dziemi. Wcigu roku zamontujemy nowy
mechanizm otwierania drzwi, sprowadzimy windy iplatformy
dla niepenosprawnych, przeniesiemy dzia edukacji, bibliotek
iczytelni do pomieszcze dostpnych od frontu gmachu, tak
by byy atwo dostpne.
Podjlimy rwnie decyzj, aby czwartek pozosta dniem
bezpatnego wstpu do Zachty. Jako galeria nie mamy tego obowizku, ale uznalimy, e zniesienie dnia wolnego przyniosoby
znacznie wicej szkd ni potencjalnych korzyci (mianowicie
wzrost wpyww do naszego budetu rzdu maksymalnie 5%
wskali roku). Wbezpatne czwartki odwiedza nas tyle osb,
ile we wszystkie pozostae dni tygodnia cznie.
Ale strategia otwartoci obejmuje wicej ni tylko zmiany
architektoniczne ikwesti bezpatnego wstpu nawystawy?
Oczywicie. Po drugie, zesp Zachty zastanawia si idyskutuje nad tym, co oznacza pena dostpno naszych zasobw.
Galeria prowadzi znacznie wicej dziaa ni wystawiennicze.
Produkujemy bardzo duo materiaw wramach naszych
dziaa archiwizacyjnych, edukacyjnych, dokumentacyjnych
iwydawniczych. Mamy take kolekcj.
Nie chcemy by postrzegani wycznie jako maszynka do
robienia wystaw czy kreowania kapitau symbolicznego
iwyznaczania nowych kanonw. Pragniemy by instytucj
otwart, ca nasz dziaalnoci sta frontem do publicznoci.
Zesp Zachty jest zgodny co do faktu, e cz naszych
utworw powinna by dostpna na wolnych licencjach. Jest to
7

artystw do otwartoci. Jeli kupujemy co do naszej kolekcji

ichcemy, aby wizerunek dziea by dostpny na otwartych licencjach, to musimy do tego przekona twrc. Nie chcemy
niczego na nim wymusza. Wiemy, e wPolsce sytuacja materialna artystw sztuk wizualnych czsto nie jest dobra. Mamy
wobec nich obowizki, bo rynek sztuki wci nie jest mocny.
Problem, na jakich zasadach mona udostpnia wizerunek
do dziea na otwartych licencjach, musi by przedyskutowany
przez przedstawicieli obu stron.
Czy prowadzili ju Pastwo wstpne rozmowy zartystami? Jakie jest ich nastawienie do Pastwa planw?
Tylko sztuka Ci nie oszuka, Pawe Jarodzki, Zachta Narodowa Galeria Sztuki, (zrdo fot. Wikimedia Commons, licencja CC BY-SA 3.0),
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jarodzki_P_tylko_sztuka.jpg

te wynikiem naszego mylenia ouatwieniu dostpu do tych

treci odbiorcom rwnie spoza Warszawy. Wpierwszej kolejnoci chodzi tu omateriay edukacyjne: konspekty znaszych
warsztatw, filmy zwystaw wraz zkonspektami dla nauczycieli iinne.
Wmiar moliwoci chcemy rwnie udostpnia wizerunki dzie wybranych artystw oraz materiay archiwalne. Na
pocztek przygotowujemy wzory umw, ktre od 2012 roku
bdziemy zawiera zartystami przy produkcji dzie. Powstan
rwnie nowe wzory umw na zakup dzie od artystw. Jednoczenie zamierzamy wybra kolejne najbardziej znane prace
znaszej kolekcji, ktrych udostpnienie bdzie szczeglnie poyteczne, inegocjowa zich twrcami moliwo korzystania
zwizerunkw dzie na otwartych licencjach. Proces ten nie
bdzie jednak dynamiczny, poniewa mamy wiadomo stpania po nowym, nie za bardzo inie wszystkim znanym gruncie. Jednym zciekawszych zagadnie jest stosunek samych
8

Najmodsi pochodz do otwartoci bardzo entuzjastycznie.

Artyci starszego pokolenia maj obawy. Dotycz one przede
wszystkim zachowania integralnoci ich prac, atake komercyjnego wykorzystania dlatego rozmawiamy otym, co przez
to rozumiej. Okazuje si, e wykazuj bardzo du elastyczno cho wol tak sytuacj, gdy uwolnienie ich prac (czy tez
raczej ich wizerunkw) wpywa na ruch wkulturze, anie generuje ruch wbiznesie. Zreszt niektrzy znich sami uywaj (w
twrczy sposb) wizerunkw czy cytatw zdzie innych artystw, wic problem ten znaj te od drugiej strony. Najwaniejsze jest partnerskie podejcie do artystw. Chcemy pozna ich
argumenty iwyznawane przez nich wartoci. Otwarte licencje
nie mog by postrzegane jako aparat nacisku. Odpowiedzi na
reim patentowy nie moe by reim wolnociowy.
Jak bd negocjowane warunki zartystami?
Pierwszy krok to organizowane przez nas jeszcze w2011 roku
spotkanie zartystami, podczas ktrego bdziemy rozmawia
zarwno ztymi, zktrymi ju wsppracujemy, jak iztymi,
zktrymi wspprac dopiero planujemy. Chcemy od nich
usysze, jakie widz problemy ina jak form otwartoci s
wstanie si zgodzi.

Wnowych umowach, ktre wprowadzimy w2012 roku, planujemy uwzgldni zapis oudostpnianiu wizerunkw dzie na
otwartych licencjach. Tutaj nasz kart przetargow moe by
stopie zaangaowania galerii wprodukcj dziea artysty. Jeli
wkad galerii bdzie znaczcy, to mamy mocniejsze podstawy
do zagwarantowania sobie prawa do udostpniania dziea.
Wierzymy wdobr wol twrcw, ktrzy powinni wiedzie, e
jako galeria nie pretendujemy do adnych praw dla siebie. Nie
planujemy dalszej odsprzeday tych praw zaley nam, aby
razem zartyst udostpnia dziea jak najszerszemu gronu
odbiorcw. Taki jest przecie cel dziaania galerii imamy nadziej, e przekonamy do tego artystw ideologicznie.
Jakie Pastwo widz trudnoci iprzeszkody wrealizacji
strategii otwartoci?
Najpowaniejsze problemy zudostpnianiem materiaw wi si zdokumentami archiwalnymi. Gdybymy byli instytucj
now, startujc od zera, to znacznie atwiej byoby nam od
pocztku wprowadzi pewne typy umw zautorami. Zachta
(liczc zhistori Towarzystwa Zachty) ma ponad 150 lat.
Najstarsze obiekty znaszej kolekcji pochodz zlat 20. XX wieku, wikszo pochodzi zlat 60. 80. Mamy prawa do naszych
dzie, jednak nie obejmuj one nowych pl eksploatacji, takich
jak np. internet. Wdziale dokumentacji s zarwno zdjcia, jak
iwycinki prasowe, atake dua liczba dzie osieroconych. Tu
pojawia si problem: ktre ztych materiaw moemy udostpnia? Zdajemy sobie spraw, e bdziemy musieli zastosowa
rne stopnie otwartoci wstosunku do rnych typw zasobw. adna instytucja publiczna, ktra dziaa duej ni 40 lat
nie posiada wszystkich praw do utworw.
Inne kopoty napotkamy wzwizku znasz dziaalnoci
wydawnicz. Nie kady zautorw tekstw ksikowych czy
katalogowych zgodzi si na wolne licencje czy te na bardziej
otwarte licencje CC, imy to musimy uszanowa. Nie mamy

dodatkowych funduszy na wykupienie praw do tekstw, wydaje

si nam te, e powinna to by raczej bardziej kwestia ideologiczna, anie jedynie finansowa. Mona si zni zgadza ale
mona te nie...
Odmienny charakter maj problemy zwizane zinfrastruktur
informatyczn, ktra wZachcie tworzona bya przez lata bez
specjalnych finansw, awic zkoniecznoci bez szerszego
planu. Obecnie szukamy takiej platformy prezentacji treci online, ktra pozwoli na prezentowanie nie tylko naszej kolekcji,
lecz take innych materiaw, ktre planujemy publikowa na
otwartych licencjach. Zamierzamy stworzy drug kolekcj
Zachty kolekcj zbiorw na wolnych licencjach. Chcemy je
udostpnia. Mamy jednak dodatkow obaw, e nasz system
komputerowy moe nie udwign takiego oprogramowania.
Czy Zachta jest gotowa peni wPolsce funkcj ambasadora otwartoci, przewodnika dla innych instytucji?
Tak, chcemy by jak najbardziej otwarci izdajemy sobie spraw,
e to wanie na naszych dowiadczeniach inni bd mogli si
uczy, diagnozowa problemy. Nas nie trzeba przekonywa do
otwartoci, ale istnieje wiele innych barier, ktre bdziemy
musieli pokona. Uwiadamiaj nam otym rozmowy zprawnikami, dyskusje wewntrzne midzy pracownikami rnych
dziaw Zachty. Wiemy ju, e nie otworzymy si na hurra,
bo moe si okaza, e przy okazji naruszymy czyje prawa lub
artyci uznaj, e nie postpujemy wobec nich fair.
Niemniej jednak, jestemy gotowi, aby rozpocz prac nad
otwieraniem zasobw edukacyjnych, archiwalnych, wydawniczych iwystawienniczych izmierzy si ze wszystkimi
problemami, ktre napotkamy.

onierze w forcie Upton (New York) piszcy listy do rodzin, 1918 r. National Postal Museum (USA), http://www.flickr.com/photos/smithsonian/2551151402/

10

czym jest
glam?
GLAM czyli skrt od angielskich sw: galleries, libraries,
archives, museums (galerie, biblioteki, archiwa, muzea) jest
hasem, pod szyldem ktrego wostatnich latach realizowane
s liczne inicjatywy idziaania przedstawicieli rodowisk
pracujcych na rzecz wolnych licencji iswobodnego dostpu
do wiedzy, dbr nauki oraz kultury. Skrt GLAM zosta spopularyzowany dziki inicjatywie GLAM-WIKI 1 Fundacji
Wikimedia, ktra stanowia prb zachcenia instytucji typu
GLAM do wsppracy przy tworzeniu iuzupenianiu treci
zawartych wWikipedii. Twrcy encyklopedii zauwayli, e
mimo stale rosncej liczby hase dodawanych do Wikipedii,
definicje opisujce dziea sztuki czsto s niepene. Spory problem stanowiy trudnoci zpozyskiwaniem fotografii owysokiej
jakoci, ktre ilustrowayby omawiane dziea.
GLAM-WIKI ma na celu udzielanie wsparcia tym instytucjom
kultury, ktre chc wsppracowa zfundacj wzakresie udostpniania itworzenia otwartych zasobw kultury. Wikipedyci
wychodz zzaoenia, e twrcy internetowej encyklopedii
oraz galerie, biblioteki, archiwa imuzea powinny cilej ze
sob wsppracowa, poniewa przywiecaj im wsplne cele:
publiczne prezentowanie ipowszechne udostpnianie wiedzy
zzakresu historii ikultury. Projekty realizowane pod szyldem
GLAM-WIKI maj przede wszystkim form partnerstw nawizywanych midzy poszczeglnymi filiami Fundacji Wikimedia

alokalnymi instytucjami ochrony dziedzictwa narodowego.

Wsppraca instytucji zfundacj obejmuje takie dziaania jak:
tworzenie hase wWikipedii iuzupenianie ich oinformacje
imateriay zgromadzone przez instytucj
umieszczanie zdj, filmw, zasobw multimedialnych
wzbiorach Wikimedia Commons (siostrzane przedsiwzicie
Wikipedii hostujce multimedia), atake tworzenie opisw
bibliograficznych do zbiorw Wikimedia Commons
uzupenianie zasobw Wikisource oteksty rdowe, dokumenty iksiki zdomeny publicznej.
Wramach dziaa GLAM-WIKI organizowane s rwnie
konferencje iwarsztaty robocze. W2009 wAustralii odbya si
pierwsza konferencja skupiajca zaangaowane osoby iinstytucje. Wjej wyniku opracowano rekomendacje wzakresie prawa,
technologii iedukacji na rzecz trwaej iskutecznej wsppracy
midzy instytucjami ochrony dziedzictwa aspoecznoci
wikipedystw. Regularnie odbywaj si rwnie warsztaty
dla wikipedystw, podczas ktrych uczestnicy wymieniaj si
dowiadczeniami iustalane s priorytety dziaa na kolejne
miesice. Wieloletnim partnerem brytyjskiego oddziau Fundacji Wikimedia jest British Museum. Instytucje zrealizoway
wsplnie kilka flagowych dla rodowiska GLAM projektw.

1 Strona projektu GLAM-WIKI, dostp WWW http://uk.wikimedia.org/wiki/

GLAM-WIKI
11

Parowiec Providence pynacy rzek Hudson, 1870 r. National Postal Museum (USA), http://www.flickr.com/photos/smithsonian/2550322207/

12

studia
przypadkw

Featured Article Prize

British Museum zaoferowao pi nagrd po 100 funtw dla
autorw 5artykuw umieszczonych na stronie Featured
Articles dotyczcych zbiorw Bristish Museum.

Backstage pass
W2010 roku 40 wikipedystw spdzio cay dzie za kulisami
British Museum, rozmawiajc zkuratorami ifotografujc
zbiory kolekcji. Wwyniku tego spotkania zasoby Wikipedii
wzbogaciy si oszczegowe informacje na temat zbiorw.
Pracownicy muzeum, ktrzy na co dzie odpowiadaj na telefoniczne imailowe zapytania dotyczce kolekcji, zapoznali
si rwnie zsystemem edycji stron Wikipedii, kilku znich
utworzyo wasne konta. Umoliwi im to zamieszczenie wWikipedii brakujcych informacji.

Share Your Knowlegde

Podziel si Swoj Wiedz to projekt WikiAfrica, Wikimedia
Wochy iFundacji lettera27. Jego celem byo opracowanie
instrukcji dla instytucji kultury krok po kroku objaniajcej,
jak dzieli si ich wewntrzn wiedz przy pomocy Wikipedii.
W2011 wpilotau wzio udzia 10 woskich instytucji kulturalnych oraz Africa Centre (Republika Poudniowej Afryki).
Wszystkie instytucje zaangaowane wprojekt podpisuj umow, wktrej zobowizuj si do dzielenia wiedz iprzyjcia
licencji Creative Commons Uznanie autorstwa Na tych samych
warunkach dla swojej strony internetowej lub dla wybranych
stron projektw. Pracownicy tych instytucji zapraszani s
rwnie do tworzenia hase na Wikipedii.

http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:GLAM/AAA/
Backstage_pass
Wikipedian in residence
Przez 5tygodni Liam Wyatt, czonek spoecznoci wikipedystw, pracowa wBritish Museum na rzecz zbudowania
platformy wsppracy midzy muzealnikami awikipedystami
oraz wcelu zwikszenia wrd pracownikw muzeum znajomoci Wikipedii. Kolejny projekt Wikipedian in Residence
dotyczy kolekcji Smithsonian.
http://outreach.wikimedia.org/wiki/Wikipedian_in_Residence

http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:GLAM/BM/Featured_Article_prize

http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:WikiAfrica/Share_Your_Knowledge
Open GLAM
Pod hasem Open GLAM skrzykna si grupa europejskich
organizacji pozarzdowych dziaajcych wobszarze poszerzania dostpu do wiedzy. Celem grupy jest otwieranie dostpu do
treci idanych znajdujcych si wzbiorach galerii, bibliotek,
archiww imuzew. Instytucje zrzeszone wok Open GLAM
d przede wszystkim do udostpniania materiaw znajdujcych si wdomenie publicznej, czyli takich, ktre nie s ju
chronione prawem autorskim.

13

Dziaania Open GLAM koncentruj si wok dwch gwnych

obszarw:
otwarte zasoby udostpnianie cyfrowych wizerunkw lub
cyfrowych kopii dzie, ktre znajduj si wdomenie publicznej
otwarte dane udostpnianie metadanych dotyczcych dzie,
tj. katalogw lub baz danych zopisami.
http://openglam.org/

Wiki Lubi Zabytki

To pocztkowo europejska inicjatywa (Wiki Loves Monuments)
majca na celu sfotografowanie wszystkich obiektw zabytkowych wdanym kraju ipublikacj tych zdj wWikipedii. WPolsce fotografowane s zabytki nieruchome posiadajce status
wg rejestrw zabytkw prowadzonych przez Wojewdzkich
Konserwatorw Zabytkw iNarodowy Instytut Dziedzictwa.
Konkurs na caym wiecie trwa od 1do 30 wrzenia. W2011
roku polski konkurs zosta objty patronatem Ministerstwa
Kultury iDziedzictwa Narodowego oraz Narodowego Instytuty Dziedzictwa, ado Wikipedii trafio 16 737 nowych zdj
zabytkw zcaej Polski.
http://wikizabytki.pl/
Flickr Commons
Podstawowym celem Flickr Commons jest: po pierwsze, prezentowanie ukrytych skarbw ze wiata publicznych archiww
fotografii, po drugie, wskazanie wynikajcych ztego moliwoci
wzbogacenia iulepszenia tych zasobw. Do Flickr Commons
przystpio ju 46 instytucji bibliotek narodowych, narodowych instytutw dziedzictwa, archiww pastwowych imuzew ze Stanw Zjednoczonych, Szwecji, Wielkiej Brytanii,
Holandii, Portugalii, Australii, Danii, Kanady, Islandii iNowej
Zelandii. Flickr Commons to dla instytucji posiadajcych
zasoby fotograficzne bardzo wygodna metoda ich prezentacji
wmidzynarodowym kontekcie iwnajwikszym serwisie
fotograficznym online (ponad miliard fotografii). Skutkami
wyjcia poza fasady wasnej instytucji tj. do spoecznoci
fotograficznej jest uatwienie odnajdywania zdj izwikszenie moliwoci ich ponownego wykorzystania.

Miejsce pierwsze wkonkursie Wiki Lubi Zabytki 2011: Zamek Dunajec

znajdujcy si na poudniowym brzegu Zbiornika Czorsztyskiego (autor:
ukasz migasiewicz, licencja: CC BY-SA 3.0), http://commons.wikimedia.
org/wiki/File:Niedzica_zamek.jpg

14

Instytucje uczestniczce musz zapewni, e nie istniej adne znane ograniczenia prawne do publikacji fotografii. Taka
deklaracja jest moliwa, gdy:

PZL P.6, prototyp polskiego samolotu myliwskiego opracowany w1930

r. Zdjcie zarchiwum San Diego Air&Space Museum, Flickr Commons,
http://www.flickr.com/photos/sdasmarchives/5955735315/

utwory znajduj si ju w domenie publicznej, poniewa

wygasy majtkowe prawa autorskie
utwory przeniesiono do domeny publicznej zinnych powodw
instytucja jest wacicielem praw autorskich, ale interesuje
j publikowanie ich bez ogranicze prawnych wsieci
instytucja ma prawa wystarczajce do upowanienia innych
do korzystania zutworu bez ogranicze.
Flickr Commons umoliwia muzeom iarchiwom dostp do
ogromnej iaktywnej spoecznoci fotograficznej, ktra potrafi
np. dodatkowo dziki tagom opatrzy materiay wartoci
informacyjn. Zbudowanie takiej spoecznoci wok wasnych
projektw jest niezwykle trudne iczasochonne, asamym
uytkownikom nie daje dostpu zjednego miejsca do wielu
archiww wielu instytucji co znacznie podnosi uyteczno
omawianej formy prezentacji.

Wiki Loves Art

Latem 2009 roku Creative Commons Holandia iWikimedia Holandia zorganizoway miesiczny konkurs fotograficzny Wiki
Kocha Sztuk (Wiki Loves Art), ktry zachca do robienia
zdj eksponatom w46 pastwowych muzeach wHolandii.
Cho te na co dzie zabraniaj wykonywania zdj, na czas
trwania konkursu zezwoliy na to, dziki czemu prawie 5500
fotografii na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa
Na tych samych warunkach pojawio si wsieci. Po konkursie, grafik Hendrik-Jan Grievink stworzy ksik-projekt,
wktrym wybrane zdjcia zostay specjalnie skategoryzowane
iopatrzone komentarzami. Ksika zawiera rwnie cztery
eseje ekspertw zwizanych ze sztuk, ktrzy wyjaniaj
szerszy kontekst caego przedsiwzicia Wiki Loves Art iroli
otwartoci wsztuce. Cho celem konkursu byo pozyskanie
zdj na Wikimedia Commons ilustrujcych artykuy osztuce,
to najciekawszym rezultatem projektu byo otworzenie drzwi
przed kolejnymi projektami wsppracy midzy instytucjami
kultury awikipedystami. Dziki temu wiele ztych instytucji odkryo ogromne moliwoci dotarcia do nowych grup odbiorcw.
Cho instytucjom kultury, ktre posiadaj wieloletni tradycj
wskrupulatnym dobieraniu iodpowiedniej prezentacji sztuki,
takie dziaania mog wydawa si ryzykowne, to zdrugiej
strony jest to szansa na zrealizowanie ich misji wsieci, razem
ze spoecznymi partnerami izaangaowanymi odbiorcami.
http://www.wikilovesart.nl

http://www.flickr.com/commons

15

Smithsonian Commons
W2009 roku Amerykaski Instytut Smithsonian opracowa
rozbudowany plan strategiczny dziaania instytucji na kolejne
lata. Jednym zjego filarw jest strategia ksztatowania obecnoci instytutu winternecie ipozostaych mediach. Jej zaoenia
obejmuj nowe podejcie do prezentacji zasobw instytutu
wsieci, opracowanie modelu nowoczesnego nauczania oraz
stworzenie Smithsonian Commons internetowego portalu muzeum, ktrego celem ma by stymulowanie procesw
edukacyjnych, twrczych iinnowacyjnych poprzez dostp do
kolekcji, rde imateriaw badawczych instytutu.
Wikipedyci biorcy udzia wprojekcie Wiki loves art wMuzeum Van
Gogha, Amsterdam, CC BY-SA, http://www.flickr.com/photos/39359317@
N03/3674958400/in/pool-1044478@N20/

Europeana
Europeana to wsplny punkt dostpu do zbioru bibliotek, archiww imuzew wcaej Europie, umoliwiajcy uytkownikom znalezienie we wasnym jzyku cyfrowych dzie kultury
udostpnionych przez publiczne instytucje kultury zcaej Unii
Europejskiej. Europeana gromadzi obecnie ponad 15 milionw ksiek, czasopism, fragmentw filmw, map, fotografii
idokumentw wpostaci cyfrowej pochodzcych zbibliotek,
archiww, muzew iarchiww audiowizualnych Europy. Jako
porednik midzy instytucjami aodbiorcami, Europeana
stara si wprowadzi do cyfrowego udostpniania standardy,
ktre umoliwi lepsz wspprac, ipoprawi widoczno
treci kulturowych wsieci. W tym celu Europeana wdraa
m.in. licencj CC0 na metadane oraz zaprojektowaa Ramy
Licencjonowania (Licensing Framework) dla uporzdkowania
informacji prawnych zamieszczanych w metadanych.
http://www.europeana.eu/portal/

16

Autorzy strategii dostrzegli, e dotychczasowa forma prezentacji online ma charakter licznych, luno ze sob zwizanych
stron internetowych. Brakuje dobrych mechanizmw wyszukiwania, funkcjonalnoci Web 2.0 (dzielenia si, dostpu do
serwisw spoecznociowych, tagowania treci). Nowy plan
zakada konieczno dziaa, ktre bd wwikszym stopniu
przyciga iangaowa uytkownikw dziki stworzeniu
jednej, przejrzystej iatwej do przeszukiwania spoecznej
platformy internetowej.
Nowa strategia edukacyjna koncentruje si przede wszystkim
na czeniu elementw edukacji formalnej inieformalnej,
wspomaganej przez narzdzia internetowe ispoecznoci
online. Kluczowym dziaaniem edukacyjnym jest zapewnienie
odbiorcom dostpu do zasobw, ktre mona ponownie wykorzystywa iprzeksztaca wprocesie uczenia si.
Praktyczn realizacj nowych zaoe edukacyjnych Smithsonian jest projekt Commons internetowa platforma przeznaczona do darmowego inieograniczonego dzielenia si zasobami
instytutu, zachcajca do odkrywania nowych form uczenia
si poprzez interakcj zrnymi spoecznociami funkcjonujcymi wjego obrbie.

Zamys Smithsonian Commons bezporednio odwouje si

do idei dobra wsplnego (ang. commons). Wten sam sposb
Smithsonian rozumie dziaalno badawcz, edukacyjn,
artystyczn oraz postp wiedzy dziedziny zbudowane na
zaoeniu, e kada innowacja ikoncepcja bazuje na dotychczasowych osigniciach innych.
Cztery gwne wartoci Smithsonian Commons to:
peny dostp
Kada osoba na wiecie bdzie miaa dostp do wszystkich
zbiorw Smithsonian, cznie zkolekcjami ukrytymi, atake do wiedzy pracownikw, partnerw ido globalnej sieci
kontaktw.
moliwo przeszukiwania
Zasoby Smithsonian s tak due, e jedynie dobrze dziaajce funkcje wyszukiwania zagwarantuj uytkownikom
moliwo dotarcia do treci, ktre ich interesuj. Dlatego
przeszukiwanie bdzie obejmowa nie tylko zbiory Smithsonian, ale rwnie komentarze iopinie uytkownikw,
zewntrzne strony isieci spoecznociowe.
umoliwienie dzielenia si
Twrcy strategii wychodz zzaoenia, e dzielenie si jest
podstaw procesw uczenia si iwsppracy. Oddziaywanie Smithsonian bdzie tym wiksze, im wicej materiaw
izbiorw bdzie dostpnych do powtrnego wykorzystywania wrnych celach wserwisach spoecznociowych,
wurzdzeniach mobilnych, wklasie, laboratorium idla
przyjemnoci.
darmowe
Filarem Smithsonian jest przekonanie, e narzdzia do
odkrywania izdobywania wiedzy powinny by dostpne
dla wszystkich. Dlatego Smithsonian Commons przywieca

zaoenie, e darmowe zasoby wysokiej jakoci dotr dalej

istworz wicej warunkw dla nowych odkry ni te zasoby,
ktre s ograniczane przez niepotrzebne opaty iograniczenia licencyjne. Darmowe nie znaczy nieprzynoszce
korzyci popularne ipene uytkownikw Smithsonian
Commons przyniesie zysk umysowy, stworzy nowe warunki
dla przedsibiorczoci izachci klientw do korzystania
zofert czonkowskich.
http://www.si.edu/commons/prototype/
Brooklyn Museum
Nowojorskie Brooklyn Museum jest jednym zprekursorw
wdraania otwartoci. Byo jedn zpierwszych amerykaskich
instytucji kultury, ktra przyja licencje Creative Commons.
W2004 roku wszystkie zdjcia znajdujce si wzbiorach muzeum zostay objte licencj pozwalajc na wykorzystywanie
fotografii wcelach niekomercyjnych. Cztery lata pniej, jako
trzecia instytucja zkolei, Brooklyn Museum doczyo do
Flickr Commons, udostpniajc wysokiej jakoci fotografie,
do ktrych prawa autorskie ju wygasy.
Na pocztku roku 2010 muzeum udostpnio status prawno-autorski wszystkich zponad 12 tys. zdj znajdujcych si
wjego internetowej kolekcji, atake umoliwio dostp do tych
danych przez aplikacj API. Zmieniono rwnie licencj na
mniej restrykcyjn licencj Creative Commons zezwalajc
na tworzenie utworw zalenych wcelach niekomercyjnych.
Ustalanie statusu prawno-autorskiego fotografii byo trudnym
idugim procesem, trwajcym prawie dwa lata. Instytucja
zdecydowaa si na to zadanie, uznajc, e jest to konieczny
krok, ktry instytucja publiczna musi podj na rzecz jak
najszerszego udostpniania zasobw publicznoci. Pracujc
nad ustaleniem stanu prawnego zdj, muzeum przyjo proste
zasady, ktre pozwoliy udostpni moliwie najwiksz liczb
zdj ijednoczenie umoliwiy weryfikacj stanu prawnego
17

zdj przez internautw. Niektre przyjte przez muzeum

reguy to m.in.:
prace stworzone przed 1923 rokiem nie maj ogranicze
prawnych
prace stworzone po 1923 s objte prawami autorskimi, cho
prawa do niektrych znich mogy wygasn; dalsza praca
jest konieczna by przeanalizowa kady obiekt pod ktem
jego stanu prawnego
artyci anonimowi, prace stworzone przed 1890 brak ogranicze prawnych
zdjcia eksponatw zBrooklyn Museum wykonane przez
jego pracownikw licencja Creative Commons
Nauka na dworze, John Singer Sargent, 1889 r. Brooklyn Museum, http://
www.brooklynmuseum.org/opencollection/objects/131/An_Out-of-Doors_Study

internauci iwidzowie mog uzupenia informacje na temat

praw do utworw iprzesya brakujce informacje pracownikom muzeum.
http://www.brooklynmuseum.org/

Wschd soca, George Inness, 1870 r. Brooklyn Museum, http://www.brooklynmuseum.org/opencollection/objects/639/Sunrise/image/5303/image

18

formaty
otwartoci
Licencje Creative
Commons
Creative Commons jest miedzynarodowym projektem
oferujacym darmowe rozwiazania prawne iinne narzedzia
suzace zarzadzaniu przez tworcow prawami autorskimi do
swoich utworow. Creative Commons wspiera wolna kulture:
produkcje iwymiane utworow traktowanych jako dobro
wspolne.
Creative Commons powstaa w2001 r. jako amerykanska
organizacja pozarzadowa, powoana do zycia zinicjatywy
naukowcow (gownie prawnikow) iintelektualistow zaangaowanych wprace na rzecz ochrony ipromocji wsplnych dbr
kultury. Dzisiaj oddziay Creative Commons sa prowadzone
przez instytucje partnerskie wokoo siedemdziesiciu krajach.
Polski oddzia dziaa od 2005 r., apartnerami instytucjonalnymi projektu sa obecnie Centrum Cyfrowe Projekt: Polska2 oraz
Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego
iKomputerowego na Uniwersytecie Warszawskim (ICM UW)3.
2
3

Centrum Cyfrowe Projekt: Polska, dostp WWW http://centrumcyfrowe.pl/

Podstawowym narzdziem Creative Commons s licencje

prawne pozwalajce zastpi tradycyjny model Wszystkie
prawa zastrzeone zasad Pewne prawa zastrzeone przy
jednoczesnym poszanowaniu zasad prawa autorskiego. Licencje Creative Commons oferuj rnorodny zestaw warunkw
licencyjnych swobd iogranicze. Dziki temu autor moe
samodzielnie okreli zasady, na ktrych chce dzieli si swoj
twrczoci zinnymi. Wcigu dziesiciu lat dziaalnoci Creative Commons zbudowao siln pozycj na wiecie poprzez
intensywn promocj twrczoci oraz tworzenie warunkw
legalnego dostpu do dbr kultury.
Wszystkie licencje Creative Commons posiadaj cechy wsplne
(poszanowanie praw autorskich osobistych) oraz dodatkowe
warunki wybrane przez licencjodawc (czy twrc). Warunki
licencyjne s niczym klocki zasady okrelone przez dan
licencj s wynikiem zoenia razem dwch lub trzech takich
warunkw.
Twrca korzystajc zlicencji zawsze zachowuje prawa
autorskie, jednoczenie umoliwia innym kopiowanie
irozpowszechnianie, dodatkowo moe okreli czy ich
wykorzystywanie moe odbywa si wycznie wwarunkach niekomercyjnych lub ograniczy moliwoci
tworzenia utworw zalenych.
Twrca wybierajcy licencje Creative Commons musi odpowiedzie na dwa proste pytania aby wybra waciwe warunki
licencji. Po pierwsze: czy chce umoliwia komercyjne uycie
swoich dzie? Po drugie, czy zgadza si na tworzenie utworw
zalenych od oryginau, ajeli tak to czy chce rwnie wymaga, aby utwory zalene byy dostpne na tej samej licencji?
Warunek Na tych samych warunkach to mechanizm majcy
wspiera woln kultur ipopularyzacj wolnych licencji. Na
podobnych zasadach dziaaj takie licencje jak GNU General

Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Komputerowego iMatematycznego Uniwersytetu Warszawskiego, dostp WWW http://www.icm.edu.pl/
19

Public License4, uywane przez wiele projektw open source

(otwartego oprogramowania). Licencje Creative Commons nie
naruszaj wolnoci, ktre przyznaje prawo autorskie wszystkim uytkownikom wramach dozwolonego uytku iprawa
cytatu. Uycie licencji pozwala na jednoznaczne definiowanie
dodatkowych uprawnie dla uytkownikw (licencjobiorcw).
Licencjobiorca musi zawsze dochowa warunkw licencji,
winnym wypadku licencja automatycznie wygasa. Oznacza
to konieczno poprawnego informowania oautorze ijego prawach na kadej kopii utworu oraz zakaz korzystania ze rodkw
ograniczajcych dostp do tych utworw.

Warunki licencji
Uznanie autorstwa (ang. Attribution)
Wolno kopiowa, rozprowadza, przedstawia iwykonywa
objty prawem autorskim utwr oraz opracowane na jego podstawie utwory zalene pod warunkiem, e zostanie przywoane
nazwisko autora pierwowzoru.
Uycie niekomercyjne (ang. Noncommercial)
Wolno kopiowa, rozprowadza, przedstawia iwykonywa
objty prawem autorskim utwr oraz opracowane na jego
podstawie utwory zalene jedynie dla celw niekomercyjnych.
Bez utworw zalenych (ang. No derivative works)
Wolno kopiowa, rozprowadza, przedstawia iwykonywa
utwr jedynie wjego oryginalnej postaci tworzenie utworw
zalenych nie jest dozwolone.
Na tych samych warunkach (ang. ShareAlike)
Wolno rozprowadza utwory zalene jedynie na licencji identycznej do tej, na jakiej udostpniono utwr oryginalny.
4

20

Tre licencji GNU General Public License, dostp WWW http://www.gnu.

org/copyleft/gpl.html

Zich zestawienia powstaj licencje:

Uznanie autorstwa 3.0 Polska (CC BY) Licencja ta pozwala

na kopiowanie, zmienianie, rozprowadzanie, przedstawianie
iwykonywanie utworu jedynie pod warunkiem oznaczenia
autorstwa. Jest to licencja gwarantujca najszersze swobody
licencjobiorcy.

Uznanie autorstwa Na tych samych warunkach 3.0

Polska (CC BY-SA) Licencja ta pozwala na kopiowanie,
zmienianie, rozprowadzanie, przedstawianie iwykonywanie
utworu tak dugo, jak tylko na utwory zalene bdzie udzielana
taka sama licencja. Jest to licencja uywana przez Wikipedi
ijej siostrzane projekty.

Uznanie autorstwa Uycie niekomercyjne 3.0 Polska

(CC BY-NC) Licencja ta pozwala na kopiowanie, zmienianie,
remiksowanie, rozprowadzanie, przedstawienie iwykonywanie utworu jedynie wcelach niekomercyjnych. Warunek ten
nie obejmuje jednak utworw zalenych (mog zosta objte
inn licencj).

Uznanie autorstwa Bez utworw zalenych 3.0 Polska

(CC BY-ND) Ta licencja zezwala na rozpowszechnianie,
przedstawianie iwykonywanie utworu zarwno wcelach
komercyjnych iniekomercyjnych, pod warunkiem zachowania
go woryginalnej postaci (nie tworzenia utworw zalenych).

Trzy warstwy licencji

Uznanie autorstwa Uycie niekomercyjne Na tych samych warunkach 3.0 Polska (CC BY-NC-SA) Licencja ta
pozwala na rozpowszechnianie, przedstawianie iwykonywanie
utworu jedynie wcelach niekomercyjnych oraz tak dugo jak
utwory zalene bd rwnie obejmowane t sam licencj.

Uznanie autorstwa Uycie niekomercyjne Bez utworw

zalenych 3.0 Polska (CC BY-NC-ND) Licencja ta zezwala
na rozpowszechnianie, przedstawianie iwykonywanie utworu jedynie wcelach niekomercyjnych oraz pod warunkiem
zachowania go woryginalnej postaci (nie tworzenia utworw
zalenych). Jest to najbardziej restrykcyjna zlicencji.

Licencje Creative Commons technicznie skadaj si zunikalnego systemu trzech warstw. Kada znich rozpoczyna si
od tradycyjnego narzdzia prawnego, jakim jest Tekst Prawny
licencji, napisany jzykiem i w formacie jakim posuguj si
prawnicy
Jednak zracji na to, e wikszo twrcw, edukatorw inaukowcw nie jest rwnoczenie prawnikami, przygotowujemy
rwnie licencje wformie zrozumiaej dla kadego czyli jako
Przystpne podsumowanie (ang. Commons Deed). Przystpne
podsumowanie daje moliwo szybkiego zorientowania si
licencjobiorcy ilicencjodawcy wnajwaniejszych warunkach
licencji. Mona opodsumowaniu myle jako wstpie iinterfejsie do tekstu prawnego.
Ostatnia warstwa odpowiada za uatwianie rozpoznawanie
licencji rnego rodzaju oprogramowaniu, od wyszukiwarek
internetowych przez aplikacje biurowe po narzdzia do edycji
muzyki mediw. Aby uatwi tej sieci rozpoznanie czy dana
tre jest dostpna na licencji Creative Commons, przygotowana zostaa rwnie wersja licencji czytelna dla komputerw.
Jest to podsumowanie warunkw licencji wpisane wformat,
ktry oprogramowanie komputerowe moe zrozumie.
Creative Commons opracowao jednolity jzyk opisu prawnego licencji CC Rights Expression Language (CC REL),
ktry jest zrozumiay dla systemw komputerowych. Wyszukiwanie otwartych zasobw jest bardzo wan funkcj
wdziaaniachCC.

Trzy warstwy licencji Creative Commons

Moesz wyszukiwa treci objte licencjami CC (za pomoc

opcji zaawansowanego wyszukiwania w przegldarkach Google.com i Yahoo.com), szuka zdj wserwisie Flickr.com, muzyki wJamendo, rnych mediw wseriwsie Spinxpress.com,
21

Domena publiczna, wolne licencje

(CC-BY, CC-BY-SA i adekwatne)

Licencje CC z warunkami NC
i/lub analogiczne

Pena otwarto/wolna publikacja dostpna bezpatnie wraz z gwarancj

penego prawa do wykorzystania, kopiowania, dystrybuowania, przerabiania, itp.

Publikacja czciowo otwarta dostpn bezpatnie z moliwoci ponownego wykorzystania, ale ograniczona warunkami typu niekomercyjnego,
bez utworw zalenych.

Publikacja Open Access publikacja dostpna na stronie internetowej

Open Access/Wszystkie prawa zastrzeone

bez kontroli dostpu, ale bez zagwarantowania swobd wykorzystania

Wszystkie prawa zastrzeone + limity

dostpu logowanie, rejestracja, wniesione
opaty, systemy zabezpiecze DRM

Publikacja zamknita tradycyjna (patny druk) lub elektroniczna, ale ob-

treci - czyli na zasadzie Pene prawa zastrzeone.

jta kontrol dostpu do treci; wymaga logowania, rejestracji, wniesienia

opaty, czsto z zastosowaniem systemu DRM.

Piramida otwartoci na podstawie wykresu aut. Karolina Grodecka, dostpne na licencji CC BY-SA,
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Piramida_otwartosci.svg

video wBlip.tv iVimeo.com. Wikimedia Commons, ktra jest

zasobem mediw dla Wikipedii rwnie uywa licencji CC.
Razem, wszystkie trzy warstwy licencji zapewniaj, e korzystanie zpraw iwarunkw wnich zawartych to nie tylko
koncepcja prawna. To co, co jest zrozumiae dla twrcw,
odbiorcw, anawet samej sieci internetowej.

22

Licencje stosowane wprojektach GLAM

Spord wszystkich licencji (nie tylko Creative Commons)
wyrnia si grup licencji wolnych, gwarantujcych uytkownikom podstawowe swobody:
prawo do korzystania zutworu oraz ze zwizanych zutworem
praw pokrewnych wjakimkolwiek celu;

 prawo do zwielokrotniania irozpowszechniania utworu nieodpatnie lub za wynagrodzeniem, jako cz wikszej caoci
lub samodzielnie, wcaoci lub wdowolnie wybranej czci;
prawo do sporzdzania, rozporzdzania ikorzystania
zopracowa utworu, przy czym licencjobiorca moe by
zobowizany do udzielania licencji do opracowa na warunkach wskazanych przez licencjodawc, oile zdecyduje
si je rozpowszechnia (klauzule copyleft, share-alike,
na tych samych warunkach).
Udostpnienie treci na wolnych licencjach oznacza, e kady
ma prawo j wykorzystywa, poprawia, dostosowywa, powiela, rozprowadza za darmo lub za opat, oraz upowszechnia swoje udoskonalenia, aby moga znich korzysta caa
spoeczno. Za woln licencj uznajemy licencj udzielan
nieograniczonemu krgowi podmiotw. Popularnym przykadem speniajcych te warunki s licencje Creative Commons
Uznanie Autorstwa oraz Creative Commons Uznanie Autorstwa Na tych samych warunkach. Obie licencje uznaje si za
najblisze domenie publicznej, zracji na najszersze moliwoci
ponownego wykorzystania nieograniczone wobec adnego
sposobu uycia.
Wwypadku instytucji kultury upowszechniajcych rwnie
takie formy zasobw jak katalogi metadanych oraz utwory
archiwalne, wanymi formami udostpniania s narzdzia
wspierajce domen publiczn, takie jak licencja CC0. Wiele
instytucji posiadajcych zbiory, ktre chciayby otworzy
oferujc najszersze moliwoci ponownego wykorzystania
korzysta z takich rozwiza (np. Europeana).

bw przez Wikipedi lub projekty siostrzane, np. Wikimedia

Commons oraz inne projekty Open GLAM. Poza kompatybilnoci licencji midzy projektami, mogcymi wzajemnie
korzysta ze swoich zasobw, najwaniejszym argumentem
za korzystaniem zwolnych licencji jest sam zakres swobd
przez nie gwarantowanych, ktry maksymalnie niweluje
ograniczenia ekonomiczne, geograficzne, uatwia techniczne dostosowanie treci (np. do wykorzystywania przez osoby
niepenosprawne) oraz zapewnia moliwe proste izrozumiae
warunki prawne dla odbiorcw.

Rekomendacje
Zasoby znajdujce si wdomenie publicznej powinny by swobodnie dostpne do ponownego wykorzystania bez adnych
ogranicze, zwyjtkiem speniania warunkw wynikajcych
zpraw osobistych.
Zasoby bdce wasnoci skarbu pastwa lub finansowane ze
rodkw publicznych powinny by udostpniane na moliwie
najbardziej wolnych warunkach tj. na licencjach Creative Commons Uznanie Autorstwa lub Creative Commons Uznanie
Autorstwa Na Tych Samych Warunkach (lub licencjach
kompatybilnych).
Instytucje publiczne powinny unika wprowadzania jakichkolwiek ogranicze komercyjnych wzwizku zponownym
wykorzystaniem (np. wprowadzania opat zudostpnienie
zasobw wwyszej jakoci).

Wikszo instytucji realizujcych projekty z zakresu Open

GLAM wybiera jedn lub kilka (zalenie od potrzeb oraz
rodzaju materiaw) spord wyej przedstawionych licencji.
Wszystkie z nich gwarantuj moliwo wykorzystania zaso23

Domena Publiczna
Opracowano na podstawie artykuu5 Tomasza Ganicza
dla Koalicji Otwartej Edukacji, orygina dostpny na licencji
Creative Commons Uznanie Autorstwa Na Tych
Samych Warunkach.

Domena publiczna to wana cz kultury, ktra dziki temu,

e nie jest chroniona majtkowym prawem autorskim moe by
swobodnie wykorzystywana do dalszego rozwoju kultury istanowi nasze wsplne dziedzictwo, bez ktrego trudno wyobrazi
sobie funkcjonowanie spoeczestwa. Domen publiczn tworz
dziea, ktre nigdy nie podlegay tej ochronie oraz dziea, do
ktrych wygasy prawa autorskie. Ustalenie obu tych faktw
bywa jednak czasami trudne iwymaga dokadnego zapoznania
si ze wspczesnymi idawnymi zapisami ustawowymi wtej
materii. Czasami zalicza si te do domeny publicznej utwory
udostpniane przez autorw wspczesnych na wolnych licencjach. Rozdzia zawiera podstawowe informacje oprawnych
aspektach wykorzystania utworw zdomeny publicznej iuczy,
jak je rozpoznawa.

Symbol domeny publicznej

rdo: Wikimedia Commons, domena publiczna

24

Domena Publiczna, Tomasz Ganicz, Koalicja Otwartej Edukacji 2010, dostp

WWW http://koed.org.pl/wp-content/uploads/2012/01/DOMENA-PUBLICZNA.pdf

Co to jest domena publiczna?

Domena publiczna (ang.: public domain) wnajwszym znaczeniu jest to twrczo, zktrej mona korzysta bez ogranicze
wynikajcych zuprawnie, jakie maj posiadacze autorskich
praw majtkowych, gdy prawa te wygasy lub twrczo ta
nigdy nie bya lub aktualnie nie jest przedmiotem prawa autorskiego. Pojcie to wywodzi si anglosaskiego common law
ipocztkowo oznaczao grunty nalece do pastwa, ktre
zostay udostpnione do bezpatnego uytku publicznego, co
pniej zostao rozcignite na wasno intelektualn, ktra
zrnych wzgldw nie jest objta ochron prawa autorskiego imoe wzwizku ztym by wykorzystywana bezpatnie
przezkadego.
Pojcie to funkcjonuje te wznaczeniu szerszym iobejmuje
take wszelk twrczo dostpn bez ogranicze dla kadego,
rwnie t wci objt prawami autorskimi, ale udostpnion na wolnych licencjach, lub przynajmniej udostpnian
bezpatnie do niekomercyjnego uytku prywatnego. Wtym
znaczeniu pojcie to pojawia si np. wdokumentach idyskusjach wiatowej Organizacji Wasnoci Intelektualnej, grup
dyskusyjnych dziaajcych wramach UNESCO oraz Manifecie
Domeny Publicznej http://www.publicdomainmanifesto.org/
wypracowanym wprojekcie UE Communia europejskiej
sieci tematycznej powiconej cyfrowej domenie publicznej.
Jak powstaje (i si kurczy) domena publiczna?
W bardziej cisym, prawniczym znaczeniu do domeny publicznej zaliczamy tylko tak twrczo, ktra jest cakowicie wolna
od ogranicze wynikajcych zmajtkowych aspektw prawa
autorskiego. Dalsza cz tego rozdziau bdzie dotyczya tylko
takiego wskiego znaczenia tego pojcia. Kade zpastw ma
nieco inne prawo autorskie irwnie inne zapisy ustalajce, co
jest wdomenie publicznej. Oglnie jednak, wprawie wszystkich
pastwach wiata na domen publiczn skadaj si:

 prace, do ktrych wygasy majtkowe prawa autorskie,

materiay, ktre od samego pocztku ich opublikowania nie
s objte tymi prawami, gdy tak zdecydowali ustawodawcy.
Ciekawostka: Wyjtkiem od tej zasady jest np. Afganistan,
ktry wogle nie posiada prawa autorskiego inie jest sygnatariuszem adnych midzynarodowych umw dotyczcych
wzajemnej ochrony tych praw, azatem mona uzna, e caa
twrczo obywateli tego pastwa jest wdomenie publicznej.
Innym wyjtkiem jest te Wielka Brytania, gdzie zamiast zbioru
materiaw, ktre nie s ustawowo objte prawami autorskimi istnieje pojcie wieczystych praw krlewskich (crown
copyright), ktrymi objte s wszelkie dziea tworzone przez
rzd iparlament tego kraju, ale do ktrych kady obywatel ma
zzasady wolny ibezpatny dostp, ich wtrne uycie wymaga
jednak zgody specjalnego urzdu.
Wwielu krajach ze wzgldu na zmiany wprawie autorskim
domena publiczna si kurczy to znaczy dziea, ktre ju byy
wdomenie publicznej po wprowadzeniu zmian ustawowych
staj si znowu zastrzeone. Wynika to zfaktu, e wkolejnych
krajach wyduony zosta okres wygasania praw autorskich
iprawo to dziaa rwnie wstecz. Wtej chwili wwikszoci
krajw zachodu prawa autorskie wygasaj w70 lat po mierci
autora lub pierwszej publikacji dziea. Wiele ztych niekorzystnych zmian zostao wymuszonych traktatami midzynarodowymi owzajemnej ochronie praw, ktre s uzgadniane
wramach wiatowej Organizacja Wasnoci Intelektualnej
(WIPO) iparu innych podobnych struktur. Wramach WIPO
wprowadzono m.in. zapisy traktatowe wymuszajce minimalny
okres ochrony majtkowych praw autorskich we wszystkich
krajach sygnatariuszach na 50 lat oraz zasad wzajemnego
uznawania duszej ochrony, jeli to wynika zprawa kraju,
wktrym powstao dzieo.

Istnieje te problem dzie osieroconych, czyli takich, ktre

prawdopodobnie powinny ju znale si wdomenie publicznej,
ale ze wzgldu na brak danych oich twrcach nie ma co do tego
cakowitej pewnoci. Problem dzie osieroconych powsta na
skutek cigego wyduania okresu wygasania praw majtkowych oraz zasady, e prawa te s przyznawane twrcom
automatycznie, bez koniecznoci ich rejestrowania. WUSA
ikilku innych krajach istniay systemy rejestracji praw, ale
wwyniku przyjcia traktatw WIPO narzucajcych zasad
automatycznego ich nabywania straciy one racj bytu. Wsamym USA szacuje si, e dziea osierocone powstae wXX w.
stanowi ok. 70% caej twrczoci, ktra powinna znale si
ju wdomenie publicznej.
Na koniec warto wspomnie te oproblemach zutworami
zalenymi. Utwory zalene, to takie, ktre powstay wwyniku
twrczej modyfikacji dziea pierwotnego. S to np. tumaczenia,
kolae fotograficzne, adaptacje powieci na scenariusze filmowe, adaptacje utworw muzycznych na inne instrumenty itd.
Prawa autorskie do dziea zalenego maj jego twrcy, ale nie
mog go opublikowa bez zgody autorw dziea pierwotnego.
Wygasanie praw autorskich do utworu wtrnego liczy si od
daty jego pierwszej publikacji lub daty mierci autora dziea
wtrnego. Dotyczy to te utworw zalenych od dzie pierwotnych, ktre ju s domenie publicznej. Np. prawa autorskie do
oryginau Pisma witego zpewnoci ju wygasy, ale jego
wspczesne tumaczenia (np.: Biblia Tysiclecia) wci s
pod ochron.
Warto wiedzie, e nie kada przerbka dziea pierwotnego ma
charakter samodzielnego utworu. Musi to bowiem by przerbka wymagajca twrczego wkadu. Np. skany czy kserokopie
utworami zalenymi zpewnoci nie s. S jedynie prostymi,
mechanicznymi kopiami dziea oryginalnego ikorzystaj tylko
ztakiej ochrony, jak dzieo oryginalne. Czasami trudno jest
precyzyjnie ustali, gdzie jest granica midzy dzieem zalenym
25

aprost kopi. Np. wiele wydawnictw twierdzi, e ich wydania

dzie zdomeny publicznej (np.: Trenw Kochanowskiego)
ma charakter krytycznych opracowa ijako takie s dzieami zalenymi anie prostymi, mechanicznymi jego kopiami.
Ewentualny spr wtej sprawie mgby rozstrzygn tylko sd.
Spraw dodatkowo komplikuje fakt istnienia pojcia utworu
inspirowanego. Jest to dzieo, ktre wyranie nawizuje do
pierwotnego, ale jest od niego na tyle rne, e nie mona ju
mwi, e stanowi jego adaptacj. Do utworu inspirowanego
wyczne prawa ma jego twrca inie musi negocjowa zasad
publikacji zautorem dziea, ktrym si inspirowa. Ponownie
granica midzy dzieem inspirowanym izalenym jest bardzo
pynna iczsto uznaniowa, wic do sdw trafia wiele spraw
orozstrzygnicie tego dylematu.
Dlaczego istnienie domeny publicznej jest takie
wane?
Gwnym celem, dla ktrego stworzono prawa autorskie byo
zapewnienie bytu twrcom izachcenie ich do dalszego tworzenia. Zdrugiej strony racjonaln przyczyn, dla ktrej prawa
autorskie s ograniczone wczasie jest interes ogu spoeczestwa iporednio rwnie samych twrcw, ktrzy przecie
nie funkcjonuj wprni, lecz korzystaj ztwrczoci swoich
poprzednikw. Oile interes wspczesnych twrcw (i firm,
ktre zarabiaj na dystrybucji ich twrczoci) jest oczywisty
iprzeliczalny na konkretne sumy pienidzy, otyle interes spoeczny nie da si tak atwo przeliczy na konkretne wartoci
ekonomiczne. Wspczenie, zmiany wprawie autorskim id
coraz bardziej wkierunku ochrony praw twrcw, araczej
wielkich koncernw medialnych iignorowania interesw
oglnospoecznych, na skutek czego domena publiczna si
kurczy. Kurczenie to zaczyna jednak stopniowo utrudnia
funkcjonowanie twrcw iczasami nawet firm, ktre same
lobboway za zaostrzaniem ochrony prawa autorskiego.

26

Wyobramy sobie hipotetyczn sytuacj, e prawa autorskie s

wieczyste, czyli nigdy nie wygasaj. Wwczas, aby zamieci
np.: Treny Kochanowskiego wpodrczniku jz. polskiego
naleaoby przeprowadzi dochodzenie, kto te prawa kolejno
dziedziczy, dotrze do ich aktualnych posiadaczy izapaci im tantiemy. Wymagaoby to odszukania odpowiednich
wpisw wksigach parafialnych, przejrzenia archiww pod
ktem ewentualnie zaginionych testamentw aitak nigdy
nie byoby 100% pewnoci, e badania s poprawne. Jeli na
ktrym etapie poszukiwa okazaoby si, e archiwalia zaginy, ksigi wieczyste zostay spalone, albo potomkowie
Kochanowskiego toczyli spory dziedziczne, ktre nie zostay
nigdy rozstrzygnite wefekcie mogoby si okaza, e Treny
nale do grupy dzie osieroconych inie mona ich wogle
legalnie publikowa. Podobna sytuacja dotyczyaby wikszej
czci kanonu literatury polskiej ipowodowaa niemono
jej publikowania oraz nauczania wszkoach.
Wyobramy sobie, e prawami autorskimi objto by wszelkie
hipotezy iteorie naukowe. Musielibymy wwczas uzyskiwa
zgod od spadkobiercw Newtona na zastosowanie podstawowego wzoru na grawitacj, albo od spadkobiercw Darwina na
kad wzmiank oteorii ewolucji. Wtych warunkach legalne
uprawianie nauki staoby si prawdopodobnie niemoliwe, gdy
teorie naukowe tworz acuch, wktrym nowopowstajce
zawieraj fragmenty starszych lub nie miayby bez nich adnego sensu. Miaoby to te niszczcy wpyw na rozwj techniki
imedycyny, ktre s przecie oparte na publicznie dostpnych
rezultatach bada podstawowych wnauce. Warto tu zauway,
e nawet rozwizania techniczne okomercyjnym znaczeniu
maj ograniczon wczasie ochron patentow (w wikszoci
krajw wiata maksymalnie 20 lat), po czym trafiaj one do
domeny publicznej, co wydaje si zdrowym kompromisem
midzy interesem wynalazcw inie blokowaniem nadmiernie

dug ochron wasnoci intelektualnej oglnego postpu

technicznego. Analogiczna sytuacja miaaby miejsce, gdyby
dokumenty urzdowe iteksty ustaw stanowicych prawo
nie byy wdomenie publicznej. Wwczas, aby mie pewno,
e nie amiemy jakiego prawa, musielibymy stale kupowa
teksty dokumentw nas dotyczcych po cenach narzuconych
przez ich twrcw, wtym przypadku urzdnikw ipolitykw,
akade ich przytoczenie wnp. sprawie sdowej wymagaoby
uiszczenia tantiem autorskich. Stanowienie prawa rwnie
byoby wtych warunkach bardzo trudne, bo nowelizacja ustawy oraz tworzenie tekstw jednolitych czynioby od strony
prawno-autorskiej nieprawdopodobny galimatias. Mona
zatem miao powiedzie, e istnienie domeny publicznej jest
warunkiem koniecznym zdrowego rozwoju ifunkcjonowania
spoeczestw, bez ktrego nie byoby nauki, techniki ikultury
wformie, jak znamy.
Domena publiczna wPolsce
Wpolskim systemie prawa autorskiego pojcie domeny publicznej nie wystpuje, poniewa nie ma moliwoci wyzbycia si autorskich praw osobistych a ich czas trwania jest
nieograniczony wczasie. Wstosunku do twrczoci, ktra
stanowi przedmiot tego prawa mona jedynie mwi owygasaniu praw majtkowych. Prawa osobiste takie jak: obowizek
przypisywania autorstwa czy nienaruszalno formy itreci
pozostaj wmocy nawet po wyganiciu majtkowych praw
autorskich. Oznacza to wpraktyce, e wPolsce nie moemy
bez zgody spadkobiercw nawet jeli majtkowe prawa do
dzie ju wygasy zmienia, przeredagowywa iczy ich
zinnymi utworami.
Ponadto, nawet jeli do twrczoci pierwotnej wygasy ju
prawa majtkowe, to do utworu zalenego wygasanie praw
majtkowych rozpoczyna si od dnia jego upublicznienia lub
od daty mierci autora opracowania. Wreszcie, nawet od uycia
dzie, ktre nie s objte ochron autorskich praw majtkowych,

naley odprowadza 5% do 8% wpyww brutto ze sprzeday

ich egzemplarzy na odpowiedni dla danego pola eksploatacji
Fundusz Promocji Twrczoci.
Jeli przyj robocz definicj domeny publicznej jako zbioru
twrczoci, ktry nie podlega ograniczeniom dostpu ztytuu
ochrony majtkowych praw autorskich, to mechanizm przechodzenia do niej dzie na podstawie zapisw aktualnie obowizujcej Ustawy oprawie autorskim iprawach pokrewnych
zpniejszymi zmianami6 przedstawia nastpujcy schemat:
Literatura izdjcia wykorzystane:
Pio, Matusz, Bercik, Reytan, Kocio, Tarkowski, Polimerek, Domena publiczna.
Haso zWikipedii. [Data dostpu 28.05.2010]. Tryb dostpu: http://pl.wikipedia.
org/wiki/Domena_publiczna. Udostpniane na licencji CC-BY-SA 3.0.
Polimerek, Dzieo osierocone. Haso zWikipedii. [Data dostpu 28.05.2010].
Tryb dostpu: http://pl.wikipedia.org/wiki/Dzie%C5%82o_osierocone. Udostpniane na licencji CC-BY-SA 3.0.

Schemat na stronie 28 na podstawie: PD-schema_pl.svg, autor Polimerek,

rdo Wikimedia Commons, CC-BY-SA 3.0

Ustawa oprawie autorskim iprawach pokrewnych zdnia 4lutego 1994 r.,

publikator: Dz. U. 1994, nr 24, poz. 83, tekst jednolity: Dz. U. 2006, nr 90, poz.
631. Tryb dostpu: http://pl.wikisource.org/wiki/Prawo_autorskie_%28ustawa%29.

27

Przejaw dziaalnoci twrczej o indywidualnym charakterze?

NIE

TAK

Nie podlega prawu autorskiemu

TAK

Akt normatywny, dokument, symbol, znak urzdowy, patent, prosta informacja prasowa?

NIE
Stworzone w Polsce, przez obywatela Polski, po polsku?

NIE

NIE

TAK

W kraju z ktrym Polska ma umow?

TAK

TAK

Praca zbiorowa/anonimowa?

Czy w tym kraju wygasy prawa/nie podlega?

TAK

NIE

TAK

Fotografia opublikowana anonimowo przed 1994?

NIE
Autorzy znani?

NIE

TAK

NIE

Wykonane w stosunku pracy?

NIE

TAK

Autor przekaza majtkowe prawa za ycia?

NIE
Autor zmar przed kocem 1939?

NIE

TAK

Prawa majtkowe w mocy

28

TAK
Upublicznione przed kocem 1939?

NIE

TAK

Prawa wygasy

Upublicznione ponad 140 lat temu?

TAK

NIE

Dziao osierocone

Creative Commons 0
(CC0)
CC0 to nowe narzdzie opracowane przez Creative Commons,
ktre ma umoliwi zrzeczenie si praw autorskich ipraw
pokrewnych wmaksymalnym zakresie dozwolonym przez
obowizujce prawo. CC0 jest wzorem owiadczenia, ktre
skutkuje przeniesieniem utworu do domeny publicznej
Pytanie, po co zostao utworzone CC0 dodatkowy wobec
istniejcych ju licencji mechanizm uwalniania treci? Ot
ma on zapewni jeszcze wiksz swobod korzystania zutworw ni ta, ktr daje licencja Creative Commons Uznanie
autorstwa. Sposobem na osignicie tego celu jest cakowite
zrzeczenie si praw do utworu, cznie na przykad zwymogiem uznania autorstwa. Wpraktyce CC0 przenosi utwr do
domeny publicznej (o ile jest to dozwolone wdanym systemie
prawa). Najoczywistszym kontekstem dla zastosowania omawianego mechanizmu jest podany brak jakichkolwiek praw
do utworu przykadowo do oficjalnych materiaw instytucji publicznych lub wodniesieniu do danych (zdaniem wielu
ekspertw surowe dane mog by zpoytkiem udostpniane
duo swobodniej ni treci).
Wprzeciwiestwie do licencji Creative Commons dostosowywanych do kadej jurysdykcji, CC0 cechuje uniwersalno,
wynikajca zniezwizania jej zkonkretnym systemem prawa
czym przypomina wiele licencji open source (otwartego
kodu rdowego). Chocia skuteczno CC0 moe rni si
wzalenoci od pastwa, to pozostaje najbardziej kompletnym
narzdziem do wspierania domeny publicznej.

Chopiec wiosujcy w morzu, ok.

1890 r. National Media Museum/
Kodak Museum, http://www.flickr.
com/photos/nationalmediamuseum/2781021300/

Skorzystanie zCC0 jest proste: polega na zoeniu owiadczenia przez posiadacza praw do utworu iwaciwym opisaniu
dziea. Creative Commons udostpnia formularz internetowy (http://creativecommons.org/choose/zero/), po ktrego
wypenieniu uytkownik otrzymuje gotowy kod HTML pozwalajcy oznaczy dany utwr (stron internetow lub inny
dokument umoliwiajcy zamieszczenie kodu HTML) jako
objty mechanizmem CC0. Narzdzie to moe by stosowane
nie tylko do stron internetowych wtakim wypadku utwr
naley oznaczy rcznie.

29

Na gruncie prawa polskiego autorskie prawa osobiste s niezbywalne, jednak istnieje moliwo, aby twrca zobowiza
si do niewykonywania tych praw. Zoenie owiadczenia CC0
moe stanowi tak (wic) deklaracj. Zracji na istniejce
take wPolsce bardzo rnorodne ograniczenia wzrzekaniu
si praw autorskich majtkowych iosobistych, CC0 zawiera
rwnie dodatkowy mechanizm wpostaci licencji. Objcie ni
utworu nie przenosi go do domeny publicznej, niemniej jednak udostpnia go na warunkach maksymalnie do tego stanu
zblionych. Tak wic wobliczu bezskutecznoci cakowitego
zrzeczenia si praw, CC0 oznacza udzielenie niewycznej
licencji, otwartej wmaksymalnym moliwym stopniu. Licencja ta jest nieodpatna, nie daje si przenosi, nie zawiera
zezwolenia na sublicencjonowanie. Jest niewyczna, nieodwoalna ibezwarunkowa oraz udzielana na maksymalny okres
dozwolony przez prawo waciwe. Licencja ma obejmowa
korzystanie za porednictwem wszelkich istniejcych obecnie
lub wprzyszoci rodkw przekazu (bez ograniczenia liczby
egzemplarzy), do jakiegokolwiek celu (z wyranym zezwoleniem
na korzystanie komercyjne, reklamowe iwcelu promocji). Ze
wzgldu na odpowiednie polskie regulacje prawne zracji na
niezbywalno praw osobistych konsekwencj skorzystania
zwzorca CC0 bdzie udzielenie niewycznej licencji. Co wicej,
naley pamita, e polskie prawo zakazuje udzielania licencji
na pola eksploatacji nieznane wchwili podpisywania umowy,
ato oznacza, e najprawdopodobniej CC0 bdzie nieskuteczne
wobec przyszych pl eksploatacji.

Porozumienie upowania European do stosowania CC0 wcelu

uwalniania do domeny publicznej metadanych dla milionw
dzie kultury, ktre s udostpniane za porednictwem portalu
przez europejskie instytucje kulturalne8.
Wicej informacji olicencji mona znale wAnalizie prawnej
Creative Commons 09 opracowanej przez Krzysztofa Siewicza
dla Koalicji Otwartej Edukacji.

Licencja CC0 jest stosowana m.in. przez European, europejsk bibliotek cyfrow, ktra wpadzierniku 2011 przyja postanowienia Data Exchange Agreement, porozumienia
owymianie danych7, ina jego mocy publikuje metadane do
prezentowanych obiektw, wykorzystujc mechanizm CC0.

Kobieta wiosujca w dce, ok. 1890 r. National Media

Museum/Kodak Museum, http://www.flickr.com/
photos/nationalmediamuseum/2780164539/in/set72157606845434332
Wicej przykadw wykorzystania CC0 mona znale na stronie http://
wiki.creativecommons.org/CC0_use_for_data

8
7

30

Europeana Data Exchange Agreement wjzyku polskim: http://www.version1.

europeana.eu/c/document_library/get_file?uuid=f23e736b-b48c-4e4f-ad73-a387fbd27387&groupId=10602/

Dostpne na http://koed.org.pl/2011/10/creative-commons-zero-w-polskim-prawie/

Utwory osierocone
Korzystanie zutworw chronionych prawem autorskim wymaga co do zasady uzyskania zgody uprawnionego. Od tej normy
s oczywicie wyjtki. Niekiedy nie trzeba uzyskiwa zgody,
np. gdy korzystajcy ogranicza si do okrelonego wustawie
dozwolonego uytku. Winnych przypadkach, zgody zamiast
uprawnionego moe udzieli organizacja zbiorowego zarzdzania (w pewnych sytuacjach jest to nawet konieczno).
Wyjtki te nie naruszaj jednak oglnej zasady.
Utwory osierocone to takie utwory, zktrych uprawnionymi nie mona si skontaktowa10 Brak moliwoci kontaktu implikuje niemono uzyskania zgody na korzystanie
zutworu nawet gdyby uprawniony chcia jej udzieli. Utwory
osierocone to zatem 1) utwory, do ktrych uprawniony nie jest
znany, atake 2) utwory, do ktrych uprawnieni s znani, ale
kontakt znimi nastrcza szczeglnych trudnoci.
Zjawisko utworw osieroconych rodzi liczne negatywne konsekwencje dla uprawnionych, uytkownikw icaego spoeczestwa. Wprowadzenie ochrony tylko dla zarejestrowanych utworw ipublikacja wrejestrze danych kontaktowych
uprawnionych, wpoczeniu ze skrceniem czasu ochrony
(obecnie jest to 70 lat od mierci twrcy), pozwolioby wpraktyce wyeliminowa to zjawisko lub przynajmniej ograniczy
je do pomijalnego minimum. Obecnie podejmowane s jednak
mniej radykalne dziaania. Powsta m.in. projekt dyrektywy
UE majcy na celu uatwienie udostpniania utworw osieroconych instytucjom takim jak biblioteki iarchiwa. Wwielu
pastwach przyjto lub dyskutuje si rne inne rozwizania
tego problemu. WPolsce natomiast, na chwil obecn, jedynym

Niezindetyfikowana kobieta, firma portertowa Southworth & Hawes,

ok. 1850, George Eastman House Collection,
http://www.flickr.com/photos/george_eastman_house/2677481877/

sposobem, aby mc skorzysta zutworu osieroconego, jest

zwrcenie si do organizacji zbiorowego zarzdzania. System
zbiorowego zarzdu nie rozwizuje jednak problemu braku
kontaktu zuprawnionym. Dziaa on jedynie zperspektywy
uytkownika udostpniajc mu porednika zastpujcego
uprawnionego.

Wikipedia, Orphan works, http://en.wikipedia.org/wiki/Orphan_works.

10

31

Cuda Wschodu w Hoppings, ok 1940 r. Tyne & Wear Archives & Museums, http://www.flickr.com/photos/twm_news/5841301831/

32

prawo
w pytaniach
i odpowiedziach
Krzysztof Siewicz, Helena Rymar

Jak upublicznia zasoby, ktre s objte prawamiautorskimi?

Skorzystanie zutworu chronionego prawem autorskim wymaga zgody uprawnionego, chyba e odbywa si wramach
dozwolonego uytku. Naley zatem zacz od sprawdzenia, czy
dane dziaanie mogoby zosta uznane za dozwolony uytek.
Przepisy odozwolonym uytku s do kazuistyczne ikady
znich dotyczy wzasadzie innej sytuacji. Niektre dotycz wrcz
konkretnych kategorii utworw. Ich zastosowanie jest bardzo
ograniczone lub nawet niemoliwe wsytuacji, wktrych miaoby doj do publicznego udostpnienia utworu wInternecie.
Sytuacje wykraczajce poza dozwolony uytek wymagaj zgody
uprawnionego. Naley go zatem wpierwszej kolejnoci ustali,
anastpnie odnale. Uprawniony moe, ale nie musi udzieli
nam zgody na korzystanie zutworu (licencji), za ktr moe
ale nie musi zada wynagrodzenia (nieodpatno licencji
musi by jednak wyranie wniej zastrzeona). Uprawnionym

moe by jeden podmiot, ale niekiedy prawa autorskie mog

by podzielone pomidzy wiele rnych podmiotw. Bardzo
czsto, twrcy przysuguj jedynie autorskie prawa osobiste,
podczas gdy autorskie prawa majtkowe zostay przeniesione
na wydawc. Przy utworach wspautorskich lub zbiorowych
sytuacja moe by jeszcze bardziej skomplikowana. Zgod
musz wyrazi wszystkie podmioty, wktrych prawa wkracza
planowane przez uytkownika dziaanie.
Wwikszoci przypadkw, dla skorzystania zutworu, wystarczy zawarcie zuprawnionym (uprawnionymi) niewycznej
umowy licencyjnej. Zprzepisw prawa autorskiego wynikaj
do liczne iszczegowe wymagania co do zawartoci takiej
umowy. Nie musi by ona zawarta na pimie, azatem uzgodnienie postanowie poprzez e-mail bdzie prawnie skuteczne. Ale
dysponowanie wasnorcznym podpisem uprawnionego moe
by wskazane wcelu uatwienia pniejszego udowodnienia
uzyskania licencji.
Dla porzdku mona wskaza, e uprawnienie do korzystania
zutworu mona naby take poprzez zawarcie umowy przenoszcej autorskie prawa majtkowe na uytkownika, albo
zawarcie umowy licencji wycznej. Maj one dalej idce konsekwencje ni licencje niewyczne. Np. nabycie praw powoduje, e
uytkownik staje si uprawnionym, co zwiksza jego pewno
co do moliwoci korzystania zutworu wprzyszoci. Oba te
typy umw wymagaj jednak wasnorcznych podpisw stron,
jak rwnie uwzgldnienia pewnych dodatkowych wymaga
formalnych okrelonych wprzepisach.
Co to znaczy otwarte udostpnianie ijak pozyskiwa
zasoby by mc je udostpnia wotwarty sposb?
Otwarte udostpnianie (open access) moe oznacza wiele
rnych rzeczy. Zwykle wyrnia si gratis ilibre. Pierwszy
znich oznacza nieodpatny dostp wpublicznym Internecie.

33

Drugi obejmuje pierwszy izawiera dodatkowy warunek, aby

dany utwr by udostpniony na wolnej licencji, czyli na licencji zezwalajcej nieodpatnie, bardzo szerokie wykorzystanie
utworu (cznie zcelami komercyjnymi oraz korzystaniem
zopracowa utworu).
Dla pozyskania zasobu wcelu udostpnienia go wramach gratis
open access wystarcza wzasadzie uzyskanie od uprawnionego
(uprawnionych) niewycznej licencji pozwalajcej na nieograniczone publiczne udostpnianie utworu wtaki sposb, aby
kady mg mie do niego dostp wmiejscu iwczasie przez siebie
wybranym (tj. na udostpnienie wpublicznie dostpnym Internecie). Wtakim przypadku, uytkownicy bd mogli korzysta
zutworu jedynie wzakresie dozwolonego uytku okrelonego
wprzepisach prawa autorskiego (np. bd go mogli cytowa).
Wcelu udostpnienia utworu wramach libre open access konieczne jest doprowadzenie do sytuacji, wktrej uytkownicy
uzyskaj ponadto woln licencj do utworu. Takiej licencji
moe udzieli sam uprawniony (naley go do tego zachci inie
wymaga to narzdzi prawnych). Ewentualnie, moe on nas
upowani do udzielenia wolnej licencji wjego imieniu (udzieli
penomocnictwa, ktrego tre wyranie to obejmuje). Znacznie
radykalniejszym rozwizaniem jest nabycie od uprawnionego
autorskich praw majtkowych wbardzo szerokim zakresie tak,
abymy sami mogli udziela wolnych licencji, we wasnym
imieniu. Inn moliw konstrukcj, bardziej skomplikowan pod wzgldem prawnym, jest uzyskanie od uprawnionego
bardzo szerokiej licencji zezwalajcej na udzielanie sublicencji
zgodnych zpostanowieniami wolnej licencji.
Najprostszym rozwizaniem wprowadzajcym libre open access bdzie zatem tworzenie repozytoriw, wktrych sami
uprawnieni mog umieszcza swoje utwory iudziela do nich
wolnych licencji. Na takiej zasadzie dziaa np. Wikipedia. Pozo-

34

stae rozwizania wymagaj bardziej zaawansowanej wiedzy

prawniczej.
Jak wyglda kwestia praw autorskich wprocesie
skanowania, fotografowania czy ztego wynikaj
jakie prawa?
Skanowanie lub fotografowanie wie si przede wszystkim ze
zwielokrotnieniem utworu. Takie dziaania, jeeli wykraczaj
poza dozwolony uytek wymagaj zgody uprawnionego. Jeeli
jednak prowadz one do twrczej zmiany skanowanego lub
fotografowanego utworu (np. artystyczna fotografia obrazu),
to ich efektem bdzie powstanie opracowania utworu. Opracowanie jest odrbnym przedmiotem prawa autorskiego, ale
korzystanie zniego irozporzdzanie nim wymaga uzyskania
zgody uprawnionego do oryginau. Jedynie samo stworzenie
opracowania nie wymaga takiej zgody.
Innymi sowy, korzystajcy zopracowania musi dysponowa
dwiema zgodami: zgod twrcy oryginau oraz zgod uprawnionego do opracowania (jeeli sam nim nie jest).
Ustalenie, czy wtrakcie skanowania lub fotografowania doszo
do wniesienia twrczego wkadu moe by trudne. Moe to
uzasadnia pozyskiwanie zgd osb wykonujcych te czynnoci na wszelki wypadek. Niewtpliwie jednak, umowy
ztymi osobami powinny jasno precyzowa przedmiot, efekt
icel tych czynnoci.
Jak ustala autorstwo i(ewentualnie) czy wPolsce
moliwe jest publikowanie utworw osieroconych
zzastrzeeniem poszukiwania wacicieli praw autorskich?
Poszukiwanie uprawnionego do utworu moe bardzo czsto przypomina dziaalno detektywistyczn, aprocedura
zaley od wielu rnych czynnikw. Wprzypadku utworw,
co do ktrych podejrzewamy, e twrca zachowa autorskie

prawa majtkowe poszukiwanie musi skupia si na odnalezieniu jego samego lub spadkobiercw. Poszukiwania polega
bd zatem gwnie na kontaktach zosobami, ktre znaj lub
znay uprawnionych. Dopiero gdy znajdziemy uprawnionych,
bdziemy mogli poprosi ich oprzedstawienie dokumentw
potwierdzajcych zakres ich praw (np. wprzypadku spadkobiercw powinno to by postanowienie sdu ostwierdzeniu
nabycia spadku, anajlepiej dokumenty dotyczce dziau spadku). Jeeli natomiast mamy powody przypuszcza, e autorskie
prawa majtkowe przeszy na inne podmioty jeszcze za ycia
twrcy (pracodawca, wydawca), to poszukiwania skupi si
na odnalezieniu tych instytucji. Pewno, e znalelimy
waciwy podmiot uzyskamy po przejrzeniu umw, ktre
czyy go ztwrc.
Uzyskanie lub dotarcie do dokumentw wpraktyce moe
okaza si trudne lub niemoliwe. Wostatecznoci moemy
wtakim przypadku polega na owiadczeniach igwarancjach
podmiotw, ktre uwaaj si za uprawnionych. Powinny one
jednak wsposb wyrany wzi na siebie odpowiedzialno
wprzypadku, gdyby ich ustalenia okazay si niezgodne zprawd, aosoba uprawniona zwrci si do nas zroszczeniami.
Wpewnych przypadkach pomoc wodnalezieniu uprawnionych
mog nam suy organizacja zbiorowego zarzdzania lub inne
stowarzyszenia twrcw. Niektre znich dysponuj pokanymi rejestrami chronionych utworw, mogcymi zawiera
przydatne informacje. Czasem uprawnienie do korzystania
zdanego utworu moemy uzyska bezporednio od takich
organizacji, co zwalnia nas zobowizku samodzielnego poszukiwania uprawnionego.
Nie jest natomiast wskazane publikowanie utworw przed
uzyskaniem stosownej zgody, nawet jeeli takiej publikacji
towarzyszy zaproszenie uprawnionych do zgaszania si. Zfor-

malnego punktu widzenia taka publikacja jest naruszeniem

praw. Proba ozgoszenie si moe wnajlepszym wypadku
stanowi pewne wiadectwo braku naszej winy. Niemniej
jednak, wprzypadku niezawinionego naruszenia przepisy
prawa autorskiego pozwalaj uprawnionemu domaga si
dwukrotnoci wynagrodzenia.
Jak konstruowa umow zautorami, artystami, wykonawcami wsytuacji, wktrej instytucja chce opublikowa utwr lub jego dokumentacj (np. wwypadku
wystaw fotografi je przedstawiajce)?
Wumowie naley wyranie zaznaczy, e instytucja opublikuje utwr oraz wjaki sposb to zrobi. Wprzypadku, gdy
instytucja chce dodatkowo sama udziela innym licencji do
utworu, musi albo naby prawa, albo uzyska do tego stosowne
upowanienie. Wyrane sformuowania umowne s potrzebne
zwaszcza wprzypadku, gdy instytucja chce udostpnia utwr
na wolnej licencji.
Sposb korzystania zutworu okrela si gwnie przez wskazywanie tzw. pl eksploatacji. Mog one by okrelane wzasadzie dowolnie, ale dobrym pomysem jest posugiwanie si
okreleniami zart. 50 ustawy oprawie autorskim. Naley
wskaza te pola eksploatacji, na ktrych instytucja zamierza
korzysta zutworu. Wprzypadku, gdy instytucja chce sama
udziela licencji do utworu, zakres nabywanych praw powinien obejmowa pola eksploatacji, ktre bd nastpnie dalej
licencjonowane. Wprzypadku, gdy instytucja chce udziela
wolnych licencji, powinna naby prawa (lub uzyska licencj
albo upowanienie do udzielania licencji) na wszystkich znanych polach eksploatacji. Upraszczajc, chodzi owszystkie
pola wskazane wart. 50.
Bardzo wane jest rwnie uzyskanie zgody autora na dokonywanie irozporzdzanie opracowaniami utworu. Jest ona
konieczna dla wolnego licencjonowania, ale te wkadym
35

innym wypadku, wktrym dochodzi do korzystania zutworu

nie tylko woryginale, ale take wpostaci zmienionej.
Bardzo wane jest rwnie uzyskanie zgody autora na dokonywanie irozporzdzanie opracowaniami utworu. Umowa
powinna te wskazywa typ irodzaj wolnej licencji (np. Creative
Commons CC BY 3.0), na jakiej instytucja opublikuje utwr.
Wicej informacji przyniesie zapoznanie si ze wzorami umw
przygotowanych przez KOED (Koalicj Otwartej Edukacji):
http://koed.org.pl

Oglne
Czy jeli muzeum jest wacicielem egzemplarza to
te ma prawa autorskie do dziea?
Nie. Nabycie egzemplarza nie powoduje przejcia praw autorskich. Autorskie prawa osobiste s niezbywalne izawsze przysuguj twrcy. Natomiast do przeniesienia autorskich praw
majtkowych konieczna jest umowa, ktra zawiera wyrane
postanowienie oprzeniesieniu tych praw (i okrela zakres tego
przeniesienia pola eksploatacji). Umowa ta musi by zawarta
wformie pisemnej (z wasnorcznymi podpisami stron), gdy
inaczej jest niewana.
Bez takiej umowy waciciel egzemplarza nie ma adnych
praw do zawartego wnim utworu. Moe on korzysta zutworu
jedynie wzakresie dozwolonego uytku. Dlatego te np. uruchomienie wypoyczalni pyt DVD wymaga uzyskania zgody
uprawnionego, anie tylko zakupienia samych pyt. Akupno
obrazu nie daje prawa do sporzdzania isprzedawanie jego
reprodukcji.
Czym rni si prawo wasnoci (egzemplarza) od
posiadania praw autorskich do niego?
Jest to daleko idca rnica. Waciciel egzemplarza nie ma
adnych praw do zawartego wnim utworu, zktrego moe
korzysta jedynie wzakresie dozwolonego uytku. Dlatego te
np. uruchomienie wypoyczalni pyt DVD wymaga uzyskania
zgody uprawnionego, anie tylko zakupienia samych pyt.

Stockholm, Sdermanland, Szwecja, fot. Frederik Bruno, 1943 r. Swedish

Heritage Board, http://www.flickr.com/photos/swedish_heritage_board/6051855797/

36

Posiadacz praw autorskich moe natomiast korzysta zutworu

wzakresie, wjakim posiada on owe prawa. Mona bowiem
posiada prawa tylko na niektrych polach eksploatacji (np. do
najmu egzemplarzy, ale ju nie do udostpniania wInternecie).

Tylko pierwotny posiadacz praw autorskich (jest nim co do

zasady twrca) moe korzysta zutworu praktycznie bez
ogranicze (a ito, jeeli nie przenis autorskich praw majtkowych na inne podmioty).
Przeniesienie wasnoci egzemplarza nie powoduje przejcia
praw autorskich, chyba e wumowie zawarto wyrane postanowienie oprzeniesieniu praw (z okreleniem pl eksploatacji,
na ktrych dochodzi do przeniesienia).
Kiedy ipod jakimi warunkami pracodawca nabywa
prawa autorskie majtkowe do utworu stworzonego
przez pracownika?
Pracodawca nabywa prawa autorskie majtkowe do utworu,
ktry pracownik stworzy wwyniku wykonywania swoich
obowizkw. Na przykad wydawca gazety nabdzie prawa do
artykuu napisanego przez zatrudnionego wredakcji dziennikarza (dotyczy to jednak tylko dziennikarzy zatrudnionych na
umow oprac). Nie nabdzie jednak praw do narysowanej
przez tego dziennikarza grafiki, choby t grafik rysowa
wczasie pracy, chyba e obok pisania artykuw dziennikarz
ma wzakresie swoich obowizkw tworzenie grafik.
Poza tym, e utwr musi powsta wwyniku wykonywania
obowizkw pracowniczych, to pracodawca musi dokona
przyjcia utworu. Szczeglny przepis ustawy lub sama umowa
oprac mog regulowa te kwestie odmiennie. Np. wprzypadku
utworw naukowych pracodawca ma jedynie pierwszestwo
opublikowania, aewentualne szersze nabycie praw naley
wyranie uregulowa wumowie.
Zakres obowizkw pracowniczych wynika przede wszystkim
zumowy oprac, ale te zinnych dokumentw takich jak regulamin pracy. Ozakresie tych obowizkw mog te czasami
decydowa biece polecenia pracodawcy, nawet ustne. Jednak

rebro, Nrke, Szwecja, fot. Frederik Bruno, 1950 r. Swedish Heritage Board.
http://www.flickr.com/photos/swedish_heritage_board/6082480198/

im mniej wyranie iwiarygodnie jest sprecyzowany ten zakres,

tym wicej wtpliwoci, czy istotnie doszo do nabycia praw.
Na jakiej zasadzie mog wykorzystywa materiay
znajdujce si wewidencji instytucji, fotografie iinne
dokumentacje, ktre wykonuj inne osoby pracujce
winstytucji?
Zakadajc, e utwory takie zostay przygotowane przez pracownikw wwyniku wykonywania przez nich obowizkw
pracowniczych, apracodawca je przyj, to autorskie prawa
majtkowe do tych utworw nale do pracodawcy. Pracodawca
moe zatem zezwoli pracownikom na okrelone korzystanie
ztych utworw, jednak sam fakt pracowania wtej samej instytucji nie upowania ich do tego. Niezalenie zatem, do kogo
dany utwr naley, korzystajcy musi albo ograniczy si do
dozwolonego uytku, albo uzyska zgod uprawnionego.

37

Pracownik nie moe zatem swobodnie wykorzystywa utworw innych pracownikw do wasnych celw. Od tego trzeba
odrni dziaanie pracownika wimieniu pracodawcy (np.
pracownik zatrudniony na stanowisku archiwisty dokonuje
skanowania utworu innego pracownika wcelu jego zachowania wzbiorach pracodawcy). Wtakim przypadku, pracownik
wykonuje prawo nabyte przez pracodawc, na co wystarczajc
zgod jest zatrudnienie go na okrelonym stanowisku.
Wszelkie korzystanie nie moe oczywicie narusza niezbywalnych autorskich praw osobistych, ktre zawsze przysugiwa bd pracownikowi. Nie mona np. przypisywa sobie
autorstwa takiego utworu czy te narusza jego integralno.

Jakie s moliwoci opracowywania iadaptacji tekstu

literackiego chronionego prawem autorskim?
Zgodnie zpolskim prawem, stworzenie opracowania utworu nie
wymaga uzyskania zgody twrcy oryginau. Tak zgod trzeba
jednak uzyska, aby zopracowania skorzysta lub rozporzdzi nim czyli np. wyda tumaczenie utworu literackiego,
wystawi sztuk bdc jego adaptacj. Przepisy odozwolonym uytku nie zawieraj wzasadzie wyjtkw od tej zasady,
wkadym razie wzakresie, ktry miaby istotne znaczenie.
Czy mona wykonywa zdjcia eksponatw muzealnych wystawionych wmuzeach pastwowych? Jakie
konsekwencje ma wpisanie zakazu fotografowania
jako klauzuli abuzywnej?
Kwestia ta nie jest jednoznacznie uregulowana wprzepisach.
Zakazy fotografowania byy uzasadniane powoywaniem
si na wasno eksponatw lub na prawa autorskie do nich.
Mona jednak argumentowa, e samo fotografowanie nie
narusza ani prawa wasnoci, ani praw autorskich (do takiego
naruszenia mogoby dochodzi jedynie wsytuacji odpowiednio
spowodowania szkody na rzeczy lub okrelonego rozporzdzenia fotografi).
Przepisy regulujce dziaalno muzew nakazuj im dbanie
oeksponaty. Nie wynika znich jednak generalne upowanienie
do zakazywania fotografowania. Mona jednak na ich podstawie wymaga, aby fotografujcy nie zagraali zbiorom (np.
zakaz fotografowania zlamp byskow). Muzeum moe da
opat, ale tylko za przygotowanie eksponatu do sfotografowania. Wzwizku ztym, e muzea s instytucjami publicznymi
obowizuje je generalny zakaz czynienia tego, na co prawo im
wyranie nie zezwala (tzw. zasada praworzdnoci, wynikajca
ju zKonstytucji RP).

Pyxie 207, dar R. Josepha Monsena, ok 1890 r. Museum of Photographic

Arts Collections, http://www.flickr.com/photos/mopa1/5711486072/

38

Wpisanie zakazu fotografowania do rejestru klauzul niedozwolonych powoduje, e klauzule te nie wi konsumentw

Czy twrcy anonimowemu przysuguj prawa

autorskie?
Tak. Twrca ma wrcz niezbywalne prawo do zachowania anonimowoci, ktre stanowi jedno zautorskich praw osobistych.

Broszkarki w Hoppings, ok 1940 r. Tyne & Wear Archives & Museums

http://www.flickr.com/photos/twm_news/5841889614/

(tj. zwiedzajcych). Co wicej, utrzymywanie takich klauzul

wregulaminie muzeum grozi sankcjami UOKiK.
Kto posiada prawa autorskie do wystroju/dekoracji/
ukadu wystaw wgaleriach, muzeach? (autor, pracodawca?)
Jeeli taki wystrj, dekoracja itd. ma znamiona indywidualnej
twrczoci, to stanowi on utwr chroniony prawem autorskim.
Prawa autorskie osobiste przysuguj zawsze twrcy (osobie,
ktra wniosa do utworu wkad wasnej twrczoci). Zkolei
autorskie prawa majtkowe przysuguj twrcy lub podmiotowi, ktry je naby od twrcy. Jeeli autor dziaa wramach
obowizkw pracowniczych, apracodawca przyj jego utwr,
to autorskie prawa majtkowe nale do pracodawcy (w zakresie
wynikajcym zumowy oprac).

Kiedy instytucja moe wykorzysta zdjcia posiadanych eksponatw iprac wkatalogu?

Jeeli chodzi ozdjcia eksponatw, to zgodnie zart. 33 pkt 2prawa autorskiego wolno rozpowszechnia utwory wystawione
wpublicznie dostpnych zbiorach, takich jak muzea, galerie,
sale wystawowe, lecz tylko wkatalogach iwwydawnictwach
publikowanych dla promocji tych utworw, atake wsprawozdaniach oaktualnych wydarzeniach wprasie itelewizji,
jednake wgranicach uzasadnionych celem informacji. Katalog
lub wydawnictwo promujce utwory wmuzeum to oczywicie
odrbny wzgldem tych utworw utwr. Prawa do niego muzeum moe naby odrbnie od osoby, ktra je stworzya (np. na
zasadzie praw do utworu pracowniczego). Wpraktyce, takie
katalogi iwydawnictwa s przez muzea sprzedawane, jak te
iudostpniane bezpatnie. Mona sobie te wyobrazi udostpnienie takiego katalogu na wolnej licencji. Ale taka licencja
bdzie dotyczya katalogu lub wydawnictwa jako caoci, anie
poszczeglnych ilustrowanych wnim eksponatw. Warto to
wyranie zaznaczy.

39

Skanowanie/
digitalizacja
materiaw
aprawo autorskie
Czy proces digitalizacji (skanowania) zasobu tworzy
nowy utwr wrozumieniu prawa autorskiego ikto
posiada do niego prawa?
Nowy utwr powstaje wwyniku procesu digitalizacji (skanowania) tylko wtedy, gdy dochodzi wnim do twrczego przeksztacenia digitalizowanego (skanowanego) utworu. Jeeli
czynno digitalizowania (skanowania) ma jedynie charakter techniczny, to mamy do czynienia ze zwielokrotnieniem
oryginau. Efektem wniesienia wkadu twrczego wprocesie
digitalizacji (skanowania) jest nowy utwr, opracowanie oryginau (np. wwyniku wykonania artystycznej fotografii obrazu).
Prawa do takiego opracowania przysugiwa bd osobie, ktra
wniosa taki wkad (twrcy) lub osobie, ktra od niej te prawa
nabya (np. pracodawcy).
Czy instytucja, ktra digitalizuje wasne zdjcia archiwalne lub starodruki, do ktrych wygasy ju prawa
autorskie, moe sobie roci do tych skanw prawa
autorskie? (Inaczej, czy takie skany s opracowaniem
tych zdj, czy tylko ich prost kopi?)
Skany ifotografie utrwalone na nonikach cyfrowych s zawsze
egzemplarzem utworu, poniewa nie zachodzi tutaj przesanka
twrczoci, jak te oryginalnoci. Natomiast instytucja, ktra
jako pierwsza publikuje lub rozpowszechnia utwory, ktrych
40

Autor i tytu nieznane, Powerhouse Museum,

http://www.flickr.com/photos/powerhouse_museum/5570761622/

czas ochrony ju wygas, moe oile zostao to dokonane po

dniu 22 lipca 2000 r. uzyska prawo pokrewne wpostaci
tzw. prawa do pierwszego wydania, uregulowanego wart. 99^1
ustawy autorskiej. Przepis ten stanowi, i wydawcy, ktry jako
pierwszy wsposb zgodny zprawem opublikowa lub winny
sposb rozpowszechni utwr, ktrego czas ochrony ju wygas,
ajego egzemplarze nie byy jeszcze publicznie udostpniane,
przysuguje wyczne prawo do rozporzdzania tym utworem
ikorzystania zniego na wszystkich polach eksploatacji przez
okres dwudziestu piciu lat od daty pierwszej publikacji lub
rozpowszechnienia. http://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Praktyczne_porady_prawne

Umowy/licencje
Czy instytucja posiadajca prawa autorskie do utworu
moe opublikowa go na wolnej licencji?
Tak, oile zakres posiadanych praw jest zgodny zzakresem
uprawnie udzielanych wwolnej licencji. Musi to by bardzo
szeroki zakres, gdy wolne licencje obejmuj wszystkie znane
pola eksploatacji oraz prawo do korzystania irozporzdzania
opracowaniami utworu.

Mr. Urquhart, Powerhouse Museum,

http://www.flickr.com/photos/powerhouse_museum/5570170643/

Autor i tytu nieznane, Powerhouse Museum,

Czym rni si umowa oprzeniesienie praw od udzielenia licencji?

Umowa przenoszca prawa powoduje, e prawa te nie przysuguj ju zbywcy. Konsekwencj udzielenia licencji nie jest
przeniesienie praw, ajedynie upowanienie licencjobiorcy
do korzystania zutworu wpewnym zakresie. Zarwno przeniesienie, jak ilicencja mog dotyczy bardzo szerokiego lub
wskiego zakresu korzystania zutworu. Rnica pomidzy
przeniesieniem praw alicencj jest podobna jak pomidzy
sprzeda anajmem. Osoba, ktra sprzedaa swoje mieszkanie
nie jest ju jego wacicielem, podczas gdy wynajmujcy zachowuje wasno imoe nadal wpywa na sposb korzystania
zjegorzeczy.
Czy mona opublikowa na wolnej licencji zdjcie
sprzed roku, co do ktrego nie ma informacji ozastrzeeniu praw autorskich?
Nie, gdy udzielenie wolnej licencji jest moliwe tylko wprzypadku, gdy prawa autorskie do utworu istniej. Wolnej licencji
moe udzieli tylko uprawniony lub upowaniona przez niego
osoba. Natomiast na gruncie przepisw sprzed 1994 roku fotografie, do ktrych prawa autorskie nie byy zastrzeone, nie

http://www.flickr.com/photos/powerhouse_museum/5570764766/

41

byy przedmiotem prawa autorskiego. Innymi sowy, prawa do

takich fotografii nie istniej dziea te s wdomenie publicznej.
Czy mona wyda na wolnej licencji katalog zwystawy/projektu zwizerunkami dzie objtych prawem
autorskim?
Katalog (zakadajc, e jego przygotowanie miao charakter
twrczy) jest przedmiotem prawa autorskiego odrbnym od
dzie, ktrych fotografie zostay wykorzystane wtym katalogu.
Uprawniony do katalogu moe zatem udzieli do niego wolnej
licencji. Licencja ta nie obejmie jednak zawartych wnim dzie.
Wykorzystanie ich wkatalogu jest natomiast moliwe wdo
wskim zakresie okrelonym wprzepisach odozwolonym
uytku. Wzwizku ztym, osoby korzystajce zkatalogu bd
mogy wykonywa swoje uprawnienia zwolnej licencji tylko
wtakim zakresie, wjakim mieci si to wdozwolonym uytku
dzie zawartych wkatalogu.

Co jest potrzebne do opublikowania na wolnej licencji

zdjcia zwizerunkiem osoby?
Naley posiada prawa autorskie do takiego zdjcia (lub upowanienie uprawnionego), aponadto zezwolenie osoby, ktrej
wizerunek jest zawarty na zdjciu. Zezwolenie takie nie jest
wymagane wtrzech przypadkach:
osoba portretowana otrzymaa umwione wynagrodzenie
inie zastrzega zakazu publikacji;
osoba portretowana jest powszechnie znana, awizerunek wykonano wzwizku zpenieniem przez ni funkcji publicznych,
wszczeglnoci politycznych, spoecznych, zawodowych;
osoba stanowi jedynie szczeg caoci takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.
Czy podpisujc umow na udzielenie licencji CC mog
okreli tylko wybrane pola eksploatacji?
Nie, gdy licencje CC obejmuj wszystkie znane pola eksploatacji, aponadto uprawnienie do korzystania irozporzdzania
opracowaniami (poza licencjami zatrybutem ND).

Chopcy sprzedajcy gazety, fot. Lewis Wickes Hine, Museum of Photographic Arts Collections, http://www.flickr.com/photos/mopa1/5710927535/

42

Relacje
z Organizacjami
Zbiorowego
Zarzdzania
Czy artysta zarejestrowany wOZZ moe udzieli zgody
na wykonanie lub emisj utworu wraz ze zwolnieniem
zopat na rzecz OZZ?
Zaley to od stosunku prawnego, jaki czy artyst zjego OZZ.
Standardowe umowy zawierane przez OZZ mog prowadzi do
przeniesienia praw na OZZ co uniemoliwia artycie udzielanie licencji. Ponadto, wniektrych przypadkach bezporednie
kontraktowanie zartyst jest wogle zakazane lub wymaga
dodatkowych zabiegw (nadawanie, reemisja). Co wicej,
wprawie polskim istniej tzw. niezbywalne wynagrodzenia
nalene za korzystanie wutworw wniektrych przypadkach.
Wynagrodzenia te s pobierane za porednictwem OZZ, atwrca nie moe nikogo zwolni zobowizku ich uiszczania. Jednak
wwypadku, gdy umowa pomidzy twrc aOZZ nie pozbawia
go jego praw inie zawiera innego rodzaju ogranicze, auytkownik nie dziaa na polu eksploatacji objtym przymusowym
porednictwem, to twrca moe udzieli mu zgody na korzystanie bezporednio (przy czym jeeli uytkownik korzysta
zutworu wsposb objty niezbywalnym wynagrodzeniem,
pozostanie zobowizany do wypacenia go OZZ).

Autor i tytu nieznane, Powerhouse Museum,

http://www.flickr.com/photos/mopa1/5711490824/

43

Wizerunek
Czy pracodawca (teatr, etc.) nabywa prawa do wizerunku aktora?
Prawo do wizerunku jest jednym zpraw osobistych ijako takie jest niezbywalne. Mona natomiast mwi omoliwoci
rozpowszechniania wizerunku aktora lub zezwoleniu na nie.
Gwn podstaw bdzie tu oczywicie jego zgoda, ale art. 81
prawa autorskiego precyzuje sytuacje, wktrych taka zgoda
nie jest wymagana. Zezwolenie nie jest wymagane wtrzech
przypadkach:
osoba portretowana otrzymaa umwione wynagrodzenie
inie zastrzega zakazu publikacji;
osoba portretowana jest powszechnie znana, awizerunek wykonano wzwizku zpenieniem przez ni funkcji publicznych,
wszczeglnoci politycznych, spoecznych, zawodowych;
osoba stanowi jedynie szczeg caoci takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.
Wprzypadku aktorw bardzo czsto moemy mie do czynienia
zjedn lub wieloma tymi przesankami jednoczenie.
Trzeba jednak pamita, e aktor wystpujcy wsztuce (artystycznie wykonujcy utwr) staje si podmiotem prawa
pokrewnego do artystycznego wykonania. Istniej pogldy
majce oparcie worzecznictwie, e prawo to pochania prawo do wizerunku, gdy nie ma moliwoci oddzielenia postaci
realnej (aktora) od fikcyjnej (granej przez aktora). Do praw
do artystycznych wykona stosuje si odpowiednio przepisy
onabywaniu praw przez pracodawc. Mona zatem argu44

Klown i policjant, Tyne & Wear Archives & Museums,

http://www.flickr.com/photos/twm_news/6211192984/

mentowa, e umowa oprac pozwala pracodawcy (teatrowi)

rozpowszechnia wizerunek aktora, ale tylko taki, ktry jest
jednoczenie wizerunkiem odgrywanej postaci. Pojawia si
tu jednak szereg wtpliwoci np. wodniesieniu do moliwoci
wykorzystywania tzw. fotosw. Wtpliwoci te mona jednak
wduym stopniu rozwiza wumowie zaktorem.

Karuzela i jej pracownica, Tyne & Wear Archives & Museums,

Ludzie na karuzeli, Tyne & Wear Archives & Museums,

http://www.flickr.com/photos/twm_news/6210683499/

http://www.flickr.com/photos/twm_news/6537930259/

Jaka jest zaleno pomidzy ochron wizerunku,

amoliwoci publikacji fotografii na wolnej licencji?

potrzebna jest zgoda osoby portretowanej. Zezwolenie takie

nie jest wymagane wtrzech przypadkach:

Licencje CC nie obejmuj zgody na rozpowszechnianie wizerunku. Zgod tak moe wyrazi portretowana osoba, ktr zwykle jest kto inny ni autor zdjcia ilicencjodawca.
Prawo autorskie przewiduje przypadki, wktrych nie trzeba
uzyskiwa zgody. Winnych sytuacjach, poza licencj CC na
prawa autorskie do zdjcia trzeba zformalnego punktu widzenia kontaktowa si zosob portretowan iuzyskiwa
jej zgod. Wprzypadku fotografii portretowej mamy do czynienia zdwoma kwestiami: prawami autorskimi do fotografii
oraz prawem do wizerunku. Niestety najczciej przysuguj
one rnym osobom. Autor zdjcia moe nas upowani do
publikacji zdjcia. Nie moe jednak rozporzdza wizerunkiem osoby, ktra jest na zdjciu. Dlatego na publikacj zdjcia

osoba portretowana otrzymaa umwione wynagrodzenie

inie zastrzega zakazu publikacji;
osoba portretowana jest powszechnie znana, awizerunek wykonano wzwizku zpenieniem przez ni funkcji publicznych,
wszczeglnoci politycznych, spoecznych, zawodowych;
osoba stanowi jedynie szczeg caoci takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.
Licencje CC nie obejmuj zgody na rozpowszechnianie wizerunku. Zatem do opublikowania fotografii portretowej na
wolnej licencji potrzebna bdzie zgoda portretowanego, chyba
e mamy do czynienia ze wskazanymi powyej wyjtkami
45

Prawa pracownicze
Czy sposb uoenia eksponatw wmuzeum ma
znamiona twrcze, czy mona opublikowa zdjcie
przygotowanej ekspozycji, jeli nie zawiera ona tylko
prostych elementw, do ktrych nie ma praw autorskich, ale sposb ich uoenia jest wokrelony sposb
zaaranowany?
Kwesti t naley ocenia indywidualnie. Jeeli waranacji
eksponatw moemy dostrzec znamiona twrczoci oraz indywidualnoci, to mona si dopatrywa zaistnienia utworu.
Dla przykadu mona wskaza, e okrelone uoenie eksponatw moe by powizane zich szczeglnym owietleniem,
zaaranowanie kolorystki sal ekspozycyjnych itp. Wtakim
przypadku mona twierdzi, e taka ekspozycja jako cao ma

charakter twrczy iindywidualny. Natomiast proste eksponowanie muzealiw, gdzie produkt intelektualny sprowadza si
np. do uoenia ich wokrelonej kolejnoci zca pewnoci nie
konstytuuje utworu. Dla oceny tej kwestii mona zastosowa
test statystycznej jednorazowoci, odpowiadajc na pytanie,
czy dysponujc tymi samymi eksponatami kto inny mgby
eksponowa je widentyczny sposb. Jeli odpowied na to
pytanie jest pozytywna, to najczciej nie bdziemy mieli do
czynienia zutworem. Prawa autorskie bd przysugiway
twrcy ekspozycji. Moe to by jedna osoba lub cay zesp.
Jeeli dziaaj wramach wykonywania obowizkw pracowniczych, to autorskie prawa majtkowe nabdzie pracodawca.
Jeeli przygotowanie ekspozycji muzeum zleca zewntrznemu
wykonawcy wumowie trzeba zadba aby (ewentualne) autorskie
prawa majtkowe zostay przeniesione na muzeum. (Pytanie
iodp. pochodz z,aut. Odpowiedzi Krzysztof Siewicz, http://
pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Praktyczne_porady_prawne,tre dostpna na licencji Creative Commons Uznanie
Autorstwa).

Hieny w klatce, Lord Jhon Sanger i Synowie, Tyne & Wear Archives &Museums, http://www.flickr.com/photos/twm_news/6537936795/

46

Licencje CC
Czy moemy narzuca twrcy, stawiajc wymg udostpniania na licencji CC, e jego dzieo (np. praca
wideo, utwr literacki) bdzie remiksowane? Twrca
moe przecie sobie tego nie yczy, moe nie chcie
uwolni pracy. Czy wtakim razie zamiast standardowego zapisu oCC nie powinnimy za kadym razem
pyta o zgod iinformowa otym, co to znaczy, e
dzieo bdzie udostpnione na licencji CC?
Zasady udostpniania utworu zale od ustale obu stron, bo
zarwno udzielenia licencji, jak iprzeniesienia praw dokonuje
si wdrodze umowy. Brak zgody obu stron umowy uniemoliwia jej zawarcie. Oczywicie wpraktyce jedna ze stron moe
mie wikszy wpyw na postanowienia umowy ostatecznie
zaakceptowane przez obie strony. Czsto jest tak, e ktra ze
stron musi ustpi, bo druga ma silniejsz pozycj negocjacyjn.
Wprzypadku utworw dziaa to wobie strony pocztkujcy
twrcy mog atwiej akceptowa postanowienia proponowane
przez producentw iwydawcw. Natomiast niektrzy wybitni
iuznani twrcy s wstanie sami dyktowa warunki porednikom. Nie ma tu jednak reguy.
Udostpnianie utworw na licencjach CC jest jedn zwielu
moliwoci rozpowszechniania wasnej twrczoci. Ma ona
swoje wady izalety, inie kademu musi ona wpeni odpowiada. Udzielenie twrcy penej informacji okosztach ikorzyciach wolnych licencji na pewno uatwi mu podjcie decyzji,
awszczeglnoci podjcie jej wsposb wiadomy.

Czy jeli sfinansowalimy utwr (tekst, prac artystyczn itp.) zpublicznych rodkw, to moemy potem
udostpni j na licencji CC, ktra umoliwia komercyjne wykorzystanie utworu? Czy to bdzie zgodne
zustaw ofinansach publicznych? (bo umoliwimy
komu zarabianie na czym sfinansowanym zpublicznych pienidzy).
Trudno udzieli oglnej odpowiedzi na to pytanie, ktra miaaby zastosowanie do wszystkich przypadkw. Poszczeglne
instytucje mog bowiem uzyskiwa publiczne pienidze na
rnych zasadach.
Najoglniej, warto sobie uwiadomi, e szereg publicznych
instytucji udostpnia przedsibiorcom iobywatelom rne
zasoby, dziki ktrym te prywatne podmioty mog zarabia.
Dzieje si tak zwiedz uzyskiwan zpublicznego systemu
owiaty inauki lub zawart wzasobach publicznych archiww ibibliotek. Nie ma przecie zakazu wykorzystywania
tej wiedzy wcelach zarobkowych moe to robi kady. Nikt
te nie stawia zarzutu tym instytucjom, e sprzeniewierzaj
publiczne fundusze.
Istotnie, nie ma przepisw, ktre cakowicie zakazywayby
instytucjom publicznym udostpnianie publicznych zasobw
prywatnym podmiotom tak, aby podmioty te mogy na nich
zarabia. Takie udostpnianie moe stanowi co prawda pomoc
publiczn, ale ita jest dopuszczalna po spenieniu do rygorystycznych warunkw. Jeeli jednak chodzi oudostpnianie
na licencjach CC to powoduje ono, e utwr staje si dostpny
dla kadego. Kady moe te na nim zarabia (w przypadku
licencji pozbawionych klauzuli NC), ataka wolna konkurencja
daje do ograniczone moliwoci realizacji nadzwyczajnych
zyskw. Co waniejsze, aden obywatel ani przedsibiorca nie
jest preferowany za pomoc licencji CC.

47

Czy mona udostpnia ten sam utwr, ale wrnych

formatach na rnych licencjach (np. materia wideo
wwysokiej jakoci na CC BY-NC-SA, amateria niskiej
jakoci na CC-BY)?
Trzeba przede wszystkim pamita, e licencja CC (jak ikada
inna licencja) dotyczy utworu, anie jego konkretnej wersji.
Strony licencji mog oczywicie umownie ograniczy korzystanie zutworu do wybranej konkretnej wersji, ale licencje
CC nie zawieraj zastrzee tego typu. Generalnie zatem,
wopisanym powyej przypadku ozakresie uprawnie uytkownika rozstrzygayby postanowienia najbardziej restrykcyjnej
ze wskazanych licencji CC (CC-BY-NC-SA). Umoliwienie
uytkownikowi skorzystania zutworu na bardziej liberalnej
licencji ijednoczenie zapewnienie, e dotyczy to bdzie
gorszej jakociowo wersji utworu wymagaoby opatrywania
tych wersji stosownymi wyczerpujcymi wyjanieniami.
Wpraktyce, wyjanienia te mog zagubi si wtoku wtrnego
wykorzystania utworu przez uytkownikw, co stanowi tylko
jeden zprzykadw trudnoci pniejszego wyegzekwowania
takiego modelu prawnego. Poza tym, wywizanie si zrnych zobowiza wzalenoci od wersji utworu moe by
problematyczne dla uytkownika, co moe go zniechca do
korzystania zutworu.
Czy mona do licencji CC dodawa dodatkowe warunki
np. zzakresu oznakowania utworu (przykad: wymg
oznaczenia logiem instytucji, od ktrej pochodz materiay na CC) iw jaki sposb je zawrze winformacji
licencyjnej?
Klauzula Uznania autorstwa (BY) wlicencjach CC nakazuje zachowa wstanie nienaruszonym wszelkie oznaczenia
zwizane zprawno-autorsk ochron utworu oraz zapewni,
stosownie do moliwoci uywanego nonika lub rodka przekazu oznaczenie imienia, nazwiska (pseudonimu) twrcy lub
nazw innego podmiotu, jeeli taki zostanie wskazany. Poza
tym konieczne jest zachowanie oznaczenia tytuu utworu,
48

So spotyka ma dziewczynk, dar Geoffreya Youngera, Tyne & Wear Archives & Museums, http://www.flickr.com/photos/twm_news/6210683941/

wskazanego przez licencjodawc linku (URI) zwizanego

zinformacjami oochronie prawno-autorskiej lub olicencji,
atake oznaczenie wskazujce na wykorzystanie utworu
wutworze zalenym (czyli np. informacj, e uytkownik ma
przed sob tumaczenie oryginau).
Postanowienia te nie pozwalaj skutecznie domaga si zachowywania innych informacji, takich jak np. logo (logo to
nie nazwa twrcy ani wskazanego przez niego podmiotu).
Zformalnego punktu widzenia, wymaganie zachowywania
logo nie mieci si zatem wlicencji CC imogoby by jedynie
wynikiem opatrzenia utworu dodatkowym zastrzeeniem.

Takie dodatkowe zastrzeenie powodowaoby jednak sprzeczno ze standardem wykorzystanej licencji CC iutrudniaoby
korzystanie zutworu jednoczenie zinnymi utworami na oryginalnych licencjach CC. Na marginesie warto wspomnie, e
organizacja Creative Commons nie godzi si na wprowadzanie
zmian do oferowanych przez ni wzorcw licencji CC.

CC iinnych ustandardyzowanych wolnych licencji (takich jak

licencje wolnego oprogramowania, np. GNU General Public
Licence) jest ich popularno irozpoznawalno. Uytkownicy
nie musz wczytywa si od nowa wpostanowienia licencji CC
kadego licencjonowanego wten sposb utworu. Opracowanie
wasnej licencji mogoby zniechci ich do korzystania zutworu.

Sposobem na uzyskanie zamierzonego efektu jakim jest zachowanie logo umieszczonego wutworze jest udostpnienie
takiego utworu na licencji CC zklauzul ND (zakazujc
korzystania zopracowa, czyli twrczo zmienionych postaci
utworu). Wefekcie, uytkownik rozpowszechniajcy utwr bez
logo najprawdopodobniej naruszaby tak licencj. Klauzula
ta oznacza jednak, e zakazane jest korzystanie zwszelkich
opracowa utworu. Nota bene, instytucja, ktrej logo umieszczamy wutworze moe by ywotnie zainteresowana tym, aby
jej logo nie pojawiao si na innej postaci utworu ni orygina.
Taka zmieniona posta moe bowiem zawiera treci nie do
koca zgodne zmisj instytucji.

Poza tym, tworzenie wasnych licencji prowadzi do negatywnych skutkw okrelanych jako niekompatybilno licencji.
Niekompatybilno zachodzi wtedy, gdy rne utwory udostpnione s co prawda na wolnych licencjach, ale nie jest
moliwe korzystanie znich naraz lub wpostaci poczonej
bez naruszania postanowie jednej ztych licencji. Korzystanie zustandardyzowanych licencji minimalizuje ryzyko
niekompatybilnoci.

Wzwizku ztym, moe wrcz pojawi si pytanie wjaki sposb

zapewni usunicie logo wprzypadku wprowadzenia zmian
do utworu, jeeli zostanie on udostpniony na licencji CC zezwalajcej na korzystanie zopracowa (tzn. bez klauzuli ND).
Licencje CC nie zawieraj wyranego obowizku usuwania
logo wtakim wypadku, zakazuj jednak korzystania zutworu wsposb sugerujcy poparcie twrcy lub licencjodawcy.
Nieusunicie logo moe by potraktowane jako naruszenie
tego zakazu, co oczywicie zalee bdzie od okolicznoci
konkretnego przypadku.
Jaka jest zaleta stosowania Creative Commons wzgldem wasnych umw? Czy s inne licencje wolne,
zktrych mona skorzysta?
Licencja jest umow, wzwizku zczym nie ma przeszkd, aby
kady stworzy sobie wasn licencj. Jednak zalet licencji

Kolejn zalet licencji takich jak CC jest to, e stoi za nimi

organizacja ispoeczno. Dbaj one oprzygotowywanie kolejnych wersji licencji dostosowanych do nowych wyzwa
izmian prawnych. Samodzielnie opracowana licencja moe
okaza si nieprzydatna po upywie pewnego czasu. Licencje
CC nie uwalniaj oczywicie od takiego zagroenia, jednak
stojce za nimi organizacje ispoeczno s wstanie istotnie
je zminimalizowa.
Czy oprcz warunku podawania autora utworu przy
ponownym uyciu moemy wjaki sposb zagwarantowa sobie podanie rda utworu (czyli nas jako
dysponenta utworu)?
Wramach klauzuli Uznania autorstwa (BY) moemy wymaga
nie tylko podawania imienia, nazwiska (pseudonimu) twrcy,
ale te nazwy innych wskazanych podmiotw, aponadto linku
(URI) do informacji oprawno-autorskiej ochronie lub olicencji
utworu. Wten sposb mona doprowadzi do sytuacji, wktrej
nazwa instytucji powinna by podawana przy kadym rozpowszechnieniu utworu.
49

Trans Mississipi Expo, 1898 r. Smithsonian Institution Archives, http://www.flickr.com/photos/smithsonian/2575651082

50

dozwolony
uytek
publiczny
Na podstawie opracowania autorstwa Beaty MatejesiekRodriguez na zlecenie Koalicji Otwartej Edukacji. Pena
wersja opracowania dostpna na stronie Koalicji
http://koed.org.pl/pomoce-prawne/dozwolony-uzytek/.
Tre analizy dostpna jest na licencji Creative Commons
Uznanie Autorstwa Na Tych Samych Warunkach.

Prawa autorskie zostay przez ustaw oprawie autorskim

iprawach pokrewnych zarwno wbrzmieniu obowizujcym obecnie, jak iwpoprzednim jej ksztacie uksztatowane
wedug modelu wasnociowego, to znaczy jako bezwzgldne
prawa autora utworu. Co do zasady oznacza to, e moliwo
korzystania zcudzego dziea istnieje wycznie:
za zgod autora,
odpatnie.
Przepisy ustawy oprawie autorskim iprawach pokrewnych
przewiduj jednak odstpstwa od powyszej zasady generalnej.
Przepisy rozdziau 3ustawy oprawie autorskim iprawach pokrewnych (art. 23 do 35 )upowaniaj do korzystania zutworu
bez zgody uprawnionego,wramach tak zwanego dozwolonego

uytku (ang. fair use), wprowadzajc wyjtek wsferze tych

bezwzgldnych praw autorskich. Celem wprowadzenia przez
ustawodawc takiego unormowania byy wzgldy praktyczne
iosobiste uytkownikw utworw, atake interesy publiczne.
Komentatorzy s raczej zgodni co do tego, e przepisy odozwolonym uytku podlegaj cisej interpretacji zawajcej
ibrak jest moliwoci stosowania ich wdrodze analogii. Jak
stwierdzaj wswoim komentarzu do ustawy oprawie autorskim iprawach pokrewnych Elbieta Traple, Janusz Barta,
Monika Czajkowska-Dbrowska, Zbigniew wikalski, Ryszard Markiewicz (Komentarz do ustawy oprawie autorskim
iprawach pokrewnych, ABC 2001) ewentualne wtpliwoci
naley rozstrzyga na korzy autora iuzna, e okrelona
sfera eksploatacji, jako wyranie nie wyczona, wymaga jego
zezwolenia. Nie jest te moliwe przyjcie tu oglnej reguy
interpretacji na korzy swobodnego dostpu do informacji.
Ustawa oprawie autorskim iprawach pokrewnych rozrnia
dwa typy dozwolonego uytku: dozwolony uytek prywatny
idozwolony uytek, wykraczajcy poza zakres osobisty, czyli
uytek publiczny.
Dozwolony uytek publiczny
Dozwolony uytek publiczny daje moliwo korzystania
zdziea bez zgody uprawnionego ze wzgldu na interes publiczny oraz potrzeby kulturalno-owiatowe spoeczestwa,
przy czym wniektrych przypadkach jest on uwarunkowany
przynajmniej prbami otrzymania zgody od waciciela praw
autorskich lub moe wiza si zroszczeniami finansowymi
zjego strony. Eksploatacja wramach dozwolonego uytku
publicznego obejmuje :
Prawo cytatu (art. 29 wzw. zart. 34 i35 ustawy).
Prawo przedruku (art. 25 omawianej ustawy), oraz licencja
ustawowa zart. 26 omawianej ustawy.
51

Dzieci w parku Reis, plaa w Brooklinie, Nowy York, fot. Danny Lyon, The
U.S. National Archives, http://www.flickr.com/photos/usnationalarchives/3887493261/

Przywileje, zwizane zdziaalnoci bibliotek (art. 28 ustawy).

Dozwolony uytek wcelach naukowych (art. 27 cyt. ustawy).
Prawo orodkw informacji lub dokumentacji do sporzdzania irozpowszechniania wasnych opracowa (art. 30
omawianej ustawy).
Prawo dozwolonego publicznego wykonania (art. 31 ustawy).
Prawo wystawienia utworu plastycznego (art. 32 ustawy).
Dozwolony uytek wsferze nadawania utworu (art. 24
omawianej ustawy).
Prawo rozpowszechniania utworw, wystawionych na stae
woglnie dostpnych miejscach (art. 33 omawianej ustawy).
Szczeglne prawa korzystania dla dobra osb niepenosprawnych, dla celw bezpieczestwa publicznego lub na
potrzeby postpowa administracyjnych, sdowych lub
prawodawczych oraz sprawozda ztych postpowa, wcelu
reklamy wystawy publicznej lub publicznej sprzeday utworw, wzwizku zprezentacj lub reklam sprztu, atake,
zutworu wpostaci obiektu budowlanego, jego rysunku, planu,
lub innego ustalenia, wcelu odbudowy lub remontu (art. 331art. 335 omawianej ustawy).

Most na Manhattan, Brooklyn, Nowy York, fot. Danny Lyon, The U.S.
National Archives http://www.flickr.com/photos/usnationalarchives/3888292414/
52

Prawo cytatu

stworzenie dziea literackiego, skadajcego si wycznie

zcytatw zcudzej twrczoci nawet, jeli bd to fragmenty dzie wielu rnych autorw, czy te bd one opatrzone
wasnym, krtkim komentarzem,

Prawne granice tzw. prawa cytatu okrela artyku 29 ustawy

oprawie autorskim iprawach pokrewnych. Zgodnie zjego
treci dozwolone jest przytaczanie wutworach stanowicych
samoistn cao urywkw rozpowszechnionych utworw
lub drobnych utworw wcaoci, wzakresie uzasadnionym
wyjanianiem, analiz krytyczn, nauczaniem lub prawami
gatunku twrczoci. Ponadto wolno wcelach dydaktycznych
inaukowych zamieszcza rozpowszechnione drobne utwory
lub fragmenty wikszych utworw wpodrcznikach iwypisach
oraz antologiach, jednake wtym przypadku twrcy przysuguje prawo do wynagrodzenia. Oczywicie mowa tu nie tylko
outworach literackich, ale take muzycznych, plastycznych,
filmowych itd. Zatem aby mwi ouzasadnionym korzystaniu
zprawa do cytatu, spenione by musz takie przesanki:

umieszczenie na wasnej stronie internetowej cudzej fotografii zwasnym komentarzem do niej.

1. Cytat musi by urywkiem wtworzonym przez siebie, samoistnym dziele. Cytat suy uzupenieniu iwzbogaceniu
dziea, nie za zastpowaniu go. Jak wyjania Sd Najwyszy worzeczeniu zdnia 23 listopada 2004 r. (I CK 232/04,
OSNC 2005, nr 11, poz. 195, LEX nr 157362) (...) przytaczany
utwr musi pozostawa wtakiej proporcji do wkadu twrczoci wasnej, aby nie byo wtpliwoci, e powstao wasne
dzieo. () Na skutek cytowania nie powstaje bowiem adne
nowe dzieo, ajedynie utwr gwny, istniejcy ju wczeniej,
ubogaca sw tre oelement innego utworu bd ocay inny
drobny utwr. Tak wic przewiadczenie osoby cytujcej
co do istnienia jej wasnego utworu musi istnie ju przed
zabiegiem cytowania. Wadnym stopniu cytat nie moe tego
przewiadczenia zmieni. Zatem za naduycie prawa cytatu
prowadzce wkonsekwencji do naruszenia praw autorskich
twrcy czy twrcw uzna naley na przykad:

2. Cytowane mog by jedynie urywki rozpowszechnionych

utworw lub drobne utwory wcaoci. Co do przesanki rozpowszechnienia utworu ustawodawca zastosowa wtym przypadku definicj legaln, odsyajc do art. 6ust. 1ust. 3ustawy
oprawie autorskim iprawach pokrewnych, zgodnie zktrym
utworem rozpowszechnionym jest utwr, ktry za zezwoleniem
twrcy zosta wjakikolwiek sposb udostpniony publicznie.
Co prawda polski ustawodawca nie zdecydowa si na jednoznaczne okrelenie dopuszczalnej wielkoci cytatu zreszt
moliwo zastosowania wtym przypadku tak sztywnej definicji nie istnieje. Jednak zgodnie ze stanowiskiem, prezentowanym przez komentatorw oraz Sd Najwyszy, cytat musi
pozostawa wtakiej relacji do reszty dziea aby nie ulegao
wtpliwoci, e peni on rol pomocnicz, anie zastpuje tekst.
Ocena dozwolonego zakresu zapoyczania zcudzego dziea
wpostaci cytatu moe by zawsze dokonana jedynie indywidualnie wodniesieniu do konkretnego przypadku. Nie jest zatem
moliwe posuenie si generalnymi kryteriami ilociowymi,
wyraajcymi dopuszczalny procent cytatu wstosunku do
reszty dziea, zktrego pochodzi, iwodniesieniu do dziea
posugujcego si cytatem. Kryterium decydujcym odozwolonym rozmiarze jest wycznie cel cytowania, natomiast
wielko przejmowanego fragmentu wstosunku do kadego
zutworw moe stanowi jedynie pomocnicz wskazwk.
(Elbieta Traple, Janusz Barta, Monika Czajkowska-Dbrowska, Zbigniew wikalski, Ryszard Markiewicz, Komentarz
do ustawy oprawie autorskim iprawach pokrewnych, ABC
2001). Oczywicie nie sposb tej proporcji przeliczy na strony,
53

czy te ilo znakw, ale mona pokusi si ozilustrowanie tej

odnoszcej si do cytatu zasady nastpujcymi przykadami:
twrca przytoczy jeden rozdzia ksiki cudzego autorstwa
wswoim artykule prasowym ktrego tre, oprcz zapoyczonego rozdziau, stanowi krtki komentarz autora artykuu na
temat treci czy autora ksiki wtakiej sytuacji nie mamy
ju do czynienia zrealizacj prawa cytatu, azewentualnym
prawem przedruku, za zgod autora, aczsto take za wynagrodzeniem ztytuu wykorzystania jego utworu,
twrca przytoczy jeden rozdzia ksiki cudzego autorstwa
wnapisanej przez siebie ksice, ktra poddaje krytycznej
analizie zarwno ten rozdzia, jak ica ksik cytowanego
autora, oraz inne jego ksiki, atake analiz porwnawcz
ksiki, zktrej pochodzi przytoczony cytat ztwrczoci
literack innych autorw wtakiej sytuacji zreguy nie
mona mie wtpliwoci co do tego, e wkad wasny autora
ksiki jest tak znaczny, e uycie nawet obszernego cytatu
nie pozbawia jej cechy dziea samodzielnego, aprzytoczonego
rozdziau roli pomocniczej.
3. Cytat musi by rozpoznawalny. Czytelnik (odbiorca dziea)
nie moe mie adnych wtpliwoci co do tego, gdzie koczy
si myl wasna autora azaczyna cytat, zwyczajowo oznaczany
poprzez oddzielenie go od reszty tekstu cudzysowem (ale nie
tylko istniej wszake nie tylko cytaty literackie, ale take
muzyczne, plastyczne itd.).
4. Kady cytat musi by wyranie oznaczony co do autorstwa
irda. Korzystajc zprawa cytatu twrca ma obowizek zaznaczy rwnie fakt przytaczania cytatw, ktrych autorstwo
nie jest znane.

54

5. Cytowany fragment lub utwr nie moe by waden sposb

zmieniony czy zmodyfikowany. Uycie przez cytujcego cudzego
utworu wformie niezmienionej, ale takie wplecenie go wtre
wasnego utworu, e zmienia si tre czy sens przekazu dziea,
zktrego pochodzi cytat, moe by wniektrych przypadkach
oceniane jako naduycie prawa cytatu. Posugiwanie si cytatem moe prowadzi do naruszenia autorskich dbr osobistych.
Znaruszeniem takim moemy mie do czynienia wprzypadku
wyjcia fragmentu zwikszej caoci wtaki sposb, e gwna
myl iintencja autora zostaj znieksztacone albo te powstaje
uodbiorcy cakowicie faszywe wyobraenie odziele, zktrego
fragment zosta zapoyczony. Tak wic umieszczenie cytatu
wniezmienionej formie nie zawsze wyczy zarzut naruszenia
autorskich praw osobistych. (Elbieta Traple, Janusz Barta,
Monika Czajkowska-Dbrowska, Zbigniew wikalski, Ryszard Markiewicz, Komentarz do ustawy oprawie autorskim
iprawach pokrewnych, ABC 2001).
Dla przykadu:
posuenie si przez twrc artykuu prasowego fragmentami
przeprowadzonego przez dziennikarza wywiadem wtaki
sposb, aby czytelnik artykuu odnis wraenie, e bohater wywiadu udzieli innych odpowiedzi na pytania, ni to
miao miejsce wrzeczywistoci, albo te udzieli odpowiedzi
na inne pytania, ocenione by musi jako naruszenie przez
twrc artykuu prasowego prawa cytatu.
6. Zamieszczenie cytatu musi by uzasadnione celem analizy
krytycznej, wyjaniania, nauczania lub praw gatunku twrczoci. Ocena istnienia lub nie wkonkretnym stanie faktycznym tej
wanie przesanki nastrcza wpraktyce najwicej trudnoci.
Skorzystanie zprawa cytatu wcelu analizy krytycznej wizao
si bdzie zomwieniem przez autora analizy cytowanych
treci, poczone zazwyczaj zwyraeniem wasnego zdania
aprobujcego lub krytycznego iczsto uzasadnieniem,

dlaczego analizujcy zajmuje takie wanie stanowisko. Ale

ju cel wyjaniania jest trudny przy dokonywaniu oceny zamieszczonego cytatu. Jednak dokonanie wpraktyce oceny, czy
utwr wdanym fragmencie bdzie niejasny dla przecitnego
odbiorcy bez uycia cytatu zniego ipostanowienie tezy, e
wokrelonym stanie faktycznym samo omwienie okrelonej
treci, bez odwoywania si do jej cytowania, nie wystarczy
przecitnemu odbiorcy do jej zrozumienia, jest niezmiernie
trudne ju chociaby ze wzgldu na celne posuenie si
definicj przecitnego odbiorcy. Rodzi si wiele pyta na
przykad co wprzypadku utworw, ktre zracji swojej specyfiki kierowane s zdefinicji do wskiego krgu odbiorcw (np.
specjalistyczne opracowania zokrelonych dziedzin wiedzy).
Natomiast co do krgu podmiotowego placwek iinstytucji,
ktre maj moliwo korzystania zomawianego przepisu
ze wskazaniem celu nauczania nie ma wustawie rozrnienia pomidzy szkoami publicznymi iprywatnymi, ani
te typem szkoy czy innej instytucji byleby zajmoway si
nauk czy dydaktyk. Jako przykad, ilustrujcy t tez, wyej
wymienieni komentatorzy wskazuj wybr pieni religijnych.
Jeli zostanie on wydany wcelu uprawiania kultu religijnego
nie mieci si wzakresie omawianego przepisu jako, e nie
suy ani celowi dydaktycznemu, ani naukowemu. Jednak
te same pieni umieszczane wkatechizmie podlega bdzie
dozwolonemu uytkowi, ktrego dotyczy omawiany przepis
jako, e katechizm winien by traktowany jako podrcznik,
skoro religia jest jednym zprzedmiotw nauczania wszkoach
powszechnych.
Aby zilustrowa dopuszczalne zgodnie zomawianym przepisem
przypadki uycia cytatu:
Dopuszczalny ze wzgldu na prawa gatunku twrczoci jest
cytat, umieszczony wcudzym utworze jako motto.

Jako dopuszczalne oceni naley stworzenie wariacji muzycznej, opartej na motywie cudzego utworu muzycznego
ito nie wycznie ze wzgldu na prawa gatunku twrczoci,
ale czsto take cel analizy krytycznej. Ponadto takiemu
utworowi najczciej przyzna naley tak du doz samodzielnoci dziea oraz wkadu wasnego twrcy, e jego
kategoryzacja nie nastrcza wpraktyce adnych trudnoci.
Naley zwrci przy tym uwag na fakt, e wpraktyce omawiane cele cytatu czsto si przenikaj czy zazbiaj. Na przykad
cel nauczania osigany jest przecie zreguy poprzez wyjanienie. Zkolei na przykad analiza wiersza, oprcz celu nauczania
czy wyjanienia czsto stanowi take jego analiz krytyczn,
awniektrych przypadkach (rozbudowane literacko analizy
wiersza, pitnujce opisane wnim np. zjawiska spoeczne,
porwnujce utwr do pozostaej twrczoci tego samego lub
innych autorw itd) moe sama stanowi utwr literacki (np.
satyr), usprawiedliwiajcy uycie wikszoci analizowanego
wiersza jako cytatu prawem gatunku.
Zgodnie ztreci omawianego art. 29 ustawy oprawie autorskim iprawach pokrewnych zamieszanie wcelach dydaktycznych inaukowych rozpowszechnionych drobnych
utworw lub fragmentw wikszych utworw wpodrcznikach
iwypisach oraz antologiach rodzi po stronie twrcy prawo
do wynagrodzenia. rdem takiego wynagrodzenia nie jest
jednak umowa stron, asama ustawa. Rodzi si zatem pytanie,
jakie winny by zasady ustalania wysokoci takiego wynagrodzenia. Komentatorzy s raczej zgodni, e wtakim wypadku
wynagrodzenie winno by ustalane na zasadach oglnych,
wynikajcych zart. 43 ust. 2ustawy oprawie autorskim iprawach pokrewnych. Zgodnie ztym zapisem jeeli wumowie nie
okrelono wysokoci wynagrodzenia dla autora, wysoko t
okrela si zuwzgldnieniem zakresu udzielonego prawa oraz
korzyci wynikajcych zkorzystania zutworu. Azatem, jeeli
np. podrcznik jest sprzedawany wksigarniach na zasadach
55

powszechnej dostpnoci, wysoko takiego wynagrodzenia

mogaby by szacowana woparciu ocen, uzyskan ze sprzeday odpowiedniej iloci egzemplarzy danego nakadu podrcznika. Aczy twrca ma zatem prawo do wynagrodzenia take
wprzypadku rozpowszechniania podrcznika nieodpatnie?

innym okreleniem, ktre wsposb niebudzcy jakichkolwiek

wtpliwoci je indywidualizuje), zktrego cytat zaczerpnito.
Konsekwencj naruszenia art. 34 ustawy bdzie zarwno
naruszenie autorskich dbr osobistych, jak iautorskich praw
majtkowych.

Zuwagi na ogromn rnorodno wystpujcych wzwizku

zprawem dozwolonego uytku wogle, arealizacj prawa cytatu
wpraktyce wszczegle przypadkw praktycznie niemoliwym jest, jak to ju podkrelano powyej, stworzenie regu
ocharakterze oglnym, ktre rozstrzygayby naleyte proporcje uytego jako cytat dziea wstosunku do utworu, wktrym
cytat zamieszczono, czy te przesdzay zca stanowczoci
osamoistnoci danego dziea. Szczeglnie wprzypadku oceny
spraw, zwizanych zdozwolonym uytkiem, kady stan faktyczny powinien imusi by oceniany indywidualnie, zuwzgldnieniem wszystkich okolicznoci faktycznych sprawy. Pewne
bardzo oglne ramy ocenne prboway wswoim orzecznictwie
ustali Sd Najwyszy isdy powszechne.

Zauway take naley, e wprzypadku przekroczenia przez

uytkownika zakresu dozwolonego cytatu czy to poprzez
wykorzystanie go wwikszym ni wynikajcy zustawowej
funkcji cytatu rozmiarze, czy te przez posuenie si nim
wodmiennym ni ustawowy celu moliwa jest legalizacja
takiego przekroczenia. Stanie si to wdrodze zawarcia przez
uytkownika ztwrc stosownej umowy, dokonujcej legalizacji oraz okrelajcej wysoko wynagrodzenia, do ktrego
uiszczenia bdzie zobowizany uytkownik.

Art. 29 ustawy prawo autorskie naley czyta wycznie razem

zart. 34 i35 tej ustawy. Art. 34 wyraa generaln zasad, e
mona korzysta zutworw wgranicach dozwolonego uytku
pod warunkiem wymienienia imienia inazwiska twrcy oraz
rda. Podanie twrcy irda powinno uwzgldnia istniejce
moliwoci. Twrcy nie przysuguje prawo do wynagrodzenia, chyba e ustawa stanowi inaczej. Zkolei zgodnie zart.
35 ustawy dozwolony uytek nie moe narusza normalnego
korzystania zutworu lub godzi wsuszne interesy twrcy.
Zatem postpowanie zgodnie zart. 34 ustawy nakada na
uytkownika obowizek podania zarwno danych, umoliwiajcych identyfikacj autora dziea, zktrego pochodzi
cytat (najczciej imi inazwisko, ale moe to by take np.
pseudonim wprzypadku cytatw, pochodzcych zutworw
publikowanych czy rozpowszechnianych pod pseudonimem),
jak irda (tytu czy nazwa utworu, ale take posuenie si
56

Jean Xercon pracujcy nad muralem, fot. Fredmacher, Archiwum Sztuki

Amerykaskiej, http://www.flickr.com/photos/smithsonian/2998454725/

Prawo przedruku
Zgodnie zdyspozycj tego artykuu wolno rozpowszechnia
wcelach informacyjnych wprasie, radiu itelewizji ju rozpowszechnione: sprawozdania ikrtkie wycigi ze sprawozda oaktualnych wydarzeniach, aktualne artykuy ikrtkie
wycigi zartykuw na tematy polityczne, gospodarcze lub
religijne, chyba e zostao wyranie zastrzeone, e ich dalsze
rozpowszechnianie jest zabronione oraz aktualne wypowiedzi
ifotografie reporterskie, przegldy publikacji iutworw rozpowszechnionych, mowy wygoszone na publicznych zebraniach
irozprawach; nie upowania to jednak do publikacji zbiorw
mw jednej osoby, oraz krtkich streszcze rozpowszechnionych utworw. Wszystkie te formy rozpowszechniania okrela
si potocznie mianem prawa przedruku. Azatem zrealizacj
prawa przedruku bdziemy mieli do czynienia, kiedy:
1. Dotyczy materiaw ju rozpowszechnionych (ta przesanka
jest identyczna zprzesank rozpowszechnienia, dotyczc
moliwoci skorzystania zprawa cytatu).
2. Wpostaci sprawozda, krtkich wycigw ze sprawozda
oaktualnych wydarzeniach, aktualnych artykuw ikrtkich
wycigw zartykuw na tematy polityczne, gospodarcze lub
religijne, aktualnych wypowiedzi ifotografii reporterskich,
przegldw publikacji iutworw rozpowszechnionych, mw
wygoszonych na publicznych zebraniach irozprawach, oraz
krtkich streszcze rozpowszechnionych utworw.

Dla przykadu:
Nie moe by uznana za artyku wrozumieniu omawianego
przepisu glosa do wyroku sdowego, reporta, recenzja filmowa, odpowiedzi na listy czytelnikw.
Prawem przedruku nie s objte powieci czy nowele, nawet
jeli oryginalnie nale do grupy tzw. powieci wodcinkach
(s publikowane we fragmentach, np. wkadym sobotnim
wydaniu konkretnego tytuu prasowego).
Nie mieci si wkategorii przedmiotowej tego przepisu mowa,
jeli zostaa przygotowana na wystpienie publiczne, jednak
nigdy nie zostaa wygoszona.
Mieci si wtej kategorii transmitowanie na ywo (np. wtelewizji) przemwienia, wygaszanego podczas zebrania
politycznego. Osoba wygaszajca mogaby zabroni takiej
emisji, jednak nie ze wzgldu na ograniczenia zastosowania
wtym przypadku omawianego przepisu ustawy oprawie
autorskim iprawach pokrewnych, apowoujc si na ochron
dbr osobistych, wszczeglnoci prawa do wizerunku.
3. Materiay musz dotyczy wydarze aktualnych. Bez wtpienia do tej kategorii nalee bd wiadomoci obiecych
wydarzeniach, tzw. newsy, powtarzane wrodkach masowego
przekazu jednak po upywie duszego czasu kada taka
wiadomo traci walor aktualnoci, atym samym przywilej
objcia licencj, wynikajc zart. 25 omawianej ustawy. Take
zdjcia tzw. reporterskie mieci si bd wkomentowanej
licencji. Oczywicie samo pojcie zdjcia reporterskiego nie
jest przez ustaw zdefiniowane.
4. Rozpowszechnianie omawianej grupy utworw na podstawie
tego przepisu moliwe jest wycznie wcelach informacyjnych.
Azatem nadrzdnym celem wykorzystania prawa przedruku,
57

przez pryzmat ktrego winno si ocenia poprawno skorzystania zniego wkonkretnej sytuacji, jest moliwo szybkiego
poinformowania spoeczestwa odanym zdarzeniu.
5. Zakresem przedmiotowym przepisu objte zostay prasa
irodki masowego przekazu, ktre mona zni zrwna, to
znaczy radio itelewizja.
6. Rozpowszechnianie tych utworw jest dozwolone zarwno
woryginale, jak iwtumaczeniu.

objtociowe na telewizyjn lub radiow transmisj na ywo

przemwienia polityka na wiecu, itp.)
Inn form dozwolonego uytku jest licencja unormowana
wprzepisie art. 26 ustawy oprawie autorskim iprawach pokrewnych. Przepis ten zezwala wgranicach uzasadnionych
celem informacji na przytaczanie wsprawozdaniach oaktualnych wydarzeniach dzie podczas nich udostpnianych.
Najczciej spotykan form wykorzystania tego zapisu bd
utwory radiowe, telewizyjne lub prasowe, ilustrowane zdjciami.

7. Za korzystanie zaktualnych artykuw ikrtkich wycigw

zartykuw na tematy polityczne, gospodarcze lub religijne
oraz aktualnych wypowiedzi ifotografii reporterskich twrcy
przysuguje prawo do wynagrodzenia.
Cytowane przepisy stosuje si odpowiednio do publicznego
udostpniania utworw wtaki sposb, aby kady mg mie
do nich dostp wmiejscu iczasie przez siebie wybranym, ztym
e jeeli wypata wynagrodzenia nie nastpia na podstawie
umowy zuprawnionym, wynagrodzenie jest wypacane za
porednictwem waciwej organizacji zbiorowego zarzdzania
prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi.
Podkrelenia wymaga, e ustawodawca nie stawia wobec
uytkownikw, korzystajcych zprawa przedruku wymogu
samoistnoci utworu, wramach ktrego przedruk nastpuje, ani te nie przewiduje ogranicze objtociowych co do
materiau, bdcego przedmiotem prawa przedruku. Dzieje
si tak zarwno zuwagi na podporzdkowanie moliwoci
wykorzystania wpraktyce prawa przedruku wycznie celowi
informacyjnemu (trudno doniesieniom prasowym oaktualnych wydarzeniach stawia wymg oryginalnoci wtakim
zakresie, aby mogy by traktowane jako dziea samoistne), jak
izakresu zastosowania przepisu (trudno nakada ograniczenia

Opowie o Robin Hoodzie, Antwerpia ok. 1508 r. druk Chepman & Myllar,
http://www.flickr.com/photos/nlscotland/5372134873/

58

Przywileje zwizane
zdziaalnoci
bibliotek
Podstawowym, wynikajcym zart. 6ust. 1pkt 8ustawy oprawie autorskim iprawach pokrewnych uprawnieniem bibliotek
jest uyczanie egzemplarzy posiadanych utworw, to znaczy
ich przekazanie do ograniczonego czasowo korzystania, niemajce na celu bezporedniego lub poredniego uzyskania
korzyci majtkowej. Pozostajca wbezporednim zwizku
ztym zapisem, wynikajca zart. 28 omawianej ustawy licencja
dla bibliotek, ale take archiww iszk przewiduje moliwo:
1. Udostpniania nieodpatnie, wzakresie swoich zada statutowych, egzemplarzy utworw rozpowszechnionych.
2. Sporzdzania lub zlecania sporzdzania egzemplarzy rozpowszechnionych utworw wcelu uzupenienia, zachowania
lub ochrony wasnych zbiorw. Ustawodawca nie okreli
rodzaju ani iloci kopii, ktre mog by sporzdzone na podstawie niniejszej licencji; najczciej jednak komentatorzy
omawianego przepisu wskazuj na moliwo wykonania
jednego egzemplarza utworu.
Dla przykadu:
Biblioteka lub archiwum nie dysponuje wasnym egzemplarzem rozpowszechnionego utworu (nigdy nim nie dysponowaa cel uzupenienia zbiorw, egzemplarz, ktrym dysponowaa, uleg duemu zniszczeniu zachowanie zbiorw)
zatem wypoycza, na przykad zinnej biblioteki, egzemplarz

Katalog kartkowy w bibliotece w budynku Lionela Robbinsa, Biblioteka

London School of Economics, http://www.flickr.com/photos/lselibrary/3833727334/

utworu irobi zniego kopi po to, aby nastpnie j udostpnia; wprzypadku, gdy kopi zastpowany jest zniszczony
orygina, przedmiotem udostpniania bdzie sporzdzona
kopia, bowiem celem omawianego unormowania nie jest
powikszanie zasobw biblioteki czy archiwum okolejne
egzemplarze tego samego utworu.
3. Udostpniania zbiorw dla celw badawczych lub poznawczych za porednictwem kocwek systemu informatycznego
(terminali) znajdujcych si na terenie tych jednostek. Wydaje si, e pojcie celu poznawczego powinno by na gruncie
omawianej regulacji interpretowane wsko, czyli na przykad
udostpnianie wten sposb najnowszej powieci sensacyjnej
nie bdzie si miecio womawianym zakresie celw udostpniania (bdzie suyo bardziej celowi rozrywkowemu).
Udostpnianie zbiorw moe odbywa si tylko wterminalach,
ktre zlokalizowane s na terenie bibliotek, tj. wpomieszczeniach wykorzystywanych przez bibliotek (pomieszczeniach
bdcych wasnoci biblioteki czy wynajmowanych przez ni),
na potrzeby prowadzenia dziaalnoci bibliotecznej.
59

Dozwolony uytek
wcelach
naukowych
Instytucje naukowe iowiatowe mog, wcelach dydaktycznych
lub prowadzenia wasnych bada, korzysta zrozpowszechnionych utworw woryginale iwtumaczeniu oraz sporzdza
wtym celu egzemplarze fragmentw rozpowszechnionego
utworu. Co do zakresu podmiotowego omawianej regulacji
dotyczy ona podmiotw, prowadzcych dziaalno naukow
lub owiatow przy czym wrd komentatorw omawianego
przepisu zdania s podzielone, czy na dozwolony uytek zart.
27 ustawy bd mogy powoywa si podmioty, wktrych
prowadzenie bada bd nauczanie ma charakter poboczny.
Dla przykadu:
Nie ulega wtpliwoci, ze zakresem podmiotowym omawianej regulacji objte s placwki, ktrych gwnym celem
jest dziaalno naukowa, np. instytuty naukowe wyszych
uczelni czy PAN.
Nie nastrcza rwnie trudnoci interpretacyjnych korzystanie zomawianej regulacji przez szkoy, niezalenie od
tego, jakiego stopnia jest to szko, jaki ma profil nauczania,
wreszcie, czy jest to szkoa prywatne czy publiczna, pobierajca odpatno za nauk, czy te nie.

60

Zca pewnoci sprzedawca, prowadzcy kurs wzakresie

marketingu oferowanych towarw czy podmiot gospodarczy,
prowadzcy szkolenie dla klientw nie moe by uznany za
beneficjenta omawianej regulacji prawnej.
Wtpliwym jest, czy zakres podmiotowy omawianego przepisu obejmuje stowarzyszenie czy fundacj, ktre jako jedno
zwielu zada statutowych przewiduje podnoszenie poziomu
owiaty.
Take dziaajcy na wasn rk korepetytor nie moe skorzysta zprawa do nieodpatnego wykorzystania utworw na
zasadzie art. 27 ustawy. Ju jednak sytuacja, kiedy ten sam
korepetytor prowadzi bdzie zarejestrowan dziaalno
gospodarcz, ktrej gwnym przedmiotem bdzie dziaalno
owiatowa iwramach tej dziaalnoci, wystawiajc rachunki,
udziela korepetycji nastrcza trudnoci interpretacyjnych.
Wcelu dydaktycznym lub prowadzenia wasnych dziaa podmioty, objte zakresem podmiotowym art. 27 ustawy oprawie
autorskim iprawach pokrewnych mog zwielokrotnia, ale wycznie fragmenty opublikowanych utworw. Egzemplarze takie
mog by nastpnie wykorzystywane wycznie nieodpatnie.

Prawo orodkw
informacji lub
dokumentacji
do sporzdzania
irozpowszechniania
wasnych
opracowa
Wart. 30 ustawy prawo autorskie iprawa pokrewne daje orodkom informacji lub dokumentacji moliwo sporzdzania
irozpowszechniania wasnych opracowa dokumentacyjnych
oraz pojedynczych egzemplarzy, nie wikszych ni jeden arkusz
wydawniczy, fragmentw opublikowanych utworw co, wprzypadku odpatnego udostpniania egzemplarzy fragmentw
utworw, rodzi po stronie twrcy albo waciwej organizacji
zbiorowego zarzdzania prawami autorskimi lub prawami
pokrewnymi prawo do pobierania wynagrodzenia. Istotnym
jest, aby opracowania te nie przybray formy streszcze, ktre
bd miay na celu zastpienie uytkownikowi koniecznoci
zapoznania si zutworem rdowym, bdcym przedmiotem
streszczenia.

wiatowa Wystawa Kolumba, Chicago 1893, Archiwa Brooklem Museum,

http://www.flickr.com/photos/brooklyn_museum/2784217533/
i http://www.flickr.com/photos/brooklyn_museum/2784217909/

61

Prawo dozwolonego
publicznego
wykonania
Art. 31 daje prawo nieodpatnego wykonywania publicznie
rozpowszechnionych utworw:
1. Podczas ceremonii religijnych, imprez szkolnych iakademickich lub oficjalnych uroczystoci pastwowych. Niewtpliwie
intencj ustawodawcy byo uregulowanie wykona okazjonalnych, na przykad wramach akademii szkolnych, anie
powtarzajcych si, na przykad staych wieczorw literackich.
2. Jeeli nie czy si ztym osiganie porednio lub bezporednio korzyci majtkowych. To oznacza, e korzyci majtkowych zpublicznego wykonania utworu nie mog czerpa
ani organizator imprezy, ani jakiekolwiek osoby trzecie. Jest
spraw dyskusyjn, jak naley rozumie warunek nieosigania
korzyci majtkowych. Moliwa jest interpretacja restryktywna, wedug ktrej pobieranie opaty za wstp, choby bya
ona wrzeczywistoci rwna zwrotowi poniesionych kosztw,
wycza moliwo powoania si na wyjtek zart. 31. Interpretacja liberalna zakada natomiast, e zorganizowanie wystpw
zawsze czy si zkosztami imog one by choby czciowo
pokryte przychodami zbiletw. Wydaje si, e ocena powinna
by dokonywana wkadej konkretnej sytuacji przez pryzmat
art. 35 (Elbieta Traple, Janusz Barta, Monika Czajkowska-Dbrowska, Zbigniew wikalski, Ryszard Markiewicz, Komentarz do ustawy oprawie autorskim iprawach pokrewnych,
ABC 2001). Azatem:

62

Jeli kko teatralne wystawia przedstawienie, asymboliczne opaty, pobierane za bilety wstpu, maj na celu pokrycie kosztw, poniesionych przez organizatorw wcelu
wystawienia przedstawienia (np. kostiumy, wynajem sali)
iwpraktyce okazuje si, e suyy temu wanie celowi jest
kwesti dyskusyjn, czy mona mwi oosigniciu przez
organizatora korzyci majtkowej. Wszak korzy wie si
zazwyczaj zwystpieniem zysku, tutaj za mwimy zaledwie omoliwoci zmniejszenia straty organizatora lub nie
poniesienia jej.
Jeli to samo kko teatralne znajdzie sponsora, ktry pokryje koszty wystawienia wzamian za reklam, moliwo
pobierania choby najmniejszych opat za wstp staje si co
najmniej dyskusyjna. Naley rwnie rozway, czy moliwe
jest umieszczenie przez sponsora swojego logo wsali, gdzie
wystawiane jest przedstawienie; wszak moe si to wiza
ze zwikszeniem sprzeday swoich produktw, czego naturaln konsekwencj jest osignicie przez sponsora (azatem
osob trzeci) korzyci majtkowej.
Podkreli take wymaga, e zastosowanie wpraktyce omawianego przepisu zjednoczesnym ocenieniem go przez pryzmat art.
35 ustawy oprawie autorskim iprawach pokrewnych ilustruje
wystpujce na coraz wiksz skal cieranie si tak zwanych
susznych interesw twrcy wraz zprzysugujc im ochron wzakresie praw autora do otrzymania wynagrodzenia za
korzystanie zjego utworu zprbami ograniczenia tych praw
poprzez wprowadzenia instytucji dozwolonego uytku publicznego tam, gdzie jest to uzasadnione celem takiego ograniczenia.
3. Artyci wykonawcy nie otrzymuj wynagrodzenia, zwyczeniem imprez reklamowych, promocyjnych lub wyborczych.

Prawo wystawienia
utworu
plastycznego
Zgodnie zart. 32 ustawy prawo autorskie iprawa pokrewne
waciciel egzemplarza utworu plastycznego moe go wystawia publicznie, jeeli nie czy si ztym osiganie korzyci
majtkowych. Podkrelenia wymaga, e jest to prawo waciciela egzemplarza (ktrym jednake nie musi by jego twrca).
Podobnie jak wprzypadku wynikajcego zart. 31 omawianej
ustawy prawa nieodpatnego, publicznego wykonania pojawia
si kwestia zarwno rozumienia samego pojcia osigania korzyci majtkowych, jak izakresu podmiotowego omawianego
przepisu. Co do zakresu podmiotowego poniewa ustawodawca uy oglnego pojcia zpublicznym wystawianiem nie
moe czy si osiganie korzyci majtkowych naley
ztego wycign wniosek, e korzy nie moe wystpi ani po
stronie waciciela egzemplarza, ani po stronie jakiejkolwiek
osoby trzeciej.Wrazie podjcia decyzji ozniszczeniu oryginalnego egzemplarza utworu plastycznego znajdujcego si
wmiejscu publicznie dostpnym, waciciel jest obowizany
zoy twrcy utworu lub jego bliskim ofert sprzeday, jeeli
porozumienie si znim, celem zoenia oferty, jest moliwe.
Grn granic ceny okrela warto materiaw. Jeeli sprzeda nie jest moliwa, waciciel jest obowizany umoliwi
twrcy sporzdzenie kopii bd zalenie od rodzaju utworu
stosownej dokumentacji. Omawiany przepis ma na celu
zabezpieczenie praw iinteresw twrcy dziea plastycznego,
ajednoczenie umoliwienie darmowego udostpnienia
utworu szerokiej publicznoci przez waciciela utworu, ktrym czsto nie jest jego autor. Moliwo publicznego wysta-

wiania dziea plastycznego na zasadach, wynikajcych zart.

32 ustawy obejmowa bdzie zarwno miejsca publiczne, jak
ipublicznie dostpne azatem zarwno place czy drogi, jak
iwntrze budynkw uytecznoci publicznej. Jeeli chodzi
oregulacj, dotyczc obowizku waciciela dziea zoenia
twrcy utworu oferty jego sprzeday po maksymalnej cenie
materiaw wprzypadku podjcia decyzji ozniszczeniu oryginalnego egzemplarza utworu celem regulacji jest ochrona
praw autora dziea plastycznego, ktry moe wten sposb
odzyska oryginalny egzemplarz swojego dziea ito nie po
jego cenie rynkowej, mogcej niejednokrotnie osiga wysokie
ceny, waden sposb nie zwizane zwartoci uytych do
stworzenia dziea materiaw.

Tramwaje na Stureplan, Stockholm, fot. Gunnar Ekelund, 1949 r. Stockholm

Transport Museum, http://www.flickr.com/photos/stockholmtransportmuseum_commons/6082308108/

63

Dozwolony uytek
wsferze nadawania
utworu
Zgodnie zbrzmieniem art. 24 cyt. ustawy wolno rozpowszechnia za pomoc anteny zbiorowej oraz sieci kablowej utwory
nadawane przez inn organizacj radiow lub telewizyjn drog
satelitarn albo naziemn, jeeli nastpuje to wramach rwnoczesnego, integralnego inieodpatnego rozpowszechniania
programw radiowych lub telewizyjnych iprzeznaczone jest
do oznaczonego grona odbiorcw znajdujcych si wjednym
budynku lub wdomach jednorodzinnych obejmujcych do
50 gospodarstw domowych. Posiadacze urzdze sucych
do odbioru programu radiowego lub telewizyjnego mog za
ich pomoc odbiera nadawane utwory, choby urzdzenia
te byy umieszczone wmiejscu oglnie dostpnym, jeeli nie
czy si ztym osiganie korzyci majtkowych. Ten zapis
ustawy oprawie autorskim iprawach pokrewnych doczeka
si, obok omwionych powyej regulacji, dotyczcych prawa
cytatu, najwikszej iloci komentarzy, najczciej krytycznych.
Bowiem na gruncie tego wanie przepisu powstaa dyskusja
na temat rozrnienia pomidzy publicznym odbiorem apublicznym odtworzeniem oraz wskazaniem, kiedy odbir czy
si zdodatkowymi korzyciami dla odtwarzajcego. Jako, e
praktycznie kade odtworzenie muzyki czy programu radiowego lub telewizyjnego przez podmiot, prowadzcy dziaalno gospodarcz moe si potencjalnie czy zosigniciem
wramach tej dziaalnoci korzyci, zwizanej bezporednio
zfaktem odtwarzania wielu komentatorw, aprzede wszystkim
organizacje zbiorowego zarzdzania prawami twrcw zaczo wskazywa na bardzo zawajc wykadni tego przepisu.
64

Odtwarzanie programw czy muzyki wmiejscach publicznych

takich, jak hotele, pensjonaty, rodki komunikacji miejskiej,
sklepy spowodowa moe (lub wrcz ma na celu) podniesienie atrakcyjnoci danego miejsca oraz umilenie klientom
czasu podry czy przebywania wdanym miejscu, awkonsekwencji przyczyni si czy to do ponownego skorzystania
zusug danego przedsibiorcy przez tego samego klienta, czy te
poszerzenia grupy klientw oosoby, ktrym dotychczasowi
klienci zarekomenduj dan placwk. Wobec czego zaczto
powszechnie przyjmowa, e co do zasady odtwarzanie takie
moe si czy zuzyskiwaniem korzyci ijako takie nie
mieci si wzakresie przedmiotowym omawianego przepisu.
Dla przykadu:
Jako sprzeczne zomawianym przepisem moe zosta uznane
odtwarzanie utworw muzycznych, czy to zpyt czy zradia,
przez waciciela zakadu kosmetycznego czy fryzjerskiego
wczasie, kiedy obsuguje on klientki.
Jako sprzeczne zomawianym przepisem moe zosta uznane suchanie radia przez takswkarza wczasie, kiedy wozi
nawet jednego klienta.

Prawo
rozpowszechniania
utworw,
wystawionych na
stae woglnie
dostpnych
miejscach
Zgodnie ztreci art.33 ust. 1ustawy wolno rozpowszechnia
utwory wystawione na stae na oglnie dostpnych drogach,
ulicach, placach lub wogrodach, jednake nie do tego samego
uytku. Omawiany artyku dotyczy zatem:
4. Takich obiektw, ktre znajduj si wmiejscach publicznych, co oznacza, e s one miejscami otwartej przestrzeni,
dostpnymi dla kadego, nawet wwczas gdy uzyskanie takiego
dostpu byoby poczone zkoniecznoci wniesienia opaty.
5. Cytowane uregulowanie umoliwia eksploatacj utworu
tylko wtedy, gdy wystpuje on na wolnej (otwartej) przestrzeni,
za czym przemawiaj uyte przez ustawodawc sformuowania
takie, jak drogi, ulice, itp. Ztej wanie przyczyny wpraktyce
czsto spotka si mona zsytuacjami, wktrych muzea wymagaj uzyskania ich zgody na sporzdzenie irozpowszechnienie
reprodukcji wystawianych eksponatw.
Charles Shepard Chapman, Archiwum Sztuki Amerykaskiej,
http://www.flickr.com/photos/smithsonian/2773938007/in/photostream/

65

6. Korzystanie zcudzego utworu moe by dokonane wkadym celu, take zarobkowym, byleby nie nastpowao do tego
samego uytku. Dla przykadu:
Korzystaniem zcudzego utworu do tego samego uytku
(azatem niezgodnie zomawianym unormowaniem) bdzie
umieszczenie kopii rzeby zparku publicznego winnym
parku publicznym, wodlegej miejscowoci.
Korzystaniem zcudzego utworu do innego uytku (azatem
zgodnie zomawianym unormowaniem) bdzie wykonanie
fotografii rzeby zparku publicznego iuycie jej wfolderach,
reklamujcych walory turystyczne miasta, lub na pocztwkach pamitkowych.
Zgodnie zart. 33 ust. 2ustawy wolno rozpowszechnia utwory
wystawione wpublicznie dostpnych zbiorach, takich jak muzea, galerie, sale wystawowe, lecz tylko wkatalogach iwwydawnictwach publikowanych dla promocji tych utworw,
atake wsprawozdaniach oaktualnych wydarzeniach wprasie
itelewizji, jednake wgranicach uzasadnionych celem informacji. Ustawodawca nie wprowadza przy tym rozrnienia co
do rodzaju dziea, objtego wynikajc zomawianego zapisu
ustawy licencj, ani te jako warunku skorzystania ztej licencji nieosigania przez korzystajcego korzyci majtkowej.
Reprodukcja wkatalogach iinnych wydawnictwach przeznaczonych do promocji jest uprawnieniem przysugujcym
podmiotowi organizujcemu publicznie dostpn wystaw lub
aukcj. Uprawnienie to jest niezalene od prawa wasnoci egzemplarza iprawa wystawienia. Wyjtek od prawa reprodukcji
ujty wtym przepisie znajduje uzasadnienie wtym, e taka
reprodukcja suy take interesom twrcw, ktrych dziea
staj si wten sposb znane szerszej publicznoci. Podkrela
si take, e koszt wydania bogato ilustrowanych katalogw
jest tak wysoki, i czsto dochd zich sprzeday zaledwie go
rwnoway. Organizator wystawy ponosi take na og do
66

wysokie koszty transportu iubezpieczenia kwoty uzyskane

ze sprzeday katalogu maj wpewnej mierze, obok biletw
wstpu, koszty te obniy. (Elbieta Traple, Janusz Barta,
Monika Czajkowska-Dbrowska, Zbigniew wikalski, Ryszard Markiewicz, Komentarz do ustawy oprawie autorskim
iprawach pokrewnych, ABC 2001).
Stosownie do treci art. 33 ust. 3ustawy wolno rozpowszechnia:
1. Opublikowane utwory.
2. Plastyczne ifotograficzne.
3. Wencyklopediach iatlasach. Pojcie atlasu powinno by
tu rozumiane szeroko, awic dopuszczalne jest wykorzystanie
rycin, szkicw, rysunkw, fotografii watlasach biologicznych,
anatomicznych, atake utworw kartograficznych, tabel iilustracji watlasach geograficznych. (Elbieta Traple, Janusz
Barta, Monika Czajkowska-Dbrowska, Zbigniew wikalski,
Ryszard Markiewicz, Komentarz do ustawy oprawie autorskim
iprawach pokrewnych, ABC 2001).
4. Oile nawizanie porozumienia ztwrc celem uzyskania
jego zezwolenia napotyka trudne do przezwycienia przeszkody. Podkrelenia wymaga, e wynikajc zpowyszego przepisu
zasad jest ipowinno by uzyskanie zezwolenia twrcy. Dopiero, kiedy kontakt znim napotyka trudne do przezwycienia
przeszkody, powstaje moliwo umieszczenia dziea watlasie
czy encyklopedii bez zezwolenia autora wtym przypadku
cel ochrony praw autorskich twrcy dziea plastycznego lub
fotograficznego podporzdkowany zostaje celowi nadrzdnemu, za jaki przez ustawodawc zosta uznany cel edukacyjny.

5. Twrcy przysuguje wwczas wkadym wypadku prawo

do wynagrodzenia.
Rzecz jasna, cay art. 33, podobnie jak inne przepisy oddziau
3ustawy, musi by rozpatrywany wzwizku ziprzy uwzgldnieniu treci art. 35 ustawy, awic rozpowszechnianie takie
musi mieci si wnormalnej eksploatacji dziea, oraz nie
narusza susznych interesw twrcy. Zatem za sprzeczne
zzapisem omawianej regulacji naley uzna na przykad:

Wydanie katalogu wystawy, ktry bdzie mia charakter

samodzielnego albumu.
Sprzeda po cenie przekraczajcej koszt wytworzenia albumu
(awic wcelu komercyjnym osignicia zysku), zwaszcza
wwolnej sprzeday, po zakoczeniu wystawy, bez zapaty
twrcom wynagrodzenia.

Pocztwka z samochodem pocztowym z Milwaukee, National Postal Museum, http://www.flickr.com/photos/smithsonian/2550306493/

67

Szczeglne prawa
korzystania
dla dobra osb
niepenosprawnych
Art. 331-art. 335 omawianej ustawy przyznaj szereg uprawnie
do korzystania zcudzej twrczoci okrelonym grupom osb
lub dla okrelonych celw. Itak:
1. Wolno korzysta zju rozpowszechnionych utworw dla
dobra osb niepenosprawnych, jeeli:

2. Wolno:
Wcelu reklamy wystawy publicznej lub publicznej sprzeday
utworw. Korzysta zegzemplarzy utworw ju rozpowszechnionych. Wzakresie uzasadnionym promocj wystawy lub
sprzeday. Zwyczeniem innego handlowego wykorzystania.
Ten zapis ma na celu przede wszystkim wykorzystanie np.
zdj eksponatw muzealnych na plakatach, reklamujcych
ekspozycj albo egzemplarzy ksiki wcelu reklamy sprzeday jej egzemplarzy.

To korzystanie odnosi si bezporednio do ich upoledzenia.

3. Wolno korzysta zutworw wzwizku zprezentacj lub

napraw sprztu.

Nie ma zarobkowego charakteru.

4. Wolno korzysta zutworu:

Jest podejmowane wrozmiarze wynikajcym znatury upoledzenia. Celem tego ograniczenia jest zapobieenie sytuacjom, gdy przy okazji wykorzystania utworu dla dobra osb
niepenosprawnych korzystajcy wykorzystywaby utwr
niejako przy okazji, take winnych, komercyjnych celach.

Wpostaci obiektu budowlanego, jego rysunku, planu lub

innego ustalenia.

Wolno korzysta zutworw dla celw bezpieczestwa publicznego lub na potrzeby postpowa administracyjnych,
sdowych lub prawodawczych oraz sprawozda ztych postpowa. Podkrelenia wymaga, e przewidziana przez
ten przepis licencja nie wymaga ani opublikowania wykorzystywanego utworu (procesy sdowe oplagiat utworw
jeszcze nie opublikowanych), ani te jego rozpowszechnie-

68

nia.Za eksploatacj utworu wtym celu uzna naley take

cytat wtreci pism procesowych, czy skorzystanie znie
rozpowszechnionej czy nie opublikowanej monografii wcelu
przygotowania lepszego projektu ustawy czy uzasadnienia
wyroku sdowego lub decyzji administracyjnej.

Wcelu odbudowy lub remontu.

Poniewa, jak ju to zaznaczono na wstpie, zzasad dozwolonego uytku osobistego jest cakowicie wyczona moliwo
budowania wedug cudzego utworu architektonicznego iarchitektoniczno-urbanistycznego, omawiany zapis daje moliwo wykorzystywania cudzego utworu architektonicznego
iarchitektoniczno urbanistycznego (w przewidzianych
zakresem przedmiotowym zapisu ustawy formach) po to, aby
odbudowa czy wyremontowa obiekt budowlany, stanowicy

najczciej wasno innej osoby, anieli projektant budynku, bez koniecznoci ponownego uiszczania na rzecz twrcy
projektu wynagrodzenia ztego tytuu (zasad jest bowiem
kupowanie projektw, wedug ktrych nastpnie si buduje).

Malarze na mocie Brookliskim, fot. Eugene de Salignac, 1914 r. Museum

Orihuela (Murcia), Museum of Photographic Arts,

of Photographic Arts, http://www.flickr.com/photos/mopa1/5710937421/

http://www.flickr.com/photos/mopa1/5711495880/

69

Kwiaciarka M.Robinson, Grainger Market, Tyne & Wear Archives & Museums, http://www.flickr.com/photos/twm_news/6521116407/

70

rekomendacje
otwartoci dla
publicznych
instytucji
kultury
Rekomendacje
Stowarzyszenia
Communia
Czternacie opublikowanych poniej zalece legislacyjnych zostao sporzdzonych przez uczestnikw projektu COMMUNIA
iwydanych jako cz raportu kocowego sieci COMMUNIA.
Zalecenia stanowi jeden zrezultatw badania prowadzonego
wramach projektu COMMUNIA. S one podstaw podejmowania aktywnoci przez COMMUNI, azarazem ksztatuj
iukierunkowuj dziaania oraz interwencje stowarzyszenia.

Zalecenia legislacyjne COMMUNII:

1. Dugo okresu ochrony prawa autorskiego powinna
zosta skrcona. Nazbyt dugo trwajca ochrona poczona zbrakiem ustalonych form dziaania bardzo utrudnia
dostp do wsplnej wiedzy ikultury.
Czas trwania ochrony prawa autorskiego powinien zosta
skrcony. Nie ma dowodw na to, e wykraczajc dekady poza
ycie autora, zachca ono do produkcji prac chronionych prawami autorskimi. Zamiast tego, wymaganie pozwolenia na
upublicznianie prac autorw, ktrzy dawno umarli, jest jedn
zgwnych przeszkd dla upowszechnienia dostpu do naszej
wsplnej wiedzy ikultury. Biorc to pod uwag, okres chronienia
prawem autorskim nowych prac, czyli stworzonych po redukcji
terminu, powinien zosta skrcony.
2. Proponowane rozszerzenie okresu ochronnego
wprzypadku wystpw inagra dwikowych przyniesie duo szkody domenie publicznej inie powinno by
wprowadzone.
Komisja ipastwa czonkowskie powinny dokadnie przejrze opinie ekspertw wtym temacie zgodnie zzaleceniami
zamieszczonymi w peny tekcie raportu. Rozszerzenie okresu
ochronnego nie bdzie dodatkowym bodcem do tworzenia, ale
uczyni dostp do naszego dziedzictwa audiowizualnego znacznie trudniejszym ni jest. Zamiast poda za tym szczeglnym
zainteresowaniem rozbienociami legislacyjnymi wkwestii
dugoci okresu ochronnego pomidzy dzieami performerw
aautorw, powinno si raczej ponownie rozway efektywno
obecnej dugoci ochrony. Takie przewartociowanie powinno
wzi pod uwag rekomendacje 1 i 8.

71

3. Ujednolici dyrektywy dotyczce Wyjtkw iOgranicze praw autorskich pord pastw czonkowskich
iutworzy wyczerpujc list zasad, aby prawa uytkownika daway si atwo dostosowywa do przemian
technologicznych.
Krtka lista Wyjtkw iOgranicze okrelona dyrektywami
tworzenia praw autorskich ogranicza moliwoci dostosowania
systemu praw autorskich do szybkiego tempa zmian wdziedzinie technologicznych innowacji, ktre ksztatuj sposb obcowania zpracami chronionymi. Ogranicza to nie tylko zdolno
obywateli do uzyskania dostpu do wsplnie dzielonej wiedzy
ikultury, ale rwnie pociga za sob restrykcje, ograniczajce biznes innowacyjny iwkonsekwencji upoledza wzrost
ekonomiczny. Przy braku wyjtkw opartych na elastycznych
zasadach takich jak uczciwe korzystanie zklauzuli, jest rzecz
obowizkow, by reguy dotyczce Wyjtkw iOgranicze
byy dostosowane do potrzeb spoeczestwa woglnoci oraz
innowacyjnych czynnikw ekonomicznych wszczeglnoci.
4. Warunkiem wstpnym dla otwarcia kulturalnego,
edukacyjnego iekonomicznego potencjau domeny publicznej jest, by identyfikacja prac przestrzeni wsplnej
przebiegaa prociej ikonsumowaa mniej zasobw dziki
uproszczeniu idostosowaniu zasad dotyczcych trwania
izasigu praw autorskich.
Zasady ustanawiania dugoci okresu ochronnego prac indywidualnych stay si tak skomplikowane, e rzecz prawie
niemoliw jest ustalenie zpewnoci czy dzieo jest chronione prawnie (wliczajc wto take inne ni prawa autorskie
przepisy) czy jest publicznie dostpne. Ta zoono sytemu
czyni go bardzo trudnym do szybkiego okrelenia statusu wytworu. Dwie kwestie przyczyniy si do powstania tej sytuacji:
rozbieno zasad prawnych wrnych pastwach czonkowskich oraz dua ilo wyjtkw na poziomie narodowym. Ta
72

sytuacja moe by naprawiona jedynie dziki interwencji na

poziomie oglnoeuropejskim, najlepiej poprzez uproszczenie
regu iuspjnienie ich wobrbie caego kontynentu. Obliczenia kalkulatora domeny publicznej pokazay niewiarygodn
zoono przepisw dotyczcych czasu trwania prawa autorskiego co sprawia, e bardzo trudno jest okreli status
pojedynczego dziea. Oznacza to, e jedn znajwikszych
przeszkd dla pozytywnego zdefiniowania tego, co naley do
domeny publicznej (a wraz ztym otwarcia jej kulturalnego,
edukacyjnego iekonomicznego potencjau) jest kopotliwy
proces okrelania okresu ochrony prawa autorskiego.
5. Cyfrowe reprodukcje prac, ktre funkcjonuj wprzestrzeni publicznej powinny take do tej przestrzeni nalee. Uywanie prac zdomeny publicznej nie powinno
by waden sposb ograniczone, ani przez prawo ani
technicznie.
Internet umoliwia szeroko rozprzestrzenione, wielokrotne
wykorzystywanie prac autorskich, co do ktrych ochrona ju
wygasa. Status domeny publicznej przyznany tym dzieom
sprawia, e nie ma waciciela, ktry mgby roci sobie do nich
prawa. Rwnoczenie posiadacze prac materialnych (takich
jak instytucje dziedzictwa) czsto czuj si uprawnione do
kontroli reprodukcji cyfrowej inarzucania ogranicze wich
rozpowszechnianiu. Jednak cyfryzacja domeny publicznej
wcale nie tworzy nowych praw wjej obrbie: prace, ktre s
wprzestrzeni publicznej wformie analogowej pozostaj wniej
take wtedy, gdy zostan poddane cyfryzacji.
6. Kada faszywa albo wprowadzajca wbd prba sprzeniewierzenia si zasadom domeny publicznej powinna
by uznana za niezgodn zprawem. Oszukacze prby
wprowadzania wyjtkw wobrbie materialnych dzie
domeny publicznej musz by sankcjonowane.

Aby zachowa integralno domeny publicznej i chroni jej

uytkownikw przed niewaciwymi i oszukaczymi interpretacjami prawa, kade dziaanie wprowadzajce w bad,
zmierzajce do przejcia kontroli nad dziaami w obrbie domeny publicznej, musi zosta uznane za niezgodne z prawem.
Powinien zosta stworzony system legalnego odwoywania
si, ktry umoliwi szerokiej publicznoci pociganie do odpowiedzialnoci karnej kadego, kto prbuje przywaszczy
sobie prawo decydowania opracach nalecych do domeny
publicznej.
7. Domena publiczna powinna by broniona przed niekorzystnym wpywem technicznych rodkw ochrony. Ich
obchodzenie powinno by dozwolone wcelu egzekwowania
prawa uytkownika stworzonego wobrbie Wyjtkw
iOgranicze albo przy uywaniu dzie zdomeny publicznej. Ulokowanie technicznych rodkw ochrony po to, by
przeszkadza wkorzystaniu zdzie domeny publicznej lub
je utrudnia poprzez tworzenie sfery uprzywilejowanych
musi podlega sankcji.
Techniczne rodki ochrony takie jak zarzd ds. prawa cyfrowego mog mie negatywny wpyw na domen publiczn.
Ograniczenie dostpu do prac moe si utrzymywa nawet po
przekazaniu dziea do sfery publicznej. Zczasem rodki ochrony
mog cakowicie uniemoliwi dostp do chronionych prac.
Wikszo istniejcych obecnie rozwiza wtym zakresie nie
bierze pod uwag praw uytkownika zawartych wzasadzie Wyjtkw iOgranicze, upoledzajc ich skuteczno ipodwaajc
nieodczne ograniczenia irnice waciwe dla sytemu praw
autorskich .Wzwizku zpowyszym omijanie technicznych
narzdzi ochrony powinno by dozwolone wsytuacji egzekwowania praw uytkownika uwzgldnionych wOgraniczeniach
iWyjtkach albo korzystania zprac domenypublicznej.

8. Aby zapobiec niepotrzebnej iniechcianej ochronie autorstwa prac, pena ochrona praw powinna by przyznawana
tylko wytworom zgoszonym przez samych autorw. Nie
zarejestrowane prace mog jedynie podlega moralnemu
prawu ochrony.
Jedn zniezamierzonych konsekwencji bliskiego, uniwersalnego dostpu do elektronicznych publikacji na platformach
internetowych jest wzrost liczby prac, ktre zyskay status
chronionych prawami autorskimi, nawet jeli autorzy nie domagaj si ani nie pragn wcale tych praw. Ten rozrost ochrony
podwaa znaczenie iwarto ochrony dzie, wprzypadku ktrych jest to naprawd potrzebne ipodane. Wziwszy to pod
uwag, pena ochrona praw autorskich powinna by przyznana
jedynie pracom zarejestrowanym przez autorw. Niezgoszone
dziea powinny podlega jedynie prawu moralnemu. Ten wymg
pociga za sob konieczno wprowadzenia systemu rejestracji
wytworw. Musi on by przejrzysty idostpny dla wszystkich.
9. Europa potrzebuje wydajnego, powszechnego systemu
gwarantujcego uytkownikom peny dostp do osieroconych dzie. Powinny zosta rozwaone zarwno obowizkowe pojedyncze wyjtki od reguy, jak rozbudowane
zbiorowe koncesjonowanie wpoczeniu zfunduszem
gwarancyjnym. Wymagania skrupulatnego poszukiwania
powinny by uzalenione od moliwoci poszukiwania
wacicieli praw przez uytkownikw.
Problem zosieroconymi pracami pilnie potrzebuje rozwizania, ktre bdzie korzystne dla procesu udostpniania dzie.
Wcaej Europie podejmuje si projekty zwizane zcyfryzacj,
ktrych efektem s due iloci prac wwersji cyfrowej, wtej
chwili niedostpne dla szerokiej publicznoci. Ani autorzy, ani
potencjalni odbiorcy nie odnosz korzyci ztakiego statusu
prac osieroconych. Jako e wikszo projektw zwizanych
zcyfryzacj przedsibrana jest przez publicznie finansowane
instytucje pamici, kade rozwizanie tego problemu, ktre
73

obejmuje wymg skrupulatnego poszukiwania jest rwnoznaczne zmarnowaniem na du skal zasobw publicznych.
Zamiast tworzenia instrukcji skrupulatnego poszukiwania
powinny by wzite pod uwag sposoby zbiorowego koncesjonowania oraz obowizkowych wyjtkw wpoczeniu
zfunduszami gwarancyjnymi, aby umoliwi niekomercyjne
upowszechnienie dziedzictwa osieroconego.
10. Instytucje pamici powinny wypenia swoje tradycyjne funkcje wrodowisku online. Aby umoliwia
dostp do wiedzy ikultury musz korzysta zobowizkowych idostosowanych Wyjtkw iOgranicze, ktre
umoliwiaj im czynienie kolekcji dostpnymi online dla
celw niekomercyjnych.
Instytucje pamici powinny mc wypenia swoje obowizki
poprzez umoliwianie dostpu do wiedzy ikultury, dziki
korzystaniu zklauzuli oWyjtkach iOgraniczeniach (prawa
autorskie, ale take inne Prawa Wasnoci Intelektualnej),
rozwiza dotyczcych osieroconych dzie iwystandaryzowanych, uspjnionych zasad koncesjonowania. Aby wzmocni
funkcjonowanie instytucji pamici okres ochrony praw autorskich nie moe by przeduany. Instytucje pamici powinny
wzi pod uwag dugoterminowe koszty cyklu ycia treci
kulturalnych, wco wliczaj si koszty utrzymania oraz fachowego personelu. Publiczno prywatne partnerstwo musi by
osignite poprzez udostpnienie treci, publiczne inwestycje
musz zapewnia co najmniej dostp, najlepiej na licencji
open source albo bezporednio przekaza dobra do domeny
publicznej. Aby publicznie finansowane instytucje pamici
utrzymay swoj pozycj wczasach cyfryzacji, musz mie
moliwo udostpniania swoich zasobw online dla celw
niekomercyjnych. Wcaej Europie organizacje te posiadaj
bezkonkurencyjne dobro wpostaci wiedzy iinformacji zwizanych znasz wspln wiedz ikultur. Uniemoliwianie tym
instytucjom efektywnego udostpniania swoich kolekcji online
74

nadaje im podrzdny status ina dusz met obnia warto

ich inwestycji. Istniejce Wyjtki iOgraniczenia, zktrych
korzystaj instytucje pamici powinny zosta rozszerzone, tak
aby umoliwi im udostpnienie prac, wktrych posiadaniu
si znajduj, wcelach niekomercyjnych.
11. Projekty zmierzajce do cyfryzacji, ktre otrzymuj
dofinansowanie publiczne, musz zagwarantowa przynajmniej wminimalnym stopniu, e caa przetworzona
tre zostanie publicznie udostpniona online. Powinno
si rozway woln redystrybucj cyfrowych zasobw,
poniewa jest to korzystne dla zrwnowaonego rozwoju
dostpu do cyfrowego dziedzictwa kulturowego.
Kiedy dla celw cyfryzacji korzysta si zpublicznego funduszu, konieczna jest pewno, e efekt zostanie potem przedstawiony publicznoci, aby moga zniego korzysta. Oznacza
to przynajmniej tyle, e wersje cyfrowe musz by dostpne
online do wgldu dla uytkownikw, ktrzy zapacili za proces
cyfryzacji. Organy finansujce powinny uznawa za priorytetowe projekty zmierzajce do zwikszenia liczby tego co
wsplne oraz kultury szeroko dostpnej. Instytucje publiczne,
ktre dostaj dofinansowanie zkieszeni obywateli powinny
wprowadza jak najmniejsze ograniczenia dla udostpniania
cyfrowych kolekcji. Wolny dostp do zbiorw oznacza woln
redystrybucj, szersze rozprzestrzenienie dbr iminimalizuje
ryzyko zwizane ze scentralizowanym ich przechowywaniem.
12. Dostp do prac chronionych prawami autorskimi musi
by uatwiony wprzypadku celw edukacyjnych oraz badawczych poprzez wzmocnienie istniejcych wyjtkw
iogranicze oraz poszerzenie ich na przestrze znajdujc
si poza formalnymi instytucjami edukacyjnymi. Wszystkie wyniki bada prowadzonych za publiczne pienidze
oraz materiay edukacyjne musz by traktowane jako
dobra wolnego dostpu.

Istniejce aktualnie wyjtki oraz ograniczenia, ktre miay

promowa edukacj iaktywno badawcz zakadaj, e taka
aktywno moe by prowadzona tylko wpowiconych im
instytucjom naukowym lub edukacyjnym. Rozpowszechniony dostp do Internetu oraz pewne przemiany spoeczne,
jak uczenie si przez cae ycie oznaczaj, e coraz wiksza
cz edukacji ibada rozgrywa si poza takimi instytucjami. Wyjtki iograniczenia, ktre maj promowa edukacj
ibadania powinny ztym si liczy izosta rozszerzone, aby
uatwia aktywno edukacyjn ibadawcz bez wzgldu na
jej instytucjonalny kontekst. Dodatkowo wszystkie publicznie
finansowane materiay edukacyjne, tak samo jak publicznie
finansowane wyniki bada, powinny by udostpnione do
powszechnego wgldu bez restrykcji co do ich ponownego
uycia. To, co zostao opacone przez ludzi, powinno by dla
nich dostpne.
13. Dyrektywy Sektora Informacji Publicznej musz by
rozszerzane poprzez zwikszanie zasigu, by obj take
publicznie finansowane instytucje pamici, takie jak muzea lub galerie, iwzmocnione przez nakazy SIP czynicego
je dostpnymi do wielokrotnego uywania bez ogranicze.

Wbiecej debacie na temat praw autorskich dominuje koncentracja na modelach biznesowych przemysu rozrywkowego. Jako uczestnicy tej dyskusji waciciele praw domagaj
si wzmocnienia ochrony praw autorskich iuczynienia ich
bardziej rygorystycznymi, po to by zapewni przetrwanie
modelowi biznesowemu opierajcemu si na sprzedawaniu
dostpu do kopii chronionych prac. Mimo, e wcale nie jest
udowodnione, e restrykcyjne prawo oraz/lub rozszerzona
ochrona pozwoli tym modelom na dalsze istnienie. Jest za to
rzecz pewn, e jakakolwiek prba powikszenia iloci dzie
objtych ochron le wpynie na nasz dostp do wsplnych dbr
kultury iwiedzy. Zamiast koncentrowa si na powikszeniu
zbiorw objtych ochron powinno si stworzy alternatywny
system przyznawania wynagrodzenia iujednoliconych modeli
patnoci za dobra kultury. Systemy te powinny by wzgodzie
zwyaniajcym si zjawiskiem dzielenia si, ktre polega na
maksymalizacji dostpu iinterakcji zwytworami kultury.
Rekomendacje Stowarzyszenia Communia oraz peen raport
dot. projektu dostpne na stronie http://www.communia-association.org/recommendations-2/

Niedawno ufundowane publiczne instytucje pamici nie s

obejmowane przez dyrektywy SIP. Aby wzmocni pozycj tych
organizacji, powinny one zosta wprowadzone wobszar zasigu
tych nakazw. Dyrektywa rwnie powinna by wzmocniona
poprzez usankcjonowanie przez sektor informacji publicznej
udostpniania zasobw bez restrykcji. To, co byo opacone
zpublicznych pienidzy,musi by powszechnie udostpnione
bez wzgldu na charakter zamierzonego uytkowania.
14. Aby wspiera dopiero wyaniajc si kultur dzielenia
si, powinien zosta przemylany alternatywny system
wynagrodze iopracowane ujednolicone modele patnoci za dobra kultury, wodniesieniu do prac chronionych
prawami autorskimi.
75

Europeana
statut domeny
publicznej
Europeana, europejska biblioteka, muzeum iarchiwum cyfrowe jest wasnoci publiczn imusi reprezentowa interesy
publiczne.
Domena publiczna zawiera materiay, zktrych spoeczestwo
moe czerpa wiedz oraz przeglda informacje wzakresie
dzie sztuki.
Posiadanie zdrowej idobrze funkcjonujcej domeny publicznej, jest niezbdne dla rozwoju socjalnego iekonomicznego
spoeczestwa.

Digitalizacja domeny publicznej nie oznacza tworzenia praw

autorskich: prace, ktre wwersji analogowej znajduj si wdomenie publicznej, nadal do niej nale po stworzeniu ich wersji
cyfrowej.
Waciwe zasady funkcjonowania domeny publicznej
Muzea, biblioteki iwszelkiego rodzaju archiwa, przechowuj
nasze kulturowe inaukowe dziedzictwo. Takie organizacje
pamici otrzymay rol stranikw wsplnej wiedzy spoecznej. Dziaajc wimieniu obywateli odgrywaj podstawow
rol wutrzymaniu domeny publicznej imusz przestrzega
kilku oglnych zasad. Zasady te s niezbdne do zabezpieczenia funkcji domeny publicznej oraz zapewnienia cigoci jej dziaania wrodowisku technologicznym sieciowego
spoeczestwa informatycznego. Intencj tych zasad nie jest
uniemoliwienie organizacjom komercyjnej eksploatacji prac
zkolekcji domeny publicznej. Zamiast tego maj one zapewni
minimalne standardy funkcjonowania domeny publicznej
wrodowisku cyfrowym.

Toru panorama od strony poudniowej, pocztwka, Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa, http://kpbc.umk.pl/dlibra/doccontent?id=18293&from=FBC

76

 Ochrona praw autorskich jest czasowa. Prawa autorskie za-

pewniaj twrcom ograniczony czasowo monopol na sprawowanie kontroli nad swoimi pracami. Po upyniciu tego okresu
prace te automatycznie przechodz do domeny publicznej.
Pena wiedza, wstosunku do ktrej czas obowizywania
praw autorskich upyn, znajduje si wdomenie publicznej.
Prawa autorskie oferuj odpowiednie iograniczone czasowo
wyjtki od takiego statusu.

To, co znajduje si wdomenie publicznej, musi wniej pozosta.

Nie mona ponownie ustanowi praw wycznoci na prace

znajdujce si wdomenie publicznej lub wjakikolwiek sposb,
za pomoc rodkw technicznych lub umownych ograniczy
dostp do reprodukcji cyfrowych takich prac. Prace, ktre
wwersji analogowej znajduj si wdomenie publicznej, nadal
do niej nale po stworzeniu ich wersji cyfrowej.

Prawny uytkownik kopii cyfrowej pracy znajdujcej si

wdomenie publicznej powinien mie moliwo swobodnego
jej (cyklicznego) uytkowania, wykonania kopii imodyfikacji.

Status dziea wdomenie publicznej gwarantuje, e dzieo to

mona (ponownie) uy, wykona kopi lub zmodyfikowa.
Prawa tego nie mona ograniczy za pomoc rodkw technicznych lub umownych. Wchwili, gdy dzieo znajdzie si
wdomenie publicznej, nie ma podstaw prawnych do wprowadzania ogranicze uytkowania tego dziea.

Wytyczne do zabezpieczenia funkcji domeny publicznej

Istnieje liczba istotnych dla funkcjonowania domeny publicznej
rozwiza. Wcigu ostatnich lat zauwaylimy rozszerzenie
zasigu praw autorskich, zarwno wczasie, jak iwprzedmiocie, ktrego prawa te dotycz. Jest to krzywdzce dla domeny
publicznej imoliwoci obywateli oraz organizacji pamici do
interakcji zistotn czci wsplnej kultury iwiedzy. Wodpowiedzi na taki trend, przyjlimy nastpujce wytyczne.

Kada zmiana zasigu ochrony praw autorskich, musi wzi

pod uwag efekty dla domeny publicznej. Zmiany zasigu praw

autorskich nie mog dziaa wstecz. Aby sprosta interesom

posiadaczy praw autorskich, wXX wieku kosztem domeny
publicznej rozszerzono ich zakres. Wrezultacie znaczna
cz wsplnej kultury iwiedzy, zostaa ograniczona przez
prawa autorskie irodki techniczne. Musimy upewni si, e
wprzyszoci tendencja ta nie bdzie si pogbia.

adne inne prawa intelektualne nie powinny by wykorzystywane do zastpienia wycznoci materiaw objtych
prawami domeny publicznej. Domena publiczna jest in-

tegralnym elementem wewntrznej rwnowagi systemu

praw autorskich. Wewntrzna rwnowaga nie moe by
manipulowana za pomoc prb przywrcenia lub uzyskania
wycznej kontroli poprzez rozwizania, poszerzajce zakres
praw autorskich. adne prawne rodki technologiczne nie
powinny ogranicza wartoci dzie wdomenie publicznej.
Prawa wasnoci przemysowej, wtym znaki handlowe, nie
powinny by uywane do ograniczania ponownego uytkowania dzie zdomeny publicznej.

To
Domena publiczna jest wsplnym bogactwem, ktre podkrela
ispaja nowoczesne spoeczestwo. Poniewa informacje znajduj si tam wpostaci cyfrowej, wcelu ograniczenia dostpu do
domeny publicznej czsto uywa si umw prawnych. To jest
zupene przeciwiestwo celw powoania Europeany. Naszym
podstawowym celem jest uczynienie europejskiej domeny
publicznej, swobodnie dostpnym dla obywateli cyfrowym
dziedzictwem kulturalnym inaukowym, majcym na celu
stymulowanie kreatywnych przedsiwzi iinnowacji. Tym
zajmuje si Komisja Europejska, zaoyciel Europeany oraz
Europeana Foundation, ktra odpowiada za obsug serwisu.

77

Wskad Europeana Foundation wchodz midzynarodowe

stowarzyszenia, reprezentujce muzea, archiwa, kolekcje audiowizualne ibiblioteki, czyli organizacje pamici idostawcy
materiaw do Europeany. Winteresie fundacji jest, aby jasno
okreli moliwoci uytkowania, atake znaczenie domeny
publicznej. Europeana jest wasnoci publiczn ireprezentuje
interesy publiczne.
Niniejszy statut nie jest umow, jest raczej deklaracj. Nie
zobowizuje on dostawcw materiaw do zajmowania jakiegokolwiek stanowiska. Europeana Foundation wydaje niniejszy
status wcelu podjcia debaty wrd europejskich organizacji
pamici, osb odpowiedzialnych za tworzenie przepisw oraz
fundatorw, na temat warunkw, na jakich udostpniana jest
cyfrowa zawarto domeny publicznej.
Wzakresie dostpu do danych iwarunkw ponownego uycia,
Europeana przestrzega polityki swoich dostawcw. Kady dostawca jest prawnie odpowiedzialny za podejmowanie decyzji
dotyczcych warunkw udostpniania zawartoci ipraw do
tej zawartoci. Wkonsekwencji istnieje wiele rnych moliwoci dla instytucji udostpniajcych dane wzakresie domeny
publicznej dla Europeany.
Statut domeny publicznej moe promowa efektywniejsz
spjno, co zkolei wpynie na uytkownika kocowego. Uytkownicy narzekali na szeroki wachlarz zniechcajcych praktyk, awszczeglnoci wprowadzanie opat przez niektrych
dostawcw za pobieranie, anawet za dostp do zdigitalizowanych danych, powstaych zich analogowych odpowiednikw,
znajdujcych si wdomenie publicznej. Stawiali barier dla
obywateli, ktrzy prbowali uzyska legalny dostp do dziedzictwa znajdujcego si wdomenie publicznej.

78

Czym jest domena publiczna?

Domena publiczna obejmuje ca wiedz iinformacje wtym
ksiki, obrazy iutwory audiowizualne, ktre nie s zabezpieczone prawami autorskimi imog by uywane bez ogranicze.
Wniektrych krajach europejskich mog one podlega doywotnim, osobistym prawom autorskim. Domena publiczna
wprowadza historycznie rozwinit rwnowag pomidzy
prawami twrcw, zabezpieczon prawami autorskimi, atake dziaa wcharakterze pamici kulturalnej ibazy wiedzy
naszego spoeczestwa. Domena publiczna obejmuje dwie
kategorie materiaw:
Dziea wstosunku do ktrych wygasy prawa autorskie.

WEuropie prawa autorskie wygasaj po 70 latach od daty

mierci najduej yjcego ztwrcw. Jeeli prawa autorskie
nale do przedsibiorstwa, wygasaj po upywie 70 lat od
chwili publikacji dziea. Kiedy termin ochrony czasowej
dobiegnie koca, wszelkie ograniczenia prawne przestaj
obowizywa. Oznacza to, e praktycznie kade dzieo opublikowane, namalowane lub transmitowane gdziekolwiek
na wiecie przed XX wiekiem, nie posiada praw autorskich
iznajduje si wdomenie publicznej.

Podstawowe informacje opracach nieobjtych prawami

autorskimi. Prace nie s objte prawami autorskimi, jeeli

nie s oryginaami. Idee ifakty nie s objte prawami autorskimi, ale za to ju ich wyraenie tak. Prawo, atake decyzje
prawne iadministracyjne nie s objte prawami autorskimi. Podstawowe informacje s uwaane za zbyt wane dla
funkcjonowania spoeczestwa, aby wjakikolwiek sposb
ogranicza je prawnie, nawet na okrelony czas.

Wane jest, eby pamita, e oprcz domeny publicznej wopisanym powyej znaczeniu, istnieje pewna liczba zastrzee
iwycze, ktre ograniczaj prawne obostrzenia izapewniaj
wystarczajcy dostp do wsplnej wiedzy ikultury. Zastrzee-

nia te zapewniaj, e prawa autorskie gwarantowane twrcom

nie s sprzeczne zodpowiednimi potrzebami spoeczestwa.
Zapewniaj one dostp do informacji iumoliwiaj funkcjonowanie niezbdnym instytucjom spoecznymi, ale te daj
moliwo udziau jednostkom ze specjalnymi potrzebami.
Dlaczego domena publiczna jest tak wana?
Domena publiczna jest surowcem, zktrego tworzymy now
wiedz idziea sztuki. Posiadanie zdrowej idobrze funkcjonujcej domeny publicznej, jest niezbdne dla rozwoju socjalnego
iekonomicznego naszego spoeczestwa.

Dziaajce non profit organizacje pamici, ktrym powierzono

zadanie konserwacji wsplnej wiedzy ikultury, odgrywaj
specjaln rol wefektywnym katalogowaniu izabezpieczaniu
zebranych wdomenie publicznej prac. Jako cz tego zadania,
musz zapewni, e prace znajdujce si wdomenie publicznej
bd oglnodostpne dla caego spoeczestwa. Dla organizacji pamici wane jest, eby zrozumie, e jako stranicy
naszej wsplnej kultury iwiedzy, odgrywaj centraln rol
przy wzmaganiu kreatywnoci obywateli izapewnianiu surowcw dla nowoczesnej kultury, nauki, innowacji iwzrostu
gospodarczego.

Wiele wiedzy wiatowej Encyklopedie Diderota, obrazy

Leonarda, Prawo cienia Newtona, znajduj si wdomenie
publicznej. Spoeczestwo wsposb cigy (wielokrotnie)
uywa, reinterpretuje ireprodukuje materiay zdomeny publicznej, wten sposb rozwijajc nowe myli itworzc nowe
prace. Nowe teorie, wynalazki, dziea kulturalne itym podobne
powstay dziki wiedzy ikreatywnoci zubiegych wiekw.

Zdrugiej strony przeniesienie danych analogowych, pilnowanych przez instytucje, do dostawcw formy cyfrowej, jest dla
tych ostatnich ogromnym wyzwaniem. Tworzenie izarzdzanie cyfrowymi kolekcjami jest drogie. Sektor dziedzictwa
kulturowego moe nie mie rodkw na taki cel. Sponsorzy
zrzdu mog zachca organizacje do generowania przychodu,
za pomoc form licencji dla uytkownikw komercyjnych.

Domena publiczna werze cyfrowej

Internet umoliwia dostp do cyfrowej czci tej wiedzy, na
wczeniej niespotykan skal. To on jest napdem projektw
wielkiej digitalizacji, ktre fundamentalnie zmieni rol kulturalnych instytucji dziedzictwa. Dygitalizowanie kolekcji
analogowych daje nowe moliwoci wzakresie wspdzielenia
ikreatywnego ponownego uycia, motywujc ludzi do eksploracji iwyraania odpowiedzi na nasze wsplne dziedzictwo
wsposb, jakiego nie przewiduje jeszcze nasze prawo. Era
cyfrowa dokonaa przesunicia praw autorskich do centrum
zainteresowania posiadaczy naszego kulturalnego inaukowego
dziedzictwa. Organizacje pamici od wiekw miay publiczny
obowizek pilnowania dziedzictwa wimieniu spoeczestwa
iudostpniania go publicznie. Obydwie te funkcje odbyway
si najczciej na koszt obywateli (patnikw podatkw).

Spki zkapitaem publiczno-prywatnym stay si jedn zopcji

fundowania zada digitalizacji na du skal. Komercyjni kolekcjonerzy pac za digitalizacj wzamian za uprzywilejowany
dostp do kolekcji cyfrowych. Czynnoci te s powodem prb
przejcia maksymalnej wadzy nad reprodukcjami cyfrowymi
dzie znajdujcych si wdomenie publicznej. Organizacje daj
wycznych praw do cyfrowych wersji prac zdomeny publicznej, wchodzc wrelacje zpartnerami komercyjnymi. Takie
postpowanie utrudnia swobodny dostp do wikszoci dzie.
Poniewa takie dziaania ograniczaj dostp do dzie cyfrowych
iuniemoliwiaj ich swobodne ogldanie przez nauczycieli,
innowatorw iobywateli, poprzez takie dziaania organizacje
pamici dziaaj sprzecznie zmisj ipsuj relacje ze swoimi
uytkownikami. Prace, ktre znajduj si wdomenie publicznej
wformie analogowej, musz pozosta swobodnie dostpne,
79

adigitalizacja takich prac zamiast do nowych restrykcji, musi

prowadzi do zwikszonego dostpu publicznego. Wcelu utrzymania waciwego dla ery cyfrowej poziomu, organizacje dziedzictwa kulturalnego inaukowego musz dy do zwikszenia
dostpu do wsplnej wiedzy ikultury, poprzez odgrywanie roli
podstawowych punktw dostpu do posiadanych wich kolekcjach dzie. Dodatkowe usugi mog by rozwinite wzakresie
zawartoci bez potrzeby dania wycznych praw do dzie
znajdujcych si wdomenie publicznej wformie analogowej.
Wkocu na poziomie politycznym, winteresie spoeczestwa
jest, aby wiedza iinformacje zdomeny publicznej zostay
zdigitalizowane. Po procesie digitalizacji, materiay powinny
by swobodnie dostpne dla innowacyjnych przedsibiorstw,
wynalazcw ifirm technologicznych, jako podstawa do tworzenia pomysw iwprowadzania nowoczesnych rozwiza.
Celem niniejszych zasad jest danie jasnego sygnau podmiotom dostarczajcym materiay, politykom ispoeczestwu, e
Europeana iEuropeana Foundation pragn umocni koncepcj
domeny publicznej iwiata cyfrowego. Aby to osign, potrzebujemy penego zrozumienia iotwarcia na nowoczesno dla
idei tego niezbdnego rda.
Odpowiedzi na statut domeny publicznej Europeana prosimy
przesya na adres info@europeana.eu
Statut domeny publicznej dostpny pod adresem http://www.
version1.europeana.eu/web/europeana-project/public-domain-charter-pl

80

Portert Alberta Einsteina, Smithsonian Institution Libraries, http://www.flickr.com/photos/25053835@N03/2575987184

81