You are on page 1of 22

Studia Ecologiae et Bioethicae

UKSW
11(2013)2

DOMINIKA DZWONKOWSKA
Instytut Ekologii i Bioetyki, UKSW, Warszawa

Zmiany klimatu a zrwnowaona turystyka


paszczyzna etyczna1
Sowa kluczowe: zrwnowaony rozwj, turystyka, zrwnowaona turystyka, zmiany
klimatu, etyka rodowiskowa, aksjologia
Key words: sustainable development, tourism, sustainable tourism, climate change, environmental ethics, axiology

SUMMARY
Climate change and sustainable development the ethical
dimension
Tourism is one of the fastest developing sectors of the economy and
one of the sectors extremely vulnerable to climate change. As all tourism destinations rely on their unique natural or cultural values, any
changes in climate and an increase in extreme climate events impact on
the industry more than the other economic sectors. The article presents
the relationship between climate change and tourism, focusing on the
ethical dimension of sustainable tourism. The aim of the article is to
present the moral questions on sustainability in tourism in the context
of climate change. It focuses on environmental values and presents its
role in the context of sustainable tourism development.

Artyku jest rozbudowan i uaktualnion wersj artykuu Zmiany klimatu a zrwnowaona turystyka (Wybraniec profesjonalny kwartalnik radnego (2013)1, ss.
42-46).

65

Dominika Dzwonkowska

Wstp
Turystyka jest sektorem gospodarki, ktry jest powizany sieci zalenoci ze rodowiskiem naturalnym. Z jednej strony kada atrakcja
turystyczna opiera si na wykorzystaniu wyjtkowych walorw rodowiskowych bd kulturowych, z drugiej jednak strony dopuszczenie
nadmiernego ruchu turystycznego w obszarach cennych przyrodniczo
prowadzi do nieuchronnej ich degradacji i zniszczenia. Std w turystyce w sposb szczeglny pojawia si pytanie jak zabezpieczy posiadane
zasoby oraz zapewni ich trwao i moliwo korzystania z nich jak
najduej. Jednym ze scenariuszy dziaa majcych na celu zapewnienie
dugotrwaego i rozsdnego korzystania z zasobw jest implementacja
zasady zrwnowaonego rozwoju do turystyki. Zasada zrwnowaonego rozwoju uwzgldnia nie tylko rozwj ekonomiczny, ale take poszanowanie dbr rodowiska naturalnego i trosk o zabezpieczenie interesw spoecznych. W taki sposb sektor turystyczny stara si dy do
rozwoju uwzgldniajc nie tylko rachunek ekonomiczny, ale rwnie
aspekt rodowiskowy i spoeczny.
Wprowadzanie zasady zrwnowaonego rozwoju jako doktryny ekonomicznej wynika z dostrzeenia zagroe stwarzanych przez obecne
podejcie do rozwoju gospodarczego. Wykadniczy wzrost populacji
izwizane z tym coraz wiksze zuywanie zasobw stwarza zagroenie
dla ekosystemu ziemskiego tym samym stajc si niebezpiecznym nie
tylko dla rodowiska przyrodniczego, ale i dla zdrowia oraz przyszego
istnienia populacji ludzkiej. Prby implementacji zasady zrwnowaonego rozwoju wynikaj nie tylko z racjonalnej analizy stanu naszego
rodowiska. Jest to przede wszystkim prba wykorzystania narzdzi
ekonomicznych, prawnych i politycznych do rozwizywania problemw spoecznych, gospodarczych oraz rodowiskowych zarwno
wskali regionalnej, narodowej jak i globalnej.
W niniejszym artykule zostaa podjta prba analizy wpywu zmian
klimatu na rozwj turystyki. Temat ten jest bardzo obszerny i zaczyna
by coraz szerzej dyskutowany w specjalistycznej literaturze naukowej,

66

Zmiany klimatu a zrwnowaona turystyka...

w artykule zosta on ukazany z uwzgldnieniem paszczyzny etycznej.


Zrwnowaona turystyka jest odpowiedzi nie tylko na powikszajc
si antropopresj, ale take jest sfer realizowania wartoci etycznych
i dostrzegania moralnych zobowiza czowieka wobec rodowiska
przyrodniczego i spoecznego, co zostao zarysowane w niniejszym artykule.
Zrwnowaona turystyka
Gwatowny rozwj sektora usug turystycznych oraz osignicie liczby turystw na poziomie 1,035miliarda turystw w roku 2012 (Web-04)
skoniy do analizy dziaa podejmowanych w tym sektorze iprzyczyniy si do zintensyfikowanych dziaa na rzecz wprowadzenia zrwnowaonej turystyki. Problem ten podejmowano wielokrotnie, aw roku
1995 zaledwie trzy lata po Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro opracowano
kodeks zasad dla ruchu turystycznego. wiatowa Rada Podry i Turystyki oraz wiatowa Organizacja Turystyki2 wsplnie z Rad Ziemi
opracoway tzw. Agend 21 dla Podry i Przemysu Turystycznego.
Wrd priorytetowych zada wymieniono tam nastpujce:
turystyka powinna propagowa zdrowy i produktywny tryb ycia
w harmonii z przyrod, zblia do siebie ludzi rnych narodowoci, kreowa otwarto i tolerancj;
rozwj turystyki ma przyczynia si do zachowania zasobw przyrody oraz ochrony rdzennej kultury spoecznoci lokalnych;
rozwj turystyki w regionach powinien dokonywa si przy udziale ludnoci miejscowej poczwszy od etapu planowania; powinien
kreowa nowe rda dochodw ludnoci miejscowej;
2

wiatowa Organizacja Turystyki (ang. United Nations World Tourism Organization UNWTO) powstaa w 1975 roku, obecnie zrzeszonych jest w niej 155
pastw. UNWTO jest agend ONZ odpowiadajc za promowanie odpowiedzialnego i zgodnego z zasadami zrwnowaonego rozwoju turyzmu. Jako wiodca organizacja turystyczna promuje rozwj turystyki zapewniajcy wzrost ekonomiczny, rozwj spoeczny oraz trwao zasobw przyrodniczych.

67

Dominika Dzwonkowska

dziaalno usugowa i produkcyjna w brany turystycznej powinna


zmierza do zmniejszenia iloci odpadw oraz oszczdnoci energii
i wody, eliminowa z uycia substancje niebezpieczne dla rodowiska, stymulowa personel, klientw i spoecznoci lokalne do zachowa proekologicznych itp.;
kraje powinny promowa polityk otwartego systemu rynkowego
wturystyce, woln wymian usug turystycznych, podporzdkowan zasadom zrwnowaonego rozwoju i respektujc midzynarodowe prawo ochrony rodowiska (Zarba 2010: 38-39).
Zasady te stay si podstaw do realizowania zrwnowaonego rozwoju w turystyce oraz troski o to, aby sektor turystyczny mg jak najlepiej si rozwija w sposb uwzgldniajcy powizania sfery ekonomicznej ze sfer spoeczn i rodowiskow. Zagroeniem dla prowadzenia
dziaalnoci turystycznej jest wyczerpywanie si zasobw iniszczenie
walorw rodowiska, z ktrych korzysta wielu operatorw turystycznych. Zjawisko to opisa Garrett Hardin okrelajc je wiele mwic
nazw tragedia dbr wsplnych lub tragedia wsplnego pastwiska.
Zjawisko to jest zwizane z korzystaniem z danego obszaru i eksploatowaniem jego zasobw w sposb niekontrolowany przez wielu uytkownikw. Operatorzy turystyczni nie kontrolujc iloci turystw, niekiedy doprowadzaj do tego, e w sezonie na danym obszarze pojawia
si liczba turystw przekraczajca moliwoci rodowiska naturalnego.
W wyniku tego obszar o unikalnych walorach przyrodniczych jest nadmiernie eksploatowany i stopniowo niszczony.
Zmiany klimatu a turystyka
Wszystkie atrakcje turystyczne opieraj si na wyjtkowych walorach przyrodniczych bd kulturowych danego obszaru, std mdre
gospodarowanie tym wsplnym dobrem jakim jest przyroda powinno
by jednym z kluczowych aspektw branych pod uwag przy planowaniu dziaalnoci turystycznej. Jednak unikalne walory przyrodnicze
atrakcji turystycznych mog ucierpie nie tylko w skutek nadmiernej

68

Zmiany klimatu a zrwnowaona turystyka...

eksploatacji zasobw, ale rwnie w wyniku zmian klimatycznych.


Zmiany klimatyczne przejawiajce si jako coraz czstsze wystpowanie ekstremalnych zjawisk pogodowych, problemy z nadmiarem lub
brakiem wody, poary, przemieszczanie si gatunkw rolin i zwierzt
wywoane zmian warunkw atmosferycznych oraz innymi zjawiskami powizanymi z klimatem. Wszystkie wyej wymienione zjawiska
stanowi istotne zagroenia dla stanu i zachowania walorw turystycznych.
Jednym z sektorw znaczco wpywajcych na zmiany klimatu jest
transport, w turystyce 75% cakowitej emisji ditlenku wgla pochodzi
wanie z transportu (Mishev, Mochurova 2010: 194). Turyzm oferujc podre do atrakcji turystycznych oddalonych od miejsca zamieszkania, staje si jednym ze znaczcych emitentw, co wicej prognozy
przewiduj dalszy wzrost emisji z transportu i rozwj sektora usug turystycznych. Jednak mimo negatywnego wpywu na klimat turystyka
nie stanowi a tak duego zagroenia jak inne sektory. Wedug bada
UNWTO turyzm wprawdzie odpowiada za zaledwie 5% emisj ditlenku wgla, co w porwnaniu z innymi sektorami jak na przykad zrolnictwem z 15% emisj jest mao znaczcym zagroeniem dla rodowiska (Mishev, Mochurova 2010: 194). Turyzm mimo znaczcej emisji
i przewidywanego wzrostu oddziaywania na klimat, jest sektorem,
ktry raczej jest poszkodowany przez zmiany klimatu ni przyczynia
si do nich.
Turyzm jest jednym z sektorw wyjtkowo zagroonych skutkami
zmian klimatu. Prowadzone dotychczas badania naukowe w zakresie
wpywu zmian klimatu na turystyk prognozuj zmian w lokalizacji atrakcji turystycznych po roku 2030. Przewiduje si, e w skutek
zmian klimatu cz z dotychczas atrakcyjnych turystycznie terenw
nie bdzie tak chtnie odwiedzana, ale pojawi si nowe rejony, ktrych klimat zmieni si na tyle, e stanie si atrakcyjny dla turystw. Na
przykad badania przeprowadzone przez Bigano i wsppracownikw
(Bigano i in 2006) sugeruj, e najbardziej skorzysta na tym Azja, ktra
przejmie wikszy udzia w rynku usug turystycznych (tame: 11). Po-

69

Dominika Dzwonkowska

wysze analizy doprowadziy badaczy do stwierdzenia, e poszczeglne


kraje mog dowiadczy gwatownych zmian w iloci turystw. Przewiduje si, e kraje chodniejsze spotka wzrost iloci turystw z wasnego
kraju, podczas gdy w krajach cieplejszych nastpi spadek krajowej turystyki. W niektrych przypadkach iloci osb korzystajcych z usug
oferowanych przez turyzm mog wzrosn znaczco jak w przypadku
Mongolii o 100% lub spa jak np. w Mali o 30%. Wyjtkiem od powyszej reguy bd kraje pooone wyej nad poziomem morza otoczone
przez kraje pooone niej, gdy mimo, e s chodniejsze od otaczajcych je pastw, to dotkn je zjawiska takie same jak w krajach cieplejszych. Mimo spadku iloci turystw przyjedajcych z odlegych
pastw, kraje te mog okaza si atrakcyjne dla turystw z ssiednich,
cieplejszych pastw (tame).
Zmiany klimatu wpywaj take na midzynarodow turystyk,
przyczyniajc si do maksymalnego spadku o 10% poniej prognozowanej iloci turystw w porwnaniu z modelami nie uwzgldniajcymi
zmian klimatu w roku 2025 i iloci turystw zmierzajc do zera po
tym roku. Ilo podry midzynarodowych spadnie dlatego, e cz
turystw bdzie wolaa spdza wakacje w swoim kraju, szczeglnie
dotyczy to turystw z Niemiec i Wielkiej Brytanii, ktrzy stanowi znaczcy odsetek turystw odbywajcych podre midzynarodowe. Biorc pod uwag poszczeglne pastwa liczba turystw zagranicznych
moe spa o 60% bd wzrosn nawet do 220 %.
Powysze badania jednoznacznie wskazuj wpyw zmian klimatu
na rozwj sektora turystycznego, zostao w nich wykazane, e zmiany
klimatu przyczyni si do podniesienia atrakcyjnoci krajw zimnych
oraz obnienia walorw turystycznych krajw ciepych. Naley jednak
zauway, e w przypadku ocieplania si klimatu moe nastpi rwnie bezpowrotna utrata niektrych atrakcji turystyki zimowej. Dodatnie temperatury w okresie sezonu sportw zimowych, przyczyni si
do utraty walorw danego obszaru i mog prowadzi do zamykania
orodkw turystyki zimowej. Badanie Koening i Abegg pokazuj, e
orodki narciarskie pooone na niszych wysokociach w Szwajcarii

70

Zmiany klimatu a zrwnowaona turystyka...

odnotoway straty wynikajce z ocieplania si klimatu (Koening, Abegg


1997). Naukowcy zbadali pokryw nien przyjmujc jako punkt wyjcia zaoenie, e ilo niegu odpowiednia do uprawiania sportw
zimowych powinna pokrywa trasy narciarskie przez sto dni w roku,
od pocztku grudnia do koca kwietnia. Analizy wykazay, e kurorty
pooone powyej 1.200 metrw nad poziomem morza speniy t zasad, problem niewystarczajcej iloci niegu dotkn jednak kurorty
pooone poniej tej wysokoci. Jest to istotne zagroenie, prognozy
pokazuj, e wzrost temperatury o 2C, moe doprowadzi do przesunicia granicznej wysokoci o 300 metrw, a w konsekwencji doprowadzi to do utracenia nawet 63% obszarw turystyki zimowej. Stanowi to
znaczce zagroenie dla gospodarki regionw, ktre czerpi dochody
zturystyki zimowej.
Utrata pokrywy nienej nie jest jedyn konsekwencj zmian klimatu, pojawiaj si tutaj take inne zagroenia chociaby zwizane z wystpowaniem klsk ywioowych czy katastrof ekologicznych. Na przykad
wyciek ropy w Zatoce Meksykaskiej przyczyni si do utraty walorw
krajobrazowych tych obszarw, zatrucia ekosystemw i co za tym idzie
ogromnymi stratami w turystyce. Europejska Agencja rodowiskowa
(EEA 2007 i 2011) ostrzega rwnie przed okresowymi problemami
wynikajcymi z braku wody czy niskiej jakoci bd ryzykiem skaenia
wody (pitnej lub wd w kpieliskach), a take przed zagroeniem dla
biornorodnoci. Midzy innymi przesuwanie si wystpowania siedlisk niektrych gatunkw rolin czy zwierzt moe powodowa utrat
walorw przyrodniczych regionu, ale take sama turystyka jest zagroeniem dla istnienia niektrych gatunkw rolin i zwierzt. Powanym
zagroeniem jest rwnie niefrasobliwe podejcie turystw do kwestii
sprowadzania gatunkw obcych, brak wiedzy o zagroeniach wynikajcych z introdukcji inwazyjnych gatunkw obcych czsto jest przyczyn
wprowadzania nie rodzimych gatunkw do rodowiska, co moe mie
powane konsekwencje i prowadzi do zagroenia istnienia gatunkw
rodzimych.

71

Dominika Dzwonkowska

Obok wspomnianych zagroe istotne znaczenie ma take rosnca urbanizacja obszarw atrakcyjnych turystycznie. Rozwj turystyki
stymuluje rozwj infrastruktury i budownictwa w miejscach atrakcji
turystycznych. W zwizku z tym wzrasta tam antropopresja na rodowisko naturalne, na przykad w postaci urbanizacji terenw o wysokich
walorach przyrodniczych, zwikszonego zuycia wody i produkcji odpadw, fragmentacji siedlisk oraz utraty biornorodnoci. Te i inne
zagroenia wynikajce z racji postpujcych zmian klimatu i rozwoju
turystyki staj si przyczyn rozwijania bada w zakresie klimatologii turystyki (ang. tourism climatology) (de Freitas 2003). Klimat jest
jednym z zasobw w oparciu, o ktre prowadzona jest dziaalno turystyczna i wszelkie zmiany w tym zakresie, zarwno w postaci ekstremalnych zjawisk pogodowych jak i stopniowego zmieniania si klimatu, maj wpyw na walory danej atrakcji turystycznej. Std wzorem innych dyscyplin, dla ktrych zmiany klimatu mog stanowi zagroenie
rwnie badacze turystyki podjli analizy w tym zakresie. Szczeglnym
zagroeniem dla turystyki s ekstremalne zjawiska pogodowe i katastrofy naturalne. Niemniej zmiany klimatu w turystyce mog by odczuwane w 3 aspektach, w sferze estetycznej, fizycznej i termalnej. De
Freitas przyblia przykady, znaczenie i wpyw poszczeglnych zjawisk
klimatycznych wystpujcych w turystyce:
Obszar klimatu

:S\Z

Znaczenie
(VWHW\F]QH

QDVRQHF]QLHQLH
]DFKPXU]HQLH
ZLGRF]QR
GXJRGQLD

MDNRGRZLDGF]HQLD

]DGRZROHQLHDWUDNF\MQRPLHMVFD

MDNRGRZLDGF]HQLD

]DGRZROHQLHDWUDNF\MQRPLHMVFD
LORJRG]LQ]GRVWSHPGRZLDWD
VRQHF]QHJR

NRPIRUW

)L]\F]QH
ZLDWU

UR]GUDQLHQLH

GHV]F]

UR]GUDQLHQLHXURN

72

SRUZDQHSU]H]ZLDWUU]HF]\SLDVHN
NXU]
PRNQLFLHPQLHMV]DZLGRF]QR
L]DGRZROHQLH

Zmiany klimatu a zrwnowaona turystyka...

QLHJ

VSRUW\]LPRZH
DNW\ZQR

ld

QLHEH]SLHF]HVWZR

VXURZHZDUXQNL
DWPRVIHU\F]QH

UR]GUDQLHQLH
ZV]\VWNLHZ\PLHQLRQHSRZ\HM
QLHEH]SLHF]HVWZR
UR]GUDQLHQLH
]GURZLHGREURVWDQ]\F]Q\DOHUJLH
QLHEH]SLHF]HVWZR
QLHEH]SLHF]HVWZR
]GURZLHRSDOHQL]QDSRSDU]HQLD
DWUDNF\MQR
VRQHF]QH
Termalne

MDNRSRZLHWU]D
SURPLHQLRZDQLH
XOWUDROHWRZH

SRF]RQH
RGG]LD\ZDQLH
NRPIRUWWHUPDOQ\
WHPSHUDWXU\
SRZLHWU]DZLDWUX
SURPLHQLRZDQLD
VRQHF]QHJR
WHUDSHXW\F]Q\
ZLOJRWQRFL
Z]PDFQLDMF\
SURPLHQLRZDQLH
GXJRIDORZH

XG]LDZVSRUWDFKDNW\ZQRFL
XV]NRG]HQLH]GURZLD]QLV]F]HQLH
ZDVQRFL

VWUHVURGRZLVNRZ\QDSLFLH
]MRORJLF]QHKLSRWHUPLDKLSHUWHUPLD

ZDUXQNLGRUHNRQZDOHVFHQFML

Tabela 1. Czynniki klimatyczne, w ktrych klimat wpywa na turystyk. rdo:


de Freitas 2003: 49, tumaczenie wasne.

Przedstawiono w tabeli obszary oddziaywania klimatu, ktre mog


mie wpyw na rozwj turystyki i powinny by brane pod uwag przy
planowaniu dziaalnoci w sektorze turystyki. Wskanik klimatyczno-turystyczny (TCI) zwyczajowo uwzgldnia tylko miesiczne urednione wartoci takich wskanikw meteorologicznych jak na przykad: temperatura powietrza, wilgotno czy opady. Biorc pod uwag
powyej wymienione czynniki TCI powinno opiera si na szerszej
analizie i uwzgldnia trzy wyej wymienione aspekty oddziaywania
warunkw atmosferycznych na czowieka. Wtedy systemowe wdraanie zrwnowaonej turystyki bdzie duo bardziej skuteczne i holistyczne.
Chocia wydaje si, e wprowadzenie zmian w obszarze turystyki
jest bardzo trudne to nie jest to niemoliwe, ciekawym przykadem
73

Dominika Dzwonkowska

zastosowania zasad zrwnowaonego rozwoju dla rozwoju regionu


i wzmocnienia jego atrakcyjnoci turystycznej jest przykad Szczawnicy. Szczawnica jest miejscowoci uzdrowiskow std jako rodowiska jest szczeglnie wana zarwno dla wadz jak i dla mieszkacw gminy. Majc to na uwadze wadze Szczawnicy w 2007 roku zaczy starania, aby zamontowa ok. 2000 kolektorw sonecznych do
ogrzewania wody. Pomys ten spotka si z duym zainteresowaniem
spoeczestwa. W celu realizacji tej inicjatywy powoano Stowarzyszenie na Rzecz Ekorozwoju Szczawnicy EKO Szczawnica, do ktrego
przystpio ponad 400 osb. Wkrtce podjto te dziaania na rzecz
zdobycia rodkw na realizacj tego przedsiwzicia. Wsparcie uzyskano od Wojewdzkiego Funduszu Ochrony rodowiska i Gospodarki
Wodnej, ktry przyzna poyczk w wysokoci 3 473 000 z, oprocentowan wskali 4%, z moliwoci jej umorzenia w wysokoci 35% oraz
od Narodowego Funduszu Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej,
Szczawnica znalaza si na licie rankingowej, na ktrej umieszczono
projekt o dofinansowanie przedsiwzicia w wysokoci 50% jego wartoci na kwot 4.217.000 z (Web-07).
Projekt Solarna Szczawnica obj zakup i instalacj ok. 1600 kolektorw sonecznych. Przyczynio si to do znaczcej poprawy jakoci
powietrza wynikajcej z ograniczenia zuycia wgla o 50%, oleju opaowego o 25% oraz energii elektrycznej o 25% (Web-08).Konsekwencj
ograniczenia spalania paliw kopalnych jest znaczca redukcja emisji:
pyu o 17,358 Mg/rok; dwutlenku siarki o 13,956 Mg/rok; dwutlenku
azotu o 1,736 Mg/rok; tlenku wgla o 37,96 Mg/rok; dwutlenku wgla o 1957,512 Mg/rok; sadzy o 0,875 Mg/rok; BAP o 0,012Mg/rok
(tame). W wyniku realizacji projektu Szczawnica moe pochwali si
czystszym powietrzem, co ma kluczowe znaczenie dla miejscowoci
uzdrowiskowej. Ponadto mieszkacy korzystajcy z kolektorw ciesz
si z niszych rachunkw za ogrzewanie wody.
Dziaania w zakresie ochrony klimatu zostay przeprowadzone przy
duym wsparciu i zaangaowania spoecznoci lokalnej, ktra aktywnie
braa udzia w realizowaniu projektu jednoczenie stajc si jego bene-

74

Zmiany klimatu a zrwnowaona turystyka...

ficjentem. Powyszy przykad pokazuje nie tylko, e dziaania na rzecz


ochrony obszarw atrakcyjnych turystycznie s moliwe, ale rwnie
pokazuje jak wsppraca wadz samorzdowych i mieszkacw moe
przyczyni si do wsplnego dbania o czysto powietrza i ograniczanie emisji w sposb uwzgldniajcy sfer spoeczn, ekonomiczn
irodowiskow.
Dziaania na rzecz ochrony klimatu s te podejmowane przez liczne hotele, hostele czy schroniska, ktre we wprowadzaniu rozwiza
pro rodowiskowych widz nie tylko aspekt rodowiskowy, ale take
dostrzegaj ekonomiczne i marketingowe walory. Kadra zarzdzajca
i projektujca tego typu obiekty zwraca coraz wiksz uwag na ich
energooszczdno poprzez odpowiedni dobr sprztu RTV i AGD,
termomodernizacj budynkw, zapewnienie, e dom obiekt bdzie
pochania jak najwicej ciepa z zewntrz czy korzystanie z instalacji
energetyki odnawialnej.
Jeden z ekologicznych hoteli w Poznaniu zosta specjalnie zaprojektowany i urzdzony w sposb zapewniajcy minimalizacj zuycia
energii elektrycznej. Rozwizania zastosowane w tym obiekcie s na
tyle skuteczne, e hotel przy penym owietleniu zewntrznym i wewntrznym pobiera tylko tyle energii elektrycznej co czajnik bezprzewodowy. Do niskiego zuycia energii przyczynia si tam rwnie szereg
energooszczdnych rozwiza jak chociaby wykonanie elewacji zmateriaw zapewniajcych minimalne straty ciepa czy podgrzewanie
wody przez kolektory soneczne.
Ciekawym przykadem dziaa w zakresie ograniczania emisji i troski o ochron klimatu s dziaania Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. PTTK podejmuje liczne starania, aby zwikszy
wykorzystanie nowoczesnych technologii tak, by obiekty PTTK byy
bardziej energooszczdne i przyjazne rodowisku. Dziki staraniom
tej instytucji i wsparciu ze rodkw Norweskiego Mechanizmu Finansowego udao si zainstalowa instalacje odnawialnych rde energii
wwielu obiektach PTTK na przykad w Bieszczadach i Beskidzie Niskim.

75

Dominika Dzwonkowska

W ramach projektu zaplanowano nastpujce inwestycje:


Schronisko- Bacwka Kremenaros w Ustrzykach Grnych monta 95m kolektorw sonecznych;
Schronisko w Komaczy monta 72m kolektorw sonecznych;
Schronisko- Bacwka Pod Honem w Cisnej monta 54m kolektorw sonecznych;
Dom Wypoczynkowy w Wetlinie monta 140m kolektorw sonecznych;
Hotel Grski w Wetlinie monta 27m kolektorw sonecznych;
Hotel Grski i Camping nr 150 w Ustrzykach Grnych monta
27m kolektorw sonecznych;
instalacja pompy ciepa o mocy ok. 120kW zapewniajcej ciepo do
celw c.o. i c.c.w. oraz rurocigu glikolowego;
Schronisko-Bacwka JAWORZEC w Jaworcu monta 54m kolektorw sonecznych;
instalacja hybrydowej elektrowni z turbin wiatrowa i panelami fotowoltaicznymi (Web-10).
Organizatorzy wypoczynku coraz bardziej zwracaj uwag na pro
rodowiskowe rozwizania, ktre przyczyniaj si do ograniczania
emisji i ochrony klimatu. Chocia naley zaznaczy, e czsto motywacj do tego typu dziaa nie jest troska o rodowisko naturalne, badania
prowadzone w tym zakresie pokazuj, e zaledwie 30% ankietowanych
w tego typu dziaaniach kieruje si trosk o ograniczenie oddziaywania na rodowisko. Inspiracj do tego typu dziaa s rwnie: obnienie kosztw 24% ankietowanych; korzyci marketingowe 19 % czy
lepszy wizerunek i reputacja obiektu 19% (Web-09).
Wszystkie te inwestycje przyczyniaj si do ograniczenia zuycia wgla czy olei opaowych zuywanych do ogrzewania obiektw i wody,
a co za tym idzie wie si to ze znaczcym ograniczeniem emisji gazw cieplarnianych. Te dziaania maj wpyw na jako powietrza i na
ochron klimatu przyczyniajc si do podnoszenia jakoci rodowiska.

76

Zmiany klimatu a zrwnowaona turystyka...

Etyczny wymiar zrwnowaonej turystyki


Zmiany klimatu s jedn z przesanek przemawiajcych za wprowadzaniem zrwnowaonej turystyki, niemniej zrwnowaona turystyka
powinna by rwnie postrzegana przez pryzmat etycznego wymiaru
jej wdraania. Wprowadzanie zrwnowaonej turystyki powinno by
postrzegane jako realizacja moralnych zobowiza czowieka, jako dostrzeenie i wyraz troski o dobrostan rodowiska oraz organizmw ywych jak i o drugiego czowieka. W turystyce ju od dawna dostrzega
si potrzeb uwzgldniania sfery etycznej w dziaalnoci turystycznej,
std 30 padziernika 1999 roku Zgromadzenie Oglne wiatowej Organizacji Turystyki (WTO), w specjalnej rezolucji (A/RES/406 (XIII))
przyjo Globalny Kodeks Etyczny. Kodeks skada z preambuy, dziewiciu zasad oraz z mechanizmu jego wdraania zawartego w artykule
10. Kodeks obejmuje sfer ekonomiczn, spoeczn i kulturow paszczyzn turystyki, uwzgldniajc nastpujce obszary:
Artyku 1. Udzia turystyki w pogbianiu wzajemnego zrozumienia
iszacunku pomidzy narodami i spoeczestwami.
Artyku 2. Turystyka jako narzdzie indywidualnej i zbiorowej samorealizacji.
Artyku 3. Turystyka jako czynnik zrwnowaonego rozwoju.
Artyku 4. Turystyka uytkownikiem, ale i beneficjentem dziedzictwa
kulturowego ludzkoci.
Artyku 5. Turystyka jako dziaalno przynoszca korzyci krajom
ispoecznociom przyjmujcym turystw.
Artyku 6. Obowizki uczestnikw rozwoju turystyki.
Artyku 7. Prawo do turystyki.
Artyku 8. Swoboda ruchu turystycznego.
Artyku 9. Prawa pracownikw i przedsibiorcw brany turystycznej.
Artyku 10. Wprowadzanie zasad Globalnego Kodeksu Etyki w Turystyce (Web-05, Web-06).
Przyjcie kodeksu jest cakowicie dobrowolne, ale mimo to coraz
czciej praktykowane przez wiele biur podry i operatorw tury-

77

Dominika Dzwonkowska

stycznych. Etyczny wymiar turystyki jest take realizowany poprzez


wczanie wartoci do sfery dziaa tego sektora, wrd wartoci naley wymieni przynajmniej kilka, ktre s kluczowymi w dyskursie
etyki rodowiskowej. Jedn z najwaniejszych wartoci, ktre znajduj
odzwierciedlenie w postulacie zrwnowaonej turystyki jest odpowiedzialno za rodowisko przyrodnicze uwzgldniajca trosk o integralno rodowiska naturalnego oraz konieczno zachowania jego
zasobw i walorw dla przyszych pokole. Postulat odpowiedzialnoci w wymiarze biocentrycznym zosta sformuowany przez Hansa Jonasa (Jonas 1995). Sformuowa on imperatyw odpowiedzialnoci za
wszystkie ywe organizmy prbujc zapewni moliwo ich przetrwania. Jonas sformuowa zontologizowan koncepcj odpowiedzialnoci,
wktrej samo istnienie jest racj bycia przedmiotem odpowiedzialnoci. W ten sposb zasada odpowiedzialnoci ufundowana na ontologii stawia przed czowiekiem zadanie ochrony ycia w kadej postaci.
Wfilozofii Jonasa nagie, faktyczne jest w sposb oczywisty zbiega
si z jakim powinien (Jonas 1995: 233). Ufundowana na ontologii
odpowiedzialno jest ochron kadego bytu oywionego zsamej racji
jego istnienia.
Odpowiedzialno konstytuuje podmiotowo czowieka (Picht
1981: 173). Czowiek wspczesny nie moe sobie pozwoli na zawanie pola odpowiedzialnoci tylko i wycznie do siebie samego bd
do drugiego. Rozwj naukowo-techniczny poszerzy zakres odpowiedzialnoci i stawia przed czowiekiem nowe wyzwania jak chociaby
odpowiedzialno za rodowisko przyrodnicze oraz odpowiedzialno
za moliwo istnienia i funkcjonowania przyszych pokole. Odpowiedzialno w zrwnowaonej turystyce integruje kluczowe sfery, na
jakie turystyka wpywa i wyraa si w trosce interesariuszy o zachowanie integralnoci rodowiska naturalnego oraz minimalizowanie negatywnego wpywu dziaa w tej sferze. Wyrazem odpowiedzialnoci jest
wyjcie poza spojrzenie na turystyk jako na rdo natychmiastowego
dochodu, na rzecz dostrzeenia dugofalowych i ponad ekonomicznych
korzyci, jakie przynosi ta forma rekreacji oraz uwzgldnianie w ra-

78

Zmiany klimatu a zrwnowaona turystyka...

chunku ekonomicznym kosztw wiadcze ekosystemw, z ktrych


korzystaj interesariusze. Zrwnowaona turystyka stanowi paszczyzn realizacji odpowiedzialnoci za drugiego, ale take rozszerza zakres
odpowiedzialnoci na wiat pozaludzki. Wymaga od czowieka rwnie
uwzgldniania interesw przyszych pokole i troski o ich moliwo
korzystania z zasobw, ale take jest wyrazem odpowiedzialnoci za
zachowanie rodowiska w stanie niezniszczonym dla dobra wszystkich
yjcych obecnie jak i tych, ktrzy si jeszcze nie narodzili.
Dopenieniem odpowiedzialnoci jest szacunek wobec ycia
iwszystkich jego przejaww. Wczajc w to poszanowanie praw osb
zaangaowanych w sektorze usug turystycznych. W przypadku turystyki zrwnowaonej etyka szacunku wobec ycia ma bardzo szeroki
zakres, jest nie tylko trosk o ochron wszelkiego ycia, ale take bdzie
wizaa si z trosk o okazywanie szacunku lokalnym mieszkacom.
Jak na biay promie wiata skadaj si rnobarwne promienie, tak
etyka poszanowania ycia zawiera w sobie wszystko, co skada si na
etyk mioci, yczliwoci, wspcierpienia i wspradoci, postawy pokojowej, zdolnoci do przebaczania (Schweitzer 1964: 52). Te wszystkie elementy powinny by przejawem szacunku wyraanego wzrwnowaonej turystyce, szacunek powinien sta si fundamentem na
podstawie ktrego budowana jest paszczyzna porozumienia midzy
interesariuszami oraz powinien wyraa si w dziaaniach wszystkich
uczestnikw tej formy turyzmu.
Kluczowe znaczenie ma szacunek wobec ludnoci lokalnej, ktry
wyraa si nie tylko w zatrudnianiu lokalnej spoecznoci do pracy
wsektorze usug turystycznych, ale take w szacunku wobec lokalnych
tradycji i prawa prywatnoci lokalnej spoecznoci. Zagroeniem w tej
sferze moe by chociaby tzw. utowarowienie kultury. Tragicznym
przykadem jest Hiszpaskie miasto Fuenterraba (znane te pod nazw Hondarribia), w ktrym co roku odbywa si Alarde (Podemski
2008: 63). Alarde jest odtworzeniem zwycistwa mieszkacw Fuenterraba nad Francuzami, w ktre zaangaowani s wszyscy mieszkacy
miasteczka, przez co zwyczajowo Alarde byo wanym wydarzeniem

79

Dominika Dzwonkowska

pozwalajcym zjednoczy spoeczno lokaln. Jednak charakter tego


wita zosta zmieniony odkd w 1969 roku Hiszpaskie Ministerstwo
Turystyki wpisao festiwal na list atrakcji turystycznych, od tego czasu
Alarde sta si komercyjnym widowiskiem, nastawionym na cele marketingowe. Przez silny nacisk na przyciganie turystw i uczynienie
wita atrakcyjnym dla nich festiwal straci dla mieszkacw znaczenie
i wewntrzn warto, a sta si wyreyserowanym spektaklem odgrywanym dla turystw dnych wrae. Powyszy przykad niewtpliwie
nie jest odosobniony, ale pokazuje, e zarwno w przypadku wartoci
przyrodniczej jak i kulturowej, ktr staje si atrakcja turystyczn naley zwrci szczegln uwag na to, aby nie naruszy jej charakteru
iuszanowa tradycj lokaln jak i odczucia miejscowej ludnoci z ni
zwizane.
Szacunek i odpowiedzialno zrodzone w sferze intelektualnej jak
iwolitywnej prowadz do sprawiedliwoci, ktra w zrwnowaonej turystyce realizuje si w co najmniej dwch wymiarach czasowych. Jako
skierowana ku przyszoci kluczowe znaczenie ma sprawiedliwo midzypokoleniowa, ktrej wyrazem jest troska o zachowanie dbr kulturowych oraz przyrodniczych dla przyszych pokole, tak aby i one
mogy mie do nich dostp. Rozwaane w etycznym dyskursie nad odpowiedzialnoci pytanie czy czowiek ma prawo pozbawia nastpne
pokolenia dostpu do zasobw tylko dlatego, e mia do nich dostp
przed nimi zyskuje tutaj odpowied w postaci prby ochrony tych zasobw i nie dopuszczenia do ich degradacji pod wpywem nadmiernego
ruchu turystycznego.
Sprawiedliwo wyraa si te w czasie teraniejszym poprzez zapewnienie, e nikt nie bdzie dyskryminowany z powodu wyksztacenia, wyznania, koloru skr czy statusu materialnego (Wigley D. C.,
Shrader-Frechette K. 1996). W tym kontekcie sprawiedliwo wyraa
si na wiele sposobw takich jak chociaby nie dopuszczanie, aby wygody turystw przyczyniay si do dyskomfortu ludnoci miejscowej,
np. poprzez nadmierne wykorzystywanie wody na obszarach gdzie jest
ona dobrem deficytowym pozbawiajc tym samym dostpu do niej

80

Zmiany klimatu a zrwnowaona turystyka...

miejscow ludno. Jednak jednym z kluczowych i podkrelanych przez


zrwnowaon turystyk postulatw jest zapewnienie dostpu do korzyci z usug turystycznych dla miejscowej ludnoci, tak aby rwnie
ona stawaa si beneficjentem dziaalnoci prowadzonej w miejscu jej
zamieszkania.
Wyej zarysowane wartoci realizuj si tak na poziomie sfery intelektualnej, jako owoc przemyle i analiz filozoficznych, jak i s realizowane w sferze praktycznej, majc swoje odzwierciedlenie w dziaaniach, dla ktrych s motywacj. Gwnym motorem realizowania
aksjologicznej paszczyzny zrwnowaonej turystyki zdaje si by dostrzeenie wewntrznej wartoci chronionych w turystyce zrwnowaonej dbr takich jak chociaby rodowisko przyrodnicze, czy warto
kulturowa. Prowadzi ona nieuchronnie do zrodzenia si postawy szacunku i odpowiedzialnoci. Szacunek i odpowiedzialno s wyrazem
zrozumienia, i te dobra s wartociowe nie ze wzgldu na moliwo
ich wykorzystania, czerpania korzyci z ich uywania, ale posiadaj wewntrzn warto, niezalen od naszej oceny owych dbr. W takim
ujciu s postrzegane jako warto sama w sobie.
Zagadnienie wewntrznej wartoci przyrody jest przedmiotem wielu
analiz. Niestety czsto prby uzasadniania wewntrznej wartoci przyrody staj si sprzeczne same w sobie, gdy racj uzasadniajc staj si
argumenty instrumentalne czy utylitarystyczne. Tym samym przyroda
staje si cenna i wartociowa jako uyteczna dla czowieka, filozofowie
wpadajcy w t puapk zdaj si tkwi w antropocentrycznym modelu
mylenia. Zdaniem Godfrey-Smitha (za Wearing, Neil 2009: 18) tego
typu argumenty mona podzieli na cztery gwne kategorie:
Estetyczne/duchowe przyroda jest wartoci dostarczajc przey estetycznych czy te rdem odzyskiwania rwnowagi ducha.
Biologiczne/zwizane z biornorodnoci przyroda jest rdem
genetycznej rnorodnoci.
Naukowe warto przyrody jest dostrzegana przez pryzmat jej roli
w badaniach naukowych.

81

Dominika Dzwonkowska

Sportowe przyroda jest bezcenn paszczyzn rozwoju turystyki


irekreacji.
Mimo, e te racje ochrony wysuwane s wyranie przez pryzmat
ludzkich korzyci czerpanych z przyrody to nie naley ich odrzuca,
stanowi one podstaw do poszerzenia aksjologicznego spojrzenia na
rodowisko przyrodnicze docelowo wychodzc poza utylitarystyczne
ujcie. Stwarza to podstaw, aby holistyczne podejcie stao si paszczyzn formuowania pogldw, ktre uwzgldniaj caociowy obraz
wiata, wyraajc trosk o rodowisko przyrodnicze i formuujc postulat ochrony przyrody ze wzgldu na jej wrodzon warto.
We wdraaniu zrwnowaonej turystyki istotne jest przede wszystkim osobiste zaangaowanie interesariuszy, ale jednoczenie kluczowe
znaczenie ma indywidualny system wartoci oraz dominujce w danym
spoeczestwie normy kulturowe (Durydiwka, Kowalczyk, Kulczyk
2010:33), te czynniki bd bowiem paszczyzn do podejmowania decyzji, niekiedy jednak daj zbyt duo miejsca na dowoln interpretacj
(Lansing, De Vries 2006: 83). Patrzc na to zagadnienie ztej perspektywy
kluczowe znaczenie ma zrozumienie, przez jednostk oraz spoeczno,
celu zrwnowaonej turystyki jakim jest zapewnienie dugookresowego
iharmonijnego rozwoju przy zachowaniu rwnowagi pomidzy paszczyzn rodowiskow, gospodarcz i spoeczno-kulturow (Web-03).
Tak jak Sokrates by przekonany, e niewaciwe dziaania etyczne wywodz si z niewiedzy, tak rwnie tutaj wida wyranie, i zrozumienie i wiedza o zaoeniach zrwnowaonej turystyki oraz dugofalowych
korzyciach wynikajcych z ich zastosowania maj kluczowe znaczenie.
Istotne moe by zrozumienie e w perspektywie dugofalowej zrwnowaona turystyka przynosi wszystkim korzyci, amasowa turystyka
moe przyczynia si do zmian rodowiska jak i do trwaej degradacji
obszarw cennych ze wzgldu na walory przyrodnicze i/lub kulturowe.
Istotne ma te upowszechnianie wiedzy o etycznym wymiarze troski
o rodowisko, ktre moe sta si fundamentem osobistego systemu
przekona wzmacniajcy tym samym pozytywne zmiany zachowa.

82

Zmiany klimatu a zrwnowaona turystyka...

Pojawia si jednak pytanie, czy ten etyczny wymiar zrwnowaonej turystyki jest wyrazem dostrzegania moralnych zobowiza czy
tylko etyczn opakowaniem tradycyjnych usug i produktw, a przez
to sprytn strategi marketingow. Etyczna otoczka nie musi wcale
wiza si z wysok wiadomoci organizatorw tej formy wypoczynku, a moe niekiedy by przykadem wysokiego poziomu motywacji
do zdobycia zysku nawet kosztem wprowadzania w bd turystw
(Dzwonkowska 2011: 36). Obserwacja atrakcji turystycznych i systemowa ocena prowadzonej przez nie dziaalnoci doprowadzia do zdemaskowania wielu niechlubnych przypadkw, w ktrych etyczno
usug turystycznych ograniczaa si tylko do nazwy okrelajcej je jako
takie. Jednak warto podkrela, e jest rwnie wiele przykadw, gdzie
program etycznej turystyki jest realizowany i gdzie przynosi nie tylko
korzyci finansowe. Jak zauwaa Fleckenstein bycie etycznym to dobry
interes poniewa bycie etycznym powiksza zyski firmy, wydajno
zarzdu, poprawia wizerunek publiczny i relacje midzy pracownikami (Fleckenstein, Huebsch 1999: 137). Std zmiana w tym sektorze jest
nie tylko konieczna ze wzgldu na ryzyko zniszczenia rodowiska przez
tradycyjn turystyk czy zachodzce zmiany klimatu, ale take pojawia
si jako szansa na poprawienie jakoci usug i pracy w tym sektorze.
Zakoczenie
Holistyczny rozwj czowieka zakada rwnowaenie aktywnoci
w sferze pracy zawodowej jak i w sferze waciwie pojtej rekreacji.
Obecnie turystyka jest jedn z najatrakcyjniejszych form spdzania
czasu wolnego i oferuje szereg moliwoci spdzenia wolnego czasu
w sposb atrakcyjny i przyjemny, a nawet stwarza moliwo czenia
odpoczynku ze zdobywaniem nowej interesujcej poznawczo wiedzy3.
Jednak turystyka i podrowanie nie powinno by traktowane jako
3

Na rynku usug turystycznych pojawia si duo ofert skierowanych do osb zainteresowanych poszerzaniem swojej wiedzy, np. szlaki literackie zachcajce do
podrowania ladami znanych poetw czy pisarzy (np. szlak Agaty Christie) bd
ladami bohaterw literackich (np. szlak Don Kichota czy Wokulskiego).

83

Dominika Dzwonkowska

odpoczynek od wartoci (Ostrowski 2008: 111). Wrcz przeciwnie


zrwnowaona turystyka nie tylko zrodzia si z dostrzeenia zagroe
wynikajcych z antropopresji, ale take jest paszczyzn realizowania
wartoci moralnych. Zmiany klimatu s postrzegane jako obszar, gdzie
konieczna jest refleksja etyczna, ich wpyw na sektor turystyczny pozwala dostrzec skal antropopresji na rodowisko naturalne. Zrwnowaona turystyka zdaje si by rozwizaniem idealnie godzcym trosk
o rodowisko, spoeczestwo i wymiar ekonomiczny, ktry nie tylko
godzi te sfery, ale take jest odpowiedzi na dotychczasowy deficyt moralny panujcy w tej sferze.
Wprowadzenie zasady zrwnowaonego rozwoju do turystyki jest
wyrazem odpowiedzialnoci i troski o rodowisko naturalne, o drugiego oraz wobec moliwoci przyszych pokole do korzystania z obszarw cennych ze wzgldu na walory przyrodnicze i kulturowe. Zrwnowaona turystyka daje moliwo wyraania szacunku wobec ycia
we wszystkich jego przejawach, wyraajc si w trosce o integralno
obszarw przyrodniczych jak i trosk w sferze spoecznej o dobrobyt
miejscowej ludnoci i poszanowanie praw wszystkich uczestnikw
tego sektora usug. Zrwnowaona turystyka stwarza take moliwo
realizowania wartoci sprawiedliwoci, ktra jest wyraa si w trosce
o zapewnienie dobra obecnych uczestnikw turyzmu oraz o dobro
przyszych uczestnikw tej sfery aktywnoci ludzkiej. Kryzys ekologiczny wynika z zachwiania porzdku moralnego dlatego te wyzwaniem stojcym przed czowiekiem wspczesnym jest dostrzeenie
swoich zobowiza wobec rodowiska przyrodniczego i wobec drugiego oraz realizacja ich na rnych paszczyznach wcznie ze sfer
rekreacji.
Bibliografia
Literatura:
Bigano A., Hamilton J.M., Tol R.S.J., 2006, The impact of climate change on domestic
and international tourism: A simulation study, Fondazione Eni Enrico Mattei 86.

84

Zmiany klimatu a zrwnowaona turystyka...


Durydiwka M., Kowalczyk A., Kulczyk S., 2010, Definicja i zakres pojcia <<turystyka zrwnowaona>>, w: Kowalczyk A. (red.), Turystyka zrwnowaona, PWN,
Warszawa, s. 21-43.
Dzwonkowska Dominika, Zasada zrwnowaonego rozwoju w turystyce, Studia Ecologiae et Bioethicae 9(2011)2, s. 23-41.
EEA, 2007, Europes Environment: the fourth assessment, Kopenhaga.
EEA, 2007, European bathing water quality in 2011, Kopenhaga.
Fleckenstein M.P., Huebsch P., 1999, Ethics in Tourism-Reality or Hallucination, Journal of Business Ethics 19, s. 137142.
Freitas C.R., 2003, Tourism climatology: evaluating environmental information for decision making and business planning in the recreation and tourism sector, International Journal of Biometeorology, (2003) 48, s. 4554.
Jonas H., 1994, Philosophy at the end of the century: a survey of its past and future,
Social Research, 61(1994)4.
Jonas H., 1995, Zasada odpowiedzialnoci, PLATAN, Krakw.
Koening U., Abegg B., 1997, Impacts of climate change on winter tourism in the Swiss
Alps, Journal of Sustainable Tourism, 5 (1), s. 4658.
Lansing P., De Vries P., 2006, Sustainable tourism: ethical alternative or marketing
ploy?, Journal of Business Ethics, No. 73, 77-85.
Mishev P., Mochurova M., 20102, Impacts of Climate Change on Tourism, w: V. Alexandrov i in. (red.), Global Environmental Change: Challenges to Science and Society in
Southeastern Europe, DOI 10.1007/978-90-481-8695-2_15, 193-200.
Ostrowski M., 2008, Teologia turystyki, w: Winiarski R. (red.), Turystyka w naukach
humanistycznych, PWN, Warszawa, 102-116.
Picht G., 1981, Odwaga utopii, w: Odwaga utopii, PIW, Warszawa.
Renan E., 2002, Przyszo nauki, w: Skarga B. (red.),, Renan, Wiedza Powszechna,
Warszawa.
Schweitzer A., 1964, ycie, PAX, Warszawa.
Wearing S., Neil J., 2009, Ecotourism impact, potentials and possibilities, ButterworthHeinemann, Oxford.
Wigley D. C., Shrader-Frechette K., 1996, Environmental Justice: A Louisiana Case
Study, Journal of Agricultural and Environmental Ethics, No. 9, 61-82.
Zarba D., 2010, Ekoturystyka, PWN, Warszawa.

Witryny internetowe:
(Web-01) Bacon F., The New Organon, <http://www.constitution.org/bacon/nov_org.
htm>, dostp: 15.12.2011.
(Web-02) Hardin G., The tragedy of the commons, <http://www.sciencemag.org/content/162/3859/1243.full>, dostp: 12.01.2011.

85

Dominika Dzwonkowska
(Web-03) Sustainable Development of Tourism, <http://www.unwto.org/sdt/mission/
en/mission.php?op=1, dostp: 10.12.2010.
(Web-04) http://www2.unwto.org/, dostp: 04.02.2013.
(Web-05) Globalny kodeks etyki w turystyce, <http://www.umww.pl/pub/uploaddocs/
biura-podrozy-globalny-kodeks-etyki.1346222157.pdf>, dostp: 11.02.2013.
(Web-06) Global Code of Ethics for Tourism, <http://ethics.unwto.org/en/content/global-code-ethics-tourism>, dostp: 11.02.2013.
(Web-07) Solarna Szczawnica, <http://www.globenergia.pl/kolektory-s%C5%82oneczne/item/2086-solarna-szczawnica.html>, dostp: 18.03.2013.
(Web-08) <http://www.eko.org.pl/klimat/index_dzialania.php?dzial=4&kat=11&art=13>,
dostp: 18.03.2013.
(Web-09) <http://ecohotelpolska.blogspot.com/2009/07/hotele-ekologiczne.html>, dostp: 18.03.2013.
(Web-10) <http://www.bieszczadypttk.pl/inwestycje-w-obiektach.html>, dostp: 18.03.2013.

86

You might also like