Acta Universitatis Wratislaviensis No 2282

Jzyk a Kultura tom 16 Wrocaw 2001

GRAYNA HABRAJSKA
Uniwersytet dzki

Funkcjonowanie nazw rolin

w potocznej polszczynie
1. Jerzy Bartmiski o stylu potocznym napisa: Dominacja stylu potocznego nad pozostaymi polega [...] przede wszystkim na tym, e z a w i e r a o n
z a s b p o d s t a w o w y c h f o r m i s e n s w [podkr. G.H.] i e utrwala elementarne struktury mylenia i percepcji wiata zwizane z elementarnymi potrzebami czowieka w elementarnej sytuacji egzystencjalnej (Bartmiski 1992: 38).
Styl potoczny zawiera zasb podstawowych form i sensw stanowi wic
podstaw leksykonu ideacyjnego w gramatyce komunikacyjnej.
Z kolei Aleksy Awdiejew, mwic o poziomie ideacyjnym i interakcyjnym
w gramatyce komunikacyjnej, stwierdzi, e: mona mwi o znaczeniu i d e a c y j n y m wypowiedzenia, kiedy, niezalenie od ukadw interakcyjnych, rozumiemy jego tre w sposb uoglniony1 [...] Funkcja przedstawieniowa ma
charakter o b i e k t y w n y i n i e z a l e n y zarwno dla nadawcy, jak i dla
odbiorcy (odbiorcw) wypowiedzi danego jzyka. Tworzc obraz wiata, ma ona
wic jednakow warto w oczach wszystkich interlokutorw, jeli nale one do
tej samej wsplnoty kulturowej (Awdiejew 1998: 7).
Zastanawiajc si nad funkcjonowaniem nazw rolin w potocznej polszczynie, mwi bd przede wszystkim o leksykonie gramatyki komunikacyjnej, rozumianym tak, jak proponuje A. Awdiejew (1999a).
2. Zasb nazw rolin, jakim posugujemy si na co dzie, jest znacznie ograniczony nie tylko w stosunku do penego zasobu nazw botanicznych, ale i do te1

Por. Syszc np. wypowiedzenie: Jest tu duszno! jestemy w stanie poj jego opisowy sens
oglny. Jego ukryty sens interakcyjny (np. Chciabym otworzy okno, drzwi, furtk, wczy klimatyzacj, wyj na powietrze itd.) pojawia si jako sens n a d d a n y w wyniku i n f e r e n c j i
s y t u a c y j n e j, czyli wczenia relewantnych elementw danej sytuacji. Nie jest wic bezporedni funkcj znaczenia wypowiedzenia Jest tu duszno!, chocia, rzecz jasna, nie mogoby powsta
w oderwaniu od jego sensu opisowego (Awdiejew 1998: 7).

208

Grayna Habrajska

go sownictwa, ktre poznajemy w szkole. Na ok. 200 rnych nazw rolin2 tylko 13: ra, tulipan, kaktus, trawa, konwalia, sosna, brzoza, db, kapusta, drzewo, marchew, pomidor, stokrotka, pojawio si u ponad 20% respondentw3.
Uwaam je za nazwy obiegowe, najsilniej osadzone w polszczynie potocznej,
odbijajce, jak pisa J. Bartmiski, elementarne struktury mylenia i percepcji
wiata zwizane z elementarnymi potrzebami czowieka w elementarnej sytuacji
egzystencjalnej (Bartmiski 1992: 38). Nazw tych oczywicie jest nie tylko 13,
a znacznie wicej, ale z pewnoci w codziennym uyciu liczba ich jest ograniczona do takich, jak: ra, sosna, trawa, db, brzoza itd. One te musz stanowi podstawowy trzon termw ideacyjnych, posiadajcych peny opis w gramatyce komunikacyjnej (Awdiejew 1999a). Day si te zaobserwowa pewne
odrbnoci midzy nazwami rolin powtarzajcymi si w potocznej odmianie jzyka a funkcjonujcymi w literaturze, zwaszcza w poezji. W potocznej polszczynie, oprcz wymienionych 13, czsto pojawiay si takie nazwy, jak: fioek, jabo, lilia, mak, pokrzywa, natomiast dzi wycznie w tekstach literackich funkcjonoway nazwy: ruta, lubczyk, pioun, kkol, malwa, chmiel, czeremcha, joda,
cis, cedr i inne.
3. W miecie roliny kojarzone s przede wszystkim z kwiatami, drzewami
i traw, a prototypow rolin (jeli przez prototyp rozumie bdziemy najlepszy
przykad kategorii) jest ra. W gramatyce komunikacyjnej spenia ona warunki
najwikszej standardowoci. Cho oprcz ry do standardw semantycznych4
reprezentujcych roliny nalee bd take takie, jak: tulipan, kaktus, konwalia,
stokrotka, bez, gerber(a), niezapominajka; sosna, brzoza, db, jabo, kasztan;
trawa; kapusta, marchew, pomidor, burak itd., ktre s rwnie wystarczajco
standardowe (Awdiejew 1999b).
2

rolin.
3

U Andrzeja Markowskiego w Leksyce wsplnoodmianowej wymienionych jest 249 nazw

Materiay pochodz z 1000 ankiet wypenionych przez studentw dzkich wyszych uczelni rnego typu: Uniwersytet dzki filologia polska, pedagogika, historia, biologia, fizyka; Politechnika dzka elektronika, informatyka, wkiennictwo; Wysza Szkoa Plastyczna malarstwo, grafika; Wysza Szkoa Humanistyczno-Ekonomiczna dziennikarstwo, pedagogika, marketing. Polecenia umieszczone w ankiecie:
1. Wymie 10 nazw rolin.
2. U najbardziej typowe zdania z tymi nazwami.
3. Z czym kojarz Ci si wymienione przez Ciebie nazwy?
4. Co symbolizuj wymienione przez Ciebie nazwy?
5. Wymie zwizki frazeologiczne i/lub przysowia zwizane z wymienionymi przez Ciebie
nazwami.
6. Wymie wyrazy, z ktrymi najczciej cz si wymienione przez Ciebie nazwy.
4 A. Awdiejew s t a n d a r d e m s e m a n t y c z n y m nazywa form symboliczn, wskazujc w danym jzyku na odpowiedni schemat wyobraeniowy [...] Na poziomie jzykowym odpowiada jej ukad predykatywny majcy struktur: P(x,y,...) [...] Ta symboliczna jednostka predykatywna ma posta modelu s u b s t y t u c y j n e g o , w ktrym kady element jest jednoczenie hasem klasy substytutw funkcjonalnych, wystpujcych w danym jzyku (Awdiejew 1999b: 44).

Funkcjonowanie nazw rolin w potocznej polszczynie

209

4. Na standard semantyczny RY skadaj si takie najczciej powtarzajce si skojarzenia5, jak:

ra pikna
ra kolce
ra kole / kuje
ra ogrd

(ra jest pikna)

(ra ma kolce)
(ra kole)
(ra ronie w ogrodzie)

Jak twierdzi A. Awdiejew, zwerbalizowanie tych skojarze, okrelajcych jedynie obszar potocznej wiedzy standardowej, stanowi komunikat trywialny, ktry
nie zaspokaja adnej potrzeby komunikacyjnej (Awdiejew 1999b). Zatem zdania:
Ra jest pikna.
Ra ma kolce.
Ra ronie w ogrodzie.
w normalnej komunikacji w ogle nie funkcjonuj.
Standard semantyczny na poziomie paradygmatycznym realizowany jest
w postaci ukadu predykatywnego o strukturze: P (x, y, ...). W przypadku RY,
tak jak i innych rzeczownikw, znaczenie okrelane jest przez miejsce w prymarnych i sekundarnych6 ukadach predykatowo-argumentowych stanowicych konstelacj standardw semantycznych, por.:
KU [RA, KOLEC (Instr Pl)]
ROSN [RA, (w) OGRD (Loc)]
PIKNY (RA)
DELIKATNY (RA) itd.
5. W potocznej komunikacji pojawia si RA dopiero jako scenariusz7
w cigu syntagmatycznym wywoanym np. przez monotyp:
PODAROWA [X1, RA, X2],
kiedy odtwarzana jest informacja sytuacyjna, powodujca nietrywialno komunikatu umoliwiajc inferencj.
W przypadku monotypu: PODAROWA [X1, RA, X2] moliwy jest
scenariusz:
S {X1 = osoba dajca R, X2 = osoba otrzymujca R}: [X2 mia uroczysto] > [X1 chcia uczci uroczysto X2] > [X1 kupi R] > [X1 podarowa R X2] > [X2 otrzyma R od X1],
5

Podstawow i najbardziej rozpowszechnion metod wydobycia i okrelenia standardw

[...] jest metoda k o n o t a c y j n a , ktra polega na notowaniu bezporednich skojarze, jakie dany
wyraz (koncept) konotuje w pamici operacyjnej (Awdiejew 1999b: 45).
6 Czonem konstytutywnym w prymarnym ukadzie predykatowo-argumentowym jest czasownik, a w sekundarnym ukadzie predykatowo-argumentowym przymiotnik.
7 S c e n a r i u s z e m nazywa A. Awdiejew przestrzenno-czasowe uporzdkowanie standardw oraz jakiekolwiek inne relacje midzy nimi. W scenariuszach kady standard stanowi okrelony stan rzeczy, ktry implikuje stany poprzedzajce oraz nastpujce (Awdiejew 1999b: 53).

210

Grayna Habrajska

bo, jak twierdzi A. Awdiejew, w gramatyce komunikacyjnej dopiero standardy

wystpujce w scenariuszach, generujc nowe standardy, tworz konfiguracje
wiedzy potocznej, w ktre wpisane s presupozycje, a one z kolei wpywaj na
inferencj8 (Awdiejew 1999b).
6. W czsto przytaczanych frazeologizmach: nie ma ry bez kolcw, droga
usana rami itp., ktrych nie mona zaliczy do wypowiedze trywialnych,
nios bowiem w sobie okrelon informacj i powoduj wyrane inferencje,
RA nie funkcjonuje ju jako term ideacyjny, ale stanowi semantyczn kondensacj syntetyczn, na ktr skadaj si pikno i delikatno implikujce dodatnio wartociowane: szczcie, rado, rozkosz, przyjemno itp. Wynika to std, e frazeologizmy i metafory powstaj na poziomie tekstowym i na poziomie ideacyjnym mog by ujmowane tylko jako caoci semantyczne, z zaznaczeniem maksymalnego ograniczenia kookurencji. Nazwy rolin, a zwaszcza
kwiatw, przede wszystkim funkcjonuj w poezji, metaforach i nowo tworzonych
frazeologizmach, maj wic zwykle charakter semantycznych kondensacji (Awdiejew 1995).
7. Odrbn jednostk na poziomie ideacyjnym musi by te CZERWONA
RA symbol mioci.
FS(XA1): PODAROWA [KOCHAJCY(-A), CZERWONA RA,
KOCHANY(-A)]
W wypowiedzeniach:
Ra jest symbolem mioci.
Ra symbolizuje mio.
leksem RA implikuje poczenie CZERWONA RA, czego dowodem jest
kontrast midzy zdaniami:
Dostaam od niego re.
Dostaam od niego czerwone re.
gdzie zdanie: Dostaam od niego re niesie tylko informacje o zaistniaym fakcie (implikujc oczywicie okrelony scenariusz, niezbdny, by mg zaistnie
akt komunikacji), a zdanie Dostaam od niego czerwone re wprowadza dodatkowy element informujcy o stosunku uczuciowym ofiarodawcy do osoby obdarowanej. Informacji takiej nie implikuj poczenia, takie jak: czerwony tulipan,
czerwony godzik9 itp.
8 Inferencja to proces rekonstruowania treci niejawnych i uzyskiwania sensw nowych
w trakcie interpretowania wypowiedze informacyjnie wanych (Awdiejew 1999b: 66).
9 Czerwony godzik jest symbolem PRL-owskich uroczystoci pierwszomajowych, a wizanka biaoczerwonych godzikw uroczystoci pastwowych. Por. te zamieszczon w niniejszym
tomie prac Wodzimierza Wysoczaskiego.

Funkcjonowanie nazw rolin w potocznej polszczynie

211

8. Jest wic nazwa ra w potocznej polszczynie termem ideacyjnym na

mapie standardw semantycznych, scenariuszem na poziomie interakcyjnym,
a kondensacj na poziomie tekstowym. Wczanie jej do odpowiedniego poziomu opisu gramatycznego uzalenione jest od zastosowanego profilowania10.
W przypadku ry o charakterystyce i na poziomie ideacyjnym i tekstowym decydowa gwnie wygld.
9. Wygld przy profilowaniu cech rolin zwykle odgrywa najistotniejsz rol, ale mog mu towarzyszy take i inne wyrniajce cechy. Na przykad, gdy
mwi bdziemy o dbie, bdzie to trwao i uyteczno.
Na standard semantyczny DBU skadaj si takie najczciej powtarzajce
si skojarzenia, jak:
db dugowieczno
db twardo
db okazao
db las

(db dugo yje)

(db jest twardy)
(db jest okazay)
(db ronie w lesie, las dbowy)

Zatem na poziomie ideacyjnym wiedzy standardowej, DB profilowany

jest z punktu widzenia trwaoci, uytecznoci, wygldu i miejsca wystpowania.
Na poziomie tekstowym wykorzystywane jest profilowanie wygldu i wytrzymaoci / odpornoci:
db wielki
db wytrzymay
= db silny
Dlatego we frazeologizmie: chop jak db DB jest kondensacj konotujc takie
cechy jak: okazay wygld, sia fizyczna, wytrzymao / odporno fizyczna.
Nie powie si chop jak db o kim drobnym, choby nawet by bardzo silny i odporny.
10. Nie wszystkie nazwy rolin bd miay tak rozbudowany standard semantyczny jak RA czy DB. Niektre funkcjonowa bd na poziomie ideacyjnym
wycznie jako elementy zbiorw jednostek funkcjonalnych. Dla mieszkacw
miast tak klas funkcjonaln stanowi bd nazwy zb (znane s tylko yto i pszenica), chwastw (z wyjtkiem pokrzywy i ostu), zi (z wyjtkiem mity) itp. Na poziomie interakcyjnym mog one peni funkcj operatorw przeczajcych na inny
kod na przykad z potocznego na naukowy lub z potocznego na gwarowy.
11. Jak wida, nazwy rolin w potocznej polszczynie funkcjonuj przede
wszystkim na poziomie przedstawieniowym (ideacyjnym), dlatego te s rzadko
uywane.
10

skiego.

Terminu p r o f i l o w a n i e uywam tu w znaczeniu zaproponowanym przez J. Bartmi-

212

Grayna Habrajska

Pojawianie si ich w komunikacji (na poziomie interakcyjnym) te nie jest

czste, bo wyznaczane gwnie sytuacyjnie (wrczanie / otrzymywanie / skadanie kwiatw) nie mwi si przecie: wrczam ci kwiaty, tylko si je wrcza,
a dodatkowa informacja przekazywana jest przez dobr rodzaju kwiatw, koloru
i liczby. Wane jest te, kto i komu wrcza kwiaty, gdzie i w jakich okolicznociach s skadane itp.
Na poziomie tekstowym wystpuj tylko niektre nazwy rolin, z rnych
wzgldw bliskich czowiekowi. S one utrwalane we frazeologii stanowi
kondensacje semantyczne uwarunkowane kontekstem kulturowym.

Bibliografia
Awdiejew Aleksy (1995), Kondensacja a kreowanie wiata w dyskursie artystycznym, [w:] Kreowanie wiata w tekstach, pod red. Andrzeja Marii Lewickiego, Ryszarda Tokarskiego, Lublin.
(1998), Ideacja a interakcja problemy gramatologii [maszynopis].
(1999a), Leksykon w gramatyce komunikacyjnej, [w:] Gramatyka komunikacyjna, pod red. Aleksego Awdiejewa, Krakw.
(1999b), Standardy semantyczne w gramatyce komunikacyjnej, [w:] Gramatyka komunikacyjna,
pod red. Aleksego Awdiejewa, Krakw.
Bartmiski Jerzy (1992), Styl potoczny, [w:] Potoczno w jzyku i kulturze, pod red. Janusza Anusiewicza, Franciszka Nieckuli, Jzyk a Kultura, t. 5, Wrocaw.