LIBIDO DOMINANDI

SEKS JAKO NARZDZIE KONTROLI SPOECZNEJ

Spis treci:
W stp
In te rn e t w Gazie: w yzw olenie sek su aln e jak o p o lity czn a k o n tr o la ..................7

CZ I
1. Ingolstadt, 1776 ........................................................................................17
2. Pary, 1787 .................................................................................................31
3. L ondyn, 1 7 9 0 .............................................................................................47
4. Pary, 1792 ................................................................................................ 57
5. L ondyn, 1 7 9 7 .............................................................................................79
6. L ondyn, 1812 ............................................................................................89
7. Pary, 1821 ............................................................................................109

Cz II
1. Pary, 1 8 9 5 ............................................................................................. 119
2. C hicago, 1895........................................................................................ 125
3. B rem a, 1895 .......................................................................................... 137
4. G reenw ich Village, 1 9 1 3 ................................................................... 155
5. Z urych, 1914 ........................................................................................ 161
6. N ow y Jork, 1914 ................................................................................. 167
7. B altim ore, 1916.....................................................................................177
8. P aterso n, N ew Jersey, 1916................................................................183
9. N ow y Jork, 1 9 1 7 ...................................................................................207
10. W ersal, 1 91 9........................................................................................ 217
11. B altim ore, 1919...................................................................................223
12. B erlin, 1 9 1 9 ......................................................................................... 229
13. N ow y Jork, 1921 ................................................................................ 239
14. N ow y Jork, 1 9 2 2 ................................................................................ 247
15. M oskw a, 1 9 2 2 .....................................................................................263
16. M oskw a, 1 9 2 2 .....................................................................................277
17. M oskw a, 1 9 2 6 .....................................................................................287
18. W iede , 1 9 2 7 ...................................................................................... 293
19. N ow y Jork, 1 9 2 9 ................................................................................ 299
20. B erlin, 1 9 2 9 ......................................................................................... 305

21. B erlin, 1 9 3 0 ........................................................................................... 317

22. M oskw a, 1930 ...................................................................................... 321
23. W aszyngton, 1 9 3 0 ............................................................................... 329
24. N ow y Jork, 1 9 3 4 ...................................................................................343
25. N ow y Jork, 1 9 3 2 ...................................................................................355

C z III
1. N ow y Jork, 1 9 4 0 ...................................................................................367
2. N ow y Jork, 1941 .....................................................................................375
3. B loo m in gton , In d ian a, 1 9 4 2 .............................................................. 389
4. N ow y Jork, 1 9 4 7 .....................................................................................401
5. N ow y Jork, 1 9 4 7 .....................................................................................407
6. D a rtm o u th , 1 9 4 7 ................................................................................... 415
7. B loo m in gton , In d ian a, 1 9 5 0 .............................................................. 431
8. W aszyngton, D.C., 1957....................................................................... 447
9. S outh B end, In d ian a, 1 96 2..................................................................473
10. W aszyngton, 1 9 6 4 ............................................................................... 489
11. W aszyngton, 1965, Rzym , 1965.......................................................507
12. W aszyngton, listo p ad 1965............................................................. 529
13. Los A ngeles, 1966............................................................................. 541
14. N ow y Jork, 1 9 6 9 ................................................................................ 587
15. N o tre D am e, In d ian a, 1970............................................................ 595
16. H ialeah, Floryda, 1970..................................................................... 603
17. W aszyngton, 1 9 7 4 ............................................................................. 609
18. Filadelfia, 1976....................................................................................627
19. Evansville, In diana, 1981.................................................................643
20. W aszyngton, 1981 ............................................................................. 659
21. W aszyngton, 1 9 9 2 ............................................................................. 675

P rz y p is y .......................................................................................................701
B ib liog rafia................................................................................................. 731

E. MICHAEL JONES

LIBIDO
DOMINANDI
SEKS JAKO NARZDZIE KONTROLI SPOECZNEJ

przeoy
Jerzy Morka

Wrocaw 2013

Libido dom inandi.

S exual Liberation a n d Political Control

E dytor
Jzef Biaek
Przekad
Jerzy M orka
R edakcja
M agorzata M egiewska
K orekta
A gnieszka T hom an
Projekt okadki
Serafin
Skad i am anie
Rafa apiski

C o p y rig h t 2000 b y E. M ichael Jones

C o p y rig h t fo r P olish E d itio n W y daw nictw o W ektory, 2013

Wszelkie prawa zastrzeone.

adna cz tej ksiki nie moe by powielana i rozpowszechniana, w jakiejkolwiek formie
i w jakikolwiek sposb (elektroniczny, mechaniczny) wcznie z fotokopiowaniem,
nagrywaniem na tam lub przy uyciu innych mediw, bez pisemnej zgody wydawcy.

ISBN 978-83-60562-61-1
D ruk:
K oniska D ru k a rn ia Dzieow a

W Y D A W N IC T W O WEKTORY
ul. A tram entow a 7
Bielany W rocawskie
55-040 Kobierzyce
budy n ek B
W W W . WydawnictwoWektory.pl

Dystrybucja:
tel. 71 33 94 307; e-mail: info@WydawnictwoWektory.pl

WSTP

INTERNET W GAZIE:
WYZWOLENIE SEKSUALNE
JAKO POLITYCZNA
KONTROLA
A s k fo r this great Deliverer now, and fin d him
Eyeless in Gaza at the M ill with slaves,
H im self in bonds under Philistian yoke*
John M ilton, Samson Agonistes

Londyn 1996
n tern et nie zna przynalenoci do konkretnego miejsca, nie m a wic w ik
szego znaczenia, gdzie to si wydarzyo, gwoli cisoci jed n ak podam , e
przebyw aem w Anglii, gdy zaczem otrzym yw a m aile od Lisy i H eathem
(chyba tak brzm iay ich im iona). Chciay, ebym odw iedzi ich erotyczne
strony internetow e. Poniew a In tern et nie jest zw izany z konkretnym m iej
scem , rwnie ich im iona nie m aj tutaj wikszego znaczenia. Wane, e otrzy
m yw aem niechciane m ateriay pornograficzne. N iepodane m aile powszechnie
okrela si m ianem spamu. Jego pornograficzna o dm iana to blue spam. M iaem
z am ia r nap isa d o C om puServe, m ojego d o starczy ciela In te rn e tu , proszc

Procie o tego wielkiego Wybawiciela i znajdcie go/bezokiego w Gazie w kieracie nie

wolnikw/w okowach pod filistyskim jarzm em (przyp. tum.).

W STP

0 zablokowanie mojego adresu, tak eby sta si dla takich nadawcw niedostpny,
ale w tedy wanie od sam ego CompuServe otrzym aem blue spam reklam ujcy ich
pornograficzne serwisy. Quis custodiet ipsos custodes? To, co jest sprzedaw ane jako
usuga dostarczania poczty e-mail, okazuje si form strczycielstwa. Na podstawie
tego, czego si dow iedziaem , w AOL jest jeszcze gorzej. Jeden z uytkow nikw
tego serw isu on-line tw ierdzi, e codziennie zm uszony jest kasowa ze skrzynki
pocztowej setki podobnych maili. Podczas niedaw nej rozpraw y sdowej, kiedy
zakw estion o w an o k o n sty tu cy jn o ustaw y C o m m u n ic a tio n s D ecency A c t\
CompuServe podpisa si po d opini przyjaciela sdu (amicus curiae**), udzielajc
poparcia osobom rozpow szechniajcym pornografi. Jak byo do przew idzenia,
znajc nasz system prawny, trzyosobow y zesp sdziowski obradujcy w Filadelfii
uzna CDA za ustaw sprzeczn z Konstytucj. Jeden z sdziw stwierdzi, e tak
jak si Intern etu jest chaos, tak te sia naszej w olnoci zasadza si na chaosie
1 kakofonii nieskrpow anej w ypow iedzi.
Sowo wolno uyte przez jednego z wysokich urzdnikw system u jest
m artw e, gdy to, o czym w istocie tutaj mwimy, jest zniewoleniem . Teza, ktr
chciabym przedstaw i w mojej ksice, jest prostym , ale m im o to rewolucyjnym
(a raczej kontrrew olucyjnym ) odw rceniem paradygm atu. Sprowadza si ona
do stw ierdzenia rzeczy oczywistej dla wszystkich, ktrym zdarzyo si odwiedzi
owe strony internetow e i przez H eather bd Lis zosta poproszonym o podanie
n u m e ru swej karty kredytowej. C hodzi m ianow icie o to, e pornografia, zarwno
dzi, jak i wczoraj, bya i jest form przym usu, w ym uszenia finansowego. P o rn o
grafia to sposb nakonienia ludzi do tego, eby pacili, a z racji przym usow ego
charakteru owej transakcji niewiele rni si od han d lu narkotykam i. Inaczej ni
prostytucja, ktra jest rw nie transakcj opart na w ew ntrznym przym usie,
pornografia cile wie si z technologi, zwaszcza z kopiow aniem i przesya
niem obrazw. Jako e historia pornografii wie si z histori postpu i rozwoju
(oczywicie technologicznego, nie za m oralnego), czerpanie korzyci z ludzkiego
uzalenienia w cigu ostatnich dw ustu lat naszej rewolucyjnej epoki przybierao
coraz to bardziej jaw n i jednoznaczn posta. To, co pocztkow o byo zniew o
leniem przez grzech, przybrao w kocu posta przym usu finansowego, a to, co
pierw otnie akceptow ano jako transakcj finansow, stao si form politycznej
kontroli. Rewolucja seksualna dokonyw aa si rw noczenie z tego rodzaju re
wolucj polityczn, ktra w ybucha we Francji w roku 1789. O znacza to, e kiedy
uyw am y pojcia rewolucja seksualna, nie m w im y o seksualnym w ystpku,

O sobom amicym ustaw grozia grzywna do stu tysicy dolarw oraz kara wizienia do
dwch lat. W roku 1997 zaskarono j do Sdu Najwyszego, ktry j odrzuci jako nie
zgodn z Konstytucj Stanw Zjednoczonych (przyp. tum.).

** Opinia przyjaciela sdu (amicus curiae) to znana w praktyce sdw zagranicznych i w kil
kudziesiciu sprawach take w Polsce forma wyraania pogldu przez organizacje poza
rzdowe na spraw, ktr rozpatruje sd. Formuuj j na podstawie informacji i bada
pozyskanych w ramach dziaalnoci statutowej. Opinia przyjaciela sdu m a w zaoeniu
pom c sdowi w dogbnym rozpatrzeniu sprawy, tak aby uwzgldni on argum enty i p o
gldy, ktrych strony postpowania mog nie podnosi podczas procesu (przyp. tum.).

IN TERN ET W GAZIE

ale raczej o jego racjonalizacji, ktrej nastpstw em jest czerpanie z niego korzyci
finansowych, oraz o politycznym jego w ykorzystaniu jako form y kontroli.
Poniewa jednym z nieuchronnych nastpstw seksualnego wyzwolenia jest
spoeczny chaos, nieom al od samego pocztku owego wyzwalania konieczne stao
si w prow adzenie odpow iedniej kontroli. w dynam iczny proces jest tem atem
niniejszej ksiki.
Nie jest tajem nic, e dza seksualna jest rw nie rodzajem uzalenienia.
M oja teza gosi, e obecna w adza zdaje sobie z tego spraw i wykorzystuje t sy
tuacj dla wasnych korzyci. Innym i sowy, wolno seksualna jest w istocie
form kontroli nad spoeczestw em . W istocie zjawisko, o ktrym tutaj m w i
my, m a u swych podstaw gnostyczny system dw ch prawd. Po pierwsze, praw dy
egzoterycznej, propagow anej przez wadz poprzez reklam , edukacj seksual
n, hollyw oodzkie filmy oraz system uniw ersytecki - inaczej mwic, praw dy
odnoszcej si do pow szechnej konsum pcji, prawdy, wedle ktrej wyzwolenie
seksualne jest tosame z wolnoci. Po drugie, praw dy ezoterycznej, mwicej
o sposobach oraz m etodach, jakie stosuje wadza, czyli ludzie czerpicy korzyci
z wolnoci. Gosi ona co dokadnie odw rotnego od pierwszej, a m ianowicie,
e wyzwolenie seksualne jest rodzajem spraw ow ania kontroli, sposobem na utrzy
m anie si rzdzcych u w adzy dziki w ykorzystyw aniu nam itnoci i fascynacji
naiw nych ludzi, ktrzy utosam iaj si z tym i uczuciam i, jak gdyby rzeczywicie
byy ich wasnym i, oraz identyfikuj si z wadz, rzekom o um oliw iajc ich
zaspokajanie. Ludziom ulegajcym tym niezdrow ym upo dobaniom dostarcza si
nastpnie stosow nych w ytum acze, ktrych m nstw o znajdziem y na stronach
internetowych, tym sposobem przeksztacajc ich w potn si polityczn. Dziea
tego dokonuj ci, ktrzy s doskonaym i ekspertam i w m anipulow aniu zalewem
treci wizualnych oraz tow arzyszcych im uspraw iedliw ie.
Pierwsze niem iae pom ysy dotyczce sposobu w ykorzystania seksu jako
form y spraw ow ania kontroli n ad spoeczestw em - p odobnie jak ekonom icz
ne idee leseferyzm u - pojaw iy si w dobie owiecenia. Skoro wszechwiat jest
m aszyneri, w ktrej najw aniejsz si jest grawitacja, spoeczestw o rwnie
stanow i rodzaj urzdzenia napdzanego deniem do osignicia partykularnych
korzyci, czowiek za przestaje by bytem uw iconym , stajc si m echanizm em ,
ktrego si napdow jest zaspokajanie wasnych nam itnoci. Std niedaleko ju
do wycignicia wniosku, e czowiek m ajcy kontrol nad swymi nam itnociam i
zyskuje w adz n ad innym i.
Ksika W hat Wild Ecstasy, historia rewolucji seksualnej pira Johna Heidenryego, jest jeszcze jednym przykadem historii liberalnej * - tym razem liberalnej h i
storii seksualnoci. W istocie liberalny charakter m aj wszystkie prace powicone
*

Naley pamita, e stosowany przez autora term in liberalny ma w USA inne znaczenie
ni w Europie. Liberaowie to przewanie zwolennicy lewicowej Partii Demokratycznej,
ktrych pogldy najblisze s europejskiej socjaldemokracji - antytradycyjnej i antyrynkowej. W Europie liberaami tradycyjnie okrela si zwolennikw wolnego rynku opartego
o system tradycyjnych wartoci (konserwatywny liberalizm) (przyp. red.).

10

W STP

dziejom seksualnego w yzw olenia. Ich m o ra sprow adza si do stw ierdzenia

Ludzie wszdzie po prostu chc by w olni albo do jego feministycznego wariantu:
Dziewczyny zwyczajnie chc si dobrze bawi. To, e Linda Borem an M archiano
vel Linda Lovelace zostaa pobita i zgw acona podczas krcenia Gbokiego garda,
nie m a tu nic do rzeczy. D y si do upow szechniania dogm atu goszcego, e
seksualna rozpusta jest w yzw oleniem , a siganie po nie jest sam o przez si uspra
wiedliwione, jeeli wic naw et zdarzy si, e kilku ludzi przy okazji ucierpi (albo
zginie), w arto m im o wszystko cen tak zapaci.
H eidenry w ykada swoje metafizyczne karty na st w rozm aitych m iejscach
napisanej przez siebie ksiki. N a sam ym pocztku pow iada nam na przykad,
e chodzi tu o sposb, w jaki funkcjonujem y od m niej wicej roku 1965, kiedy
to czsteczki rew olty i ow iecenia poczyy si, dajc pocztek seksualnem u
W ielkiemu W ybuchowi1. Innym i sowy, m am y tu oto klasyczne, owieceniowe wy
janienie wszystkiego. Tak jak w szechwiat fizyczny w caej swej wspaniaoci,
piknie i uporzdkow aniu nie jest w istocie niczym wicej ni przypadkow ym ru
chem m alekich, zderzajcych si ze sob czsteczek, tak te wszystko, co dzieje
si w spoeczestw ie - o d zjawisk ekonom icznych, p o w yzw olenie seksualne
- m a podobny charakter. W ytum aczenie, ktre George W ill odnosi do kwestii
porzdku ekonom icznego, John H eid en ry stosuje do dziedziny m oralnoci oraz
seksualnoci. Z am iast atom w m am y atom istyczne jednostki, rol graw itacji
jako przem onej siy sprawczej przejm uj nam itnoci, a w m iejscu u p o rzd
kowanego w szechwiata opisyw anego przez praw a fizyki m am y spoeczestwo,
ktre zm ienia si po d wpyw em m echanizm w , takich jak wyzwolenie seksualne.
Jaki z tego w yania si obraz? Ludzie w kadym m iejscu na Ziem i po p ro stu chc
by w olni, a c lepiej oddaje ow w olno ni, dajm y na to, m asturbow anie si
przy ogldaniu w yuzdanych obrazkw w H ustlerze?
O statni przykad jasno wiadczy o tym , e wcale nie o w olnoci tu mowa,
lecz o pew nym rodzaju uzalenienia albo zniew olenia m oralnego, ktre moe
dotyka zarw no jednostki, jak i kultury. W ten sposb jasno w ida przekam ania
obecne w ksice H eidenry ego. Rewolucja seksualna nie bya oddolnym ruchem ,
nie zrodzia si ona w rezultacie poczenia czstek rewolty i owiecenia, lecz
pow staa na m ocy decyzji klas rzdzcych Francji, Rosji, N iem iec i Stanw Zjed
noczonych, ktre w rozm aitych m om entach m inionych dw ustu lat postanow iy
tolerowa pozam aeskie zachow ania seksualne jako rodzaj rewolty, pniej za
jako form politycznej kontroli. Ksika H eidenryego jest czci powszechnej
mistyfikacji dotyczcej tego zagadnienia, nie za czym, co m oe dostarczy wy
janie niezorientow anym . M im o to jed n ak jest cenna w tej m ierze, w jakiej jest
pozycj klasyczn, opisujc sposb, w jaki o d trzydziestu dw ch lat wyzwolenie
seksualne peni rol narzdzia sprawowania nadzoru nad spoeczestwem. Bernard
Berelson, ktry pracow a u Rockefellerw, by badaczem okresu owiecenia i wciela
jego tezy w ycie, m anipulujc opini publiczn w latach szedziesitych, gw
nie w okresie walki z Kocioem katolickim o legalizacj antykoncepcji. Edward
Bernays by bratankiem Zygm unta Freuda i ojcem nowoczesnej reklamy. Obaj

IN TERN ET W GAZIE

11

naleeli do n u rtu naw izujcego do tradycji ilum inatw , zakadajcej sterowanie

ludm i poprzez w ykorzystanie ich nam itnoci w taki sposb, aby nie byli tego
wiadom i. Ilum inaci za w yranie zaznaczaj, e spord wszystkich ludzkich
nam itnoci w anie te zwizane z seksualnoci s najskuteczniejsze, gdy idzie
0 wadz nad czowiekiem.
Ksika H eidenry ego ukazuje, jak owa w adza jest realizow ana nie w teorii,
ale w praktyce. W ziwszy p o d uwag, e po w ygnaniu z raju n atura ludzka pozo
staje uom na, zalewanie kraju pornografi oznacza, e pew na cz ludzi uzaleni
si od niej w taki sam sposb, w jaki zarzucenie kraju narkotykam i spowoduje,
e okrelony procent populacji zostanie narkom anam i. A kiedy ju to nastpi,
m an d ary n i k u ltu ry m og w ykorzysta k o n k retn e aspekty owego uzalenienia
przeciw ko kadem u, kto w ystpuje przeciw ko ich wadzy. Podtekst ksiki H e
idenry ego sprowadza si do przesania, e kady, kto przeciwstawia si wyzwoleniu
seksualnem u, zostanie ukarany. W pew nym m iejscu autor stwierdza, co nastpuje:
Kilkoro najzagorzalszych wrogw pornografii spotka m arny koniec2. Zapom ina
jed n ak powiedzie, e w nieszczliwy koniec pokazuje po prostu w zakam uflo
w any sposb, jak seksualn rozpust m ona wykorzysta jako in stru m en t wadzy.
Najlepiej znanym i tego przykadam i, opisanym i w pracy H eidenryego,
s przypadki Jim m yego Sw aggarta i Jim a Bakkera, ktrych up ad ek dokona
si w skutek uw ikania w skandale seksualne. H eidenry przyznaje nawet, e Bak
kera w robiono w rom ans z Jessic H ahn, nie chce jed n ak zrozum ie, jakie wnioski
pyn z przedstaw ianych przeze faktw. Nie w spom ina rwnie, e uwiedzenie
Bakkera przez H ahn przedstaw iono na odw rt, czyli to jem u przypisano aktyw
n rol, aby zniszczy go jako duchow nego i to sam o uczyni z innym i telewizyj
nym i kaznodziejam i dziaajcym i w tam tym czasie. G dyby H eidenry by konse
kw entnym zw olennikiem wyzw olenia seksualnego, pow inien pochwali zarw no
epizod Jim m yego Swaggarta z prostytutk, gdy wizyta u niej w oczywisty sposb
bya konsekw encj ogldania pornografii, tak sam o jak upraw ianie przez Bakkera
seksu pozam aeskiego z Jessic H ahn. Tego jed n ak H eidenry nie czyni, a jedy
nym sensow nym w ytum aczeniem stosow ania owej podw jnej m iary jest to, i akt
seksualnego wyzwolenia w rzeczywistoci potencjalnie sprow adza si do form y
politycznej kontroli i nabiera znaczenia jedynie w wietle politycznego w ym iaru
dziaa osoby, ktra go dokonuje. Dlaczego to, czego dopuci si Jimmy Swaggart,
jest ze, kiedy za tego sam ego dopuszcza si L arry Flynt, wychwala si go jako
bohatera? O dpow ied na t zagadk kryje si w polityce. Jimmy Swaggart znalaz
si po zej stronie politycznego rw nania i dlatego m ona go byo pom niejsza
1 lekceway, przedstaw iajc w Penthouse jako hipokryt.
Motywacje, ktre kieroway H eidenrym, s raczej oczywiste. W yrasta w wie
rze katolickiej, pochodzi z rodziny, ktra jaki czas po w ybuchu I wojny w iato
wej wykupia firm B. H erder Book - am erykask fili katolickiego, niemieckiego
dom u wydawniczego. H eid en ry odebra konserw atyw ne, katolickie wychowanie,
a w yldowa ostatecznie w redakcji Penthousea i w tym kontekcie jego ksi
k m ona postrzega jako racjonalizacj m oralnych oraz religijnych wyborw,

12

W STP

ktrych dokona na przestrzeni ycia. H istoria si jednak na tym nie koczy. Ludzie
kierow ani przez m otyw y p o d o b n e tym , jakie inspirow ay Kinseya, s w ykorzysty
w ani przez innych, zdolnych czerpa polityczne zyski ze wiata, w ktrym w ar
toci m oralne zostay zdew aluow ane, a ich m iejsce w roli w yznacznika relacji
spoecznych zaj pienidz. Ci, ktrzy ulegaj seksualnem u uzalenieniu, ale nie
akceptuj w iatopogldu seksualnego wyzwolenia, zostan zdem askow ani. Ci,
ktrzy s m u przeciw ni, ale nie uczestniczyli w adnych m oliwych do ujaw nienia
seksualnych skandalach, zostan potraktow ani protekcjonalnie i zignorowani. Ci,
ktrzy akceptuj ideologi w yzw olenia seksualnego, m og postpow a, jak im si
ywnie podoba, jednake czynic tak, poddaj si ju seksualnej kontroli tych,
ktrzy sfer t nadzoruj.
Cay system, ktry nieuczciwie wychwala Heidenry, opiera si na podw jnej
m oralnoci - autor korzysta z niej, lecz si do tego nie przyzna. Cytuje ze w szystki
m i pikantnym i szczegami dem askujcy Swaggarta artyku zamieszczony w Penthouse. Rzuca si jed n ak w oczy b rak w jego ksice rw nie drastycznego tekstu,
take w ydrukow anego w P enthouse, k t ry opisyw a rom ans Billa C lintona
z G ennifer Flowers. Skoro P enthouse jest w iarygodnym rdem in fo rm a
cji w pierw szym z przytoczonych przypadkw , dlaczego nie jest nim w drugim ?
O dpow ied jest oczywista. Atakowanie prezydenta Clintona nie idzie w parze z ad
nym celem politycznym , gdy C linton popiera ideologi wyzwolenia seksualnego,
ktre kultura m ainstream u w ykorzystuje jako narzdzie spraw ow ania wadzy nad
obywatelami. Rzd najpierw w im i wyzwolenia prom uje seksualne uzalenienie,
nastpnie traktuje je jako rodzaj narzdzia wadzy, ktrej pniej uywa do niszcze
nia kadej odpow iednio wpywowej jednostki przeciwstawiajcej si tej ideologii.
W naw izaniu do tego sam ego tem atu pozw lm y sobie na nastpujcy
m ylowy eksperym ent. W yobracie sobie reakcje prasy, gdyby K enneth Starr*
albo senator Jesse Helms** zostali przyapani w mskiej toalecie na nagabyw aniu
i nam aw ianiu do nierzdu podstaw ionego im agenta. A teraz pomylcie, jak za
reagowaaby prasa, gdyby to sam o uczyni Barney Frank***. Dlaczego w pierwszym
przypadku podnisby si wielki krzyk, a w d ru g im dziennikarze przeszliby nad
tym do porzdku dziennego (jak wwczas, kiedy Frank poinform ow a swoich wy
borcw, e korzysta z usug mskiej prostytutki)? Dlaczego ten sam czyn jednocze
nie m oe by oceniany jako odpychajcy i jako sucy wyzwoleniu, w zalenoci
od polityki upraw ianej przez tego, kto go popenia? O dpow ied jest prosta: wy
zwolenie seksualne jest form politycznej kontroli. Frank i C linton s chronieni,
gdy akceptuj ideologi seksualnego wyzwolenia, Swaggarta za niszczy si za to
*

Kenneth Starr, amerykaski prawnik, peni funkcj sdziego Sdu Apelacyjnego i zastp
cy prokuratora generalnego (przyp. tum.).

** Jesse Helms (1921-2008), amerykaski polityk, wieloletni senator Partii Republikaskiej

ze stanu Karolina Pnocna. Czonek senatu w latach 1973-2003 (przyp. tum.).
*** Barnett Barney Frank, polityk amerykaski, dziaacz Partii Demokratycznej. W 1987 by
drugim w historii Izby deputowanym, ktry ujawni publicznie swoj orientacj homoseksual
n. W 2009 zaj pierwsze miejsce na dorocznej licie pidziesiciu najbardziej wpywowych
amerykaskich gejw i lesbijek, przygotowywanej przez magazyn Out (przyp. tum.).

IN TERN ET W GAZIE

13

samo, za co Larry go Flynta czyni bohaterem kultury. Jedyn rzecz, ktra broni
Starra i H elm sa przed losem Bakkera i Swaggarta, jest ycie, jakie obaj prowadz.
Zajmijmy si teraz histori. Pomys, e wyzwolenie seksualne moe by wyko
rzystane jako rodzaj kontroli politycznej, nie jest now ide. Idea ta stanowi sedno
opowieci o Sam sonie i Dalili. Przekonanie, e grzech jest form zniewolenia, jest
kluczowe dla dzie w. Pawa. w. A ugustyn w swoim opus m agnum - bdcym
obron chrzecijastw a przed oskareniam i pogan goszcych, e przyczynio si
ono do upadku Rzymu - podzieli wiat na dwa pastw a: Pastw o Boe, ktre
po n ad siebie kocha Boga, oraz Pastw o Czowieka, Pastwo Ziem skie, ktre nad
Boga kocha same siebie. A ugustyn opisuje to drugie pastw o jako paajce dz
panow ania, ktre zarazem sam o jest p o d panow aniem dzy panow ania3. Li
bido Dom inandi, pragnienie dom inow ania, jest zatem deniem paradoksalnym .
N iezm iennie oddaj si m u ludzie bdcy zniewoleni przez te sam e nam itnoci,
ktre rozbudzaj w innych, aby uzyska n ad nim i wadz.
D ychotom ia, ktr opisuje w. Augustyn, istnieje od zawsze. I bdzie istniaa
dopty, dopki istnieje czowiek. Rewolucjonici okresu ow iecenia nie stworzyli
adnego now ego wiata, nie stw orzyli rw nie now ego czowieka, ktry m ia
zaludni ten now y w spaniay wiat. O ni jedynie przyjli w iatopogld w. A ugu
styna i odw rcili jego w artoci. Kondycja czowieka m oralnego to stan pew noci
i spokoju, kondycj czowieka niem oralnego jest stan ustawicznego wzburzenia4.
A utorem tych sw nie jest w. A ugustyn (aczkolwiek z caego serca by si z nim i
zgodzi), lecz m arkiz de Sade. W sp o m in am tym po to, aby pokaza, e w.
Augustyn i de Sade reprezentuj t sam antropologi i tak sam racjonaln
psychologi. R ni ich natom iast w artoci, ktre przypisywali praw dom obu
nauk. Dla Augustyna ruch by czym zym, za dla rew olucjonisty Sadea odw iecz
ny ruch wywoywany gw atow nym i nam itnociam i by rzecz dobr, poniew a
podtrzym yw a konieczne w zburzenie, w jak im rep u b likanin pow inien stale
utrzym yw a spoeczestw o, do ktrego naley5.
To sam o da si pow iedzie o ich rozum ieniu wolnoci. To, co jeden z nich
nazyw a wolnoci, drugi okrela m ianem zniewolenia. Ale dychotom ia dwch
pastw A ugustyna - poniajcego siebie z m ioci do Boga oraz poniajcego
Boga w skutek uw ielbienia dla sam ego siebie i wasnych nam itnoci - to co, na
co obaj m ogliby przysta.
Pniejsze w ydarzenia s histori zam ysu zrodzonego z owieceniowego
odw rcenia chrzecijaskich praw d. P rzew rotnie usiuj naladow a Ciebie
ci wszyscy, ktrzy odryw aj si od Ciebie i przeciw Tobie si buntuj6 - pisze A ugu
styn w Wyznaniach, zwracajc si do W szechmogcego. To samo m ona powiedzie
o owieceniu, ktre m iao swj pocztek jako ruch zm ierzajcy do wyzwolenia
czowieka, a niem al z dnia na dzie przeksztacio si w przedsiwzicie zmierzajce
do uzyskania nad n im kontroli. Niniejsza ksika to opowie o tej transform acji.
M ona w niej w idzie histori rew olucji seksualnej, now oczesnej psychologii
lub w ojny psychologicznej. Tym, co je w szystkie czy, jest w ielopokoleniow e
przedsiwzicie realizowane m etod prb i bdw z zamysem wypaczonym przez

14

W STP

nam itnoci, a sprowadzajce si do tych sam ych konkluzji, do jakich doszed w.

A ugustyn po d koniec istnienia Rzymskiego Im perium . Czowiek m a tylu panw,
ile przywar, w ad i saboci. Sprzyjajc im, w adza dziaa na rzecz zniewolenia,
ktre m oe przyj posta kontroli politycznej. Pozostaje jedynie pytanie, czy owo
zniew olenie daje si wykorzystywa dla czerpania z niego korzyci finansowych
i politycznych, a jeli tak, w jaki sposb m ona to osign. Najlepsz m etod
kontrolow ania ludzi jest ta, kt ra osiga swe cele, pozostawiajc ich cakowicie
niew iadom ym i faktu, e podlegaj kontroli, a najlepsz drog do tego jest syste
m atyczna m anipulacja ich podaniam i, albow iem czowiek si z nim i utosam ia.
Bronic ich, broni swojej wolnoci, ktr zazwyczaj pojm uje jako nieograniczon
m ono zaspokajania wasnych pragnie, nie rozum iejc najczciej, e niezwykle
atwo jest m anipulow a nim i z zew ntrz. M anipulacja ta suy dzi m rocznym
siom do udoskonalania system u finansowego i politycznego nadzoru oraz eks
ploatacji. D ogbnie rozum ieli to w. Pawe i w. Augustyn, nazywajc zjawisko
owo zniew oleniem przez grzech. Ksika ta, opisujc spjn konstrukcj wiato
pogldu opartego na zjawisku tym , wyjania, w jaki sposb wyzwolenie seksualne
stao si form politycznej kontroli.
E. M ichael Jones
South Bend, Indiana
20 lutego 1999

CZ I

ROZDZIA 1

INGOLSTADT, 1776

o czterech latach zwoki, 7 sierpnia 1773 roku, papie Klem ens XIV
uleg w kocu naciskom B urbonw oraz ich m asoskich m inistrw i roz
wiza znany na caym wiecie zakon Towarzystwa Jezusowego. Jezuitw
usunito ju wczeniej z Portugalii i Francji; zlikwidowanie ich zakonu
przez Koci, ktrem u pragnli suy, byo posuniciem o nieprzew idzi
konsekw encjach dla Europy. Zaledw ie jed n o pokolenie pniej kada z dynastii,
ktra przyoya rk do jego rozw izania, w tym rw nie sam o papiestwo, stan
y w obliczu rewolucji. W adca Francji z rodu Burbonw zosta zdetronizow any
i city przez m otoch, ktry rycho zw rci przeciw sam em u sobie w obdnej
orgii krwi, trw ajcej a do pocztku XIX stulecia. Kres pooy jej dopiero upadek
N apoleona, bdcy nastpstw em klski zadanej m u przez sprzym ierzonych. Z a
owocowao to przyw rceniem m onarchii oraz pokoju i stabilnoci w Europie na
kolejne sto lat. M im o owej klski, zrodzia si wwczas now a koncepcja - idea re
wolucji, ktrej u p io rn a obecno w dziedzinie polityki trw aa przez dwiecie lat,
a w sferze kultury naw et duej.
adne z tych zjawisk rzecz jasna nie ujaw nio si tu po decyzji papiea;
bezporednie nastpstw a rozw izania zakonu jezuitw nie m iay a tak istotne
go w ym iaru. W olnom ularze m ogli upatryw a w tym dow odu wasnej politycznej
przewagi, dla uczonych jed n ak bya to okazja dla popchnicia do przodu wasnych
karier. Jednym z ludzi, ktrzy uznali, e nie m a tego zego, co by na dobre nie w y
szo, i wykorzystali klsk jezuitw dla osobistych korzyci, by A dam W eishaupt.
U rodzi si w Ingolstadt 6 lutego 1748 roku. O d sidm ego do pitnastego roku
ycia uczy si w jezuickim gim nazjum , ktre zakon prow adzi w jego rodzinnej
miejscowoci. W tym czasie jego postaw a wobec jezuitw przybraa posta m ie
szaniny m ioci oraz nienawici i utrw alia si w nim na reszt ycia. Zaowocowao

18

R O Z D Z IA 1.

to stworzeniem opartej na jezuickiej duchowoci koncepcji Seelenanalyse, co z kolei

m iao daleko idce konsekwencje.
W roku 1773 W eishaupt m ia dwadziecia pi lat i by ju profesorem prawa
katedry uniw ersytetu w Ingolstadt. Jedenacie lat pniej baw arski pisarz Johan
nes Pezzl, kt ry zrobi karier na analizow aniu charakterw innych ludzi, napisa
jeden ze swoich szkicw, ktrych kilka zachowao si po dzi dzie. O pisa w nim
W eishaupta jako bladego, sprawiajcego w raenie tw ardego i niew zruszonego
czowieka, ktry do tego stopnia by pochonity sam ym sob, e jedynym i lud
mi, ktrzy kiedykolw iek si do zbliyli, byo kilkoro kolegw-wykadowcw 1.
Dziki rozw izaniu Towarzystwa Jezusowego W eishaupt um ocni swoj pozycj
na uczelni, obj bow iem katedr praw a kanonicznego oraz filozofii praktycznej.
K atedra ta, od p o n ad dziew idziesiciu lat zarezerw ow ana dla jezuitw, m oga
m u teraz przypa, cho nie by teologiem .
Byskawiczny awans W eishaupta zapewne zdopingowa go do snucia planw
dalszej kariery, w ykraczay one jed n a k poza zwyczajne i przyziem ne akadem ic
kie rozgryw ki. W eishaupt chcia si upew ni, e jezuici nie odzyskaj wpyww
na uniw ersytecie w Ingolstadt, zacz wic najpierw rozglda si za m oliw o
ci w stpienia do m asonerii bd innej tajnej organizacji, ktrych p o d koniec
stulecia zwanego w iekiem tajnych stow arzysze pow staw ao wiele. Po kilku p r
bach, ktre podj w tej sprawie w loach M onachium i N orym bergi, zniechci
si do w olnom ularstw a w skutek jego dziwacznych rytuaw. Podobnie zareagowa
po zetkniciu si z rokrzyow cam i z ssiedniego Burghausen, do ktrych dotar
za porednictw em swoich studentw.
Poniew a rozczarow a si istniejcym i tajnym i stow arzyszeniam i, p o sta
now i utworzy wasne, aby jezuici nigdy ju nie pow rcili do Ingolstadt. By
m oe z uwagi na ducha owych czasw, a m oe dziki geniuszowi W eishaupta,
jego zdolnociom do kierow ania ludm i oraz um iejtnoci psychologicznej m a
nipulacji, poczta przeze idea zacza y w asnym yciem i szybko okazao si,
e uczelniane ram y s dla niej zbyt ciasne. Nie dlatego, e uniw ersytet nie m ia
zwizku z jego planam i. Jako profesor W eishaupt m ia styczno z m odym i,
atwo ulegajcym i jego wpywowi ludm i, k t ry m zaszczepia antyklerykalne
przekonania; w ielu jego studentw odurzonych m oliw ociam i, jakie oferowaa
im tam ta epoka, chtnie dao si w cign do utw orzonego przeze tajnego sto
warzyszenia. 1 m aja 1776 roku W eishaupt pow oa do ycia organizacj, ktrej
nada nazw Klubu D oskonalenia, zm ienion na Z akon Pszcz, a nastpnie na
Zakon Ilum inatw , p o d ktr to znam y j dzisiaj.
Znaczenie ilum inatw nie zasadza si na ich politycznej skutecznoci (istnieli
tylko nieco p o n ad osiem lat); znacznie waniejszy jest tutaj sposb ich w ew ntrz
nej organizacji. Czerpic wzorce zarw no od jezuitw, jak i masonw, W eishaupt
opracow a wyjtkowo w yrafinow any system kontroli opartej na m anipulow aniu
ludzkim i nam itnociam i. O d jezuitw zapoyczy koncepcj badania sum ienia,
a od K ocioa katolickiego, do ktrego czonkow ie Towarzystwa Jezusowego
naleeli, spow ied sakram entaln; w ten sposb stw orzy system zwany Seelen-

INGOLSTADT, 1776

19

Spionage, kt ry um oliw ia m u kontrolow anie adeptw w taki sposb, e nie byli

oni tego wiadom i.
Ilum inaci zapew ne nie staliby si niczym wicej ni kolejnym baw arskim
bractw em , gdyby nie atm osfera epoki i przypadkow e, lecz szczliwe spotkanie
W eishaupta z pochodzcym z pnocnych N iem iec arystokrat o wyjtkowym
talencie organizacyjnym . W wiecie niem ieckojzycznym m asoneria pojawia
si w roku 1737, kiedy w ham burskim pubie Enlischen Taverne pow staa pierw
sza niem iecka loa A bsalom . Jeszcze tego sam ego roku w Berlinie otw arto lo
Aux trois aigles blancs, a w 1740 roku Aux trois globes. W W iedniu w roku
1742 pow oano do ycia lo Aux trois canons. W eishaupt, ktry od pew nego
czasu by zafascynowany m asoneri, w roku 1777 wstpi w kocu do nowo otw ar
tej w M onachium loy cisej O bserw y Z ur Behutsam keit. W 1780 roku, uczest
niczc w spotkaniach frankfurckiej loy Zur Rinigkeit, W eishaupt pozna o cztery
lata ode starszego Adolfa Freiherra von Knigge, ktry o d razu uleg jego urokowi.
Von Knigge przystpi do m asoskiej loy cisej O bserw y w Kasell w 1773 roku,
ale podobnie jak w ielu innych m asonw nie by zadow olony z zastanego przez
siebie status quo. M ierziy go skom plikow ane rytuay oraz nieustanne w ew ntrzne
niesnaski i ktnie, ktre pow odow ay dzielenie si w olnom ularzy na coraz to nowe
grupy i odamy. W organizacji ilum inatw stw orzonej przez W eishaupta, von
Knigge upatryw a narzdzia, ktre pozwoli m u zlikwidowa w chaos, zaprowadzi
porzdek i zreform ow a coraz to bardziej skcon m asoneri.
Poniewa nastpstw em W ojny Trzydziestoletniej by podzia N iem iec zgod
nie z regu czyja wadza, tego religia, von Knigge, ktry 5 lipca 1778 roku zosta
czonkiem ilum inatw , spow odow a, e w istocie katolicka i baw arska organizacja
W eishaupta zyskaa m oliwo dziaania w protestanckich ksistwach pnocnych
Niem iec. Dziki tem u oraz zapaow i i organizacyjnym talentom von Kniggego,
liczba czonkw zakonu zacza w zrasta. Krtko po jego przystpieniu do ilum i
natw, liczba adeptw w caych N iem czech w ynosia ju piset osb. Same liczby
jed n ak nie m w i wszystkiego. Von Kniggem u, by m oe dlatego, e by arysto
krat, udao si sprawi, i oprcz studentw W eishaupta do ilum inatw zaczli
przystpow a przedstaw iciele arystokracji oraz wpywowi biurokraci i myliciele
z caego obszaru N iem iec. Von Knigge sprytnie w ykorzystywa istniejce ju loe
m asoskie jako rdo pozyskiw ania now ych czonkw.
Kluczowym w ydarzeniem okaza si K onwent z W ilhelm sbad, czyli k o n
gres w olnom ularski, ktry obradow a niedaleko H anau o d 16 lipca do 1 w rzenia
1782 roku. M ia on, jak si okazao, daleko idce konsekw encje nie tylko dla l
cisej Obserwy, ale rwnie dla wszystkich europejskich l. H enry de Virieu, w ra
cajc z K onw entu w W ilhelm sbad, tak oto odpow iedzia na pytanie swego przyja
ciela o tajne inform acje, z kt ry m i p o d o b n o m ia si tam zapozna: To wszystko
jest znacznie pow aniejsze ni mylisz. Spisek zosta przygotow any tak starannie,
e jest praktycznie niem oliw e, eby Kocioowi i m onarchii udao si przed nim
ochroni2. Nie m a pew noci, czy w anie w W ilhelm sbadzie opracow ano pla
ny rewolucji francuskiej, niew tpliw ie jed n ak by on w od na m yn iluminatw,

20

R O Z D Z IA 1.

ktrzy z dobrym skutkiem zaczli przyciga do swojej organizacji spor liczb

masonw. Dziki w ysikom i staraniom podejm ow anym w W ilhelm sbadzie von
Kniggemu udao si przekona cz prom inentnych masonw, eby przystpili do
iluminatw. Nalea do nich rw nie ksi Ferdynand Brunszwicki i ksi Karol
Heski, czowiek m ajcy rw nie szerokie kontakty w Szlezwiku-Holsztynie. Po
spotkaniu z von Kniggem w W ilhelm sbad, do ilum inatw w stpi take wydawca
Johann Joachim C hristoph Bode, ktry zawiz ilum inatyzm do W eim aru i zaoy
tam lo, do ktrej m idzy innym i naleeli Goethe, Karol August, ksi W eim aru
i niem al wszyscy z czoowych przedstawicieli owiecenia w Niemczech. Owe kilka
tygodni, ktre von Knigge spdzi w H anau, byy bardzo dla ilum inatw owocne,
a cel, jaki sobie postawili, czyli osabienie l cisej O bserw y oraz doprow adzenie
do ich zilum inatyzow ania, w ydaw a si teraz m oliw y do urzeczyw istnienia.
To jedn ak si nie udao z pow odu walki prow adzonej w ew ntrz organizacji.
Jak na ironi, pow odem tego konfliktu by system kontroli stosowany w zakonie.
Sukces von Kniggego w rekrutow aniu now ych czonkw wywoa w W eishauptcie
poczucie, e jego pozycja jest podkopyw ana przez podw adnego, co skonio go
do zaostrzenia system u kontroli. To z kolei byo przyczyn pogbienia si anta
gonizm w m idzy nim a von K niggem , ktry uwaa, e jest le traktowany. Ten
drugi pow iedzia pniej, e nie przystpi do ilum inatw , eby peni rol kogo
podrzdnego, po ktrym oczekuje si, e bdzie lepo przyjm ow a rozkazy od ja
kiego generaa jezuitw . W edle jego ow iadczenia, Spartakus (czyli W eishaupt),
ponia i tyranizow a swoich podw adnych i chcia narzuci ludzkoci jeszcze
cisze jarzm o ni to, ktre naoyli jej jezuici3. O statecznie rozam sta si zbyt
gboki, eby dao si go zaagodzi i kiedy zakon ilum inatw w roku 1783 osign
najwiksz w swojej historii liczb czonkw, zacz si jego rozpad.
1 lipca 1784 roku ilum inaci w ydali oficjaln decyzj o w ykluczeniu von
Kniggego, jednoczenie jednak w dokum encie tym znalaza si take pochwaa
jego zasug dla istotnego zwikszenia liczebnoci czonkw organizacji. Usunicia
czowieka, ktry dziki swoim talentom organizacyjnym i rekrutacyjnym sprawi,
e liczba ilum inatw wzrosa do okoo dwch tysicy ludzi, dokonano w wyjtkowo
zej chwili. 22 lipca, na tydzie przed usuniciem von Kniggego z szeregw zako
nu, wadze Bawarii opublikow ay pierw szy edykt zabraniajcy przynalenoci do
tajnych stowarzysze. Kolejne rozporzdzenia w tej sprawie ukazay si 2 marca
i 16 sierpnia 1785 roku. 2 stycznia 1785 roku ksi biskup Eichstaett zada,
aby w adca Bawarii usu n z uniw ersytetu w Ingolstadt wszystkich iluminatw.
Cho czonkow ie zakonu dbali o zachow anie tajemnicy, W eishaupt i tak zosta
gwnym podejrzanym , zam w i bow iem dla uczelnianej biblioteki ksiki z li
sty radykalnych owieceniowych publikacji. 11 lutego 1784 roku odebrano m u
katedr praw a kanonicznego. Kolejnego roku wrzawa p odnoszona przeciwko
tajnym stow arzyszeniom zdecydow anie przybraa na sile. Z am iast czeka, a
dym isja pocignie za sob jeszcze gorsze dla niego skutki, na przykad oskarenie
o przestpstw o albo grzywn, 2 lutego 1785 roku W eishaupt uciek z Ingolstadt
do pobliskiego, protestanckiego w olnego m iasta Ratyzbony. D rugiego m arca,

INGOLSTADT, 1776

21

kiedy ksi Bawarii, Karol Teodor wyda swj drugi edykt, w ym ierzony prze
ciwko tajnym stow arzyszeniom , loa M inerw y w Ingolstadt, teraz pozbaw iona
przyw dztw a W eishaupta, zostaa rozwizana. Bawarskie wadze zaday jego
ekstradycji i posuny si nawet do tego, e wyznaczyy nagrod za jego ujcie.
W tej sytuacji W eishaupt uzna, e m usi wyjecha z Ratyzbony. W 1787 roku uciek
do protestanckiego ksistwa G otha, gdzie w raz ze swoja rodzin znalaz si pod
opiek ksicia Ernesta II, ktry by jednym z czonkw jego organizacji. W adca
przydzieli W eishauptow i stanow isko w swej radzie dw oru.
Gdyby bawarskie wadze na tym poprzestay, ilum inaci najpraw dopodobniej
zostaliby cakiem zapom niani, a w jakiej przegldowej publikacji historycznej
pow icono by im zapew ne tylko krtki przypis. Kiedy jednak ludzie rzdzcy
Bawari znaleli tajne d okum enty m ajce zwizek z lo w M onachium , podjli
fataln w skutkach decyzj o opublikow aniu tego, co odkryli. W ten sposb za
pew nili W eishauptow i i jego spiskow com wpywy, jakich oni sami nigdy nie byli
by w stanie uzyska. W czerw cu 1785 roku w rzeczach osobistych Jacoba Lanza,
wieckiego ksidza, ktry zgin raony piorunem , odnaleziono wane dokumenty.
wiadczyy one, e ilum inaci zam ierzali przej loe m asoskie. Pniej, w pa
dzierniku 1786 roku i w m aju roku 1787, po o d eb ran iu ilum inacie Franzowi
Ksawerem u Zwackowi stanow iska w radzie dw oru i zesaniu go do miejscowoci
Landsut, w jego dom u d okonano rewizji i odnaleziono kolejne dokum enty. Byy
one wiadectw em w ew ntrznej historii organizacji i ponad wszelk wtpliwo
udow odniy konspiracyjny charakter stowarzyszenia. Pierwszy zbir dokum entw
opublikow ano nieom al natychm iast, bo ju 12 padziernika 1786 roku. W ywoay
one ogrom ne poruszenie, ktre trw ao latami.
O dkd W olter w latach trzydziestych XVIII wieku podczas pobytu w A n
glii rozm iow a si by w fizyce N ew tona, owieceniowi myliciele dyli do zast
pienia chrzecijaskiego porzdku spoecznego i stworzenia zupenie nowego adu,
ktry m ia si opiera na zasadach naukow ych. Baron d H olbach, w traktacie za
tytuowanym System przyrody, ktry wywar istotny wpyw na jego wspczesnych,
napisa, e ludzko jest nieszczliwa proporcjonalnie do stopnia, w jakim daje
si zwodzi system om teologicznym 4. Podobne opinie byy dow odem , e osiem
nastow ieczny program rew olucyjny ju si narodzi, gdy skoro czowiek jest nie
szczliwy z pow odu religii, autom atycznie szczcie zapewni m u zniesienie religii.
Aby to jednak byo moliwe, trzeba take obali m onarchie, ktre religi chroni.
W czasie, kiedy zaczto publikow a pierw sze d o k u m e n ty ilum inatw ,
W eishaupt ujaw ni swoje rew olucyjne intencje i zamiary. W ygaszajc mow, za
tytuow an Anrede an die neuaufzunehm enden Illum inatos dirigentes, dostarczy
swoim przeciw nikom niezbitych dowodw, e celem jego tajnego stowarzyszenia
byo doprow adzenie do u p ad k u m onarchii i religii w caej Europie. Rossberg
nazwa Anrede sednem ilum inatyzm u. Profesor Leopold Alois Hoffm an, jeden
z czoowych przedstaw icieli ruchu antyrew olucyjnego, uwaa, e patrzc wstecz,
z treci zaw artych w Anrede m ona wywie ca rewolucj francusk oraz jej
najistotniejsze w ydarzenia5.

22

R O Z D Z IA 1.

M im o e d o k u m en ty ilum inatw w zyw ay do obalenia tronw i religii,

najw aniejsze znaczenie ilum inatyzm u polegao na czym innym . U patryw a go
naley raczej w tym , co dla konserw atyw nego czytelnika byo najbardziej n ie
pokojce: ilum inatyzm zdaw a si bow iem ukazywa najskuteczniejszy system
i m etod osignicia celw. W eishaupt nie wystosow a wzywajcego do rew olu
cji m anifestu, lecz wym yli system kontroli i nadzoru, ktry z kolei um oliw ia
tw orzenie zdyscyplinow anych k om rek organizacyjnych, zdolnych realizowa
polecenia zarzdzajcych n im i rew olucjonistw . C zyni to na d o datek w taki
sposb, aby ludzie realizujcy rew olucyjn strategi nie m ieli najm niejszego
pojcia o tym , e s sterowani. Intencje W eishaupta byy jaw nie rewolucyjne, ale
najbardziej wstrzsajc rzecz by m echanizm , za pom oc ktrego W eishaupt
m g wciela je w ycie, kontrolujc um ysy czonkw tajnego stowarzyszenia.
Stw orzy narzdzie kontroli psychiki, ktre byo skuteczne w anie dlatego, e
nie w yw odzio si z m echanistycznej filozofii owiecenia. D H olbach napisa:
Czow iek jest dzieem przyrody, yje w p rzyrodzie i podlega jej praw om ; nie
m oe wryzwoli si z jej m ocy; naw et m yl nie m oe wyj poza ni. D arem nie
um ys jego usiuje w znie si p o n a d granice w iata w idzialnego, zawsze zm uszony
je st do p o w r ci... C zow iek jest istot czysto fizyczn; to, co nazyw am y czo
w iekiem m oralnym , nie jest niczym innym , jak t sam istot fizyczn, rozw aan
ze szczeglnego p u n k tu w idzenia, to jest ze w zgldu n a pew ne sposoby jej dziaa
n ia w ypyw ajce z jej specyficznej k o n sty tu c ji... Z arw no jego czynnoci w idzial
ne, jak i niedostrzegalne ruchy pow stajce w jego w ntrzu, a w yw oane jego wol
lu b m yl s naturalny m i skutkam i i koniecznym i nastpstw am i jego w asnego
m ech a n izm u oraz im pulsw udzielanych m u przez otaczajce go b y ty ... w szystkie
nasze idee, p ragnienia i czynnoci s k oniecznym i skutkam i naszej istoty i w aci
w oci, jak im i obdarzya nas przyroda, oraz okolicznoci, w k trych kae n am si
znajdow a i ktre z koniecznoci nas m odyfikuj6.

D H olbach prezentuje tu prostacki m aterializm , k try - cho nie w sposb

jaw ny - stanow i jed n ak narzdzie kontroli. C zynnikiem decydujcym o tym jest
Przyroda, a ludzkie zachow ania s p rostym przejaw em jej praw:
W wiecie, tym w ielkim zbiorow isku wszystkiego, co istnieje, w idzim y w sz
dzie tylko m ateri i ruch. Jego cao ukazuje n am jedynie o g ro m n y i n iep rzerw a
n y acuch przyczyn i skutkw. N iektre z tych przyczyn s n am znane, p o n ie
w a dziaaj bezporedn io n a nasze zm ysy... C zow iek m o raln y to ten, kto dziaa
za p o m o c fizycznych przyczyn, kt ry ch p o zn an ie w ykluczaj nasze przesdy7.

Taki cig rozum ow ania doprow adzi nas ostatecznie do behaw ioryzm u, ud o
skonalania m eto d i sposobw prania m zgw oraz stosowania rodkw psycho
tropow ych. adna z tych m etod nie okazaa si skuteczna, ale co waniejsze, adna
nie bya dostpna rew olucjonistom , ktrzy w XVIII stuleciu byli czonkam i tajnych
stow arzysze. W rezultacie ow iecenie, b iorc p o d uwag prow adzon przez

INGOLSTADT, 1776

23

jego przedstaw icieli dziaalno polityczn, sam o sobie rzucao kody po d nogi,
a przyczyn by prym ityw izm przyjtej przez nie m aterialistycznej psychologii.
W eishaupt by dostatecznie inteligentny, aby w m aterializm przekroczy,
m im o i opow iada si za t sam rew olucj polityczn, ktrej yczyli sobie m a
terialici. Jego system odrzuca prostacki m aterializm najbardziej znanych ow ie
ceniowych mylicieli. W sw oim traktacie Pitagoras, czyli rozwaania o sekretnej
sztuce wadania wiatem oraz rzdzcym i, W eishaupt przedstaw ia swj system
jako jedyny moliw y sposb w cielenia zasad i ideaw owiecenia:
Czy istnieje w iksza sztuka ni jednoczenie sam odzielnie m ylcych ludzi
z czterech kracw w iata, z rozm aitych klas spoecznych i rnych w yzna, bez
zadaw ania gw atu sw obodzie ich m ylenia, m im o i rne m aj pogldy oraz n a
m itnoci, i zintegrow anie ich n a stae w jed n w spln grup, eby ich zapaem
napeni i tak otw artym i uczyni, i najw iksze rnice m idzy nim i znaczenia
nie maj; by rw ni sobie byli w pod p orzd k o w an iu , aby z w asnej inicjatyw y wielu
dziaao jak jeden, czynic to z w asnego przekonania, do czego aden zew ntrzny
przym us zm usi by ich nie m g?8

Kiedy tajem nica istn ien ia tajnego stow arzyszenia wysza n a jaw i staa si
pow szechnie znana, W eishaup przedstaw ia siebie jako zwykego wychowawc
i stara si bagatelizow a swj system k o n tro li n a d ludm i, stawiajc niem al
znak rw noci m idzy nim , a tym , co stara si robi kady ojciec, wychowujc
dzieci. O publikow ane d o k u m en ty zadaw ay je d n a k kam jego zapew nieniom
o w asnej niew innoci. To, co p ro p o n o w a W eishaupt, byo nie tylko pogw a
ceniem idei bractw a, na ktrej opieray si loe m asoskie; stw orzony przez
niego system czerpa z osigni organizacji uw aanej za antytez ow iecenia.
By n a w skro jezuicki. B arru el napisa, e ilu m in aci s p o m o stem m idzy
jezu itam i i m asonam i, ale w szystkie narzdzia kontroli, k trym i Koci p o
sugiw a si do p an o w an ia n a d um ysam i, byy przez n ich stosow ane nie po to,
eby doprow adzi ludzkie dusze do N ieba, lecz w celu stw orzenia raju na Ziem i.
Myliciele okresu ow iecenia w nieistniejcym ju Towarzystwie Jezusowym w i
dzieli spraw n m aszyneri k o n tro li n ad ludm i, k t ra przew yszaa wszystko,
co p o d tym w zgldem m iay do zaoferow ania w olnom ularskie loe. Ilum inatyzm by rw nie tak m ach in , tyle e esprit de corps zakonu jezuitw zosta
o d a rty ze w szystkich religijnych naleciaoci, dziki czem u m g zosta uyty
dla realizow ania celw i ideaw ow iecenia. To w anie dostrzegli u ilum inatw
konserw atyci - i dlatego ich to przerazio.
W ko n serw aty w n y m d z ie n n ik u E u d em o n ia o b u rzo n y au to r n apisa
w 1796 roku: kady, to m a w pam ici obudn m achin byych jezuitw, bez tru d u
odkryje j u ilum inatw p o d in n nazw i innym suc deniom . Niegdysiej
szymi jezuitam i kierow a zabobon i przesdy, dzisiejszymi ilum inatam i kieruje
b rak wiary, ale cel jednych i dru g ich jest taki sam - pow szechne zdom inow anie
caej ludzkoci9.

24

R O ZD ZIA 1.

O pini publiczn niepokoio oraz dranio nie tyle to, e wedle pop u larn e
go wwczas przekonania i jezuici, i ilum inaci stawiali sobie za cel uzyskanie wadzy
n ad wiatem , lecz rodki, k trym i ci d rudzy m ieli zam iar si posuy. W eishaupt
zapoyczy o d jezu it w k o n cep cj k o n tro li lu d zk ich su m ie oraz spow ied
sakram entaln i odarszy je z pierw iastkw religijnych, uczyni z nich system
zbierania inform acji, szpiegow ania i donosicielstw a. C zonkw jego organizacji
uczono szpiegowa siebie nawzajem ; o wszystkim , czego si dowiedzieli, mieli
inform ow a przeoonych. W eishaupt w prow adzi rw nie obow izek prow a
dzenia zapiskw w zeszytach, nazyw anych Q uibus Licet. A deptw zachcano, aby
obnaali w nich w asne dusze przed zw ierzchnikam i. O Quibus Licet powiedzia,
e s one tym sam ym , co jezuici nazyw ali spowiedzi, a Zwackowi oznajm i, i
zapoyczy t koncepcj o d sodalicji jezuickich, gdzie co miesic, na osobnoci
przechodzio si bona opera10.
Kiedy U tzenschneider zerw a z ilum inatam i, ujaw ni waciwie to samo:
A dept wysya owe com iesiczne rap o rty zw ane Q uibus Licet do prow incjaa
o tytule Soli i do generaa caego zakonu o tytule Primo. Tylko superiorzy i ge
nera znaj szczegy, ktre s ta m om aw iane, gdy w szystkie te listy przekazy
w ane s tam i z pow rotem p o m id zy p om niejszym i przeoonym i. W ten sposb
zw ierzchnicy dow iaduj si wszystkiego, co w iedzie p rag n ".

W system ie Quibus Licet dostrzec m ona pierw sze zarysy m etody szpiego
w ania, ktra staa si nieodczn czci kom unistycznej m etody nadzorow ania
i kontrolow ania ludzi i to zarw no w okresie, kiedy ich organizacyjne kom rki
dziaay w podziem iu, jak i wwczas, kiedy przejy wadz; bya ona rwnie
jedn z cech pastw a policyjnego, ktre kom unici zbudow ali po objciu rzdw.
Stw orzony przez W eishaupta system n adzoru i kontroli szed jednak jeszcze dalej.
O prcz wcielenia w ycie zasady, e czonkowie organizacji wzajemnie si szpiego
wali, W eishaupt by rwnie autorem techniki, ktra zyskaa nazw Seelenspionage,
czyli szpiegowanie duszy. Dziki niej wyej postawieni w hierarchii ilum inaci mogli
zyska wgld w dusz adepta, dokonujc analizy jego przypadkow ych zdawaoby
si gestw, wyrae lub sw, ktre zdradzay jego rzeczywiste uczucia. Von Knigge,
ktry by dobrze obeznany z ow m etod, nazw a j Sem iotik der Seele.
N a podstaw ie oceny w szystkich tych cech charakterystycznych, p o zo rn ie n aj
drobniejszych i najm niej w anych, m o n a w yciga w nioski m ajce o g ro m n w ar
to zarw no dla rezultatw oglnych, jak i w iedzy o istotach ludzkich, stopniow o
za uzyskiw a dziki tem u w iary g o dn e inform acje o sem iotyce duszy12.

W celu usystem atyzow ania tej wiedzy, W eishaupt, w sposb przypom ina
jcy nieco m etod, ktr sto pidziesit lat pniej zastosowa Alfred Kinsey,
opracow a reguy dokum entow ania historii stanu psychiki rozm aitych czonkw
poszczeglnych kom rek organizacji ilum inatw. Van D uelm en w powiconej

INGOLSTADT, 1776

25

zakonow i ilu m in at w ksice zam ieci re p rin t takiego dok u m en tu ; dotyczy

on Franza Ksawerego Zw acka z Ratyzbony. Jest to poczenie kinseyowskiej
kroniki seksualnej z teczkam i Stasi oraz ratingiem w iarygodnoci kredytowej,
a celem jego stw orzenia byo uzyskanie kontroli n ad ko n k retn jednostk. Dziki
inform acjom zapisanym w schludnych kolum nach, wyej postaw ieni ilum inaci
m ogli dow iedzie si, gdzie adept si urodzi, kto naley do grona jego przyja
ci, pozna cechy jego w ygldu fizycznego, uzdolnienia, skonnoci i lektury,
dat wcignicia go do organizacji, a take pseudonim , ktry w niej nosi. Pod
nagw kiem M orale, charakter, w yznanie, skrupulatno zapisano, e Zwack
jest czowiekiem m ikkiego serca i tru d n o z nim doj do porozum ienia, kiedy
dopada go m elancholia. W czci zatytuow anej Uczucia prym arne czytamy, e
jego w ad jest pycha i aknienie zaszczytw, jest jed n ak rw nie czowiekiem
uczciw ym , ale cholerycznym ze skonnoci do skrytoci oraz opow iadania
0 wasnej doskonaoci. Tych, ktrzy chcieliby wiedzie, w jaki sposb k o n tro
lowa i sterowa Zwackiem, M assenhausen (pseudonim organizacyjny Aleks)
inform uje, e najlepsze rezultaty osign, nadajc ich w zajem nym kontaktom
aur tajem niczoci.
K iedy m a n u s k ry p ty ilu m in a t w z o stay o p u b lik o w an e, w y k sztaco n a
cz spoeczestw a bya ich treci przeraona, ale te zafascynowana. Ludzi
z jednej strony przeraao grzeszne w dzieranie si rew olucjonistw takich jak
W eishaupt w najskrytsze zakam arki ludzkiej duszy, ale z drugiej fascynoway
perspektyw y pozyskania w adzy nad osobam i, ktre przed nim i si otworzyy
dziki upublicznieniu treci tych dokum entw . W ieland widzia w ilum inatach
baz dla przeprow adzenia reform atorskich zm ian w pedagogice politycznej oraz
podstaw politycznych reform . W ten sam sposb postrzega to oczywicie rw
nie W eishaupt. Jego celem byo stw orzenie p o rzd k u spoecznego spjnego
z owieceniow nauk i koncepcj obywatela jako jednostki wyem ancypow anej
od nadzoru w adcw dziaajcych in loco parentis. Czowiek napraw d owiecony
nie potrzebuje pana - pisa W eishaupt. Ludm i m ona rzdzi waciwie i dobrze
tylko wwczas, kiedy nie m a ju potrzeby, aby nim i rzdzi. W tym kontekcie,
system W eishaupta zdradza wiele znam iennych podobiestw ze wieo pow sta
am erykask republik. Jej D eklaracja N iepodlegoci zostaa ogoszona nieco
p o n a d dwa m iesice po zaoeniu organizacji iluminatw. System am erykaski
by odzw ierciedleniem ideaw ow iecenia, a wcielali je w ycie angielscy p ro
testanci; w przyp ad k u ilum inatw identyczn filozofi realizow ali w praktyce
baw arscy katolicy. Jedni i d ru d zy czuli, e ludzko osigna prg dojrzaoci
1 dlatego w adcy byli ju zbdni. Czowiek, osignw szy owiecenie, m g ju
sam odzielnie stanow i o sobie.
Fatalny w skutkach bd, k t ry m obarczona jest zarw no ta, jak i inne
owieceniowe koncepcje, polega na tym , e zakadaj one zlikw idowanie norm
m oralnych kojarzonych z religi. W A m eryce ow ieceniowe pryncypia ulegy
zagodzeniu, nie doszo tam bow iem do ustanow ienia religii pastwowej; roz
w izanie to, w oparciu o cytat z listu Thom asa Jeffersona, nazw ano rozdziaem

26

RO Z D Z IA 1.

Kocioa od pastw a. W sytuacji, kiedy republika nie zaakceptowaa adnej religii

jako w yznania pastwowego, a w ada ni scentralizow any rzd podobny do tego,
ktry w nieodlegej przyszoci m ia obj wadz nad Francj, K ocioom pozo
staw iono w oln rk w pozyskiw aniu sobie w iernych i dziki tem u pustka, bdca
istot owieceniowej m oralnoci, nie doprow adzia do w ywoania spoecznego
chaosu, tak jak to m iao m iejsce we Francji.
M im o to, dla kadego, kto um ia patrze, byo jasne, e oto na jego oczach,
urzeczyw istnia si teza, ktr Platon postaw i w Pastwie, piszc, e dem okracja
nieuchronnie prow adzi do tyranii. Owieceniowe um iow anie wolnoci z koniecz
noci w iodo zawsze do przeladow ania religii, to za do niszczenia m oralnoci,
czego skutkiem by spoeczny chaos. O znaczao to, e ludzie, ktrzy, zachowujc
niejak ostrono i powcigliwo, wizali si z ruchem owieceniow ym , m u
sieli by take zainteresow ani m echanizm am i kontroli nad spoeczestw em , gdy
byo to konieczne ze w zgldu n a postpujcy u padek m oralnoci, niezm iennie
tow arzyszcy proklam acji w olnoci. W olno, po ktrej przychodzi czas na
drakoskie rzdy - oto dialektyka wszystkich rewolucji i rewolucja seksualna nie
bya po d tym w zgldem wyjtkiem . W istocie rewolucja polityczno-spoeczna
i rewolucja seksualna jeeli naw et nie byy ze sob tosam e, to z pew noci obie
przebiegay w tym sam ym czasie i drugiej z nich nie sposb oddzieli od pierwszej.
Z chwil kiedy dze i nam itnoci zostay wyzwolone od obow izku p o d p o rzd
kowania ich tradycyjnym zasadom m oralnoci wyraanym przez chrzecijastwo,
aby uchroni spoeczestw o od rozpadu, trzeba je byo podporzdkow a innej,
bardziej rygorystycznej, naukow ej form ie kontroli. K ontrola nad spoecze
stwem, co udow odnia historia rewolucji francuskiej, bya n ieuchronn konse
kwencj wyzwolenia i em ancypacji. Chaos, ktry ze sob przyniosa, zainspirowa
Augusta C o m tea do zajcia si nauk socjologii, ktra bya erzacem religii,
a co waniejsze, sposobem na w yprow adzenie porzdku z chaosu w wiecie, ktry
przesta uznaw a i akceptow a w iar w religijne podstaw y m oralnoci.
Geniusz W eishaupta polega na stw orzeniu systemu kontroli i nadzoru, ktry
sprawdzi si i okaza skuteczny w sytuacji, kiedy zanegowane zostay religijne p o d
stawy adu moralnego. Pod tym wzgldem na kolejne dwa stulecia system w sta
si wzorcem dla kadego wieckiego m echanizm u wadzy, zarwno prawicowej, jak
i lewicowej. W eishaupt by dostatecznie bystry i inteligentny, aby dostrzec, e idea
rozum u, tak jak j pojm ow ano w w olnom ularskich loach cisej Obserwy, w ad
nym razie nie jest w stanie zapew ni istnienia spoecznego porzdku. M oralno
oderw ana od swego ontologicznego rda zacza by skutkiem tego kojarzona
z wol czowieka, ktry poj dziaanie m echanizm u kontroli. Poniewa, co u d o
w odni chaos panujcy w loach cisej Obserwy, rozum czciej ni do porzdku
prowadzi do konfliktu midzy moliwymi do przyjcia rozwizaniami, iluminatyzm
musia wzi prawo w swoje rce i program ow a ludzkie zachowania w sposb, kt
ry odpow iada przyw dcom organizacji. Pod tym wzgldem poszed drog typow
dla wszystkich innych wciele owieceniowej nauki spoecznej, ktra ksztatowaa
si przez kolejne dwiecie lat. Identycznie jak w przypadku socjologii C om tea, stary

INGOLSTADT, 1776

27

Koci zosta zam ieniony na nowy. Stary ad, ufundow any na naturze, tradycji
i objawieniu, zastpiono now ym totalitarnym porzdkiem , ktrego fundam en
tem bya wola rzdzcych. Rozpad organizacji ilum inatw i usunicie z niej von
Kniggego - ktry uzna, e now y porzdek jeszcze trudniej zaakceptowa ni stary
- pokazay, i w now y ad nie jest wolny od wasnych w ew ntrznych problemw.
Jednak wiara w coraz skuteczniejsze techniki kontroli, bazujce na rozwijajcych
si rodkach masowego przekazu, spowodowaa, i wyzbycie si tego zudzenia
byo odw lekane w coraz to dalsz przyszo.
Nosce te ipsum, nosce alios (poznaj sam ego siebie, poznaj innych) - oto
m otto, ktre W eishaupt zaczerpn od w yroczni delfickiej i przyj za wasne.
Ilum inaci byli rw nie ucielenieniem przekonania Bacona, e w iedza rw na
si wadzy. W tym przypadku w iedza oznaczaa znajom o ycia w ew ntrznego
konkretnego adepta i uczynienie z niej narzdzia jego kontroli i nadzoru. Gdyby
zasady te przenie na funkcjonow anie pastw a, zgodnie z reguam i dziaania
ilum inatw w iedza oznacza w adz polityczn. Propozycja W eishaupta to technika
niefizycznego przym usu, podobnego do przym usu stosow anego przez jezuitw,
teraz jed n ak podporzdkow anego wieckiej utopii i wolnej od ogranicze, ktre
Tow arzystw u Jezusow em u n ak ad a Koci. W osobach nadzorujcych M a
schinenmenschen W eishaupt i von Knigge dostrzegli pierwsze kontury m achiny
pastw a, ktra utrzym uje porzdek poprzez spraw ow anie kontroli nad swoimi
obywatelam i w sposb niezauw aalny dla znakom itej wikszoci spoeczestwa.
Nawet gdyby W eishaupt i von Knigge nie zrealizowali swej wizji w prakty
ce, opublikow anie przez baw arskie w adze w spom nianej dokum entacji m usiao
spowodowa, e wczeniej lub pniej i tak wizja ta zostaaby urzeczyw istniona
przez innych. Raz wypuszczona w intelektualny eter koncepcja czowieka-maszyny
funkcjonujcego w m aszynie-pastw ie kontrolow anym przez podobnych jezuitom
naukowcw-nadzorcw zawadna wyobrani kolejnych pokole. Ludzie tacy jak
A ugust Com te starali si odzw ierciedli j w utopii, inni za ukazywali j w postaci
dystpnii - jako przykad m ona tu poda Aldousa Huxleya i Fritza Langa, ktrego
film Metropolis zdaje si by odzw ierciedleniem wizji W eishaupta.
W eishaupt, podobnie jak Gramsci, proponow a nie tyle rewolucj polityczn,
co kulturow . C hcia otoczy m onych tej ziem i legionem ludzi, ktrzy prow a
dziliby szkoy, kocioy, katedry, akadem ie, ksigarnie i zasiadaliby w rzdach.
Krtko mwic, m iaa to by kadra rewolucjonistw majca wpywy we wszystkich
orodkach wadzy spoecznej oraz politycznej i w ten sposb, w duszej perspekty
wie, wychow ujca spoeczestw o w duchu ideaw owiecenia. Van D uelm en d o
strzega zwizek m idzy rewolucj kulturow , ktr za porednictw em ilum inatw
proponow a W eishaupt, i m arszem przez instytucje, k try uczestnicy w ydarze
z 1968 roku urzeczyw istnili okoo dwiecie lat pniej. Powstanie kom unizm u
usuno w cie fakt, e przez mniej wicej sto lat po zdobyciu Bastylii ilum inatyzm ,
zarw no w teorii, jak i w praktyce, by synonim em rewolucji. Jego spucizna znala
za jed n ak zastosow anie gw nie w praktyce. W tej jednej, niewielkiej organizacji
stosow ano in nuce dosow nie wszystkie m echanizm y kontroli psychologicznej

28

R O Z D Z IA 1.

wykorzystywane pniej w takiej samej m ierze przez prawic i lewic. Ilum inatyzm
stanow i zatem now atorski system pastw a policyjnego szpiegujcego swoich
obywateli. O dnajdujem y w n im zastosow anie psychoanalizy uzasadnienie wy
korzystania testw psychologicznych, terapi polegajc na prow adzeniu dzien
nika, koncepcj historii seksualnej Kinseya, spontaniczn sam okrytyk dobrze
znan z procesw prow adzonych p rzed kom unistycznym i sdam i, m arsz przez
instytucje Gram sciego, m anipulacj podaniem seksualnym jako narzdziem
kontroli, co stao si pniej podstaw reklamy, a take zalki nauki behawioryzm u, ktra wedle sw Johna B. W atsona prbuje przewidywa i kontrolow a
zachow ania. O statni przytoczony tu przykad nie pozostaw ia wtpliwoci, e
jed y n w spln rzecz, k t ra czy w szystkie te zjawiska, jest dza wadzy.
System W eishaupta by system em kontroli i nadzoru. Z jednej strony stanowi
odzw ierciedlenie ow ieceniow ych m arze, z drugiej za by jedynym spjnym
projektem rozw ijania i u d o sk o n alan ia te c h n ik kontrolow ania spoeczestw a.
W eishaupt naszkicow a go w jego pierw otnych zarysach po n ad dwiecie lat temu.
Jak wielu innych, ktrzy przyszli po nim , W eishaupt dy do stw orzenia
technik kontrolow ania czowieka w celu zastpienia nim i sam okontroli, na ktrej
jem u sam em u zbywao. O burzenie w yw oane opublikow aniem m anuskryptw
ilum inatw m iao t dobr stron, e zm usio do zastanow ienia si nad rozbieno
ci m idzy goszonym i przez W eishaupta zasadam i m oralnym i, a niem oralnoci
jego czynw. W eishaupt uw ika si w rom ans ze swoj szwagierk, a kiedy ta za
sza w ci, prbow a unikn odpow iedzialnoci, zmuszajc j do w ykonania
aborcji. W anie ten czyn skoni ksicia Bawarii, Karola Teodora do nazw ania W e
ishaupta ajdakiem , sprawc kazirodztw a, m orderc dziecka, zwodzicielem ludzi
oraz przyw dc spisku zagraajcego religii i pastw u. Ksi uy najostrzejszych
okrele, ale byy one odpow iednie z uwagi na popenione przez W eishaupta czyny
i nie bardziej skrajne ni ideologia, kt r jego p o d d an y prbow a wciela w ycie.
Ksi m ia suszno, upatrujc w W eishauptcie czowieka reprezentujcego swo
im i pogldam i antytez chrzecijaskiego pastw a, ktrej istot bya koncepcja
spraw ow ania kontroli n ad ludm i - pragnienie, aby ich zdom inow a, zam iast im
suy. w. Augustyn nazw a pragnienie to libido dominandi. Skoro w wierze chrze
cijaskiej ideaem jest suba o p arta n a m ioci (niezalenie od tego, do jakiego
stopnia wciela si j w praktyce), jego odw rotno, reprezentow ana przez rew o
lucjonistw, oznacza m oe jedynie hegem oni i suprem acj. Najskuteczniejsze
rodki dla jej osignicia wym ylano i opracow yw ano szczegowo przez kolejne
dwiecie lat. W eishaupt jed n ak uczyni pierw szy k rok na tej drodze, definiujc
i ustalajc pojcia, ktre zyskay w alor autorytatyw noci. W alka o wyzwolenie b
dzie m iaa swj w ym iar sem antyczny; bdzie rw nie bitw o w adz nad duszami,
a kontrola i nadzr pozostaj esencj rewolucyjnej praktyki, bez wzgldu na to, jak
czsto pojcie wolno uyw ane jest dla uspraw iedliw ienia jej przeciwiestwa.
W 1787 roku, tym sam ym , w ktrym W eishaupt uciek do ksistwa G otha,
Bode, obecnie de facto przyw dca ilum inatw n a w ygnaniu, ud a si do Parya
i spotka tam z czonkam i paryskiej loy Les Am is Reunis. Przeprow adzi z nim i

INGOLSTADT, 1776

29

dugie rozm ow y i dyskusje, podczas ktrych, wedle wasnej relacji, ktr u m ie

ci w prow adzonym przez siebie dzienniku, stara si zainteresow a tamtejszych
m asonw tech n ik am i i d o k try n a m i ilum inatyzm u. Czy m u si to pow iodo,
czy te nie, pozostaje do dzi kw esti sporn. Faktem jest jednak, e rewolucja
francuska w ybucha dw a lata po jego pobycie w Paryu, to za spowodow ao, e
zdaniem wielu osb B odem u udao si przeszczepi baw arski ilum inatyzm na
terytorium Francji, a rew olucja 1789 roku bya pierw sz z wielu kolejnych, k t
re wybucha bd, dopki w niegdy chrzecijaskiej Europie nie ostanie si aden
tro n ani otarz. Profesor Leopold Alois H offm an z W iednia, jeden z czoowych
kontrrew olucjonistw swoich czasw, napisa: Francuzi nie wymylili koncepcji
wiatowej rewolucji. Ten h o n o r przysuguje N iem com . Francuzi m ieli jedynie
zaszczyt j zapocztkowa... Comits politiques zorganizow ano tu po pow staniu
ilum inatyzm u, ktry narodzi si w N iem czech i sta si o wiele niebezpieczniejszy,
gdy nigdy go stam td nie w ykorzeniono. Zszed on jedynie do podziem ia, pniej
za zrodziy si z niego jakobiskie kluby13.
B o d ezm arw 1793 roku, a okoo roku 1795 - cho W eishaupt nadal pobiera
uposaenie w G otha i pisa ksiki a do roku 1830 - wydawao si, e wszelka
dziaalno kojarzona z ilum inatam i jako spjn organizacj ustaa. W izyta Bode
go w Paryu, bez wzgldu na jej bezporednie nastpstwa, daa pocztek koncepcji
znanej jako teoria spisku. W edle niej, o d czasw ilum inatw a po bolszewicki
przew rt z 1917 roku rew olucja bya prom ow ana przez jed n tylko organizacj.
W ilson uwaa to za m ieszne, jednake idea opartego na osigniciach nauki
sterow ania ludm i - w ynikajca z analizy pom ysw goszonych pierw otnie przez
ilum inatw i upow szechniana przez te sam e siy, ktre im si przeciwstawiay m ieszna nie jest. D aleko jej do tego, gdy na wiele rozm aitych sposobw tworzy
ona intelektualn histori kolejnych dw ustu lat, ktre nadeszy.

ROZDZIA 2

PARY, 1787
czerw ca 1787 roku, kiedy Bode, ilum inata z W eim aru rozm awia ze swymi m asoskim i bram i w paryskiej loy Les Amis
f
^ Reunis, francuski arystokrata, D onatien A lphonse Franois de
Sade, rozpocz pisanie pierwszej wersji powieci, ktra m iaa
si sta jedn z najbardziej znaczcych ksiek dziew itnastow iecznej literatury.
Sade ostatecznie n ada tej niewielkiej, bo liczcej tylko sto trzydzieci osiem stron
publikacji tytu Justine ou les M alheurs de la vertu (Justyna, czyli niedole cnoty)
i, jak gdyby przeczuwajc nieszczcia, ktre za jej spraw spadn na niego samego
i innych, w ypiera si jej od sam ego pocztku. Kiedy ukazanie si jego powieci
byo ju przesdzone, Sade napisa do Reinauda, swojego praw nika obdarzonego
anielsk cierpliwoci: D rukuj teraz m oj powie, ale jest ona nazbyt n iem o
ralna, aby posya j czowiekowi tak pobonem u i przyzw oitem u jak ty ... Jeeli
przypadkiem w padnie ci w rce, spal j i nie czytaj, w yrzekam si jej1.
M arkiz de Sade, zanim zacz pisa Justyn, ktra zyskaa m u miejsce w p a
m ici potom noci, przez dziesi lat siedzia w wizieniu. Oficjalnie nigdy nie
postaw iono m u adnego zarzutu. Nigdy nie postaw iono przed sdem ani nie wy
d ano na niego w yroku skazujcego za jakiekolw iek przestpstwo. Uwiziono go
na podstaw ie tak zwanego lettre de cachet, czyli nakazu aresztow ania, ktry m g
by - i w przypadku Sadea by - odnaw iany w nieskoczono, o ile wadze uznay,
e w izie stanow i zagroenie dla spoeczestwa. Sadea z pew noci za takie
go w anie czowieka uw aano, a przodow aa p o d tym w zgldem jego wasna
teciowa, ktr - by m oe dlatego, e przez cae dorose ycie m iaa nad nim w a
dz - nazyw ano La Presidente. M adam e M ontreuil bya przew iadczona, e de
Sade jest potw orem i najpraw dopodobniej bya bliska prawdy. M arkiz urodzi si
i by wychowywany w wyjtkowo dekadenckiej arystokratycznej rodzinie, w rwnie
W

32

RO Z D Z IA 2.

dekadenckim okresie historii Francji. Stanowi ucielenienie wszystkich przyw ar

i w ad wasnej klasy spoecznej, pniej jed n ak p osun si jeszcze o krok dalej.
Przebywajc w Marsylii, dokd pojecha w interesach, poczstowa dwie prostytutki
sodyczami, ktre m iay pono wywoywa wzdcia. M odym kobietom wydawao
si jednak, e zostay otrute, wic poszy na policj i oskaryy Sadea oraz jego
sucego o sodom i; gdyby zostao to udow odnione, spraw com tego wystpku
grozi kara mierci.
Zam iast stawi czoa zarzutom , Sade uciek do W och i podrow a po tym
kraju w towarzystw ie sucego, k t ry pen i u jego boku pod o b n rol, ja k Lepo
rello przy don Juanie. M arkiz napisa ksik o swoich w drw kach po W oszech;
potpi w niej neapolitaczykw za niem oralno. W jego przypadku by to kla
syczny przykad trafnoci powiedzenia przygania kocio garnkowi. Zanim jednak
ksika si ukazaa, uwag ludzi zaprztny o wiele istotniejsze sprawy. Gdyby
Sadea na yczenie jego teciowej nie osadzono w wizieniu, najpraw dopodobniej
logika seksualnych fantazji m arkiza uczyniaby z niego nastpc i odpow iednika
niesawnej pam ici Gilesa de Rais, jednego z najbardziej znanych francuskich w ie
lokrotnych mordercw. Co do tego m oem y ywi niejak pew no, poniew a
Sade szczegowo opisa proces posuw ania si do coraz bardziej w ynaturzonych
przestpstw seksualnych w swoim pornograficznym opus m agnum - nigdy nie
ukoczonej powieci 120 dni Sodomy. W ksice tej, drobiazgow o i obrazowo
opisujcej konglom erat najrozm aitszych seksualnych perw ersji, proste podanie
ustpuje m iejsca zoonym dzom , ktre to ru j drog dzom zbrodniczym ,
te za z kolei znajduj upust w ekstrem alnym seksualnym popdzie, ktry zosta
je w ypaczony i zam iast suy yciu, zm ienia si w zbrodnicze podanie mierci.
Dziki staraniom teciowej, m arkiz de Sade nie m g prowadzi ycia, w kt
rym coraz wiksze znaczenie zyskiwaa przem oc, ani dopuszcza si coraz b ar
dziej przestpczych zachow a seksualnych; w rezultacie najpraw dopodobniej
przeduyo to ycie niejednej m odej Francuzki. Z stron wysikw m adam e
La President byo natom iast to, e m arkiz de Sade na skutek trzynastoletniego
pobytu w w izieniu u schyku okresu ancient regime sta si czowiekiem pira
i sublim ujc swoje m ord ercze seksualne dze, przeksztaci je w skutecznie
oddziaujcy na innych paradygm at, depraw ujcy przysze pokolenia. Jeli kto
m gby susznie pow iedzie o sobie, e to jem u naley przypisa zainicjow a
nie rewolucji seksualnej, czow iekiem tym byby wanie m arkiz de Sade. Istnieje
ku tem u kilka powodw. Przede wszystkim rew olucja seksualna, jeli naw et nie
jest tosam a z rew olucj w dzisiejszym znaczeniu tego sowa, na pew no rozgrywa
si rwnolegle z ni; w tym sensie m arkizow i przypada w tpliwa zasuga zapo
cztkow ania rewolucji francuskiej. P onadto rewolucja seksualna nie jest synoni
m em seksualnego grzechu, ktrego w iadom o towarzyszy wszystkim ludziom
posiadajcym narzdy pciowe, dopki to ich rozum , a nie lepy instynkt decydu
je, w jaki sposb si nim i posuguj. Rewolucja seksualna jest czym odm iennym
od seksualnego wystpku, ale niew tpliw ie na n im si wanie opiera. Rewolucja
seksualna to sankcja polityczna dla seksualnego wystpku. Pod tym wzgldem

PARY, 1787

33

jest take czym innym ni uw iedzenie, ono bow iem nie jest m anipulacj sek
sualnym w ystpkiem w celu realizow ania globalnych politycznych celw. Rni
si rw nie od prostytucji, ta bow iem jest m anipulacj seksualnym wystpkiem
dla zyskania korzyci finansowych. Rewolucja seksualna posuguje si jednym
i drugim , ale na znacznie wiksz, bardziej globaln skal.
M ona dowodzi, e biblijna opowie o Samsonie i Dalili jest wczesnym
przykadem w ykorzystyw ania seksu dla celw politycznych, ale ona rwnie nie
m a charakteru rew olucji seksualnej, chodzio w niej bow iem o w ykorzystanie
przez Filistynw pity achillesowej wroga, m iaa ona zatem ograniczony zakres.
M ona twierdzi, i k u ltu ry staroytnego Bliskiego W schodu, oparte na kulcie
podnoci, ktrych bstw am i by Baal i A starte, stanow i przykady wyzwolenia
seksualnego bdcego form politycznej kontroli. A utorzy hebrajscy tak wanie
je postrzegali i stale ostrzegali swoich ziom kw przed niebezpieczestw am i, jakie
niosy. O strzeenia te czciej lekcewaono, ni si do nich stosowano. Odpow ied
na pytanie, czy rzeczywicie fundam entem tych kultu r bya rewolucja seksualna,
niknie w pom roce dziejw.
Przypadek m arkiza de Sade, a patrzc dalej, rew olucji seksualnej, ktrej
dopom g zaistnie, jest inny. Jego rda nie zaginy w jakiej mitologicznej
przeszoci, lecz s jasno i w yranie udokum entow ane oraz osadzone na tle h i
storycznym , ktre jest dobrze zbadane. Dzieo Sadea wywodzi si z tego samego
rda, co rew olucja francuska. W obu w ypadkach do w ybuchu doprow adziy
identyczne czynniki i jed n o nie m ogo zaistnie bez drugiego. Bez rewolucji nie
m a wyzwolenia. To w anie idea wyzwolenia sprawia, e wszelkie rewolucje
s w ogle moliwe. Rewolucja jest wyzwoleniem zrealizowanym w praktyce.
Pod tym w zgldem rew olucja seksualna nie stanow i wyjtku. Doszo do niej we
Francji, gdy seksualna m oralno zawsze bya tam niska. W pewnej chwili owi
nieszcznicy, czyli masy, k t ry m ograniczenia n atu ry m oralnej wydaway si
obcym i narzuconym przym usem , postanow iy rozadow a atmosfer. P odpo
rzdkoway wic sw m oralno wasnym zachowaniom , ale dc do wyzwolenia,
osigny stan dokadnie przeciwny.
W tym kontekcie m arkiz de Sade by po prostu kim, kto postpowa zgodnie
z rozw izym i obyczajami swoich czasw i w yartykuow a psychologiczne oraz
polityczne konsekw encje takiego biegu dziaa i w ydarze. Tym, co m u to um o
liwio, by pobyt w wizieniu. Jak pisa Lever: W w izieniu (ktre w rwnym
stopniu suyo m u jako o ch ro n a i ograniczenie jego w olnoci) Sade wyzwoli
swj jzyk i w ypracow a wasny styl. W otchani sam otnoci, ktra go przeraaa
(sam a w sobie i jako kara), w koszm ar przem ieniony zosta w przedm iot poda
nia: tu narodzia si n ieo d p arta p otrzeba pisania poczona z niesam ow it potg
jzyka. W szystko m usi by pow iedziane. Podstaw ow w olnoci jest w olno
pow iedzenia wszystkiego2.
29 lutego 1784 roku Sadea przeniesiono z V incennes do Bastylii do p o
m ieszczenia oznaczonego n u m erem trzecim . Cela ta znajdow aa si bliej m uru
obronnego, po ktrym pozwalano m u czasem spacerowa; bya te przestronniejsza

34

R O Z D Z IA 2.

i wicej w padao do niej wiata. To wanie w Bastylii pow stay w ane dziea
m arkiza. Stopie surow oci w arunkw w iziennego ycia w schykowym okre
sie ancient regime u zalea od zasobnoci finansowej osoby osadzonej; winia
um ieszczano w ufortyfikow anym budynku, a koszty pobytu pokryw a z wasnej
kieszeni; m g sobie zam awia jedzenie, jakie tylko chcia, m g rw nie sprow a
dza dla siebie lektury. Pod koniec ancient regime u, wpyw filozofw na kultur
do tego stopnia si zwikszy, e najbardziej w ywrotowe publikacje byy dostpne
nawet dla winiw. Jak pisze Lever: za panow ania Ludwika XVI nie zdarzao si
ju, aby ktokolw iek odm aw ia w iniom praw a do czytania W oltera3. M arkiz de
Sade korzysta z m oliwoci zam aw iania interesujcych go ksiek, bez wzgldu
na to, do jakiego stopnia podw aay one istniejcy porzdek. Jedynym wyjtkiem
byy W yznania Rousseau; zakaz ten w yw oa u m arkiza atak furii, ktrej da
upust w obecnoci ony, zajmujcej si dostarczaniem m u ywnoci i ksiek.
M im o to Sade dosta do czytania w szystkie pow ieci W oltera i zna ich
tre na pam i, podobnie jak Niebezpieczne zw izki pira w spczesnego m u
Laclosa, teksty filozoficzne b aro n a d H olbacha i jego System przyrody, ktry
pozostaw a pozycj obow izkow w ksigozbiorach rew olucjonistw czasw
pierwszej rewolucji seksualnej, od W eishaupta po Shelleya. O prcz popularnych
pozycji literatu ry ow ieceniow ej, m arkiz czyta rw nie wczesne opow ieci
podrnicze: Le Voyageur franais ojca de la Porte, Voyages Cooka i Przyczynek
do podry Bougainvillea D iderota. Ta ostatnia pozycja wpisuje si w tradycj
kulturow ego relatywizm u, ktry w XX wieku sta si gony za spraw M argaret
M ead i jej opublikowanej w roku 1927 pracy zatytuowanej Coming of Age in Samoa
(D ojrzew anie na Samoa) Cech w spln owych opowieci podrniczych bya
niezbyt zaw oalow ana prba geograficznego relatyw izow ania zasad m oralnych.
Ostatecznie, relatywizm kulturow y - ktry by rdem owych publikacji bd skut
kiem wywoywanym przez nie w um ysach osb ju wczeniej zdemoralizowanych
i szukajcych jakiego uzasadnienia tego - znalaz dla siebie miejsce w dzieach
podobnych do Justyny de Sadea. Rodin w chwili detum escencji m wi do jednej
ze swych m odych ofiar: Cnota nie naley do w artoci bezwzgldnych, jest je
dynie sposobem postpow ania, k try zm ienia si w zalenoci od klim atu, czyli
jest wzgldny. To tym bardziej pozbaw ia j w aloru pow szechnego obow izyw a
nia. .. Nie m a na ziemi dwch narodw , ktre byyby cnotliwe w ten sam sposb,
a zatem cnota jest bezw artociow a, sam a w sobie nie jest dobrem i niczym nie
zasuguje na nasz kult4.
Przeniesienie przez Sadea m otyw w z podrniczych relacji na wtki o cha
rakterze seksualnym w Justynie rzuca wiato na topografi seksualnego wyzwolenia
oraz wszystkie jego najwaniejsze dziea jako jej podstawowe dookrelenie. U m o
liwia nam rwnie sform uow anie wstpnej definicji seksualnego wyzwolenia, wy
nikajcej z okolicznoci, w jakich przyszo y jej prekursorow i - a nawet twrcy.
W yzwolenie seksualne jest poczeniem myli owieceniowej, czyli objaniania
wiata opartego na nauce, z m asturbacj. M asturbacja jest logicznym nastp
stwem przebywania Sadea w wizieniu. Czowiekowi, ktrego aktywno seksualna

PARY, 1787

35

nie podlegaa adnym ograniczeniom i ktry zosta nagle odizolowany od obiektw

dajcych m u seksualne zadow olenie, pozostaje jedynie sam odzielne zaspokajanie
dzy. Przyw izanie Sadea do m asturbacji m a jed n ak szerszy aspekt, a zwizek
m idzy ni i seksualnym wyzw oleniem nie jest jedynie przypadkowy. Aktywno
seksualna Sadea od samego pocztku m iaa taki charakter. W Justynie napisa:
Wszystkie stw orzenia rodz si w izolacji i w ogle siebie nie potrzebuj. W tak
skonstruow anym wiecie seksualnoci, w ktrym p a rtn e r jest tylko rodkiem dla
osignicia orgazm u, seksualnym narzdziem , instrum entem sprawiania przyjem
noci, m asturbacja stanow i teoretyczn esencj wszelkiej aktywnoci seksualnej.
Teoria ta zostaa w prow adzona w ycie, kiedy w roku 1777 m arkiz de Sade zosta
aresztow any i uwiziony. Poniewa dla zaspokajania swoich seksualnych fantazji
nie m g ju w ynajm ow a prostytutek, by zm uszony tworzy sobie wymylone
postaci, ktre suyy m u do tego sam ego celu; m asturbacja staa si dla niego ra
czej praktycznym , anieli tylko teoretycznym ujciem dla seksualnego popdu.
W sp o m n ia n a k o m b in acja m yli ow ieceniow ej i m astu rb acji nie staa
si wycznie dialektyk ycia uw izionego Sadea, ktry w swojej celi czyta i masturbow a si, i znow u czyta, i znow u si m asturbow a. Ksztatowaa ona rwnie
tw orzone przez niego fikcyjne literackie wiaty, a w konsekwencji staa si rwnie
definiujc dialektyk seksualnego wyzwolenia. W yzwolenie seksualne stao si
czci owieceniowej myli jako uspraw iedliw ienie m asturbacji. Ten stan rzeczy
znalaz swoje odzw ierciedlenie w pniejszych kulturow ych m anifestacjach tego
zjawiska, takich na przykad jak m agazyn Playboy, w ktrym zam ieszczone
zdjcia su jako podnieta do masturbacji, za filozofia gazety suy usprawiedli
w ieniu i racjonalizacji takich zachow a. Kiedy teksty bdce uspraw iedliw ieniem
i uzasadnieniem stay si w dostatecznym stopniu znane i popularne, p o rn o g ra
fia zyskaa status in stru m en tu politycznej w adzy oraz narzdzia pozyskiwania
finansowych korzyci. Postaci z ksiek Sadea ploty owieceniowe kom unay na
tem at m oralnoci i fizjologii, czynic z nich uspraw iedliw ienie dla seksualnych
przestpstw, ktre wanie popeniy bd popeni, gdy tylko po wygoszeniu
stosow nej i stym ulujcej ich seksualnie tyrady uzyskaj erekcj. Pism a Sadea,
podobnie jak pornografia, m aj doprow adzi autora lub czytelnika do m asturba
cji. Tworzc teksty takie jak Justyna, Sade stworzy schem at w szystkich pniej
szych wersji seksualnego w yzw olenia i seksualnej rewolucji. N auka, czyli, inaczej
mwic, wizja wiata wedle filozofw parti philosophique*, ktrzy zapoznali si
z dzieam i N ew tona, czyni m oralno i religi zbdnym i. W kontekcie tekstw
Parti philosophique (partia filozofw) liberalno-materialistyczna owieceniowa trakcja
na osiemnastowiecznym dworze francuskim, opozycyjna wobec partii dewotw (parti
dvot - Maria Leszczyska, Emmanuel A rm and de Vignerot du Plessis). Filozofowie wy
znawali deizm i sprzeciwiali si pozycji Kocioa katolickiego. Frakcji filozoficznej przewo
dzia m adam e de Pompadour, protektorka takich filozofw jak Voltaire i Diderot. Walka
stronnictw rozpocza si po przybyciu madam e de Pom padour na dwr (1745), a zwasz
cza w latach pidziesitych, gdy powstawaa Wielka Encyklopedia Francuska. Spord
politykw do partii naleeli Ren Louis de Voyer de Paulmy d A rgenson i Henri Lonard
Jean Baptiste Bertin (przyp. tlum).

36

R O Z D Z IA 2.

Sadea, ktry jest kontekstem waciwym , new tonow ska nauka staje si uspraw ie
dliw ieniem dla seksualnej przyjem noci; w istocie jest to jej jedyny rzeczywisty
urok. W Justynie C lem ent po odbyciu stosunku seksualnego z Teres m w i jej:
Takie jest m oralne uspraw iedliw ienie ludzi, o ktrych m ow a. Nie wtpi, e
z atw oci m ona je take znale w u w arunkow aniach organicznych, a kiedy a n a
tom ia osignie poziom wikszej doskonaoci, bez tru d u w ykae zw izek m idzy
budow czowieka i jego w ro dzonym i u p odobaniam i. Pedanci, kaci, stranicy w i
zienni, praw odawcy, tonsurow any m otochu! C wwczas poczniecie? Czym sta
n si wasze praw a, m oralno, religia, szubienice, raje, bogow ie, pieko, gdy zo
stanie dow iedzione, i taki czy inny obieg pynw, dany rodzaj tkanki, o dpow iedni
stopie zanieczyszczenia organizm u wystarcz, eby uczyni czow ieka p rz ed m io
tem waszych kar lub pochw a5.

Innym i sowy, m oralno jest zaledwie dynam ik pynw. Sade uwaa, e

zostanie to ponad wszelk wtpliwo udow odnione dziki przyszem u postpowi,
ktry dokona si w m aterialistycznej fizjologii. Tymczasem jego czytelnicy m og
postpow a tak, jakby odkrycie byo to ju z gry przesdzone. Taka bya nadzieja
m arkiza de Sade i nadal tli si ona w tych, ktrym dzi bliskie s koncepcje i ideay
owiecenia. Jeli jednak w fragm ent podda analizie bez odryw ania go od k o n
tekstu, stanowi on odzw ierciedlenie zauroczenia zw olennikw ow iecenia fizyk
New tona. Czyni ona m oralno zbdn, redukujc zoono ycia i wszelkie
jego m oralne konotacje do m atem atycznej analizy ruchu materii. Postpki, ktre
otw ieray przed czowiekiem drog do Nieba lub Pieka, zostay przez owiecenie
sprow adzone do kilku prostych wylicze zwizanych z dynam ik pynw. Dziea
i ycie m arkiza pokazuj, i ow iecenie stao si dla w sparciem w m asturbacji,
a w skutek recepcji jego tekstw odegrao dokadnie t sam rol dla przyszych
pokole zwolennikw seksualnego wyzwolenia. Kiedy dwiecie lat pniej funkcja
gwnego nonika pornografii przypada Internetow i, m asturbacja nadal stanowi
klucz do zrozum ienia seksualnego wyzwolenia. Zgodnie z tezam i Sadea libertyn
zawsze widzi w swoich seksualnych p artn erach uyteczne narzdzia, a to sprawia,
e nawet seks upraw iany z innym i zachowuje w istocie charakter masturbacyjny.
By m oe wanie dlatego Sallie Tisdale w swej ksice Talk D irty to M e tak u p o
rczywie obstaje przy postaw ieniu znaku rw noci m idzy m asturbacj a seksem.
Jej zdaniem wszelka aktyw no seksualna to w gruncie rzeczy onanizm ; W tym
sensie, wszystko w seksie jest m asturbacj - ciao drugiego czowieka to obiekt,
dziki ktrem u przeyw am y intensyw n, lecz cakowicie w ew ntrzn przyjem
no, a nasz orgazm jest sam ostanow ionym i niedzielonym z nikim u n iw e rsu m ...
To by m oe najlepiej tumaczy, dlaczego orgazm y osigane dziki m asturbacji
s silniejsze i fizycznie gbiej odczuw ane ni te przeyw ane z partnerem . S one
po prostu bezpieczniejsze6.
Przyjem no osigana w w yzw olonym seksie zyskuje na intensyw noci
poprzez zwizan z nim odraz dla prokreacji. W Filozofii w buduarze m adam e
Sainte-A nge m w i do Eugenii: M oda licznotka w inna zajm ow a si sp ra

PARY, 1787

37

wam i rozkoszy, nie za rozm naania. W spom nim y tu jedynie pobienie o m e

chanizm ie rozrodczym , eby m c zaj si dalej rozkosz, ktra nie m a wszak
nic w splnego z prokreacj7. Take tu, jak i gdzie indziej, Sade przoduje w anali
zow aniu rnych obszarw dow iadczenia i przekraczaniu wszelkich moliwych
granic i norm . Jego odraza dla eskich genitaliw jest wrcz legendarna, tum aczy
ona rw nie jego w ybr sodom ii jako preferowanej form y seksualnej aktyw no
ci. Preferencje seksualne s jed n a k rw nie w iadectw em innych praw d o nim
jako czowieku. M izoginia Sadea m oe oznacza skryw an nienaw i do m atki,
ktra w jego odczuciu porzucia go, kiedy by dzieckiem ; m oe rw nie wynika
z nieukryw anej nienaw ici do teciowej, ktra spow odow aa, e przez trzynacie
lat siedzia w wizieniu; wiadczy ona take o nienaw ici do natury, zwaszcza jej
pierw iastka kobiecego jako przekanika nowego ycia i, co za tym idzie, wia
dectw a istnienia Dawcy ycia. Siedzc zam knity w celi, skazany na jedyn m o
liw w takich w arunkach form aktyw noci seksualnej, ktr bya m asturbacja,
Sade niezm iennie skania si ku sodom ii oraz seksualnem u blunierstw u, ktre
zazwyczaj obejm ow ao profanacj kom unijnych hostii. W obu w ypadkach jest
to przejaw sprzeciw u wobec natury, odrzucenia oraz zanegowania ustanow ionego
przez Stwrc zwizku m idzy m ioci i yciem. Czste uyw anie przez Sadea
w jego pornograficznych pism ach pojcia N atura nie m a jednoznacznego sensu,
jednake zbiega si z tym , co N ietzsche, zapalony czytelnik dzie m arkiza, nazwa
przew artociow aniem w artoci. N atura, tradycyjnie oznaczajca celowo, zostaa
zastpiona przez jej ow ieceniow wizj sprow adzajc si do zanegow ania owej
celowoci. W tym d ru g im ujciu N atura zawiaduje wszelk aktywnoci; wynika
std, e nic takiego jak w olna w ola nie istnieje, a zatem pojcia dobro i zo s tylko
urojeniem m inionej epoki.
W rezultacie wyzwolenie seksualne z istoty swojej staje si form dom inacji,
dziki ktrej silni m og robi ze sabszymi, co chc. Poniew a w antropologii Sa
d ea silny jest synonim em pierw iastka mskiego, a saby eskiego, wyzwolenie
oznacza m sk dom inacj nad kobietam i. Wyzwolenie seksualne jest zatem zawsze
form kontroli, zgodnie z ktr koncepcja n atury jako racjonalnej celowoci, zaka
dajcej, i dobro i zo s m anifestacjam i praktycznego rozum u, zostaje zastpiona
przez ide n atu ry jako brutalnej siy. O znacza to rw nie, e urzeczyw istnianie
seksualnego wyzwolenia bdzie wywoywao reakcj o charakterze fem inistycz
nym, gdy przepojone lew icow ym i m rzonkam i kobiety najpierw m im ow olnie
po d p o rzdk o w u j si dom inacji, n astpnie za reaguj bliej nieokrelonym
gniew em , kiedy zaczyna si staw a dla n ich jasne, e wyzwolenie w istocie
jest rw noznaczne z podporzdkow aniem .
Wyzwolenie seksualne, co w ida na przykadzie ostatnich dw ustu lat, zawsze
szukao uspraw iedliw ienia i u zasadnienia dla praktyk m asturbacyjnych i pod
tym w zgldem owiecenie m iao znaczenie kluczowe, stworzyo bow iem grunt
dla rew olucji seksualnej, a zarazem dla rewolucji politycznej we Francji. W obu
przypadkach m arkiz de Sade i jego dzieo m iay decydujce znaczenie. Aldous
Huxley, ktry w swoich pracach zajm owa si analiz tego, w jaki sposb wolno

38

RO Z D Z IA 2.

seksualna m oe by w ykorzystyw ana dla celw politycznych, szuka rde tego

zjawiska wanie w dzieach de Sadea oraz owieceniowej filozofii. W Justynie
koncepcja prawdziwej, fizycznej n atu ry m oralnoci, zgodnie z tym , co przew i
dzia d H olbach, czyni j afunkcjonaln i w ten sposb um oliw ia wyzwolenie
si od narzucanych przez ni ogranicze. W rzeczywistoci jednak, atrakcyjno
owieceniowej fizjologii ley nie tyle w jej prawdziwoci, ile w zaspokajaniu p o
dania. W pow ieciach Sadea w yranie wida, e m aterializm goszony przez
barona d H olbacha i La M ettriego jest tylko jeszcze jednym uspraw iedliw ieniem
i uzasadnieniem dla m asturbacji.
Huxley w Ends and M eans napisa: Rzeczywistego pow odu, dla ktrego
m arkiz nie potrafi dostrzec w wiecie adnego znaczenia ani w artoci, naley
upatryw a w tych opisach cudzostw a, sodom ii i tortur, ktre przechodz w fi
lozoficzne wywody, jakie zawar w Justynie i Julietcie... Filozoficzne perory, ktre,
podobnie jak pornograficzne fantazje, w wikszoci zostay przez niego napisa
ne w wizieniach oraz zakadach dla psychicznie chorych, stanow iy teoretyczn
podbudow dla jego erotycznych praktyk8.
Inaczej ni Huxley, F rancine du Plessix G ray przyjm uje m asturbacyjne
fantazje Sadea za dobr m onet, tw ierdzc, e nauka - zgodnie z tym , co w tra k
tacie Czowiek-m aszyna tw ierdzi La M ettrie - ujawniajc praw d o czowieku
przypadkow o p o d w aya m o ra ln o . W edug Gray, k t ra za d o b r m onet
przyjm uje rw nie owiecenie, rozum dyktuje zachow ania, co oznacza, e Sade
najpierw przyj za praw d to, co m w i La M ettrie, pniej za, kiedy podobnie
jak d H olbach uzna, e rzeczywistym podoem m oralnoci jest fizyczno, prze
oy te tezy na praktyk:
Sade korzysta take skwapliwie z dziea filozofa La M ettriego, au to ra tra k ta
tu C zow iek-m aszyna, k t ry opublikow ano w ro k u 1748. Pogldy La M ettriego
byy w istocie proste i jeli naw et nie m iay bezporedniego w pyw u n a Sadea, w y
w ary znaczcy w pyw n a ksztat tw orzonych przeze postaci. W edug La M ettrie
go definiow anie czow ieka m usi si ogranicza w ycznie do naukow ych obser
w acji i eksperym entw . W niosek, k t ry z tego wrypywa, m oe by tylko taki, e
istota ludzka jest m aszyn w tak im sam ym stopniu uw aru n k o w an przez ruch, jak
m aszyny i narzdzia nowej naukow ej epoki XVII i XVIII stulecia9.

Bronic m asturbacyjnych fantazji m arkiza oraz wykorzystania do ich uspra

w iedliw ienia okrelonych w tkw myli owiecenia, G ray jest w konsekwencji
zm uszona broni sposobu, w jaki Sade traktow a kobiety; w rezultacie czyni z niego
dwudziestowiecznego liberaa, twierdzc, e m arkiz nie pozwoliby, aby owa materialistyczna filozofia bya wykorzystywana jako wym wka dla zego traktow ania lu
dzi. Krtko mwic, materialista, w brew protestom wasnej prnoci, przew iad
czony, e jest tylko m aszyn albo zwierzciem , nie bdzie m altretow a blinich, a
nazbyt dobrze bow iem p ozna natu r takich dziaa, a jego czowieczestwo jest
zawsze proporcjonalne do stopnia wykazanego powyej podobiestw a10. Ciekawe,
ktre w ydanie Sadea czytaa Gray. W Justynie Sade doprow adza wizj czowieka-

PARY, 1787

39

-m aszyny La M ettriego do jej logicznych konsekw encji w w ym iarze seksualnym:

kobiety, bdc wycznie m aszynam i do rozkoszy, m ajcym i suy tylko jako
jej przedm iot, za kadym razem , gdy idzie o stw orzenie rzeczywistego systemu
zaspokajania przyjem noci - okazuj si niekom petentne11.
Ten oraz inne fragm enty wskazuj, e wyzwolenie seksualne to system, w kt
rym panuje dyktat zachow a nad rozum em , a ten ostatni nie jest ju wiatem
i w yznacznikiem ludzkich postpkw ; jego miejsce zajmuje sia - pace, panno
G ray i pozostae fem inistki - ona za tosam a jest z seksualnym wykorzystyw a
niem kobiet. Sade w ietnie to uj i wykaza, i w ew ntrzna logika wyzwolenia
seksualnego zawsze sprow adza si do tego, e racja jest po stronie silniejszych.
O ni orzekaj o prawdzie. D obro jest tosam e z zachciankam i m onych. D late
go w istocie swojej wyzwolenie seksualne jest form kontroli. W swej wczesnej
i najbardziej nieokrzesanej postaci oznacza zdom inow anie kobiet przez mczyzn.
Jako e zgodnie z owym pogldem kobiety s tylko urzdzeniam i, ktre poddaje
si sterylizacji, aby groba niechcianego potom stw a nie wpywaa na zmniejszenie
seksualnej rozkoszy, wyzwolenie seksualne m a take w istocie swej charakter masturbacyjny. Kolejne pokolenia jego ordow nikw s niczym my krce wok
tego sam ego pom ienia, czyli now atorskich i brzem iennych w skutki tekstw, k t
re wyszy spod pira m arkiza de Sade. Przycigaj ich one w sposb irracjonalny,
ale nie om ielaj si zbyt w nikliw ie ich bada, eby ich zauroczenie nie zostao
unicestw ione za spraw okrutnej logiki dom inacji, ktra stanowi ich sedno.
Filozof... wyrzeknie si tedy na zawsze wszystkich naiwnych koncepcji czo
wieczestwa i dobroczynnoci, ktrym dotychczas poddaw a si z wyrachowania.
Nie bdzie si duej obawia czyni wszystkiego tylko dla siebie, czerpa z wszyst
kiego, co go otacza, i nie baczc na cen, jak ponosz inni za jego przyjem noci,
zaspokoi je bez w ahania i skrupuw 12. W zdaniach tych znajdujem y podstawowe
zdefiniowanie tego, czym jest wyzwolenie seksualne. To pozbawione jakichkolwiek
ham ulcw i w yrzutw sum ienia zaspokajanie dzy, zgodnie z m aterialistyczn
filozofi, ktr es philosophes wywiedli z fizyki N ew tona. Czynic z czowieka
maszyn, La M ettrie i Sade jednoczenie przem ieniaj seks w m asturbacj. Gdy
si to dokona, ju tylko kwesti czasu pozostaje, kiedy jaki socjotechnik zacznie
szuka sposo b u na skanalizow anie w anie w yzw olonej energii seksualnej
dla wykorzystania jej w celach finansowych i politycznych. D opiero co wyzwolony
czowiek natychm iast zostaje p o d d an y kontroli.
Gray podejm uje prb udom ow ienia Sadea, na co wskazuje tytu jej ksiki:
A t Home with the M arquis dc Sade, nie dokonuje jed n ak waciwej interpretacji
sowa sadyzm , ktrego rdem bya skonno m arkiza do okruciestw a i za
daw ania blu ofiarom. Gray nie rozum ie rw nie m asturbacyjnej w swojej istocie
natu ry dzie Sadea. M aterializm nie jest pocigajcy dlatego, e jest prawdziwy.
Przeciwnie: jest uznaw any za prawdziwy, poniew a jest pocigajcy. Jego atrakcyj
no m a w istocie charakter erotyczny. W tej sprawie Huxley okazuje si w nikliw
szym badaczem ni Gray, poniew a jest skonny przyzna, e rozum nader atwo
podporzdkow uje si podaniu, a myl owieceniowa, odegraa w tym swoj rol:

40

RO ZD ZIA 2.
Filozof, ktry nie odnajd u je w wiecie adnego znaczenia, nie zajm uje si w y
cznie problem em czysto m etafizycznie. Dy rw nie do tego, aby udow odni, e
nie istnieje aden uzasadniony pow d, dla ktrego on osobicie nie p ow inien ro
bi tego, co chce, albo jego przyjaciele nie p o w in n i siga po wadz polityczn
i rzdzi w taki sposb, jaki uznaj za najkorzystniejszy dla siebie. Spontaniczne
- w przeciw iestw ie do intelektualnych - pow ody w yznaw ania m aterialistycznych
d o ktryn m og by gw nie erotycznej natury, tak jak to byo w przypadku La M ettriego (przykadem m oe by jego liryczny opis kow ych przyjem noci w La Vo
lupt i w zakoczeniu C zow ieka-m aszyny), bd przede w szystkim politycznej, tak
jak w przypadku Karola M ark sa1.

W tekstach takich jak Justyna wystpuj postaci p odobne do D olm ancea

i Rodina, ktrzy odrzucili religi oraz m oralno i w rezultacie, cakowicie wolni
od poczucia winny, oddaj si wszelkim, nawet najbardziej w yuzdanym p rak
tykom seksualnym . Libertyn jest prawdziwie m oralny, gdy, wedle tego, co p o
wiedzia d Holbach: Czowiek moralny to ten, kto dziaa za pom oc fizycznych
przyczyn, ktrych poznanie wykluczaj nasze przesdy. Jeli jednak wzi pod
uwag kontekst, sednem tych uniesie jest m asturbacja. To z kolei prow adzi nas
do rozdw ojenia obecnego w sercu koncepcji seksualnego wyzwolenia, dw oisto
ci, ktra wie si z kwesti w olnoci i zniewolenia. Popularnym przesaniem
owiecenia i wyzwolenia seksualnego, jest wyzwolenie, ale w jego w ym iarze ezo
terycznym jest nim kontrola nad czowiekiem. To, co na pierwszy rzut oka jawi
si jako prom etejskie osw obodzenie z kajdan przesdw, przy bliszym zbadaniu
okazuje si onanistyczn fantazj, ktra prdzej czy pniej m usi zosta wykorzy
stana jako rodzaj kontroli. M arkiz de Sade by pionierem w przypadku obu tych
moliwoci; by jednoczenie niew olnikiem i m anipulantem . Gosi seksualne wy
zwolenie jako sposb na zdom inow anie pci przeciwnej w interesie uzyskania
jak najwikszej seksualnej przyjem noci. Seksualny wyzwoliciel by zatem take
ciemic. Obwieszcza rewolucj, zapisujc m asturbacyjne fantazje. Tym samym
seksualny wyzwoliciel pozw ala si kontrolow a wasnym nam itnociom , ale te
kadem u, kto wiedzia, jak nim i m anipulow a. Przedstawiajc wyzwolenie seksu
alne jako obalenie prawa m oralnego, Sade otw iera tym samym nowe perspektywy
dom inacji przed kadym , kto posiad um iejtno sterow ania i m anipulow ania
nam itnociam i. O dkrycie to m iao daleko idce konsekwencje. Ludzie, ktrzy
prbow ali poda jego ladem - tacy jak francuscy rew olucjonici lub Shelley
i jego ona M ary G odw in - rycho przekonali si, e dla tych, ktrzy dyli do tego,
aby sta si panam i ycia i jego si, nagrod bya nie tyle przyjem no, ile groza.
Sade rw nie si o tym przekona. By onanist i pornografem , ktry w czasie re
wolucji francuskiej uw iadom i sobie, jakie s polityczne im plikacje jego dziea.
R ankiem d ru g ie g o lip ca 1789 roku D o n a tie n A lp h o n se F ran o is de
Sade w pad we wcieko, kiedy zakom unikow ano m u, e tego dnia jego zwyky
spacer, ktry odbyw a po m urach Bastylii, zostaje odwoany. M arkiz dow iedzia
si od ony e rozruchy w Paryu ostatnio dram atycznie przybray na sile, a za
trzym anie go w celi byo potw ierdzeniem tych inform acji. K om endant de Launay,

PARY, 1787

41

ktry uwaa Sadea za niepopraw nego przestpc i politycznego wywrotowca, nie

m g sobie pozwoli na to, eby kto o tem peram encie m arkiza naw iza kontakt
z niebezpiecznie w zburzonym i nieprzew idyw alnym w reakcjach tum em . O prcz
tego de Launay m usia zabezpieczy i wykorzysta blanki tw ierdzy zgodnie z ich
przeznaczeniem , ktrym bya o brona Bastylii. Teraz stay na nich dziaa i baryki
z prochem . Bastylia, budow ana jako forteca, a pniej przeksztacona na wizienie,
przygotow yw ana teraz bya do roli zupenie odm iennej od pierw otnie jej w yzna
czonej: nie m iaa ju broni m iasta, lecz nielicznych, przebywajcych w niej jeszcze
przestpcw, chorych umysowo oraz szalecw-kryminalistw, przed m otochem ,
ktry grozi, e ich oswobodzi.
Sade ani myla odkada swj spacer; zam knity w celi zrobi co, co uzna
za najlepsze w tej sytuacji. Przytkn usta do biaej m etalowej rury, sucej do
odprow adzania zawartoci jego nocnika do fosy, i krzyczc w ni ile tchu w pucach,
zacz podburza tum , wzywajc pom ocy i wrzeszczc, e zbrodniczy dow dca
oraz jego stranicy w anie podrzynaj w iniom garda.
Dwanacie dni pniej tu m posucha jego wezwania, ale m arkiz nie mg
go powita, bo ju go w Bastylii nie byo. Nastpnej nocy po tym , jak krzycza
do tum u, godzin po p n o cy szeciu uzbrojonych stranikw wycigno go
z ka i zabrao do zakadu dla obkanych w C harenton, gdzie pniej zyska
sobie rozgos jako reyser wystawianych tam sztuk. Kiedy p o p oudniem 14 lipca
m otoch w dar si do Bastylii i w targn do celi m arkiza oznaczonej num erem
sze, okazao si, e jest to w ygodnie urzdzony apartam ent z bibliotek zawie
rajc ponad szeset ksiek, a na cianach wisz obsceniczne sztychy i tapiserie;
byy tam rwnie wszystkie napisane przez m arkiza dziea. Pom ieszczenie zostao
ograbione; wszystko, co w n im si znajdow ao albo ukradziono, albo zniszczo
no. Uczyni to m otoch, w ktrym m arkiz pokada nadzieje na uw olnienie go.
K om endant de Launay nie m ia tyle szczcia, co Sade. M otoch zacign de
Launaya, m ajora de Losm e-Sabraya i adiutanta M iraya na plac de Grve, gdzie
zostali zam ordow ani. Pewien kuchcik, niejaki D esnot, odci de Launayowi gow
scyzorykiem i nasadziw szy j na ostrze piki, obnosi po paryskich ulicach jako
totem wanie urzeczywistnionej wolnoci miasta. W tym wymiarze by to znaczcy
om en. Gowa oddzielona od ciaa, symbolizujca dysjunkcj rozum u i namitnoci,
staa si znakiem rewolucji. Podobnie jak inne jej narzdzie - gilotyna.
Przez kolejnych osiem m iesicy Sade przebyw a pord szalecw, im be
cyli, rozpustnikw i utracjuszy w m rocznym budynku, brudnym i zamieconym
po dach. Jeeli tak m iaa wyglda wolno, przyszo m u jej dowiadcza w znacz
nie skrom niejszych w arunkach ni Bastylia; w p orw naniu z C harenton, jego
poprzedni apartam ent m ia wszelkie znam iona luksusu. O to jak m arkiz opisa
swoja cel w C harenton: Zobaczysz cztery goe, w ilgotne ciany, pene insektw,
z kiem przybitym do jednej z nich, schronienie dla pche i pajkw, ktre spo
kojnie m no si tam od stu at14.
Pobyt Sadea w dom u dla obkanych w C harenton stanow i preludium wy
zw olenia m arkiza i jego p o w ro tu do wiata, ktry m iao ogarn szalestwo.

42

R O ZD ZIA 2.

M ona w szake w idzie w tym te in te rlu d iu m oddzielajce osobisty obd

onanistycznych fantazji jego dzie od szalestwa, ktre - przynajm niej po cz
ci za spraw tego, co napisa - stao si udziaem rzeczywistoci zew ntrznej.
M aurice Blanchot napisa: Bez szaleczego braku miary, ktrej sym bolem jest
nazwisko, ycie i praw da de Sadea, rew olucja zostaaby pozbaw iona czci swego
R ozum u15 (a raczej jego braku). Sade opuci zakad w C harenton w W ielki Pi
tek, ktry w roku 1790 przypada 2 kwietnia. Jego ona, ktra w iernie trw aa przy
nim podczas jego pobytu w w izieniu, teraz odm w ia w puszczenia go do swego
dom u. W owym czasie nie byo w Paryu zakadw opieki spoecznej, ktre dzi
przygotowuj osoby chore psychiczne, krym inalistw i alkoholikw do pow rotu do
spoeczestw a. Sade wczy si w ic po ulicach z trzem a m ateracam i, w czarnym
paszczu i z jednym zotym ludw ikiem w kieszeni.
M im o e nadal by wacicielem d br rodziny de Sade pooonych w p o u
dniowej czci Francji, a take przynalenego do nich tytuu szlacheckiego, markiz
postrzega wanie odzyskan w olno jako szans na rozpoczcie nowej kariery,
cile odpow iadajcej duchow i rewolucyjnej epoki, w ktrej przyszo m u y.
Postanow i zosta czowiekiem pira. Z Bastylii udao m u si zabra i uratow a
kilka m anuskryptw ; nieco ponad rok po zw olnieniu z C harenton, w czerwcu
1791 roku de Sade opublikow a Justyn, swoj najbardziej poczytn, gdy najbar
dziej pornograficzn ksik. M arkiz napisa do Reinauda, e wydawca poprosi go
o co do pikantnego, a Sade uczynnie dostarczy m u ksik zdoln zdepra
wowa diaba16. W roku 1791 w olno oznaczaa La Foutrom anie, co w wolnym
tum aczeniu m ona odda jako w olno p ie ....n ia si. Biorc od uwag fakt, e
nam itnoci w iod do rewolucji, nie byo rzecz zaskakujc, i pierw szym prze
jawem w olnoci rewolucjonistw, k t ry postanow ili zadem onstrow a, byo p o
zbycie si seksualnej powcigliwoci. Nic te dziwnego, e dza seksualna odarta
z wszelkich zaham ow a szybko ulega w ynaturzeniu i nabraa bardziej krwawego
charakteru. Sade opisa to w 120 dniach Sodomy; m anuskrypt tego dziea zagin.
Dla Francuzw jako n aro d u bya to jed n ak lekcja, ktrej m usieli dow iad
czy; jak pow iedzia ich idol, B eniam in Franklin: Szkoa dow iadczenia kosztuje,
ale adna in n a nie potrafi lepiej wyksztaci czowieka. Tym czasem oddaw ali si
zaspokajaniu wanie wyzwolonych dz, a m arkiz de Sade ju cieszy si na myl
o swoim bestsellerze i przychodach, ktre m u przyniesie. W ydawao si to pewne
dziki Zeitgeist, czyli duchow i czasu. Lever zauwaa, e pornografia bya wwczas
la mode:
Praw dziw a fala obscenicznej literatu ry zalaa Francj, czc podniecajce o p i
sy z w ulgarnym jzykiem rew olucyjnych oratorw i a ira! patriotw . Erotyczny
ton, cho w oczyw isty sposb sprzeczny z obyw atelsk cnot, spo tk a si z n iesp o
tykanie przychylnym przyjciem . Seks nigdy tak dobrze si nie sprzedaw a. Ludzie
oszaleli n a punkcie w yuzdanych scen i lubienych cia. ad n a rozw izo nie w y
daw aa si nadto skandaliczna, aden stosunek seksualny nazbyt brutalny, adna
perw ersja dostatecznie niezw yka, eby zaspokoi wilczy apetyt publicznoci. N i
gdy wczeniej erotyka tak cile nie splota si z p o lityk 17.

PARY, 1787

43

Chyba adna inna pow ie nie przyczynia si bardziej do upolitycznienia

seksu i seksualizacji polityki. W rezultacie w XIX stuleciu Justyna staa si bibli
ordow nikw w yzw olenia seksualnego. Jej egzem plarz m ia w swojej bibliotece
Byron, a take Sw inburne. W latach dw udziestych XX w ieku surrealici, ktrzy
uznaw ali de Sadea propagatora rewolucji, nadali m u przydom ek Boskiego M ar
kiza. Poniewa w ielu uznao t ksik za odraajc i odstrczajc, niektrzy
uwaali, e zainteresow anie ni rycho si skoczy. Mylili si. W roku 1800 wydaw
ca Tribunal dA ppallon wzywa policj, aby rekw irow aa i niszczya egzemplarze
Justyny. Sdzi pan, e to dzieo si nie sprzedaje. Jest p an w bdzie18.
D nia 20 czerwca 1791 roku, m niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy Justyna
pojawia si na straganach z ksikam i, krl Ludwik XVI uciek z Parya, w k t
rym od roku przebyw a jako internow any, odkd trzydziestotysiczny tum kobiet
z pikam i, na ktrych pozatykane byy gowy onierzy jego gwardii, odprow adzi
go w raz z rodzin z W ersalu do stolicy. Krl m ia nadziej dotrze z najbliszymi
do ziem, ktrych m ieszkacy m wili po niem iecku, skd z pom oc swego szwagra,
cesarza Austrii, pow rciby do kraju na czele arm ii mcicieli. Udao m u si dojecha
a do Varennes; tam tejszy u rzd n ik rozpozna go i u p ad przed nim na kolana,
ale w bezw iedny akt h o d u zdradzi krla i wyda go w rce rewolucjonistw.
C ztery dni pniej rodzin krlew sk p o d siln eskort ponow nie sprow adzono
do Parya. Kiedy konwj w jecha na Plac Rewolucji, jaki czowiek wybieg z tu
m u, wskoczy na stopie krlewskiej karocy i cisn w adcy na kolana jaki list.
Czowiekiem , ktry w list napisa i go dostarczy, by m arkiz de Sade, a sam list
szybko opublikow ano p o d tytuem Adres obywatela Parya do krla Francuzw;
bya to cezura wyznaczajca w kroczenie de Sadea w dziedzin polityki i p ropa
gandy politycznej.
Sade inform ow a w nim , bez w tpienia wdzicznego m u za to Ludwika: Jeli
pragniesz panow a, panuj nad w olnym narodem . To n ard w ynosi ci na tron,
nie za Bg W szechw iata, jak lud w saboci swojej w ierzy19.
Bya to kolejna pom patyczna tyrada na tem at ateizmu; upodobanie do n ie
go w kocu sprow adzio na m arkiza kopoty, kiedy R obespierre zdecydowa, e
Francuzom , aby utrzym a ich w ryzach, potrzeb n a jest Najwysza Istota - oczy
wicie taka, ktra bdzie odpow iadaa jego program ow i. To wszystko byo jednak
jeszcze spraw przyszoci. Na razie Sade z zapaem oddaw a si swojej najwikszej
m ioci, czyli pornografii, a oprcz tego zaj si pisaniem politycznych traktatw.
W korespondencji pryw atnej Sade z jednej strony nazywa Ludwika XVI swoim
ukochanym krlem , z drugiej za daje upust skrajnie republikaskim sentym en
tom , w zalenoci od tego, w jakim kierunku wiej w danej chwili polityczne wiatry.
N ierzadko listy byy pisane w taki sposb, aby zadowoli cenzorw, ktrzy bd je
czyta, mogli oni bow iem sw obodnie otw iera i kontrolow a korespondencj oby
wateli podejrzew anych o brak lojalnoci wobec Republiki. Zdarzyo si take, e de
Sade zostawia swoje listy na b ru k u w pobliu swego dom u, aby znaleli je policyjni
agenci; byo tak, kiedy policja przysza rewidowa jego mieszkanie, szukajc w nim
dow odw kontrrew olucyjnej postaw y m arkiza. M ichaud napisa: Okrywszy si

44

R O ZD ZIA 2.

hab wielu popenionych przez siebie wystpkw, Sade nie m g nie popiera re
wolucji, ktra w pew nym sensie usankcjonow aa zasady lece u podstaw owych
przestpstw 20. M im o to przesad byoby twierdzi, e w czasie rewolucji m ia
stae i ugruntow ane pogldy polityczne. Nie m ona te powiedzie, i wyzby si
sym patii do wasnej klasy spoecznej, chocia zrezygnowa z przedrostka de
przed nazwiskiem i dem onstracyjnie przybra republikaskie imi i nazwisko; by
teraz obywatelem Louisem Sade*. Kiedy 19 czerwca 1792 roku C ondorcet nakaza
spali wszystkie genealogiczne d okum enty znajdujce si w pastw ow ych archi
wach, Sade by tym przeraony. Nie na tyle jednak, aby zaprzesta nazywania siebie
obywatelem Sade, albo zrezygnowa z postawy, ktr trzeba nazwa politycznym
oportunizm em . Jako literat czuj si zobow izany jednego dnia pracow a dla
jednej partii, drugiego dla innej, a to decyduje o pewnej zm iennoci opinii, ktra
nie m a teraz wpywu na to, co myl pryw atnie21.
M arkiz w ybra sobie m ieszkanie w Section de la Place V endm e i szybko
zacz bra czynny udzia w zebraniach tamtejszej sekcji, ktra funkcjonow aa jako
jeden z kom itetw rewolucyjnych, ktrych postanow ienia m iay obowizujc moc
praw n nie tylko w Paryu, ale na tery to riu m caej Francji. Latem 1792 roku sankiuloci (sans culottes)** oraz wciekli (enrage)*** zdominowali zebrania odbywajce
si w daw nym kociele kapucynw i zaczli agitowa za coraz to radykalniejszym i
krokam i, ktre naley podj przeciw m onarchii oraz uw izionem u krlowi.
Rycho przynioso to skutek w postaci w ydarze, ktre przeszy do historii jako
m ordy w rzeniow e (1792). Przez kolejne sze tygodni obywatel Sade sa
listy do swego inten d en ta Riperta, nakazujc m u ukry w bezpiecznym miejscu
dokum entacj posiadoci i akty jej nadania, aby m c udow odni zarw no swoje
arystokratyczne pochodzenie, jak i praw o w asnoci do m ajtku ziemskiego.
W tym sam ym czasie, kiedy Sade zabiega o wzgldy paryskiego m otochu,
a jednoczenie podejm ow a kroki dla upew nienia si, e jego arystokratyczny
tytu i m ajtek pozostan bezpieczne, doszo do niekontrolow anego rozwoju re
wolucyjnych w ydarze. 10 sierpnia 1792 roku o trzeciej nad ranem , pow stacza
K om una Parya zgrom adzia ludzi w ok ratusza; pom aszerow ali stam td na plac
du Carousel, znajdujcy si naprzeciw ko Tuileries, gdzie przetrzym yw ano krla,
ktrego ochraniao cztery tysice onierzy - gwnie szwajcarskich gw ardzi
stw. Tum , do ktrego o szstej rano doczyli delegaci sekcji z lewego brzegu
Sekwany, przestraszy si, w idzc liczebno i si oddziaw strzegcych krla
i postanow i zaczeka na posiki. W ie o tym rozesza si lotem byskawicy po
*

cile rzecz biorc, w lipcu 1790 roku markiz odebra kart obywatela aktywnego (ozna
czon num erem 596) Sekcji Place-Vendme, wystawion na nazwisko Desade. (przyp.
tum.).

Sankiuloci (fr. sans-culottes - nienoszcy krtkich spodni), pogardliwe okrelenie nada

ne podczas rewolucji biedocie paryskiej noszcej dugie, lune spodnie zamiast m od
nych wwczas obcisych i spitych pod kolanami, (przyp. tum.).

Wciekli (fr. les enrags), najradykalniejsze lewicowe stronnictwo podczas rewolucji.

Domagali si stosowania terroru, powszechnego prawa wyborczego oraz wprowadzenia
ustroju republikaskiego (przyp. tum.).

PARY, 1787

45

caym Paryu; siy rew olucyjne zaczy ciga z m iasta i zblia si do paacu.
T um urs w kocu do dziesiciu tysicy ludzi; dodatkow o podniosa go na duchu
dezercja wielu andarm w , ktrzy przyczyli si do m otochu i maszerowali wraz
z nim z kapeluszam i zatknitym i na ostrzach bagnetw. Ludzka fala uderzya na
bram y paacu, przedara si przez nie i zatrzym aa u stp wielkich schodw; tam
doszo do ostatecznej rozprawy. Kto wystrzeli z okna na pierw szym pitrze,
a Szwajcarzy uznali to za sygna do ataku i otworzyli ogie do tum u, zabijajc
okoo trzystu osb. Pocztkowo tum si rozproszy, pniej cofnli si Szwajcarzy.
Krl, chcc zapobiec m asakrze, nakaza gw ardzistom zoy bro. To, co nastpio
potem , byo gorsze od jatki, gdy rozw cieczony m otoch zerw a z bezbronnych
Szwajcarw ubrania, w ykastrow a ich, odci im gowy, nadzia je na piki i obnosi
pniej po ulicach Parya.
Po 10 sierpnia i napaci na Tuileries, wydawao si, e kady kolejny akt
przem ocy wywouje i napdza nastpny; przez najbliszy miesic m otoch prze
m ierza paryskie ulice, a najbahsza pogoska czy plotka bya zarzewiem odwetu
na m asow skal. 26 sierpnia wojska republikaskie poniosy klsk pod Longwy;
2 w rzenia upado Verdun. Przed w ojskam i angielskim i i oddziaam i kontrrew o
lucyjnym i droga do Parya stana otw orem . Aby zm obilizowa rew olucjonistw
do walki, D anton w ypow iedzia w tedy sawne sowa: la udace, encore la udace, et
toujour la udace*. Entuzjazm, z jakim przyjto przem wienie D antona, natychmiast
przeoy si na konkretne dziaania. W niedziel 2 w rzenia wozy wiozce stu
pitnastu bezbronnych, deportow anych duchow nych zostay napadnite przez
tu m i zaw rcone do Abbaye i klasztoru karm elitw, gdzie m nichom podernito
garda. Dzie pniej, 3 w rzenia, w tym sam ym w izieniu Abbaye, w ktrym za
m ordow ano duchow nych, m otoch zlinczowa ksiniczk de Lamballe. Dgnito
j noem w brzuch, obcito piersi, a nastnie gow, ktr nadzian na pik p o
niesiono ulicam i m iasta a do Tempie, gdzie wiziono krlow M ari A ntonin.
Tam pokazano m onarchini gow ksiniczki, aby moga si jej dobrze przypatrze.
W osy ofiary, ju po dekapitow aniu, zostay utrefione przez fryzjera; przez cay
ten czas tum w znosi woilgarne i obsceniczne okrzyki.
W ydarzenia 3 w rzenia Sade opisa nazajutrz w licie do Gaufridyego, ale
brak w nim w zm ianki, e seksualny sadyzm tych zbrodni m g mie jaki zwizek
z jego dzieam i. W szystkim opo rn y m ksiom podernito garda w kocioach,
gdzie ich przetrzym yw ano, w rd nich biskupow i Arles, najcnotliw szem u i naj
bardziej godnem u szacunku sp ord wszystkich ludzi . Jeeli nawet m asakra
ta w strzsna m arkizem , to na krtko. Pod koniec tego sam ego listu napisa: Nic
nie moe si rw na z potw ornoci tych rzezi, lecz byy sprawiedliwe2. O statnia
linijka zostaa zapew ne napisana z myl o cenzorach, ale w poruszajcy fakt
*

Pady one na posiedzeniu zgrom adzenia i byy czci przem wienia Dantona do dele
gatw: Ktokolwiek odmwi osobistej suby lub zoy bro, poniesie kar mierci. Gdy
zabrzmi dzwony, nie bdzie to alarm na trwog, ale wyzwanie rzucone wrogom naszego
kraju. eby ich pokona panowie, trzeba nam miaoci, jeszcze raz miaoci i zawsze
miaoci, a Francja bdzie ocalona! (przyp. tum.).

46

R O Z D Z IA 2.

pozostaje faktem . Sade wyznaczy trajektori, na ktr po pew nym czasie wesza
te rewolucja: o d w yzw olenia seksualnego do seksualnego sadyzm u i m ordu.
Seksualna dza bya paliw em , ktrym sycia si rew olucyjna pooga, teraz za
ten sam poar ogarn take dom rew olucjonistw w krwawej orgii rzezi, ktra,
aby ocali kraj przed autodestrukcj, w ym agaa stum ienia jej poprzez totalitarne
narzucenie adu i porzdku z zewntrz.

ROZDZIA 3

LONDYN, 1790
listopada 1789 roku wielebny Richard Price, uznany dysydencki duchow
ny, wygosi kazanie do czonkw Towarzystwa U pam itnienia Rewolucji
(z 1688 roku); m iao to m iejsce w do m u zgrom adze w London Tavern na
O ld Jewry, a kazanie pow icone byo rewolucji we Francji. N a pocztku
1790 roku kazanie to ukazao si drukiem w form ie traktatu. Price powiedzia:
Spotkalimy si, aby podzikow a Bogu za to w ydarzenie w naszym kraju, k t
rem u nadano nazw Rewolucji i ktre od p o n ad stulecia przyjaciele wolnoci,
a zwaszcza protestanccy wolnomyliciele, zwykli witowa z radoci i uniesie m e m .
Reakcja na kazanie, czego m ona si byo spodziewa, bya rnoraka. E d
m und Burk zapozna si z transkrypcj przem ow y P ricea na pocztku 1790 roku
i w odpow iedzi napisa Rozwaania o rewolucji we Francji, ktre ukazay si 1 li
stopada 1790 roku i w edug Russela Kirka stay si fundam entem konserwatywnej
myli politycznej. Burk dow odzi, e unitarianizm jest nie tyle religi, co w yw ro
tow p arti polityczn, ktr jako tak naley zwalcza. W ydarzenia we Francji
dow iody susznoci przew idyw a Burkea, a jego idea zw alczania wywrotowcw
znalaza urzeczyw istnienie w procesach politycznych z roku 1792, kiedy Thomas
Paine uciek z Anglii, eby doczy we Francji do swym druhw rewolucjonistw.
Inaczej ni E dm u n d Burk, W illiam G odw in sysza kazanie Pricea. Po
chodzi z jednej z dysydenckich rodzin ze w schodniej czci Anglii i tam w roku
1778 otrzym a wicenia. N iedugo pniej jed en z jego znajom ych, wielebny
Joseph Fawcett podarow a m u dziw n i obrazoburcz ksik zatytuow an System
przyrody. W ydano j w H olandii, aby unikn ingerencji cenzury, ale jej autorem
by Francuz, baron dH olbach. Podobnie jak to byo w przypadku wielu osiem
nastow iecznych mylicieli, System przyrody spow odow a u G odw ina kryzys wiary

48

R O ZD ZIA 3.

w kalw inizm , k t ry pog b ia jeszcze lek tu ra dzie R ousseau i H elw ecjusza.

D oprow adzio go to najpierw do p o rzucenia stanu duchow nego, a w roku 1787
do cakowitego odejcia o d chrzecijastw a. G odw in czyta rw nie Priestleya,
ale w przeciw iestw ie do niego nie zatrzym a si w poow ie drogi do ateizm u i nie
przysta do unitarian. Sta si cakow itym sceptykiem , a po nieudanej prbie w y
konywania zaw odu nauczyciela zaj si karier literack, ktr kontynuow a przez
nastpne pidziesit lat.
W roku 1790, w nastpstw ie kazania wygoszonego przez wielebnego Ri
charda Pricea, wiatek dziennikarstw a politycznego skupiony wok G rub Street
y fantazjow aniem i w yobraeniam i obracajcym i si w ok tem atu rewolucji we
Francji. Dotyczyo to zwaszcza grupy wolnomylicieli ze wschodniej Anglii. Wielu
z nich, podobnie jak G odw in, wyszo ze stanu kapaskiego i zaczo wykonywa
zawody wieckie, m idzy innym i pisarzy i nauczycieli. W ordsw orth da pniej w y
raz euforii tam tych czasw w saw nym dwuwierszu, zam ieszczonym we wstpie
do poem atu Excursion: Rozkosz byo ywym by o wicie./ Ale by m odym ,
zaiste niebiasko!. Wydarzenia we Francji przycigny uwag Godwina. Ponownie
pogry si w lekturze dzie owieceniowych, ktre spowodoway, e utraci wiar
i zacz uczszcza na zebrania czonkw radykalnych stowarzysze. W kocu
cay w intelektualny ferm ent zacz rodzi owoce.
W m aju 1791 roku, na krtko po przeczytaniu wanie opublikowanej ksiki
Thom asa P ainea Prawa czowieka, G odw in zapisa w swoim dzienniku, e w a
nie w pad na pom ys napisania obszernego dziea, w ktrym filozoficznie oprze
zasady polityki na niew zruszonym fundam encie, co przeam ie i unicestwi wszelkie
przeciw staw noci1. W lipcu 1791 roku G odw in sprzeda w pom ys wydawcy-radykaow i Josephow i Johnsonow i, a we w rzen iu 1791 roku przystpi do
pracy nad swoim rew olucyjnym opus m agnum i pow ica si jej przez kolejne
szesnacie miesicy. Ksika G odw ina to waciwie angielska wersja tego samego
program u, ktrym pow odow ali si les philosophes m ieszkajcy po drugiej stro
nie Kanau: chodzi o odniesienie fizyki N ew tona do idei porzdku spoecznego.
Podstaw ow ym w arunkiem sform uow ania tego program u byo posiadanie wyjt
kowo bujnej w yobrani, myliciel podejm ow a bow iem prb w yobraenia sobie
i przedstaw ienia wszystkich ludzkich interakcji jako rezultatu przypadkow ych
zderze nieoyw ionych atomw. O dkrycie podstaw ow ych zasad, stanowice
sedno tej wizji, oznaczao dewaluacj wszystkiego, co ludzko dotychczas uwaaa
za wite. W przypadku konkretnej rodziny rw nao si to zanegow aniu cz
cych j wizw i religii na rzecz obiektyw noci, co G odw in w pew nym m iejscu
porw na do anioa z ogrom nej wysokoci przygldajcego si Ziemi. T rudno nie
dostrzega, e przyjcie takich zaoe w naturalny sposb skutkow ao niszcze
niem m oralnoci i od samego pocztku byo po czci pow odem akceptow ania
w iatopogldu owiecenia; ptora wieku pniej w Ends and Means napisa o tym
A ldous Huxley. Pod w ielom a w zgldam i dokadnie tak wanie postrzegali dzieo
G odw ina zw olennicy tak lewicy, jak i prawicy. Konserwatyci krytykow ali je,
poniew a negowao tradycyjne w artoci, a radykaowie, na przykad Percy Shel-

LONDYN, 1790

49

ley, rom antyk i rew olucjonista, z tego sam ego p o w o d u je wychwalali. O prcz w ar
toci, ktre Shelley wiza z wyzw oleniem seksualnym , jego pogldy s identyczne
z goszonym i przez A nti-Jacobin Review. W roku 1797, kiedy gwiazda G odw ina
od dw ch lat nie wiecia ju ta k jasno jak przedtem , w edug antyrew olucyjnego
stronnictw a: Rozwize ycie seksualne [byo] jednym z najwaniejszych zm ian
na lepsze, w ynikajcych z Political Justice2.
13 listopada 1791 roku, dwa m iesice po rozpoczciu pisania swego dzie
a, G odw in poszed na przyjcie w ydane przez jego wydawc; zam ierza tam
przedyskutow a pew ne kwestie n atu ry politycznej z T hom asem Paineem , czo
wiekiem, ktrego ksika siedem m iesicy wczeniej zainspirow aa G odw ina do
przystpienia do pracy nad w asn publikacj. N a przyjciu bya rw nie obecna
M ary W ollstonecraft, ktra w literackich krgach L ondynu wsawia si ksik
zatytuow an Vindication o f the Rights o f M en, bdc odpow iedzi na R ozw aa
nia Burkea. G odw in uwaa, e o Vindication zbyt wiele si mwi; jego zdaniem ,
W ollstonecraft, u p o jo n a w anie zdobyt saw, zm onopolizow aa toczc si
dyskusj. Sama W ollstonecraft z kolei m iaa powody, aby by gadatliw. N a szczy
ty wyniosa j - pod o b n ie jak G odw ina - kultura podziau i sprzeciwu. Teraz ona
- przynajm niej chwilowo - cieszya si saw, p o d o b n do tej, ktr rok wczeniej
przynioso G odw inow i opublikow anie Political Justice.
N a W ollstonecraft, p o d o b n ie jak innych literatw -dysydentw , o g ro m
ny wpyw m iay w ydarzenia we Francji. Podobnie jak G odwin, ona take, z myl
0 kolejnej publikacji, wycigaa wanie wnioski i konsekwencje z wolnomylicielskiej
postawy i uznaa, e skoro intelektualna burza si wzmoga, czas wyrzuci za b u r
t reszt zbdnego, teologicznego bagau. Nowo zdobyta sawa take i na ni miaa
odurzajcy wpyw. Teologiczny radykalizm znalaz swj wyraz w tym, co okrela
si m ianem radykalizm u m oralnego, kiedy dysydenci skupieni wok wydawcy
W ollstonecraft, Josepha Johnsona, zaczli analizowa i podw aa powszechnie
przyjte pogldy i przekonania, uywajc argum entu rozum u. Jego najdoskonal
szym odzwierciedleniem m iaa by fizyka Newtona. W rezultacie obyczajowo
1 m oralno, przekazywane dotd z pokolenia na pokolenie, stay si teraz wtpliwe.
Postawa ta znalaza swj oczywisty wyraz w odpow iedzi udzielonej przez
W ollstonecraft Burkeowi, ktry traktow a tradycj jako antidotum na to, co wanie
dziao si we Francji. Poniewa obrona Chwalebnej Rewolucji goszona przez Bur
kea, zdaniem W ollstonecraft, sprow adzaa si do uspraw iedliw iania zawaszczenia
angielskiego tro n u i odebrania go praw ow item u dziedzicowi, W ollstonecraft m iaa
za nic tradycj, ktrej Burk, jak tw ierdzi, broni. Innym i sowy, gdyby Burk
by rzeczywistym ordow nikiem tradycji, nie m gby usprawiedliwia reformacji.
G dyby za nie popiera reform acji, czy chciaby cofn Angli do czasw, kiedy
ludzie cze bosk chlebowi, jak Bogu, oddaw ali? Skoro za Burk w adnym
bezporednim sensie nie chroni tradycji ani jakichkolw iek wrodzonych odczu,
czego w istocie broni? W ollstonecraft odpow iada, e broni bezpieczestwa w a
snoci, prawdziwej definicji angielskiej w olnoci, egoistycznej zasadzie, na
otarzu ktrej wszystko, co szlachetne, zostaje pow icone.

50

R O Z D Z IA 3.

W wieku XIX spory dotyczce w asnoci oraz kwestii n atu ry ekonom icznej
ulegn zaostrzeniu. W debacie Burke-W ollstonecraft podjta te zostaa kwestia
politycznego zabarw ienia rew olucji w A m eryce i we Francji, ale jej podstaw bya
tradycyjna m oralno. M ary W ollstonecraft bya co praw da politycznym i teolo
gicznym radykaem , ale jej poczucie m oralnoci i w ynikajca z niego postaw a
byy rwnie tradycyjne, jak te, ktre reprezentow a Burk. W istocie wanie to,
e byli do siebie p o d tym wzgldem podobni, pozwolio jej przedstaw i w tym
sporze wasne stanowisko w kwestii moralnoci. W miejsce obyczaju i wrodzonych
odczuw a, ktre s naszym przew odnikiem , W ollstonecraft stawia rozum , ktry
jest przew odnikiem nam itnoci, a oprcz tego w yrnia nas i stawia ponad
zwierztam i. D oskonalenie um ysu to m udne zadanie, a ludzie kapryni i p e
ni tem peram entu, ktrym atwiej jest si kierow a im pulsem uczucia, staraj si
przekona siebie i innych, e jest to najbardziej naturalne. Kiedy uczucia, popdy
i nam itnoci bior gr n ad rozum em , taki chaotyczny stan um ysu nazyw a
m y szalestwem , rozum znika nie wiedzie gdzie, targaj nam i nieokieznane
i sprzeczne nam itnoci, a wszystko to jest okropiestw em i pom ieszaniem 3.
Po udanym ataku na B urkea W ollstonecraft niejako na bis napisaa jeszcze
bardziej kontrow ersyjn i polem iczn ksik Vindication o f the Rights o f Women
(Woanie o praw a kobiety). By to traktat feministyczny, pierw szy z wielu, jakie
pniej powstay. cigna nim na siebie gniew Horacego W alpolea, ktry nazwa
j hien w spdnicy. Woanie zyskao jej rw nie reputacj niebezpiecznej radykaki, opini p o d w ielom a wzgldam i, przynajm niej w odniesieniu do jej psychiki
i m oralnoci, niezasuon.
Pewnych wskazwek na tem at jej nastroju z tam tych czasw dostarcza Mary,
A Fiction, powie, ktr mniej wicej w tym sam ym czasie przekazaa Johnsonowi,
aby j wyda. B ohaterka opow ieci przeywa rom antyczn m io, ale poniew a
obiekt jej uczu um iera, postanaw ia y w sam otnoci. Pociesza si wwczas myl,
e oto nadchodzi wiat, w ktrym nie bdzie ani brania lubw, ani wydawania
za m i poleca czytelnikowi przem ylenia W illiam a Paleya, zwaszcza jego Prin
ciples o f M oral and Political Philosophy, ktrego rozum ienie cnoty - czynienie
dobra ludziom w zgodzie z wol Bo i dla wiecznotrwaego szczcia - zbiene
jest z tym , ktre odnajdujem y w Katechizm ie B altim orskim . W licie do swojej
siostry Eweliny W ollstonecraft zaw iadam ia j - podobnie jak tytuow a bohaterka
jej powieci M ary - e zdecydow aa powici si pracy intelektualnej i w zwizku
z tym nigdy nie wychodzi za m: nie m ogabym teraz wyzby si intelektualnych
de na rzecz dom ow ych w ygd4.
Jak w id a, bya to b a rd z o tra d y c y jn a p o staw a, ale M ary W o llsto n e
craft w owym czasie nie obracaa si w rd tradycjonalistw, a z upyw em lat daje
si dostrzec, e towarzystwo, w ktrym przebyw aa angielska polem istka, rzecz
niczka i ordowniczka rewolucji francuskiej, wywaro stopniowo negatywny wpyw
na jej m orale. Jak m w i francuskie pow iedzenie, ryba si psuje od gowy; wydaje
si, e W ollstonecraft dostrzegaa niebezpieczestw o polegajce na tym , i jej
nam itnoci m og by pogoni za rzeczam i w yolbrzym ianym i przez w yobra

LONDYN, 1790

51

ni, a stan si one tylko w znios ide, ktra uchyla si przed poszukiw aniem
sensu i jest szyderstw em z przedstaw icieli filozofii eksperym entalnej, ktrzy za
mykaj w duchow y flogiston w ram ach m aterialnego dow iadczenia5. Jednak
dostrzega niebezpieczestw o, a unikn go, to dwie rne sprawy. W ollstonecraft
ani w dziedzinie m oralnoci, ani m entalnie i em ocjonalnie, radykaem nie bya.
Reprezentowaa postaw tradycyjn, zgodnie z ktr to rozum sprawuje kontrol
nad gw atow nym i nam itnociam i. Postawa ta bya dziedzictw em klasycznej,
chrzecijaskiej tradycji m oralnej, jed n ak niszczyy j treci, ktre W ollstonecraft
przyswoia sobie z lektury francuskich ksiek, a take towarzystwo, ktre dla
siebie wybraa.
G rono ludzi, ktrzy zbierali si u Josepha Johnsona i w ysuchiw ali k a
za wielebnego Pricea, upatryw ao w rewolucji francuskiej wasnego zwycistwa,
poniew a w owym czasie, czyli w roku 1790, wydawaa si ona bezkrw aw ym
trium fem wyznawanych przez nich zasad - i pod wielom a wzgldami rzeczywicie
tak byo. To W olterowi m ona przypisa znaczn cz zasug zapocztkow ania
owiecenia; dokona tego w latach trzydziestych XVIII wieku, upowszechniajc we
Francji idee, z ktrym i zetkn si w Anglii. Rewolucyjna Francja bya w idom ym
dow odem na to, e radykalne teorie wolnom ylicieli m ona wciela w ycie. Nie
pow innim y przy tym zapom ina, e wolnomyliciele wyznawali pogld kalwinw
0 w rodzonej i cakowitej depraw acji czowieka, wynikajcej z faktu, i jego natura
zostaa skaona przez grzech pierw orodny. Czowiek sam z siebie nie jest w stanie
osign niczego dobrego. Po U padku zostalimy zniewoleni przez grzech. Rnica
midzy kalw iskim wolnom ylicielem a owieceniowym philosophe bya podobna
do tej, ktra wedug Perryego M illera dzielia Jonathana Edwardsa* i Ralpha Waldo
Emersona**. Jedyn rnic ich rzecz bya koncepcja grzechu pierw orodnego.
Poniewa zgodnie z teologi kalw isk i wolnomylicielsk, grzech pierw orodny
bez reszty zaw adn n atur czowieka i sta si jej czci, odrzucenie tej koncep
cji skutkow ao wizj odw rotn: ludzka natu ra m oga w ten sposb natychm iast
przej od o d iu m zepsucia do apoteozy. Jedyn rzecz, w ktrej i philosophe
1 wolnomyliciel byli zgodni, byo to, e odrzucali koncepcj trw aoci natury
czowieka. Kiedy wolnom yliciele przestali zgadza si z kalwisk interpretacj
grzechu pierw orodnego, stali si utopistam i. Stworzenie raju na ziem i byo teraz
moliwe. Takie w anie byo przesanie kazania Richarda Pricea:
C za bogaty to w w ydarzenia okres! W dziczny jestem , e doyem , aby go u j
rze; i praw ie pow iedzie mog: teraz, o Panie, pozw l odej sudze Twem u w pokoju,

Jonathan Edwards (1703-1758), amerykaski kolonialny kaznodzieja zaliczany do nurtu

kongregacjonalistycznego, teolog i misjonarz wrd Indian. Uwaany jest za najwybitniej
szego amerykaskiego teologa (przyp. tum.).

** Ralph Waldo Emerson (1803-1882), amerykaski poeta i eseista, synny ze swojego talen
tu oratorskiego; jeden z najbardziej wpywowych mylicieli i pisarzy XIX wieku, zwolennik
demokratycznego egalitaryzmu. O d 1836 roku zwizany z bostoskim Klubem Transcendentalistw. Zaliczany do nurtu romantycznego poezji amerykaskiej (przyp. tum.).

52

R O Z D Z IA 3.
w edug Twojego sowa, bo m oje oczy ujrzay Twoje zbawienie*. D oyem u p o
w szechnienia wiedzy, ktra podw aya przesd i bdy. D oyem tego, aby na w a
sne oczy zobaczy, e praw a czow ieka s lepiej ro zu m ian e ni kiedykolwiek, n a
ro dy za d ku w olnoci, ktrej ide, zdawa si m ogo, zagubiy. D oyem , aby
zobaczy jak trzydzieci m ilionw ludzi, oburzonych i zdecydow anych, ze w zgard
odrzuca zniew olenie oraz n ieo d p arty m gosem da wolnoci; zwyciaj, a b ez
w zgldni m onarchow ie pod d aj si sw oim p o d d an y m , Po tym , jak dane mi byo
czerpa z dobrodziejstw jednej Rewolucji, pozw olono m i w iadkow a dw m kolej
nym , obu chw alebnym . Teraz za zda m i si, e widz, jak w ybucha i szerzy si p o
m ie w olnoci, a w spraw ach ludzkich dokonuje si oglna popraw a; d o m in iu m
krlw zastpione zostao krlestw em praw7, a krlestw o duchow nych ustpuje
m iejsca krlestw u rozum u i su m ien ia6.

M ary W ollstonecraft stopniow o przejm ow aa w euforyczny ton. W ywody

o w yrzeczeniach i nagrodzie w niebie, gdzie nie m a ani w ychodzenia, ani wydawa
nia za m, zastpio stopniowo coraz silniejsze przekonanie, e wszystko cokolwiek
dotd byo niem oliwe, teraz m oe si zici i zyska przyzwolenie. Skoro Francja
m oga pozby si krla, czy m czyzna m usi pozostaw a w zwizku m aeskim
z t sam kobiet, jeeli m a ju jej dosy? Temat ten poruszy Thom as Holcroft,
kolejny czonek grupy Johnsona, a uczyni to w swojej powieci zatytuowanej
A nna St. Ives, ktr W ollstonecraft recenzow aa tu po jej ukazaniu si drukiem .
B ohaterka powieci m a radykalne pogldy i w rozm ow ach z kochankiem niem a
cz czasu pow ica na w ynajdyw anie uspraw iedliw ie dla swoich seksualnych
zachcianek, kochanek za zapew nia j, e w przyszoci instytucja m aestwa
przestanie istnie.
Poniewa rewolucja seksualna jest nierozerw alnie zwizana z rewolucj p o
lityczn, nic dziwnego, e rewolucja we Francji stymulowaa ludzi o radykalnych
pogldach w Anglii do dokonywania zm ian w ich yciu osobistym. W ordsworth rw
nie da si unie tej fali: w pocztkowym okresie rewolucji znalaz sobie we Francji
kochank, spodzi jej dziecko, a kiedy rewolucja przybraa inn, bardziej radykaln
oraz gwatown posta, porzuci dziecko i jego matk, wracajc do Anglii.
T rudno sobie wyobrazi, aby te same idee nie wywary w raenia na kim
tak podatnym na wpywy, jak M ary W ollstonecraft. Jej listy z tam tego okresu,
ktre pisaa do Josepha Johnsona, wskazuj, e bez wzgldu na to, do jakiego
stopnia wierzya w to, i rozum pow inien zachowa kontrol nad nam itnocia
mi, realizowanie wasnych teorii w praktyce przychodzio jej z trudem . Na wiele
sposobw sam a udow odniaa, e Burk m ia racj, a potw ierdzi to m ia rwnie
przebieg wydarze we Francji. Rozum pozbaw iony w sparcia tradycji i obyczajw
spoecznych okaza si cienk trzcin, ktra am aa si p od ciarem brzem ienia
poda i nam itnoci. W ollencraft daa tem u jasne wiadectwo w swoich listach
- duchow e wzloty i ideay m odoci jeden po drugim odchodziy w przeszo
zastpow ane przez utopijne nadzieje i nierealistyczne pomysy, ktre w duej

Biblia Tysiclecia, Ewangelia w. ukasza, 2:29-30 (przyp. tum.).

LONDYN, 1790

53

mierze byy zwizane z tym , co aktualnie dziao si we Francji. W ollstonecraft

przestaa chodzi do kocioa, nie m w ia ju o niebie, a jednak m im o to nadal
tsknia za jakim rodzajem potw ierdzenia, e istnieje ycie po mierci. Skazana na
ycie w dom ysach uzm ysow ia sobie, e rozum w coraz to m niejszym stopniu
zdolny jest przeciwstawia si i kontrolow a wadcze dania uczu i nam itnoci.
W tym wanie okresie swego ycia spotkaa pochodzcego ze Szwajcarii m a
larza H enryego Fuseliego. Fuseli urodzi si w Zurychu w roku 1741 jako H einrich
Fiissli. By od niej o osiemnacie lat starszy i kiedy W ollenstonecraft poznaa go jako
jednego z czonkw grupy wolnom ylicieli skupionych wok firmy wydawniczej
Josepha Johnsona, by ju onaty. Ojciec Fuseliego by nadw ornym m alarzem,
jego jednak wywicono na zw ingliaskiego pastora. Podobnie jak Godw in, ktry
by duchow nym innego odam u protestantyzm u, Fuseli po zetkniciu si z myl
owieceniow porzuci zarw no wiar, jak i stan duchowny. By gorliwym entuzja
st wszystkiego, co angielskie, a kiedy dziki spotkanem u w Berlinie dobroczycy
otw orzya si przed nim m oliwo wyjazdu z Europy, w yem igrow a na Wyspy.
Tutaj najpierw dokona przekadu dziea W inckelm anna, pniej za rzuci piro
i powici si m alarstw u. Jego nauczycielem by Joshua Reynolds*. Sukces przy
szed w roku 1782, kiedy wystawi swj najsawniejszy obraz Koszmar - zagad
kowy portret picej kobiety, na ktrej piersi przykucn dem on, i karego konia
patrzcego na nich zza rozsunitej zasony. O braz ten przez kolejne pidziesit
lat by rdem inspiracji dla londyskich karykaturzystw politycznych, ktrzy
nawizujc do niego, kpili z takich postaci, jak C.J. Fox (polityk o projakobiskich
sym patiach, ktry startow a w w yborach 1799 roku), W illiam Pitt, N apoleon oraz
lord Nelson, ktrego ukazano, jak podnosi z ziem i dam sk sukni - napis nad ry
sunkiem brzm ia: rdo N ilu.
W spom inajc M ary W ollstonecraft G odw in napisa, e poznaa Fuselie
go w czerwcu lub lipcu 1788 roku, m iesic lub dwa po jego lubie z Sophie Rawlins.
Biograf Fuseliego, John Knowles, twierdzi, i zafascynowa j jego talent prow a
dzenia rozm ow y i bya p od urokiem wielkiej potgi i biegoci jego wysawiania
si, poetyckiej w yobrani oraz lotnego um ysu. G odw in nie zapom ina zapewni
czytelnikw, e ich w zajem ne relacje miay czysto platoniczny charakter. Jedynym
jednak rdem dokum entujcym ich stosunki s cytaty z listw W ollstonecraft
do Fuseliego, ktre Knowles zamieszcza w swojej m onografii. M ary Shelley, crka
W ollstonecraft, kupia owe listy, kiedy pojaw iy si na rynku i albo ona sama, albo
jej syn zniszczyli je, aby chroni pam i o matce; w ten sam sposb Shelley staraa
si nie dopuci do publicznej w iadom oci praw dy o yciu swego ma.
Niezalenie od tego, czy ich zwizek m ia rw nie charakter seksualny, czy
te nie, nie ulega wtpliwoci, i by peen uczu i nam itnoci, em anujcych
przede wszystkim z M ary W ollstonecraft, gorliwej ordow niczki rewolucyjnych
pogldw, ktra dobiegaa wwczas trzydziestego roku ycia. Zawsze, w rwcym
*

Sir Joshua Reynolds (1723-1792), malarz angielski, wybitny portrecista, tworzy take ob
razy historyczne, mitologiczne i pejzae. Jeden z zaoycieli i pierwszy przewodniczcy
Krlewskiej Akademii Sztuki (1768-1790) (przyp. tum.).

54

RO ZD ZIA 3.

potoku jego sw, znajdyw aam co w artego zachow ania w pam ici, stym ulu
jcego mj um ys. Uznajc praw o p an i Fuseli do pow oki cielesnej jej ma,
W ollstonecraft zgaszaa roszczenia do jego um ysu. W edug niej, pokrew iestw o
i zbieno ich wzajemnych uczu pozwalao jej zaj najwaniejsze miejsce w jego
sercu oraz jednoczy si z jego um ysem . W kocu nam itno ta urosa do tego
stopnia, e W ollstonecraft nie bya niem al w stanie zajmowa si niczym innym.
Ktrego dnia posza do pani Fuseli i oznajm ia jej, e pragnie sta si jednym
z jej domownikw. W iedziaa z pew noci, e taka propozycja w ykracza poza
przyjte obyczaje, naw et w owych rewolucyjnych czasach i nawet w opinii tych,
ktrzy naleeli do krgu skupionego wok Johnsona. M im o to jednak tak wanie
uczynia i pow iedziaa pani Fuseli: poniew a jestem p onad kam stw o i fasz,
powiedzie trzeba, i propozycja ta bierze si ze szczerej sym patii, jak ywi dla
pani ma, czuj bow iem , e nie potrafi y bez radoci codziennego widzenia
go i rozm aw iania z nim 7.
Pani Fuseli bez w tpienia wierzya w szczero afektu panny W ollstonecraft
dla jej ma, ale praw dopodobnie nie bya przekonana, e uczucie to pozosta
nie wycznie platoniczne i dlatego nie tylko odrzucia propozycj W ollstonecraft,
ale zabronia jej te wstpu do swego dom u i kontaktow ania si z jej najbliszymi.
Fuseli spokojnie i bez sprzeciwu na to przysta. T rudno powiedzie, co W ollsto
necraft uznaa za bardziej upokarzajce: odrzucenie jej propozycji, czy te fakt, e
nam itnoci do tego stopnia ni zawadny, i bya na tyle nieroztropna, aby j
skada. Tak czy inaczej, czua si upokorzona. Zalepiy j dze, i to tak, e onie
tego, ktrego podaa, zaproponow aa mnage trois. Kiedy baka uczu i nam it
noci pka w zderzeniu z rzeczywistoci, napisaa do Josepha Johnsona: Jestem
zwykym zwierzciem, a instynktow ne em ocje nazbyt czsto zaguszaj rady ro
zum u8. Okazao si, e rozum bardziej ulega nam itnociom ni dotd sdzia.
Zam iast wycofa si i wycign w nioski z tego, do czego popycha j Z eit
geist, W ollstonecraft, praw dopodobnie kierujc si uraon dum , zdecydowaa
si popuci cugli nam itnociom i pody za duchem czasw do jego rda.
Postanow ia pojecha do Parya, aby na wasne oczy zobaczy tam tejsz rew olu
cj. Faktycznie ju wczeniej planow aa t podr w splnie z Fuselim i Josephem
Johnsonem , teraz jednak, kiedy w yjazd z Fuselim nie w chodzi w gr, zadecydo
waa, e pojedzie sama. G odw in pisa, i jedynym celem tego przedsiwzicia
byo uspokojenie rozstrojonego um ysu9. Jeeli w istocie tak byo, lekarstwo
okazao si m ie gorsze skutki ni choroba, ale nieprzyzw oita propozycja zoona
pastw u Fuselim, wiadczy o tym , e nie bya wwczas w stanie tego przewidzie
ani dostrzec. W ollstonecraft nie zw olnia m ieszkania w Londynie, dajc jasno do
zrozum ienia, e jej pobyt w Paryu potrw a okoo szeciu tygodni. Napisaa ksik
o rewolucji i bdc nauczycielk, doradzaa Francuzom , w jaki sposb pow inni
zm ieni obow izujcy w ich kraju system owiatowy, aby zbliy go do systemu
praktykow anego przez angielskich zw olennikw owiecenia.
Nie zauwaya jednak, e przez pierwsze trzy lata francuska rewolucja staa
si czym zupenie innym , ni bya pocztkowo. Rozpoczynajc od wyzwolenia

LONDYN, 1790

55

- zwaszcza seksualnego - swoje ukoronow anie znalaza w przem ocy i mierci.

Angielscy rewolucjonici nigdy do koca nie ogarniali tego, co si dziao we Francji,
i z pew noci nie dorw nyw ali p o d tym wzgldem konserw atystom , takim jak
Burk. To, co dziao si po drugiej stronie Kanau, interpretow ali przez pryzm at
angielskiej m oralnoci, ktra nie podupada rwnie drastycznie, jak to m iao m iej
sce we Francji w XVII i XVIII wieku. Nie majc waciwego rozeznania i zawsze
nie w por, angielscy radykaow ie sawili w olno religijn, kiedy Francuzi gosi
li wyzwolenie seksualne. Pniej za, gdy angielscy radykaowie zajli si wyzwo
leniem seksualnym , Francuzi oddaw ali si ju orgii, chaosowi i przemocy, czego
sym bolem stao si bestialskie zam ordow anie ksinej de Lamballe. Obywatele
dopiero co powstaej republiki zaczli dawa wyraz swojemu pojm ow aniu wolnoci
poprzez obwizywanie sobie gw jeszcze ciepymi w ntrznociam i citych przez
siebie ofiar, drapujc je niczym turbany. dze i nam itnoci zam iy umysy we
Francji, a M ary W ollstonecraft, ktra nadal przyznawaa, e teoretycznie takie
co m oe si zdarzy, zwaszcza w jej w asnym yciu, nie bya w stanie dostrzec,
i dotyczy to rw nie jej politycznych idoli. Zupenie jakby cigle jeszcze trw ao
pene euforii lato 1790 roku, W ollstonecraft postanow ia wyjecha do Francji
jesieni roku 1792, kiedy rozgryw ajce si tam w ydarzenia wiadczyy o tym,
e weszy one na drog n ieuchronnie w iodc od wyzwolonego seksu do mierci.
Kiedy W illiam Roscoe, rw nie radyka i czonek krgu osb skupionych wok
Josepha Johnsona, przynis M ary wieci o w rzeniow ych m asakrach, zbya go,
uwaajc je za chwilow aberracj w postpie Postpu i przyrw naa rew olucjoni
stw do dzieci, ktre m og skaleczy si ostrym narzdziem , poniew a nie potrafi
jeszcze waciwie si nim posugiwa:
bagam ci, aby nie przycza si do m iakiego stada rzucajcego o d iu m na w iecz
n otrw ae zasady, dlatego e ktre ze zwykych narzdzi rew olucji okazao si zbyt
ostre. Dzieci zawsze zrobi sobie krzyw d, kiedy sigaj p o ostre narzdzia. U b o
lewa naley, e na razie fale m orza opinii publicznej w zburzy m oe jedynie sil
ny wiatr, gw atow ne poryw y n am i tn o c i1".

Innym i sowy, em ocje i nam itnoci byy politycznie niezbdne, aby w zbu
rzy bezw adne m asy i zm obilizow a je do przyczenia si do rewolucji. W licie
do Roscoe brakuje jednak jakiejkolwiek wiadom oci, e owe nam itnoci, raz roz
budzone, m og w ydosta si poza kontrol rozum u. To sam o dotyczy tego, e
pozbaw ione kontroli em ocje m og wyrzdza krzywd. Zam iast przyj za ostrze
enie upokarzajce odrzucenie jej awansw przez rodzin Fuselich, W ollstonecraft
postanow ia cakow icie popuci w odze swoim uczuciom i na olep uwika
si w sytuacj, ktr z pow odu swego angielskiego wychowania i obyczajw bd
nie ocenia i interpretow aa. Joseph Johnson zam w i u niej ksik o rewolucji
francuskiej. O kazaa si ona jed n z najm niej udanych w dorobku W ollstonecraft.
Popenia bd, bo postanow ia opisa j od sam ego pocztku, nie przedstawiajc
jednoczenie w ydarze, ktre rozgryw ay si na jej oczach. Byy te i inne powody,

56

RO ZD ZIA 3.

dla ktrych nie bya w stanie zapozna si z ow ym tekstem i przyj go do w iado

moci. Nigdy nie przyja pogldw m arkiza de Sade za wasne i dlatego nie moga
ot tak, po prostu przyklaskiwa tem u, czego bya wiadkiem - tak postaw atwiej
jest bow iem przyj na odlego. W krtce wiedziaa ju dostatecznie duo, aby
stwierdzi, e rewolucja, ktra w anie wkraczaa w swj krwaw y okres, odpow ia
da oczekiw aniom w ielebnego Pricea i ludzi z krgu jego zwolennikw. Zarazem
jednak nie potrafia odrzuci wasnych rewolucyjnych ideaw i przyzna racje
Burkeowi. R ezultatem takiej postaw y bya niespjna ksika, kom pletnie nietrafiajca w sedno rozgrywajcych si wanie w ydarze.
Poraka ta m iaa rwnie przyczyny n atury osobistej. Tradycyjna m oralno
gosia zawsze, e nam itno i podanie zamiewaj umys. W przypadku m o
tywacji, ktrym i kierow aa si W ollstonecraft, podejm ujc decyzj o wyjedzie do
Francji, rzeczywicie tak si rzeczy miay. Umowa, ktr zawara z Johnsonem na
napisanie ksiki, bya po czci nastpstwem kom prom itujcego dla niej uwikania
si w relacje z rodzin Fuseliego, ale take ledwie zawoalowanym pretekstem dla
seksualnej turystyki. W Paryu m og na jaki czas wzi sobie m a i rozwie
si, kiedy m oje niestae serce zatskni znow u do starych przyjaci. T rudno o b ar
dziej jaskraw y dow d na to, e W ollstonecraft cakowicie opacznie odczytywaa
sytuacj we Francji. D okadnie w chwili, kiedy seksualna nam itno przeradzaa
si tam w krw aw y chaos, ona najwyraniej sdzia, e m oe tam da upust sek
sualnem u podaniu, zaszale, a pniej bez najm niejszego szwanku wrci do
kraju. D ow iadczenie m iao jej da bolesn nauczk, ale w pocztkow ym okresie
swojej wycieczki na kontynent W ollstonecraft nie bya chyba zdolna w inny spo
sb odrobi czekajcej j lekcji. Podobnie jak m arksici, ktrzy na pocztku lat
dw udziestych XX wieku pielgrzym ow ali do Moskwy, W ollstonecraft postrzega
a rewolucj francusk jako okazj dla zaspokojenia wasnych nam itnoci z dala
od oczu angielskiej opinii publicznej i w towarzystwie podobnych jej idealistw.

ROZDZIA 4

PARY, 1792

padziernika 1792 roku, m niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy

m
zadurzenie M ary W ollstonecraft w H enrym Fuselim signo apof
geum i rycho potem si skoczyo, m arkiz de Sade napisa traktat
o
paryskich szpitalach. W ywar on tak dobre w rae
kolegach-rew olucjonistach z kom uny Sekcji Pik, e przedrukow ali go i rozesali
do pozostaych czterdziestu siedm iu paryskich Sekcji. Sade poszed za ciosem
i kilka dni pniej, 2 listopada, napisa nastpny pam flet Ide sur le mode de la
sanction des Loix. O pow iada si w nim za jednoizbow ym zgrom adzeniem u sta
wodawczym , ktre m iao zastpi uw izionego wwczas krla. Zaj tym samym
zupenie odm ienne stanowisko od tego, ktre gosi rok wczeniej, goszc potrzeb
pow oania dwuizbowego parlam entu, na w zr tego, ktry funkcjonow a w Anglii.
We Francji by to pocztek procesu odw racania si i odchodzenia od wszystkiego,
co angielskie.
Pamflet pow icony szpitalom by pocztkiem politycznej kariery markiza.
W tej dziedzinie, przynajm niej pocztkow o, odnosi wiksze sukcesy ni jako dram atopisarz. Siedem m iesicy wczeniej, 5 m arca, sankiuloci zakazali wystawiania
jego sztuki Le Suborneur. W ydarzenia w yniosy Sadea na scen rzeczywistych wy
darze, on za szybko zorientow a si, e jego talent dram atopisarski, a take
aktorski, bardzo przydaj m u si podczas rozgrywajcej si wanie psychodram y
francuskiej rewolucji.
M ary W ollstonecraft przybya do Parya p o chm urnego grudniow ego dnia
1792 roku, w sam por, aby na w asne oczy zobaczy, jak krla Francji, obecnie
nazywanego obywatelem K apetem , pow ozem zw anym we Francji fiacre, w Anglii
za dorok, w oono w t i z pow rotem na rozpraw y zwizane z wytoczonym
m u procesem o zdrad. Jako e p a n n a W ollstonecraft przyjechaa do Francji,

58

R O Z D Z IA 4.

aby napisa ksik o rewolucji, nie poznaw szy uprzednio naw et elem entarnych
podstaw francuszczyzny, najsilniejsze w raenia, ktre wwczas przeywaa, miay
czysto wizualny charakter. O dziewitej rano 26 grudnia ujrzaa krla Francji, ktry
przejecha p o d jej oknem . Uderzya j jego godno oraz cisza, ktr podkrela
jeszcze od czasu do czasu dw ik bbnw ; ogrom ne w raenie wywary te na
niej opustoszae ulice oraz w iadom o, e oto cay Pary - tak sam o jak ona przyglda si zza zam knitych okien krlowi jadcem u na proces, a ostatecznie
podajcem u na m ier. M im o to W ollstonecraft pozostaa rew olucjonistk.
Wielkie wraenie wywara na niej godno francuskiego ludu, ktrego jzyk pozo
stawa dla niej wwczas cakowicie niezrozum iay - nie potrafia wydoby z siebie
ani sowa i bya tak oszoom iona otaczajcym i j dw ikam i, e co wieczr
kada si do ka z blem gowy1. Pokoniam si m ajestatowi ludu - n a
pisaa do Johnsona - szanujc przyzw oito jego zachowa, cakowicie zbien
z m oim i w asnym i odczuciam i. N astpnie - co tru d n o w ytum aczy, biorc pod
uwag jej republikaskie pogldy - w ybucha paczem na w idok krla godniej
ni tego oczekiw aam po jego charakterze siedzcego w doroce wiozcej go na
spotkanie ze m ierci.
D uchow crk purytanw , ktrzy cili krla Karola, zbliajce si krlobjstwo w strzsno bardziej ni si spodziew aa. W ollstonecraft powiedziaa,
e unoszc w zrok znad listu, k t ry wanie pisaa, za przeszklonym i drzw iam i
naprzeciwko jej krzesa ujrzaa czyje oczy i - co bardziej prorocze - wygraajce
jej zakrwawione donie. Poniewa nie m g to by ktry ze sucych, ktrych p o
mieszczenia znajdoway si w odlegej od jej pokoju czci budynku, Wollstonecraft
uznaa, e byy to w ytw ory jej pobudzonej w yobrani - by m oe wizja wydarze,
ktre dopiero m iay nadej. W ycigna std wniosek, e dobrze byoby m ie przy
sobie kota albo inne ywe stw orzenie jako antidotum na w szechobecne poczucie
m ierci. m ier p o d w ielom a przeraajcym i p o staciam i zaw adna m oim i
fantazjam i. Kad si do ka i pierw szy raz w yciu nie jestem w stanie zmusi
si do zdm uchnicia wiecy2. Rycho m iaa odkry, e rewolucyjne nam itnoci
zaczy y w asnym yciem.
21
stycznia 1793 roku, niecay m iesic po przyjedzie W ollstonecraft
Parya, krl Ludwik XVI zosta city naprzeciw ko pozbaw ionego gowy posgu
swojego ojca; szafot ustaw iono na Placu Rewolucji, ktry dzi nosi nazw Placu
Zgody (Place de la Concorde). W ollstonecraft najw idoczniej nie bya wiadkiem
egzekucji, w ydarzenia niezwykle przecie istotnego dla jej opracow ania pow ico
nego rewolucji - w licie do Ruth Barlow w spom ina o egzekucji tylko przelotnie,
a fragm ent, w ktrym owa w zm ianka si pojawia, pow icony jest dywagacjom na
tem at tego, e w dalszym cigu nie rozum ie jzyka francuskiego. W ollstonecraft
opucia dotychczasowe miejsce zam ieszkania i przeprow adzia si do rodziny
Christie. O bracaa si teraz gwnie w rodow isku anglojzycznych radykaw,
Anglikw i A m erykanw o zdecydow anie republikaskich zapatryw aniach.
Przebywajc w Paryu, odnow ia znajom o z Thom asem Paine, ktry zbieg
do Francji przed czekajcym go w Anglii procesem sdowym. Rwnie w Paryu

PARY, 1792

59

poznaa Helen M ari W illiam s, poetk o rewolucyjnych pogldach, ktrej dzie

a byy inspiracj dla m odego W illiam a W ordsw ortha. W ordsw orth w grudniu
1791 roku pojecha do O rleanu, aby spotka si z pann W illiams; po przybyciu na
m iejsce dow iedzia si jednak, e wyjechaa ona do Parya, aby z bliska przyjrze
si rewolucji. W ordsw orth spotka si z kapitanem Beaupuyem, ktry zapozna go
z ideam i republikanw. Przebywajc w O rleanie, W ordsw orth pozna te m od
kobiet, A nnette Vallon; pocztkiem ich stosunkw byo udzielanie jej lekcji a n
gielskiego, kocem za spodzenie dziecka.
C rka W ord sw o rth a u ro d zia si p n jesieni 1792 roku; na chrzcie
otrzym aa im i Caroline. Poeta nadal nie paa chci polubienia m atki dziec
ka, zdy ju wyda pienidze, a na dodatek sytuacja polityczna drastycznie si
zm ienia. Anglicy, ktrych dw a lata wczeniej fetowano jako heroldw wolnoci,
teraz byli postrzegani jako wrogowie stanu. N iedugo pniej Anglia wypow ie
dziaa Francji wojn i taka sytuacja utrzym aa si przez kolejne dwadziecia dwa
lata, a do klski N apoleona. U niem oliw io to W ordsw orthow i zrealizowanie
planw sprow adzenia A nnette oraz ich crki do Anglii, gdzie m ieli w splnie
zamieszka. Kiedy pow rci do Anglii, jedyn perspektyw pracy, jak wwczas
mia, bya posada w m inisterstw ie. T rudno by m u jed n ak byo j otrzym a, gdyby
poj za on rzym sk katoliczk, z ktr m ia na dodatek nielubne dziecko. By
moe wanie dlatego po opuszczeniu A nnette nie od razu wrci! do kraju. Niewy
kluczone, e by ciekaw wydarze, ktre si rozgryw ay w Paryu. Cokolwiek nim
kierowao, pew ne jest, e przebywa w stolicy cae miesice, a wraz z pogarszaniem
si sytuacji politycznej sabo jego postanow ienie o polubieniu A nnette. O statecz
nie W ordsw orth w rci do Anglii p o d koniec gru d n ia 1792 roku. Data ta zbiega
si z term in em w yjazdu M ary W ollstonecraft do Parya; m ona wrcz ujrze
oczym a w yobrani dwoje angielskich radykaw, ktrzy mijaj si, podrujc na
pokadach statkw pyncych po w odach Kanau w przeciwlegych kierunkach.
Miao to take w ym iar symboliczny. Na przeom ie wiekw W ordsw orth cakowicie
odegna si od w yznaw anego w m odych latach radykalizm u, stajc si uosobie
niem kulturowego i politycznego konserwatyzm u. Grzechy modoci, niczym nigdy
niezaleczona rana, byy istotnym natchnieniem dla jego pniejszych dzie, a ich
praw dziwa historia ujaw niona zostaa dopiero w latach dw udziestych XX w ie
ku. Traum a w yw oana przez pierw sz rewolucj seksualn bya na tyle gboka
i pow ana, e w przypadku W ordsw ortha, a zwaszcza Shelleya, zostaa w yparta
i cakowicie zatajona przed opini publiczn. W 1793 roku W ordsw orthow i byo
jednak jeszcze bardzo daleko do wyzwolenia si spod u roku radykalizm u. Co wi
cej, na pocztku tego roku jego pogldy stay si jeszcze bardziej skrajne za spraw
ksiki, ktra okazaa si najwikszym w ydarzeniem w ydaw niczym tam tych dni.
13 lutego 1793 roku na pkach londyskich ksigarni pojawia si ksika
G odw ina zatytuow ana An Enquiry Concerning the Principles o f Political Justice.
W zalenoci od p u n k tu w idzenia by to najwaciwszy albo najbardziej chybiony
m om ent dla ukazania si dziea goszcego i wychwalajcego idee owiecenia.
Z udzenia, ktre ywili angielscy jakobini, porw na m ona do przesadnie roz

60

RO Z D Z IA 4.

dtego balonu, k t ry m g w kadej chwili pkn z hukiem za spraw coraz

niebezpieczniejszych dla jego istnienia w ydarze w ogarnitej rewolucyjnym w rze
niem Francji, gdzie rew olucja p o d koniec lata i na pocztku jesieni 1792 zdecy
dow anie zm ienia kurs, w kraczajc na ciek przem ocy i terroru. 19 grudnia
1792 roku, n a m iesic p rz e d egzekucj L udw ika XVI, naczelny p ro k u ra to r
L ondynu oskary Thom asa P ainea o dziaalno wywrotow, Paine za uciek
przed procesem do Francji, aby przyczy si do toczcej si tam , coraz bardziej
krwawej rewolucji.
To, co m arkiz de Sade zauway we Francji, G odw in w ypow iedzia w Anglii.
Fizyka N ew tona, bdca fundam entem myli owiecenia, m a im plikacje natury
seksualnej. Skoro czowiek jest m ach in zbudow an z m aterii, a porusza ni elek
tryczno, wwczas m aestw o - uwicony zwizek m idzy m czyzn i kobiet
- nie m a wikszego sensu w Anglii anieli we Francji. G odw in, ktry w wikszym
stopniu zgorszy tym tradycjonalistw ni zdopingow a rew olucjonistw , w i
dzia w instytucji m aestw a
system oparty n a oszustw ie; a ludzie, ktrzy z p rem edytacj m ylnie osdzaj sp ra
wy w asnego codziennego ycia, w kadej innej kw estii n ieu ch ro n n ie m usz m ie
uom ny osd ... P onadto m aestw o jest spraw w asnoci i najgorsz ze w szyst
kich jej odm ian. Tak dugo, do p k i k o n k retn e instytucje zabraniaj dw m ludzkim
istotom poda za gosem ro zu m u , p rzesdy s ywe i m aj si dobrze. D opki
d, aby zawaszczy dla siebie kobiet o raz nie pozw oli ssiadow i udow odni,
e jego zasuga jest wiksza i zbiera tego owoce, w inien jestem p o dtrzym yw ania
najw strtniejszego ze w szystkich m o n o p o li3.

Piszc te sowa, G odw in by jeszcze kawalerem . N a jego korzy jako czo

w ieka naley zapisa, e kiedy zm ieni stan cywilny, zrew idow a take swoje p o
gldy. Jako filozofowi jed n ak chway m u to nie przynosi. Przekonania podobne do
przytoczonych powyej skoniy Leslie Stephena do stw ierdzenia, e jego filozofia
bya m ydlan bak, ktra pka w zetkniciu z rzeczywistoci. Pogldy Godw ina
na tem at relacji m idzy obu pciam i m iay korzenie w rewolucji we Francji, nie
pow inno wic zatem dziwi, e postrzeganie jej przez Anglikw i ich stosunek
do tych w ydarze byy przyczyn zarw no popularnoci oraz w yniesienia idei
G odw ina, jak i ich upadku.
Tu po w ydaniu swej ksiki G odw in z dnia na dzie sta si sawny. Po uka
zaniu si jego pracy o sprawiedliwoci politycznej odnotow a w swoim dzienniku:
Nigdzie nie byem kim nieznanym . wieci jak soce na firm am encie - napi
sa o nim W illiam Hazlitt, a angielscy jakobini, niczym m y cignce do wiata,
pukali do jego drzw i i poddaw ali si urokow i jego idei. W ordsw orth w licie do
pew nego studenta, rw nie m odego jak on, doradza mu: Od podrczniki do
chem ii i koniecznie przeczytaj G odw ina4. D w a lata po w ydaniu ksiki angielscy
jakobini nadal znajdow ali si p o d przem onym w pyw em publikacji G odwina.
Radyka Crabb R obinson w roku 1795 napisa: wiosn tego roku przeczytaem
ksik, ktra dokonaa zw rotu w m oim m yleniu i rezultacie odm ienia bieg

PARY, 1792

61

mego ycia - ksika ta, ktra czsto m iaa ogrom ny w pyw na m odych tego p o
kolenia, w niezasuone popada teraz zapom nienie... W peni w niknem w jej
ducha, podziw iam j p o n ad wszystkie inne i za ni gotw nawet jestem zosta
m czennikiem 5.
Sowa R obinsona wiadcz, e gw iazda G odw ina spada z literackiego fir
m am entu rw nie szybko, jak na nim zabysa. D okonao si to take za spraw
W ordsw ortha, Southeya i C oleridgea; mieli oni rycho zm ieni opini na tem at
Godw ina oraz zaprzeczy wyznawanym w m odoci ideaom, ktrych genez w obu
przypadkach bya rewolucja, na tym jed n ak historia si nie skoczya. M odsze
pokolenie pisarzy rom antycznych, zwaszcza za Shelley, m iao pod wieloma wzgl
dam i speni przewidywania Robinsona; zostali m czennikam i niepoham owanych
oraz nieznajcych adnych ogranicze pasji, uczu i nam itnoci.
Jednoczenie, jakby udow adniajc suszno tez B urkea i pom yk G o
dw ina, rewolucja we Francji skutkow aa okru tn y m i i n ader krw aw ym i eksce
sami. Z im 1792-1793 roku R obespierre najpierw podburzy paryski m otoch
do spldrow ania m iejskich w izie i w ym ordow ania osadzonych w nich ludzi,
pniej za zadba o um ocnienie swojej wadzy. Klimat polityczny sprzyja wtedy
byskaw icznem u w yniesieniu ku wadzy, ale take rw nie szybkiem u zakoczeniu
kariery na szafocie. M arkiz de Sade uzna, e w polityce dokona si szczeglnie
dziw aczny i zdum iew ajcy zwrot, kiedy jego, najsawniejszego winia Bastylii,
nieoczekiwanie, z dnia na dzie, m ianow ano sdzi. 8 kwietnia 1793 roku Sade oraz
dziew itnastu innych obywateli m ianow ano sdziam i w sprawie sfaszowanych
asygnat. Nigdy nie zgadniesz - napisa do G aufridyego - Jestem sdzi, tak,
sdzi!... Oskarycielem! Kt by si tego spodziew a?... Jak widzisz, umysowo
dojrzew am i zaczynam nabiera m d ro ci... Pogratuluj mi, a nade wszystko nie
zaniedbaj przysania pienidzy dla m onsieur le juge, w przeciw nym razie niech
m nie diabli, jeeli na m ier ci nie ska6.
M arkiz de Sade zaartow a w spraw ie skazania G aufridyego na m ier,
ale w m arcu 1793 roku w raz z ustanow ieniem kom itetw rewolucyjnych i try
bunau rewolucyjnego nie trzeba byo by sdzi, eby kogo wpdzi w kopoty
i cign m u na gow realne niebezpieczestw o. Po latach, kiedy arystokra
tycznym dziedzictw em i caym m ajtkiem m arkiza zarzdzali M ontreuilow ie,
czyli rodzina jego ony, obywatel Sade zyska stanowisko umoliwiajce m u zemst
za niespraw iedliw e potraktow anie. W yczuwajc niebezpieczestw o, ktre zawiso
nad ca rodzin, w apartam encie Sadea pojaw i si jego sdziwy te.
Rwnie w m arcu 1793 roku we Francji doszo do pierwszego w ybuchu
zorganizow anego o p o ru przeciw ko Rewolucji. W sierpniu roku 1792 wszyscy
duchow ni, ktrzy odm w ili zoenia przysigi lojalnoci, zostali deportow ani.
G rup takich wanie duchow nych w ym ordow ano w Paryu. Ci, ktrzy odm wili
zoenia przysigi i udao si im uj m ierci, zeszli do podziem ia. Prowadzili in
tensywn agitacj przeciwko rewolucji; bunt tli si, a w kocu w ybuchn pom ie
niem w zachodniej czci kraju, kiedy wadze usiow ay wcieli do wojska trzysta
tysicy m czyzn, aby walczyli przeciw ko obcym najedcom . Kiedy na pocztku

62

R O Z D Z IA 4.

m arca oznajm iono zam iary wadz, w ybuchy zamieszki, a m czyni w wieku
poborow ym pouciekali z m iast i w lasach organizow ali si w wiksze grupy. 11,12
i 13 m arca zaatakowali, zdobywajc St. Florent, C hanzeaux, M achecoul i Challans,
pniej za take kade wiksze m iasto tego regionu. Siy republikaskie cakowicie
zaskoczya nie tylko zacieko, z jak pow stacy walczyli, ale przede wszystkim
ich nieprzejednana w rogo w obec rewolucji. Po raz pierw szy rew olucja bya
pow anie zagroona i to nie za spraw obcych w ojsk opacanych przez wygnan
francusk arystokracj, lecz przez tych sam ych chopw i rzemielnikw, ktrzy
m ieli by jej najw aniejszym i beneficjentam i. Z p u n k tu w idzenia republikanw,
fakt w ybuchu pow stania by tym bardziej zdum iew ajcy i konsternujcy, e jego
inspiracj bya w iara katolicka, z ktrej ludzi tych jake niedaw no wyzwolono.
W iosn 1793 roku, m niej wicej w ty m sam ym czasie, kiedy w W andei w ybu
cho pow stanie i okoo czterech m iesicy po przybyciu do Parya, kiedy w Anglii
na literackim firm am encie rozbysa gwiazda G odw ina, a m arkiz de Sade rozpocz
karier sdziowsk, M ary W ollstonecraft, wedle sw G odw ina, wesza w ten ro
dzaj zwizku, ktrego skrycie pragno jej serce7. Jej w ybracem by G ilbert Imlay,
am erykaski aw anturnik bez zobow iza m aeskich, agent firm y Scioto Land
D evelopm ent, k try napisa dobrze przyjt ksik o Kentucky, a w krtce po
niej wyda powie The Emigrants (Emigranci) bdc, w brew tytuowi, traktatem
o zaletach wolnej m ioci i rozw odu.
Romans m g by rozgorze natychm iast, nie bya to jednak mio od pierw
szego wejrzenia; w istocie, p o d w ielom a w zgldam i rzecz m iaa si dokadnie
odw rotnie. W ollstonecraft sp o tk aa Im laya u Barlow w (G odw in podaje, e
u C hristiech) i uznaa za aroganta oraz egocentryka, stopniow o jednak m agia
uczucia spow odow aa, e ola gowa Denka* zm ienia si i teraz W ollstonecraft
uznaa, e Im lay jest nie tylko atrakcyjny, ale w rcz nie sposb si m u oprze. 12
kw ietnia, kiedy Brytyjczycy pospieszyli z pom oc kontrrew olucjonistom w Tulonie, wszystkim cudzoziem com zakazano w yjazdu z Francji. Anglicy, obywatele
kraju pozostajcego w stanie wojny z Francj, byli szczeglnie naraeni na zadenuncjowanie oraz w trcenie do wizienia. A m erykanom , jako sojusznikom w rew olu
cyjnej walce Francuzw przeciw ko Anglii, aresztow anie nie zagraao. Imlay, aby
uchroni i zabezpieczy W ollstonecraft przed niebezpieczestw em , zarejestrowa
j w amerykaskiej am basadzie jako swoj on, chocia lubu nie mieli. To fikcyjne
m aestw o wydawao si by spenieniem oczekiw a W ollstonecraft, ktra go
sia przecie, e chciaaby wzi sobie m a tylko na jaki czas. Stopniowo jednak
krtkotrw ao zwizku staa si ostatni rzecz, jakiej by pragna. M ary pada
ofiar nam itnoci, o ktrej niefrasobliw ie pisaa w licie, w ktrym w spom inaa
0 znalezieniu sobie m a na troch. W owym czasie nadal bya jeszcze dziewic
1 rozw odzc si o uczuciach zw izanych z seksualnoci, opieraa si gwnie
na lekturach; nie liczya si i nie braa p o d uwag wizw, ktre chcc nie chcc
pow staj m idzy osobam i utrzym ujcym i kontakty seksualne. Bez wzgldu na
Posta z dram atu Szekspira Sen nocy letniej (w oryg. Bottom, w niektrych przekadach
posta ta nazywana jest Spodkiem) (przyp. tum.).

PARY, 1792

63

goszone rewolucyjne pogldy i przyzwolenie, ktrego za ich spraw sobie udzielia,

W ollstonecraft zwizaa si z m czyzn fizycznie atrakcyjnym , ale odraajcym
m oralnie. Pod koniec czerwca, kiedy pow sta jej pierw szy duszy list do Imlaya,
W ollstonecraft bya gotow a przeprow adzi si do w splnego odosobnionego
dom u w N euilly sur Seine, gdzie spdzili idylliczne lato, zaspokajajc przy tym
swoje seksualne podanie. W tym sam ym czasie Francuzi w Paryu nadal zaspo
kajali wasne, znacznie bardziej krw aw e dze. Rok wczeniej, latem 1792 roku
lady Palm erston zauwaya raptow n zm ian w nastrojach paryan; optym izm ,
ktry czasem siga w rcz euforii, tu p rzed w rzeniow ym i rzeziam i zastpia
pord ludu atm osfera wciekoci i sam o w ynikajcych si tego konsekw encji,
ktra j bardzo zaniepokoia8.
W 1793 roku nastroje te powrciy, ale M ary nie zauwaya tego, nazbyt p o
chonita radoci, ktr daw ay jej rozkosze m aestw a, c z tego, e w istocie
nieistniejcego; jednoczenie za pracow aa nad, wedle jej sw, wielk ksik,
ktr zatytuow aa A n Historical and Moral View o f the Origin and Progress o f the
French Revolution. O statecznie okazaa si ona rw nie wielka, jak jej zwizek
z Imlayem. Latem 1793 roku M ary nabraa zwyczaju spacerowa w ieczoram i po
lasach w okolicach Nelly, nie zwaajc na przestrogi i ostrzeenia, ktrych udziela
jej ogrodnik. Czowiek ten najw idoczniej si do niej przywiza; cieli jej ko
i przynosi swej p ani w inogrona.
R om ans skoczy si razem z upyw em lata. We w rzeniu M ary oznajm ia,
e jest w ciy. Krtko po tym Im lay zaw iadom i j, e m usi w yjecha w intere
sach do H aw ru, k t ry w tam tym czasie nosi nazw Havre Marat. Z perspektyw y
czasu wydaje si oczywiste, e cia M ary bya pow odem zerw ania ich zwizku.
Imlay by libertynem i poszukiw aczem seksualnych przygd, a gow m ia nabi
t republikaskim i pogldam i na m aestw o, identycznym i jak te, ktre w tym
sam ym czasie gosi i p o p ularyzow a w A nglii W illiam G odw in. Dlatego te
nie m ia najm niejszego zam iaru wiza si z jakkolw iek kobiet, naw et jeli
nosia w onie jego dziecko. Nie chcia te jed n ak otw arcie si do tego przyzna,
pragnc zapew ne unikn nieprzyjem nych scen i nie chcc zamyka przed sob
drzwi. Tak wic p o d pretekstem prow adzenia interesw po prostu znikn, p o
zostawiajc M ary na kolejne tygodnie i m iesice jej ciy pole do domysw, c
te m ogo go na ta k dugo zatrzym a. Rycho zacza dawa wyraz irytacji z tego
pow odu w listach, ktrych tre i ton zjednay jej sym pati kolejnych pokole
fem inistek. U ptakw, kiedy k u ra ogrzewa m ode, sam iec zostaje przy niej, aby
jej doda otuchy; m czynie jed n ak wystarczy spodzi dziecko, aby zgasza do
niego pretensje. M czyzna jest tyranem !5.
Jesie 1793 roku W ollstonecraft spdzia w Paryu; czekaa na pow rt Imlaya.
Robespierre tym czasem um o cn i si u wadzy i krew popyna ulicam i jeszcze ob
fitszym strum ieniem . T rudno w yobrazi sobie dogodniejsz sposobno i miejsce
dla obserw ow ania rewolucji oraz pisania jej historii. Teraz jednak, zapewne wskutek
osobistego cierpienia z pow odu porzucenia jej po tym, jak zaprzeczya samej sobie,
ulegajc w asnym dzom i nam itnociom , M ary po prostu nie bya w stanie

64

RO Z D Z IA 4.

zajmowa si rewolucj, ani tym bardziej jej zrozum ie. Jeeli wyczuwaa zwizek
m idzy seksualnym i nam itnociam i a krw aw ym i politycznym i w ydarzeniam i,
a dow odw n a m iaa w ok siebie a nadto, zatrzym aa to wycznie dla siebie.
16 p a d z ie rn ik a 1793 roku, dziesi m iesicy p o m ierci m a, M ari
A ntonin take zawleczono na szafot i cito. Tego m iesica M ary W ollstonecraft w ybraa si pieszo z Neuilly do Parya; przechodzc przez Plac Rewolucji
polizgna si i om al nie upada. Spojrzaa p o d nogi i zobaczya, e cay plac jest
liski od krw i rozlanej podczas niedaw nych egzekucji. Nie bya ju w stanie nad
sob zapanowa, uczuciom , ktre nosia w duszy, daa wyraz penym oburzenia
krzykiem 10. W tam tym czasie m w ienie, co si myli, byo wysoce nierozw ane
i niebezpieczne, szczeglnie za w przypadku Angielki. G dyby zaniepokojony
towarzysz w por jej stam td nie odcign, bardzo praw dopodobne, e jej krew
zmieszaaby si z t, ktra pokryw aa b ru k placu. Terror szala w najlepsze, a M ary
W ollstonecraft nie bya ju w stanie poj, co dzieje si wok niej. Z pew noci
nie m iao to nic w splnego z tezam i wielebnego Richarda Pricea, ktry porw
na rewolucj francusk z bezkrw aw C hw alebn Rewolucj w Anglii. W ollsto
necraft przyjechaa do Francji z p rzekonaniam i uksztatow anym i przez treci
zawarte w kazaniu Pricea. G dyby nie w daa si w rom ans z Imlayem, by moe
zrewidowaaby cz pogldw, ktrym daa wyraz w ataku na Burkea, dziki tem u
zyskujc bardziej realistyczny ogld rozgrywajcych si wok niej wydarze. Stao
si jed n ak inaczej i M ary nigdy w istocie nie zdoaa zrozum ie znaczenia tego,
czego bya w iadkiem we Francji.
23 lipca 1793 ro k u d o k o n a a si o stateczn a m etam o rfo za m ark iza de
Sade w republikanina - zosta przew odniczcym Sekcji Pik. Niecay miesic pniej
utraci to stanowisko; zm uszono go do rezygnacji, poniewa odm wi opowiedzenia
si za zastosow aniem potw ornych, nieludzkich rodkw . Lever stawia hipotez,
e m ogo tu chodzi o zniszczenie W andei albo przeniesienie M arii A ntoniny do
Conciergerie, co byo rw noznaczne z posuniciem si o krok dalej w sprawie p o
stawienia jej przed trybunaem rew olucyjnym i skazaniem na mier. Okazuje si,
e autor 120 dni Sodomy zdaniem swoich kolegw-rewolucjonistw nie by dosta
tecznie dny krwi. N a odchodne ocali ycie rodzinie Nontreuilw, umieszczajc
ich na licie oczyszczenia. Poniewa nie sprawdzi si jako kat, Sade pow rci do
filozofii i literatury, gdzie m g w p eni da upust swej zaciekoci. 9 padziernika
1793 roku na quasi-religijnej uroczystoci, podczas ktrej palono kadzida pod
popiersiam i zam ordow anych bohaterw, wygosi Mow do cieniw Marata i Le
Peletiera. O m ielony odniesionym sukcesem, 15 listopada przypuci frontalny
atak na religi; w tedy to sze sekcji, cznie z Sekcj Pik Sadea, odrzucio wszel
k religi za wyjtkiem religii wolnoci. Sade w zdraga si przed rozlewem krwi,
ale ateizm zawsze by m u bliski i p o d wielom a wzgldami stanow i rdze i sedno
jego przekona bd ich braku. Przed Konwentem powiedzia:
W naszych w ityniach R ozum zastpuje M aryj, a kadzido palo n e u kolan c u
dzoonicy zaponie ju tylko u stp bogini, k t ra zerw aa nasze k ajd an y ... Filozof

PARY, 1792

65

ju od daw na m ia si p o tajem n ie z m apiarstw katolicyzm u, ale jeli om iela si

m w i gono, m inisterialn y despotyzm rycho zm usza go do m ilczenia w lochach
Bastylii. Jake tyrania m ogaby nie popiera przesdu? I jedno, i d ru g ie w ykarm io
si w tej sam ej koysce, oboje s dziem i fanatyzm u, obojgu suyy bezuyteczne
istoty, kapani w w ityni i m onarchow ie na tronie, te sam e podstaw y majc, m u
siay w zajem nie si w spiera1

wieo zyskan saw politycznego m w cy w ykorzysta Sade dla goszenia

filozofii rewolucyjnego pastw a - ktre z n atu ry swej jest zaprzeczeniem zarw
no religii, jak i m oralnoci - wysawiajc nam itno jako obywatelsk cnot.
Dwa lata pniej Sade sform uuje ow ide w bardziej rozbudow any i peniejszy
sposb. Tym czasem jed n ak nazbyt odda si polityce i nie zauway, e popeni
by nader pow any i niebezpieczny dla siebie bd. W swojej mowie, dajc nieskr
powany wyraz w yznaw anem u przez siebie ateizmowi, m arkiz ogosi, e czowiek
jest ostatecznie ow iecony. Niestety, tydzie wczeniej R obespierre postanow i
z dniem 21 listopada zakoczy antychrzecijask kam pani. Sade ponow nie sta
si persona non grata i 18 Frim airea roku II (czyli 8 grud n ia 1793 roku) kolejny raz
go aresztowano. Tym razem osadzono go w daw nym klasztorze m agdalenek i tam
internow ano; wszystkie cele byy ju zapenione, um ieszczono go wic w jedy
nym wolnym pom ieszczeniu, a bya nim latryna. W niej spdzi Sade kolejne
sze tygodni. M arkiz przekona si, e rewolucyjna sprawiedliwo stosuje o wiele
bardziej drakoskie m etody ni te, ktrych dow iadczy w Bastylii ze strony fu n k
cjonariuszy ancient regimeu. Czekajc na egzekucj, Sade spotka tam m ietank
francuskiej arystokracji; spdza czas na rozm ow ach i dyskusjach o literaturze
i polityce. 8 stycznia dow iedzia si, e zgilotynow ano jego wydawc Girouarda.
Tydzie pniej M ary W ollstonecraft - wwczas w drugim trym estrze ci
y - zm czona czekaniem na pow rt Imlaya do Parya postanow ia pojecha do
Hawru, gdzie Im lay przebyw a w interesach. Ca jesie spdzia na analizowaniu
ich zwizku; w spom inaa o tym w listach, a rezultat jej rozwaa nie napaw a n a
dziej. We w rzeniu napisaa: O statnio stale jestem y z dala od siebie. Pojawiasz
si i ju Ci nie ma. w art niesie w sobie sony sm ak rozwagi; bo chocia pisa
zaczam radonie, zy m elancholii napyny do oczu i w nich pozostay, a ciepa
czuo w m ym sercu szepce, e jeste jednym z najlepszych stw orze na tym
wiecie12. Serce W ollstonecraft, cho czue, walczyo z um ysem , ktrego w er
dykt w sprawie Imlaya - nawet na tym wczesnym jeszcze etapie rozgryw ki midzy
nim i - by jednoznacznie negatywny. Przekonaam si, e pod pewnym wzgldem
m am wicej rozum u ni ty, potrafi bow iem bez adnego gw atow nego jego w y
silenia odnajdyw a poyw k m ioci w tym sam ym o wiele duej ni ty jeste do
tego zdolny. D roga do m oich zmysw prow adzi przez serce, ale wybacz! Sdz,
e czasem do tw oich prow adzi ona na skrty13.
27 m arca 1794 roku Sadea przeniesiono do kolejnego w izienia, tym razem
do Picpus, w ktrym rw nie przetrzym yw ano arystokratyczn klientel, midzy
innymi on ksicia O rleanu, czowieka, ktry podburza do rewolucji i zyska sobie

66

RO Z D Z IA 4.

przydom ek Philippe Egalit do czasu, kiedy i jego dosigy rewolucyjne represje.

26 lipca 1794 roku Fouquier-Tinville, niesawnej pam ici naczelny prokurator
okresu W ielkiego Terroru, w yda akt oskarenia przeciw ko Sadeowi, zarzucajc
mu, e pozostaw a w zm ow ie i utrzym yw a korespondencj z w rogam i republi
ki, a take by nikczem nym satelit spisku obywatela K apeta zmierzajcego do
obalenia rewolucji. Kar za to m oga by tylko m ier i ju nazajutrz oskaronych
powieziono na szafot. Kiedy dotarli na miejsce strace, okazao si jednak, e Sadea
nie m a w gronie skazacw. Stranik, ktry m ia go zabra na egzekucj, nie znalaz
m arkiza w jego celi. Niewiele brakow ao, a ocalaoby take pozostaych dw udzie
stu siedm iu winiw, gdy nazajutrz pow szechny b u n t przeciw rzdom Terroru
doprow adzi do jego zakoczenia, a R obespierre zosta city. Sadea ostatecznie
uw olniono z w izienia 15 padziernika, kiedy b u n t przeciwko Robespierreowi,
znany jako przew rt 9 Therm idora, trw a ju w najlepsze. Sade by ponow nie wolny,
ale poniew a m usia zapaci za trzysta dw anacie dni pobytu w wizieniu, znw
popad w dugi.
W czerw cu 1794 roku, w szczytowym okresie W ielkiego Terroru, G odw in
odpow iedzia jed n em u ze swoich korespondentw - ktry oczekiwa, e teraz,
kiedy rewolucja francuska ukazaa swoje praw dziw e (i krwawe) oblicze, G odw in
j skrytykuje - bronic R obespierrea jako wybitnego dobroczycy ludzkoci14.
W sierpniu 1794 roku, kiedy R obespierre lea ju w grobie, a przew rt therm idoriaski cieszy si w ielkim poparciem , Im lay w yjecha z L ondynu do Parya, aby
na m iejscu przekona si, jak si rzeczy maj. W stolicy Francji spotka si z Mary,
ktra 14 m aja urodzia ich dziecko. D ziewczynka otrzym aa im i Frances, w skr
cie Fanny, na p am itk przyjaciki jej m atk i z dziecistw a. W ollstonecraft
pow iedziaa Ruth Barrow, e w brew tem u, co pisaa wczeniej, znajduje wielk
przyjem no w byciu m atk. Bya te w dziczna za nieustajc czuo mojego
najtkliwszego przyjaciela i w spom niaa o wieej wizi jako o bogosawiestwie.
Imlay m ia jed n ak inny stosunek do wizw m aeskich - wieych bd nie i w krtce po przyjedzie do Parya znow u by w drodze pow rotnej do Londynu,
uprzednio zapewniwszy Mary, e w cigu kilku m iesicy przyle po ni i dziecko.
Po jego wyjedzie nadszed najsm utniejszy okres w yciu M ary W ollstone
craft. Zbieg si on w czasie z jed n z najsroszych zim we wspczesnej historii.
Pozostawiona w Paryu samej sobie, w ubstwie i zimnie, szukaa pocieszenia w pi
saniu listw, w ktrych analizow aa swj zwizek z Imlayem. Nie naleay one do
tych, z ktrych otrzym ania m g si ucieszy. Sednem ich treci byo coraz wy
raniejsze uw iadom ienie sobie, e M ary i jej crka s Imlayowi obojtne. M ary
kochaa go caym sercem, on za po prostu wykorzysta j jako chwilow przyjem nostk. Ich zwizek trw a latem 1793 roku i skoczy si, kiedy M ary oznajm ia
mu, e jest w ciy, a stao si to akurat wtedy, gdy zacza traktowa ich relacje
napraw d serio. Jej wczeniejsze pogldy, w myl ktrych nikogo nie m ona zm u
sza do pozostaw ania w zwizku, kiedy w zajem ne uczucia wygasy, w kontekcie
narodzin dziecka, bdcego jego ow ocem wydaway teraz si puste i w ydum ane.
Im lay odszed, a ona m usiaa sam a dwiga owe brzem i. W tym sam ym czasie

PARY, 1792

67

William G odw in przygotow yw a drugie w ydanie Political Justice, w ktrym sporo

miejsca powici instytucji maestwa. Pisa, e niew ierno jest rzecz wstrtn,
kiedy zostanie ujaw niona. Co podobnego na pew no z chci usyszaby Imlay, ale
dla M ary W ollstonecraft, ktra spdzaa czas na pisaniu listw w nadziei obudzenia
nim i upionego jego sum ienia, by to ju pogld absolutnie nie do zaakceptowania.
Jeli kiedykolwiek ocknie si w tobie wraliwo, w yrzuty sum ienia utoruj
sobie drog do twego serca, i kiedy bdziesz oddaw a si interesom albo zmysowym
przyjem nociom , nagle stan ci przed oczyma ja, ofiara twojego odstpstwa od pra
woci15. Jeden z biografw tw ierdzi, e W ollstonecraft wcielia si w rol ducha
Banka, wzbudzajc w czytelniku lekk irytacj16. N ajpraw dopodobniej w spo
m niana irytacja zaley od wraliwoci czytelnika, ale znacznie trafniejszym pod
tym wzgldem literackim odw oaniem jest potw r z Frankensteina, ktry, kiedy
jego tw rca odm aw ia m u stw orzenia dla niego partnerki, oznajm ia mu: Bd
z tob podczas twej nocy polubnej. Innym i sowy, sum ienie jest wizi, ktra
niszczy seksualn przyjem no. To odwoanie wydaje si szczeglnie odpowiednie,
poniew a Frankensteina napisaa dru g a crka M ary W ollstonecraft, ktrej matce
nigdy nie byo dane ujrze, a ktra w trakcie pisania swojej ksiki zapoznaa si
z listam i napisanym i przez M ary do Imlaya.
W tym kontekcie potw r niezm iennie uosabia i wyraa to wszystko, co
z trudem przychodzio autorce przyzna przed sam sob, a w tam tym okresie
ycia M ary W ollstonecraft zacza rozumie, e rewolucyjna filozofia zawodzi w ze
tkniciu z realiam i ycia. Nie do e niczego nie wyjania ani nie tumaczy, to na
dodatek tym , ktrzy j przyjli, uniem oliw ia zrozum ienie tego, co w istocie dzieje
si wok nich. Czyni ich lepymi, poniew a jest postaci dzy, a dza zamiewa
umys. Nowa filozofia, ktrej lekcje wzia W ollstonecraft w nieatwej i bolesnej
szkole ycia, bya po prostu rodzajem racjonalizacji. Nie m am adnego kryterium
m oralnoci - pisaa do Imlaya - i darem nie sdziam , e uczucie, ktre kazao ci
poda za czyj kostk [sic!] lub stpniciem, moe by uwicon podstaw zasad
lub afektu. Moje jest zupenie odm iennej natury, nie ostaoby si sile twego sarka
zmu. Uczucie, ktre ywi, nadal jest uwicone. Jeeli jaka cz m nie przetrw a
nieszczcia, ktre m nie dotykaj, bdzie ni czysto uczu. Popdliwo twych
zmysw jako rdo zasad moe skaza ci na zwyke, zwierzce podanie'7.
Dla Imlaya m oralno bya w ycznie racjonalizacj podania. Ci, k t
rzy wyznawali w pogld i zgodnie z nim postpow ali, w edug myli ow iecenio
wej byli m achinam i - o tym w anie m wili m arkiz de Sade i La M ettrie. M ary
dopiero po urodzeniu dziecka zacza postrzega seksualno w innych ni tylko
m echanistycznych i skoncentrow anych na przyjem noci kategoriach. Piszc do
Imlaya, staraa si opisa i artykuow a filozofi bdc zaprzeczeniem tego, w co
sam a wierzya i co jako angielska zw olenniczka i ordow niczka rewolucji seksu
alnej gosia wczeniej:
Pobudzenie zmysw, nam itnoci i w nioski rozum u cz ludzi, ale w yobra
nia to praw dziw y ogie u k radziony z niebios, eby oywi zim ne, z gliny ulepione

68

RO Z D Z IA 4.
stw orzenie, rdo w szystkich tych piknych uczu, ktre prow adz ku zachwytowi,
czynic ludzi otw artym i na innych dziki otw arciu ich serc, nie za po to, aby wiedli
prniacze ycie, kalkulujc, ile przyjem noci m oe dostarczy im spoeczestw o18.

Kolejny raz stykam y si tutaj z obrazem , ktry pojawi si pniej we Fran

kensteinie. P od ty tu tej ksiki - W spczesny P rom eteusz - naw izuje do
elektrycznoci traktow anej jako ogie ukradziony z niebios. W przeciwiestwie
do B eniam ina F ran k lin a i podziw iajcych jego ek sperym enty les philosophes
W ollstonecraft niezm iennie stara si poczy owieceniowe w yobraenia z m o
ralnym dziedzictw em Z achodu, ktrego m iejsce usioway zaj owieceniowe
idee. Zam iast posugiwa si pojciam i new tonow skim i, aby uzasadnia nim i brak
m oralnoci - na tym bow iem polegaa istota owiecenia - W ollstonecraft cay czas
stara si rehum anizow a podanie, czc je z gosem serca. Krytyka mczyzn
jako takich, a Imlaya w szczeglnoci, nadaa jej dzieom ton bliski wspczesnem u
fem inizm ow i, jednak istota jej argum entacji zm ierza w przeciw n stron: Znasz
m oj opini na tem at m czyzn, wiesz, e uw aam ich za typow ych tyranw i e
najrzadsz rzecz na wiecie jest spotka m czyzn, ktrego delikatno uczu
pozw ala m u panow a n ad podaniem 19. Innym i sowy, m czyni s tyranam i,
poniew a nie potrafi panow a n ad swym podaniem . To ono nim i rzdzi. Po
stawa, ktr W ollstonecraft przedstaw ia w swojej diatrybie skierowanej przeciwko
mczyznom, podobnie jak jej atak na Burkea, opiera si na tradycyjnej moralnoci
i psychologii. Z adaniem rozum u jest panow anie n ad nam itnociam i i poprzez
podporzdkow anie ich sobie, uczynienie uytecznym i w ludzkich przedsiw zi
ciach, w taki sam sposb, w jaki czowiek niegdy ujarzm i konia, oswoi psa
i opanow a ogie. Ci, ktrzy uczyni tego nie potrafi, s istotam i ludzkim i tylko
pozornie. S rwnie, o czym napisaa jej crka we Frankensteinie, potw oram i.
Czy zawsze bdzie m nie to przeladow ao? - pyta Imlaya - czy nigdy nie odnajd
azylu, w ktrym zadowolona odpoczn? Jak moesz uwielbia cige fruwanie to tu
to tam , kadego kolejnego d nia w chodzi w nowy, zim ny i obcy wiat? Dlaczego
owych ciepych em ocji, za spraw ktrych naw et teraz oczy zaszy m i zami, nie
zwiesz z pojciem dom u? To tylko jest czuoci i uczuciem - wszystko pozostae
to jedynie czowieczestwo naelektryzow ane w spczuciem 20.
Widzimy, e znw powraca tutaj pojcie elektrycznoci, tym razem w poowie
drogi midzy jej objawieniem si za spraw rewolucyjnego naukowca, Beniamina
Franklina, a postaci potw ora, ktrego stworzy doktor Frankenstein. Im duej
Wollstonecraft zastanawiaa si nad osobowoci Imlaya i jego zachowaniem, tym wy
raniej widziaa w nim typowego mczyzn i ludzk pomyk, czowieka, ktrego
niepoham ow ane dze i nam itnoci uczyniy karykatur tego, kim m gby by:
Z a jed n o z najpow aniejszych nieszcz m ego ycia zawsze uw aaam to, e
nie poznaam ci w czeniej, zanim przesyt uczyni tw oje zm ysy tak w ybrednym i,
e niem al zam kno to kad czu drog sen ty m en tu i uczucia, ktre prow adz
do tw ego w spczujcego serca. M asz serce, mj przyjacielu, jed n ak gnany p o ry w

PARY, 1792

69

czoci w ew ntrznych uczu w w ulgarnych ekscesach szukasz zaspokojenia, k t

ry m jedynie serce obdarzy ci m oe21.

Jeli zadziaaa tu jaka tajem nicza sia, to opieraa si ona na tradycyjnym

przesaniu Zachodu. Z anim zachcianki i podanie przem ieni si w mio, musz
zosta w ysublim ow ane przez rozum :
W iem , e zwykli ludzie o silnych, zdrow ych i niew ybrednych dzach p o trz e
buj rnorodnoci, aby u n ik n nudy, w yobrania bow iem nigdy nie uycza m a
gicznej rdki, aby dz p rzem ieni w m io u m o cn io n przez rozum . O ch, mj
przyjacielu, nie znasz niew ym ow nej rozkoszy, cudow nej przyjem noci, ktra rodzi
si z h arm o n ii uczucia i podania, kiedy caa dusza i zmysy podporzdkow ane
s ywej w yobrani, ktra kade uczucie czyni delikatnym i ekstatycznym . Tak,
oto em ocje, nad ktrym i przesyt nie m a adnej w adzy i przyw oania ktrych n a
w et rozczarow anie pozbaw i uro k u nie potrafi; bez w yrzeczenia jed n ak one nie
istniej. O w e em ocje, silniejsze lub sabsze, w ydaj m i si cech w yrniajc ge
niusza, podstaw sm aku oraz cudow nego delektow ania si p iknem natury, o czym
stado zwykych zjadaczy chleba oraz dzieciorobw na pew no nie m a pojcia22.

Cho wwczas o tym nie wiedziaa, kariera literacka M ary W ollstonecraft

dobiegaa ju koca - napisze jeszcze tylko jedn ksik. Stao si tak wskutek jej
przedwczesnej m ierci, ale byy te inne powody. Imlay traktow a j wyjtkowo
podle, a to spow odow ao, e przyja pogldy bdce zaprzeczeniem tych, ktre
s rdem rewolucji. Rewolucja francuska stworzya scenariusz rozwoju wszyst
kich pniejszych w yw rotow ych ideologii. Stay si one ostatecznie swoistymi
przypow ieciam i rewolucji, wedle ktrych nam itnoci (chopi) obalaj krla
(rozum ), aby ustanow i raj na ziemi. W edle takiej koncepcji, jedynym zem jest
ucisk, a wszystkie rodki, ktre su jego zniesieniu, s usprawiedliwione. To samo
odnosi si do rodkw podjtych przeciwko agentom ucisku; m og oni oczeki
wa identycznego losu, jak ten, ktry sta si udziaem katolickich duchow nych,
zabitych bd okaleczonych przez rew olucyjny m otoch. W ollstonecraft w swoich
listach przedstaw ia postaw, ktra przeczy jej w asnem u postpow aniu. N am it
no, o ile nie okiezna jej rozum , jest destrukcyjna. N iekontrolow ana, w zawie
rusze sprzecznych de i dz, niszczy nie tylko k o nkretn osob, ale rwnie
polis - M ary widziaa to na wasne oczy w Paryu. Co waniejsze jednak, niszczy
ona take i umys, ktry zaspokajanie nam itnoci uzna za najwysze dobro:
Ale czy nie jest m oliw e, e nam itno przym iew a twj um ys, tak jak to czy
ni z m oim ? - czy nie pow iniene pow tpiew a, e owe zasady s w istocie tak
wygrowane, jak je okrelie, i czy nie su w ycznie tw ojem u zadow oleniu?
Innym i sowy, czy suszne jest nie mie adnych zasad w p o stpow aniu oprcz p o
dania za sw ym i zachciankam i, d ep tan ia uczucia, ktre rozbudzie i oczekiwa,
ktre wyzwolie?2.

70

RO Z D Z IA 4.

Rzeczywiste niebezpieczestwo polega na tym , e rozum , prbujc uzasadni

i usprawiedliwi oddaw anie si przyjem nociom , dokonuje autodestrukcji. Umys
pozbywa si rozum u, stara si bow iem pozby poczucia winy, ktre nieuchronnie
towarzyszy folgowaniu swoim zachciankom i podaniom . Strze si oszustw
nam itnoci! Nie zawsze u d a ci si wygna z um ysu w iadom o, e postpie
niegodziwie i uciec si do wybiegu, aby zatuszowa postpek, dla ktrego nie znaj
dziesz wymwki. Czy praw da i zasady w ymagaj takich pow ice?24. Jeli wzi
p o d uwag wnioski, do ktrych dosza Mary, analizujc swj zwizek z Imlayem,
nie jest do koca oczywiste, czy m oga kontynuow a karier literatki, nie obraajc
tych samych ludzi, ktrzy dotd byli jej najzagorzalszymi czytelnikami. Nie m oga
by napisa przychylnej rewolucji ksiki, nie przeczc wasnej uczciwoci i tem u,
czego nauczyo j traktowanie, jakiego dowiadczya ze strony Imlaya, jednoczenie
nie m oga te napisa ksiki rewolucji cakowicie nieprzychylnej, nie odcinajc
si od swojego wydawcy i krgu radykaw, ktrzy udzielali jej wsparcia. I tak,
aby upora si jako z nkajcym i ja bolesnym i dylem atam i, signa po znacznie
drastyczniejsze sposoby ich rozwizania.
W kw ietniu 1795 roku w rcia z crk do Londynu. Imlay, nie do e
sam j o to poprosi, to wysa take swojego sucego, ktry m ia jej tow arzy
szy w podry. Jeeli W ollstonecraft m iaa jakiekolw iek zudzenia, e jej pow rt
do L ondynu oznacza odzyskanie serca Imlaya oraz ciepa dom ow ego ogniska,
nadzieje zostay niem al natychm iast zniweczone, odkrya bow iem , e, jak to uj
G odw in, Im lay zam ieszka z m od aktork z wdrow nej tru p y teatralnej. Majc
by m oe w pam ici podjt kiedy przez siebie prb zorganizow ania mnage
trois z panem i pani Fuseli, W ollstonecraft zaproponow aa nawet, aby ona i ak
torka podzieliy si Im layem , poniew a jest on ostatecznie ojcem jej crki. Kiedy
jed n ak ta m iaa oferta zostaa przez Imlaya odrzucona, M ary uznaa, e kres jej
cierpieniom m oe pooy tylko mier.
W padzierniku 1795 roku, nie bdc ju w stanie duej znosi cierpienia,
ktre swoj sam olubnoci i lekcewaeniem zadawa jej Imlay, M ary Wollstonecraft
postanow ia utopi si w Tamizie. W iedziaa, e w Londynie przy rzece zawsze
jest duo ludzi i kto m gby j uratow a. Aby tego unikn, wynaja d i pow iosowaa do Putney; tam najpierw spacerow aa w ulew nym deszczu, a kiedy
przem oka do suchej nitki, rzucia si w w ody rzeki. Cierpic na poy z pow odu
braku pow ietrza, na poy ze strachu, m iotaa si niczym korek utrzym yw ana na
pow ierzchni przez gorset, o ktrym tyle zego napisaa w Woaniu oprawa kobiety.
W kocu dwch robotnikw wycigno j z w ody i zabrao do pobliskiej gospody;
tam przysza do siebie i postanow ia y dalej.
M niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy M ary W ollstonecraft usiowaa
popeni sam objstwo, we Francji znow u w ybucho pow stanie; tym razem stu
m i je m ody korsykaski onierz N apoleon Bonaparte. M arkiz de Sade nie m ia
pojcia o problem ach, ktre przeyw aa W ollstonecraft, a nawet gdyby je zna,
zapewne wcale by si nim i nie przej. W iedzia natom iast, e w W andei rewolucja
m a najpowaniejszego i najsilniejszego w ew ntrznego wroga. Majc to na uwadze,

PARY, 1792

71

ponow nie chwyci za piro i napisa klasyczn ju dzisiaj mow, uzasadniajc

istnienie w szystkich rew olucyjnych rzdw. Z atytuow a j: Francuzi, jeszcze
jeden wysiek, jeeli chcecie sta si republikanami, kt r ostatecznie doczy,
i susznie, do swego pornograficznego trak tatu Filozofia w buduarze. Sade, inaczej
ni W ollstonecraft, nie wycign adnych wnioskw z surowej szkoy seksualnych
dowiadcze. Spodzi dzieci, ale ojcowskie dow iadczenie ich narodzin jest czym
abstrakcyjnym w porw naniu z tym , czego przy porodzie dow iadcza matka. N aj
waniejsza rnica m idzy W ollstonecraft i Sadeem - odzw ierciedlajca rnice
m idzy Angli i Francj tam tych czasw - leaa w ich stosunku do m oralnoci.
W ollstonecraft zachow aa dostatecznie duo z m oralnego dziedzictw a Zachodu,
aby stao si ono czci jej yciowego dow iadczenia; tradycyjne postaw y nadal
m iay dla niej konkretny sens. D ekadencja Sadea spow odow aa natom iast, e
przyj za swoje takie pogldy polityczne, ktre w spgray z jego dekadenck
m oralnoci.
adne z nich jed n ak nie byo w stanie wykroczy poza postaw y i idee, ktre
kultura Zachodu przekazaa im w spadku. Sade potrafi co najwyej postawi tra
dycyjne w artoci na gowie, a to jest sednem i istot wszystkich rewolucji, zarwno
politycznych, jak i seksualnych. Kondycja czowieka m oralnego to stan spokoju
i pew noci, kondycja czowieka niem oralnego to stan ustaw icznego w zburze
nia, w jakim republikanin utrzym yw a w inien stale spoeczestwo, do ktrego
naley - napisa Sade. Sowa te m ogyby zosta zapoyczone z Pastwa Boego w.
Augustyna, nie za z Filozofii w buduarze, skd w istocie pochodz. Celem Sadea
nie jest obalenie tego, co m ia do pow iedzenia w. Augustyn, lecz postaw ienie na
gowie sensu jego sw. Najwaniejszym fragm entem dalszej czci tego cytatu jest
stwierdzenie, e nieustanny niepokj popycha rew olucjonist i utosam ia go
z nieustajcym w zburzeniem , w jakim republikanin pow inien stale utrzym ywa
spoeczestw o, do ktrego naley.
w. A ugustyn w czasach upadku Im perium Rzymskiego zrewolucjonizowa
i uwspczeni antyczn ide wolnoci, czc j z m oralnoci. W dziele Pastwo
Boe napisa: Dlatego dobry czowiek, chocia jest niew olnikiem , jest wolny, ale
czowiek nikczem ny, choby by krlem , jest niew olnikiem . Nie suy bowiem
tylko jednem u panu, ale, co jest gorsze, tylu panom , ile m a przyw ar. Augustyn
zrew olucjonizow a koncepcj wolnoci, czc j z m oralnoci: czowiek nie jest
niew olnikiem z natury ani za spraw prawa, jak tw ierdzi Arystoteles. W olno jest
funkcj jego m oralnoci. Czowiek m a tylu panw, ile m a przywar. To odkrycie
stao si fundam entem najbardziej wyrafinowanej postaci spoecznej kontroli, jak
znamy, a m arkiz de Sade by pierwszym , ktry sform uow a jej podstawowe zasady.
Podobnie jak w. A ugustyn, de Sade rw nie uwaa, e w olno jest pochodn
m oralnoci. Dla m arkiza jed n ak w olno oznaczaa wol odrzucenia wszelkich
zasad m oralnych. Idea wyzwolenia czowieka z m oralnoci m iaa daleko idce
konsekwencje, a wszystkie one byy zbiene z w ykorzystaniem seksu jako form y
spoecznej i politycznej kontroli, ktrej wizje przedstawi de Sade we wspom nianym
tekcie Francuzi, jeszcze jeden w ysiek....

72

R O ZD ZIA 4.

Logika tego jest dostatecznie czytelna: ci, ktrzy chcieli wyzwoli czowieka
od nakazw adu m oralnego, w skutek niepow odzenia musieli w jaki sposb za
panow a nad spoeczestw em , gdy uw olnione libido n ieuchronnie prowadzio
je ku anarchii, czego dow odem byy w ydarzenia we Francji. Rewolucyjne pastwo
m usi szerzy w rd swoich obywateli niem oralno, o ile pragnie podtrzym a stan
cigego wzburzenia, ktry stanowi zarzewie rewolucji. M oralno oznacza spokj,
ten za kadzie kres rewolucyjnej gorczce. Dlatego wanie pastw o m usi pro m o
wa niem oralno. W ziwszy p o d uwag, e czowiek m a naturaln i niezm ienn
skonno do szukania przyjem noci, niem oralnoci kongenialnie suc m an i
pulacji jest am oralno zwizana z seksualnoci. Dlatego pastw o rewolucyjne,
0 ile pragnie pozosta praw dziw ie rewolucyjne i pew nie sprawowa wadz, musi
propagow a seksualn rozwizo.
Oczywicie, w cigu ponad dwustu lat techniki te staway si coraz bardziej wy
rafinowane, a ostatecznie doprowadziy do stworzenia wiata, w ktrym ludzi nie
trzym a si w szachu si m ilitarn, lecz zrcznym m anipulow aniem ich dzami
1 namitnociam i. Aldous Huxley we wstpie do Nowego wspaniaego wiata napisa:
W miar, jak zanika wolno polityczna i ekonomiczna, swoboda seksualna wydaje
si wzrasta w stopniu, ktry to kompensuje. Twierdzenia Sadea koresponduj z po
gldami Huxleya: najlepszym sposobem, aby ludzie nie zauwayli, e trac wolno
polityczn, jest zaspokojenie ich seksualnych pragnie. w. Augustyn i Sade zgodzi
liby si, e zachowania moralne maj pewne polityczne nastpstwa; oboje zgodziliby
si rwnie, i pewne polityczne nastpstwa maj te zachowania niemoralne. Na
pewno natomiast nie zgodziliby si w sprawie koncepcji idealnego pastwa. Augustyn
stosuje w tej kwestii fundam entalne rozrnienie. O to z jednej strony jest pastwo
Boe, ktre w imi mioci do Niego zgodzi si na zagad. Z drugiej za strony ist
nieje pastwo ziemskie, ktre w im i mioci do samego siebie zgodzi si tpi Boga.
Sade, aposto ateizmu, by z pewnoci rzecznikiem i ordownikiem drugiego z nich.
Poniewa pastw o Boe opiera si na chrzecijaskiej mioci i suebnoci jako
najwyszych ideaach, pastwo ziemskie, jako jego przeciwiestwo, moe opiera si
tylko na wadztwie. w. Augustyn jasno da tem u wyraz na samym pocztku swego
dziea: Pastwo ziemskie poda wadzy nad wiatem i... chocia narody chyl
kark w jego jarzmie, nim samym wada jego wasna dza wadzy.
Libido D om inandi, bo tak to brzm i w oryginale aciskim , stanowi isto
t rew olucyjnego pastw a. Kiedy Lever przyw ouje tekst Francuzi, jeszcze je
den w ysiek... i uznaje, e jest on niczym innym , jak sprow adzeniem do absurdu
teorii rewolucji i radykalnym szyderstw em z jakobiskiej filozofii25, okazuje si
o wiele bardziej przenikliw y anieli sam tekst, ktry najwyraniej swoj szczero
ci w prow adza go w zakopotanie. W Francuzi, jeszcze jeden w ysiek... m arkiz de
Sade uzasadnia racje istnienia rew olucyjnego pastw a, ktre jest nie do odrnie
nia od augustiaskiego pastw a ziemskiego, opiera si gwnie na zaspokajaniu
nam itnoci oraz libido dom inandi, jako ich najwaniejszej postaci: W zburzenie,
myleli ci m drzy prawodawcy, nie jest stanem m oralnym ; m usi by jednak stanem
perm anentnym w republice26.

PARY, 1792

73

Potencja kontroli oraz stanu w zburzenia zm ienia si jednak, kiedy seksu

alno zostaje uw olniona i zaczyna funkcjonow a jako bodziec cigego ruchu.
W istocie, poniew a rew olucyjny reim opiera si na obaleniu m oralnoci, moe
istnie jedynie dziki w ykorzystyw aniu seksualnoci w taki w anie sposb. To,
co prezentuje si nieokrzesanem u m otochow i jako wolno, jest w rzeczywisto
ci tylko form politycznej kontroli. M arkiz de Sade nie pozostaw ia co do tego
adnych wtpliwoci: Likurg i Solon, w peni przew iadczeni, e skutkam i nieprzyzwoitoci jest utrzym yw anie obywatela w stanie niemoralnym, niezbdnym
dla funkcjonow ania republikaskiego rzdu, nakazywali dziewcztom pokazywa
si nago w teatrze27.
Postpow anie Sadea, p odobnie jak W eishaupta, jest odbiciem klasycznej
tradycji, tyle e postaw ionej na gowie. Pojciem kluczowym, zarw no w przy
padku Sadea, jak i chrzecijaskiego Z achodu, jest pogld, e stanem czowieka
m oralnego jest stan spokoju; poniew a nie znajduje si w ruchu, nie sposb nim
kierowa i kontrolow a go z zew ntrz. N ieustanny ruch bdcy cech rew olucjo
nisty jest jego buntem przeciwko porzdkow i m oralnem u. Bunt w stanowi z kolei
rdo ruchu, noszc w sobie zalek kontroli i podporzdkow ania, wystarczy
bow iem m anipulow a podaniam i rew olucjonisty poprzez kontrolow anie jego
nam itnoci, a kiedy to si powiedzie, zyskuje si nad nim wadz. Sade atwo
doszed do tych samych wnioskw.
Innym i sowy, dza jest si, ktra uniem oliw ia obyw atelom republiki
popadnicie w bezw ad spokoju, bdcego p o chodn stosow ania si do nakazw
i zasad porzdku m oralnego. W tym m iejscu dochodzim y do prby objaniania
nieznanego przez nieznane. O ba systemy polityczne s sam odzielne i niezale
ne. M oralno w iedzie ku porzdkow i - nam itnoci prow adz do rewolucji.
Z rew olucyjnego p u n k tu w idzenia dza jest rzecz dobr, poniew a ywi si
ni republikaskie w zburzenie i niepokj, republikanizm za take jest dobry, bo
on z kolei rozbudza dz. Tak wic m am y tu do czynienia ze zracjonalizow aniem
podania rwnoczenie jako narzdzia wyzwolenia i kontroli. Z tej perspektywy
to, co dotd wydaw ao si patologi, jawi si jako spoeczna norm a:
Jestemy przekonani, e skoro rozw izo jest n atu raln y m cigiem tych skon
noci, nie tyle chodzi o zw alczenie owej n am itnoci, co o uoenie sposobu sp o
kojnego jej zadow alania. M usim y wic si zaj uporzdkow aniem tej dom eny
i zadba o to, by obyw atel, ktrego p o trzeb a zbliy do przed m io t w podania,
m g si z nim i do woli oddaw a w szystkiem u, do czego nam itn o go skania,
nie kieznajc ich niczym , b o nie m a adnej n am itnoci w czowieku, ktra by
bardziej ni ta potrzebow aa rozw initej i penej sw obody251.

O to m am y tu w skrcie podstaw i uzasadnienie pornograficznych rozry

wek waciwych kulturze konsum pcyjnej, ktra zdom inow aa wiat pod koniec
drugiego tysiclecia naszej ery. Jej istot jest stw orzenie odpow iednich w aru n
kw, dziki ktrym nam itnoci m og zosta atwo zaspokojone, przy czym kto
czerpie z tego korzyci. Wolno wedle takiego sposobu m ylenia nie oznacza

74

RO Z D Z IA 4.

zdolnoci postpow ania zgodnego z nakazam i rozum u, lecz raczej um iejtno

zaspokajania w ystpnych nam itnoci, a to z kolei jest rw noznaczne z tym,
e w kadym akcie realizow ania swojej wolnoci czowiek staje si niew olnikiem
zaspokajanego popdu, dzy albo nam itnoci. Rycho jasne si staje, e pogl
dy Sadea to p o d w ielom a w zgldam i tylko fizyka, jak zreszt sam to przyznaje.
C zow iek bezw olnie ulegajcy n am itn o cio m p rzy p o m in a pozbaw ion woli
czstk elem entarn, poniew a to rozum , a zwaszcza m oralno, stanowi jedyne
rdo jego um iejtnoci pokierow ania sam ym sob. Z chwil kiedy folgowanie
nam itnociom zyskuje status definicji wolnoci, staje si ona tosam a ze znie
w oleniem , albow iem ten lub ci, ktrzy kontroluj ludzkie nam itnoci, maj nad
czowiekiem wadz. W olno - taka, jak j pojm uje de Sade - daje pocztek
najbardziej podstpnej i zdradzieckiej form ie kontroli nad czowiekiem, jak zn a
my, a to dlatego, e polega ona na skrytym m anipulow aniu jego nam itnociam i.
N a tym polega geniusz owieceniowej myli politycznej, ktra w istocie nie jest
niczym wicej, jak fizyk w ystpku: w znie nam itnoci; kontroluj czowieka.
O to ezoteryczna d oktryna ow iecenia doskonalona przez kolejne dwa stulecia,
obecna we wszystkim , o d psychoanalizy, poprzez reklam do pornografii; istot
n rol odgryw a take w Kulturkam pf. Sade doskonale rozum ie, e wyzwolenie
seksualne skutkuje w adz n ad spoeczestw em , a wyzwolenie to oraz bdca
jego funkcj m oliwo m anipulow ania ludzkim i nam itnociam i s podstaw
nieustajcej rewolucji, ktr bdzie ycie we Francji, a dokona si to z chwil kiedy
Francuzi stan si republikanam i.
Sade napisa:
adna nam itno nie w ym aga rw nie wiele wolnoci jak seksualna rozwizo,
tu czowiek lubi rozkazywa, lubi, by go suchano, lubi otacza si niew olnikam i g o
tow ym i go zaspokoi na kade skinienie; ot, za kadym razem , gdy nie pozw olicie
czowiekowi zaspokoi w skrytoci potrzeby despotyzm u, jak n atu ra w sercu jego
zaszczepia, przerzuci si dla jej zaspokojenia n a otaczajce go przed m io ty i w zbu
rzy ad spoeczny. Dajcie, jeli chcecie unik n tego niebezpieczestw a, wolny
upust tym dzom tyranicznym , ktre go m im o woli nieu stan n ie trawi; zadow o
lony z m onoci spraw ow ania swej niewielkiej, ale penej w adzy w w skim krgu
h arem u m odzieniaszkw lub dziewczt, ktre wasze starania i jego pienidze m u
zapew niaj, wyjdzie std szczliwy i pozbaw iony wszelkiej myli szkodzenia spoe
czestwu, ktre tak gorliwie zapew nia m u rodki wyycia si29.

Jak widzimy, m arkiz w ykada zasady system u, dziki ktrem u w adza moe
zjednywa sobie grupy ludzi o rozm aitych zainteresow aniach seksualnych i w ten
sposb utrzym yw a si u wadzy. Jest w tym pew ien paradoks, po czci oczywisty,
po czci nie. Oczywisty polega na tym , e z chwil kiedy czowiek uw alnia si
o d nakazw p orzdku m oralnego, natychm iast podporzdkow uje si despoty
zm owi tych, ktrzy wiedz, w jaki sposb m anipulow a jego podaniam i. O to
istota owieceniowej wadzy: nie zakazywa, ale umoliwia, stym ulowa ruch lub
niepokj i odpow iednio m anipulujc ludzkim i podaniam i, sterowa ich dziaa

PARY, 1792

75

niam i. O to polityczny geniusz tego system u wadzy, ktra opiera si na reklamie,

pornografii, badaniach opinii publicznej oraz innych in strum entach, za pom oc
ktrych kontroluje ona wyzwolonego czowieka.
B ernard Berelson, przew odniczcy organizacji Population Council pow o
anej przez Dawida Rockefellera III, nawizujc do cytatu z W oltera, powiedzia:
Ludzie podnosz gos przeciw filozofom i susznie czyni, bo opinia jest krlow
wiata, a filozofowie rzdz krlow 3". Berelsonowi m anipulow anie podaniam i
seksualnym i oraz opini publiczn nie byy obce. N a pocztku lat szedziesitych
XX wieku prow adzi badania opinii publicznej na tem at stosunku obywateli do
rodkw antykoncepcyjnych, co ostatecznie doprow adzio do ich ponow nego zale
galizowania w rezultacie synnego procesu Griswold vs. C onnecticut. Nigdy jednak,
na przestrzeni wszystkich lat swej wietnej kariery nie zapom nia, ile zawdzicza
filozofom owiecenia, ktrzy byli jego poprzednikam i w dziele m anipulow ania
ludzkim i podaniam i i pogldam i. Opinia, krlow a wiata, nie podlega wadzy
krlw; to oni s jej pierw szym i niew olnikam i31 - pisa, cytujc Rousseau.
Jedyn w ad tego system u jest jed n ak to, e w gruncie rzeczy nie dziaa.
N am itno zawsze dy do rozbicia ustroju, ktry nie suy do niczego wicej
ponad system atyczne zaspokajanie potrzeb. I tak, uczniowie liceum , wychowy
wani w innych w artociach ni seksualny liberalizm , zastrzelili swoich kolegw,
a aden z ekspertw nie potrafi zrozum ie, dlaczego nie chc uczestniczy w seksu
alnym konsum pcjonizm ie. To, co przeraajce, zarwno w sztuce, jak i w yciu, jest
dow odem , e m odel ow ieceniow y nie funkcjonuje zgodnie z planem . Pojawienie
si potw ora niezm iennie sygnalizuje szerokie wdraanie i urzeczywistnianie owie
ceniowych ideaw, a kada z ow ieceniow ych rewolucji m a wasnego potw ora3.
Wyzwolenie seksualne wiedzie do anarchii, chaosu i potwornoci, chaos za
nieuchronnie prowadzi do rozmaitych postaci spoecznej kontroli. W adza, ktra
prom uje prby okieznania seksualnego podania - w znacznej mierze w taki sam
sposb, w jaki ujarzm iono par, elektryczno oraz energi atomow - nigdy nie
moe by pewna, e nam itnoci, ktre wyzwolia, nie obrc si przeciw niej.
Zamiast pokoju opartego na adzie wynikajcym z akceptacji jakiego porzdku, re
imy rewolucyjne proponuj nam wyzwolenie od ogranicze moralnego porzdku;
skutkiem tego jest chaos, pniej za rzdy totalitarne. W dziele Sadea odnajdujemy
przewrotne potwierdzenie tez apostoa Jakuba, ktry w swoim licie opisa, w jaki
sposb dochodzi do zaistnienia w wiecie okruciestw i potwornoci. Namitno
skania do grzechu, a ten, kiedy osignie apogeum, niesie ze sob mier. Droga,
ktra do tego prowadzi, i w tradycji klasycznej, i w myli owieceniowej jest taka
sama. Sade pozostaje w sporze ze w. Jakubem jedynie w kwestii wartoci, ktre
uznaje za jej wyznaczniki. Obaj zgadzaj si, e podanie seksualne pozbawione
ham ulcw m oralnoci prow adzi do m orderstw , terro ru i mierci. Sade jednak
uparcie postrzega owe zjawiska przez pryzm at seksualnego popdu, tak przem o
nego i wszechogarniajcego, e nie jest ju w stanie widzie w nich za. Wystpek,
a nie wasna korzy, okazuje si si sprawcz, ktra z jednej strony kieruje ludmi,
z drugiej za umoliwia rewolucjonistom m anipulowanie nim i i wykorzystywanie

76

R O Z D Z IA 4.

ich dla wasnych celw. Na tym polega wielkie odkrycie owiecenia. Osoby opanowane
seksualnym podaniem wiedz, jak potna to sia, a Sade to powiadcza. Genialno
myli owieceniowej polega na tym, e potrafia uczyni z niej narzdzie politycznej
kontroli, a byo to odkrywcze dlatego, e wystpek jako narzdzie wadzy politycznej
jest instrum entem cakowicie niewidocznym. Ludzie zniewoleni przez wasne nam it
noci widz jedynie to, czego podaj, nie dostrzegajc wizw, ktre ich dze im
narzucaj. Wyzwolenie seksualne jest zatem idealn form kontroli wanie dlatego,
e jej si zupenie nie zauwaa. Rzeczywistym geniuszem nie by w tym Sade, lecz ra
czej Adam Weishaupt, zaoyciel zakonu ilum inatw i pierwowzr literackiej postaci
W iktora Frankensteina. Genialno W eishaupta polega na posueniu si wystpkiem
jako narzdziem przew rotu i jednoczenie sprawowania kontroli nad spoecznoci.
Geniusz Sadea polega za na wycigniciu politycznych wnioskw z m etod kontroli
stworzonych przez Weishaupta i zastosowania ich w polityce.
8 stycznia 1796 roku, trzy m iesice po prbie sam objczej, M ary W ollstonecraft, teraz ju pogodzona z yciem, zwaszcza za z tym , e bdzie je wioda
bez Imlaya, uczestniczya w herbatce zorganizow anej przez jej now przyjaci
k, M ary Hays. By tam rw nie obecny W illiam G odw in, wwczas u szczytu
sawy jako autor Political Justice oraz trzym ajcej czytelnika w napiciu powieci
Things as They are: or, the Adventures o f Caleb Williams. W ollstonecraft i G odw in
spotkali si ju na przyjciu pi lat wczeniej, ale sytuacja bya w tedy odw rotna.
W ollstonecraft oprom ienia blask sawy, a G odw in sta w jej cieniu. W yczerpana
i przygaszona piciom a latam i udrki M ary nie prbow aa tym razem zdom i
nowa rozmowy. Niew ykluczone, e przeyte przez ni nieszczcia podniosy
jej warto w oczach Godwina, a jego wanie pozyskana sawa podziaaa podobnie
na W ollstonecraft. Cokolw iek byo tego pow odem , faktem jest, e zaczli widywa
si czciej. Pniej W ollstonecraft przeprow adzia si do Somers Town, aby by
blisko G odw ina. 14 kw ietnia 1796 roku niezapow iedziana pojaw ia si w dom u
G odw ina przy C halton Street. O d tej chwili spotykali si codziennie, a w poowie
sierpnia ich kontakty m iay ju take charakter seksualny. G odw in by w owym
czasie pochonity opracow yw aniem wasnego system u kontroli urodze, ktry
m ia si okaza tyle sam o warty, co jego pom ysy na polepszenie w arunkw ycia
spoeczestwa. Rycho okazao si, e W ollstonecraft jest w ciy. W rezultacie
para stana przed dylem atem . Czy pow inni pozosta w ierni swojej filozofii sek
sualnego ow iecenia i zrezygnowa z m aestw a, ktre G odw in nazw a wczeniej
najw strtniejszym ze wszystkich m onopoli? A moe naleaoby ugi si przed
spoecznym i konw enansam i?
O statecznie konw enanse przewayy; W ollstonecraft i G odw in pobrali si
29 m arca 1797 roku. lub odby si w kociele w. Pankracego, w bezpiecznym
term inie przed rozw izaniem , a p ara m o d a przyznaa przed przyjacim i, e nie
zrealizowali w praktyce tego, co gosili w teorii. M iao to daleko idce konsekw en
cje dla nastpnego pokolenia. M ary W ollstonecraft zachowyw aa si teraz nie jak
zapalczywa fem inistka, lecz niczym potulna ona. Nigdy nie byam tak bardzo
zadow olona z siebie, jak wwczas, kiedy ty jeste zadow olony ze m nie33.

PARY, 1792

77

25 sierpnia 1797 roku przyszed czas rozwizania. Dziecko, dziewczynka,

ktrej dano na im i Mary, urodzia si pi dni pniej. G odw inow ie sprowadzili
akuszerk, aby asystowaa przy porodzie, po czci z pow odu wstydliwoci Mary,
po czci za dlatego, e m ieli poczucie, i przebiegnie on siam i natu ry i nie b
dzie wym aga interw encji lekarza. Okazao si jednak, e oysko nie oddzielio si
od macicy. G odw in wezwa wwczas lekarza poonika, ktry usun je kawaek po
kawaku. Tak przynajm niej utrzym yw a. M ary jed n ak dostaa wysokiej gorczki,
co wskazywao na to, e albo oysko nie zostao cakowicie usunite, albo w wyniku
przeprow adzonego zabiegu doszo do zakaenia gorczk poporodow . G odw in,
sdzc, e wszystko przebiega norm alnie, wyjecha w interesach, ale stan M ary
nagle si pogorszy. Z m ara 10 wrzenia.
G odw in pogry si w tak gbokiej rozpaczy, e nie by w stanie uczestni
czy w pogrzebie, ktry odby si 15 wrzenia. Po kilku tygodniach jednak znowu
intensyw nie pracowa; tym razem pisa w spom nienia o zm arej onie. Reputacja
M ary W ollstonecraft m iaa szans pozosta nietknit m im o zm iany intelektual
nego klim atu, ktra dokonaa si, kiedy A nglia zw rcia si przeciwko rewolucji
francuskiej oraz ideom bdcym d o m in an t roku 1793, kiedy Political Justice
bya bestsellerem . G odw in jed n ak zadba swoimi w spom nieniam i, aby tak si
nie stao. O pisa w nich ginekologiczne szczegy p o ro d u i m ierci ony w tak
dokadny sposb, e w tam tej epoce byo to dla odbiorcw praw dziw ym szokiem.
O prcz tego opisa rw nie jej rom ans z Im layem i pniejszy z nim samym,
a uczyni to sowami, ktre m usiay odstrczy czytelnikw, ktrzy i tak byli ju
skonni upatryw a w G odw inie i W ollstonecraft osoby w inne upadku angielskiej
m oralnoci. W zm ianka zaw arta we w spom nieniach, e ani jedno sowo na
tem at religii nie pado z jej ust w chwili m ierci, wydaje si by celow prow oka
cj, m ajc wywoa oburzenie Anglikw. I ten zam iar si pow id. G azeta The
A nti-Jacobin Review zam iecia artyku pow icony w spom nieniom , w ktrym
podsum ow ano i w ytknito wszystko, co zdaniem autorw byo w nich naganne.
Dotyczyo to rwnie pogldw G odw ina na relacje seksualne, poczynajc od tego,
e propaguje on rozwize poycie m idzy pciam i, a koczc na tym , e jego
zm ara ona pojechaa do naszych w rogw i tam , zgodnie ze swoj kochliw
natur, opisywaa swoje przygody kochanki i utrzym anki.
The A nti-Jacobin Review - pism o pow stae w lipcu 1798 roku dziki tajnej
dotacji rzdowej - uzna za swj cel ujaw nienie i zlikw idowanie jakobiskiego
spisku, ktry zdaniem jego redaktorw istnia w kraju. W cigu kolejnych kilku
lat gazeta ta w duej m ierze zrealizowaa swoje zadanie. W wojnie ideologicznej,
ktra toczya si w Anglii, spraw a rewolucji poniosa klsk. Identyczna poraka
spotkaa rw nie ide rew olucji seksualnej. G odw in nie byszcza ju niczym
gw iazda na literackim firm am encie; sta si postaci znienaw idzon. lego nazw i
sko zaczto kojarzy ze sowem filozofia, ktre przecitny czowiek wymawia
z um ieszkiem pogardy. Stao si ono, obok nazwiska jego ony, M ary W ollstone
craft, synonim em ateizm u, zdrady, ekonom icznej redystrybucji i niem oralnoci
seksualnej. W spom nienia G odw ina pojaw iy si drukiem , kiedy okruciestw a

78

RO Z D Z IA 4.

W ielkiego T e rro ru byy ju p o w szech n ie znane. R eakcja n a nie w ykrelia

wyzwolenie seksualne z publicznego dyskursu, a nazwiska G odw ina i W ollstonecraft nierozerw alnie poczyy si w w iadom oci zbiorowej z rewolucyjnym i
teoriam i, ktre we Francji zaowocoway w ielkim rozlewem krwi, m asakram i nie
winnych i ogln tragedi. Racjonalizacja seksualnego w ystpku bya tylko jednym
aspektem pow szechnego pow stania, ktre w ybucho we Francji. W w iadom oci
Anglikw um ara ona razem z rew olucj francusk na tym sam ym , zakrw aw io
nym szafocie, k t ry by w idom ym potw ierdzeniem , e nam itnoci pozbaw ione
kontroli rozum u nieuch ro n n ie prow adz do mierci.

ROZDZIA 5

LONDYN, 1797
m aja 1797 roku, nieco p o n ad miesic po lubie W illiam a G odw ina i M ary
W ollstonecraft i okoo czterech m iesicy przed jej m ierci, E dm und
Burk, ktrego osoba pom oga jej zyska literack saw, napisa list do
ojca A ugustina B arruela, francuskiego ksidza i em igranta, gratulujc
m u w ydania pierw szego to m u jego dziea Mmoires pour servir a l'histoire du
Jacobinisme. Biorc p o d uwag rozm ach, zakres poruszanej tem atyki, a take o b
jto tej ksiki, M ary W ollstonecraft m ogaby jej autorow i pozazdroci, cho
Barruel reprezentow a cakowicie odm ienne stanowisko od tego, ktre zajmowaa.
Jeli w cigle toczcej si wojnie o um ysy m ona wskaza bitw, ktra zakoczya
si cakowitym pogrom em przeciw nika, by ni z pew noci sukces Historii Jakobinizm u Barrueala. Sympatie rewolucyjne, niegdy ywe na W yspach, za jej spraw
poniosy cakow it klsk i zeszy na m argines. Niecae dziesi lat wczeniej, po
kazaniu wygoszonym przez wielebnego Pricea w O ld Jewry, angielscy radykaowie
oddali pole po srom otnej porace, a nazwisko ich przyw dcy G odw ina stao si
synonim em ludzkiego wystpku oraz politycznych ktni, zwaszcza po napisaniu
przeze w spom nie, ktre pow ici zm arej onie.
K rtko przed m ierci Burk napisa do Barruela: N ieatwo m i wyrazi,
jak bardzo jestem zbudow any i zachw ycony pierw szym tom em pana Historii
Jakobinizmu. Caa cudow na opow ie z icie praw nicz system atycznoci i d o
kadnoci p o p arta jest dokum entam i i dow odam i. Ja sam znaem osobicie piciu
z w ym ienianych konspiratorw i na podstaw ie wasnej i pewnej wiedzy powiedzie
mog, e ju w roku 1773 zajm owali si knuciem spisku tak dobrze przez pana
opisanego, a czynili to w sposb i wedle zasad, ktre praw dziw ie pan przedstawi.
Jako w iadek m og to potw ierdzi1.
Entuzjastycznem u przyjciu Historii B arruela towarzyszy niem al taki sam
poziom emocji, jak gw atow nem u potpieniu, z jakim spotkay si Wspomnienia

80

R O Z D Z IA 5.

Godwina. Barruel urodzi si w roku 1741. W wieku pitnastu lat wstpi do Towa
rzystwa Jezusowego. Kiedy w 1773 roku otrzym a posad nauczyciela na dworze
cesarskim w W iedniu, dowiedzia si, e zakon jezuitw zosta rozwizany. Barruel
przez pewien czas pracowa za granic jako nauczyciel, pniej za wrci do Francji
i natychmiast wczy si do toczcej si tam K ulturkam pf ktra zaowocowaa re
wolucj francusk. Kiedy Ludwik XVI wstpi na tron, Barruel napisa na jego cze
od. Sprzedaa si w nakadzie dw unastu tysicy egzemplarzy, co zjednao m u
sympati w krgach rojalistycznych, a przysporzyo wrogw w rd les philosophes.
W 1781 roku ich niech pogbia publikacja kolejnej ksiki Barruela Les Helviennes, ktra bya bezpardonow ym atakiem na podstawowe idee myli owieceniowej.
Nastpnie Barruel zwrci si przeciwko tej czci duchowiestwa, ktra uwaaa, e
moliwe jest pjcie na pewien kom prom is z owieceniem i wyda La Genese selon
M. Soulavie. Ksika ta spowodowaa wyrzucenie ojca Soulavie ze stanowiska wy
kadowcy na Sorbonie, co skoczyo si procesem sdowym, ktry Barruel zapewne
przegra, poniewa wszystkie istniejce egzemplarze La Genese... zostay zniszczone.
W tym samym okresie Barruel obj stanowisko redaktora Journal ecclesiastique
i kontynuowa walk z rewolucj. W sierpniu 1792 roku zamiast sw do gosu doszy
czyny. 10 sierpnia Barruel zawiesi wydawanie gazety, a kiedy w Paryu doszo do
aktw przemocy, znanych jako m asakry wrzeniowe, zacz si ukrywa. Ze sto
licy wyjecha do N orm andii - powstanie w Wandei m iao wybuchn niecay rok
pniej - a stamtd, w poowie wrzenia 1792 roku uciek do Anglii.
U derzajce s zbienoci ycia M ary W ollstonecraft i Barruela. O boje wy
em igrowali w 1792 roku. W ollstonecraft wyjechaa z Anglii do Parya, eby pisa
ksik o rewolucji, ktrej dzisiaj nikt ju nie czyta, a dla uczonych jest interesu
jca jedynie ze wzgldu na psychologiczne aspekty ycia autorki. Barruel uciek
do Anglii, eby ratow a ycie, ktrego chciaa go pozbawi ta sam a rewolucja,
ktr chciaa opiewa W ollstonecraft. Na w yspach wzia go po d opiek; rodzina
ClifFordw, jeden z najznam ienitszych i nonkonform istycznych angielskich rodw.
Barruel napisa w tedy ksik, ktra przez kolejne dwa stulecia m iaa stanowi
klasyczny tekst potpiajcy i krytykujcy rewolucj.
Skadajc niezam ierzony hod dzieu Barruela i pniejszym wpywom jego
myli, Daniel Pipes pow ici m u cay rozdzia swej wydanej w roku 1997 ksiki
Conspiracy, prbujc w niej - rw nie arogancko, co nieuczciwie - uczyni Bar
ruela w spodpow iedzialnym za holokaust i guagi. Pipes nie w spom ina jednak,
e reim sowiecki by logicznym i historycznym rozw iniciem ideologii zaczerp
nitej z dziedzictw a rewolucji francuskiej, ktr Barruel zwalcza.
Podjta przez Pipesa prba czenia Barruela z nazistow skim reim em jest
skrajn nieuczciwoci i naduyciem . Z jednej strony Pipes przyznaje, e na niem al
dwch tysicach stron, ktre liczy Historia jakobinizm u, ani razu nie pada sowo
yd, ale m im o to oskara B arruela o antysem ityzm , pow oujc si na to, e m ia
on rzekom o otrzym a list od W ocha o nazw isku Sim onini, w ktrym jego autor
napisa, i za spiskiem, ktry doprow adzi do w ybuchu rewolucji we Francji stali
ydzi. Pipes utrzym uje, e Barruel zaakceptow a i upow szechnia2 pogld, i

LO N D YN , 1797

81

za rew olucj stali ydzi; tw ierdzi rwnie, e stao si to pow szechnie wiadom e,
cho nie m a adnego dow odu na poparcie tej tezy. Pipes cytuje jako rdo jaki
bliej nieokrelony francuski dziennik, ale pom ys zaczerpn z ksiki Nesty
W ebster World Revolution, ktra co praw da w spom ina o licie Sim oniniego, ale
stwierdza te, e Barruel nigdy si z jego treci nie zgadza. N ietrudno zrozumie,
dlaczego Pipes pisze to, co pisze; przyjcie jego p u n k tu w idzenia oznaczaoby
kom prom itacj tw ierdze zaw artych w Historii jakobinizm u, wedle ktrych win
za rew olucje ponosz les philosophes, m asoni oraz ilum inaci.
Dzieo Barruela cigno na siebie gniew spadkobiercw owiecenia, ponie
wa nie pozostaw i suchej nitki na pseudonew tonow skim bekocie, prbujcym
opisa ludzk aktyw no za pom oc analogii zderzajcych si ze sob atomw,
a ponadto ponow nie zwiza odpow iedzialno czowieka z ludzk wol, co jego
im iennik, w. A ugustyn, uczyni by p to ra tysica lat wczeniej. Rewolucje
byy wywoywane przez ludzkie nam itnoci, ktre wym knwszy si spod kontroli,
szerzyy w kulturze zam t i spustoszenie.
Nie ulega w tpliwoci, e bardziej ni w innych fo rm ach rzdw, cnota p o
w inna by zasad w anie w dem okracjach, one bow iem sp o r d w szystkich in
nych ustrojw najbardziej s niespokojne i w ystpne; cnota jest w nich absolutnie
niezbdna, aby kiezna ludzkie nam itnoci, posk ro m i d ucha spisku, anarchii
i frakcyjnoci, ktry przyrodzony jest dem okracji, oraz wzi na acuch am bicj
i w cieke pragnienie panow ania nad ludm i, ktre z p o w o d u saboci praw a p ra
wie nie znajduje przeszkody1.

Poniew a dusza, zgodnie z tradycyjnym p rzek o n aniem , jest m in iatu r

pastwa, rew olucja francuska bya logiczna konsekw encj uw olnienia nam it
noci w skali m akro.
N atura francuskiej rew olucji p o d o b n a do naszych nam itn o ci i przyw ar; p o
w szechnie w iadom o, e natu raln y m i konsekw encjam i p obaania im s nieszcz
cia, ktrych chciaoby si unik n , ale o p r ten jest m aoduszny i saby; rycho
okazuje si, e nasze nam itnoci oraz nasze przyw ary zwyciaj, i to one kieruj
czow iekiem 4.

Klska, ktr p o n i s G odw in w w ojnie na pogldy i ideay, wzia si

przede wszystkim std, e tradycyjne wartoci, ktre Barruel zastosowa dla analizy
i w yjanienia w ydarze we Francji, w konfrontacji z biegiem w ypadkw w tym
kraju okazyway si suszne. Pogldy G odw ina, takie choby, jak okrelenie przez
niego R obespierrea m ianem wybitnego dobroczycy ludzkoci, m iay to do
siebie, e w zderzeniu z faktam i sam e si kom prom itow ay.
P rzed cakow itym zap o m n ien iem ocalio G odw ina w ycznie to, e lu
dzie, ktrzy atakowali go w swoich dzieach, w ym ieniali jego nazwisko, przez co
nadal funkcjonowao ono w obiegu. Jeden z najwaniejszych atakw na Godwina
mia miejsce w czerwcu 1798 roku, kiedy to Joseph Johnson opublikowa ksik

82

RO Z D Z IA 5.

anonimowego autora zatytuowan A n Essay on the Principle o f Population as it affects

the Future Improvement o f Society; with remarks on the speculations o f Mr. Godwin,
M. Condorcet and other writers. Jej autorem by niemiay, m ody anglikaski pastor
0 zajczej wardze, dziesi lat m odszy od Godwina. Nazywa si Thomas Malthus.
Nawiza do tezy Godwina o ludzkiej doskonaoci i jako jej zaprzeczenie przedstawi
pogld, e przyrost naturalny ludzkoci bdzie zawsze wyszy ni ilo ywnoci, ktr
si wyprodukuje. Powodem tego m ia by fakt, e ilo ywnoci przyrasta w postpie
arytmetycznym, podczas gdy przyrost naturalny zwiksza si w postpie geome
trycznym. M ona powiedzie, e kwalifikacje filozoficzne M althus zyska poniekd
za spraw urodzenia, w jego rodzinie bowiem bardzo ceniono sobie filozoficzne
dyskusje, a w dom u jego rodzicw gocili midzy innym i David H um e i Jan Jakub
Rousseau. Droga rozwoju intelektualnego M althusa bya jednak odwrotnoci tej,
ktr przeszed Godwin. Godwin wychowa si w rodzinie kalwiskiej i m ia zosta
duchownym, ale zetknwszy si z ideam i i myl owiecenia porzuci planowan
karier. M althus m ia styczno z myl owieceniow w rodzinnym dom u i by
moe wanie dlatego zosta duchownym Kocioa anglikaskiego.
M althus opar swoj krytyk tezy G odw ina o m oralnej doskonaoci na
dwch aksjom atach: po pierwsze, ywno jest czowiekowi niezbdna do ycia;
po drugie, nam itno czca obie pcie jest niezbdna i pozostanie niem al nie
zm ieniona, tak, jak jest teraz. Przyjm ujc te dw a zaoenia, wycign wniosek,
e jedynym i czynnikam i zdolnym i dostosow a przyrost n aturalny do istniejcych
zasobw ywnoci s wojna, gd i choroby. Godwin, ktry spotka si potem z Malthusem na przyjciu w ydanym przez Johnsona 14 sierpnia 1798 roku, zasugerowa,
aby sprawiedliwiej rozdzieli istniejce dobra, a wwczas wszyscy ludzie mogliby
y we w zgldnym dobrobycie. Podobnie jak wczeniejszy spr m idzy Burkeem
1 Wollstonecraft, tak te dyskurs G odw in-M althus wytyczy podziay, wedle ktrych
przez kolejne dwa wieki (przynajm niej w krajach anglojzycznych) ludzie okrelali
siebie m ianem lewicowcw albo zw olennikw prawicy. W edle w iatopogldu
lewicowego, n atu ra ludzka, a zatem take i instytucje stw orzone przez^czowieka,
s plastyczne i pod atn e na zmiany. K onserw atyzm gosi, e czowiek jest taki, jaki
jest, za spraw niezm iennych, elaznych praw natury, ktrych zmieni nie mona.
Dlatego, wedle konserw atyzm u, im mniej czowiek przy nich m ajstruje, tym lepiej
na tym wychodzi. W edug lewicowego liberalizm u za czowiek m oe zosta, kim
zechce. M am y tu do czynienia z koncepcj doskonaoci, wedle ktrej m oem y
nawet by zdolni pokona m ier. W sposb niem al naturalny prow adzi to do re
wolucji, poniew a jedynym w ytum aczeniem za s ograniczenia, ktre m oni
i potni narzucaj spoeczestw u dla wasnej korzyci. Pod w ielom a w zgldami
byo to skryte odnow ienie daw nego teologicznego sporu na tem at grzechu pier
worodnego. G odw in reprezentow a skrajn posta stanow iska pelagian*, zgodnie
*

Pelagianizm - we wczesnym chrzecijastwie heterodoksalny nu rt teologii duchowoci,

ktrego pierwszym propagatorem by Pelagiusz. Podstaw nauki Pelagiusza byo przeko
nanie o sile i jakoci ludzkiej natury. Pelagiusz wierzy, e natura ludzka, poniewa stwo
rzy j Bg, zdolna jest przezwyciy grzech i osign wito. Grzech pierworodny

LONDYN, 1797

83

z ktrym aska Boa nie jest p otrzebna do zbawienia, M althus natom iast, m im o
e by duchow nym anglikaskim , reprezentow a pogld wzity z nauki Kalwina,
ktry gosi, i kady wysiek podejm ow any dla polepszenia kondycji czowieka jest
bezcelowy, poniew a jego natura jest skaona i zepsuta przez grzech pierworodny.
Czas m ia pokaza, e kwesti kluczow bya tu nam itno czca obie
pcie. M althus przytacza liczby i twierdzi, e jeli aktyw no seksualna ludzi
pozostanie na niezm ienionym poziom ie, w ynikajcy z niej przyrost naturalny
nieuchronnie przewyszy poda ywnoci. G odw in twierdzi, e pne zawieranie
m aestw a i ograniczenia natu ry m oralnej ogranicz liczebno rodziny. N ieste
ty, jego argum entacja nie bya przekonujca, poniew a przeczyy jej i jego ycie,
i dziea, ktre wydaway si raczej naw oyw aniem do rozwizoci, rozwodw,
aborcji, a nie do m oralnych ogranicze. W im gbszy wdawali si spr i im w i
cej starali si przytoczy argum entw , tym janiejsze byo, e nigdy nie dojd do
porozum ienia. M althus, podo b n ie jak przed nim Burk, pozw oli si zepchn do
defensywy oraz obrony zastanego stanu rzeczy, tudzie zapalczywego uspraw iedli
wiania ekonom icznych przywilejw, czy naw et bezw zgldnego wyzysku sabych.
G odw in za odw oyw a si do coraz bardziej utopijnych argum entw ; ich dyskurs
ugrzz w koleinach, by jaow y i takim pozosta.
W roku 1801 teoria M althusa bya ju szeroko znana. Dwa lata kiepskich
zbiorw doprow adziy do upow szechnienia si ndzy. W porw naniu z rokiem
1793 ceny w zrosy o trzysta p rocent i chocia p o dniesiono rw nie pace, d o
chody najbiedniejszych drastycznie spady. agodzenie skutkw klski godu
subw encjam i z publicznej kiesy zdaniem wielu podatnikw m ogo tylko pogor
szy sytuacj, wic jedynym wyjciem byo dalsze redukow anie popytu. W roku
1800 w ydano rozporzdzenie zabraniajce piekarzom sprzedaw ania chleba przez
dwadziecia cztery godziny o d ostatniego w ypieku - wszak w iadom o, e wiey
chleb sm akuje lepiej, wic biedni jedz go wicej.
adna ze stron nie m oga wwczas przewidzie, jaki bdzie stosunek ich n a
stpcw do sztucznej antykoncepcji. Kiedy ukazaa si ksika M althusa, antykon
cepcja bya technicznie niew ykonalna i m oralnie odraajca, ale w raz z upywem
czasu, rozwojem technologii i towarzyszcym m u upadkiem m oralnoci dowioda
swojej uytecznoci, a to pozw olio obu stronom zje ciasteczko i m ie ciastecz
ko. K ontrola urodze pozwolia zw olennikom teorii M althusa skoncentrow a si
na ograniczeniu iloci naro d zin ze szkod dla wysokoci zarobkw i polepsze
nia w arunkw pracy. Lewicowcom za um oliwia folgowanie seksualnym dzom
i wykorzystyw anie utopijnych wizji w inynierii spoecznej. N a owo zblienie
stanowisk, ktre dokonao si za spraw antykoncepcji, przyszo poczeka sto lat,
ale ostatecznie jego sym bolem staa si w sppraca Margaret Sanger i Johna D. Roc
kefellera juniora. Przeciwstawne bieguny sporu: wyzwolenie i kontrola - wyzwole
nie seksualne i kontrola u rodze - pozostay antynom iczne, ale w taki sposb, e
jedno niezm iennie w zm acniao drugie w niekoczcym si cyklu coraz wikszego
popeniony przez Adama by jedynie zym przykadem, a jego skutki nie przeszy na
potom stwo pierwszych rodzicw i nie zepsuy trwae natury czowieka (przyp. tum.).

84

RO ZD ZIA 5.

wyzwolenia skutkujcego coraz cilejsz kontrol. Jedno byo zawsze funkcj

drugiego, a kluczem do obu bya antykoncepcja. U rzeczywistnianie wyzwolenia
seksualnego dla zw olennikw G odw ina i kontroli urodze dla wyznawcw teorii
M althusa um oliw io stw orzenie system u politycznego, w ktrym wyzwolenie
od seksualnych zakazw m ogo zosta w ykorzystane jako form a kontroli. Akt
seksualny uw olniony od prokreacji sta si czym, co w kongenialny sposb wy
korzystali ci, ktrzy dostrzegli w nim okazj do zarabiania pienidzy. Przekonano
niewygodne grupy spoeczne, e zam iast dom aga si wyszych zarobkw, powinny
ograniczy swoj dzietno; w ten sposb przestay one peni funkcj demograficz
nej dwigni, a polityczne protesty zaegnano dziki jeszcze bardziej ogupiajcym
sposobom zaspokajania seksualnych przyjem noci. W szystko to byo co prawda
jeszcze spraw odlegej przyszoci, ale jego rdem bya dialektyka wyzwolenia
i kontroli, bdca sednem i istot kontrow ersji m idzy G odw inem i M althusem .
6
m arca 1801 roku, siedem miesicy przed narodzinam i Jane, przyrodn
siostry M ary G odw in, de Sade zoy wizyt swojem u wydawcy, Nicholasowi M as
se w jego biurze przy rue Helvtius. W roku 1797, tym samym, w ktrym w Lon
dynie ukazao si opus m agnum B arrueala pow icone rewolucji, w Paryu markiz
napisa wasne, oczywicie cakowicie odm ienne. Zatytuow a je Nouvelle Justine
ou les Malheurs de la vertu, suivie de lHistoire dr Juliette sa soeur. Byo to najnowsze,
pornograficzne dzieo de Sadea, przymiewajce wszystko, co do tej pory napisa.
Dziesi tom w opisw pornograficznych ekscesw ilustroway liczne ryciny, dzi
ki czemu ksika ta zyskaa sobie wtpliw saw najambitniejszej pornograficznej
publikacji, jak dotd zoono3. Jeeli Sade m ia nadziej si na niej wzbogaci,
to kolejny raz si rozczarowa. Trzy lata po jej opublikow aniu m arkiz y z dnia
na dzie, klepic bied w pokoiku na zapleczu wiejskiej chaty, nie majc w asne
go m ieszkania ani nawet kom pletnej garderoby. W iodo m u si le i odsun si
od wiata do tego stopnia, e uznano, i zmar. 29 sierpnia 1799 roku w gazecie
LAmi des Lois przeczyta wasny nekrolog, w ktrym uroniono kilka ez nad
jego rzekomym zgonem, nazywajc go jednoczenie niesawnym pisarzem, ktre
go same im i ... tchnie trupim odorem , ktry zabija cnot i wywouje przeraenie.
Nawet najbardziej zniepraw ione serce, najdziwaczniej obsceniczna w yobrania
nie mogaby zrodzi niczego, co do tego stopnia obraaoby rozum , przyzwoito
i czowieczestwo'.
Ptora roku pniej, kiedy de Sade siedzia u swojego wydawcy, Nicholasa
Massea, do ktrego zawita w nadziei otrzym ania jakich tantiem za swoje ostatnie,
najambitniejsze pornograficzne dzieo, pojawili si tam agenci policji i aresztowali
go. Masse zgodzi si na w spprac z policj i w zam ian za ujawnienie lokaliza
cji magazynu, w ktrym skadow ano egzem plarze Julietty, w cigu dw udziestu
czterech godzin wyszed na wolno. Sadea zabrano do w izienia i w trcono
do celi znajdujcej si cztery i p m etra pod ziemi, eby dusi si we wasnych
(i cudzych) wydzielinach i wypi piwo, ktrego sobie nawarzy. Sade zosta zwa
biony w puapk przez M assea i policj, ktra zdaniem Levera podejrzew aa
markiza, e to on jest autorem satyry na N apoleona zatytuowanej Zoloe. Dwa

LO N D YN , 1797

85

lata po aresztow aniu, po kolejnych przenosinach z wizienia do wizienia, Sade

trafi w kocu do C harenton, sawnego zakadu dla obkanych. To wanie tam,
pod kierunkiem byego ksidza Franois Sim oneta de C oulm iera, ktry odnow i
szpital i na pew ien czas uczyni go orodkiem zainteresow ania paryskiej m ietanki
towarzyskiej, wsawi si jako dyrektor artystyczny tam tejszego teatru. Coulm ier
nie tylko organizow a przedstaw ienia, ale gra w nich w splnie z de Sadeem oraz
innym i pensjonariuszam i zakadu. Jeli pam ita, e zim 1800-1801 roku markiz
om al nie um ar z godu i w ychodzenia, wida, e m g trafi gorzej, tym bardziej
e w sierpniu 1804 roku jego m etresa C onstance Q uesnet otrzym aa zezwolenie
na zam ieszkanie w C harenton i zaja ssiedni pokj, w ktrym jaki czas pniej
urodzia m u nielubn crk.
Sade, rzecz jasna, by w napitych stosunkach z wadzam i, ktre miay prawo
co jaki czas rewidowa jego pokj i konfiskowa wszystkie obsceniczne m ateria
y, jakie znajd. Naciskano, eby nie pozwala m arkizow i wychodzi z zakadu,
ale C oulm ier dosy sw obodnie traktow a te zalecenia i m ao si nim i przejm o
wa; pozw oli m arkizow i uczestniczy we mszy odpraw ionej w W ielk Sobot
1805 roku w kociele parafialnym pod w ezw aniem w. M aurycego. Francuski
aposto ateizm u dostarczy tam chleb eucharystyczny i zbiera datki.
M arkiz nie by autorem sztuk, ktre wystawiano w C harenton, jak to przed
stawi Peter Weiss w swoim m usicalu z lat szedziesitych zatytuow anym M arat/Sade, ale wystpowa w nich, a jego obecno jako dyrektora teatru, m im o
e nie rozgaszana i nie reklam ow ana, bya niewtpliwie jedn z atrakcji, ktre
przycigay do C harenton parysk elit. W ystawiane sztuki rwnie nie wyglday
tak, jak przedstaw iono je w M arat/Sadc; nie grano ich zza krat, a gwnych rl
nie grali pensjonariusze, lecz zawodowi aktorzy i aktorki paryskich scen. Jedna
z aktorek, m adem oiselle Flore, opisaa Sadea jako jakie dziwado, jak te p o
tw orne stworzenia, ktre pokazuj w klatkach, co pozw ala przypuszcza, e sam
Sade by rwnie wielk atrakcj C harenton jak dobroczynna w skutkach terapia
teatralna dla obkanych. W tam tym okresie ycia cierpia jeszcze na otyo, ktrej
nabaw i si podczas pobytu w Bastylii. W edug panny Flore, twarz m arkiza bya
odzw ierciedleniem jego um ysu i charakteru, co znaczy tyle, e nie by przystojny.
Auguste Delaboueisse-R ochefort, ktry widzia go grajcego gwn rol w sztuce
Desm ahisa LIm pertinent, napisa o nim: bardzo duy, bardzo tusty, bardzo chod
ny, bardzo ciki, wielka masa, wulgarny, m ay czowiek, ktrego tw arz wygldaa
jak w strtna ruin a7. P anna Flore mwi, e Sade jest autorem kilku ksiek, kt
rych przywoa nie m ona i ktrych same tytuy s obraz sm aku i m oralnoci,
co mwi, eby w iedzia, e ja ich nie czytaam 8.
Relacja panny Flore ma take pewien niepokojcy aspekt. O prcz tego, e
inform uje nas o jego wygldzie, daje take do zrozum ienia, e znaczenie i wpywy
myli de Sadea rosy wraz z potajem nym rozpowszechnianiem jego dzie. Proces ten
trwal-jeszcze w XX wieku. M arkiz by idolem G uillaum ea A ppolinairea oraz surrealistw w latach dwudziestych. Na jego cze przejm owali jego seksualne praktyki,
zwaszcza sodomi. Dowody wiadcz te o tym, e jeszcze za ycia Sadea jego ksiki

86

RO Z D Z IA 5.

pocigay ludzi pragncych urzeczywistnia jego fantazje. 5 czerwca 1897 roku

inspektor policji D ubois przeszuka cel Sadea w poszukiw aniu obscenicznych
m ateriaw i odkry wiele papierw i instrum entw obrzydliwie libertyskich9.
Najwidoczniej Sade nadal oddaw a si onanistycznym praktykom , ktre uprawia,
kiedy by uwiziony w Bastylii. Kiedy D ubois dowiedzia si, e Constance Quesnet
jest m etres m arkiza, przeszuka take jej pokj i odkry tam dzieo zatytuowane
Les Entretiens du Cateau de Florbelle, ktre opisa jako ohydne w lekturze. Wydaje
si, e de Sade postanow i przewyszy nim potw ornoci Justine i Juliette'0.
Jeszcze bardziej niepokojca jest jednak inna cz raportu Duboisa, mwica
o listach, ktre otrzym yw a de Sade:
jest kilka napisanych t sam rk, co wiadczy, e m a uczniw, rw nie przeraaj
cych, jak ich m istrz. A utor opisuje sceny rozpusty, ktre n iedaw no m iay miejsce,
chepic si, e p oda m ikstury, za po m o c k trych w yw oa trw ajcy kilka godzin
pozr m ierci u kobiet, ktre nastpnie na wszelkie m oliw e sposoby w ykorzysta,
torturow a i zm usi do wrypicia trzech w ielkich butli krw i. M am nadziej odkry,
kto jest autorem tych listw i ow ych zbrodni. M am pow d, aby sdzi, e nie ujdzie
poszukiw aniom , ktre zarzdziem ".

Nie w iadom o, czy tego w yznaw c S adea d o p ro w ad zo n o p rzed oblicze

spraw iedliw oci. W iadom o jednak, e dziea m arkiza przez cae XIX stulecie
pozostay klasyk zakazanej literatury, a czytywali je ludzie takiego form atu, jak
Byron i Swinburne. Raz w puszczone do krw ioobiegu kultury toksyny kryy po
nim z zadziwiajc gw atow noci, czynic to samo, co zwykle robi pornografia;
przesuway granice tego, co w sferze seksualnoci moliwe, dajc ludziom poczucie
przyzw olenia tam , gdzie dotd nie byo dla niego miejsca.
Jednake zarw no we Francji, jak i w Anglii, bezporedni reakcj na pism a
Sadea bya odraza i odrzucenie. Esquirol, wwczas dyrektor Salpetrire*, przed
stawienia teatralne w ystawiane w C harenton nazw a kam stw em i uzna, e nie
m aj one adnej wartoci terapeutycznej.
O bkani, ktrzy uczestnicz w tych przedstaw ieniach, przycigaj uwag
i ciekawo fryw olnej, niepow anej, a bywa, e nikczem nej publiki. D ziwaczne
zachow anie i wygld owrych nieszczsnych istot w yw ouj u w idzw szyderczy
m iech i obraliw e politow anie. Co wicej, czy wystaw ia si przedstaw ienia te po
to, eby rani dum i uczucia tych biedakw, a m oe p o to, eby zawstydza inteli
gencj i rozum nielicznych, ktrzy zachow ali zdolno, aby to zauw ay?12

W styczniu 1812 roku, kiedy w m inisterstw ie zdrow ia doczono w list

do coraz grubszego dossier zakadu w C harenton, N apoleon prow adzi wypraSalptrire - szpital w Paryu. Pocztkowo bya tam fabryka prochu. W 1656 roku na
mocy kwietniowego edyktu wydanego przez Ludwika XIV przeksztacono go w przytuek
dla ubogich. Suy take jako wizienie dla przestpcw, prostytutek, niepenosprawnych
psychicznie, chorych psychicznie, epileptykw, libertynw (przyp. tum.).

LONDYN, 1797

87

w w ojenn, ktra zakoczya si porak zadan m u przez Rosjan. Rycho na

francuskiej ziem i mieli si pojawi Kozacy, ktrzy dopuszczali si tam gwatw
i rabunkw. Klska N apoleona, czowieka bdcego ucielenieniem rewolucyj
nych ideaw w ich skrajnej postaci, zadana m u przez konserw atyw ne m ocarstw a
Europy, ktrym przew odziy A nglia i A ustria, pooyy kres czasom rewolucji
- przynajm niej na pew ien czas. W raz z kocem rewolucji zakoczya si rw
nie rewolucja seksualna - take na pew ien czas. 6 maja 1813 roku m inisterstw o
zdrow ia zakazao organizow ania balw i koncertw w C harenton.
14 kw ietnia 1814 roku N apoleon abdykow a w paacu w Fontainbleau,
a 3 m aja, kiedy Ludwik XVIII trium falnie w jecha do Parya, gdzie dwie d e
kady wczeniej stracono jego dziadka, przyw rcono m onarchi. Nowe wadze
nie potrzebow ay ju dyrektora zakadu w C haren to n , byego rewolucjonisty,
ktry wczeniej zrzuci sutann. Nie widziay rwnie potrzeby kontynuow ania
jego wtpliwej w artoci eksperym entw z psychodram . Rewolucja zapew nia jej
a nadto duo. Tak wic C oulm iera zw olniono ze stanow iska i nim rok dobieg
koca, Sade zmar. W swoim testam encie Boski M arkiz napisa, e nie yczy sobie
adnego nagrobnego pom nika, wic zgodnie z jego wol pochow ano go w zagaj
niku, gdzie szybko zatar si wszelki lad po jego grobie. Jego pom nikiem stay si
napisane przeze dziea, a te, o czym wspominalimy, przetrw ay okres restauracji,
ktra rewolucj i jej seksualne sequelae postrzegaa jako zy sen.
7
sierpnia 1814 roku, cztery m iesice przed m ierci Sadea, papie P
VIII wyda bull zatytuow an Sollicitudo O m nium Ecclesiarum, ktra przyw ra
caa do istnienia Towarzystwo Jezusowe jako zakon Kocioa katolickiego. 18
padziernika 1815 roku ojciec Barruel ponow nie sta si czonkiem zgrom adzenia
zakonnego jezuitw. Jego Historia jakobinizm u, podobnie jak dziea m arkiza de
Sade, m iaa ogrom ny wpyw na potom nych, ale cakowicie innego rodzaju. Bar
ruel, w brew tem u, co tw ierdz jego zagorzali krytycy, by przewiadczony, e rola
i wpyw myli pruskiego filozofa Im m anuela Kanta s rw nie szkodliwe, jak dziea
bardziej dnych krw i filozofw francuskich i ostatnie pi lat ycia powici na
pisanie ksiki o Kancie; jej m anuskrypt spon w niew yjanionych okoliczno
ciach i nigdy nie ukazaa si drukiem . Barruel zm ar 20 padziernika 1820 roku,
majc wiadom o, e zakon jezuitw reaktywowano, a rewolucja dobiega koca.
Zakoczya si rw nie rew olucja seksualna, dojdzie jed n ak jeszcze do pewnego
spektakularnego aktu, w ktrym wszystkie jej zasadniczo odm ienne wtki skupi
si w jednym czowieku, nim wyzionie on ducha z pow odu wasnych wystpkw.
Barruel, nieprzejednany w rg rewolucji, byby zaskoczony i zaenowany, gdy
by wiedzia, e jednym z owych w tkw bdzie jego opus magnum.

ROZDZIA 6

LONDYN, 1812

styczniu 1812 roku W illiam G odw in otrzym a list od m odego

arystokraty nazw iskiem Percy Bysshe Shelley. Shelley, wyrzucony
z O ksfordu za napisanie anonim owego pam fletu na tem at ateizmu,
obecnie docieka pow odw upadku rewolucji francuskiej. Prze
czyta Political Justice i chcia o tym porozm aw ia z G odw inem .

M iny p o n ad dwa lata o d k d po raz pierw szy zetknem si z pask n ieoce

n io n ksik o spraw iedliw oci politycznej, ktra otw orzya m j um ys n a wiee
i szersze pogldy; istotnie w pyna na mj charakter i po staran n y m jej przeczyta
n iu staem si m drzejszym i lepszym czow iekiem ... pana, jako m en to ra i kogo,
kto uform ow a m j um ys, zawsze bd darzy niekam anym szacunkiem i czci1.

G odw in y wwczas w cakow itym zapom nieniu. Jeeli jego nazwisko jesz
cze si gdzie pojawiao, to jedynie przy okazji om aw iania szkodliwych wpyww
jakobinizm u na ducha Anglii, ktra bya teraz gotowa do ostatecznej rozprawy
z jak o b i sk im im p eriu m i jego cesarzem , N ap o leo n em B onaparte. G odw in
by wic w ustaw icznych tarapatach finansowych i n ietru d n o wic sobie w yobra
zi, e list Shelleya nie tylko m u pochlebi, gdy wiadczy, e m odsze pokolenie
jednak o nim pam ita, ale da rwnie nadziej na pienine wsparcie i jaki rodzaj
m ecenatu.
Shelley z kolei w seksualnej sferze swojego ycia i pogldach na nie by
p o d o b n y do swego m istrza. C zyta G odw ina, bdc w raliw ym i podatnym
na wpywy nastolatkiem , a w licie do jednej ze swoich wielbicielek nazwa insty
tucj m aestw a zem o bezbrzenym i nieogarnionym ogrom ie2. Cho m ia
zaledwie kilkanacie lat, Shelley by tyle wraliwy, co lubieny, a kiedy zauroczya
go H arriet W estbrook, szesnastoletnia przyjacika jego siostry, ktra nie chciaa

90

RO Z D Z IA 6.

uczyni zado jego w yobraeniom o wolnej mioci, Shelley, podobnie jak niegdy
jego m entor G odw in, w im i zaspokojenia seksualnego podania postanow i
zapom nie o w asnych zasadach i oeni si z ni.
Kiedy Shelley stan w kocu przed drzw iam i G odw ina, wydawao si, e
to duch roku 1793 przybra posta wtego m odzieca, arystokraty, wygldajcego
na m odszego ni by. W poow ie lat dziewidziesitych XVIII stulecia bieg wy
padkw we Francji wydawa si w stpem do tego, co m iao si wydarzy w Anglii.
Po drugiej stronie K anau trw ay rzdy Terroru, a w Londynie 29 padziernika
1795 roku, przy okazji otw arcia obrad parlam entu, tum zaatakow a krlewsk
karoc, m iertelnie ranic jednego z lokajw. Skutkiem tego byo pojawienie si
w iadom oci zagroenia oraz poczucia, e rew olucja jest gotowa zawita do Anglii
i rozprzestrzeni si w caej Europie. W tej sytuacji rzd postanow i zwalcza wszel
k dziaalno w yw rotow prow adzon zarw no w sferze myli, jak i czynu.
Filozofia, niedaw no przyw rcona do ask angielskich czytelnikw za spraw
W illiam a G odw ina, ojca Mary, staa si teraz okreleniem negatyw nym , ktre
zyskao wydwik pod o b n y do tego, ktry term inow i philosophe nada Barruel.
W illiam Saint Claire, biograf rodziny G odw inw i Shelleyw, napisa: Filozofia
oznaczaa dla W illiam a G odw ina i M ary W olstonecraft: ateizm , zdrad, redystry
bucj ekonom iczn i seksualn niem oralno3.
Shelley przeczyta wszystkie klasyczne rew olucyjne teksty wywodzce si
z Francji. W zwizku z tym nie bya m u obca rola, ktr w rewolucyjnej polityce
odgryw aa elektryczno, zwaszcza w takim ujciu, w jakim pojm ow a j am e
rykaski am basador we Francji, Beniam in Franklin. M iaa ona nabra nowego
znaczenia w relacji jego przyszej ony, ktra przedstawia Shelleya jako pierwowzr
tw rcy potw ora, W iktora Frankensteina. Shelley, p odobnie jak Frankenstein, by
wspczesnym Prom eteuszem , k t ry zam ierza uw olni zniew olonych dziki
opartej na naukow ych podstaw ach rewolucji. W poem acie Oda do wiatru za
chodniego Shelley otw iera si na m agiczny lan vital, ktry przenikajc jego ciao,
przem ienia go, czynic podo b n y m bogom nadczow iekiem , n adnaturaln istot.
Thom as Jefferson Hogg, jego kolega z O xfordu, przeraony napisa:
Pniej z zapaem i en tuzjazm em zacz m i pokazyw a najrozm aitsze in s tru
menty, zwaszcza urzdzenia elektryczne; krci b ardzo szybko rczk, a pojaw iy
si ogniste, trzaskajce iskry, a pniej, stojc na stoku o szklanych nogach, b a
ga m nie. abym nie przeryw a k rcenia rczk maszyny, d o p k i nie przepeni go
elektryczny fluid, a w k o cu jego dugie i bujne loki zjeyy si i stany dba.
N astpnie naadow a p o tn bateri zoon z kilku duych sojw; pracow a
z w ielk energi i z coraz w iksz poryw czoci rozpraw ia o cudow nej potdze
elektrycznoci, o p io ru n ach i byskawicach; opisyw a elektryczny latawiec, k try
zrobi w dom u, a teraz projektow a kolejny i olbrzym i, a w aciwie poczenie wielu
latawcw, ktre cign z nieba o g ro m n ilo elektrycznoci, ca am unicj p o t
nej burzy, ktra skierow ana w jakie m iejsce w yw oa niesychane skutki4.

LONDYN, 1812

91

E ksperym enty Shelleya i jego stosunek do nich ujm uj naiwnoci, m ona

go porw na do chopca bawicego si zestawem maego chemika, ktry wierzy,
e jest na drodze do wynalezienia lekarstwa na ktr ze straszliwych chorb. To,
co robi, miao jednak te swoj grzeszn stron: chcia eksperymentowa na ludz
kich istotach, na samym sobie i swoich siostrach, a to wiadczy o instrum entalnym
podejciu do ludzkiego ycia, ktre najpeniej przejawio si w seksualnej sferze jego
aktywnoci. Stworzony przez Frankensteina potwr mwi do niego: Igrasz z yciem.
M ary Shelley doskonale wiedziaa, e zarzut ten m ona postawi take jej mowi.
Z jego punktu widzenia nauka bya m anipulow aniem natur w celu osignicia
podanych przez siebie rezultatw. Decydujcy krok, ktry uczynili La Mettrie
oraz de Sade, polega na przeobraeniu czowieka w maszyn, aby manipulowa
nim w taki sam sposb, w jaki naukowcy traktuj m ateri nieoywion. Poniewa
chrzecijastwo stoi na stanowisku, e ycie jest witoci, rwnie i chrzecijastwo
byo postrzegane jako jedna z najwaniejszych przeszkd na drodze do zaspokojenia
zakazanych pragnie. W konsekwencji Shelley i ludzie z jego otoczenia postrzegali
je jako wroga. Najwaniejsz broni, ktr Shelley posuy si dla przypuszczenia
ataku na chrzecijastwo, rodzin, maestwo, wasno i wadz, bya nauka. Nie
by niewinitkiem , ktre bawi si w chemika, lecz raczej magiem o rewolucyjnych
pogldach i planach. Oto, co napisa w m ody i am bitny chemik:
Pon z niecierpliw oci, kiedy chrzecijastw o [w oryginale Xtianity"] u p a d
nie; zranio m nie; na otarz w iaroom nej m ioci przysigam zem ci si na n ie n a
w istnej przyczynie skutku, ktrego nawet teraz zaprzesta opakiw a nie potrafi.
U waam , e z korzyci dla spoeczestw a jest unicestw ia pogldy, ktre mog
zniweczy jego najcenniejsze w izi... - M iejm y nadziej, e rana, ktr zadam y
u k ryty m sztyletem , bdzie si jtrzy w sercu naszego przeciw nika5.

Zakoczy w list bojow ym okrzykiem Owiecenia: crasez linfme, cra

sez limpie. Pow iedzenie niszczcie t hab pochodzi od W oltera, ktry uywa
go w zakoczeniu swoich listw, pod o b n ie jak Katon Starszy, koczc kade swo
je wystpienie, nie zapom ina nadm ieni o w rogu z przeciwlegego brzegu M orza
rdziem nego i mwi: Carthago delenda est. W zm ianka o ukrytym sztylecie
zostaa ywcem zapoyczona z tekstu B arruela pow iconego ilum inatom , a tekst
ten, obok elektrycznoci, sta si jeszcze jed n obsesj Shelleya.
W takim ujciu elektryczno staa si czym wicej ni tylko zwyk si,
zdoln oywi jak m aszyneri; bya potg, ktra porusza wszechwiat, a p o
niewa czowiek by pono jedynie bardziej skom plikow an m aszyn, ten, kto
ujarzm i elektryczno, m g kontrolow a czowieka. Rewolucyjne implikacje ta
kiego pogldu natychm iast stay si oczywiste, zwaszcza dla tych, ktrzy podobnie
jak Shelley, przeczytali Histori ja kobinizm u Barruela. Shelley przew rotnie uzna
dzieo B arruela za Bibli planow anej przez siebie rewolucji i wszystkich swoich
protegowanych zm usza do jego przeczytania, zwaszcza za m od M ary Godwin;
lektura ta bya czci rew olucyjnej indoktrynacji, ktr dla niej przygotowa.

92

R O Z D Z IA 6.

Wedug W oltera, czowiek jest w ycznie m aszyn6 - napisa Barruel. Fryderyk

W ielki, protektor W oltera i philosophe by tego sam ego zdania, ale wedle Barruela wycign z owego pogldu dalej idcy, logiczny wniosek. Atakujc pogld,
e ludzkim ciaem zawiaduje dusza, napisa: Jestem gboko przekonany, e nie
jestem dwoisty i dlatego m am si za pojedyncz istot. W iem , e jestem zwie
rzciem, ktre myli, w ycigam std wniosek, e m ateria potrafi myle, oraz e
m a waciwoci elektryczne7.
Rewolucyjny program Shelleya by po prostu cigiem ekstrapolacji opartych
na owej racjonalistycznej wizji czowieka, ktra z racji przyjcia tezy o nieistnieniu
duszy bya w rzeczywistoci rodzajem antropom orfizacji fizyki. W elektryczno
ci w idziano si natury, ktra zerwie okowy konw enansu i wyzwoli czowieka.
Im gbiej Shelley by przekonany, e posiad znajom o sekretw natury, tym
gwatowniejsza stawaa si jego nienaw i do nienaturalnych instytucji, takich
jak rodzina, pastw o, religia, a zwaszcza chrzecijastwo:
Przysigam tu jednak , a jeli przysigi nie dotrzym am , niechaj porazi m nie
N ieskoczona W ieczno, przysigam , e nigdy chrzecijastw u nie przebacz!...
O, jake chciabym by A ntychrystem , ebym to ja zm iady D em o n a i cisn go
do jego ojczystego Pieka, eby ju nigdy stam td nie p ow sta8.

Poniewa Elektryczno wytwarza wiato, ktre sam swoj natur rozprasza

m roki przesdw, jako najwiksza sia w naturze znalaza polityczne zastosow a
nie w ilum inatyzm ie. Ilum inatyzm , jak pam itam y, by spiskiem uknutym przez
Adam a W eishaupta, profesora praw a na uniw ersytecie w Ingolstadt. Spisek ten
pozbaw i tro n u krla Francji i dy do tego, by to sam o uczyni z kadym innym
europejskim wadc, a wszystkim duchow nym odebra ich dotychczasow pozycj
i znaczenie.
Shelley w kocu pokaza si u G odw inw ze swoj m od on H arriet
i spotkanie to przebiego bardzo udanie. W roku 1814 w ich stosunki zakrad si
dodatkow y czynnik, k t ry istotnie je skomplikowa. Shelley zakocha si w Mary,
crce Godwina, ktrej m atk bya M ary W ollstonecraft. Podczas ktrego z ich wie
czornych spacerw w Spa Fields, Shelley wyjawi Godwinowi, e zakocha si w jego
crce, ktra wwczas m iaa szesnacie lat, czyli bya w tym sam ym wieku, co jego
pierwsza ona, kiedy si z ni oeni. Shelley oznajmi, e zamierza porzuci H arriet
i zamieszka z M ary w Szwajcarii, rezygnujc z korzyci, wynikajcych z sakra
m entalnego m aestw a. Aby nieco osodzi ca spraw G odw inow i, ktrem u
stale brakow ao pienidzy, zapew ni go, e w krtce przyle m u pew n sum, ktr
otrzym a na podstaw ie skryptu dunego, jednego z wielu, jakie wystawi na bardzo
niekorzystnych w arunkach. M iay one pokry koszty podry do Szwajcarii, a to,
co zostanie, m ia dosta Godw in, ktry kolejny raz zapa si we wasne, filozoficzne
sida. Jak zwykle, kiedy dotyczyo to spraw o charakterze seksualnym , G odw in
zm uszony by w ybiera m idzy swoimi filozoficznymi pryncypiam i a resztkam i
sum ienia i postrzeganiem siebie jako przyzwoitego czowieka i ojca. N a korzy

LO N D YN , 1812

93

G odw ina zapisa trzeba, e nie da na to zgody, ale te nie pow strzym a Shelleya,
ktry edukow a m od M ary zgodnie z zasadam i goszonym i przez jej ojca, nie
biorc przy tym p o d uwag tego, czy G odw in jeszcze w nie w ierzy 26 czerwca
1814 roku uda si z M ary na grb jej m atki, gdzie w splnie czytali listy Wollstonecraft i gdzie, po odesaniu Jane, siostry Mary, uw iedzenie zostao dopenione
i skonsum ow ane, a stao si to albo bezporednio na grobie, albo gdzie w jego
pobliu. N iedugo po tym M ary zgodzia si wyjecha z Shelleyem, co te uczynili,
zabrawszy ze sob Jane, ktra m iaa peni rol tum aczki.
Shelley zosta kochankiem Mary, ale te nie przesta by jej nauczycielem.
W cigu kolejnych kilku m iesicy przeczytaa wszystkie ksiki, ktre wypaczyy
charakter i osobow o Shelleya, a szczeglnie w an pozycj w rd nich bya
Historia jakobinizm u Barruela. Shelley poleci jej t ksik nie z tego pow odu, e
zgadza si z politycznymi pogldam i najsawniejszego jezuity-antyrewolucjonisty,
ale dlatego, e zaw ieraa ona najlepsze i obszerne om w ienie spisku ilum inatw
i nawizywaa do jego politycznych planw. Z am iarem Shelleya byo reaktyw o
wanie zakonu.
To, czy Barruel dokadnie i celnie przedstaw i rol, jak W eishaupt ode
gra w rewolucji francuskiej, nie m a tu znaczenia. Jego tezy byy dla Shelleya
dogm atem , a kiedy podczas podry polubnej, ktrej trasa w ioda w d Renu
obok zam ku Frankenstein, omawiali dzieo Barruela, M ary rwnie zaakceptowaa
je. W iktor Frankenstein, podobnie jak W eishaupt, m ia zwizki z uniw ersytetem
Ingolstadt, ale nie studiow a na nim prawa, lecz m edycyn, poniew a ma ona
bliszy zwizek z tajem nic ycia, ktrej Shelley poszukiw a w elektrycznoci, oraz
zasad kontroli, zapoyczon z ilum inatyzm u, system u, o ktrym - zwierzajc si
Leigh H unt - pow iedzia, i m oe on ustanow i racjonaln wolno na rwnie
silnej podstaw ie, jak ta, na ktrej opierayby si w izjonerskie pom ysy stworzenia
spoecznoci, w ktrej panuje cakow ita rw no1'.
Shelley jednoznacznie pow iza ilum inatyzm ze swoim rewolucyjno-naukowym program em w licie do Leigh H unt, ale nie dopuci do jakiejkolwiek dyskusji
na ten tem at z G odw inem , poniew a pogldy te byy po prostu nazbyt radykalne
i szokujce, aby o nich rozprawia. W kontaktach z G odw inem Shelley w spom ina
0 swoim zafascynow aniu gnostyczno-m anichejsk tradycj w sposb bardziej
zawoalowany i za przykryw k suya m u w tedy nauka. By m oe czyni tak,
dlatego e pam ita, i G odw in o wos u n ik n procesu o dziaalno w yw roto
w, a w ielu jego przyjaci takiego szczcia nie miao. W edug Barruela, nowo
przyjtego ilum inata nam aw iano do studiow ania d oktryn dawnych gnostykw
1manichejczykw, co m ogo doprow adzi go do wielu istotnych odkry na tem at
owej prawdziwej m asonerii1". M w iono m u take, e wielkimi wrogami, ktrych
napotka podczas tych docieka, bd am bicja oraz inne przywary, za spraw kt
rych ludzko jczy pod uciskiem ksit i duchowiestw a11. Pam itajc o tym,
Shelley napisa do G odw ina: Z aw adno m n zam iow anie do najbardziej
szalonych i najbardziej niepraw dopodobnych fantazji; stare ksigi powicone
chem ii i magii, studiow aem z bliskim wiary, penym zachwytu entuzjazm em 12.

94

R O Z D Z IA 6.

Shelley niechccy sam si zdradzi; postaw i obok siebie chem i i magi,

a to wystarczyo, eby przerazi G odw ina, k t ry chyba uw iadom i sobie peni
konsekwencji, ktre w ynikay z przedstaw ionej przez Shelleya koncepcji. Jako e
oba systemy, chrzecijaski i antychrzecijaski, byy w ew ntrznie spjne i antagonistyczne, nic dziwnego, e zareagowa przeraeniem : m wisz o obudzeniu ich
- wzejd niczym sm ocze zby zasiane przez K adm osa, a ich pierw szym czynem
bdzie wzajem nie si zniszczy13.
G odw in by dostatecznie bystry, eby zorientow a si, i chocia Shelley
nigdy o tym jednoznacznie nie w spom nia (przynajm niej jem u), w zorcem dla
niego jest ilum inatyzm :
Shelley, kryjc si z tym , sign p o m asosk koncepcj rew olucyjnego b rac
tw a jako realnej postaci reform y organizacji. Pociga go w niej zwaszcza o k u l
tyzm , silna w splnotow a solidarno, o raz rozsiew anie w yw rotow ych idei
politycznych. W koresp o n d en cji z G o d w in em ani razu nie w sp o m n ia o ilum inatyzm ie, gdy to by go zbulw ersow ao i przerazio, ale w ty m sam ym licie poleca
pannie H itchener m iaro d ajn lektur n a ten tem at, M em oirs Illustrating the History
o f Jacobinism pira ojca B arruela, przekad w czterech tom ach, w ydany w latach
1797-1798. Polecam j tobie, k t ra wiesz, jak rozpozna praw d14.

To, co rozpoczo si w raz z odkryciem w elektrycznoci rewolucyjnego

lan vital, a swoje ukoronow anie znalazo w ilum inatyzm ie jako rodzaju poli
tyki, w rodkow ym etapie rozw oju m iao wiele ogniw porednich, ktre Shelley
przedstaw i w Krlowej M ab - poem acie filozoficznym o dugim , rew olucyj
nym rodow odzie. Oprcz tego, e znali go am erykascy radykaow ie, wiadom o,
e poem at ten w yw ar w pyw na liberalne i rewolucyjne rodow iska na K ontynen
cie, a m ody Fryderyk Engels zacz go przekada, zanim doszo do niepokojw
i w rzenia politycznego z roku 184815. Kiedy M ary i jej przyrodnia siostra Jane
(ktra rycho zm ienia im i na Claire) szy na w ieczorne spacery, Shelley - oczy
wicie w ram ach swojego w kadu w ksztacenie M ary - zawsze do nich docza,
a Jane po jakim czasie zostaw iaa ich samych, eby mogli prow adzi rozm ow y
a deux (M ary mwia, e s one nazbyt abstrakcyjne, aby niew yrobiony um ys
Jane by w stanie im sprosta). Czci owej edukacji byo w ym ienianie z ni
myli, ktre zawar w Krlowej Mab, poem acie stanow icym kom pendium lewi
cowych rozw iza i pom ysw na wszystko: od wolnej m ioci po w egetarianizm .
Na wczesnym etapie swojego ycia Shelley nie by pewny, czy jest pow oany
(o ile to jest waciwe okrelenie) do tego, eby zosta filozofem, czy m oe poet.
Po przeczytaniu Krlowej M ab M ary zasugerowaa, aby w ybra karier poety, by
m oe dlatego, e jego filozofia bya w trna i zaczerpnita gwnie od jej ojca, na
co jasno wskazuj przypisy do poem atu.
Tytu poem atu Shelley zapoyczy ze sawnego m onologu M erkucja, postaci
z dram atu Szekspira Romeo i Julia. Krlowa M ab naw izuje rw nie do tradycji
poem atw filozoficznych i utrzym anych w stylu naukowych traktatw Lukrecjusza,

95

LONDYN, 1812

i jest pierw szym , napisanym w jzyku angielskim traktatem pow iconym wy

zwoleniu seksualnem u. Zostao ono wczone do program u politycznego Shelleya
i zajm owao poczesne m iejsce w jego utopijnych koncepcjach. Ich istot bya po
m ienna, najarliwsza nadzieja, e rozsdek przerw ie sprzeczn z natur wojn
z niezwycionym hufcem nam itnoci16. Innym i sowy, zgodnie z tym , o czym
Shelley zapew nia Hogg, rozum m ia da si pogodzi praw dziw ym zapam ita
niem . To byo takie proste, a przynajm niej takie si wydawao Shelleyowi w roku
1813.
Przyczyn owego konfliktu i nieszczcia nie jest b u n t nieokieznanych
nam itnoci przeciw ko ograniczajcem u je, ale jed n ak u kradkiem im ulegajce
m u rozum ow i, lecz to, co Shelley okrela sowem Xtianity. To ono usiuje dawi
nam itnoci, ktre s rdem wszelkiego szczcia na tej ziemi. Dlatego czarnym
charakterem owego dram atu jest religia kapana dogm atyczny ryk!/Ciar jego
niszczcej kltw y17.
Krlowa M ab jest w zorcow ym p rzy k ad em ow ieceniow ego p o em atu .
W szystko, co m usi uczyni poeta, aby na ziemi zaistnia raj, to odrzuci wadz
oraz autorytet duchow nych. Nie m oe pozwoli, eby jego dusz skalaa pluga
wica wszystko tyrania, co oznacza, i pow inien wole w olno Pieka od niewoli
Nieba18. Jeeli pocztkujcy rew olucjonista przyjm ie te pogldy za wasne, reszt
zaatwi nauka, eliminujc choroby i wojny, zwaszcza za konflikt m idzy rozum em
i nam itnoci, ktry jest w ynalazkiem kapanw -dogm atykw . K onsekwentny
zw olennik N ew tona m usi by ateist - zdaje si m wi Shelley - i dlatego nauka,
likwidujc wiar w Boga, pogodzi rozum z nam itn o ci19.
A ll things are void o f terror: M an has lost
His terrible prerogative, a n d stands
A n equal am idst equals: happiness
A n d Science daw n though late upon the earth;
Peace cheers the m ind, health renovates the fram e;
Disease and pleasure cease to mingle here,
Reason a n d passion cease to com bat there;
W hilst each unfettered oe r the earth extend
Their all-subduing energies, and wield
The scepter o f a vast dom inion there;
W hilst every shape a n d m ode o f m a tter lends
Its force to the om nipotence o f mind,
W hich fr o m its dark m ine drags the gem o f truth
To decorate its paradise o f peace
O happy Earth, reality o f Heaven!
She left the m oral world w ithout a law
No longer fettering passions fearless wing.
Nor searing reason with the brand o f God.
Then steadily the happy fe r m e n t worked;

96

R O Z D Z IA 6.
Reason was free; a n d w ild though passion w ent
Through tangled glens a n d w ood-em bosom ed meads.
G athering a garland o f the strangest flowers,
Yet like the bee returning to her queen,
She bound the sweetest on her sisters brow,
W ho m eek and sober kissed the sportive child,
N o longer trembling a t the broken rod20.

Aby stworzy raj na ziemi, jedyne co m usi zrobi rew olucjonista, to wedle
sw pieni, dziaa naturalnie.
Then, that sweet bondage which is freed o m s self,
A n d rivets with sensations softest tie
The kindred sym pathies o f h u m a n souls,
Needed no fetters o f tyrannic law:
Those delicate and tim id impulses
In natures p rim a l m odesty arose,
A n d with undoubting confidence disclosed
The grow ing longing o f its daw ning love,
Unchecked by dull a n d selfish chastity,
That virtue o f the cheaply virtuous,
W ho pride themselves in senselessness and fro st21.

N ajwaniejsz o bron przed niebezpieczestw am i sam olubnej czystoci

jest pogld, e wiat jest m aszyn. Shelley w yjania w jednym z przypisw do
Krlowej Mab, e tem u, kto to rozum ie, nie grozi niebezpieczestw o pjcia na
lep kam liw ych religijnych w ierze i deifikacji praw rzdzcych wszechwiatem.
N ie sposb uw ierzy w to, e D uch, k t ry przen ik a ow nieskoczenie o g ro m
n m achin, spow odow a n aro d zin y swojego syna z ciaa ydowskiej kobiety, albo
e jest rozgniew any w skutek tej k oniecznoci, kt ra jest jego synonim em . C aa owa
nieszczsna bajka o D iable, Ewie i W staw ien n ik u okraszona dziecinnym i g u p
stw am i o Bogu ydw jest nie d o p o g o d zen ia z w iedz o gw iazdach. D ziea jego
[Boga] rk s w iadectw em przeciw ko n ie m u 22.

Jeeli w szechwiat jest m aszyn, czow iek rw nie ni jest, kobieta za, jak
napisa Sade, jest m aszyn rozkoszy23. M aestw o jest zatem tylko poczeniem
si atom w w m oleku, rozw d za odw rceniem tego stanu i pow rceniem do
niego w lepszej i przyjem niejszej konfiguracji. Rzecz najwaniejsza, czyli czas
trw ania dow olnego zwizku, opiera si bdzie na uczuciu, co jest tylko innym
sowem okrelajcym podanie i n am itno, ktra - zgodnie z owieceniow
skonnoci do racjonalizow ania w szystkiego - okazuje si zaskakujco zgodna
z rozum em :

LONDYN, 1812

97

Jak dugo zatem pow inien trw a zw izek seksualny? Jakie praw o p o w inno
okrela rozm iar rozalenia, ktre w yznacza by m iao czas jego trw ania? M
i ona pow inni pozostaw a w zw izku, d o p k i trw a ich w zajem na mio: wszelkie
praw o, ktre m iaoby ich przym usza do przed u an ia go poza ow chwil, w ktrej
ich uczucie wygaso, jest najnieznoniejsz tyrani, niegodn, aby j znosi24.

M oralno ow ieceniow a staa si w ten oto sposb kw esti kalkulacji

i to w dosow nym znaczeniu tego sowa. Z daniem Shelleya, zwizek pci jest
uwicony tak dugo, dopki przynosi zadowolenie jego stronom i w naturalny
sposb ulega rozw izaniu, kiedy jego wady przewysz wypywajce z niego d o
brodziejstw a25. Czysto seksualna jest
m n isim i ew angelickim przesdem oraz w rogiem n aturalnej w strzem iliw o
ci, w ikszym ni bezro zu m n a zmysowo; ud erza w fu n d am en t ro d z in n e
go szczcia i p o n ad poow ludzkoci w trca w nieszczcie, o czym, zgodnie
z praw em decydow a m og nieliczni. N ie sposb byo wymyli system u z w ik
szym rozm ysem w rogiego ludzkiem u szczciu ni m aestw o26.

Tak wic, przynajm niej z p u n k tu w idzenia rewolucjonisty, jedyn rzecz

zdoln doprow adzi do waciwego i naturalnego uoenia si zwizku seksual
nego jest likwidacja m aestw a. Z anim do tego dojdzie, w sytuacji gdy nam it
noci okazuj si nazbyt silne, bymy byli je zdolni okiezna, rodkiem agodzenia
ich, zwaszcza w przypadku pci piknej, jest, zdaniem Shelleya, w egetarianizm .
W szak Prom eteuszow i, ktry reprezentuje ludzko, za gotowanie misa sp
choroby wyera27 w ntrznoci. Wszelkie zo - w tym take m ier, oznajm ia
Shelley - wzio si ze zniszczenia zdrowej niew innoci28, co dokonao si, kiedy
ludzie zaczli spoywa miso.
Powszechnie w iadom o, e wyzwolenie seksualne zawsze czone jest z w e
getarianizm em . Shelley nie by p o d tym wzgldem wyjtkiem . W Krlowej Mab
dobroczynne skutki spoyw ania warzyw przedstaw ia z typow ym dla G odw ina
brakiem um iejtnoci zachow ania racjonalnych proporcji. Kt twierdzi bdzie
- pyta retorycznie, przedstaw iajc dalej pogld, ktry okreli m ona m ianem w e
getariaskiej wizji historii - e gdyby ludno Parya zaspokajaa gd przy za
wsze zastaw ionym przez natur w egetariaskim stole, nie udzieliaby brutalnego
poparcia licie proskrypcyjnej Robespierrea?29. Rzecz jasna, jako czowiek oddany
nauce, m usia przyzna, e neofit czystej diety naley przestrzec, e pow inien
spodziew a si przejciowego zm niejszenia si siy m ini, ale m im o to:
Jest nadzieja, e w kw ietniu 1814 roku zostanie w ydane potw ierdzenie, e
szedziesit osb, ktre przez p o n ad trzy lata spoyw ay jarzyny i piy czyst w od,
zachow uje doskonae zdrowie. M iny ju z gr dw a lata; adna z nich nie um ar
a; w przypadku szedziesiciu przypadkow o d obranych osb p r n o szuka p o
dobnego przy k ad u 10.

98

RO Z D Z IA 6.

Oczywicie wszyscy ci ludzie, i w egetarianie, i niew egetarianie, ostatecznie

jednak um arli, co m usiao by ciosem dla Shelleya, poniew a G odw in uwaa
czowieka za istot tak doskona, e zdoln naw et przezwyciy mier.
M ary G odwin i Shelley po zakoczeniu miesica miodowego w 1814 roku w r
cili do Anglii, ale obiecali sobie, e w yjad ponow nie, co rzeczywicie si sta
o w iosn roku 1816, kiedy w ypraw ili si n ad Jezioro Genewskie, eby spotka si
z lordem Byronem. W tedy te m iao miejsce najsawniejsze przyjcie w literackiej
historii Anglii. Byron, Shelley, Mary, Jane oraz lekarz lorda, doktor Polidori zasiedli
przed will D iodati, ktr w ynaj Byron. Poniew a nie m ogli chodzi po grach
ani eglowa, co uniem oliw iaa fatalna pogoda, zabijali czas opow iadaniem sobie
historii o duchach. W anie po jednym z takich spotka M ary G odw in w pada na
pom ys napisania Frankensteina. Powie ta bya jej dyskusj z Shelleyem i jego
politycznym i planam i reaktyw ow ania zakonu ilum inatw , o ktrych B arruel
pisa w Historii jakobinizm u. Shelley upiera si, eby M ary poznaa t ksik,
ktr, wedug St. Claira, czytali nie tylko jako histori przyczyn, dla ktrych rzeczy
potoczyy si le, ale te po to, eby pozna sposb m ylenia przeciw nika31. Nawet
jeeli przyj, e tym w anie si kierowali, nie jest wcale oczywiste, e w sferze
psychiki i literatury, intencja lub zam iar rzdz rzeczywistoci. Wiksze znaczenie
m a tutaj fakt, i czytajc dzieo Barruela, M ary zetkna si z klasyczn, m oraln
i polityczn tradycj Z achodu. Barruel bow iem w anie z tej perspektyw y inter
pretow a szczegowe aspekty rewolucji francuskiej, ktrej sequelae m oda trjka
m iaa okazj pozna w 1814 roku podczas m iodow ego miesica. Biorc pod
uwag gatunkow y ciar owych interpretacji w wietle konkretnych przykadw,
ktre dopow iaday to, co Barruel opisa w roku 1797, a Burk przew idyw a o sze
lat wczeniej, tru d n o przypuci, eby taka lekcja przesza bez skutku, zwaszcza
za, eby nie w yw ara adnego w pywu na M ary G odw in. Barruel stawia tezy
cakowicie przeciw ne do tych, ktre gosi G odw in. Wyzwalajc ludzkie dziaania
ze sztywnej, owieceniowej m atrycy pseudo-fizyki i przyw racajc je kategoriom
etycznym, Barruel osign spjno m idzy m ikro- i m akrokosm osem , co, pow o
ujc si na fizyk Newtona, obiecywa rwnie system Godwina, tyle e nigdy owej
obietnicy zrealizowa nie potrafi. Czytajc Barruela, M ary G odw in poznaw aa
m dro tradycji, ktr jej m pragn obali. W Historii jakobinizm u rewolucja
francuska nie jest zbiorem przypadkow ych m oleku spoecznej interakcji, lecz jest
p o d o b n a do naszych nam itn o ci i przyw ar; pow szechnie w iadom o, e n atu raln y
m i konsekw encjam i pob aan ia im s nieszczcia, k trych chciaoby si u nikn,
ale o p r ten jest m aodu szn y i saby; rycho okazuje si, e nasze n am itnoci oraz
nasze przyw ary zwyciaj, i to one kieruj czow iekiem 32.

W podobnych do przytoczonego ustpach ksiki B arruela dostrzegam y

m oraln m dro Z achodu, a to oznacza, e tradycj h o rro ru jako gatunku li
terackiego, ktrem u pocztek daa M ary G odw in, piszc Frankensteina, naley
odczytywa odw rotnie, czyli widzie w niej m oralny ad, ktry zosta zanegowany,

LONDYN, 1812

99

ale pow rci pod zam askow an postaci. Nieszczcia, plagi i kataklizmy, ktre
opisuj horrory, to praw dy m oralne, tyle e w stum ionej postaci. H orror to m o
ralno na wspak; to ad m oralny ogldany przez lunet przystaw ion do oka jej
odw rotnym kocem . Frankenstein M ary Shelley i Historia jakobinizm u Barruela
opowiadaj o tym sam ym , tyle e w radykalnie odm ienny sposb. Stwierdzenie, e
rewolucja francuska w swojej istocie jest podobna do naszych namitnoci i p rzy
war, byo oczywicie zaprzeczeniem Ow iecenia oraz tradycji rodziny G odw in- Wollstonecraft. Tym sam ym jednak by rwnie Frankenstein, gdy obie te ksiki
opisuj, jak dochodzi do tego, e nieszczcia s naturalnym i konsekw encjam i
pobaania nam itnociom . Dzieo B arruela m wi o tym w prost; Frankenstein,
podobnie jak wszystkie pozycje tego gatunku, czyni to porednio. Ksika Barruela
jest ostrzeeniem , Frankenstein wyrazem alu - przepojony jest w yrzutam i sum ie
nia, lecz nie skruch. Jest odzw ierciedleniem stanu umysu M ary Shelley, zwaszcza
z okresu po w ypadkach, do ktrych doszo jesieni 1816 roku, i ktre pozostawiy
niezatarty lad na jej psychice. M ary Shelley nie potrafia odrzuci radykalnych
pogldw, ktre w jej rodzinie byy tradycj, ani przyzna, e w radykalizm jest
bdny, nie bya jed n ak te w stanie przej do porzdku dziennego nad faktem,
e skutkiem jej dziaa bya ludzka mier. Poczucie winy zwizao j z Shelleyem,
czua si odpow iedzialna za to, co uczynia H arriet W estbrook i nie um iaa si
z tym uczuciem upora, poniew a nie potrafia si zdoby na skruch ani odwoa
do prowadzcej ku niej drogi, czyli do chrzecijastw a. M ary Shelley nie moga
ju w rci do swego daw nego radykalizm u ani pj naprzd i poprzez skruch
przyj tradycj klasycznej myli chrzecijaskiej. Z am iast skruchy w ybraa p o
w aanie u innych - to m iao by antid o tu m na radykalizm jej m atki, ojca i ma.
Pod w ielom a w zgldam i epoka w iktoriaska wydaje si by dla niej stw orzo
na; w niem aym stopniu sam a przyczynia si do jej pow stania, gdy jej apoteoza
Shelleya nadaa m u posta w iktoriaskiego anioa z wyszych sfer.
Rola, jak myl B arruela odegraa w spoczywajcej w doniach Shelleya
edukacji Mary, polega na tym , e bya ona alternatyw dla filozofii owieceniowej.
Historia jakobinizm u to ksika, ktra nie tylko odrzuca owiecenie - Shelley rw
nie na now o o dkry Szekspira - ale ktra jako jedyna czyni to tak wnikliwie
i szczegowo w kategoriach klasycznej m oralnoci i klasycznego rozum ienia
polityki, ktra jest p o ch o d n m oralnoci. P onadto czyni to, odw oujc si do
przykadw zaczerpnitych z historii rewolucji francuskiej, ktr Shelley, zgodnie
z credo ilum inatw , chcia przenie na angielsk ziemi, tw orzc siatk terro ry
stycznych kom rek. Istot jego p rogram u by rew olucyjny przew rt w dziedzinie
m oralnoci, ktry m ia by w stpem do przew rotu politycznego. Krlowa Mab
jest dobrym przykadem odczytania i wzicia za dobr m onet tez Helwecjusza*.
Poem at jest w yrazem nadziei, e nam itno m ona pogodzi z rozum em :
rozsdek przerw ie sprzeczn z n atu r wojn z niezw ycionym hufcem n am it
noci. Dziki lekturze B arruela M ary m oga odczyta Helwecjusza na odw rt,
*

Helwecjusz (Helvetius) (1715-1771), filozof francuski, zaliczany do encyklopedystw

(przyp. tum.).

100

RO Z D Z IA 6.

czyli przez pryzm at tradycji, kt r on i Shelley mieli nadziej unicestwi. Barruel

napisa o nim:
Helwecjusz raz bdzie mwi nam, e jedyn zasad, wedle ktrej dziaania cnotli
we odrni m ona od dziaa wystpnych, s prawa stanowione i ich uyteczno dla
ogu. W innym miejscu powie, e owa cnota, czyli uczciwo, w odniesieniu do jed
nostek jest jedynie nawykiem postpowania; a w kocu, e jeli czowiek cnotliwy nie
jest na tym wiecie szczliwy, mam y prawo wykrzykn, O cnoto, jeste tylko czczym
snem . Ten sam sofista mwi take, e wzniosa cnota oraz owiecona mdro s li tylko
owocem namitnoci, ktre zwiem y szalestwem; czyli e gupota jest konieczn kon
sekwencj koca namitnoci. e powciganie nam itnoci oznacza zatem niszczenie
tego stanu. e sumienie i wyrzuty sumienia s tylko przewidywaniem kar fizycznych,
na ktre przestpstwa nas wystawiaj. Czowiek, ktry jest ponad to, bez wyrzutw su
mienia moe dopuci si czynu nieuczciwego, ktry suy jego korzyci. To, czy ludzie
s wystpni, m a niewielkie znaczenie, jeeli tylko bd owieceni. Pe pikn autor w
pouczy, e Skromno jest tylko wynalazkiem wyrafinowanej lubienoci; - e moral
no niczego z mioci nie pojmuje, bo to nam itno tworzy geniusza i czyni czowieka
cnotliwym. Dzieciom oznajmi, e przykazanie kochania ojca i matki, bardziej wycho
wania, ni natury jest dzieem. M aonkom powie, e prawo, ktre skazuje ich na y
cie razem, staje si barbarzyskie i okrutne z dniem , kiedy przestaj si kocha33.

O statnie zdanie niew tpliw ie dao M ary G odw in do mylenia. Byo wszak
opisem tego, co w rodzinie G odw inw stao si tradycj - pom niejszaniem i d e
precjonow aniem instytucji m aestw a; starsza generacja czynia to, posugujc
si teoretycznym i w yw odam i, a m odsze pokolenie robio to w praktyce. Tak
oto wygldaa naukow a dekonstrukcja m oralnej tradycji Z achodu, ktr p ro
ponow ao owiecenie, a ktr Barruel odczyta na wspak, czyli przetum aczy na
jzyk klasycznej etyki i polityki. W edug niego rew olucja francuska bya skutkiem
nam itnoci i kluczow ym etapem na drodze, ktra za spraw tyche prow adzia
ku mierci. B arruel postrzega rew olucj jako w ykalkulow any akt wyzwolenia
i rozptania nam itnoci, ktre m iay by narzdziem dokonania przew rotu.
Nie wzito jed n ak p o d uwag, jak destruktyw ne m og by owe siy, kiedy spuci
si je ze smyczy; wszelkie prby ich okieznania okazay si nieskuteczne; tak byo
podczas trw ania Terroru - logicznego nastpstw a wcielania w ycie ideologii rew o
lucyjnej. D ekadencja m oralna zrodzia owiecenie, ktre byo prb racjonalizacji
nam itnoci. Owiecenie z kolei doprow adzio do rewolucji, bdcej przeniesie
niem jego idei do sfery polityki, rew olucja za doprow adzia do Terroru, bdcego
logicznym rezultatem nieokieznanych przez rozum nam itnoci, prow adzcych
do mierci. Barruel w idzia w rew olucji potw orno, ktra rozwijaa si krok po
kroku, jak przew idyw aa to chrzecijaska filozofia w pism ach, takich jak list
w. Jakuba apostoa. M ary Shelley praw dopodobnie nie postrzegaa tego w taki
sposb, ale zanim skoczya pisa Frankensteina, m iaa ju inne pogldy ni
Shelley. Frankenstein by jej pr b zrozum ienia n atu ry konfliktu m idzy utopijn
owieceniow wizj przyszoci a adem m oralnym , stanow icym istot klasycznej

LONDYN, 1812

101

tradycji Zachodu. Rnic m idzy new tonow skim a arystotelesow skim ro zu

m ieniem ruchu przeniesiono w dziedzin m oralnoci: statyczno/spokj byy
dobrem wedle drugiego z nich, a nam itno i ruch, wedle pierwszego. Barruel
opisywa szczegy spisku, ktry doprow adzi do w ybuchu rewolucji i tum aczy
je w kategoriach tradycyjnej etyki oraz polityki.
W edug niego jakobiscy spiskowcy doprow adzili do rozw izania zako
nu jezuitw, aby przej kontrol nad system em owiaty we Francji. W wielu
kolegiach jezuitw zastpiono bardzo n ieo d p o w ied n im i osobam i; m odzie,
zaniedbana w nauce pada ofiar wasnych nam itnoci '4. Identyczn taktyk
zastosowano, eby spiskowcom podporzdkow a panujcych. Tum aczc pow o
dy, dla ktrych w adcy osaniali konspiratorw , Barruel stwierdza: lubili ich, bo
pochlebiali im i zachcali do folgowania nam itnociom . To by pierwszy krok
ku rew olucji35.
Postaw ienie kolejnych poszo tym sam ym tropem :
Rewolucja F rancuska w swojej istocie jest p o d o b n a do naszych nam itnoci
i przyw ar; pow szechnie w iadom o, e n aturalnym i konsekw encjam i pobaania
im s nieszczcia, ktrych chciaoby si u nikn, ale o p r ten jest m aoduszny
i saby; rycho okazuje si, e nasze n am itnoci oraz nasze przyw ary zwyciaj,
i to one kieruj czow iekiem 3'.

Barruel by doskonale w iadom new tonow skiego charakteru rewolucyjnego

uniw ersum , ktre krytykow a, ale by ostrony w analizow aniu quasi-naukow ego przew artociow yw ania w artoci z pow rotem na jego klasyczne kom ponenty.
Interesow no w edug myli ow ieceniow ej bya w w ym iarze ludzkim o d p o
w iednikiem grawitacji, siy, ktra spaja w szechwiat i pow oduje, e znajduje si
on w cigym ruchu. Tak jak planety poruszaj si w kosm osie po wasnych
orbitach, zachowujc dynam iczn h arm oni caoci, tak ci, ktrzy dbaj w yciu
o wasny interes, swoje czsto egoistyczne uczynki, za spraw jakiej niew idzial
nej rki lub innego w ygodnego zmylenia, interpretuj jako zgodne z dobrem
ogu. Skoro tak, trzeba byo odpow iedzie na pytanie, dlaczego to, co ludzkie,
nie przerodzio si w solipsyzm , egoizm, terror, strach i m ier, jak to przew idy
wa Szekspir w saw nym m onologu Ulissesa z d ram atu Troilus i Kresyda. Adam
Smith utrzym yw a, e niew idzialna rka interw eniow aa niejako automatycznie,
pow odujc, e jednostkow e sam olubne uczynki wpisyway si w szerok perspek
tyw zgodnoci z dobrem ogu. Dw adziecia lat po napisaniu tego przez Smitha,
z Francji napyn w yrany sygna, e jednostkow e nam itnoci wcale nie musz
obrci si na dobre. Jeeli w latach dziew idziesitych XVIII stulecia zadziaaa
tam owa niew idzialna rka, to jej najistotniejsz cech bya niew idzialno.
Z daniem Lestera Crockera, les philosophes pragnli jedynie konstruktyw nego
przew rotu, ale nie byli w stanie pow strzym a dynam iki rewolucji, tak jak lu
dzie roku 89 nie potrafili zapobiec nadejciu tych z roku 933;. Drog od owie
cenia ku m ierci w yznaczay dwie istotne cechy: niem ono zanegow ania jej

102

R O Z D Z IA 6.

nastpstw i rwnie niew ykonalne (przynajm niej w przypadku tych, ktrzy uwaali
siebie za ludzi postpow ych) odrzucenie zudzenia wyzwolenia, ktre do owych
konsekw encji doprow adzio. G enez Frankensteina M ary Shelley bya jej niezdol
no do wyjcia poza t sprzeczno.
Barruel w yranie stwierdzi, e m oliwo w ykorzystyw ania przyw ar i sa
boci jako narzdzia kontroli n ad ludm i, ley w naturze czowieka:
Kady gupiec m oe przycign ludzi do teatru, ale eby ich stam td wyrwa,
trzeba ju oratorskiego talen tu C hryzostom a*. Ten, kto dysponujc podobnym i
zdolnociam i, gosi bdzie rozpust i bezbono, zyska wikszy posuch ni naj
w ym ow niejszy orator, dow odzcy susznoci praw cnoty i m oraln o ci3.

Klasycy myli chrzecijaskiej zawsze dostrzegali, e w motywacjach, ktrym i

kieruje si spoeczestwo, istnieje asym etryczno. O d zawsze atwiej byo przeko
na ludzi, eby postpow ali zgodnie z tym , co podpow iadaj im nam itnoci, ni
do tego, eby w im i dobra ogu stawiali im opr. Z achcanie do folgowania wy
stpnym nam itnociom nazyw ano rajfurzeniem . Z udzeniem owiecenia, czego
przykadem s teksty, takie jak Bajka o pszczoach pira B ernarda Mandevillea, byo
upatryw anie w nam itnoci m o to ru dobrobytu. W eishaupt sign po t sam ide
i dostosow a j do swoich celw. W jego ujciu nam itno nie jest tylko genez
owiecenia, ale take jego nonikiem . W eishaupt, p odobnie jak literacka posta
doktora Frankensteina, m ia zwizki z uniw ersytetem w Ingolstadt. Frankenste
in studiow a tam m edycyn, a W eishaupt by profesorem prawa. M ary Shelley
swoje w yobraenie o W eishauptcie zawdzicza Barruelowi, ktry widzia w nim:
O draajce zjawisko przyrody; ateista pozbaw iony w yrzutw sum ienia, strasz
liwy hipokryta, pozbaw iony zdolnoci obrony prawdy, m a peni owej energii
i gorliwoci w w ystpku, kt ra spiskow cw popycha ku bezbonoci i anarchii.
N iczym zow rbna sow a od radosnych sonecznych p ro m ien i stronic, otula si
paszczem ciem noci; histo ria zapam ita w n im zego ducha, m ro czn e uczynki,
ktre popeni zam ierza, lub ktrych si dopuci39.

W przeciw iestw ie do Shelleya W eishaupt nie by arystokrat, ale pozostaa

cz jego opisu, wczajc w to w zm iank o jego zwyczaju prow adzenia nocnego
trybu ycia, bardzo przypom ina wypow ied Hogga na tem at Shelleya z czasw
jego pobytu w Oksfordzie. S take inne podobiestw a. Jak pisze Barruel, pewien
elem ent jego pryw atnego ycia, niczym strzaa przebi zason, za ktr si ukry
- chodzio o kazirodczy stosunek, k try W eishaupt nawiza ze swoj szwagierk,
spodzi jej dziecko i eby unikn skandalu, nam w i j do nieudanej prby aborcji.

Mowa o Janie Chryzostomie (ok. 350-407 roku n.e.), greckim pisarzu, doktorze Kocioa,
uznawanym za najwikszego mwc chrzecijaskiego W schodu (std jego przydomek
Zotousty) (przyp. tum.).

103

LONDYN, 1812

Kazirodczy sofisto! Uwiode wdow po wasnym bracie. W yrodny ojcze, ktry,

eby zam ordowa wasne potom stw o, signe po trucizn i sztylet! W strtny h i
pokryto, bagae, oszukaczo mwie o sztuce i przyjani, eby zgadzi niew inn
ofiar, dziecko, ktrego narodziny niechybnie obnayyby m oralne oblicze jego ojca"1.

Jestem w p rzededniu utraty reputacji, ktra zapew nia m i wielk wadz

nad naszym i ludm i - napisa W eishaupt do Hertela, rw nie czonka spisku.
Moja szwagierka jest b rz e m ie n n a ... Jak m am przyw rci h o n o r osobie, bdcej
ofiara wystpku, ktrego w caoci sam jestem sprawc? Podjlimy ju kilka prb
pozbycia si dziecka; ona bya gotow a tem u w szystkiem u si podda, ale Kuryfon *
jest nazbyt bojaliwy41.
Dziki Nietzschem u, a pniej Freudowi, ktry swoj koncepcj kompleksu
Edypa zapoyczy ukradkiem z Narodzin tragedii, kwestia kazirodztw a nabraa
szczeglnego znaczenia dla zw olennikw rew olucji seksualnej. Stao si ono
sposobem przym uszania natu ry do w yjawienia skryw anych przez ni tajem nic.
Podobny sens miao dla Shelleya; uczyni je wan czci ataku na chrzecijastwo,
ktry przypuci w Rokoszu islamu - poem acie dedykow anym M ary G odw in i jej
seksualnem u nonkonform izm ow i:
How beautiful a n d calm a n d free thou wert
In thy you n g w isdom , when the m ora chain
O f Gustom thou didst burst and rend in twain,
A n d walked asfree as light the clouds among**.

Z anim Shelley, M ary i Claire C lairm ont doczyli do Byrona w willi Diodati,
ich wzajem ne relacje nazyw ano ju kazirodczym zwizkiem. O krelenie to n a
wizuje do Rokoszu islamu oraz seksualnych kontaktw, ktre Byron i Shelley
utrzym ywali z przyrodnim i siostram i. W szystko wskazuje na to, e to, co szeptali
plotkarze, byo zbiene z intencjam i Shelleya, ktry w iedzia - bo przeczyta o tym
u B arruela - e ilum inatyzm polega na rzdzeniu ludm i poprzez m anipulow anie
ich nam itnociam i. W iele przem aw ia za tym , e prbow a zastosowa sposoby
iluminatw, czc je z podw jnym kazirodztw em , usidli w ten sposb najsaw
niejszego wwczas poet i zjedna go dla swoich rew olucyjnych celw.
Powizanie kazirodztw a z aborcj prow adzi nas do sedna ezoterycznej gnozy
O wiecenia. Podobiestw a m idzy W eishauptem i pniejszym i zw olennikam i
rewolucji s nazbyt wyrane, aby je pom in. W emy pierw szy z brzegu przykad:
Shelley utrzym yw a stosunki seksualne ze swoj szwagierk, Claire Clairm ont.
Kiedy Claire po raz pierw szy spotkaa si z Byronem , w yznaa w ielkiem u poecie,
e sypia z Shelleyem, zasza z nim w ci i usuna dziecko. Powiedziaa rwnie,
*

Uznany grecki lekarz, praw dopodobnie wspczesny Hipokratesa (przyp. tum.).

** Jake pikn, spokojn oraz woln bya/w swej modzieczej mdroci, gdy moralne
okowy/Obyczaju zerwaa, e pky na dwoje,/I odesza tak wolna jak wiato wrd
chm ur (przyp. tum.).

104

RO Z D Z IA 6.

e poniew a wierzy w w oln m io, to Byron, jeeli tylko zechce, moe z ni robi
to samo, co Shelley. Byron by chyba zainteresow any jej propozycj, gdy upraw ia
z ni seks i w kocu spodzi jej dziecko, ale rycho poczu do niej odraz, ktra
przytum ia wszelki pocig. Nazwa j pniej ateistk i m orderczyni, a miao
to zwizek z ideologi ilum inatyzm u, ktr przyja za spraw Shelleya, oraz fak
tem, e dokonaa aborcji dziecka, ktrego ojcem by jej szwagier. W licie, w k t
rym proponuje Byronowi, e zostanie jego m etres, Claire pisze rwnie, e jej
przyrodnia siostra M ary jest dodatkow zacht, aby Byron zacz z ni sypia:
Przypuszczam , e zakochasz si w niej. Jest bardzo adna i mia, ty za na pew no
bdziesz z tym szczliwy; nic nie m ogoby sprawi m i wikszej przyjem noci.
Podw oj starania, eby bya zadow olona... zrobi wszystko, co m i kae, czy
to bdzie dobre, czy ze.
Byron by w owym czasie najw ybitniejszym angielskim poet, Shelley za
chyba postanow i wykorzysta w iedz zaczerpnit z dziea Barruela i w ykorzy
sta Claire oraz perspektyw zwizku seksualnego z M ary najpierw jako sposb,
eby zdoby przychylno Byrona, pniej za zyska nad nim wadz poprzez
m anipulow anie jego najsilniejszym i nam itnociam i. Propozycja Claire, ktr
zawara w licie, bya w istocie ofert podw jnego kazirodztw a la Weishaupt;
Byron i Shelley mieli sypia z obiem a przyrodnim i siostram i. W eishaupt w pad
na pom ys, aby ludzie przystpujcy do ilum inatw pisali najpierw sekretn auto
biografi; pniej naleao ich uzaleni od siebie szantaem oraz potajem nym
zaspokajaniem ich nam itnoci, durch begnugung ihrer leidenschaften im verborge
nen.. . A taki zw izek moe ponadto zadowoli tych spord braci, ktrych pocigaj
zmysowe przyjem noci42. Byron cieszy si ju z saw z pow odu rom ansu ze sw
przyrodni siostr August. Perspektywa sypiania z tym i sam ym i przyrodnim i
siostram i, z ktrym i sypia Shelley, otw ieraa duchow e moliwoci, nawizujce
do sekretnego ycia A dam a W eishaupta, zaoyciela kom rki rewolucyjnej, ktr
Shelley m ia nadziej wskrzesi, traktujc to jako wstp do prom etejskich zm ian
na podobiestw o rewolucji francuskiej. Rokosz islamu, poem at Shelleya pow ico
ny rewolucji, m ia pocztkow o dwoje gwnych bohaterw - Laona i Cytn, brata
i siostr, ktrzy naw izuj kazirodczy zwizek, upatrujc w nim rda dobrej,
okultystyczno-rew olucyjnej mocy.
Kazirodztwo, ktrego rwnie dopuci si Weishaupt, zyskao duchow y w y
m iar i znaczenie w sekretnej gnozie globalnej rewolucji. W Narodzinach tragedii,
Nietzsche przyw ouje posta Edypa: Edyp m orderc ojca, m em wasnej m atki,
Edyp autorem rozw izania zagadki Sfinksa! (...) tam , gdzie siy przepow iedni
i magii przerw ay kltw wspczesnoci i przyszoci, sztywne prawo indyw iduacji i w ogle zasadniczy czar natury, tam jako przyczyn trzeba zakada jaki
niesychany czyn w brew naturze jak tu kazirodztw o.
Jake bow iem zm usi n atu r do w ydania w asnych tajem nic, jeli nie przez
zwyciski w obec niej opr, to znaczy przez n ienaturalno? To ro zp o zn an ie w idz
zaw arte w owej odraajcej troistoci losu Edypa: ten sam , kto rozw izuje zagad

LONDYN, 1812

105

k n atu ry owego dw oicie uksztatow anego Sfinksa m usi te, m orderca ojca
i m m atki, naruszy tej n a tu ry najw itszy porzdek. M it jakby n a m naw et p o d
pow iada, e m dro, a zw aszcza m dro dionizyjska, jest w ystpkiem wobec
natury, e ten, kto sw w iedz strca n atu r w otcha unicestw ienia, take na sobie
m usi dow iadczy likw idacji natury. Szczyt m d ro ci zw raca si przeciw m d r
com: m dro jest zbrod n i przeciw naturze43.

G dyby celem byo ujarzm ienie n atu ry poprzez jaki gw atow ny i sprzeczny
z ni czyn - jak pow iedzia Nietzsche: mdro jest zbrodni przeciw naturze
- kazirodztw o byoby pierw szym ku niem u krokiem kadego pocztkujcego
gnostyka-rew olucjonisty, a take tem atem przew o d n im angielskiej poezji ro
m antycznej. Zawsze chodzio jed n ak o zburzenie m oralnego adu, a razem z nim
Boej hegem onii n ad Ziem i. Ezoteryczny wgld siga nieco gbiej. Poniewa
praw o m o raln e jest jedynym g w arantem ludzkiej au to nom ii i nietykalnoci,
czowieka pozbaw ionego m oralnoci atwo jest kontrolow a, a ci, ktrzy prawo
to zamali, s najbardziej predestynow ani do penienia roli nadzorcw ludzkoci.
By to dokadnie ten sam system, ktry w yoni si z pism W eishaupta. W istocie,
interpretujc myl W eishaupta, Barruel stawia tez, e funkcjonow anie kom rek
organizacji ilum inatw opierao si na podsycaniu nam itnoci oraz planowym ,
staym sterow aniu nim i. W arunkiem w stpnym takiego wyzwolenia byo sys
tem atyczne burzenie adu m oralnego, czyli, inaczej mwic, rewolucja. Owo w y
zwolenie m iao by jej nonikiem przez kolejne dwiecie lat.
Shelley przyj interpretacj Barruela i uzna za wzr, na podstaw ie ktrego
zam ierza stworzy w asn kom rk rewolucyjn; s dow ody na to, e sposobem
na wcignicie do niej Byrona m iao by uwiedzenie. W edug Barruela, W eishaupt
najbezwzgldniej, najzacieklej, najbardziej gorczkowo dy do obalenia kadej
bez w yjtku religii, kadej w adzy i wszelkiej wasnoci. Pochlebia sobie sdzc, e
to sam o pragnienie zaszczepi by m oe na caym wiecie; nawet sam siebie w tym
upew nia. Napisa take rewolucja francuska jest tylko zw iastunem o wiele wik
szej i znacznie gbszej rewolucji44.
Aby osign rewolucyjne cele, w pierw szym rzdzie naleao pozyska jako
adepta ktrego z wpywowych ludzi tego wiata: szukajcie take tych, ktrych
spord innych w yrnia wadza, szlachectwo, bogactw o albo wiedza, szlachcicw,
monych, bogatych, poszukujcych. Nie cofajcie si przed zadawaniem blu ani przed
niczym innym , co pozwoli pozyskiwa takich adeptw. Jeeli nie nakoni Niebios,
porusz Pieko. Flectere si neuas superos. Acheronta movebo45. Nastpnie, kiedy
dziki pozyskaniu inform acji o adepcie i na podstawie jego wyzna wiadomo ju, co
jest jego najwikszym pragnieniem i nam itnoci, naley nim i manipulowa w taki
sposb, aby stay si narzdziem spraw ow ania nad nim kontroli. Poznawajcie
osobliwe obyczaje i nawyki kadego, albowiem kto, kto wie, w jaki sposb wyko
rzystywa rzdzce ludm i nam itnoci, potrafi ich nakoni do wszystkiego46.
W eishaupt darzy podziw em Ignacego Loyol i dlatego ilum inaci pod w ie
lom a w zgldam i naladow ali jezuitw, a ich sposb rekrutow ania adeptw oraz

106

RO Z D Z IA 6.

techniki spraw ow ania nad nim i kontroli, stanow iy parodi wicze duchownych.
Przeoony jezuitw poznaw a cudze winy dziki rachunkow i sum ienia, byy one
nastpnie wyznawane, a ich w adza nad now icjuszem przestaw aa dziki tem u
istnie. Parodia rachunku sum ienia w w ydaniu ium inatw polegaa na tym, e
najpierw ustalano, co jest najwiksz nam itnoci danego czowieka, a iluminata, ktry si nim opiekowa, stara si j podsyci i ni m anipulow a, nie za
likw idowa j dziki skrusze i odbyciu pokuty. R achunek sum ienia w rozum ieniu
ium inatw jest w ykorzystyw any przez spow iednika jako narzdzie kontroli.
Kiedy adept podczas rytu au przyjcia do zakonu w yzna spow iednikow i swoje
przyw ary i wystpki, w iedza o jego nam itnociach zostanie w ykorzystana jako
in strum ent spraw ow ania nad nim kontroli. Jeeli zorientuje si, e adept ucieka si
do wybiegw i prbuje w jaki sposb si sprzeciwia, jego dawne grzechy bd wy
korzystane przeciw ko niem u w postaci szantau, k t ry p o d w ielom a wzgldami
uzna m ona za dem oniczne w ynaturzenie tajem nicy spowiedzi. Poznawajcie
osobliwe obyczaje i nawyki kadego, albow iem kto, kto wie, w jaki sposb wy
korzystywa rzdzce ludm i nam itnoci, potrafi ich nakoni do wszystkiego.
Teraz go m am - pisze Barruel o nowo przyjtym czonku zakonu ium ina
tw - Nie pozwol m u, eby nas skrzywdzi; jeeli zechce nas zdradzi, my take
ujaw nim y jego sekrety47. A dept na prno bdzie si stara co zatai. W krtce
odkryje, e najsekretniejsze okolicznoci z jego ycia, te, ktre z najwiksz oba
w pragn ukry, s dobrze znane pozostaym adeptom . Barruel twierdzi, e
do rewolucji francuskiej doszo po tym , jak francuskie loe m asoskie zostay
zdom inow ane przez ium inatw i przejte przez rewolucyjne kom rki Weishaupta.
Relacje m idzy loam i a ilum inatam i nie byy jed n ak jednostronne. Dziki loom
W eishaupt przekona si, e gw n korzyci z uczestnictw a w TAJNYCH STO
WARZYSZENIACH jest sztuka poznaw ania ludzi i rzdzenia nim i bez adnych
ogranicze48. Ilum inaci mieli p otrjny cel: nauczy adeptw sztuki poznaw ania
ludzi; prowadzi ludzko ku szczciu i w ada ludm i w taki sposb, eby tego nie
dostrzegali49. W rzeczywistoci wszystkie trzy cele zakaday to samo: uw olnienie
ludzkich nam itnoci i kontrolow anie tych, ktrzy wyzbyli si sam okontroli, wy
nikajcej z przestrzegania zasad porzdku m oralnego.
Shelley m ia zatem wielkie plany. Jedyny szkopu polega na tym, e nic z nich
nie w ychodzio. W kulm inacyjnym m om encie intrygi w willi Diodati, kiedy M ary
udaa si ju na spoczynek, doszo do w ydarzenia, ktre cakowicie w ytrcio
Jane C lairm ont z rwnowagi. Byron rozpocz w w ieczr od recytacji poem atu
C o leridgea Christabel. Podczas p oprzedniej dyskusji o tym poem acie, ktry
poeta recytow a w m ieszkaniu Godwinw, kulca si ze strachu za sof M ary
pow iedziaa Shelleyowi, e w pierw otnym zamyle autora, zdeform ow anie ciaa
lamii polegao na tym , e m iaa dwoje oczu na piersiach. W izja ta staa si obsesj
Shelleya i spow odow aa, e tam ta noc w willi D iodati wywoaa u niego rodzaj
umysowego zaam ania w najm niej odpow iednim m om encie, kiedy Byron m ia
zosta uwiedziony i w ten sposb dosta si we wadz Shelleya. Shelley nie potrafi
otrzsn si z halucynacji, w ktrej brodaw ki piersi M ary przeistoczyy si w oczy.

LONDYN, 1812

107

Poniewa pow szechnie uwaa si, e oczy s oknam i duszy, dow iadczenie wizji
nawizujcej do sam ow iadom oci w chwili fizycznej rozkoszy wiadczy mogo
jedynie o nieczystym sum ieniu. We Frankensteinie, ksice, ktra dopiero miaa
zosta napisana, potw r zapowiada: Bd przy tobie podczas twojej nocy polub
nej. Innym i sowy, poczucie winy z pow odu zego potraktow ania H arriet, pierw
szej ony Shelleya, zniweczyo jego prb odrodzenia ilum inatyzm u i uzyskania
kontroli nad Byronem . Podobnie jak wczeniej w w ypadku W eishaupta, plany
Shelleya rw nie pokrzyow ao jego w asne nieczyste sum ienie.
To by pocztek koca pierwszej rewolucji seksualnej. Kiedy M ary i Shel
ley w rcili jesieni do Anglii, pow itaa ich tam w iadom o o sam objstw ie Fanny
Imlay, przyrodniej siostry Mary, a niedugo pniej dow iedzieli si o sam obj
stwie H arriet, pierwszej ony Shelleya, ktrej ciao po szeciu tygodniach w yo
w iono na pocztku g ru d n ia z Serpentine*. Frankenstein jest psychologicznym
protokoem w ydarze tam tej jesieni, kiedy m arzenie o wyzwoleniu seksualnym
przeksztacio si w poczucie winy, z ktrym ani Shelley, ani M ary G odw in nie
potrafili si upora.
W Gotyku Kena Russela, filmowej opow ieci o saw nym spotkaniu Shelleya
z Byronem , jest scena, w ktrej M ary G odw in siedzi sam otnie w pokoju i kartkuje
ksik, w ktrej nagle napotyka pornograficzne ryciny. Ksik t jest oczywicie
Justyna pira m arkiza de Sade. Wiemy, e w kw ietniu 1816 roku Shelley m ia jej
egzem plarz i wiem y rwnie, e zwiza si z M ary w m aju tego roku, jest za
tem moliwe, e m ia wwczas t ksik przy sobie. Rwnie w sam ym tekcie
Frankensteina pojawiaj si ogniw a czce go z Justyn, na przykad posta poko
jw ki o tym sam ym im ieniu. W powieci M ary G odw in Justyna zostaje stracona
za zbrodni, ktrej nie popenia, a Justyna de Sadea rw nie ginie niewinnie.
We Frankensteinie dostrzec m ona spenienie fantazji de Sadea, ale nie m aj one
ksztatu seksualnej utopii, jak chciaby Shelley, lecz potw ora, zrodzonego z poczu
cia w iny i przeraenia. To, czego pocztkiem byo seksualne podanie, znalazo
swj koniec w przeraeniu i lku, bdcym i po czci akceptacj m oralnego adu,
ktrego M ary G odw in Shelley nigdy otwarcie nie uznaa. Poczucie winy jest ska,
na ktrej rozbia si pierw sza rew olucja seksualna.
12 lutego 1839 roku, dw adziecia trzy lata po rozpoczciu pracy nad Fran
kensteinem , M ary napisaa: Pam i pow oduje, e jestem cakow icie rozbita.
Nieszczsna H arriet; jej sm u tn em u losowi przypisuj tak wiele wasnych cikich
zgryzot, widzc w nich pokut, o ktr los u p o m n ia si za jej m ier S jeszcze
inne wiersze, ktre chciaabym na zawsze w ym aza z ludzkiej pam ici - chodzio
o poem aty Shelleya, napisane w latach 1818-1822. Z niew ym ow nym alem i d r
czcymi w yrzutam i sum ienia spogldam na tam te czasy, przypuszczam bowiem,
e gdybym bya bardziej w iadom a n atu ry jego uczu i bardziej skora do tego,
aby je agodzi, nie doszoby do tego, co si stao50. Shelley rwnie nie potrafi
otrzsn si z poczucia winy wobec H arriet; w jednym z poem atw w spom nia
*

Serpentine, sztuczne jezioro w londyskim Hyde Parku, nazywane te rzek Serpentine.

Powstao w roku 1730 (przyp. tum.).

108

R O ZD ZIA 6.

o rozwianych nadziejach porzuconej m atki. Przy innej okazji M ary napisaa

do przyrodniej siostry: Jake szczliwa jeste, kochana Claire, e nie drcz ci
upokarzajce i pene w yrzutw sum ienia myli51.
8
lipca 1822 roku Shelley, razem z Johnem W illiam sem i chopcem okrt
wym, C harlesem Vivianem w ypyn na w ody zatoki Spezia w pnocno-zachodniej czci W och. W ierny zasadom , ktre wyuszczy w Krlowej Mab, zam ierza
nawiza cudzoony rom ans z on W illiamsa. P odobnie jak p o d m io t liryczny
Ody do W iatru Zachodniego, Shelley identyfikow a si z siam i natury, rwnie
nieokieznanym i jak jego nam itnoci. Zblia si sztorm . Poeta ju wczeniej
spowodowa, e d staa si niebezpiecznie w yw rotna, poniew a j przeaglowa.
M im o to, kiedy z poudniow ego zachodu nadesza burza, ostatni rzecz, ktr
dostrzeg jaki wiadek, bya sylwetka Shelleya rozwijajcego kolejny agiel. Gdy
sztorm uderzy, pow iedzia by moe: Bd m n. Tego ju jed n ak nigdy si nie
dowiemy. Dziesi dni pniej m orze w yrzucio n a kam ienist pla jego zm asa
krow ane i tru d n e do rozpoznania ciao.
4 sierpnia 1822 roku angielska gazeta Exam iner zam iecia lakoniczn
inform acj o m ierci poety: Shelley, autor pogaskich poezji, uton; teraz ju wie,
czy Bg istnieje, czy nie52.
Pierwsza rew olucja seksualna um ara razem ze m ierci Shelleya. N adszed
okres cakowitego o d rzucenia idei seksualnego wyzwolenia, ktry nazw ano epo
k w iktoriask. W dowa po Shelleyu reszt ycia pow icia staraniom zm ierza
jcym do zatarcia w ludzkiej pam ici ich seksualnego eksperym entu. U czynia
z m a w iktoriaskiego anioa i taki obraz Shelleya przetrw a kolejne sto pidzie
sit lat, do czasu kolejnej rew olucji seksualnej, ktra um oliw ia przedstaw ienie
odm iennej interpretacji i odm iennego obrazu jego ycia.

ROZDZIA 7

PARY, 1821

ok po m ierci ojca Barruela i na rok przed m ierci Shelleya, 3 maja

1821 roku, pew ien m odzieniec, niejaki August Com te, spacerowa po
ogrodach Palais Royale, cieszc si pikn pogod i podziw iajc m ija
jce go m ode pary; w tedy to jego uwag przycigna m oda kobieta.
Nazywaa si Caroline M assin i bya przyzwyczajona do tego, e przechadzajcy
si tam m odzi mczyni posyaj za ni spojrzenia. M im o e wygldaa wieo
i niew innie, bya prostytutk, ale w m ody czowiek w tedy jeszcze o tym nie wie
dzia. Daa m u swj adres, a on poprosi j o spotkanie.
Com te by o pi m iesicy m odszy od M ary G odw in. U rodzi si 19 stycznia
1798 roku, czyli 1 pluvisea roku VI, poniew a we Francji, wwczas ju po d rz
dam i N apoleona, nadal obow izyw a kalendarz ustanow iony w raz zaoeniem
Republiki. Rodzice C o m tea byli arliw ym i katolikam i oraz rojalistam i i chcieli
ochrzci syna, ale o d roku 1793 kocioy pozostaw ay zam knite, a chrzczenie
dzieci nadal byo zabronione przez prawo. M im o takiego pochodzenia Com te
by nieodrod n y m dzieckiem rewolucji francuskiej. Jego rodzice chcieli zapewne
przekaza m u w iar katolick, ale jeeli si o to starali, to rezultaty, jakie osignli,
najpraw dopodobniej nie byy do koca zbiene z ich oczekiw aniam i. C om te by
jednak zajadym antyrew olucjonist, a jego system filozoficzny, zwany pozytyw i
zmem, by odpow iedzi na rewolucyjny zam t i chaos, ktrego dowiadczy w m o
doci. Z anim doszed do penoletnioci, w adza we Francji przesza w rce czterech
kolejnych rzdw, on za w idzia, jak jego kraj (ktry w czasach, kiedy urodzili
si jego rodzice, by najwiksz potg Europy) pustoszy dny krw i francuski
m otoch oraz grasujce p o jego ziem iach obce arm ie. C om te i jego szkolni ko
ledzy stworzyli w asny oddzia wojskowy, aby broni ojczyzny przed rosyjsk
arm i. 30 m arca 1814 roku rosyjscy dragoni wkroczyli do m iasta i rozpdzili ich

110

RO Z D Z IA 7.

jak uczniakw, ktrym i przecie byli. D w udziestu spord nich zostao rannych,
a cz dostaa si do niewoli.
Jednak Com te, m im o caej swej nienawici do N apoleona i rewolucji, nie
potrafi zaakceptowa i przyj religii rodzicw, to za oznaczao, e nie przy
czyby si do adnego ruch u o p o ru podobnego do tego, ktry pow sta w W andei.
W wieku czternastu lat C om te ostatecznie u traci wiar i uzna si za ateist. O d
rzucajc zarw no katolicyzm , jak i rewolucj, jedyne liczce si w owym czasie we
Francji siy polityczne, stw orzy rodzaj filozofii, a ostatecznie take religii, ktry
by ich osobliw ym poczeniem . Pozytywizm m ona okreli m ianem Kocioa
owiecenia. Myl C om tea, zgodnie z jego intencj, m iaa w istotnym stopniu
przyczyni si do uczynienia z szeroko rozum ianej socjologii systemu kontroli
i nadzoru, ktry p od koniec XX stulecia sta si na wiecie dom inujc form
spraw ow ania wadzy. A ldous Huxley nazwa pozytyw izm C om tea katolicyzmem
pozbaw ionym chrzecijastwa - i p od tym wzgldem C om te by podobny do
W eishaupta, ktry docenia jezuick duchowo, ale stara si w taki sposb zaanek
towa jej osignicia, aby suyy m asonerii. Jeden i drugi zaczerpnli z Kocioa
katolickiego to, co uwaali za cenne, przenoszc to w inny, radykalnie odm ienny
kontekst, ktry cakowicie wypaczy pierw otny i rzeczywisty sens. Obaj dyli do
popraw y ludzkoci, dla obu najwysz w artoci bya nauka, obaj te wyko
rzystali m echanizm y sam okontroli wyrastajce z chrzecijaskiego pojm ow ania
adu m oralnego, czynic z nich narzdzia kontroli nad spoeczestwem . H erbert
Croly - ktrego w latach osiemdziesitych XIX wieku do am erykaskiego Kocioa
pozytywistycznego w prow adzi ojciec, z pochodzenia Irlandczyk - pracowa jako
dziennikarz, penic obowizki redaktora gazety New Republic i popularyzow a
idee C om tea w USA, co, midzy innym i, przyczynio si do przystpienia Ameryki
do I wojny wiatowej, pniej za do zbudow ania am erykaskiego im perium . Croly
i New Republic byli gorcym i ordow nikam i behaw ioryzm u W atsona i jego rozu
mienia reklamy, czyli tw orzenia rynkw krajowych, co z kolei oznaczao zniszczenie
lojalnoci etnicznej oraz znaczenia wadz lokalnych w imi oglnonarodow ego
konsensusu, ktry m ia wiele wsplnego z Wol O gu wychwalan przez fran
cuskich rewolucjonistw. Croly i New Republic popierali rwnie Johna Deweya,
z systemu owiaty publicznej pragncego stworzy oglnokrajow cao, ktrej
celem nie m iao ju by przekazywanie wiedzy i um iejtnoci, lecz zaszczepianie
postaw uznanych za zgodne ze w iadom oci narodow oraz wol ogu.
Niewiele brakow ao, a C om te przyjechaby do A m eryki. Przygotowujc si
do wyjazdu, poznaw a jzyk oraz myl polityczn kraju, ktry, jak sdzi, bdzie
jego now ojczyzn, w ostatniej jed n ak chwili okazao si, e nie dostanie obie
canej posady i zam iast wyjecha, zosta sekretarzem H enri Saint-Sim ona. Dziki
Saint-Sim onow i zetkn si z ideam i, ktre M arks i Engels nazywali socjalizm em
utopijnym bd socjalizm em krytyczno-utopijnym . Myl C om tea, podobnie jak
myl Saint-Sim ona, bya w ypadkow istniejcych obok siebie intelektualnych
i kulturow ych prdw , ktre odw oyw ay si z jednej strony do katolicyzm u,
z drugiej za do rewolucji. Obaj przeyli rozczarow anie rewolucj, ktra zawioda,

PARY 1821

111

aden z nich jed n ak nie potrafi utosam i si z poprzedzajcym j katolickim

porzdkiem spoecznym . To sam o odnosi si do bliszego m u w iekiem Charlesa
Fouriera, kolejnego utopijnego socjalisty.
W raz z upadkiem ancient regim eu rozpad si porzdek moralny. Rewolu
cjonici odwoywali si do cnoty. Pokolenie C o m tea w iedziao ju, e w istocie
zawsze oznacza to m ord w takiej czy innej postaci. Socjalici utopijni mieli do re
alizmu, eby zauway, i rew olucja nie doprow adzia do adnego polepszenia
sytuacji we Francji. W istocie rzeczy w duym stopniu przekrelia ich ycie.
Spord nich trzech najm niej ucierpia Saint-Sim on, poniew a jego pogldy byy
najbardziej rew olucyjne. W alczy u boku G eorgea W ashingtona na pwyspie
Yorktown w kam panii przeciwko Cornwallisowi, wrci do kraju, eby odegra wio
dc rol w rewolucji francuskiej i doy czasw, kiedy jego m arzenia rozwiay
si niczym dym na wietrze, gdy N apoleon ogosi si cesarzem , a pniej ponis
klsk z rk Rosjan. Fourier by dw anacie lat m odszy od Saint-Sim ona i ponad
dwadziecia lat starszy od C om tea. Jego z kolei zrujnow a rew olucyjny przewrt.
Kady z nich rozum ia, e nam itnoci, ktre wyzwolia rewolucja, w ym kny si
spod kontroli; kady z nich poszukiw a sposobu i m echanizm w , ktre m ogyby
owe nam itnoci na pow rt okiezna. aden z nich jed n ak nie by zdolny uw ie
rzy i zaufa tradycji bdcej poprzednikiem owiecenia - ruchu, ktry w pierw
szym rzdzie doprow adzi do rewolucji.
O d Saint-Sim ona C om te zapoyczy ide industrializm u, ktry m ia sta
si now ym porzdkiem spoecznym i zstpi stary, nieodw racalnie zm ieciony
ze sceny dziejw przez rewolucj. N owy ad m ia si opiera na nauce, a nie na religii, uwaanej wwczas za skom prom itow an. N ikt w szak nie moe si spiera
z nauk, ktra, jak m w i Shelley, opieraa si na faktach, nie za na hipotezach.
Hypotheses non fin g o, napisa N ew ton, a Shelley zacytow a go w przypisach
do Krlowej M ab jako przykazanie dla Nowego Czowieka, ktry stworzy raj na
ziemi. Aby potw ierdzi rew olucyjny rodow d myli Shelleya, Fryderyk Engels
doprow adzi do przetum aczenia Krlowej M ab na niem iecki i rozpow szechnia
j podczas rewolucji 1848 roku. Ziem ski raj Saint-Sim ona m ia pow sta dziki
potraktow aniu fabryk jako fund am en tu spoecznego porzdku. M odzi obojga
pci m ieli przebyw a w nich na stae i produkow a uyteczne dobra; narzdziem
kontroli i odcignicia ich od wszelkich buntow niczych koncepcji by oboplny
pocig seksualny do przedstaw icieli odm iennych pci. Byo to, in nuce, miejsce
pracy znane nam z koca XX stulecia. Bya to take pierw sza konkretna p ro p o
zycja w ykorzystania seksu jako rodzaju kontroli w rodzcym si spoeczestwie
industrialnym .
C om te naw iza kontakty seksualne z C aroline M assin krtko po ich pierw
szym spotkaniu w 1821 roku. Rok pniej wyda pam flet zatytuowany Plan bada
naukowych niezbdnych do reorganizacji spoeczestwa. Po trzech kolejnych latach
opublikow a jego poszerzon wersj, a w redagow aniu jej pom agaa m u Caroline
Massin. Ksika nosia tytu System pozytyw istyczny. D zieo to zawierao istot
jego koncepcji oraz szeciotom ow ego Kursu filozofii pozytyw nej, a take czterech

112

RO ZD ZIA 7.

jeszcze obszerniejszych tom w Systemu filozofii pozytyw nej, ktre uszczegowiay

jedynie pierw otn ide. 19 lutego 1825 roku, czyli m niej wicej w tym samym
czasie, kiedy ukazaa si jego najw aniejsza praca, C om te wzi z M assin lub
cywilny w m erostw ie IV dzielnicy Parya. M ogoby si wydawa, e jego osobiste
i intelektualne ycie zyskao solidn podstaw, ale okazao si, e pozory myl. Aby
sign po pierw szy z brzegu przykad, wspom nijm y, e w iadkiem na ich lubie
by niejaki M. Cerclet, jeden z pierwszych i najlepszych klientw Caroline. M ae
stwo niewiele zm ienio, gdy Com te, przy caym swoim zaangaow aniu w kwesti
praw rzdzcych ludzk spoecznoci, nigdy nie by pewny, czy ona dochow uje
m u w iernoci. Co jaki czas znikaa z dom u, a nastpnie w racaa do jego ycia, jak
gdyby nic si nie stao, to za rodzio w jego um yle drczce go stale podejrzenie,
e Caroline, dla przyjem noci lub zysku, w racaa do byego kochanka.
w stan i brak poczucia bezpieczestwa byy pow odem periodycznych napa
dw szalestwa, ktrych dow iadcza Com te, w kocu za doprow adzio go to do
prby samobjczej. C om te uda si do doktora Esquirola, tego samego, ktry zaka
za wystaw iania w C harenton przedstaw ie teatralnych m arkiza de Sade. Esquirol
podejrzew a, e przyczyn choroby C om tea jest M assin, ale poniew a C om te nie
potrafi od niej odej, dok to r nie by w stanie m u pom c. C om te skojarzy jednak
swoje ataki niepoczytalnoci z osob ony, tyle e w zupenie odm ienny sposb.
Teraz wyzdrowiej, bo jestem z ni - pow iedzia, kiedy go odw ozia dorok
ze szpitala1. W ziwszy jed n ak p o d uwag jej seksualne skonnoci, dobroczynne
skutki rem edium w postaci jej m aeskiej w iernoci m ogy m ie jedynie charak
ter przejciowy. N adal cierpicy na napady obdu C om te w kw ietniu 1827 roku
postanow i wzi spraw y w swoje rce i skoczy ze swoim yciem, rzucajc si
do Sekwany. Jednak tu po tym , jak w pad w zim ne w ody rzeki, gorco zapragn
y, a przy okazji pozby si swojej choroby.
Sm utne i tragiczne pry w atn e ycie i sytuacja osobista C o m tea p o d w ie
lom a w zgldam i p rzy p o m in aj h isto rie ycia przyszych reform atorw , k t
rzy rw nie z jednej strony podejm ow ali prby teoretycznych dywagacji na tem at
podstaw ow ych zasad organizacji spoeczestw a (czyli spraw ow ania n ad nim
kontroli), z drugiej za nie potrafili upo ra si z w asnym i nam itnociam i i sek
sualnym podaniem . Przyw odzi to na myl osob Johna B. W atsona*. U drczony
psychicznie w tpliw ociam i co do w iernoci ony, C om te znalaz sobie sposb
na ich kom pensacj, tw orzc koncepcj naukow ego uniw ersum , w ktrym nie
byo m iejsca na jakiekolw iek zmiany. I ta k na przykad, nie przyj do w iad o
m oci odkrycia N eptuna, poniew a oznaczao to, e w czasach, kiedy stw orzy
zaoenia pozytyw izm u, w iedza astro n o m iczn a nie bya kom pletna. Skutek tego
by taki, e nau k a nie m oga zapew ni porew olucyjnem u porzdkow i stabil
noci. W edug biografa C o m tea, jego rzeczyw istym d eniem bya naukow a
organizacja spoeczestw a, zaprow adzenie naukow ego raju na ziem i - a c
innego m on a uzna za raj, jeli nie doskonay i skoczony porzd ek rzeczy?2.
*

John Broadus Watson, amerykaski psycholog, twrca behawioryzmu (przyp. tum).

PARY 1821

113

Jak w ida, tragizm osobistego ycia w ielkiego refo rm atora i tutaj doszed do
gosu. By m oe o d nieuleczalnej choroby psychicznej ocalia go m io, ale
nie byo dla niej m iejsca w system ie stw orzonym przeze w celu zaprow adzenia
p o rzdku w rew olucyjnym wiecie, k t ry w ym kn si sp od kontroli. Czowiek,
ktry eby by zdrow y psychicznie, m usia by kochany; wymyli system, w k t
rym nie znalaz m iejsca dla m ioci. Dlatego, zarw no on sam , jak i jego idee
przeniknite s w szechobecn aur szalestw a.
M utatis m utandis to sam o pow iedzie m ona o innych utopijnych socjali
stach. Podobnie jak w w ypadku C om tea, ich koncepcje zrodziy identyczn potrze
b adu i porzdku, ktrej dow iadczali w obliczu rozpow szechnionego zjawiska
spoecznego rozkadu. Tak jak on, szukali w nauce tego, czego poprzednia wadza
szukaa w Kociele. Charles Fourier, podobnie jak C om te, antidotum na rew olu
cj szuka w owieceniu, ktre byo odpow iedzialne za jej w ybuch, a postpow a
tak dlatego, e nigdzie indziej znale go nie potrafi. F ourier opar swoje teorie
spoeczne na systemie, ktry traktow a nam itno jako ludzki odpow iednik siy
grawitacji N ew tona. W przypadku Fouriera blisze jego intencjom byo odw rot
ne postaw ienie sprawy, tw ierdzi bow iem , e wszystko, od atom u po galaktyki,
jest odw zorow aniem ludzkiej n am itn o ci3. Skutkiem owego zredukow ania
siy napdow ej ludzkiego ycia do psychicznego odpow iednika subatom owej
czstki, nam itno zostaje oddzielona od duszy, rozum za pozbaw iony roli
narzdzia kontrolujcego t pierwsz. Jego m iejsce zajmuje wola, jednostkow a
bd zbiorowa, tak jak w przypadku interesw klasowych. Skutek jest taki, e
m oralno w tradycyjnym rozum ieniu, zdolno rozum u do uchwycenia praw
dy w w ym iarze praktycznego porzdku, zostaje oddzielona od swego racjonal
nego podoa i zm uszona jest go szuka w nauce. W szystkie pow innoci musz
zosta uzasadnione em pirycznie, poniew a w system ie filozofii pozytywnej o ich
ocenie decyduje rzeczywisto. Kiedy norm y m oralne pozbaw iono ich podoa,
to sam o dotkno rw nie zachow a seksualnych. U topijni socjalici musieli te
raz znale dla m oralnoci seksualnej nowe uzasadnienia. Niestety, wszyscy oni
mieli owieceniow, w oluntarystyczn w istocie wizj m oralnoci, pniej prze
jt przez kom unistw tw ierdzcych, e rodzina i religia s narzdziam i ucisku
klas posiadajcych, sucym i do utrzym ania wadzy. Z chwil kiedy nam itno
zrw nano z abstrakcyjn, fizyczn si grawitacji, m oralno seksualna rwnie
staa si funkcj innych si, takich na przykad jak rodki produkcji. W skutek
tego seksualne obyczaje m iay sta si pynne i wypywa z czego innego ni
m oralna determ inacja ludzi, ktrzy zawarli maestw o. Pod tym wzgldem Fo
urier m ia wiele wsplnego z M arksem i Engelsem, ktrzy sporo od niego przejli.
Sytuujc m aestw o i rodzin w obszarze dziaania si gospodarczych i eko
nom icznych, Fourier i m arksici uznali wyzwolenie za jed n z najwaniejszych
kwestii rodzinnego ycia. Biorc p od uwag ich ekonom iczne zaoenia, wycigni
cie std okrelonych konkluzji dotyczcych ycia seksualnego byo nieuniknione.
1 tak, na przykad, uznano, e m aestw o w samej swojej istocie jest instytucj
aspoeczn i o part na traktow aniu kobiety jako w asnoci mczyzny, tak wic

114

RO Z D Z IA 7.

jedynym praw dziw ym kry teriu m rzeczywistego wyzwolenia spoecznego bdzie

poszerzenie go tak, aby kobiety m ogy si o d m aestw a uwolni. C to jednak
oznaczao? Fourier jasno w ypow iada si na ten tem at. U w olnienie si od m ae
stwa oznacza udzia kobiet w procesie produkcyjnym , czyli, oczywicie, pjcie do
pracy w fabryce. Kolejny raz, przy bliszym przyjrzeniu si sprawie, okazuje si,
e wyzwolenie jest form kontroli. Kobiety m iano ocali przed tyrani ich mw
tylko po to, eby dow iadczyy tyranii szefw fabryk baweny, ktrzy wyzyskiwali
je i czerpali z tego korzyci. La plus a change, jak m w i Francuzi. Byy te inne,
podobne konsekw encje, skoro bow iem z tradycyjnego p u n k tu w idzenia m a
estw o jest synonim em m oralnoci seksualnej, uw olnienie od niego oznaczao
wyzwolenie si od nakazw praw a m oralnego. Innym i sowy, bya to ta sama
owieceniow ideologia, ktra pidziesit lat wczeniej doprow adzia do rewolucji.
Nic dziwnego zatem, e doprow adzia te do kolejnej, ktra wybucha w roku
1848. Tradycyjne spoeczestw o francuskie m iao ju do rewolucji i w XIX
stuleciu okazao si n iepodatne na wszelkie utopijne idee, ale A m eryka, zalud
niana przez odcitych od swoich korzeni im igrantw , w przypadku ktrych sam
fakt w yjazdu z ojczystego kraju wiadczy o tym , e m aj pozytywny stosunek do
pewnych form spoecznej eksperym entacji, rycho staa si miejscem , w ktrym
pow staa pew na liczba utopijnych w splnot, z ktrych cz opieraa si na wzor
cach francuskich. Przykadem tego bya Brook Farm , ktr N ataniel H aw thorne
uniem iertelni w swojej powieci Blithdale Romance. W szystkie one upady.
Jesieni 1824 roku, krtko po lubie C om tea z C aroline M assin, Walijczyk
R obert O w en, k t ry zasyn w A nglii zorganizow aniem m odelow ej fabryki
i w splnoty w szkockiej wiosce New Lanark, przyjecha do A m eryki, aby w New
H arm ony w stanie Indiana pow oa do ycia w splnot opart na jeszcze bar
dziej radykalnych zaoeniach. Przedsiwzicie si nie pow iodo. Nowa H arm o
nia rozpada si, a kiedy O w enow i nie udao si przekona meksykaskiego rzdu,
aby wyda zgod na zorganizow anie nad brzegam i Rio G rande kolejnej, jeszcze
bardziej utopijnej wsplnoty, pow rci on do Anglii, aby przeanalizow a pow ody
poraki. M arks stwierdzi, e eksperym ent O w ena nie pow id si z pow odu g
boko zakam uflowanej zmowy klas wyszych przeciw ko praw om biednych i klasy
pracujcej. W obliczu postpujcego w Anglii kryzysu na rynku pracy Owen
zaproponow a jako jego rozw izanie ubezpieczenie robotnikw i podniesienie
ich pac. M altuzjanie odpow iedzieli, e doprow adzioby to jedynie do przelud
nienia. Klska O w ena oraz um iarkow anych utopijnych socjalistw pozostawia
na polu walki jedynie dwie liczce si siy: m altuzjan i szko m anchestersk, czyli
obrocw niespraw iedliw ego status quo, oraz marksistw, ktrzy byli ordow ni
kam i rewolucji. Taka a nie inna ocena nieudanego eksperym entu O w ena przez
M arksa oznaczaa, e wiat dojrza do rewolucji i tak jak szedziesit lat wcze
niej we Francji, rewolucja w ybucha ponow nie. I kolejny raz zakoczya si klsk.
Jednym zjej uczestnikw by m ody dyrygent i kompozytor, Ryszard Wagner.
W agner w splnie z B akuninem w znosi w D renie barykady, a kiedy rewolucja
1848 roku upada, uda si na w ygnanie do Szwajcarii. W ykorzysta sposobno

PARY 1821

115

i zrewidow a swoje rew olucyjne pogldy. Jego przem ylenia na ten tem at zawiera
ksika Sztuka i rewolucja. Kiedy j pisa, z przegranego politycznego rew olu
cjonisty sta si bardzo popularnym rew olucjonist w sferze kultury, a to dziki
stw orzeniu nowatorskiej chrom atyki oraz za spraw opery Tristan i Izolda, ktra
na kolejne pidziesit lat zyskaa status hym nu na cze seksualnego wyzwolenia4.
Jednym z najzagorzalszych wielbicieli w agnerow skiego Tristana by wczesny
ucze gim nazjum , Friedrich Nietzsche, ktry pniej powici cae ycie (nie
ktrzy twierdz, e rozm ylnie zarazi si syfilisem) goszeniu idei, w myl ktrej
seksualna nam itno jest form kulturowego terroryzm u. W drugiej poowie XIX
stulecia, kiedy na tronie Anglii zasiadaa krlow a W iktoria, a Francja nadal leczy
a rany zadane krajowi przez rewolucj, idea wyzwolenia seksualnego pozostaa
ywa niem al wycznie w Niem czech, a zjawisko to w duej m ierze koncentrow ao
si wok kolejnych wystawie Tristana i Izoldy - m w i o tym w yranie Tomasz
M ann, ktrem u wyzwolenie seksualne rwnie nie byo obce.
N a przeom ie XIX i XX wieku istniay niewielkie grupy ludzi zafascyno
wanych dzieam i Nietzschego, ktry wyzwolenie seksualne w ujciu W agnera
gosi w bardziej toksycznej, filozoficznej postaci. O prcz Bayreuth, gdzie w ier
ni wyznawcy W agnera mogli co roku oglda i sucha jego dzie, byo te inne
miejsce, do ktrego cigali ludzie zainteresow ani ide wyzwolenia seksualnego
i jej niem ieckim ujciem. Mowa o pooonym w pnocnych W oszech uzdrowisku
Ascona, ktre przez pierwsz dekad XX wieku byo w iadkiem niemieckiej wersji
festiwalu W oodstock. Jednym ze synnych w owym czasie m ieszkacw Ascony
by syn policjanta, niejaki O tto Gross, o ktrym Richard Noll napisa, e by
w ielkim am aczem serc, szaawi, ulubiecem arm ii kobiet, ktre - naw et jee
li krtko - szalay za nim . Jedn ze swoich k o chanek-pacjentek doprow adzi do sa
m objstw a, in n a u m ara w podobnych okolicznociach. Jego w spczeni opisyw a
li go jako czow iek byskotliw ego, twrczego, charyzm atycznego i niespokojnego.
By lekarzem -nietzscheanist, psychoanalitykiem -freudyst, anarchist, arcykapa
nem seksualnego w yzwolenia, m istrzem orgii, w rogiem p atriarch atu oraz ro zp u st
nym kokainist i m orfinist. K ochano go rw nie gboko jak nienaw idzono, dla
jednych by czynnikiem zakanym , a dla innych uzdraw iajcym . By D ionizosem
o truskaw kow o-blond w osach5.

W ywar te w pyw na C arla Gustaw a Junga, naw et jako jego pacjent. Jung
i Freud wskrzesili ilum inatyzm w postaci psychoanalizy - i za ich spraw pow ra
camy do gwnego w tku tej ksiki.

Cz II

ROZDZIA 1

PARY, 1895

padzierniku 1885 roku, na rok przed zawarciem m aestw a,

m ody w iedeski lekarz Zygm unt Freud pojecha do Parya, aby
podj w spprac z Jean-M arie Charcotem , sawnym francuskim
neuropatologiem . Freud nie by ortodoksyjnym ydem, ale by
czynnym politycznie syjonist. Dy do zrobienia kariery i w zw
z pew noci wiedzia, e w owym czasie przez Francj przetaczaa si fala antyse
m ityzm u. By on nieodczn czci konserw atyw nej reakcji spoeczestw a na
ducha rewolucji francuskiej oraz skutkiem niechci do tajnych stowarzysze, ktre
jakoby szerzyy ideologi rew olucyjn w caej Europie. Pocztek zjawisku, ktre
nazw ano pniej spiskow teori dziejw, daa opublikow ana w Anglii w latach
1796-1799 ksika ojca A ugustyna B arruela M emoires p o u r servir a Vhistoire
du Jacobinisme, ktra spow odow aa, e angielska opinia publiczna zwrcia si
przeciw idei rew olucji w swym kraju. M oda M ary Shelley w zorowaa posta
doktora Frankensteina, wspczesnego Prom eteusza, z jednej strony na postaci
Shelleya, rewolucyjnego nieudacznika, z drugiej za na osobie Adam a W eishaupta,
profesora praw a kanonicznego na uniw ersytecie w Ingolstadt, a zarazem zaoy
ciela ilum inatw - stow arzyszenia, ktre w splnie z francuskim i les philosophes
i m asonam i doprow adzio do w ybuchu rewolucji francuskiej, najskuteczniejszego
pow stania przeciw ko tronow i i otarzowi.
N esta W eber w swej ksice World Revolution zam iecia diagram przedsta
wiajcy histori i zakres w pyw w myli ilum inatw na przestrzeni XIX stulecia,
a po w ybuch rew olucji padziernikow ej w Rosji. O pow iadajc si za wizj,
ktr nazywa si dzi teori spiskow, stawia tezy, ktre okreli m ona m ianem
bliskich rewolucyjnej wersji sukcesji apostolskiej; w edug Weber, przekazyw a
niem idei rewolucji zajm owa si acuch w sppracujcych ze sob organizacji.
Sposb, w jaki Shelley w ykorzysta myl B arruela, polega n a czym innym .

120

RO Z D Z IA 1.

Zam iast organizacji, ktre propaguj pew n ide, w przypadku Shelleya m am y do

czynienia z koncepcj sprawczego oddziayw ania literatury, wedle ktrej to idea
tworzy organizacj. W spom inam tu o Shelleyu, poniew a wpyw ilum inatw na
jego poczynania m ia bardziej literacki ni organizacyjny charakter. Barruel swoj
ksik uczyni dla A dam a W eishaupta i jego idei wicej, ni on sam i jego zakon
byliby w stanie osign. Z daniem Jamesa Billingtona: Koncepcje ilum inatw
inspirow ay rew olucjonistw nie tylko poprzez zw olennikw wywodzcych si
z lewego skrzyda, lecz rwnie poprzez przeciw nikw z prawicy. Kiedy niepokoje
prawicy zaczy fascynowa lewic, ilum inizm , paradoksalnie, znacznie dynam icz
niej szerzy swe wpywy ni za czasw istnienia zakonu1. Filippo Buonarotti, praw
dopodobnie spadkobierca i kontynuator myli ilum inatw we W oszech, by bona
fid e rewolucjonist, ale nie dziki tem u, e wstpi do organizacji W eishaupta, lecz
dlatego, e zapozna si z ksik Barruela. Zygm unt Freud jest kolejnym przyka
dem czowieka, ktrego fascynacja lewic ufundow ana zostaa na lkach prawicy.
D aniel Pipes, na podstaw ie listu Simoniniego, oskara Barruela o co, co
m ona okreli m ianem antysem ityzm u post-hoc. W swojej ksice obszernie
cytuje prac Webster, ale ignoruje jej stw ierdzenie, e Barruel w aden sposb nie
czy ydw z rew olucj francusk:
Trzeba czego wicej ni niejasne tw ierdzenia, aby odrzu ci w iadectw a ludzi,
ktrzy, jak B arruel i R obinson, dogbnie badali tem at i cao planw ium inatw oraz ich realizacj podczas rew olucji francuskiej przypisyw ali N iem com . Ani
W eishaupt, ani Knigge, ani nikt in n y sp o r d znanych tw rcw ilu m inatyzm u nie
by ydem. C o wicej, o czym w spom nielim y, ydzi nie m ogli zosta czonkam i
stow arzyszenia bez uzyskania specjalnego zezwolenia. ad en z czoow ych rew o
lucjonistw francuskich nie by ydem , ani te aden z czonkw spisku B abeufa2.

Historia ja kobinizm u B arruela jest by m oe rdem teorii spiskowej, ale

jego zw olennicy rozm ylnie w prow adzili do jego myli okrelone modyfikacje,
a jedn z najwaniejszych, ktra dokonaa si w XIX stuleciu, byo utw orzenie
swoistej triady: ilum inata, m ason, yd. U trzym yw aa si ona w w iadom oci
spoecznej przez cae XIX stulecie. W swojej historii teorii spiskowej Biberstein
cytuje list Sim oniniego, ale twierdzi, e skojarzenie yda ze spiskowcem dokonao
si za spraw N apoleona, ktry w roku 1806 zwoa zgrom adzenie rabinw oraz
najwaniejszych przedstaw icieli ludnoci ydowskiej z caej Europy i nazw a je
S anhedrynem 3. Jeli pam ita, e wielu uwaao N apoleona za A ntychrysta, jego
zarzdzenie dao asum pt podejrzeniom , i tajny ydowski rzd istnia ju wczeniej
i opow iada si po stronie obozu rewolucyjnego.
W XIX wieku, kiedy we Francji utrzym yw ay si antyrew olucyjne nastroje
bdce konsekwencj rewolucji francuskiej, kraj ten by najwaniejszym orodkiem
antym asoskich postaw i pogldw. Skutkiem ustanow ienia zwizku yd-mason,
antysem ityzm sta si czci antyrew olucyjnej ideologii. Poniewa reakcjonici
kojarzyli ydw z tajnym i stow arzyszeniam i, takim i jak m asoneria, i uwaali ich
za gwnych ordow nikw rewolucji z 1789 roku, w zrost nastrojw antyrewo-

PARY, 1895

121

lucyjnych oznacza w zrost antysem ityzm u. W rzenie, do ktrego przyczynia si

ksika Barruea (chocia jej przekaz by z tym sprzeczny), signo apogeum
mniej wicej w tym sam ym czasie, kiedy Freud przyjecha do Parya na praktyk
u C harcota. Scalenie w w iadom oci spoecznej postaci yda, m asona i rew olu
cjonisty znaczco u m ocnia publikacja ksiki Rogera G ougenota des M osseaux
Le Juif, le Judaisme et la Judaisation des Peoples Chrtiens, ktra ukazaa si w roku
1869. G ougenot des M osseaux na m otto swojej pracy w ybra cytat z powieci
Coningsby pira Disraeliego: a zatem , jak widzisz, mj drogi Coningsby, wiat
jest rzdzony przez cakiem inne osobistoci, ni sobie wyobraaj ci, ktrzy nie
stoj za kulisam i. Des M osseaux napom yka, e celem m asonerii oraz innych
podobnych tajnych stow arzysze jest unicestw ienie chrzecijastw a i zastpienie
go oglnow iatow ym i rzdam i ydw.
Pi lat pniej, od 1874 do 1876 roku, w ielebny N icholas D escham ps
S.J. wyda ksik zatytuow an Les Socits scrts ou la philosophie de lhistoire
contemporaine, w ktrej w yranie w spom ina o Historii jakobinizm u Barruea.
W roku 1881 praca D escham psa m iaa ju cztery w ydania. W lipcu 1878 roku
paryski Le C ontem porain Revue Catholique zamieci w spom nienia ojca Grivela
0 Barruelu, co rw nie przyczynio si do zjednania m u jeszcze wikszego pow a
ania w krgach antyrew olucyjnych. W roku 1881 ojciec C habauty opublikow a
ksik Les Francs-Mons et les Juifs, w ktrej napisa, e ydow sko-m asoski
spisek toruje drog ydow skiem u A ntychrystow i, a kiedy ten nadejdzie, ydzi
zaw adn caym wiatem.
Trzy lata pniej, czyli na rok przed przyjazdem Freuda do Parya, E du
ard D ru m o n t stw ierdzi w sw oim pam flecie La France Juive: Essai d Histoire
contemporaine, e ydzi w ykorzystuj rewolucje do wasnych celw, e Adam
W eishaupt by ydem (!) i e m asoneria jest tylko przykryw k dla zwikszania
ydowskich wpyww. W 1893 roku jego ekscelencja Leon M eurin, arcybiskup
Port Louis na M auritiusie, wyda pam flet zatytuow any La Franc: Synagogue de
Satan, w ktrym pisze o Barruelu oraz o ydow sko-chrzecijaskiej frankfurckiej
loy Zur Aufgehenden Morgen i w spom ina o licie Simoniniego. Jego wniosek, e:
En vrit tout ce qui trouve dans lafranc-m onnerie estfoncirem ent juif, exclusi
vem ent juif, passionm ent juif, depuis le com m encem ent ju sq u a la fin , wiadczy, e
zanim Freud przyby do Parya jako m ody student medycyny, trw ae skojarzenie
yda i m asona (m ason jest tutaj synonim em ilum inaty) ju si dokonao4. Przez
nastpn dekad nic si w tej m ierze nie zm ieni. W roku 1903, rok po w ydaniu
Psychopatologii ycia codziennego, ojciec Isidore B ertrand stwierdzi w pamflecie La
Franc-Monnerie: Secte Juive, e ydw i m asonw czy nienawi do C hrystusa
1 gojw, a pod tym ostatnim sowem rozum iem y katolikw 5.
Katolicy zaznajom ili si w kocu z prow adzon w caej Europie agitacj
dotyczc tajnych stow arzysze, a 4 kw ietnia 1884 roku papie Leon XIII wyda
encyklik H um anum Genus, znan take jako encyklika o m asonerii. W 1883 roku
A rm and-Joseph Fava, biskup G renoble, opublikow a pam flet zatytuow any Le Se
cret de la franc-monnerie, w ktrym oskary m asonw o uprawianie satanicznego

122

RO Z D Z IA 1.

kultu, witokradcze traktow anie hostii oraz inne wystpki. Fava by przyjacielem
Leona XIII; nazyw ano go m otem na m asonw , a wedug Bibersteina m ia wpyw
na tre H um anum Genus6. Jeeli w istocie tak byo, znam ienne w teje encyklice
jest zarwno to, co w niej pow iedziano, jak i to, co w niej przem ilczano. Leon XIII
ani razu nie w spom nia w niej o ydach i m ona odnie wraenie, e za pom oc
H um anum Genus papie stara si zapanowa n ad obsesj na tem at tajnych stowa
rzysze i sprowadzi j do jej locus classicus, czyli do Historii... Barruela. W H u
m anum Genus Leon XIII oczyszcza antym asoski i antyrewolucyjny ruch z anty
semickich naleciaoci, ktre stay si jego udziaem na przestrzeni XIX stulecia.
H um anum Genus m w i jasno, e owoce, ktre sekta m asoska rodzi, za
bjcze s i gorzkie. Z najpew niejszych danych, na ktrem y si wyej powoali,
narzuca si jeden w niosek, i m ianow icie ostatecznym celem ich zam ierze jest:
obali doszcztnie ad religijny i spoeczny pow stay na gruncie instytucji chrzeci
jaskich i zastpi go now ym adem , uform ow anym wedug ich zaoe, ktrych
podstaw ow e zasady i praw a zaczerpnite zostay z naturalizm u7.
Tyle na tem at celw m asoskiej sekty. rodkam i, ktrym i posuguje si
ona dla osignicia swych de s, zdaniem papiea, zepsucie owiaty, zepsucie
kultury i czce si z tym zepsucie m oralnoci. Z daniem Leona XIII w wiecie
skaonym przez grzech pierw orodny gw n b roni w arsenale masoskiej sekty
jest ewangelia przyjem noci. Goszenie jej przez m asonw stanowi cz spjnego
planu przejcia politycznej w adzy nad chrzecijask Europ:
Tak si dzieje, e n ieu stan n ie patrze m usim y n a to, jak ludziom podsuw a
si liczne p o d n iety nam itnoci, ja k szerz si czasopism a i rozpraw y pozbaw io
ne w szelkiego um iarkow ania i w stydu, ja k na scenach przedstaw ia si ro zp u st
ne w idow iska, jak bezw stydnie dobiera si tem aty dzie sztuki w edug praw ide
tak zw anego w eryzm u, z jak im w yrafinow aniem w ymyla si rne rodzaje ycia
m ikkiego i w ygodnego, jak w reszcie w ynajduje si najrniejsze ponty, aby za ich
spraw upiona dzielno i cn o ta nie staw iay ju op o ru . Tak haniebnie, lecz k o n
sekw entnie postpuj ci, co odrzucaj nadziej niebieskiej nagrody, a wszelkie p o
jcie szczcia sprow adzaj do rzeczy przem ijajcych i jakby w ziem i je to p i ...
O to poniew a tym ludziom chytrym i przebiegym najpow oniej s p osuszni ci,
ktrych duch osab i zaam a si w niew oli n am itnoci, p rzeto znaleli si w m a
sonerii tacy, ktrzy w ystpili z propozycj, i naley system ow o dy do tego, aby
najszersze w arstw y przepoi rozw izoci bez adnych ham ulcw , gdy w tedy
bd je m ieli cakow icie w sw ych rkach, jako narzdzie do w ykonania swych n aj
zuchw alszych zam ysw 8.

W yzwolenie seksualne, aby zastosow a bardziej w spczesne okrelenie

zjawiska, ktre Leon XIII nazywa w encyklice niew ol nam itnoci, jest form
politycznej kontroli. W tej sprawie pogldy papiea s zgodne z Barruelowsk
interpretacj ilum inatyzm u, k t ry w edug zam ierze A dam a W eishaupta m ia
by m etod rzdzenia ludm i poprzez m anipulow anie ich nam itnociam i w taki
sposb, eby nie byli tego wiadom i. Papie nie przyw ouje nazwiska Barruela ani

PARY, 1895

123

nie w spom ina o iluminatyzm ie, ale jego opis strategii wczesnych ilum inatw wiele
zawdzicza autorow i W spom nie. O bjaniajc szkodliw y wpyw n ie k o n tro
lowanych nam itnoci na ludzk dusz, Leon XIII odw ouje si do psychologii
klasycznej, czyli tradycyjnego pogldu na charakter relacji m idzy nam itnoci,
a kontrol rozum u. Czowiek, za spraw grzechu pierw orodnego, jest saby i dla
tego bardziej p o datny na wystpek ni cnot; m usi pogodzi si z yciem w stanie
cigej czujnoci i ustaw icznego m oralnego wysiku:
Poniew a n ad to duch ludzki, skaz grzechu pierw o ro d n eg o dotknity, skonniejszy jest do zego ni do cnoty, przeto aby y uczciwie, koniecznie p otrzeba p o
skram ia burzliw e nam itn o ci i dze poddaw a p o d w adz rozum u. W tej walce
czsto trzeba si w znosi a do pogardy rzeczy doczesnych i podejm ow a n iem a
e tru d y i uciliw e wysiki, aby w kadym w ypadku zapew ni zwycistwo ro z u
mowi. N aturalici za i m asoni, nie w ierzc bynajm niej w te prawdy, ktrem y
za spraw Boga poznali, zaprzeczaj jakoby pierw si rodzice upadli, i tw ierdz,
e w olna wola wcale nadw erona i osabiona nie zostaa. Co wicej, przeceniajc
dzielno i doskonao n atu ry ludzkiej i uwaajc j za jedyne rdo i norm
m oralnoci, w yobrazi sobie naw et nie m og, iby do um ierzania popdw tej
natury, do po sk ram ian ia podliw oci, p o trzeb a byo ustaw icznej walki i jak n aj
wikszej w ytrw aoci'1.

Powyszy tekst jest odzw ierciedleniem diam etralnie odm iennej postawy
ni ta, ktrej pitnacie lat pniej da wyraz Freud, za m otto swojego Objaniania
marze sennych obierajc Flactere si neueo superos, Acheronta movebo - Jeli nie
nakoni niebios, porusz pieko. Leon XIII jako najwyszy przedstawiciel niebios
okaza szczeglne i niew zruszone przyw izanie do tradycji. W czasie, kiedy Freud
pisa swoje dwie pierw sze ksiki, to sam o charakteryzow ao rwnie cesarstwo
austro-w gierskie, Freud natom iast stworzy rew olucyjn psychologi, wedle
ktrej nam itnoci najpierw zadaj kam rozum ow i, a ostatecznie zdobywaj
kontrol nad rozum em . Po raz kolejny, tak jak w rewolucyjnej Francji, wrogiem
ustanow ione zostay nie grzeszne nam itnoci, ale ich tum ienie. Rozum, ktre
go odpow iednikiem by krl, najpierw zosta zanegow any i osabiony, a pniej
zrzucony z tro n u przez dziki m otoch, ktrym od zawsze s ludzkie nam itnoci.
O tym , e Freud w iadom ie opow iedzia si po stronie tradycji rewolucyjnej,
wiadczy rw nie cytat z W ergiliusza: Acheronta movebo. Zdaniem Petera Swalesa, Freud zapoyczy go od Ferdynanda Lasallea, rw nie yda i rewolucjonisty.
Uycie owego cytatu jako m otta do pierwszej ksiki Freuda dowodzi, e psycho
analiza bya zawoalowanym zaakceptow aniem rewolucyjnej tradycji, ktra znw
dochodzia do gosu, albow iem sojusz, ktry pokona N apoleona i po dw udziestu
kilku latach rewolucji przyw rci ad i porzdek w Europie, zacz si rozpada.

ROZDZIA 2

CHICAGO, 1895

atem roku 1900, tego samego, w ktrym Objanianie marze sennych

ukazao si drukiem , John Broadus W atson, m ody nauczyciel z Greenvil
le w Poudniowej Karolinie, napisa do W illiam a Raineya H arpera, rektora
U niw ersytetu Chicago, proszc go o przyznanie m u penego stypendium
bd przyjcie do pracy, tak aby by w stanie opaci studia. W atson otrzym a
licencjat na zdecydow anie m niej znanym F urm an College, uczelni ksztaccej
kaznodziejw Poudniow ych Baptystw, teraz za zapragn uczszcza na praw
dziwy uniw ersytet, chcia bow iem zdoby sobie pozycj w wiecie, a u progu XX
stulecia stawao si oczywiste, e kluczem do yciowego sukcesu jest wyksztacenie.
Jeeli uzna, e P rzygody H ucka Finna s arch ety p iczn am erykask
powieci, to W atson wychow a si w rodzinie, ktr rw nie m ona okreli
tym m ianem . Jego m atk (zm ara 3 lipca 1900 roku, m niej wicej w tym sam ym
czasie, w ktrym W atson napisa list do H arpera) charakteryzow aa m oralna
arliwo i zapa w dow y Douglas, ojciec natom iast przypom ina Tatk, nie tylko
dlatego, e duo pi, ale rw nie z tego pow odu, e od czasu do czasu znika w g u
szy i spdza wwczas czas z jedn ze swoich indiaskich konkubin. Kiedy John
m ia trzynacie lat, jego ojciec Pickens W atson znikn na dobre, wychowanie
syna pozostaw iajc na gowie m atki, ktra coraz bardziej pograa si w ty p o
wej dla tego regionu, em ocjonalnej religijnoci. O boje rodzice odcisnli pitno
na osobowoci W atsona, k t ry z jednej strony sta si pijakiem i kobieciarzem ,
z drugiej za z ca arliwoci kaznodziei Poudniow ych Baptystw, powici
si nowej religii: nauce jako takiej, a psychologii behaw ioralnej w szczeglnoci.
W atson, urodzony w roku 1878, p o d w ielom a w zgldam i by typow ym przedsta
w icielem pokolenia lat osiem dziesitych XIX stulecia, bdcym pierw ow zorem
pokolenia nowej generacji, ktre doszo do gosu w pierw szym dziesicioleciu po

126

RO Z D Z IA 2.

zakoczeniu I wojny wiatowej, za spraw wywoanych w ojn zm ian spoecznych.

W szyscy przedstaw iciele nowej generacji byli gorliw ym i zw olennikam i nauko
wego m aterializm u i z zapaem pierwszych apostow starali si uksztatowa wiat
na m od swojej now o nabytej wiary. Przekona si pan, e bd najpilniejszym
studentem - napisa W atson do H arpera i faktycznie m w i prawd.
Dziki tem u, e z baptystycznego sem inarium w ynis znajom o aciny
i greki, W atson chcia pocztkow o studiow a filozofi u Johna Deweya. Wiemy, e
mniej wicej w tym sam ym czasie, kiedy wysa list do H arpera, napisa rwnie do
Deweya. Kiedy jego proba w yldow aa na biurku rektora, Dewey by w poowie
swojej dziesicioletniej uniw ersyteckiej kariery i wwczas wanie jego wpywy
na uczelni byy najsilniejsze. W atson zapisa si n a zajcia pow icone Kantowi,
ktre prow adzi Dewey - w istocie uczestniczy w nich naw et dw ukrotnie - ale
m im o to po ich zakoczeniu i tak nie rozum ia, o co chodzi w Krytyce czyste
go rozumu. Jedynym skutkiem jego kontaktu z dzieem K anta bya trw aa niech
W atsona do filozofii niem ieckiej oraz introspekcji - nowej zdobyczy wczesnej
psychologii, nauki, ktrej zaczto naucza na uniw ersytecie zaledw ie osiem
lat wczeniej. G. Stanley Hall, ojciec am erykaskiej psychologii, ktry wyjecha do
N iem iec w latach osiem dziesitych XIX wieku, eby pobiera nauki u W ilhelm a
W undta w Tybindze, pow iedzia, e by psychologiem oznacza by Niem cem .
Introspekcja w ujciu niem ieckim m iaa bardzo niewiele wsplnego z bezin
teresownym dociekaniem prawdy, co wedle tradycji klasycznej byo celem najwa
niejszym, rw nie daleko jed n ak byo jej do amerykaskiej fascynacji praktycznym
dziaaniem i jego w ym iernym i skutkam i - postaw y typowej zarw no dla Deweya,
jak i dla W atsona. A m erykanie zawsze skaniali si ku tem u, co powierzchowne,
czuli si niepew nie, poruszajc si w obrbie filozoficznej tradycji Z achodu, a to,
co tworzyli, przypom inao swoisty kult cargo, pozbaw iony zdolnoci zrozum ienia
istoty owej tradycji. Taka sam a niecierpliwo charakteryzow aa pow stanie w sp
czesnej psychologii. Ludzi, takich jak Dewey, nie bez pow odu uwaano za pragm atystw. Praw da o ludzkiej psychice bya dla nich istotna tylko o tyle, o ile m ona j
byo wykorzysta dla osignicia konkretnych, w ym iernych rezultatw. Podobnie
jak nauki cise, ktre dyy teraz nie tyle do odkrycia i zrozum ienia sekretw
natury, lecz do zyskania n ad ni wadzy, nowa nauka, jak bya psychologia, w uj
ciu Johna Deweya m iaa by sposobem kontrolow ania ludzkich umysw. Dewey
by jednym z tw rcw dw udziestow iecznego lewicowego liberalizm u, a jednym
z celw tak pojm ow anego liberalizm u jest uzyskanie kontroli nad spoeczestwem.
Pod tym w zgldem w dem okratyczny liberalizm by jednoczenie p o d
palaczem i stra p o arn . N auka stanow ia rozpuszczalnik, w k t ry m z n i
kay wszystkie stare wizi kojarzone z m oralnoci, religi i tradycj, a kiedy
one znikny i w konsekw encji zbliono si do kraw dzi spoecznego chaosu,
ta sam a nauka, a zwaszcza now a jej ga, czyli psychologia, pozw olia ludziom
na najw yszych stanow iskach kontrolow a spoeczestw o now ym i, bardziej
racjonalnym i sposobam i i czerpa z tego korzyci nie tylko polityczne, ale te
finansowe. W edug Deweya, psychologia m iaa sta si narzdziem dem okratycz

CHICAGO, 1895

127

nej reformy, a publiczny system owiaty instytucj, gdzie dem okratyczna nauka
bdzie wcielana w ycie1. W przypadku Deweya bya to oczywicie reakcja na
kolejne fale im igracji, ktre w tam tym czasie docieray do A m eryki z poudniow ej
i w schodniej czci Europy. Dewey w idzia w szkoach najwaniejsze narzdzie
uspoeczniania, in stru m en t, dziki ktrem u bdzie m oliwe uksztatow anie h o
m ogenicznego am erykaskiego obywatela, odartego z przynalenoci etnicznych
oraz wizi rodzinnych, identyfikujcego si z postpow ym i, oglnonarodow ym i
celami, w epoce m ass-m ediw artykuow anym i przez ludzi ksztatujcych opini
publiczn. Szkoy pow in n y dziaa w oparciu o psychologi, tak jak wielkie
fabryki funkcjonuj w oparciu o nauki chem iczne i fizyczne2. Dewey gosi, e
szkoy pow inny ksztatow a A m erykanw , czyli ludzi w ierzcych w nauk, ale
te sceptycznych wobec instytucji stw orzonych przez ojcw zaoycieli. W yrazem
owego sceptycyzm u byy publikacje podobnych m u liberaw, takich jak W alter
Lippm ann, H erbert Croly, ktrzy znaleli si na wieczniku dziki pow staniu New
Republic i zbliajcej si wojny, do ktrej W oodrow W ilson wcign Ameryk.
U niw ersytet w C hicago p o w sta w ro k u 1892, n a ro k p rze d W ystaw
wiatow w tym miecie. W sparcie finansowe zapew ni m u John D. Rockefeller.
Uczelnia, podobnie jak jej patron, bardziej ni bezinteresow nym dociekaniem
praw dy zainteresow ana bya konkretnym i i w ym iernym i osigniciam i. W atson,
z racji swojego usposobienia, z zapaem chon zasady owieceniowej nauki,
a czyni to tak gorliwie, e rycho zwrci na siebie uwag wykadowcw. Porzuci
filozofi i zaj si psychologi, ktr pojm ow ano niem al wycznie w kategoriach
mechanistycznych. Uczy go Jacques Loeb, ktry przeprow adza eksperym enty nad
sztucznym zapodnieniem jajeczek jeowcw. W atson dow iedzia si wwczas, e
czowiek jest jedynie biologiczn m aszyn, ktr niebaw em , gdy tylko dopracuje
si kilka szczegw, bdzie m ona replikowa w laboratorium . Bya to wizja ro
dem w zita z Frankensteina M ary Shelley, ale o d arta z wszelkich ludzkich obaw
i przeczu oraz gorzkich dow iadcze, ktre osiem dziesit lat wczeniej wczeni
zwolennicy rewolucji seksualnej bolenie odczuli na wasnej skrze. Skoro czowiek
by biologiczn m aszyn pozbaw ion wszelkich instynktw , a tym bardziej
niem iertelnej duszy, stanow i doskona tabula rasa, zapisywan wycznie dziki
krzyow aniu jego dow iadcze oraz biologicznych uw arunkow a. Nie by ju
bytem, ktrym kierow aa rozu m n a dusza i ktrego m oliwoci rozwijay si w ze
tkniciu ze w iatem poznaw alnym zmysowo, istot zdoln w zgodzie z rozum em
zaprow adza porzdek we wszechwiecie i, co za tym idzie, rwnie we wasnym
yciu. Sta si natom iast biologiczn m aszyn, ktr m ona dowolnie ksztatowa
i ktrej reakcje byy bezporedni odpow iedzi na bodce napywajce z zewntrz,
a pozostajce poza jego kontrol. Jako e, zgodnie z ow koncepcj, czowiek nie
posiada duszy ani umysu, a nawet - przynajm niej wedug W atsona - wiadomoci,
a jego biologiczne uw arunkow ania s takie, jakie s, jest on tylko tw orem ukszta
towanym przez czynniki zew ntrzne. Std ju tylko krok do wycignicia wniosku,
e ten, kto owe czynniki zew ntrzne kontroluje, zyskuje w adz nad czowiekiem.
W przypadku tak okrojonej wizji czowieka kwesti Jduczow byo zrozum ienie

128

R O ZD ZIA 2.

m echanizm u dokonyw ania si przeniesienia im peratyw w zew ntrznych na im

peratyw y w ew ntrzne, zakodow ane w ludzkiej psychice. Czowiek, ktry odkryby
ow tajem nic, staby si najdoskonalszym program ist, kim , kto posiad wiedz
naukow ego kontrolow ania zachow a swoich blinich.
Powysza koncepcja odpow iada w czesnym pogldom W atsona oraz ro
dowiska intelektualnego jego nauczycieli. U m iejtno W atsona w ykorzystania
i rozw inicia ducha pogldw tam tych czasw, w zalenoci od pu n k tu widzenia
uzna m ona za g o d n pozazdroszczenia albo za nader nieszczliw. By nie
odrodnym dzieckiem swej epoki i jego wiara w nauk dzi wydaje si bardzo naiwna
i przestarzaa, ale dziki niej w anie z atw oci sta si jedn z gwnych postaci
nowej grupy zawodowej, ktrej celem byo rozszyfrow anie odwiecznej tajem nicy
ludzkich zachow a i kierow anie nim i w sposb dla filozofii i religii nieosigalny.
Podobnie jak d o k to r Frankenstein i Shelley, w spczeni Prom eteusze w rodzaju
W atsona wierzyli, e zdoaj stworzy nowego czowieka z rozm aitych pokaw a
kow anych czonkw w ykradzionych chykiem z cm entarza wasnych seksualnych
biografii. Poniew a W atson doszed w kocu do w niosku, e co takiego, jak
w iadom o, nie istnieje, nic dziwnego, e jego stosunek do autobiografii by
odzw ierciedleniem n ad er m glistego pojcia, jakie o w iadom oci mia. W roku
1928, bdc u szczytu sawy, napisa:
N ie rozum iem , jak kto, prcz n a d er prosto d u szn y ch osb, m oe bra si
za opisyw anie w asnego ycia. Kady m a zbyt wiele do ukrycia, eby pisa uczciwie
[autobiografi] - zbyt wielu rzeczy nie wie, aby je opisyw a sowam i, naw et jee
li niczego ukryw a nie m usi. Pomys, e opisujesz w asne m odziecze postpki
dzie po d n iu - cztery lata w college u - swoje zapatrzenie w siebie, to, jak tra k tu
jesz innych - sw oj m aostkow o, swoje m arzen ia o seksie! A utobiografie pisze
si albo po to, eby pokaza swoje dobre strony, albo eby p ognbi krytykw i za
m kn im usta. G dyby osoba piszca autobiografi uczciwie, dzie p o dniu, przez
sze m iesicy dokonyw aaby n a sobie takich zabiegw, albo w k ocu popeniaby
sam objstw o, albo p o p ad a w zbaw ienn, b o dajc zap o m n ien ie depresj3.

O statni artyku, k try napisa W atson (i ktry nigdy nie ukaza si drukiem ),
by prb odpow iedzi na pytanie, dlaczego ani on, ani nikt z jego sawnych zna
jom ych nigdy nie targ n si na wasne ycie. Z powyej przytoczonego fragm en
tu wynika, e m odziecze ycie W atsona pene byo m oralnego i uczuciowego
zamtu. Przeczytaw szy H u m ea (m niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy zarzuci
studiow anie filozofii), doszed do p rzekonania, e rozum jest niew olnikiem
poda4. W tym przypadku, H um e zapew ne tylko u m ocni go w tym , czego
dowiadczy we w asnym yciu. A ycie to sprow adzao si do pobaania i folgo
wania nam itnociom penym gniew u i seksualnej podliw oci wystpujcym
naprzem ian z krtkim i okresam i racjonalnych rozm yla i medytacji. W Greenvil
le, jako m ody czowiek, by aktyw nym uczestnikiem zwalczania czarnuchw ,
na ktre wadze chyba przym ykay oczy. Fakt, e W atson zosta za to aresztowany,
zdaje si wiadczy, e uczucia w ym kny m u si w tedy spod kontroli; podobne

CHICAGO, 1895

129

okolicznoci towarzyszyy zapew ne drugiem u aresztow aniu W atsona, kiedy to zo

sta zatrzym any za strzelanie z broni palnej w sam ym rodku miasta.
Podobnie rzecz wygldaa w przypadku nam itnoci, ktrych podoem byo
podanie seksualne. Pocztek aktyw noci seksualnej W atsona zbieg si w cza
sie z jego w stpieniem do F urm an College, czyli m ia w tedy siedem nacie lub
osiem nacie lat. Przed skoczeniem uczelni w da si w rom ans ze starsz od sie
bie kobiet i wwczas zapew ne pojaw ia si w n im trw ajca a do koca ycia
niezdolno do zachow ania seksualnej sam okontroli. Jesieni 1903 roku, ju na
Uniwersytecie w Chicago, przey zaam anie nerw ow e, ktre kazao m u uwaa
i pilnowa si. M iao ono zapew ne zwizek ze spraw am i n atu ry seksualnej, gdy,
jak powiedzia, ono wanie m iao by pow odem jego pniejszego zaakceptowania
przewaajcej czci teorii Freuda. O becnie naw et pow ierzchow na analiza myli
Freuda i teorii behaw ioryzm u wykazuje, e m ao m aj ze sob wsplnego. Jed
nake w spraw ach dotyczcych seksualnoci W atson by freudyst, ktry uwaa,
e rdem zjawisk, takich jak kom pleks Edypa, m og by ze nawyki wyniesione
z uw arunkow a okresu najwczeniejszego dziecistwa. Skoro dzi brzm i to m ao
przekonujco, wwczas rw nie brzm iao niewiele lepiej.
Biografowie W atsona rw nie dostrzegaj t sprzeczno. W atson twierdzi,
e Freud jest bezuyteczny dla laboratoryjnego psychologa5, ale zgadza si z jego
stwierdzeniem , e wszystkie zachow ania czowieka zwizane s z popdem seksu
alnym6. Freud posugiw a si pojciam i klasycznej nauki (id=popd, superego=rozum ), ale nada im now , rew olucyjn posta. W atson chcia j cakowicie znie
i zastpi czym, co okreli m ona m ianem adaptacji fizjologii; wedle jego k o n
cepcji mio to pam i dozna seksualnych, a myl jest pochodn ruchu krtani,
odpow iednikiem m w ienia na gos. Z behawiorystycznego punktu widzenia mio
to rodzaj obrzm ienia. Kiedy jed n ak przyszo do w yjaniania wasnych seksualnych
zachowa, W atson uzna, e freudyzm spraw dza si tutaj lepiej ni behaw ioryzm .
Powd tego jest raczej prosty. Zgodno m idzy behaw ioryzm em i freudyzm em
nie jest natury naukowej, ale politycznej. I W atson, i Freud byli rew olucjonistam i,
ktrzy uywali nauki jako przykryw ki w w ojnie z porzdkiem m oralnym , ktrego
ucielenieniem byo dla nich spoeczestw o epoki wiktoriaskiej;
W istocie w splne dla behaw ioryzm u i psychoanalizy byo przekonanie o p la
stycznoci ludzkiej n atu ry i nietrw aoci stw orzonych przez czow ieka instytucji.
To oznaczao zanegow anie w artoci w iktoriaskiego spoeczestw a. Standardy
zachow a, stw orzone i n arzuco n e przez spoeczno oraz K oci zastpow ano
etosem , k t ry k ad nacisk n a sam ospenienie i osobist satysfakcj. D aleko tem u
je d n a k byo do w yzw olenia, bow iem zm ian a ta skutkow aa pozostaw ieniem je d
nostki samej sobie w oceanie niestaych w artoci, ktre w coraz w ikszym stopniu
ksztatow ane byy przez rodzaje i style kon su m p cji7.

Po przejciu zaam ania nerwowego, ktrego dow iadczy jesieni 1903 roku,
W atson postanow i rozwiza swoje seksualne problemy, biorc potajem nie lub
z dziew itnastoletni studentk, niejak M ary Ickes. M iao to miejsce 26 grudnia

130

R O ZD ZIA 2.

tego sam ego roku. W atson zawsze m ia sabo do kochajcych si w nim studen
tek i najpraw dopodobniej oeni si z Ickes gw nie dlatego, e odrzucia go inna
jego uczennica, p a n n a Vida Sutton. Kiedy jed n ak Sutton w rcia i oznajm ia, e
zm ienia zdanie w sprawie propozycji, ktr jej zoy, natychm iast nawizali ro
mans. Harold, brat M ary Ickes, ktry pniej obj stanowisko Sekretarza Zasobw
W ewntrznych w adm inistracji Franklina Roosevelta (jego syn zajmowa podobne
stanowisko w adm inistracji C lintona), najw idoczniej zna si na ludziach. Nigdy
nie pogodzi si z m aestw em siostry, a kiedy doszy do niego plotki i pogo
ski, w ynaj detektywa, k t ry przedstaw i M ary dow ody zdrady jej ma. Nie by
to obiecujcy pocztek zwizku, ktry ostatecznie zakoczy si siedem nacie lat
pniej, ale incydent ten pozw ala nam uzyska pew ien wgld w osobowo czo
wieka, ktry zyska saw, obiecujc, e stw orzy techniki um oliwiajce nie tylko
przewidywanie, ale take kontrolow anie ludzkich zachowa. W atsonowi nigdy nie
udao si zapanow a n a d w asnym i zachow aniam i seksualnym i i dlatego zawsze
podlega kontroli innych. Ulega bodcom zawsze, kiedy zobaczy atrakcyjn
kobiet; kierow ay n im w yrzuty sum ienia, uczucie, ktrego nie potrafi przeko
nujco wytum aczy z perspektyw y behaw ioryzm u; tkw i we wadzy ludzi, ktrzy
chcieli wykorzystywa szczegy jego ycia seksualnego jako rodzaj w ym ierzone
go w niego szantau. Nic zatem dziwnego, e kontrola ludzkiego zachow ania bya
jednym z celw, ktre w yartykuow a w sawnych w ykadach z roku 1913. Byy one
podstaw jego ksiki Behawioryzm , w ktrej W atson podkrela, e psychologia
jest czysto obiektyw n, dow iadczaln gazi n auk przyrodniczych, a jej ce
lem teoretycznym jest ni m niej ni wicej, tylko przew idyw anie i kontrolow anie
lidzkich zachowa.8
Zainteresow anie W atsona kontrolow aniem ludzkich zachowa w yrastao
z jego wasnych dow iadcze, gwnie ycia seksualnego, ktre najczciej w y
mykao m u si spod kontroli. Zygm unt Freud pow iedzia, e Bg to wywyszo
ny ojciec. W atson m usia wzi to sobie gboko do serca. O dszed od religii,
gdy wczeniej to sam o uczyni jego ojciec. M oralno jest kojarzona z religi,
ktr W atson kojarzy z kolei ze swoj bardzo em ocjonaln m atk. W yciu jego
ojca m oralno jako norm atyw ny przew odnik cakowicie zawioda i tak samo
stao si w jego yciu. W tej sytuacji pozostaa jedynie nauka: tylko ona dawaa
szans stw orzenia tech n ik sterow ania ludzkim i em ocjam i, a tego w anie ro z
paczliwie poszukiw a W atson. Psychologia dostarczya odpow iednich narzdzi
kontroli, kiedy W atson odrzuci cay filozoficzny baga przeszoci i odkry prawo
em piryczne, oparte na zachow aniu zwierzt. O panow anie przyrody prow adzio
do opanow ania ludzkich zachow a, bow iem ludzie s m aszynam i biologicznym i
i pod tym wzgldem niczym si nie rni od szczurw. Seksualne reakcje W atsona
po d pew nym i w zgldam i byy wic - do czego nie chcia si przyzna - bardzo
podobne do reakcji, ktre m g zm ierzy u szczurw. Byy dogbnie konform istyczne. Z am iast przyzna si do braku sam okontroli, W atson wola stworzy
szko psychologii goszc, e sam okontrola nie m a najm niejszego znaczenia.
Bywa, e niejakim obrzydzeniem napaw a m nie usiow anie podporzdkow ania

CHICAGO, 1895

131

ludzkiego charakteru praw u9 - napisa do sawnego prym atologa, Roberta M.

Yerkesa. Zdanie, w zalenoci od interpretacji, m ona uzna albo za nader trafne,
albo za przejaw arogancji; trafne m oe by o tyle, o ile uznamy, e dotyczy ono
jego braku sam okontroli, aroganckie za wtedy, kiedy dostrzeem y w nim prb
przenoszenia wasnej uom noci na cay rodzaj ludzki.
H arold Ickes nie pom yli si w swojej ocenie W atsona. W atson by czowie
kiem bez charakteru, o ile p o d pojciem charakteru rozum ie bdziem y zdol
no racjonalnego panow ania nad swymi nam itnociam i, ktra m a spjny i silny
fundam ent. Z am iast przyzna si do swoich uom noci, W atson uzna, e lepiej
przerobi ludzko na wasny obraz i podobiestw o. Jego w izerunek czowieka
to pow ierzchow ny A m erykanin, pozbaw iony ycia duchow ego i m oralnoci,
dcy wycznie do zaspokajania m nstw a poda i lkw, ktrym dowolnie
m og m anipulow a ci, ktrzy wiedz, w jaki sposb sterowa jego nam itnocia
mi. Czowiek sta si pustym naczyniem , tabula rasa, na ktrej m ona zapisa
dow olny tekst. W im i w olnoci ludzkie nam itn o ci bd p o d dane kontroli
i stan si zniew oleniem , a o jego ksztacie decydowa bd ci, w ktrych rkach
spoczywaj narzdzia ksztatow ania opinii publicznej. N auka staa si m antr,
ktr H om o Am ericanus pow tarza sobie bez koca, aby trw a w przekonaniu, e
jego zniewolenie jest prawdziw wolnoci. Nie pow inno to by zaskoczeniem, jeli
pam ita, czym dla W atsona bya psychologia i jak m ia wizj czowieka. W k o
cowym rozrachunku John W atson by tym , co opisa: reakcj na bodziec. Jego
ycie seksualne to m odel behaw ioryzm u. Homo Am ericanus odrzuci w ew ntrzny
kom pas i uzna za satysfakcjonujce, e - tak jak W atson - jest li tylko reakcj
na seksualny bodziec. Z chwil kiedy wpywowe w arstw y am erykaskiego spo
eczestwa odrzuciy seksualn m oralno, nauka staa si jedynym narzdziem
uzyskania kontroli tam , gdzie m oralno zawioda.
Pojawi si jeszcze jeden problem . Dla W atsona behaw iorysty i W atsona
jako czowieka nie istniao co takiego, jak sam okontrola. O znaczao to, e behaw ioryzm m oe objani reakcj, ale w adnym razie dziaanie, ktre j wywouje.
Na tym wanie polega ndza am erykaskiego pragm atyzm u, filozofii, ktra o d
cia si od tego, co uw aaa za starow ieckie i m etaliczne koncepcje (chodzio
tu przede wszystkim o tradycyjnie rozum ian praw d), a na ich m iejscu postawia
nastpstw a akcji. Nie m oe ona jed n ak w ytum aczy, czym owa akcja jest, bo
ta, jako przeciw iestw o reakcji, zawsze opiera si na rozum ie i jego zdolnoci ro
zum ienia w artoci transcendentalnych, takich jak praw da i dobro. Behawioryzm
stanow i m ilczce przyzw olenie dla m oralnych poraek, ktrych W atson jako
czowiek ponis wiele, pobaajc swoim seksualnym zachciankom , ale oprcz
tego jest rw nie sam w sobie sprzeczny. Nigdy nie potrafi objani istoty rzeczy.
Nigdy nie wyjani, czym jest akcja. M a on sens jedynie w wiecie nadzorcw
i dlatego tak bardzo odpow iada lewicowcom i wiatu, ktry zbudowali na ruinach
tego, ktry zniszczya I w ojna wiatowa.
John B. W atson, m im o tego e w yrzek si P oudnia, jego religii i tradycji,
nigdy nie przesta by chopcem z farm y w Poudniow ej Karolinie, bez wzgldu na

132

RO Z D Z IA 2.

to, w jak dostojnym i wyrafinow anym obraca si rodowisku.. Krtko po otrzym a

niu posady na M adison Avenue, kupi sobie farm w C onnecticut. Jego rozum ienie
szczcia polegao na zatraceniu si w dziaaniu, co jest typowe dla amerykaskiego
pragm atyka i tak rycho cakowicie powici si hodow aniu zwierzt i budow aniu
stod, czyli w tym sam ym , co robi w czasach, kiedy by m odziecem . W atsonowi
zawsze byo bliej do zw ierzt anieli do istot ludzkich; wiksz cz pierwszego
dziesiciolecia XX w ieku spdzi na studiow aniu zachow a zwierzt. O prcz
laboratoryjnych szczurw obserw ow a te ptaki na wyspie D ry Tortugas. Chcia
dociec podstaw ludzkich zachow a i w oparciu o nie stworzy psychologi, ktra
objaniaaby to, co w yciu pryw atnym przysporzyo m u tylu problemw. W edug
Watsona: Emocje, gdy je waciwie wykorzysta, zam iast nas niszczy, m og nam
suy. Zdanie to dao jed n em u z jego biografw pow d, aby stwierdzi:
Przeraajce w idm o unicestw ienia, ktre przedstaw i jako alternatyw ulegania
em ocjom , pom aga w ytum aczy jego obsesj zyskania n a d n im i k o n tro li... Watson nade w szystko obaw ia si niekontrolow anej erupcji m asow ych em ocji. Jednym
z ulubionych celw jego krytyki byo ew angeliczne chrzecijastw o, szczeglnie
to przejaw iajce si rosnc liczb przypadkw o d rad zan ia si w o rodkach m iej
skich. W atson pow iedzia socjologow i W illiam ow i I. Thom asow i, e kada klinika
psychiatryczna i kady szpital w m iecie zna owe napicie, tow arzyszce duem u
sp otkaniu religijnem u w d u ch u o dnow y. .. W atson, k t ry tak ostentacyjne w yrzek
si owrych w artoci, kiedy sta si piew c w spczesnego, m iejskiego ycia, da w y
raz swojej dezaprobacie jasno i dobitnie. Jego zdaniem , religia jest m im o wszystko
tylko przestarza form kontroli n ad spoeczestw em 10.

W atso n u w aa, e relig ia je st fo rm k o n tro li n a d sp o ec ze stw em ,

gdy w wiecie, w ktrym nie istnieje akcja wszystko jest form kontroli i n a d
zoru. Biorc po d uwag jego koncepcj psychologii bodca i reakcji, ktra nie p o
trafi wyjani niczego, poniew a nie uznaje rozum u, reakcja jest jedyn zdolnoci
czowieka. A jeli tak, ycie ludzkie stanow i tylko reakcj na bodziec sterowany
przez innych. Dlatego w anie behaw ioryzm wcale nie jest psychologi, lecz tech
nik kontrolow ania psychiki. Nie tumaczy, skd bior si ludzkie dziaania, ale
dostarcza pozornie w iarygodnego wyjanienia, w jaki sposb m ona je kontrolo
wa. Dlatego w anie zyska tak przychylne przyjcie u si, ktrych deniem byo
przeksztacenie A m eryki z pastw a wolnych farm erw w im perium bezmylnych
konsum entw . W atson w ypyn na grzbiecie teje w anie politycznej fali. T.J.
Lears powiedzia, e now oczesnoci potrzebna jest in strum entalna racjonalno,
ktra desakralizuje wiat przyrody oraz w ew ntrzny wiat ja, redukujc je do
zjawisk, ktrym i m ona sterow a11. Skoro nie m a w ew ntrznego wiata, nie ma
wiadom oci, nie m a take rozum u, a jeli nie m a rozum u, czowiek nie m oe
funkcjonowa. Rozum praktyczny to sztuka dziaania wyjaniajca, e wszelkie
dziaanie opiera si na ludzkiej zdolnoci postrzegania transcendentalnego dobra.
Skoro wiat w ew ntrzny nie istnieje, nie istnieje te psychologia, a to, co ukryw a

CHICAGO, 1895

133

si po d t nazw, jest tylko technikam i nadzoru, in stru m entaln racjonalizacj,

suc kontrolow aniu em ocji12.
W roku 1914 W atson opublikow a Behavior: An Introduction to Comparative
Psychology, podrcznik, co do ktrego ywi nadziej, e zainteresuje on rwnie
szersze rzesze czytelnikw. Techniczne aspekty nowej psychologii byy jasno
form uow ane niem al od samego pocztku ksiki: zainteresowanie behaw iorysty
ludzkim i zachow aniam i to co wicej, ni zainteresow anie widza - [behawiorysta]
chce kontrolow a ludzkie reakcje w taki sam sposb, jak naukowiec dy do za
panow ania nad innym i naturalnym i zjawiskami i sterow ania nimi. Przedm iotem
zainteresow ania psychologii behaw ioralnej jest przew idyw anie i kontrolow anie
ludzkiej aktyw noci1'. Czowiek, zgodnie z tym , czego W atson nauczy si pod
kierunkiem Loeba na Uniwersytecie w Chicago, w najlepszym razie jest zoo
n biologiczn m aszyn, gotow do dziaania14. A dusza i umys? Odpow ied
jest rw nie gadka: W szystkie nasze problem y psychiczne i ich rozw izania
m ona rozpatryw a w kategoriach bodca i reakcji15.
A jednak, w ow ym pdzie ku przeksztaceniu psychologii w nauk, bd
c prostym odpow iednikiem chem ii i fizyki, nadal przeszkadzaa W atsonowi
jego wasna osobowo. W Behawioryzmie pisze o onach, ktre nie rozumiej
seksualnych pragnie, od ktrych nie sposb uciec (na przykad w przypadku
m aestw a z osob niepenospraw n albo obkan) z pow odu deform acji ciaa
(perm anentnego poczucia niszoci) i tem u podobnych przyczy1". Zapowiada, e
teraz rozwizanie takich problem w stanie si moliwe. Pod koniec ksiki pisze:
Pewnego dnia w szpitalach bd nam pomagali zm ienia osobowo, gdy mona
to uczyni rwnie atwo, jak korygowa ksztat nosa, m usi tylko upyn troch
czasu17. Tym czasem jed n ak nasze reakcje na stay bodziec s czsto chybione,
niezdolne m u sprosta; niszcz nasz psychik i mog powodowa jej zaburzenia18.
W atson nawizuje tutaj do zaam ania nerwowego, ktre przeszed, do wasnej
ony, ktra nie rozum ie, oraz w arunkow ania jako jedynej drogi wyzwolenia si
od seksualnych pragnie, od ktrych nie sposb uciec. To, co osobiste, usuw a si
jednak na dalszy plan i ustpuje m iejsca tem u, co polityczne. Behawioryzm roz
wie problem y spoeczne, gdy psychologowie stan si socjotechnikam i. Do
takiej wanie ew entualnoci entuzjastycznie odnis si John Dewey, oznajmiajc,
e dobrze yczy behaw ioryzm ow i. A kceptow a polityczne konsekwencje w yni
kajce z zaoe psychologii behaw ioralnej, upatrujc w nich nie tylko obalenia
pogldu o staoci ludzkiej n atu ry - ostatniej ostoi w stecznikw - ale te spe
nienia przepow iedni C ondorceta o przyszoci, w ktrej o porzdku ludzkim
decydow a bdzie n auka19. W kocu doszo do tego, e koncepcje W atsona
propagowali najwaniejsi przedstaw iciele lew icow o-liberalnego n u rtu nauk spo
ecznych oraz zwizana z nim i sie przyznajcych subw encje fundacji i instytucji,
m ajcych w pyw na ksztatow anie opinii publicznej, z ktr W atson wczenie
nawiza kontakty.
Jesieni 1908 roku Watson doczy do grona wykadowcw Uniwersytetu Johna
H opkinsa w Baltimore, w stanie M aryland. Niedugo pniej John M ark Baldwin,

134

RO ZD ZIA 2.

mentor i wsppracownik Watsona, ktry pomaga m u rozwija psychologi behawio

raln, zosta przyapany przez policj dosownie z opuszczonymi spodniam i w m u
rzyskim dom u publicznym, z usug ktrego czsto korzysta. W ybuch skandal
i Baldwina rycho zm uszono do rezygnacji ze stanowiska, a dziki tem u Watson
zosta szefem jednego z najbardziej prestiowych uniwersyteckich wydziaw psy
chologicznych w kraju, a take redaktorem rwnie prestiowego periodyku Journal
of Animal Behaviour, ktry powoa do ycia wsplnie z Robertem M. Yerkesem.
Yerkes by dwa lata starszy od W atsona i podobnie jak on wychowa si
na wiejskiej farmie. Kiedy gwnym kierunkiem swoich studiw uczyni psycholo
gi, swoje wczesne zainteresowanie psychologi zwierzt, tak jak Watson, potrakto
wa jako fundam ent przyszej kariery naukowej. W rkopisie jego nieopublikowanej
autobiografii zatytuowanej Testament czytamy: zaoenia, m etody i codzienne
dowiadczenia uczonego w dziedzinie nauk przyrodniczych sprzyjaj obiektyw
noci, bezstronnoci, szerokim horyzontom i niezalenoci w myleniu, natom iast
pogldy waciwe osobom religijnym ci raczej ku subiektywnoci, uprzedzeniom,
ograniczeniu pogldw, autorytaryzmowi oraz postawie dogmatycznej pewnoci20.
Yerkes, podobnie jak W atson, by przekonany, e nauka jest sposobem ycia,
nadrzdnym wobec kadego systemu m oralnego, ktry proponuje religia.
W roku 1902 Yerkes otrzym a tytu d o k to ra psychologii na H arvardzie
i od razu te dosta tam stanow isko wykadowcy. W roku akadem ickim 19161917 w ybrano go przew odniczcym A m erykaskiego Towarzystwa Psycholo
gicznego. Poniewa w owym czasie intensyw nie zaangaowa si w prace nad
testami psychologicznym i, w 1916 roku poproszono go, aby obj kierownictw o
nad wojskowym program em testw psychologicznych. Tego samego roku K on
gres powoa do ycia Krajow Rad ds. Bada Naukowych (N ational Research
Council), dziaajc w ram ach Narodowej A kadem ii Nauk. W 1917 roku otrzym a
stanowisko w NRC w W aszyngtonie, gdzie wykaza si talentam i organizacyjnym i
oraz um iejtnoci tw orzenia w arunkw sprzyjajcych pracy innych naukowcw,
zajmujcych si t sam dziedzin bada. W 1942 roku Yerkes odszed z NRC
i wrci do pracy na uczelni, tym razem byo to Yale, a w roku 1929 wyda dzieo
zatytuowane The Great Apes: A Study o f Anthropid Life, bdce zwieczeniem
jego bada i ukoronow aniem naukowej kariery.
W 1910 roku, w okresie najcilejszej w sppracy i bliskiej przyjani Yerkesa
z W atsonem, kiedy ten drugi prow adzi dowiadczenia, ktrych rezultaty przedsta
wi w wykadzie wygoszonym w roku 1913 na uniwersytecie C olum bia w Nowym
Jorku, a nastpnie uczyni czci w ydanego w 1914 roku Behawioryzmu, Johna
D. Rockefellera jun io ra poproszono o przew odniczenie awie przysigych m iasta
Nowy Jork, ktra w owym czasie m iaa rozpatryw a spraw handlu biaym i n ie
w olnikam i. D rastyczna historia przyzwoitej, m odej, biaej kobiety, ktra zacza
uprawia prostytucj, bya w ietnym tem atem sensacyjnych nagw kw w gaze
tach, ale sprawa ta przyczynia si take do tego, e najbogatsza rodzina wiata
zaangaowaa si w badania nad yciem seksualnym . Jesieni 1911 roku Junior
(tak Johna D. Rockefellera m odszego nazywali krew ni) w splnie z kilkom a inny

CHICAGO, 1895

135

mi wysoko postaw ionym i osobam i powoali do ycia Biuro Higieny Spoecznej.

James H. Jones napisa, e higienici spoeczni
oczekiwali od nauki w yjanie, dlaczego ludzkie zachow ania seksualne s takie,
jakie s; badania nad nim i m iay dostarczy refo rm ato ro m danych niezbdnych dla
zrozum ienia tych zachow a oraz ich kontrolow ania. O statecznie jed n ak obrcio
si to przeciw ko nim sam ym . Przerw anie dotychczasow ej zm ow y m ilczenia w yw o
ao spoeczn dyskusj, poruszajc m nstw o kwestii zw izanych z seksualnoci,
a m iao to daleko idce konsekw encje, ktrych nikt wczeniej nie potrafi przew i
dzie. Pragnienie w ykorzystania nauki do kontroli spoeczestw a przynioso o d
w rotny o d zam ierzonego skutek. H igienici nie dostrzegli, e osignicia nauki
m ona w ykorzysta nie tylko do kontrolow ania spoeczestw a, ale te dla w spie
rania seksualnego w yzwolenia, co w nadchodzcych dziesicioleciach w ielokrotnie
mia udow odni K insey21.

Wypowiadajc te sowa, Jones nie dostrzega, e badania nad zachowaniam i

seksualnym i (czego w yranym wiadectwem s pow izania Yerkesa z W atsonem)
zapocztkowa behaw ioryzm , ktry przecie negowa m oralno i zawsze zmierza
ku stw orzeniu technik oraz m etod sprawowania kontroli nad ludmi. W rezultacie
Jones tworzy faszyw dychotom i, wyzwolenie seksualne postrzegajc jako anty
tez kontroli nad spoeczestwem , podczas gdy w rzeczywistoci byo ono tylko jej
narzdziem, ktre z chwil kiedy Fundacja Rockefellera na podstawie rekomendacji
Yerkesa w roku 1941 zacza finansowa Kinseya, zostao take wykorzystane w ba
daniach dotyczcych teorii kom unikacji, a take wojny psychologicznej.

ROZDZIA 3

BREMA, 1895

sierpniu 1909 roku Zygm unt Freud wyruszy w brzem ienn w skut
ki podr. O n oraz Carl G ustaw Jung, przyszy spadkobierca
i kontynuator freudowskiej teorii psychoanalizy, zostali zaproszeni
do USA przez G. Stanleya Halla, ojca am erykaskiej psycholo
gii, w celu wygoszenia cyklu w ykadw na C lark University w Worc
chusetts. Hall gosi pogld, e ludzka natura, czyli cechy w rodzone, s waniejsze
ni w arunki rodowiskowe; tez dokadnie przeciw n postaw ia pniej M argaret
M ead w swojej sawnej ksice Dojrzewanie na Samoa (1928). W yprawa Freuda do
A m eryki m iaa niefo rtu n n y i zow rbny pocztek. Jung upi si i w chaotyczny
sposb zacz mwi o dobrze zachowanych prehistorycznych ludzkich szcztkach
znalezionych na bagnach, ktre pom yli z m um iam i z tak zwanej oowianej krypty,
spoczywajcym i w katedrze w Bremie, miecie, z ktrego odpynli do Ameryki.
Freud odni s w raenie, e dyskusja o m um iach bya w istocie zakamuflowanym
atakiem na ojcw jako takich oraz na niego samego i jego autorytet w szczegl
noci; w sam ym rodku rozm ow y Freud nagle zemdla.
Pniej spraw y potoczyy si jeszcze gorzej. Freud i Jung uzgodnili, e p o d
czas podry bd w zajem nie analizowali swoje sny, kiedy jednak Jung zacz
analizowa sen, w ktrym pojaw ia si ona i szwagierka Freuda, tw rca psycho
analizy przerw a m u, tw ierdzc, e nie m oe posun si dalej. Nie m og ry
zykowa mojego au to ry tetu 1 - tym zdaniem zam kn dyskusj. D okadnie tak
sam o postrzega to Jung. A utorytet Freuda opiera si na koniecznoci zachowania
pewnej spraw y w sekrecie, a chodzio tu o jego zwizek z w asn szwagierk,
M inn Bernays. G dyby praw dziw y charakter ich relacji zosta ujawniony, Freud
straciby autorytet i w adz - zwaszcza nad Jungiem - ale m ona odnie w rae
nie, e chodzio to co jeszcze bardziej pow anego i Freud ba si, e utraci twarz

138

RO Z D Z IA 3.

i autorytet take u innych swoich zw olennikw oraz nastpcw i kontynuatorw

jego dziea rozproszonych po caym wiecie.
Jung, rzecz jasna, w iedzia co, czego nie wiedzia Freud. Podczas swojej
pierwszej podry do W iednia na spotkanie z Freudem , oznajm i, i szwagierka
Freuda, M inna Bernays zwierzya m u si, e m iaa rom ans z bratem wasnego
ma. Biografowie tw rcy psychoanalizy, na przykad Peter Gay, nie daj wiary
ow iadczeniu Junga, ale sam fakt, e naciska on na om w ienie tej kwestii podczas
podry do A m eryki, zdaje si potw ierdza, e byo ono zgodne z prawd. Jung
oczywicie przyszed na t rozmow z wasnym brzem ieniem seksualnych dow iad
cze. W da si by w rom ans z pacjentk, Sabin Spielrein, i pojecha do Freuda,
aby uzyska od niego co w rodzaju odpuszczenia win, a to daje zawsze przewag
osobie udzielajcej rozgrzeszenia. Jeeli Freud dopuci si rzeczy podobnej do tego,
co zrobi Jung, wwczas sam akt udzielenia m u rozgrzeszenia nabiera znam ion
hipokryzji i to praw dopodobnie byo rdem narastajcej niechci Junga do jego
m entora, oraz determ inacji w deniu do uzyskania odpowiedzi, czy Freud popeni
czyn podobny do jego postpku. Szczere wyznanie winy m ogo oczyci atmosfer,
ale m ogo te obrci si przeciw ko ruchow i psychoanalitycznem u, ktry wanie
zacz nabiera w iatru w agle. Nie to jednak m a dla nas znaczenie. Freud bez w t
pienia czu, e nie m oe skorzysta z tej m oliwoci, bo ryzyko jest nazbyt due,
a Jung co kryje w zanadrzu i gdyby przyzna si do rom ansu ze szwagierk, jego
ucze zyskaby w ich wzajem nych relacjach pozycj dom inujc.
Ich znajom o jed n ak i tak si rozpada. Jung pow iedzia pniej, e Freud
straci u niego autorytet, poniew a nie zdoby si na w yznanie prawdy: Freud
przedkada osobisty autorytet p o n ad praw d2. Innym i sowy, gdyby praw da w y
sza na jaw, zniszczyoby to cay autorytet Freuda. N ajprostsze w yjanienie jego
powcigliwoci przedstaw iem w ksice Degenerate M oderns. Twierdz tam , i
to, co Freud okreli m ianem kom pleksu Edypa, czyli teza, e wszyscy m czyni
podaj seksualnych relacji ze swymi m atkam i albo siostram i, jest tylko p ro
jekcj i przeniesieniem poczucia winy, ktre Freud odczuw a z pow odu zwizku
z M inn Bernays1. Zam iast przyzna, e uczyni co nagannego, Freud wola uciec
si do potnie rozbudow anej racjonalizacji. Prawd podporzdkow a wasnym
podaniom . Gdyby jego zw olennikom udao si odkry szczegy tej transgresji,
mieliby w rkach klucz do w yjanienia jego teorii przez pryzm at jego wasnych
zachowa. W rezultacie teoria psychoanalizy straciaby swoj m oc objaniania
tajnikw ludzkiej psychiki, a Freud utraciby swj autorytet, bo okazaoby si, e
jego teoria jest nieprawdziwa.
W szystko to jest o tyle praw d, o ile tum aczy osobiste pow ody sform u
ow ania koncepcji kom pleksu Edypa, praktycznie nie w yjania ju jed n ak jej
politycznych konsekw encji. I Freud, i Jung um ieli odczytyw a znaki czasu.
Obaj w psychoterapii dostrzegli nie tyle narzdzie leczenia ludzi, ile m anipulo
w ania nim i. Psychoterapia jest sposobem na uporanie si z poczuciem winy. Jung
dow iedzia si o tym niejako z pierwszej rki. Freud i Jung wiedzieli, e bogaci
pacjenci, ktrzy uwierzyli w psychoterapi, zapac spore sumy, aby tylko uwolni

BREM A, 1895

139

si od poczucia winy, a jednoczenie i przede wszystkim uzyska przyzwolenie na

popenianie czynw, ktre je wywoay. Zarw no Freud, jak i Jung dostrzegali, e
z now ym odkryciem wie si wielka w adza i spore zyski - to najlepiej tum aczy
pow d zerw ania ich wzajem nych stosunkw. Nie chodzio o idee, lecz o kontrol
nad ruchem psychoanalitycznym oraz o w adz nad bogatym i pacjentam i i ich
zasobam i finansow ym i. Jung wiedzia, co jest rdem potgi Freuda i chcia nim
sam odzielnie zaw adn, m ia dosy bycia gojowskim nastpc tro n u .
M niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy Freud otrzym a pierw sze za
proszenie do w ygoszenia w ykadw na C lark University, Jung przyj bardzo
bogatego am erykaskiego pacjen ta, M edilla M cC orm icka, p o to m k a bogatej
chicagowskiej rodziny, wacicieli The Chicago Tribune oraz firmy International
Harvester. Napisa wwczas:
Los, kt ry najw idoczniej uw ielbia przedziw ne spotkania, w anie teraz sp ro
w adzi n a m j prg jako p acjen ta znanego A m ery k an in a (przyjaciela Roosevelta i Tafta, w aciciela kilku duych gazet, etc.). N atu raln kolej rzeczy b oryka si
on z tym i sam ym i sprzecznociam i, ktre ja w anie przezw yciyem , m ogem wic
by m u bardzo pom ocny, co p o d niejednym w zgldem jest satysfakcjonujce. Na
m oj bolesn ran podziaao to niczym balsam . P rzypadek ten o d dw ch tygodni
pochania m oj uw ag do tego stopnia, e zaniedbaem swoich obow izkw 4.

M cC o rm ick cierp ia na depresj i alkoholizm , a Jung, k t rem u ducha

i pew noci siebie dodao udzielone m u przez Freuda rozgrzeszenie z rom ansu
z Sabin Spielrein, uzna, e zna lekarstwo na jego problemy. Zaleci m u poligami.
Pniej M cC orm ick opisa to w ydarzenie w tych oto sowach: Zaleci m i nieco
flirtw - bo jestem bardzo niebezpiecznym i brutalnym czowiekiem, nie mog
zapom nie o swoim dziedzictwie, wpywach wywieranych na m nie w dziecistwie
i o zatraceniu duszy - i kaza zapamita, e wskazane dla mnie moe by posiadanie
m etres, jeli kobiety m iayby m nie przed tym uratow a5. Zauroczenie poligam i
Noll traktuje jako po czci sam ouspraw iedliw ienie w asnego zachowania Junga,
ale uwaa, e w yrastao ono rw nie z pogbiajcego si zainteresow ania aryj
skim m istycyzm em - fascynacj narastajc proporcjonalnie do alienacji wobec
yda-Freuda oraz tego, co Jung nazyw a ydowsk psychoanaliz.
Aryjsko-ydow ski konflikt, p odobnie jak wczeniejsza polaryzacja m idzy
tym , co mistyczne, a tym , co ateistyczne, by w istocie pretekstem do walki, ktra
toczya si o kontrol nad now ym i technikam i psychologicznym i i zwizane z ni
finansowe korzyci. Freud odkry nowy sposb kontrolow ania ludzi poprzez m ani
pulow anie na p rzem ian ich poczuciem winy oraz podaniem , ktre je wywoao.
Jung natom iast, dow iadczyw szy uprzednio na sobie, jak ogrom n daje to wadz,
pniej za odkryw szy w biografii Freuda rdo owej potgi, chcia ni sam odziel
nie zawadn. Pierwszy raz spotka si z M edillem M cCorm ickiem w Zurychu pod
koniec 1908 roku, drugi raz w m arcu 1909 roku, a pniej we wrzeniu roku 1909
tym razem w A m eryce, podczas wsplnej z Freudem wizyty na Clark University.

140

RO ZD ZIA 3.

Jung ju wczeniej zdy nawiza kontakty z jed n z najzam oniejszych

am erykaskich rodzin, teraz za zaciera rce, przew idujc korzyci, ktre m ogy
z tego wynikn. Po zerw aniu z Freudem , Jung zacz rozgrywa wasn gr. Swales
udow adnia, e Freud przez cae swoje ycie zawodowe m ia obsesj na punkcie
pienidzy. W licie z 1899 roku wysanym do Fliessa napisa: Mj nastrj w duej
m ierze uzaleniony jest o d zarobkw. Dla m nie pienidze to gaz rozweselajcy.
Najlepszym odzw ierciedleniem stosunku Freuda do jego pacjentw jest karykatura,
ktr zam ieszczono w gazecie Fliegende Bltter, popularnym wwczas pimie
satyrycznym . Rysunek przedstaw ia lwa, ktry spoglda na zegarek i m ruczy pod
nosem : Ju dw unasta, a M urzynw nie m a. Lwem by Freud, M urzyni za ozna
czali cos do zjedzenia; w swoich listach do Fliessa nazyw a pacjentw M urzyna
m i6. Drapienej naturze psychoanalizy da wyraz ju wczeniej w swoich relacjach
z Jungiem. Pacjentami m ieli by ludzie zam oni i wpywowi. Ci drudzy byli dom en
Junga, jego aryjskiego nastpcy i spadkobiercy, k t ry sprawi, e psychoanaliza
nie staa si tylko specjalnoci ydw.
Jung dobrze o d ro b i lekcj - w istocie, naw et a nazbyt dobrze - i konflikt
m idzy nim a Freudem rycho przeksztaci si w walk o to, kto przejm ie nadzr
nad rodzcym i si technikam i kontrolow ania ludzkiej psychiki. Jung mg, pod o b
nie jak wczeniej uczyni to wobec niego Freud, rozgrzeszy oraz usprawiedliwi
postpki bogatego am erykaskiego m odzieca i zyska nad nim w adz poprzez
m anipulow anie jego poczuciem winy i czynam i, ktre byy jej rdem . Konflikt
m idzy nim i by zapew ne nieunikniony, ale jego kontekst m a rw nie istotne
znaczenie. W a m idzy Jungiem i Freudem zbiega si z pozyskaniem przez
Junga bogatych, am erykaskich pacjentw. w spr nie dotyczy gwnie idei
i koncepcji; chodzio w n im gwnie o pozycj i wpywy. O to, czyim posikiem
bd M urzyni.
Zanim rozam m idzy Jungiem a Freudem doprow adzi w 1913 roku do
ostatecznego zerw ania w zajem nych stosunkw , wydaw ao si, e w konflikcie
tym przewag uzyskuje Jung. Po naw izaniu kontaktw z M cC orm ickam i, jedn
z najzam oniejszych am erykaskich rodzin, Jung pozna Rockefellerw - najbo
gatsz rodzin w USA - a stao si to za spraw Edith Rockefeller M cCorm ick,
szwagierki Medilla, kt ra przyjechaa do Z urychu leczy si z depresji. Kiedy ro
zesza si wie, e Jung dosta w 1916 roku grant o w artoci dzisiejszych dwch
m ilionw dolarw, Freud przyj j z zazdroci i rozgoryczeniem . Aryjczycy
kolejny raz odnieli triu m f nad ydami.
W celu zagodzenia ciosu, ktry ruchow i psychoanalitycznem u zadaa apostazja Junga, jego ydowski odam wystpi z pom ysem utw orzenia wok osoby
Freuda tajnego stowarzyszenia. M iao ono dba o czysto nauki mistrza, zapewni
dalsze istnienie ruchu p o jego mierci, oraz, jak pow iedzia Ernest Jones, m onito
rowa Junga7. W swojej bardzo stronniczo napisanej biografii Freuda Jones napisa:
Pomys utw orzenia b ractw a nowicjuszy wzi si z jego chopicych w spom nie
o wielu tajnych stow arzyszeniach wzitych z literatury. L.J. Rather uwaa, e
Jones nawizuje w tym m iejscu do powieci B eniam ina Disraeliego, zwaszcza do

BREM A, 1895

141

Coningsbyego i Tancreda; w obu ksikach m w i si o ydowskim spisku, ktrego

celem jest obalenie porzdku spoeczno-politycznego istniejcego w Europie.
W ksice Coningsby D israeli napisa:
Nie znajdziesz w Europie wielkiego ru ch u um ysow ego, w ktrym ydzi nie
braliby licznie udziau. Pierwsi jezuici byli ydam i. O w a tajna dyplom acja rosyj
ska, ktra tak niepokoi Europ Z ach o d n i, jest zorganizow ana i upraw iana gw nie
przez ydw. W ielka rew olucja, ktra obecnie szykuje si w N iem czech, a ktra
bdzie w istocie drug i doniolejsz w skutkach Reform acj... rozwija si cakow i
cie p o d p rotektoratem ydw, ktrzy w N iem czech okupuj ju niem al wszystkie
profesorskie katedry8.

Fakt, e Disraeli sam by ydem, dodaw ao w iarygodnoci jego opowieciom

- rzecz paradoksalna i frapujca zarazem. C osim a W agner uznaa za groteskowe, e
co takiego napisa yd i powiedziaa o tym swojemu mowi. Powieci Disraeliego
oraz zawarte w nich rzekome dem askow anie ydowskich spiskw obraca si wok
stw ierdzenia, e rasa jest wszystkim (H ouston Stewart C ham berlain zapoyczy
je od Disraeliego); byo ono staym tem atem dyskusji i rozm w jeszcze cztery lata
pniej, kiedy ukaza si Tancred. Poniewa Nietzsche nalea w owym czasie do
bliskiego krgu znajom ych W agnera, praw dopodobnie by wiadkiem rozm w
0 ydach oraz tajnych stow arzyszeniach i by m oe rw nie w nich uczestni
czy. R ather analizuje hipotez Jonesa, ktry pow stanie tajnego stowarzyszenia
zoonego ze zw olennikw Freuda wie z pow ieciam i Disraeliego, i wskazuje,
e psychoanaliza bya w istocie ydowskim spiskiem , zm ierzajcym do obalenia
chrzecijastw a. Phyllis G rosskurth tw ierdzi jednak, e pom ys stw orzenia taj
nego stow arzyszenia czuwajcego nad praw idow ym rozw ojem psychoanalizy,
m g wyj od samego Freuda. Podobnie jak Jones, cytuje ona oficjalne wyjanienie
dotyczce owego tajnego stowarzyszenia, ale nie zapom ina przytoczy jego klu
czowych fragm entw, ktre on w swojej ksice pom in. Jones zaproponow a,
aby w ok Freuda ukonstytuow a tajn rad, co na w zr pretoriaskiej gwardii.
Oczywicie celem, o ktrym w prost si nie mwio, byo obserw ow anie Junga
1 skadanie stosow nych rap o rt w Freudow i. O dpow ied Freuda (z 1 sierpnia
1912 roku) bya n ad er entuzjastyczna:
M oj w yobrani n atychm iast zaw adn twj pom ys tajnej rady, zoonej
z najlepszych i najbardziej godnych zaufania ludzi, k trych zadaniem byoby, gdy
m nie ju nie bdzie, dban ie o dalszy postp, rozwj i o bron sprawy przed o so
bistym i atakam i oraz innym i niepom ylnym i w ydarzeniam i. Mwisz, e pom ys
ten w yszed od Ferencziego, ale moliwe, e to ja go zgosiem w lepszych czasach,
kiedy m iaem nadziej, e Jung zgrom adzi w ok siebie oficjalnych przyw dcw
lokalnych stow arzysze. Dzi przykro m i to pow iedzie, ale zwizek taki m usi zo
sta utw orzony bez Junga oraz w ybranych przew odniczcych. m iem stwierdzi,
e atwiej m i bdzie y i atwiej przyjdzie um iera, w iedzc, e takie stow arzy
szenie istnieje i czuw a nad m o im dzieem . W iem , e w pom yle tym jest take co

142

RO ZD ZIA 3.
chopicego, by m oe naw et rom antycznego, ale chyba da si go zaadaptow a w taki
sposb, eby sprosta w ym aganiom rzeczywistoci. Popuszcz w odze w yobrani,
tobie za pozostaw iam rol C en zo ra9.

O bszerne pocztkow e fragm enty tego listu przytoczya G rosskurth. W y

ranie w ynika z nich, e idea psychoanalizy jako tajnego stow arzyszenia bya
czci koncepcji Freuda jeszcze wwczas, kiedy utrzym yw a popraw ne stosunki
z Jungiem. Kiedy jed n a k doszo do ich zerw ania, ydowski charakter tajnego
stowarzyszenia sta si bardziej widoczny. O statecznie pom ys ten zosta w cie
lony w ycie podczas sekretnej cerem onii, k t ra m iaa m iejsce w roku 1913;
Freud wrczy wwczas H annsow i Sachsowi, Karlowi A braham ow i, Sandorowi
Ferencziemu, O tto Rankowi oraz Ernestow i Jonesowi pokryte greckim i orn am en
tam i piercienie z w izerunkiem Zeusa. Fakt, e Freud tak ochoczo i entuzjastycznie
odnis si do tej koncepcji i naw et zam w i piercienie, ktre byy sym bolem jej
urzeczyw istnienia, wiadczy o tym , e podejrzenia G rosskurth s uzasadnione.
N ajpraw dopodobniej o d sam ego pocztku by to pom ys Freuda. Takiego samego
zdania jest Rather, ktry twierdzi, e Freud ju jako m ody czowiek by czonkiem
tajnych stowarzysze. Twrca psychoanalizy darzy w ielkim podziw em i szacun
kiem E rnsta Bruecke, swojego wykadowc fizjologii, ktry w splnie z Emilem
du B ois-R eym ondem i H e rm a n n e m H elm h o ltzem w roku 1852 postanow i
stworzy., rodzaj naukowej m asonerii..., ktrej celem byo doszcztne zniszcze
nie wszelkich pozostaoci po witalizm ie. Ponadto, jako ucze gim nazjum , Freud
by p o d silnym w pyw em swojego kolegi, H einricha Brauna; pisze o nim: rozbu
dzi we m nie m nstw o rewolucyjnych skonnoci. Freud by rwnie czonkiem
ydowsko-masoskiej organizacji Bnai B rith, nic wic dziwnego, e jego koncepcja
tajnego stowarzyszenia obracaa si w ok roli ydw w chrzecijaskim , a ko n
kretniej, w katolickim wiecie austro-w gierskiego im perium , w ktrym przejcie
na chrzecijastwo, tak jak to uczyni sawny kom pozytor G ustaw M ahler, byo
niezbywalnym w arunkiem zrobienia artystycznej albo naukowej kariery. Freud nie
by ortodoksyjnym ydem; nienaw idzi w szystkich religii i uwaa je za iluzje,
ale zocia go niepodzielna hegem onia chrzecijastw a w W iedniu oraz fakt, e
m oe ona zagrozi jego am bicjom . C hrzecijastw o byo by m oe iluzj, ale nie
zm ieniao to faktu, e m ogo udarem ni jego karier.
O wa niech daje w yranie o sobie zna w synnym fragm encie Psychopa
tologii ycia codziennego, opow iadajcym o dw ch ydach, ktrzy spotykaj si
na w akacjach na chorw ackim w ybrzeu. Jednym z nich jest Freud, drugim za
m ody czowiek, ktry zna jego prace i chce si dowiedzie, dlaczego nie potrafi
zapam ita sowa ze znanego w ersu Eneidy. Brzm i on: Exoriare aliuis nostris ex
ossibus ultor (Kiedy niech pow stanie mciciel z naszych koci). Sowem, ktrego
nie jest w stanie zapam ita jest aliuis; stale rozdziela je na a-liquis. Na tej
podstawie i po dugiej analizie Freud, niczym wspczesny Sherlock Holmes, wyci
ga wniosek, e m odzieniec obaw ia si, i jego partn erk a jest w ciy. N iezdolno
do zapam itania w yrazu wiadczy o am biw alencji bdcej rezultatem stum ienia:

BREM A, 1895

143

m ody yd chce p otom ka, k t ry bdzie jego m cicielem i wem ie pom st na

Rzymie, obaw ia si jednak, e urodzi go niewaciwa kobieta, a to zagrozi jego
karierze. To, e m odzieniec m artw i si o swoj karier ujaw nia si, kiedy rozm owa
schodzi na tem at rasy, czyli na kwesti ydowsk: W trakcie rozm owy weszlimy,
nie w iem ju, w jaki sposb, na tem at spoecznego statusu rasy, do ktrej obaj n a
leymy; jego am bicje spowodoway, e zacz rozw odzi si w skargach nad tym,
e jego pokolenie skazane jest (jak to uj) na zm arnow anie, bo nie m oe rozwin
swoich zdolnoci ani zaspokoi potrzeb10.
Wers rozpoczynajcy si od sowa excoriare m a tu istotne znaczenie. Pocho
dzi, jak w som niano, z Eneidy i jest czci kltwy, ktr D ydona rzuca na Eneasza,
zaoyciela Rzymu za to, e j zdradzi. ydowscy rewolucjonici, na przykad
Ferdynand Lasalle, uywali tego cytatu, kiedy podnosili krzyk przeciwko Rzym o
wi, czyli Kocioowi katolickiem u i pastw om , w ktrych katolicyzm by religi
pastwow. Konflikt m idzy Rzymem i K artagin m ia szczeglne znaczenie dla
Freuda; utosam ia si z Sem it H annibalem , ktry w yruszy na podbj Rzymu.
R ather uwaa, e Freud by p od wpyw em M ojesza Hessa, prekursora syjonizm u
i socjalizm u, oraz nauczyciela Karola M arksa. Ksika H essa zatytuow ana Rzym
i Jerozolima, bya wczesnym odzw ierciedleniem narastajcych oczekiwa i ambicji
ydw, zam ieszkujcych chrzecijask E urop11.
M ody yd nie potrafi w iernie przytoczy kltwy Dydony, co skania Freuda
do pow rotu do kwestii ydowskiej. W ydobywa z pacjenta kolejne skojarzenia,
one za pow oduj, e psychoanaliza w raca ponow nie do kwestii spoecznych
i politycznych aspiracji ydw: Myl teraz - konty nuow a m odzieniec o Szym onie z T rydentu, ktrego relikwie dwa lata tem u ogldaem w jednym
z tam tejszych kociow. Myl o oskaraniu ydw o rytualne skadanie krw a
wych ofiar, za co w anie teraz znow u si ich obw inia i broszurce Kleinpaula,
ktry w tych wszystkich rzekom ych ofiarach widzi inkarnacje, czyli rzec m ona,
nowe w ydania Zbawiciela12.
Rather uwaa, e jest to nawizanie do zjawiska oskarania ydw o rytualne
mordy, ale take do konkretnego przypadku sprawy Tiszy-Eszlara z roku 1882. Zwrot
wanie teraz sugeruje jednak, e rwnie dobrze wypowied t mona by odnie do
sprawy Dreyfusa. Alfred Dreyfus, oficer arm ii francuskiej, w roku 1894 zosta oskar
ony o zdrad, ale wyrok skazujcy zosta zrewidowany w 1906 roku. Prosta prawda
jest taka, e obawy zwizane z ydowskim spiskiem w ostatnim dwudziestopicioleciu
XIX stulecia byy dosy rozpowszechnione. Powieci Disraeliego s odzwierciedle
niem owej obsesji, lku przed ydowsko-masoskim spiskiem dcym do obalenia
istniejcego porzdku i zastpienia go rzdam i ydw nad wiatem, co wielu ludzi
utosamiao z nadejciem Antychrysta. Obawy te z ca m oc ujawniy si w sprawie
Dreyfusa, pniej za um ocniy si po zwoaniu syjonistycznego kongresu w Bazy
lei (1896), ktry by reakcj na oskarenie i proces Dreyfusa; wwczas to Teodor
Herz wezwa do utworzenia ydowskiego pastwa.
W dalszym toku psychoanalizy Freud dochodzi do wniosku, e am biw alent
ne uczucia m odzieca oraz zapom inanie przeze w spom nianego w yrazu rodzi

144

R O ZD ZIA 3.

podejrzenie, i z jednej strony chce m ie potom ka, ktry go pom ci, z drugiej za
tego nie chce, bo m ciciela m ogaby urodzi osoba niewaciwa i niepodana.
Sprzeciw ten w ynika ze stum ienia, oraz z myli, ktre m ogyby wywoywa
odw rcenie uw agi13.
O dw rcenie uwagi, ale od czego? W Degenerate M oderns om aw iam obja
nienie Swalesa dotyczce tego w anie fragm entu Psychopatologii ycia codzien
nego, wedle ktrego aden m odzieniec w istocie nie istnieje. Freud przeprow a
dza psychoanaliz sam ego siebie i w zakam uflow any sposb czyni w yznania na
tem at w asnego rom ansu z M inn Bernays (okreliem to m ianem syndrom u
D im m esdalea), ktry zosta skonsum ow any niedaleko T rydentu we w rzeniu
1900 roku. Rom ans ten jest rdem koncepcji kom pleksu Edypa, wedle ktrej
wszyscy m czyni pragn sypia ze swymi m atkam i albo siostram i. Tak wic
m odziecem owym jest sam Freud, a w m ody czowiek m a w yran w iado
m o swojego miejsca, ktre jako ydowi zostao m u przypisane w spoecze
stwie, a take tego, e nie jest w stanie nic na to poradzi, chyba e skapituluje
przed Rzymem i naw rci si na chrzecijastw o. O ile kom pleks Edypa jest
przeniesieniem poczucia w iny Freuda i uczynieniem z niego naukow ej p ra
widowoci, a odkrycie rzeczywistej n atu ry czowieka wie si z uw olnieniem
go od wszelkiej w iny w tej sprawie, niezdolno zapam itania kluczowego sowa
z wersu z Eneidy, zaczynajcego si od Excoriare, jest zawoalowanym wyrazem
jego ydowskiej w rogoci wobec Rzymu i, by m oe, skryt prb przekazania
czytelnikowi, co w obliczu tego niemoliwego do zaakceptow ania stanu rzeczy za
m ierza uczyni. W tym celu, aby zasugerowa swoje intencje, chwyta si typowego
zabiegu, polegajcego na odw oaniu si do postaci literackiej, nigdy jednak nie
form uuje ich w prost. Podobnie jak w m ody czowiek bdcy zakam uflowanym
przedstaw ieniem jego samego, Freud jest peen sprzecznoci i am biw alentnych
uczu. Chce znale mciciela i jednoczenie go si obawia. Chce ujawni i zarazem
ukry plan zem sty oraz to, co jest pow odem jego resentym entu.
Freud posuy si kom pleksem Edypa dla uspraw iedliw ienia swojego ro
m ansu z M inn Bernays, ale idea ta nie jest jego autorstw a. Na pom ys koncepcji
kom pleksu Edypa nie w pad bynajm niej dziki autoanalizie - jak tw ierdzi i co
Jones upow szechni w jego biografii - lecz zapoyczy j od Nietzschego z Naro
dzin tragedii:
Edyp m orderc ojca, m em w asnej m atki, Edyp autorem rozw izania zagadki
Sfinksa!... tam , gdzie siy przepow iedni i m agii przerw ay kltw w spczesnoci
i przyszoci, sztyw ne praw o indyw iduacji i w ogle zasadniczy czar natury, tam
jako przyczyn trzeba zakada jaki niesychany czyn w brew naturze jak tu k a
zirodztw o. Jake bow iem zm usi n atur do w ydania w asnych tajem nic, jeli nie
przez zwyciski w obec niej opr, to znaczy przez n ienaturalno? To ro zp o zn a
nie w idz zaw arte w owej odraajcej troistoci losu Edypa: ten sam , kto rozw izuje
zagadk n atu ry owego dw oicie uksztatow anego Sfinksa m usi te, m orderca
ojca i m m atki, naruszy tej n a tu ry najw itszy porzdek. M it jakby nam nawet
podpow iada, e m dro, a zwaszcza m dro dionizyjska, jest w ystpkiem wo-

BREMA, 1895

145

bec natury, e ten, kto sw w iedz strca n atur w otcha unicestw ienia, take
na sobie m usi dow iadczy likwidacji natury. Szczyt m droci zw raca si przeciw
m drcom : m dro jest zb ro d n i przeciw n a tu rz e 14.

Freud w czasach studenckich korespondow a z N ietzschem , wiemy wic, e

zna jego dziea. Z daniem Torreya, Freud niewtpliwie zawdzicza N ietzschem u
koncepcj id15, nie przytacza jed n ak powyszego fragm entu Narodzin tragedii
jako rda idei kom pleksu Edypa. W iemy rwnie, e Freud nigdy nie w spom ina
0 N ietzschem , m ia bow iem obsesj ukryw ania szlakw swojego rozwoju intelek
tualnego. We fragm encie Narodzin tragedii, zdecydowanie wyraniej ni w bardzo
o cenzurow anym ujciu Freuda, w idzim y recept rozstrzygnicia dylem atw
m odzieca z jego ksiki, sposb, w jaki am bitny yd m oe osiga swoje cele
bez paszczenia si przed Rzymem, a konkretniej, przed katolick m onarchi
Habsburgw, ktrzy w tam ty m czasie w adali cesarstw em austro-w gierskim .
Kazirodztwo od daw na byo czci rewolucyjnej tradycji ilum inatyzm u. Shel
ley uczyni z niego o swego rewolucyjnego poem atu Rokosz islamu. Nietzsche
stwierdza w yranie, e kazirodztw o m a konsekwencje polityczne. Zabijajc ojca i/
albo zostajc m aonkiem wasnej m atki, rew olucjonista na m od Edypa potrafi
zmusi natur do wydania wasnych tajem nic. W iedza, zwaszcza ta dotyczca
zakazanych praktyk seksualnych, rw na si wadzy, zdolnoci wywoania rewolucji,
podobnej do tej, ktra w 1789 roku w ybucha we Francji, a moe naw et wikszej
1 potniejszej. W spom niane ju m otto Objaniania m arze sennych, pierwszej
ksiki Freuda, co praw da nie w prost i w sposb zakamuflowany, ale ujawnia
jednak polityczny program ruchu psychoanalitycznego: Flacterc si neueo superos,
Acheronta movebo (Jeli nie nakoni niebios, porusz pieko).
Freud przedstaw ia tu rewolucyjn psychologi, wedle ktrej nam itnoci, za
nim znajd si pod kontrol rozum u, dziaaj niczym tajni agenci, zdradzaj go b o
wiem i wymykaj si spod jego wadzy, a wiadectwem tego s rzeczy pozornie nie
istotne i bahe: zapom inanie obcych sw bd m ylenie ich i zastpowanie innymi.
Id, czyli - wedle tradycji klasycznej - nam itnoci i podania, odpowiada potgom
Pieka, ktre przyzywa D ydona, eby pom ciy Kartagin. Freud, ktry nie mg
liczy na wsparcie jego kariery przez czynniki bdce u wadzy w cesarstwie austro- wgierskim, kadzie podw aliny pod rewolucyjn w swym charakterze psychologi,
dziki ktrej id bdzie suyo celom politycznym i ekonom icznym. Tajne stowarzy
szenie suy m a popularyzacji politycznego program u ruchu psychoanalitycznego,
a sia psychoanalizy ley w m anipulow aniu relacjam i, w ktrych jedna ze stron
ujawnia swoje najskrytsze pragnienia oraz tajem nice, dla osignicia osobistych,
finansowych, a ostatecznie take i politycznych korzyci. Nawizujc do Dydony
i jej pragnienia zem sty na Rzymie, Freud w listach do W ilhelm a Fliessa nazywa
siebie w spczesnym H annibalem , Sem it, ktry, eby dotrze do Rzymu, prze
prawi si przez Alpy (podobnie uczyni bdzie m usia Freud). Podobnie jak kartagiski wdz, Freud nie zam ierza bezporednio zaatakowa Rzymu; podbj m ia
si dokona w sposb niedostrzegalny dla zaatakowanych. Koncepcja kom pleksu

146

RO Z D Z IA 3.

Edypa i opierajca si na n im psychoanaliza od sam ego pocztku m iay cel

polityczny. Byo nim zawojowanie Rzymu, czyli zniszczenie wpyww Kocioa
katolickiego oraz pastw, ktre tak jak cesarstwo austro-wgierskie, opieray si
na jego religijnym porzdku.
Nic dziwnego zatem , e Freud przeksztaci psychoanaliz w tajne stow arzy
szenie. Zniszczenie Rzymu, obalenie tronu i otarza w XVIII wieku - okresie naj
wikszego rozkw itu tajnych organizacji - niezm iennie byo podstaw ow ym celem,
do ktrego dyy. Psychoanaliza zawsze bya ydowskim (przynajmniej w oczach
Freuda) spiskiem , zm ierzajcym do zm obilizow ania potgi A cherontu przeciwko
Rzymowi i W iedniowi. O d sam ego pocztku m iaa charakter rewolucyjny, w poli
tycznym tego sowa znaczeniu; kiedy konflikt z Jungiem rozwia nadzieje Freuda,
e ster i sched po nim przejm ie aryjczyk, stao si to tym bardziej oczywiste, e
przeja jzyk i cay sztafa przypisyw any przez dziew itnastow iecznych autorw
tajnym stow arzyszeniom . Twierdzili oni, e psychoanaliza staa si ydowsko-m asoskim spiskiem dcym do obalenia istniejcego adu.
11
w rzenia 1899 roku Freud napisa do Fliessa, e jest zasm ucony i ro
goryczony spraw D reyfusa16. Nie m a wtpliwoci, do ktrej ze stron naley
przyszo17. Jako e rehabilitacja D reyfusa nastpia dopiero po piciu latach,
Freud z pew noci uzna, e antysem ici wygrywaj. A m oe m ia co innego na
myli? Z anim jeszcze w roku 1902 w Psychopatologii ycia codziennego w spom nia
o zawiedzionych nadziejach ydw i niem oliw oci realizow ania przez nich swo
ich ambicji, w w yobrani spoecznej dokonao si ju trw ae poczenie yda
z m asonem . Jeli Freud zna tezy i pogldy przedstaw iane w antysem ickich
traktatach i rozpraw ach, m usia by w iadom tego faktu. W konserw atyw nych
krgach spoeczestw a oraz antyrewolucyjnej literaturze tam tych czasw zbitka
pojciowa, czca yda i m asona staa si rzeczywistoci. Nim Freud napisa
swoj Psychopatologi ycia codziennego, A dam a W eishaupta, ucznia jezuitw
oraz wykadowc i profesora prawa kanonicznego w katolickiej Bawarii, powszech
nie nazyw ano ju ydem. Jeeli Freud dostrzega narastajc fal antysem ityzm u
oraz fakt, e w w yobrani spoecznej pow szechnie funkcjonow a zacza zbitka
ju d eo -maonnerie, nie m ogo m u by obce nazwisko Barruela, poniew a w ym ie
niano je dosow nie we w szystkich pracach traktujcych o ydow sko-m asoskim
spisku, a jego dzieo traktow ano w nich jako podstaw ow e rdo. O prcz pozycji
autorw francuskich piszcych o ilum inatyzm ie, m niej wicej w tym sam ym cza
sie w Niem czech ukazay si dwie ksiki rw nie pow icone tem u zagadnieniu:
Ludwiga W olfram a Die Illum inaten in Bayern Und Imre Verfolgung (1899-1900)
oraz Leopolda Engela Geschichte des Illum inaten Ordens (1906).
J.M. Roberts, k t ry nie jest ordow nikiem B arruela (jego M emoirs okrela
m ianem steku b zd u r, w swojej ksice The M ythology o f Secret Societies uznaje
go za fons et origo teorii spiskowej, a M emoirs nazywa katechizm em mitologii
tajnych stowarzysze i niezbyw alnym fundam entem przyszej literatury antym asoskiejls. Toute la politique anti-monnerie du X IX sicle a ses sources dans le livre
de la bb Barruel - pisze najwikszy autorytet w dziedzinie osiem nastowiecznej

BREM A, 1895

147

myli francuskiej19. Skoro Freud by zaznajom iony z kontrow ersjam i dotyczcymi

spoecznego statusu rasy, do ktrej obaj naleym y, w iedzia rwnie, e ydw
oskarano o przynaleno do tajnego stow arzyszenia wywodzcego si z m aso
nerii albo ilum inatw ; m ia w iadom o, e tajne stowarzyszenie z definicji jest
organizacj rewolucyjn, dc do obalenia istniejcego porzdku i wiedzia, e
osob, na ktr powoywali si wszyscy antysem iccy autorzy, by ojciec Barruel.
To, i Barruel w swoim liczcym dwa tysice dwiecie stron dziele ani razu nie uy
sowa yd, nie zm ienia faktu, e czynili to ci, ktrzy si na niego powoywali.
Z anim Freud w 1902 roku napisa Psychopatologi ycia codziennego, skojarzenie
yda z m asonem ulego rozszerzeniu, tw orzc triad yd-m ason-satanista. Vitz
twierdzi, e Freud w roku 1888 zawar pakt z diabem podczas Walpurgisnacht, co
byo bezporednim naladow nictw em sceny z Fausta G oethego.
W szystko to, zwaszcza za naw izanie do W ergiliusza i Goethego, w iad
czy o tym , e Freud nie by w istocie naukow cem -przyrodnikiem , lecz literatem
w iadom ie w ykorzystujcym m otyw y i postaci stanow ice wsplne, literackie
dziedzictwo Zachodu. Koncepcj kom pleksu Edypa zawdzicza Sofoklesowi i Nietzschem u (do czego si oczywicie nigdy nie przyzna) i dokadnie tak samo, jak
A dam W eishaupt, ktrego posta opisa Barruel, w ykorzystywa wszelkie wpywy
i formy nacisku, ktrym i rozporzdza. Nasta Weber w World Revolution stawia tez
0 bezporednim organizacyjnym powizaniu czcym iluminatw z bolszewikami;
teza ta bya rdem teorii spiskowej, ktra w trudnych ekonom icznie i politycznie
czasach znajdow aa niem ay posuch. W icej pow anych argum entw m ona
jednak przytoczy na poparcie hipotez i tw ierdze odnoszcych si do literac
kich wpyww ilum inatyzm u. O publikow anie w roku 1787 tajnych dokum entw
ilum inatw spowodowao, e ksi Bawarii m im ow olnie zapew ni W eishauptowi
niemiertelno, czego on sam, m im o wszelkich organizacyjnych talentw, ktrymi
dysponow a, sam odzielnie nigdy nie byby w stanie osign. Memoirs pira ojca
Barruela, rozsawiy go jeszcze bardziej, gdy ksika ta, ktra ukazaa si na prze
om ie stuleci, bya nadzwyczaj poczytna we wszystkich tych krajach Europy, gdzie
zostaa w ydana. Jak pam itam y, M ary G odw in Shelley po przeczytaniu Barruela,
uniem iertelnia W eishaupta, tw orzc posta doktora Frankensteina. Nawet tak
szczery i oddany rew olucjonista jak B uonarotti o spisku ilum inatw dowiedzia
si nie dziki b ezporedniem u w prow adzeniu go w ich sekrety, ale, tak sam o jak
Shelley, za spraw lektury ksiki Barruela. M am y tutaj na myli wpywy stricte
literackie, nie za, jak m w i Niemcy, Drahtziehertheorie. Freud, tak jak Shelley
1 B uonarotti, o spisku ilum inatw, ydw, m asonw i satanistw dow iedzia si
z lektur, wszystkie one za odw oyw ay si do Barruela.
To, e Freud ani razu nie w ym ienia nazw iska Barruela, nie jest niczym
zaskakujcym . Nie w spom nia w szak rw nie o N ietzschem , a ju na pew no nie
przyzna si, e to jem u zawdzicza koncepcj kom pleksu Edypa. W istocie rze
czy nigdy w prost nie w ym ieni adnych osb ani dzie, ktrym i si inspirowa.
By m istrzem w ukryw aniu drogi i szlakw swojego rozwoju oraz intelektual
nych osigni. W licie do Fliessa, datow anym na 3 g ru dnia 1897 roku - a by

148

RO ZD ZIA 3.

to okres wyjtkowo dla niego niespokojny i tru d n y - Freud czy swoj ydowsk
niech do Rzymu z postaci H annibala, ktrego podziw ia jako chopiec, ale
zaraz po tym gw atow nie ucina dalsze w yw ody na tem at swoich skojarze, eby
nazbyt czytelnie nie ujawnia czy to wasnych intencji, czy to rde, na ktrych si
opiera. M oja tsknota do Rzymu jest sam a w sobie wysoce neurotyczna. W ie
si ona z postaci Semity H annibala, ktrego w czasach gim nazjalnych wielbiem
jako bohatera, a tego roku nie zbliyem si do Rzymu bardziej ni, on to uczyni
po bitwie nad jeziorem Trazym eskim . Poniew a badam to, co niewiadom e,
staem si bardzo interesujcy dla sam ego siebie. Szkoda, e unika si m wienia
0 rzeczach najbardziej osobistych: Das beste was D u w eisstj Darfts cu den Buben
nich sagen. Cytat I tak, co pozna najw yraniej/Pow iedzie chopcom wszak ci
nie wypada* pochodzi z Fausta G oethego i po raz kolejny otrzym ujem y od Freu
da zakam uflow ane naw izanie do czego, do czego otw arcie nigdy chyba by si
nie przyzna, aby nie straci autorytetu. W pywu G oethego na Freuda nie sposb
przeceni i wielu autorw o tym pisze. W ikszo jed n ak zapom ina w spom nie,
e G oethe by ilum inat, a jego zakonne imi brzm iao Abaris. G oethe by jednym
z tych pisarzy, ktrzy przystpili do ilum inatw w czasach, kiedy organizacja dzia
aa, i to zdecydow anie rni go od Shelleya oraz innych, ktrzy zainteresowali si
nim i za spraw lektur, przede w szystkim p o d w pyw em ksiki Barruela. Kiedy
W eishaupt zm uszony by ucieka z Bawarii, G oethe by jednym z tych, ktrzy
usilnie zabiegali o znalezienie m u jakiej synekury (W. D aniel W ilson twierdzi, e
G oethe by podw jnym agentem i szpiegowa ilum inatw w subie Karola A ugu
sta, ksicia W eim aru, co m iao suy utrzym aniu n ad nim i kontroli). O tajnych
stowarzyszeniach G oethe napisa w prost w swojej powieci Wilhelm M eister, ale
z identycznej tradycji w yrasta take Faust.
W licie do Fliessa Freud pisze o swoim pragnieniu podboju Rzymu, identyfiku
je si z Semit Hannibalem, nastpnie za, poprzez nawizanie do Goethego, twierdzi,
e niczego wicej powiedzie nie moe, bo gdyby to uczyni, utraciby wadz i auto
rytet. Kiedy jednak wie si, o co rzeczywicie chodzi Freudowi, nie ma on adnej nad
nam i wadzy. Innymi sowy, psychoanaliza jako narzdzie m anipulacji funkcjonuje
1 sprawdza si tylko wtedy, kiedy dziaa w ukryciu. Dlatego wanie z istoty swojej
m a konspiracyjny i spiskowy charakter. Spiski osigaj swoje cele jedynie wwczas,
kiedy ich istnienie udaje si zachowa w penej tajemnicy. Z chwil kiedy ich rzeczy
wiste cele zostaj ujawnione, pozostaj darem nym przedsiwziciem. Vitz stwierdza,
e Freud spali swoje pryw atne papiery nie raz, ale dwukrotnie, eby zatrze lady
i zmyli przyszych badaczy jego dziea. Jedynym bezpiecznym wnioskiem, jaki
mona wycign z faktu powoania si Freuda na cytat z Goethego, jest ten oto, e
jeli jak ide bd rdo uznawa za wane (Das Beste was Du weisst) dba o to,
eby ich nie ujawnia (Durfts Du den Buben doch nich sagen).
Nie oznacza to oczywicie, e nie m a adnych dowodw na to, e Freud czyta
Barruela i zna tre m anuskryptw iluminatw. Dowd ten zawiera si w tekcie

J.W. Goethe, Faust, tum. W. Kocielski, cyt. za: Dziea zebrane, Warszawa 1956, t. III, s. 266
(przyp. tum.).

BREM A, 1895

149

ksiki Barruela. Mwic o pseudonim ach spiskowcw, Barruel tumaczy, e Zwack,

powodowany nienawici do wadcw, nazwa si Filipem Strozzim, na cze saw
nego florenckiego spiskowca, ktry po zamordowaniu Aleksandra de Medici podnis
jawny bunt przeciwko swemu suwerenowi, a pniej wasnym sztyletem pchn
si w pier, wznoszc okrzyk zemsty: Excoriare aliquis nostris ex ossibus ul tor2".
We fragm encie pow iconym sposobom pozyskiw ania nowych czonkw
zakonu, m ajcym bezporedni zwizek z om aw ianym i powyej skonnociam i
i zam iaram i Freuda, W eishaupt poucza swoich zwolennikw, aby szukali:
bystrych i energicznych m odych ludzi. Nasi adepci m usz by ujm ujcy, in teresu
jcy, peni odw agi, m iaoci oraz inicjatywy; m usz rw nie by gitcy i atwi do
kierow ania, posuszni, ulegli i towarzyscy. Szukajcie take tych, ktrych spord
innych w yrnia wadza, szlachectw o, bogactw o albo w iedza, szlachcicw, m o
nych, bogatych, poszukujcych. Nie cofajcie si p rzed zadaw aniem blu, ani przed
niczym innym , co pozw oli pozyskiwa takich adeptw. Jeeli nie nakoni Niebios,
porusz Pieko.
Flectere si nequas superas. Acheronta movebo2'.

Podobiestwa midzy tajnymi stowarzyszeniami Freuda i Adama Weishaupta

staj si jeszcze bardziej uderzajce, kiedy przyjrze si incydentom , ktre w obu
przypadkach zagroziy istnieniu owych organizacji. C hodzi o akty kazirodztwa.
Jung wezwa Freuda, aby opisa swj zwizek ze szwagierk, a wwczas Freud
zrejterowa i pow iedzia tylko: Nie m og ryzykowa m ojego autorytetu. W licie
do Hertela, wspuczestnika spisku, W eishaupt przyznaje si do rom ansu ze szwa
gierk, ktra bya wwczas w ciy. Barruel opisuje to w nastpujcy sposb:
A teraz pozw l m i w najgbszym sekrecie przedstaw i ci, co nosz w sercu. Nie
daje m i to spokoju, czyni niezdolnym do wszystkiego. Jestem nieom al zrozpaczony.
Mj h o n o r jest zagroony, ja za jestem w przed ed n iu u traty reputacji, ktra zapew
nia m i tak w ielk w adz nad naszym i ludm i. M oja szw agierka jest b rzem ien n a22.

W eishaupt prosi nastpnie H ertela o pom oc w zorganizow aniu zabiegu

aborcyjnego (nie jest za pno, aby podj t prb, jako e jest ona dopie
ro w czwartym m iesicu), ale najdotkliw szy jest dla niego lk, e przyznanie si
do popenienia aktu kazirodztw a ze szwagierk zrujnuje jego autorytet:
N ajbardziej w tym w szystkim drczy m nie to, e m oja wadza nad naszym i
ludm i ogrom nie na tym ucierpi, ujaw ni bow iem m oj sab stron, oni za nie
om ieszkaj czu si ode m nie lepsi za kadym razem , gdy bd im kaza o m o ral
noci i do cnoty oraz skrom noci nak an ia21.

W przypadku W eishaupta kazirodztw o nie m iao adnego zwizku z goszo

nymi przez niego ideami, pniej jednak stao si czci tajemnego, rewolucyjnego
program u. O dgryw ao kluczow rol nie tylko w tw rczoci Shelleya i Byrona, ale
take w yciu obu poetw. Shelley, czerpic ze spucizny iluminatw, powzi plan

150

R O ZD ZIA 3.

spisku i realizujc go, najpierw nawiza kontakty seksualne ze swoj szwagierk

Claire, pniej za posa j do Byrona, eby go uw ioda. K azirodczy zwizek, bo
tak wwczas szeptano o ich wzajem nych relacjach, m ia si do koca zrealizowa
z chwil kiedy Byron uw iedzie M ary G odw in lub zostanie przez ni uw iedzio
ny, zanim jed n ak do tego doszo i kazirodcza intryga zicia si, Shelley przey
zaam anie nerwowe. Freud, w zorujc si na N ietzschem , w idzia w kazirodztw ie
sposb zm uszenia n atu ry do ujaw nienia jej tajem nic i drog przejcia jej potgi
i mocy, rozum ia jed n ak przy tym , i tajem nica bdca rdem jego wadzy nad
natur, m usi pozosta w ukryciu, bo tylko w tedy bdzie j m g zachowa. Gdyby
inni ludzie, na przykad Jung, dowiedzieli si, jaki zwizek czy Freuda z jego
szwagierka M inn, zyskaliby klucz do jego zagadki sfinksa, to za oznaczaoby
upadek jego autorytetu, a co za tym idzie, take i wadzy. Zrozum ieliby rwnie,
e rzeczywistym rdem koncepcji kom pleksu Edypa s w yrzuty sum ienia.
Jeszcze w yraniejsze i bardziej uderzajce ni literackie odniesienie oraz
zwizek m idzy kazirodztw em i utrat autorytetu s podobiestw a czce iluminatyzm i psychoanaliz. Zarw no pierwszy, jak i dru g a gosiy, e zgbiaj tajniki
ludzkiej duszy dziki uwanej obserw acji pozornie przypadkow ych i bahych ge
stw i lapsusw. W splnie opieray si na gbokim, quasi-konfesyjnym rachunku
sum ienia pacjenta lub adepta, podczas ktrego ilum inata bd psychoanalityk
poznaw a najintym niejsze szczegy ich ycia, ktre pniej m ogy by w ykorzy
stane przeciw ko nim . Z arw no ilum inatyzm , jak i psychoanaliza stay si zaka
m uflow anym narzdziem sterow ania ludzk psychik, gdy poznajc nam itno
i p o dania dla danej je d n o stk i najw aniejsze, ilu m in ata lub psychoanalityk
odpow iednio nim i m anipulow a. Ilum inatyzm gosi, e jest rodzajem karnoci,
doskonalenia si i denia do doskonaoci, ale A gethen, porw nujc ilum inatyzm
do niemieckiej tradycji pietyzm u, z ktrej wyrs, nie pozostaw ia wtpliwoci, e
samowiedza nie bya celem ostatecznym religijno-transcendentalnego pragnienia
dostpienia zbawienia; sam owiedza oraz wiedza ludzkoci byy raczej narzdziam i
kontroli, m ajcym i suy urzeczyw istnieniu utopijnego raju na ziemi24.
Tak wic, psychoanaliza i ilum inatyzm sprow adzay si w gruncie rzeczy do
tego samego - pochodzce z ilum inatyzm u pojcie Seelenanalyse stanowi po prostu
niem iecki odpow iednik psychoanalizy. I vice versa. Ilum inatyzm i psychoanali
za rni si szczegami, ktre zm ieniay si w taki sposb, aby odpow iada na
zapotrzebow anie epoki wierzcej, e to nie tajne stowarzyszenia, ale nauka i m e
dycyna doprow adz do ziszczenia si raju na ziemi. I psychoanaliza, i ilum inatyzm
im ay si tego, co jed en z pniejszych autorw okreli m ianem Seelenspionage,
czyli szpiegowanie duszy. W splnie wykorzystay w praktyce m asosk doktryn
o dwch praw dach, czynic j czci swej istoty. To, co w iedzia adept, nie byo
tym samym, co byo w iadom e osobie, ktra go kontrolow aa. Pacjent postrzega
psychoanaliz jako rodzaj wyzwolenia, terapeuta za podsyca jego zudzenie,
przeksztacajc je w narzdzie kontroli. Psychoanaliza przeja wszystkie charakte
rystyczne dla ilum inatyzm u sposoby kontrolow ania um ysu, ale w ilum inatyzm ie
bez tru d u doszuka si m ona wczesnej postaci psychoanalizy, zamysu, ktry

BREMA, 1895

151

powsta, rozwija si i by prom ow any przez owiecenie. C hristian Thom asius na

sam ym pocztku epoki owiecenia, w roku 1691 pisa o ponow nym odkryciu
nauki, dobrze uzasadnionym i wysoce dla dob ra w splnego niezbdnym ; cho
dzio o to, e nauka potrafi rozpoznaw a to, co skryw aj ludzkie serca i czyni
to naw et w brew ich woli, na podstaw ie szczegw ich codziennego obejcia25.
Istot psychoanalizy jest to, co czyni Freud, ktry jako wzorcowy psycho
analityk, jak sam o sobie napisa, odgryw a rol ojca spow iednika. M anipulacja
spow iedzi i rachunkiem sum ienia jest sednem ilum inatyzm u i dobrze u d oku
m entow anym faktem . A dam W eishaupt przez osiem lat by uczniem jezuitw.
Tworzc swoje tajne stowarzyszenie, sign po pro stu po wiczenia duchowne
Ignacego Loyoli, zaanektow a dla swoich potrzeb jego koncepcj rachunku sum ie
nia i przeksztaci j w duchu ilum inatyzm u. Pod w zgldem stosunku do jezuitw
W eishaupt jest wrcz m odelow ym przykadem am biwalencji. Nienawidzi ich,
ale wyzna Friedrichow i M uenterow i, e jako m ody czowiek om al nie zosta
jednym z nich (dass er ais junger M ann selbst nahe dabey war, Jesuit zu werden)16.
O dzierajc rachunek sum ienia z jego transcendentalnej treci i likwidujc ogra
niczenia, ktre na spow iednika nakada Koci (zwaszcza bezw zgldny nakaz
i obow izek dochow ania tajem nicy spowiedzi), W eishaupt uczyni ze spowiedzi
narzdzie m anipulacji i spraw ow ania kontroli nad ludm i. Rachunek sum ienia,
pozbaw iony cech waciwych sakram entalnej spowiedzi, sta si tylko Seelenspionage. Z am iast wyzwoli p enitenta od grzechu, uzalenia go od spow iednika,
um oliwia stosow anie wobec niego szantau, czciej jed n ak m anipulow anie nim
dziki w ykorzystaniu nam itnoci i pragnie, ktre p enitent szczegowo opisa.
Ilum inatyzm nie jest adaptacj duchow oci Ignacego Loyoli, ale jej w ypaczeniem .
W edug Barruela, W eishaupt pogardza dziem i Benedykta, Franciszka
i Ignacego, [ale] podziw ia instytucje stw orzone przez ich witych zaoycieli,
zwaszcza za dzieo Ignacego, ktrego regua tak wielu penych zapau ludzi, roz
proszonych po caym wiecie zjednoczya w deniu do tego samego celu i pod
tym sam ym przyw dztw em . Barruel pisze, e W eishaupt zrozum ia, e m ona
to przej, niczego w tym nie zm ieniajc, a wykorzystywa w celach diam etralnie
odm iennych27. A gethen cytuje jezuit Baltazara G racjana, ktry w swojej w yda
nej w roku 1647 ksice zatytuow anej Orocula m a n u a y arte de Prudencja, wyja
nia, jak kontrolow a innych, jak zyska w pyw na ich wol, dziki znajom oci
ich u p o d o b a i saboci. O bserw acja drugiego [czowieka] i dow iedzenie si
o nim wszystkiego, co moliwe, staje si najw aniejszym narzdziem wadzy28.
Knigge, w sppracow nik W eishaupta, techniki m anipulow ania niszym i rang
ilum inatam i nazyw a sem iotyk duszy: Na podstaw ie oceny wszystkich tych
cech charakterystycznych, naw et p ozornie najdrobniejszych i najm niej wanych,
m ona wyciga w nioski m ajce ogrom n w arto zarw no dla rezultatw ogl
nych, jak i w iedzy o istotach ludzkich, stopniow o za uzyskiwa dziki tem u w ia
rygodne inform acje o sem iotyce duszy29.
W eishaupt by przekonany, e jego psychotechniki s kluczem do zrozu
m ienia ludzkich istot dziki zw rceniu uwagi na to, co dotychczas wydawao si

152

RO Z D Z IA 3.

pozbawionym i znaczenia lapsusami, przypadkowoci, bahym i gestami; identycz

ny sposb rozum ow ania prezentuje Freud w Psychopatologii ycia codziennego.
W eishaupt uwaa, e jego system kontrolow ania ludzi bez ich wiedzy m a rwnie
zwizek z m odelow postaci i ksztatem edukacji. Uczy swoich areopagitw,
w jaki sposb, bez wikszego wysiku, m ona w iadom ie zorganizowa du
grup ludzi. Sztuk sterow ania i m anipulacji opanow a lepiej ni ktokolwiek
inny w organizacji ilum inatw , poniew a zw raca uwag na najdrobniejsze n iu
anse: O! W szystko polega na tym , e analizuj kade spojrzenie i g est... i szkol
m oich ludzi, aby reagowali na najm niejsze m oje skinienie, dziki tem u m og bez
jednego sowa z ich strony czyta im z twarzy, co m aj do pow iedzenia30.
Entuzjastyczny opis wadzy, ktr m a n ad swoim i podw adnym i w zako
nie iluminatw, koczy W eishaupt w zm iank o przypadku swego ucznia Aloisa
Duschla: Trzymam go na moliwie jak najkrtszej smyczy i daj duo pracy
do w ykonania. Jest ulegy niczym najlepszy klasztorny nowicjusz, kieruj nim bez
jego wiedzy31. W tym e sam ym tekcie, p odobnie ja k w innych, wyraa w dzicz
no dla jezuitw, od ktrych nauczy si technik w ym uszania na ludziach po
danych zachowa bez stosow ania przym usu fizycznego. B arruel pisze, e w gowie
W eishaupta powsta pom ys stowarzyszenia, ktre bdzie czyo w sobie moliwie
duo cech ruch u jezuickiego z tajem niczoci i sekretnym i sposobam i funkcjono
w ania m asonerii32. Barruel, ktry by jezuit, a take przez pew ien czas ilum inat,
bez tru d u opisa, na czym polega rnica m idzy posuszestw em zakonnika
i posuszestw em ilum inaty:
W rd ogrom nej rzeszy zakonnikw , ktrzy yj zgodnie z przykazaniam i w.
Bazylego, w. B enedykta, w. D o m in ik a lub w. Franciszka, nie m a ani jednego,
kt ry nie byby gboko przekonany, e istnieje gos o wiele potniejszy ni gos
jego zw ierzchnika; to gos sum ienia, gos Ewangelii i gos Boga. G dyby zw ierzchnik
nakaza ktrem u z nich uczyni co sprzecznego z p o w innociam i chrzecijanina
i uczciwego czowieka, wszyscy o n i uznaliby, e polecenie takie zw alnia ich ze lu
bw posuszestw a. We w szystkich zakonach czsto si to przyw ouje i jasno si
o tym m w i, a w zakonie jezuitw czyni si to dobitniej i kategoryczniej ni w k t
rym kolw iek innym . Z ak o n n ik o m nakazuje si by posusznym przeoonem u, ale
jedynie wwczas, kiedy posuszestw o to nie przyw odzi do grzechu, ubi non cerneretur peccatum n .

Freud nie przyzna si, e koncepcj kom pleksu Edypa zaczerpn z dziea
Nietzschego, co, w brew intencjom W iedeczyka, odsania rzeczywiste jego rdo
oraz znaczenie. D okadnie tak sam o jest w przypadku zatajenia przez Freuda faktu,
i skorzysta z psychotechniki stworzonej wczeniej przez iluminatw. Stanowi
to dow d na to, e psychoanaliza nie m iaa niczego w splnego z m edycyn, nie
bya terapi, lecz narzdziem kontroli nad psychik - zakam uflow anym sposo
bem sterow ania ludm i dziki m anipulow aniu ich poczuciem w iny oraz n am it
nociam i i podaniam i. W iedz o nich psychoanalityk pozyskiw a za spraw
naw izania z pacjentem pseudo-konfesyjnej relacji. To w anie oderw anie spo

B REM A, 1895

153

wiedzi i rachunku sum ienia od ich w ym iaru religijnego pozwolio W eishauptowi

pozbawi je roli in stru m en tu duchow ego wyzwolenia i uczyni z nich narzdzie
kontroli nad psychik. Skoro Koci jest postrzegany jako wrg, a ad m oralny
jako form a ucisku, nie istniej adne ograniczenia, ktrym podlegaj osoby k o n
trolujce psychik innych ludzi. M og oni uczyni z adeptem , co tylko zechc.
Nie do e w zakonie ilum inatw nie obowizywaa adna tajem nica spowiedzi,
obligujca spow iednika do nieujaw niania nikom u tego, co usysza, to zasada
tam stosowana bya tego dokadnym przeciw iestw em : ilum inatyzm opiera si
na planow ym i m etodycznym dzieleniu si uzyskanym i inform acjam i. Przekaz
ten by jedn ak wycznie jednokierunkow y i przebiega z dou do gry; to, czego
spow iednicy dowiedzieli si od adeptw, byo przekazywane ich zwierzchnikom.
W tajnym stow arzyszeniu droga obiegu inform acji nigdy nie prow adzi w d.
Zarw no ilum inatyzm , jak i psychoanaliza p o d w ielom a w zgldam i sta
now i urzeczyw istnienie pow iedzenia Bacona, ktre stao si sawne w okresie
owiecenia: w iedza to wadza. Z najom o najintym niejszych zakam arkw cudzej
duszy, teraz o d arta z obow izku zachow ania tajem nicy spowiedzi i oderw ana
od system u w artoci m oralnych chrzecijastw a, zacza by postrzegana jako
narzdzie kontrolow ania ludzkiej psychiki. Ilum inatyzm prow adzi oczywicie
do w ykorzystyw ania ludzi oraz m anipulow ania nim i; w anie psychotechnika
ilum inatw i sterow anie ludm i w taki sposb, jakby byli oni tylko rodzajem
m echanizm w , byo najistotniejsz przyczyn oburzenia, ktre wybucho w roku
1787 po ujaw nieniu dokum entacji zakonu. Rewolucja francuska, ktra rozpocza
si zaledwie dwa lata pniej, pogbia tylko podejrzenia, e ludzie s sterowani
przez utajnionych m anipulantw dziaajcych za kulisam i wydarze.
Richard W ebster w niedaw no wydanej ksice W hy Freud was Wrong, w kt
rej zaatakow a Freuda, wiele m iejsca pow ica jego roli jako spowiednika. Freud,
jak sam o sobie napisa, uw aa si za przedstaw iciela bardziej nieskrpow ane
go i lepszego w iatopogldu, spowiednika, ktry udziela rozgrzeszenia, niejako
dziki wspczuciu i szacunkowi, ktre utrzym uj si po wysuchaniu spowiedzi
(kursyw a W ebstera)14. Rwnie dobrze autor m gby uw ydatni pierw sz cz
przyw oanego cytatu, poniew a odejcie Freuda, w duchu tradycji iluminatw,
od tradycyjnej postaci spowiedzi, jest w kadym calu tak sam o wane, jak jej
naladow nictw o, po ktre przecie sign. Freud jest przedstaw icielem bardziej
nieskrpow anego i lepszego w iatopogldu i dziki takiej pozycji zyskuje wadz
nad swymi klientam i, gdy ludzie przychodzcy do Freuda na leczenie byli w wik
szoci zam oni, a ich problem y psychiczne wizay si z wystpnym i dzam i
seksualnym i oraz z poczuciem winy, ktre budzio ich zaspokajanie. W ebster
cakowicie to pom ija, stawia natom iast tez, e psychoanaliza jest religi i uywa
tego okrelenia w zdecydow anie pejoratyw nym sensie. D oszukujc si jednak jej
korzeni w katolickich praktykach konfesyjnych okresu redniowiecza, myli si o co
najm niej sze stuleci. Freud nie traktuje spowiedzi w duchu katolicyzm u, lecz
ilum inatyzm u. W iedeczyk nie by zainteresow any wyzw alaniem ludzi z niewoli
grzechu. W ola udziela im przyzw olenia na p o penianie grzechw, a nastpnie

154

RO Z D Z IA 3.

czerpa finansow e k orzyci z u w aln ian ia ich o d p o czu cia w iny za p o m oc

psychoanalizy (bd w m aw iania im tego) i w ten wanie sposb zyskiwa nad
nim i wadz.
Psychoanaliza, pod o b n ie jak ilum inatyzm , staa si form kontroli nad spo
eczestwem , a jej celem byo obalenie istniejcego porzdku poprzez zniszczenie
funkcjonujcego system u w artoci m oralnych. D o czasu nadejcia prawdziwej
i ostatecznej rewolucji psychoanalitycy realizowali swe cele poprzez zaspokajanie
potrzeb M urzynw i zotych rybek, ktrych pienidze m iay suto napenia
kieszenie terapeutw -w yzw olicieli. Spowied dokonyw ana wedle zaoe goszo
nych przez terapeutw , kontynuatorw idei ilum inatyzm u, bya zakam uflowan
postaci kontroli i wadzy, w adnym razie nie medycyny. Spowied taka moe mie
dobroczynne skutki dla psychiki - nie zam ierzam tego kwestionowa. W psycho
terapii Freud odkry naukow wersj ilum inatyzm u; nie bazowaa ona jednak na
osiem nastow iecznych pojciach, pogldach i w yobraeniach, lecz na tych, ktre
byy waciwe jego czasom. M im o to jed n ak psychoanaliza zachowaa form taj
nego stowarzyszenia, czego wiadectw em jest w spom niana wyej cerem onia w r
czenia piercieni z roku 1913, a jej cele byy takie same, jak wszystkich innych
tajnych stowarzysze, ktre powstay od czasu zaoenia zakonu iluminatw. Freud,
podobnie jak W eishaupt, chcia wykorzysta ludzkie pragnienie wyspow iadania
si dla osobistych korzyci, ale p o nadto uczyni je rw nie czci rewolucyjnej
strategii, zgodnej z tym , czego dow iedzia si o judeo-m aonnique tajnych sto
w arzyszeniach z antysem ickiej literatury koca XIX wieku. Dziki Freudow i lki
praw icy stay si przedm iotem zainteresow ania lewicy. Tworzc psychoanaliz na
bazie zapoycze w tkw tradycji rewolucyjnej, do czego si nigdy nie przyzna,
Freud sta si jednym z ydow sko-m asoskich wywrotowcw, przed ktrym i
antysem ici od pew nego ju czasu przestrzegali wiat. Stworzy ydowskie tajne
stowarzyszenie, aby potajem nie zrealizowa cel identyczny z tym , ktry wczeniej
by take celem ilum inatw. Byo n im obalenie tro n u i otarza, czyli zniszczenie
istniejcego porzdku w Europie. W ykorzystujc swoich bogatych pacjentw dla
osobistych korzyci finansow ych i odgryw ajc przed nim i rol spow iednika,
Freud by take pro m o to rem wyzwolenia od n o rm m oralnych, nietzscheaskiego przew artociow ania w szystkich w artoci i obalenia adu spoecznego,
opierajcego si na zasadach i w artociach chrzecijaskich. Jedynymi reguam i,
obow izujcym i w psychoanalizie, s te, ktre ustanow i Freud, a suy one
m iay gwnie, o ile nie wycznie, jego w asnym korzyciom . Poczucie w iny jest
czci ludzkiego istnienia, a tego W ebster zdaje si nie rozum ie. Zachcajc do
zachowa, ktre je wywouj, psychoanalityk nawizuje z pacjentem wampirycz
n relacj, polegajc na wykorzystywaniu go i ywieniu si nim . Jest cakowicie
i fundam entalnie sprzeczne z instytucj oraz sensem spowiedzi sakram entalnej,
ale zarazem nadzwyczaj p o d o b n e do praktyk ilum inatyzm u, za pom oc ktrych
A dam W eishaupt prbow a zyska w adz n ad ludm i poprzez m anipulow anie
ich podaniam i, p ragnieniam i i nam itnociam i.

ROZDZIA 4

GREENWICH VILLAGE, 1913

ok 1913 m ona okreli m ianem annus mirabilis. Poprzedza w ybuch

I wojny wiatowej i wanie w tedy dosza do gosu nowoczesno w sztu
ce. Pod tym wzgldem m ona go porw nyw a tylko do roku 1921, kiedy
to ukazay si Ziem ia jaow a oraz Ulisses i kiedy rozwizo, za spraw
pow ojennego upadku obyczajw i m oralnoci, zacza szerzy si na szerok
W 1913 roku John B. W atson wygosi na uniw ersytecie C olum bia cykl wyk
powiconych behaw ioryzm ow i, konkurujc z H enri Bergsonem, ktrego odczyty
i prelekcje odbyw ay si w miecie. Najwaniejszym jed n ak w ydarzeniem owe
go roku by A rm ory Show, dziki ktrem u N owy Jork i caa A m eryka zapoznay si
z now ym i trendam i, ktre po wojnie m iay zdom inow a sztuk. Najsawniejszym
obrazem na tej wystawie byo p tn o M arcela D ucham pa zatytuow ane A k t scho
dzcy po schodach, przykad zastosow ania kubizm u wym ylonego przez Braquea
i Picassa; pew ien A m erykanin nazw a w obraz eksplozj w fabryce dachwek.
Platon powiedzia, e zm iany form muzycznych s zapowiedzi zm ian w p a
stwie. To sam o m ona odnie do m alarstw a. Kubizm by oczywicie buntem
przeciw ko adow i m o raln em u , ale now e p r d y w sztuce byy ta k o d m ien n e
od wszystkiego, co d o td znano, e niew ielu ludzi je rozum iao. Owi nieliczni
zamieszkiwali w G reenw ich Village i uwaali, e reszta Nowego Jorku, powyej
czternastej ulicy, jest odcita od Village niczym id o d ego"'. Porw nanie zdaje si
wiadczy, e teorie Freuda w pierwszej dekadzie XX w ieku szturm em zdobyy
sobie zw olennikw w rd przedstaw icieli am erykaskiej bohemy. Pierwszym
strzaem oddanym w publicznej kam panii, ktrej skutkiem byo to, e w latach
dw udziestych te rm in o lo g ia Freudow ska staa si czci kulturow ego lingua
franca, byo opublikow anie przez M axa E astm ana dw ch obszernych artykuw
powiconych Freudow i; ukazay si one w roku 1915 w Everybodys M agazine,

156

RO ZD ZIA 4.

ktry w tam tym czasie dociera do szeciuset tysicy czytelnikw. Eastm an, ktry
pniej przysta do kom unistw , a jeszcze pniej sta si zaciekym antykom unist, przedstaw i psychoanaliz jako now y sposb leczenia, ktry, m oim zdaniem ,
moe by w any dla setek tysicy ludzi jako m etoda usuw ania m entalnych n o
wotworw. .. [dziki ktrej] odzyskacie zdrowie, wolno i energi2. Jedyn rzecz,
od ktrej Eastm an nigdy si nie odci, by jego seksualny libertynizm , i rycho
stao si oczywiste, e to on wanie by si sprawcz akceptacji, ktr teorie Freu
da zyskay sobie w rd przedstaw icieli artystycznej bohem y z G reenw ich Village.
W roku 1916 inny radyka, Floyd Dell, ktry w sppracow a z Eastm anem w The
Masses, p o d d a si psychoanalizie. Stwierdzi pniej, i w owym czasie kady,
kto w iedzia co o psychoanalizie, by jej swoistym m isjonarzem ; nie sposb byo
obraca si w krgach zwizanych z G reenw ich Village i wiele o niej nie sysze'.
Psychoanalitykiem Della by Samuel A. T annenbaum , gorliwy ordow nik wyzwo
lenia seksualnego, ktry uwaa, e abstynencja seksualna m oe by szkodliwa dla
psychiki. Tannenbaum opow iada si take za zalegalizowaniem prostytucji, sdzi
bowiem, e kiedy m odzi mczyni regularnie korzystaj z usug prostytutek, roz
adow uj dziki tem u niebezpieczne pokady niezaspokojonego podniecenia4.
Na ewangeli Freuda naw rci si take pew ien m ody dziennikarz. N azy
wa si W alter Lippm an - ten sam, ktry pniej zyska sobie przydom ek proroka
now ego liberalizm u. Lektura dzie Freuda bya dla niego nieom al religijnym
przeyciem, rzecz zn am ienna w przypadku czowieka, k try w adn religi, czy
to zorganizow an, czy jakkolw iek inn nie w ierzy i adnej te nie wyznawa.
Lippm an niedaw no ukoczy H arvard; szukajc przykadu objawienia w sp
m iernego do jego odkrycia Freuda, uzna, e m ona je porw na tylko do tego, co
odczuw ao pokolenie jego rodzicw, kiedy zapoznaw ao si z dzieam i D arw ina.
W 1914 roku Lippm an zosta zastpc redaktora New Republic - sztanda
rowego organu prasowego nowego liberalizm u i na jego am ach, wsplnie ze swoim
przyjacielem , A lfredem B oothem K uttnerem , jednym z pierwszych ludzi w USA,
ktrzy poddali si psychoanalizie prow adzonej przez ucznia W iedeczyka, A.A.
Brilla, zaczli drukow a artykuy popularyzujce teori Freuda. Za spraw Lippm ana freudyzm sta si konstytutyw n czci am erykaskiego liberalizm u;
by take jedn z koncepcji intelektualnych, ktr Lippm an zastosowa dla an a
lizowania problem w spoecznych. O n rw nie propagow a freudyzm w salonie
M abel D odge i rycho zdoby dla niego bywajcych tam intelektualistw. Sama
M abel D odge rw nie bya tak zafascynow ana freudyzm em , ktry m g wyjani
jej biseksualizm , e z pom oc Brilla bezzw ocznie p o d d aa si psychoanalizie.
Brill, czowiek ulegajcy seksualnym natrctw om i zawsze skonny do opow iada
nia spronych dowcipw, by jeszcze bardziej jaw nym ni Freud ordow nikiem
seksualnego wyzwolenia. Lippm an zacytowa go w jednym ze swoich artykuw:
Prawidowe ycie seksualne wyklucza stanie si neurotykiem 5.
Ow a w ym w ka stanow ica uspraw iedliw ienie dla zaspokajania seksualnych
pragnie bya tym wanie, co pragnli usysze dalecy od konw encjonalnoci
ludzie z Greenw ich Village, ktrzy w drugiej dekadzie XX stulecia przyjli idee

G RE EN W IC H VILLAGE, 1913

157

Freuda. Z daniem jednego z obserw atorw , teorie freudowskie, jaw nie goszce
seksualn sw obod, stay si narzdziem , z ktrego korzystano, aby uwolni
am erykask literatur od pru d erii i innych spoecznych ogranicze... Niewy
kluczone rwnie, e sw oboda pisania o seksie, ktr czono z innym i, zwyciy
aby take bez Freuda. M im o to jed n ak literackie w ykorzystanie Freuda byo ich
istotnym w zm ocnieniem , ktre pojawio si w decydujcym m om encie i w istotny
sposb towarzyszyo nadejciu epoki naszej literatury6.
M niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy otw arto wystaw A rm ory Show,
dw udziestojednolatek Eddie Bernays za nam ow przyjaci zacz redagowa
mao znane czasopism o M dical Review o f Reviews. Eddi zawsze nadstaw ia
ucha n a to, co m w i ludzie i by m oe dlatego, e freudow skie id z pow odzeniem
zaczo dochodzi do gosu, zainteresowanie seksem roso, a Eddie dostrzeg w tym
zjawisku sposobno zarobienia na nim pienidzy. Poj znaczenie sw jednego
z now ojorskich redaktorw , ktry 15 m arca 1913 oznajm i, e w Am eryce wybia
sex-oclock. W pierw szych m iesicach 1913 roku Bernays otrzym a recenzj
sztuki zatytuowanej Damaged Goods. A utorem sztuki by francuski dram atopisarz
Eugne Brieux. O pow iada ona histori czowieka, ktry zaraa si syfilisem, n a
stpnie eni si i podzi dziecko dziedzicznie obcione t sam chorob. Recenzja
bya frontalnym atakiem na wczesn wraliwo i jako tak w anie odebrali j
konserw atyw ni odbiorcy pisma.
Bernaysa ani to nie zrazio, ani nie przestraszyo. Skontaktowa si z aktorem,
ktry by zainteresow any wystaw ieniem Damaged Goods, i zwrci si do gazety
z prob o w sparcie finansowe dla tego przedsiwzicia. Bernays napisa w tedy do
Richarda Benneta: R edaktorzy Mdical Review o f Reviews popieraj paski
godny pochw ay zam iar zwalczania pruderii seksualnej w Stanach Zjednoczonych
poprzez wystaw ienie sztuki Damaged Goods. M oe p an liczy na nasz pom oc7.
O dpow ied B enneta usatysfakcjonow aa Bernaysa do tego stopnia, e nie
zwocznie zgodzi wystawi porczenie finansow e na koszty jej w ystawienia, co,
zwaywszy na to, e zarabia wwczas dw adziecia pi dolarw tygodniowo, byo
nader odw anym posuniciem . Bernays intuicyjnie wyczuwa, e wyzwolenie sek
sualne m a wasny rynek, on za m oe zacz czerpa z niego m aterialne korzyci,
o ile z w ystaw ienia D am aged Goods uczyni cause clbre. Sztuka ta pow inna sta
si sym bolem w olnoci w ypow iedzi w spraw ach zwizanych z seksualnoci i aby
to uzyska, Bernays zacz zabiega o poparcie grupy wpywowych nowojorczykw,
ktrzy podzielali jego p u n k t w idzenia. Jedn z pierw szych osb, wspom agajcych
utw orzony przez M dical Review of Reviews Sociological Fund Com m ittee,
ktrego celem bya w alka z p ruderi, by sam John D. Rockefeller junior. Powie
dzia on Bernaysowi, e zo wynikajce z prostytucji nie bdzie zrozum iane d o
piero wwczas, kiedy m oliwe bdzie podjcie szczerej rozm ow y na jego tem at8.
Pniej zaczy napywa setki czekw, a wysyali je m.in. Rockefellerowie, Franklin
I). Roosevelt i jego m aonka, Eddie za znalaz si na prostej drodze, aby, jak sam
si pniej okreli i co udow odni w swym bardzo dugim yciu (zm ar w w ie
ku stu trzech lat), sta si ojcem public relations. Jego zainteresow anie seksem

158

R O ZD ZIA 4.

zaow ocow ao stw orzeniem przez B ernaysa pierw szej front group*, a take
zrobieniem kariery na fali reklam y oraz kreow ania w izerunku, ktra przetoczya
si przez Stany Zjednoczone, zm ieniajc je i czynic takim i, jakie znam y dzisiaj.
Przykrywka jako technika m anipulow ania opini publiczn zdom inow aa ycie
kulturalne XX wieku, a podstpy i wybiegi, dziki ktrym w im i interesw ekono
m icznych kam uflow ano t m anipulacj, staway si coraz bardziej wyrafinowane,
a doszo do tego, e o b ecn ie... trzeba detektywa, eby zdem askowa interesow
no, ktr kieruj si organizacje o tak niew innie brzm icych nazw ach jak Safe
Energy C om m unication Council (lobby antynuklearne), Eagle Alliance (lobby
pronuklearne), Coalition Against Regressive Taxation (ciki transport drogowy)9.
Wszystko zaczo si o d seksu - stw ierdzi Eddie, opisujc swoj niezwyk
karier. Jej pocztki nie byy jed n ak finansowo obiecujce. G dy tylko B ennet uzy
ska prawa do wystawienia sztuki, oznajm i Bernaysowi, eby si od niego odczepi.
Nie potrzebuj ju twojego cholernego [s/c/] spoecznego funduszu10 - napisa.
Bernays nie nalea do ludzi, ktrych co takiego by zaam ao; uzna, e pienidze,
ktrych nie zarobi, w arte s pozyskanej przy tej okazji w iedzy o m anipulow aniu
opini publiczn i latem 1913 roku postanow i towarzyszy pew nem u m odem u
czowiekowi w podry do Europy, aby psychologiczne im plikacje tego, czego si
nauczy, om w i ze swoim wujem . M otyw em owej decyzji nie byy tylko wizy ro
dzinne. W ujem Eddiego Bernaysa by Z ygm unt Freud.
Szczegw rozmowy, ktr dw udziestojednoletni Bernays, spacerujc po
lasach w ok Karlsbadu, na tery to riu m majcej w krtce pow sta Czechosowacji,
odby ze swoim sawnym siedem dziesiciopicioletnim w ujem , potom ni nigdy ju
nie poznaj. M im o to jej oglny ton i tre s oczywiste. Bernays uczyni wanie
pierw szy krok na drodze do m anipulow ania opini publiczn poprzez odw oanie
si do jej zainteresow ania seksem, a poniew a jego wuj by w ybitnym autoryte
tem w spraw ach szeroko pojtej seksualnoci, Eddie chcia posi jego wiedz
i zastosowa j w odniesieniu do masowego odbiorcy. O czym kolwiek by m w i
li - pisze Tye - wiadom ym jest, e kiedy Eddie jesieni 1913 roku pow rci do
Nowego Jorku, by jeszcze bardziej ni przedtem zafascynowany now atorskim i
teoriam i W iedeczyka, m w icym i o tym , w jaki sposb nieuw iadom ione p o
pdy sigajce okresu dziecistw a wpywaj na ludzkie zachowania. Eddie by
przekonany, e zrozum ienie instynktw i symboli, ktre m aj wpyw na jednostk,
pom oe m u ksztatow a zachow ania zbiorowe11.
A nalizujc intelektualne relacje m idzy Eddiem i jego sawnym wujem , Tye
niestety nie ustrzeg si pew nych faszywych opinii na tem at Zygm unta Freuda
i psychoanalizy, a to negatyw nie w pyno na cao jego wywodw. Tye pisze
m idzy innym i:

W term inologii polskiej przykrywka, organizacja tworzona i kontrolowana przez inn

organizacj. Przykrywka moe by sposobem na ukrycie nazwy organizacji kontrolujcej
albo poprzez kreowanie odpowiedniego jej w izerunku, ukrywa cele organizacji kontrolu
jcej (przyp. tum).

G R E E N W IC H VILLAGE, 1913

159

K oncepcje B ernaysa byy odzw ierciedleniem przem onego w pyw u, jaki w y

w ar na nim jego wuj Zygm unt. M wi, p o d o b n ie jak Freud, o uyw aniu sym boli
oraz o kluczow ym znaczeniu stereotypw , jednostkow ych i zbiorow ych, ktre p o
w oduj podany odzew . Tak ja k wuj, dy do zrozum ienia, jakie siy po d w ia
dom oci kieruj ludm i, a dziea F reuda m iay m u w ty m dopom c. O ile jed n ak
saw ny analityk stara si w ykorzysta psychologi dla uw olnienia sw oich p acjen
tw od em ocjonalnych protez, Bernays posugiw a si ni, eby pozbaw i k o n su
m entw wolnej woli, pom aga sw oim klientom przew idyw a, a nastpnie m a n i
pulow a sposobem m ylenia i p o stpow ania k o n su m en t w - do tego wszystkiego
sam otw arcie si przyzna w tym , co n ap isa12.

W innym m iejscu Tye pow tarza ten sam bd:

Bernays jest filozofem, nie tylko biznesm enem . Jest b ratan k iem innego w iel
kiego filozofa, dok to ra Z ygm unta Freuda. Inaczej ni jego w ybitny wuj, nie jest
znany jako praktykujcy psychoanalityk, ale jed n a k n im jest, zajm uje si bow iem
nauk o procesach dziaania podw iadom oci. Jego praca polega n a w pyw aniu na
nieuw iadom ione akty um ysu poprzez akty w iadom e. W ielki W iedeczyk chce
uw olni stum ione libido jednostki; jego am erykaski bratanek dy do uw olnie
nia tu m ionych pragnie zbiorow oci (i kierow ania n im i)13.

Kolejny raz, ale w tym sam ym tonie, Tye stawia tez, e o ile Freud dy
do wyzwolenia ludzi od podw iadom ych popdw i pragnie, Eddie chcia owe
nam itnoci wykorzystywa14.
Podobnie jak w analizie relacji m idzy celam i Kinseya i Rockefellera, ktrej
dok ona w splnie z Jam esem Jonesem , Tye tw orzy dychotom i tam , gdzie jej
nie m a. E ddie B ernays, chcc w ykorzystyw a seksualn nam itno dla finan
sowych korzyci, nie m ia na myli niczego innego ni jego wuj Zygm unt, ktry,
0 czym w yranie w iadczy przy p ad ek H oracego Finka, czyni to ju od pew
nego czasu. N aw et sam Freud przyzna, e psychoanaliza nie jest praw dziw
m edycyn. W chw ilach nieco wikszej szczeroci w obec swojego przyjaciela
1 pow iernik a W ilhelm a Fliessa, Freud nazyw a pacjentw zotym i rybkam i
oraz M urzy n am i, dosy jasn o sugerujc, e psychoanaliza jest form k o n tro
low ania psychiki, k t ra m a przynie terapeucie w ym ierne korzyci finansowe.
Z asada owej transakcji bya p ro sta i w m iejscach, tak ich jak G reenw ich Village,
przeprow adzano j w ielokrotnie. W zam ian za przyzw olenie na zaspokajanie
seksualnych p o d a i p rag n ie , pacjent dostaw a rozgrzeszenie od psycho
analityka, k t ry w ystpow a w roli pseu d o spow iednika, a nastpnie m u za to
paci. Bernays i jego saw ny wuj w ykorzystyw ali seksualne n am itnoci ludzi,
eby na tym zarabia. Jedyna rnica m idzy nim i polega na tym , e m odszy
z nich czyni to w in n y sposb. Freud w yudza p ienidze od poszczeglnych
pacjentw na sesjach psychoanalizy, Bernays natom iast za pom oc m ass-m ediw
stara si zm anipulow a cay kraj, posugujc si w ty m celu rodkam i w aci
wym i reklam ie oraz tech n ik o m ksztatow ania w izerunku.

160

R O ZD ZIA 4.

W obu przypadkach bya to czysta kontynuacja ilum inatyzm u i Bernays sam

o tym pisa, zwaszcza w sw oim opus m agnum , czyli wydanej w 1928 roku ksice
Propaganda, gdzie m w i bez ogrdek, e rzdzi nam i relatywnie niewielka grupa
osb - znikom a czstka naszej studw udziestom ilionow ej populacji - ktre rozu
m iej procesy psychiczne i w zorce spoeczne, jakim i kieruj si m asy. A m eryk
zaczli w ada niew idoczni zarzdcy - specjalici PR, tacy jak Bernays; oni
pocigaj za sznurki, k trym i kontroluj w iadom o zbiorow, wykorzystuj
stare i wymylaj nowe sposoby zniew olenia wiata i kierow ania nim 15. Ci nie
w idoczni zarzdcy s niezbdni dla uporzdkow anego funkcjonow ania ycia
zbiorowego; w istocie, niew idoczni rzdzcy... przyczyniaj si do ustanow ienia
porzdku z chaosu. Innym i sowy, czowieka dem okratycznego* z chwil gdy
zosta wyzwolony, trzeba p odda kontroli.

Nawizanie do Platona, ktry w Pastwie pisze o demokratycznym typie czowieka

(przyp. tum.).

ROZDZIA 5

ZURYCH, 1914
i lat po przeprow adzeniu przez Junga kuracji M edilla M cC orm icka, w Z u ry c h u pojaw ia si szw agierka M edilla, E dith R ockefeller
M cC orm ick, aby leczy si z depresji wywoanej m ierci jej crki, Edithy. Przez kolejne dziesi lat Jung szkodzi jej, ordynujc sta straw
duchow w postaci astrologii i spirytyzm u; w pdzi j w agorafobi i doprow adzi
do tego, e przestaa opuszcza pokj hotelowy. W szystko to p o d pozorem terapii,
a nastpnie uczenia jej, albow iem Jung przekona Edith, aby zostaa terapeutk,
oczywicie w yznajc zasady szkoy jungowskiej. Jej niem al cakowite odcicie si
od wiata doprow adzio do rozw odu z mem ; um ara w ndzy w j ednym z chica
gowskich hoteli, najpierw jed n ak Jung w ykorzysta istniejc m idzy nim i relacj
lekarz-pacjent, eby przekona j do przekazania organizacji Junga rwnow artoci
dw ch m ilionw dolarw.
Zrywajc z Jungiem i tw orzc tajne stowarzyszenie, Freud nie tylko d o p ro
wadzi do trwaej schizm y w onie ruch u psychoanalitycznego, ale - z finansowego
punktu w idzenia - straci na rozam ie, poniew a psychiatria podzielia si na
obz aryjski i ydowski, a wszyscy bogaci pacjenci, zwaszcza ci z A m eryki, byli
aryjczykam i, szczeglnie dotyczyo to zam onych protestantw , ktrych wi
z chrzecijastw em z roku na rok stawaa si coraz sabsza. Udzielajc Medillowi
McCormickowi przyzwolenia na folgowanie jego nam itnociom , Jung, dziki kon
taktom z jedn z najbogatszych am erykaskich rodzin, zyska pu nkt zaczepienia
na am erykaskim rynku. Leczc Edith, um acnia swoj pozycj, naw iza wszak
stosunki z najbogatszym rodem A m eryki. Kiedy E dith Rockefeller M cC orm ick
stana u drzw i Junga, osobisty m ajtek jej ojca stanow i okoo dwch procent
produktu narodow ego b ru tto Stanw Zjednoczonych A m eryki1.
W roku 1916 Freud, ktry prawie nie panow a ju nad wasn zawici, napi
sa do Ferencziego, skarc si, e Jung uczepi si pewnego bogatego A m erykanina,

162

RO ZD ZIA 5.

ktry podarow a m u budynek w Zurychu. Freud czsto pow tarza, e A m erykanie

nadaj si tylko do jednego - eby wyciga z nich pienidze; teraz za jego ucze
udow adnia, e w finansow ym wykorzystyw aniu bogatych A m erykanw przers
m istrza. Pomys wykorzystyw ania pacjentw dla osigania finansowych korzyci
nie by Freudow i obcy. Z daniem Petera Swalesa:
Freud m ia na psychoterapii je d n z najbogatszych kobiet wiata. 1 sierpnia
1890 roku napisa do W ilhelm a Fliessa, odm aw iajc przyjcia zaproszenia do zo
enia m u w izyty w Berlinie. Z pew noci czyni aluzj do A nny von Leiben, ktr
nazyw a swoja prim a d o n n , kiedy tak oto tum aczy [odm ow]: M oja najw a
niejsza klientka przechodzi teraz pew ien kryzys nerw owy, a podczas mojej n ie
obecnoci mogaby w yzdrowie [kursywa E.M. Jones]2.

Freud obawia si, e podczas jego nieobecnoci pacjentka mogaby w yzdro

wie - dziw na postawa, jak na lekarza. Nie jest ona jed n ak niczym niezwykym,
jeeli psychoanaliza to nic innego, jak zakamuflowane narzdzie kontroli psychicz
nej, rodem z tradycji ilum inatw. Powiedzie o Freudzie, e upraw ia medycyn,
jest zaprzeczeniem jego rzeczyw istych intencji. Pod koniec ycia w iedeczyk
pow iedzia Ferencziem u, e pacjenci to m ieci, nadajce si tylko do tego, eby
z nich cign pienidze i studiow a poszczeglne przypadki, z pew noci nie
jestem y w stanie im po m c, za psychoanaliza jako m etoda terapii jest by moe
bezw artociow a '. Swales pisze, e kilkoro czonkw rodziny von Leiben uwaao
Freuda za szarlatana, ktry utrzym yw a A nn w stanie perm anentnej nadnerw owoci za spraw niekoczcych si codziennych seansw , nazywanych przez
niego terapi. Najwiksz obaw Freuda byo, e pacjent m gby wyzdrowie.
Owa choroba bya jatrogenna. C elem terapii nie byo wyleczenie, ale uzyskanie
kontroli nad osob, ktra si jej poddaje, w tym przypadku dla czerpania z tego
finansowych korzyci.
Pi lat po tym , jak Freud da w yraz swojej zazdroci o Junga oraz zawici
z pow odu otrzym yw ania przez niego pienidzy od Rockefellerw, otw orzya si
przed nim szansa oskubania zam onej A m erykanki, cho nie by to kto rwnie
bogaty, jak crka Johna D. Rockefellera. W roku 1921 cesarstw o austro-w gierskie naleao ju do historii, a austriacka w aluta bya w arta tyle, co papier, na
ktrym j drukow ano. Poniew a Freud w ystaw ia pacjentom rachunki w dola
rach, by zawsze uszczliwiony, kiedy na jego progu staw a zam ony przybysz
zza oceanu. H oracy F rink pojaw i si u niego w 1921 roku. Ten pocztkujcy,
am bitny i pragncy zrobi karier psychoanalityk przyjecha do W iednia, eby
po d nadzorem m istrza przej kilka seansw psychoanalizy, co byo niezbdne
dla uzyskania stosow nego certyfikatu; nie by bogaty, ale, podobnie jak wikszo
wczesnych psychoanalitykw, leczy zam onych pacjentw. Frink by z wykszta
cenia lekarzem , ale chcia te by psychoanalitykiem ze szkoy freudow skiej.
Aby to osign, m usia pooy si na kozetce i obnay dusz przed m istrzem .
Podczas jednego z seansw F rink opow iada o seksualnym pocigu, ktry czu

ZURYCH, 1914

163

do jednej ze sw oich zam onych pacjentek. K obieta ta nazyw aa si Angelika

Bijur. Freud, czujc, e oto pojaw ia si szansa, eby si obowi, w ykorzysta sy
tuacj, kac Frinkow i rozwie si z on i polubi Angelik. Pocztkowo Frink
by tem u przeciwny, opiera si, ale po szeciu m iesicach w kocu zgodzi si
z punktem w idzenia Freuda i rozw id si. N ie by to jeszcze jed n ak koniec jego
seansw psychoanalitycznych z Freudem . W iedeczyk zacz wm awia F rinko
wi, e ten odczuw a do niego pocig seksualny, k t ry objawia si w pragnieniu
Frinka, aby swojego m istrza uczyni bogatym czow iekiem . Twj zarzut, e nie
jeste w stanie dostrzec wasnej hom oseksualnoci, wiadczy, i nie rozum iesz
jeszcze swoich fantazji o uczynieniu m nie bogatym . Jeeli wszystko potoczy si
dobrze, zam ienim y w w yim aginow any dar w rzeczyw isty datek na rzecz w spie
rania psychoanalizy4. Kolejny raz Freud w ykorzystywa relacj lekarz-pacjent dla
finansow ych korzyci. O pisujc spraw Frinka, E d m u n d s stwierdza, e Freud
otw arcie zachca do tego w yzw olenia seksualnego5. W licie do byego m a
Bijur, Freud tak oto opisuje psychoanaliz Frinka:
Ja po p ro stu m usiaem czyta w mylach pacjenta [kursywa E.M. Jones] i czy
nic to, dow iedziaem si, e kocha pani B., arliwie jej pragnie i b rak m u odwagi,
eby przed sam ym sob to p rzy zn a... M usiaem w ytum aczy Frinkowi, na czym
polegaj jego w ew ntrzne tru d n o ci i nie przecz, e uw aam , i d o b ry m praw em
kadej ludzkiej istoty jest dy do seksualnego zaspokojenia oraz czuej mioci,
jeeli zna sposb, w jaki to m oe osign, a obu tych rzeczy u ony nie znajduje1.

Freud podczas terapii najpierw poznaje najsilniejsz nam itno swego

klienta, nastpnie nakania go, eby j zaspokoi, a jednoczenie, wystpujc w roli
spow iednika, odpuszcza m u win. Kiedy za pacjent ulega pokusie i w konse
kwencji odczuw a palc potrzeb rozgrzeszenia, Freud wykorzystuje sytuacj,
eby w ym usi na nim dodatkow finansow gratyfikacj. Takie postpow anie
to czysty ilum inatyzm .
Z m edycyn na pew no nie m iao to nic wsplnego. wiadcz o tym skutki,
jakie terapia Freuda przyniosa w przypadku Frinka, ktry po rozwodzie oraz
pow trnym oenku niem al natychm iast p o p ad w w yw oan poczuciem winy
depresj i nie potrafi si z niej otrzsn. Jego stan jeszcze si pogorszy, kiedy na
zapalenie puc zm ara pierw sza ona, ktra po rozw odzie m usiaa opuci wasny
dom i latam i, z dw ojgiem maych dzieci, tuaa si od jednego hotelu do drugiego.
Frink, m im o udzielonego m u przez Freuda rozgrzeszenia, po mierci ony nigdy
ju nie doszed do siebie. N iecay rok p o p onow nym w ybraniu go prezesem
am erykaskiego oddziau Towarzystwa Psychoanalitycznego trafi do szpitala dla
umysowo chorych. C ierpia na cik depresj, ktrej rdem byo poczucie winy;
nie potrafi z niej wyj i w rezultacie zapad na chorob psychiczn. Jego drugie
maestwo si rozpado, a Angelika Bijur zacza podejrzewa, jakie byy rzeczywi
ste motywy postpow ania Freuda; m iaa poczucie, e zaaranowa ich maestwo
dla osobistych korzyci finansowych. Jej podejrzenia znalazy potwierdzenie, kiedy

164

RO Z D Z IA 5.

po rozpadzie zwizku z Frinkiem otrzym aa od Freuda telegram: N iezm iernie

m i przykro, zawiedlicie w kwestii pienidzy7.
Swales tw ierdzi, e problem nadm iern eg o w p y w u... jest rzeczywicie
pow szechny w przypadku profesji, ktra m im o wszystko sam o swoje istnienie
i rozpow szechnienie zawdzicza nadm iarow i naiw nych i atwowiernych je d n o
stek gotowych i zdolnych paci due pienidze za luksus rezygnacji ze swojej
psychicznej suw erennoci na rzecz kogo innego, a nazbyt czsto bowiem kieruje
nim i rozpaczliw a potrzeba zrzucenia z siebie brzem ienia m oralnej odpow iedzial
noci za zniszczenie w asnego ycia8.
To wanie rezygnacja ze swojej psychicznej suw erennoci na rzecz kogo
innego jest sednem zam ysw ilum inatw i ich nastpcw. Suwerenno nie jest
udziaem pacjenta, ale terapeuty. Tym, co skania pacjentw, aby godzili si na
tak wanie relacj, jest zaspokojenie wasnych wystpnych nam itnoci, uzyska
nie zgody na bezkarne zam anie m oralnych nakazw, a take milczcej aprobaty
terapeuty. Taka technika spraw ow ania k ontroli n a d cudz psychik to czysty
ilum inatyzm , ale rzeczywist m otyw acj przekazania w adzy w rce terapeuty jest
seksualne wyzwolenie. Psychoterapia zyskaa sobie potn pozycj w A m eryce
zwaszcza dziki w spieraniu seksualnego w yzwolenia; ludzie chcieli otrzym a
przyzwolenie dla am ania porzdku m oralnego, a freudyci byli gotowi skwapliwie
go im udziela - za odpow iedni opat. W tym przypadku wyzwolenie stao si
form zniew olenia, gdy ludzie dajcy upust swoim nam itnociom - nierzadko
na danie terapeutw i w splnie z nim i - szybko zrozum ieli, e za przywilej
dostania rozgrzeszenia trzeba paci, a cena jest wysoka i pacenie jej stanowi
nieodczny w arunek terapii. W yzwolenie seksualne, jak si okazuje, byo form
finansowego uzalenienia. Jak pisze Torrey:
Pogoski o tym , e psychoanalitycy o d czasu do czasu w ram ach leczenia za
lecali sw oim p acjentom stosunek seksualny, okazay si zgodne z praw d; Freud
ju w roku 1910 prbow a uciszy p o d o b n e podejrzenia, publikujc esej zaty tu o
w any O dzikiej analizie. Jak pisa, pew ien lekarz o znajm i kobiecie, kt r porzuci
m, e poniew a nie m oe zaakceptow a u tra ty kontaktw seksualnych z m em ,
pozostaj jej trzy rozw izania: m usi albo w rci do m a, albo znale sobie k o
chanka, albo sam a si zadow ala. O m aw iajc ten przypadek, Freud przyzna, e
psychoanaliza uw aa b ra k zaspokojenia seksualnego za przyczyn zaburze n e r
wowych, stw ierdzi jed n ak , i w zm iankow any lekarz zaniedba w skazania czw ar
tego rozw izania, czyli psychoanalizy. W eseju tym nie napisa jednak, e zalecenie
znalezienia sobie kochan k a byo b d n e9.

Torrey bardzo szczegowo, poczynajc od pierw szych kilku lat po w ygo

szeniu w ykadw na C lark University, pokazuje, w jaki sposb Freudowi udao
si uwie Ameryk:
M idzy rokiem 1909 a 1917 idee Freuda szybko zdobyw ay sobie uzn an ie n o
w ojorskiej inteligencji. Z d an iem jednego z obserw atorw , teorie freudow skie, jaw

ZURYCH, 1914

165

nie goszce seksualn sw obod, stay si narzdziem , z ktrego korzystano, aby

uw olni am erykask literatur od p ru d erii i innych spoecznych o g ran icze ...
N iew ykluczone rw nie, e sw oboda pisania o seksie, k t r czono z innym i, zwy
ciyaby take bez Freuda. M im o to je d n a k literackie w ykorzystanie Freuda byo
istotnym w zm ocnieniem , ktre pojaw io si w decydujcym m o m encie i tow arzy
szyo nadejciu nowej epoki naszej literatu ry 1".

C hciano da si uwie, a kiedy uw iedzenie si dokonao, pow iodo si tak

znakomicie, e przeszo to najmielsze oczekiwania; jego kocowym skutkiem bya
erozja oraz zniszczenie dotychczasowej am erykaskiej obyczajowoci. Obiecano
naiw nym wyzwolenie, a jednoczenie dano skryt w adz nas spoeczestw em
niew idocznym rzdzcym . K oncepcje ilum inatw okazay si najtrw alszym
spord wszystkich spiskw.

ROZDZIA 6

NOWY JORK, 1914

- Cywilizacja si koczy - w ybuchn Tom gwatownie. - W tych
sprawach jestem czarnym pesymist. Czytae Goddarda Rozkwit
azjatyckich im periw?
- Nie znam tego - odpowiedziaem zaskoczony jego tonem.
- wietna ksika i kady powinien j przeczyta. Chodzi o to, e
jeli nie bdziem y uwaa, to biaa rasa zostanie... to kolorowi w yko
cz biaych. Jest to w tej ksice naukowo dowiedzione.
- Tom robi si strasznie uczony - pow iedziaa Daisy z bezwiednym
sm utkiem . - Czyta gbokie dziea, pene dugich wyrazw.
F. Scott Fitzgerald, W ielki Gatsby*

ok 1914 w yciu M argaret Sanger okaza si p u n k te m zw rotnym .

W 1902 roku w wieku dw udziestu trzech lat wysza za ydowskiego
architekta, W illiam a Sangera, a w roku 1910 przeprow adzia si razem
z nim do G reenw ich Village, gdzie niem al natychm iast stali si uczest
nikam i spoecznego i intelektualnego ferm entu, ktry owym czasie by cech
miejsca. Krtko po przeprow adzce Sangerowie wstpili do Partii Socjalisty
a rok pniej W illiam podj zakoczon niepow odzeniem prb ubiegania si
o urzd radnego.
Znacznie bardziej brzem ienne w skutki ni edukacja polityczna byo dla nich
zapoznanie si z teoriam i intelektualnym i socjalistycznej awangardy. Sangerowie
zaczli regularnie bywa w salonie Mabel Dodge, a tam poznali takie osobistoci jak
John Reed, Carlo Tresca i E m m a G oldm an, a ta ostatnia, wedle sw Ellen Chesler,
zapoznaa M argaret z ideologi neom altuzjanizm u, m o dn podwczas pord
*

Tum . A. Demkowska-Bohdziewicz.

168

RO ZD ZIA 6.

europejskich socjalistw, ktrzy dyskutowali o pogldach M arksa, zwaszcza za

0 jego potpieniu antykoncepcji, ktr uwaa za beznadziejnie buruazyjny p o
mys, zachcajc jednoczenie do zwikszenia dzietnoci proletariatu1. W osobie
M argaret Sanger G oldm an pozyskaa pojtn i zdoln uczennic, ktra w istocie
przywaszczya sobie jej przemylenia, a nastpnie odm aw iaa docenienia jej zasug.
P o p ie ra n ie k o n tro li u ro d z in o ra z w olnej m io c i byo dla M arg a re t
czym wicej ni tylko intelektualn rozrywk. Rycho, czynic to ku rozgoryczeniu
ma, zacza dziaa zgodnie z tym, co gosia; W illiam m im ow olnie pozwoli, aby
zainfekowaa si intelektualnym i toksynam i, ktre doprow adziy do rozpadu ich
zwizku. W salonie Mabel Dodge M argaret zapoznaa si z pogldam i Nietzschego;
jego wojna z religi i m oralnoci doskonale odpow iaday sposobowi ycia, za kt
rym si opow iedziaa, a m oe ju naw et praktykow aa. Pniej, latem 1913 roku,
jak to zwykle bywa, od teorii przesza do czynw. Podczas wakacji, ktre spdzi
a w dom u Johna Reeda w Provincetow n, M argaret o d czasu do czasu jedzia do
Bostonu, aby w tam tejszych bibliotekach zapoznaw a si z problem atyk kontroli
urodzin. Owego lata nawizaa rom ans - zapew nie nie pierwszy, w jaki wdaa si
po zawarciu m aestwa, ale pierwszy, majcy potw ierdzenie w rdach - z dzien
nikarzem W alterem Robertsem . Kiedy jej m si o tym dowiedzia, zacz zm ie
nia swj stosunek do Greenw ich Village. W cigu trzech lat przesta postrzega
tam tejszych intelektualistw jako aw angard ruchu walczcego o sprawiedliwo
spoeczn dla klasy pracujcej, uzna natom iast, e jest w iadkiem saturnalii
seksualizm u, oszustwa, faszu oraz jezuityzm u2.
T rudno dociec, co m ia na myli, w spom inajc o jezuitach, nietru d n o je d
nak zrozum ie, dlaczego praktykow anie przez jego on wolnej mioci zm ienio
stosunek W illiam a do rew olucyjnego ruchu robotniczego. Tam, gdzie wczeniej
upatryw a szczytnych ideaw, w idzia teraz tylko pieko wolnej m ioci, rozw i
zo i prostytucj, ukryw ajce si p o d paszczykiem rew olucji3. Sanger bolenie
1na wasnej skrze przekona si, e rewolucyjne ideay to jedynie kiepsko zakam u
flowane uspraw iedliw ienie dla seksualnej rozpusty. Innym razem , wypowiadajc
si na ten sam tem at, stwierdzi: jeeli rewolucja oznacza rozwizo, to m ona
m nie nazwa konserw atyst z penym i tego konsekw encjam i4.
Rozczarowanie socjalizm em , chocia nie ostateczne, przyszo zbyt pno,
aby m ogo ocali jego m aestw o. M argaret oddaa si folgowaniu seksualnym
zachciankom , zacza take naduyw a lekw o narkotycznym dziaaniu i czynia
to a do koca ycia. Kiedy jej syn G rant odm w i jej zwikszenia dawki Demerolu,
czego dom agaa si jego siedem dziesiciopicioletnia wwczas m atka, M argaret
zwrcia si do niego sowami, ktre odzwierciedlay jej sposb mylenia i yciow
postaw: Jestem bogata; m am wasny rozum ; m og robi, co chc.
Im bardziej skaniaa si ku hedonizm ow i, tym wiksze byo jej zaangaowa
nie w kwesti kontroli urodzin, ktre wzroso do tego stopnia, e nie sposb nie
zauway tutaj zbienoci. D ziaalno na rzecz kontroli urodzin w jej rozum ieniu
utosam ia si z przyzw oleniem i uspraw iedliw ieniem wszelkich niegodziwoci,
jakich si dopuszczaa. G dyby nie to, m usiaaby skonfrontow a si z faktem , e to,

N O W Y JORK, 1914

169

co robia, w ynikao tylko z jej egotyzm u, a taka perspektyw a bya dla niej nie do
przyjcia, zwaszcza wwczas, kiedy jej w asne dzieci zaczy j gani.
Latem 1910 roku, m niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy Sangerowie prze
prowadzili si do G reenw ich Village, Peggy, jej trzecie dziecko, zachorow aa na
polio. Im bardziej M argaret angaowaa si w rew olucyjn ideologi oraz rom anse
z wyznajcymi j mczyznami, tym bardziej zaniedbywaa dzieci. Latem 1913 roku
jej rom ans z W alterem Robertsem zbieg si z pogorszeniem stanu zdrow ia Peggy.
M im o przestrg i wym w ek m a, e trzeba leczy nog crki, niczego w tej spra
wie nie uczyniono, pniej za M argaret zdecydow aa, e wyjazd do Parya moe
by korzystny dla jego kariery m alarskiej, ktr w ybra ze szkod dla finansowego
bezpieczestw a rodziny, j sam za skoni do zaprzestania praktykow ania wolnej
mioci, upraw ianej p o d paszczykiem dziaalnoci rewolucyjnej. adne z tych
oczekiwa si nie zicio. M argaret, m im o e uzyskaa sposobno zapoznania si
ze stosow anym i we Francji m etodam i antykoncepcji, szybko poczua si znuona
i znudzona pobytem w Paryu; nagle zostaw ia m a oraz dzieci i pow rcia do
Nowego Jorku.
W ydaje si jednak, e stan zdrow ia Peggy lea jej w owym czasie na sercu.
Pisywaa do crki, zapew niaa, e j kocha, a naw et zacza o niej ni; staym
m otyw em tych snw bya liczba sze. Podczas podr y pow rotnej do Nowego
Jorku wpada na pom ys wydawania gazety, ktr nazwaa Women Rebel; opowia
daa si ona m idzy innym i za praw em kobiety do bycia leniw, a take prawem
do zerw ania. Stopniow o w um yle M argaret zacza rodzi si koncepcja nowej
idei, ktrej fundam entem byo co szybciej i bardziej bezporednio przem aw ia
jcego do w yobrani ni w alka o spraw iedliw o spoeczn dla klasy pracujcej.
W roku 1914 Sanger nadal jed n ak wyznawaa idee lewicy, a kiedy w kw iet
niu wynajci przez Rockefellerw detektyw i zaatakow ali m iasteczko n am ioto
we, w ktrym mieszkay rodziny strajkujcych grnikw z Kolorado, zabijajc przy
tym kobiety i dzieci, zareagowaa w sposb w iadczcy o bezkrytycznej w iernoci
lewicy. W ezwaa do zabicia Johna D. Rockefellera juniora. D uo pniej, odnoszc
si do zarzutw sdowych, ktre w 1914 roku zm usiy j do wyjazdu z kraju, w spo
m niaa jedynie o rozsyaniu poczt m ateriaw dotyczcych kontroli urodzin, ale
ani sowem nie zajkna si o naw oyw aniu do zam ordow ania jednego z czon
kw rodziny Rockefellerw.
Nie m a w tym nic zaskakujcego; Sanger w ow ym czasie bya ju na tyle
znana, e prasa chciaa z ni robi wywiady, ale oprcz tego korzystaa take
z pienidzy przekazyw anych jej przez Rockefellera. W cigu dziesiciu lat wiele
si zm ienio: naw oyw anie do m o rd u byo spraw przeszoci, a Rockefeller by
teraz jednym z jej najhojniejszych sponsorw. W cigu caego jej ycia tylko je d
na osoba przekazaa jej wicej pienidzy ni on. By n im N oah Slee, drugi m
Sanger, ktry pow ici cay swj majtek, aby w spiera spraw, o ktr walczya.
K am ieniem filozoficznym owej alchem icznej tran sm u tacji bya antykoncepcja
oraz sojusz lewicy z m onym i tego wiata, ktry w tej kwestii okaza si nader
trway. Mwi si, e w polityce moliwe s n ader egzotyczne przymierza; skoro tak,

170

RO Z D Z IA 6.

to w kwestiach n a tu ry seksualnej s one bardziej zaskakujce ni w innych. Sojusz

Johna D. Rockefellera ju n io ra z kobiet, ktra niegdy nawoywaa Amerykanw,
aby pow stali i zam ordow ali go, wydaje si najdziw niejszy ze wszystkich. Kiedy
jed n ak chwil si nad tym zastanowi, okae si, e nie m a w nim nic specjalnie
zaskakujcego. W szak sojusz w tedy jest trway, kiedy obu stronom przynosi p o
dane przez nie korzyci.
M asakra w Ludlow zapocztkow aa cig wydarze, ktre dla Johna D. Roc
kefellera ju n io ra i dla M argaret Sanger m iay daleko idce konsekwencje. Sanger
m usiaa ucieka z kraju, eby unikn aresztow ania za artyku, w ktrym zwracaa
si do czytelnikw z apelem: Pam itajcie o Ludlow . N a w ygnaniu w Anglii spe
niaa si seksualnie i intelektualnie (chocia sypianie z Havelockiem Ellisem raczej
tru d n o podcign p o d powysze stw ierdzenie), tsknia jed n ak za crk i czua
si w inna, e j opucia.
Kochana Peggy, rw ie si do ciebie m e serce. Pakaabym z tsknoty za tob,
eby cho dotkn tw ych m ikkich, pulchnych rczek, ale m am kochanie prac
do w ykonania; m a ona twoje ycie, a take tych, ktrzy przyjd po tobie, uczyni
atwiejszym5.
Z listu jasno w ynika, e spraw a kontroli u ro d zin staa si w oczach M argaret
Sanger jeli nie rem edium na wszystkie bolczki wiata, to z pew noci panaceum
na jej w yrzuty sum ienia. Porzucia chor crk, eby wie ycie osoby folgujcej
swoim seksualnym zachciankom , a jedynym uspraw iedliw ieniem , dziki ktre
m u radzia sobie z w yrzutam i sum ienia, bya podjta przez ni krucjata na rzecz
kontroli urodze. Poczucie winy spowodowao, e Sanger tum aczya sobie, e
Peggy skorzysta z dobrodziejstw wyzwolenia, ktre jej m atka chciaa wywalczy
dla wszystkich przedstaw icielek swej pci.
Niestety, Peggy nie doczekaa m oliwoci skorzystania z osigni prow a
dzonej przez m atk krucjaty na rzecz kontroli urodze. 6 listopada 1915 roku
niespodziew anie zm ara na zapalenie puc. To, co si stao, przeladow ao Sanger
przez reszt ycia. Nawet Ellen Chesler, ktra przyklaskuje niem al wszystkim jej
postpkom , naw et tym najbardziej egoistycznym, uznajc je za konieczn cen,
ktr trzeba byo zapaci za wyzwolenie, dostrzega fakt, e m ier crki m iaa
druzgoccy wpyw na psychik Sanger:
M argaret w istocie nigdy nie przestaa opakiw a Peggy i cierpie z pow odu
poczucia winy, e nie bya przy niej w o statn im ro k u jej krtkiego ycia. Przez
cae lata, kiedy podrow aa pocigiem , nie potrafia, nie tracc panow ania n ad
sob, w ysiedzie naprzeciw ko jakiej m atki jadcej w tow arzystw ie crki i ta k sam o
byo w innych m iejscach publicznych. W sw oim d zien n ik u pisaa, e czsto cierpi
n a bezsenno, w snach za naw iedza j obraz dziecka, ktre o d niej odchodzi,
a w tedy budzi si z paczem 6.

mier Peggy m iaa dw a najwaniejsze nastpstw a: Sanger zaja si okul

tyzm em , a jej krucjata n a rzecz kontroli u rodze staa si czym jeszcze bardziej

N O W Y JORK, 1914

171

niezbdnym dla praw idow ego funkcjonow ania psychiki; innym i sowy, nabraa
charakteru obsesji. Jedno i drugie w ynikao z poczucia winy. Gwnym celem
seansw spirytystycznych, w ktrych uczestniczya, byo naw izanie kontaktu
z Peggy i rozm ow a z ni - w tym znajdyw aa pociech, gwnie dlatego, e m edia,
do ktrych si udaw aa, zawsze m w iy jej to, co pragna usysze. Interpretacja
Chesler, k t ra d ostrzega zw izek m idzy poczuciem w iny z pow odu m ierci
Peggy oraz spraw kontroli urodze, rw nie jest suszna. Sanger m oga teraz
zyska poczucie, i w ypenia swe m acierzyskie obowizki, nie zbaczajc przy
tym z obranej przez siebie drogi, jako e Peggy wci bya przy niej - w rezultacie,
a moe nawet w rzeczywistoci - stanowic uspraw iedliw ienie dla jej zawodowych
poczyna7.
Sprawa kontroli urodze suya tem u sam em u celowi nie tylko w czysto
osobistym w ym iarze. Chesler podkrela to, przyw oujc tw ierdzenie Sanger, e
osobiste uczucia byy konieczn ofiar zoon na otarzu ideaw, ktre zawad
ny um ysem . Nawet w listach z Billa napisanych zim 1914 roku jasno wida,
e ju w tedy odkrya w sobie pow oanie, bdce uspraw iedliw ieniem dla niewywizywania si z roli ony i m atki8.
W innym m iejscu Chesler susznie zauwaa, e: dziki pracy na rzecz k o n
troli urodze, [Sanger] m oga przeku osobiste, bardzo bolesne dow iadczenia na
zew ntrzne sukcesy, i nikt by jej w tym nie pow strzym a9. Kiedy brakuje skruchy,
najczstszym sposobem zaguszania poczucia winy jest transform acja uczynku,
ktry stanow i jej rdo, i uczynienie z tego spraw y politycznej. W przypadku
M argaret Sanger i kobiet, ktre poszy za jej przykadem , krucjata na rzecz kontroli
urodze zdaje si by zaspokojeniem takiej wanie potrzeby. Kiedy to nie w ystar
czyo, Sanger zaja si okultyzm em i uczestniczya w seansach, podczas ktrych
Peggy m w ia jej, e wszystko jest w porzdku, a jeli i to nie potrafio zagu
szy w yrzutw sum ienia, zawsze pozostaw a jeszcze D em erol i alkohol - rodki
agodzce duchow e cierpienie, po ktre w raz z upyw em lat sigaa coraz czciej.
M argaret pow tarzaa wci niczym m antr: Jestem bogata; m am wasny rozum;
mog robi, co chc.
W ystpek seksualny nie jest jednak jedynym , ktry obcia sumienie. Istnieje
siedem grzechw gwnych i o ile w wieku XX wydaje si dom inow a seksualna
nieczysto, w XIX stuleciu jej m iejsce zajm owaa chciwo. W ojna liberalizm u
z istniejcym porzdkiem m oralnym rozpocza si od negow ania jego zwizku
z ekonom i i gospodark. Kiedy to si udao, niszczenie m oralnoci seksualnej
byo ju tylko kwesti czasu. Pamitajmy, e sowo ekonom ia wywodzi si z greki
i oznaczao gospodarstw o dom ow e albo rodzin - obie te instytucje maj te wy
m iar finansow y i seksualny. Oikos ucierpiao p od jednym i p o d drugim wzgldem.
Z asadniczym ogniw em bya tutaj m asakra w Ludlow. E nsor i Johnson,
biografowie Rockefellera, podkrelaj, e Junior by bardzo poruszony tym w yda
rzeniem ; pojecha naw et do K olorado i taczy z onam i swoich robotnikw, eby
jako zaagodzi skutki fatalnego rozgosu, bdcego nastpstwem wym ordow ania
ponad siedm iuset ludzi, w tym wielu kobiet i dzieci. Symboliczne gesty nie oznaczay

RO Z D Z IA 6.
jednak, e Junior zrezygnowa z zamysu zm uszenia strajkujcych do posuchu;
doprow adzi do tego w g ru d n iu 1914 roku.
M asakra w Ludlow doprow adzia rw nie do n arodzin public relations.
Pionierem PR-u by W illiam H. Baldwin, ktry nie odm aw ia na tym polu zasug
E ddiem u Bernaysowi, ale pocztkw PR-u upatryw a w innym wydarzeniu. Bio
grafowi tego ostatniego powiedzia: Wedug m nie, dat pojaw ienia si public re
lations wyznacza dziaalno Ivyego Lee na rzecz Johna D, Rockefellera seniora
prow adzona podczas strajku w K olorado10. Baldwin m ia tu na myli m asakr
dokonan w Ludlow.
To, co wydarzyo si wtedy w Ludlow, jest wane, stanowio bowiem pocztek
przem ian, m ajcych dalekosine nastpstw a polityczne. W wiecie, o ksztacie
ktrego decyduje gospodarka i zaludnienie, istniej dwie tylko drogi rozwoju:
katolicka i eugeniczna. To w ok nich w XX stuleciu ukonstytuow ay si dwa
przeciwne obozy, ktre toczyy wojny kulturow e zwizane z wyzwoleniem seksu
alnym. W obliczu istniejcych potrzeb oraz pow szechnie szerzcej si ndzy, do
ktrych na ulotkach organizacji Planned P aren th o o d (wiadome Rodzicielstwo)
ostrzegajcych przed przeludnieniem nawizywa w izerunek dziewczynki z pust
m isk w doniach, jedynym rozw izaniem jest albo zwikszenie produkcji yw
noci, albo zm niejszenie liczby ludnoci. Katolicy opow iadali si za pierwszym
z nich, a m altuzjanie za drugim .
W 1914 roku sytuacja nieco si skom plikow aa, poniew a przedstawicieli
drugiej strony owego rw nania w coraz wikszym stopniu reprezentow a rew olu
cyjny ruch robotniczy. W Am eryce kierow aa nim bohem a, ktrej kwater gwn
bya G reenw ich Village. Ludzie ci byli socjalistam i i ich cele wykraczay daleko
poza popraw doli robotnikw , czyli ich oficjalny raison detre. W tej sytuacji le
wicowi liberaowie, ktrych przedstaw icielk bya M argaret Sanger musieli pj
na kom prom is w sprawie seksualnego wyzwolenia, a rzekom i konserw atyci, na
czele z Johnem D. Rockefellerem, odstpi nieco od niezom nej postaw y p o d trzy
m yw ania dotychczasow ego i gboko niespraw iedliw ego porzdku spoecznego.
W skali wiatowej, zarw no wwczas jak i obecnie, przyczyn biedy bya nierw na
dystrybucja dbr, ale wtedy, tak sam o jak dzisiaj, zam iast zm ierzy si z rzeczywi
stym problem em , atwiej byo spiera si w sprawie w yboru zotego rodka, ktry
m ia zaradzi ndzy.
C udow nym panaceum , ktre pogodzio obie zw anione strony, staa si a n
tykoncepcja, za spraw ktrej dokonao si zblienie lewicy i klas posiadajcych,
co z kolei stao si podstaw Nowego wiatowego Porzdku, ktry ukonstytuow a
si w latach dziewidziesitych XX wieku po upadku kom unizm u. A ntykon
cepcja um oliw ia lewicy podejm ow anie dalszych dziaa na rzecz wyzwolenia
seksualnego, a m onym tego wiata pozw olia kontynuow a czerpanie korzyci
z niesprawiedliwego adu spoecznego i zablokow anie stosownych reform eko
nom icznych. Z chwil uzyskania szerokiego p oparcia dla legalizacji antykon
cepcji, biednych, zwaszcza tych, ktrzy nie chcieli siga po rodki podsuw ane
im przez establishm ent, m ona byo obw inia, e sam i sobie zgotowali taki los.

N O W Y JORK, 1914

173

Uzalenienie udzielania poyczek przez Bank wiatowy od przyjcia polityki

ludnociowej opartej na antykoncepcji, aborcji i sterylizacji, byo najjaskrawszym
odzw ierciedleniem i ucielenieniem tego w anie pogldu. Dziki wynalezieniu
antykoncepcji, sojusz bohem y z m onym i tego wiata sta si nie tylko moliwy, ale
urzeczyw istni si. Pocantico Hills i G reenw ich Village zjednoczyy si w narzuca
nia caem u wiatu swojej neom altuzjaskiej ideologii, w splnie kadc podw aliny
pod N ow y wiatowy Porzdek; odzw ierciedleniem tego byy m idzy innym i
sponsorow ane przez O N Z konferencje pow icone spraw ie przeludnienia, takie
jak ta, ktra w roku 1994 obradow aa w Kairze. Z chwil gdy rzd Stanw Z jedno
czonych latem 1965 zaangaowa si w popieranie antykoncepcji, nieuchronnym
tego skutkiem m usiao by radykalne przedefiniow anie jego roli i funkcji. Kiedy
najsilniejsze wpywy w W aszyngtonie m ia m onsignore John Ryan, rzd peni
funkcj organu w spom agajcego rozwj kraju, kiedy jed n ak w latach szedzie
sitych w stolicy zwyciyy pogldy M argaret Sanger, gwn rol adm inistracji
stao si zm niejszanie liczby urodze.
Nawet Ellen Chesler, osoba n ad er przychylna Sanger, m usiaa przyzna, e
pogodzenie w spom nianych powyej drg byo niem oliwoci:
M argaret prbow aa pogodzi sw oj now koncepcj spoeczestw a u d o sk o
nalonego za spraw stara kobiet z id eaam i spoecznym i, ktre ywia jako ra
dyka i ktre pchay j do dziaania. Nie chciaa, eby kontrol u ro d ze zastpi
ktry z idealistycznych ru ch w robotniczych, lub taka filozofia... O na nie jest
ich substytutem , ale stoi wyej ... M oe i m usi stanow i podstaw wszelkiej staej
i udanej popraw y. Nie m oga je d n a k w ybra jed n o czen ie obu tych drg. Jeeli
uw aaa, e kontrola u ro d ze m iaa by p an aceu m n a zo, podw aaa tym sam ym
cele przyw iecajce rew olucyjnej walce klas, a lokujc swoj abstrakcyjn a rg u
m entacj w konkretnej politycznej k onstrukcji, skoncentrow anej gw nie n a je d
nej tylko kw estii, nie w prost, ale negow aa je d n ak ty m sam ym w arto naw et co
bardziej um iarkow anych planw postpow ej reform y spoecznej11.

A ntykoncepcja, bardziej ni cokolw iek innego, przyczynia si do u d a

rem nienia reform ekonom icznych, poniew a wedle jej ordow nikw pow odem
istniejcych problem w byli ludzie, nie za za dystrybucja dbr. M im o to jednak,
przedstawiajc w ten sposb zagadnienie, zdoano uczyni je atrakcyjnym dla
obu przeciw nych stron walki klas, ktra toczya si w Stanach Zjednoczonych.
Lewica przeforsow aa ide wyzwolenia seksualnego, bogaci zachowali ekonom icz
ne przywileje, a ludzie, tacy jak M argaret Sanger podw jnie skorzystali na owej
konwergencji; ostatecznie lewicowe denie do sprawiedliwoci spoecznej zostao
podporzdkow ane seksualnej sw obodzie, kt ra staa si w artoci nadrzdn.
W przypadku Sanger oraz jej kochanka H.G. Wellsa, naw et dla tak zagorzaych
zwolennikw antykoncepcji jak Chesler, jest to oczywistoci. Chesler podkrela, e
z chwil kiedy Sanger i Wells dziki uczynieniu antykoncepcji w arunkiem sine qua
non postpu, zasynli jako ordow nicy nowego wiatowego porzdku, stawiajc
znak rw noci m idzy postpem i antykoncepcj, wydawali si niezbyt skonni

174

RO Z D Z IA 6.

do potpiania niewaciwej dystrybucji dochodw , d br oraz usug, ktra w go

spodarkach zachodnich bya rdem narastajcej fali niezadow olenia12.
Dlatego te nie byo niczym zaskakujcym , e Rockefellerowie tak przychyl
nie traktow ali proby o udzielenie finansowego w sparcia kobiecie, ktra wcze
niej wzywaa, aby ich pozabija. Okazuje si, e kontrola urodze bya rdem
niep o k o ju w kw estiach, kt re pojaw iy si w latach dw udziestych i znalazy
odzw ierciedlenie w Wielkim Gatsbym. Im wicej zw olennikw zyskiwaa sobie
ta idea w rd przedstaw icieli wyszych klas spoeczestwa, tym wiksze obawy
budzili ci, ktrzy nie ograniczali swojej dzietnoci. Std zrodzi si lk wywoany
zrnicow aniem w skanikw przyrostu naturalnego. Jego podstaw i sednem
by strach, bo oto w innych warstw ach spoecznych rodzio si wicej dzieci. D o
szo w kocu do tego, i fakt, e najlepsi czonkow ie spoeczestw a ograniczali
liczebno swoich rodzin, przeoy si na pogld, e ci, ktrzy tego nie czyni, nie
s dobrym i ludm i. Dlatego na pocztku XX stulecia rozw izaniem dylem atw
nieczystego sum ienia klas wyszych, ktre opow iaday si za m altuzjanizm em ,
staa si eugenika. Stosowanie antykoncepcji, odkd je zaakceptow ano, nabrao
z czasem charakteru nakazu m oralnego, kt ry odnosi si do caej ludzkoci - tak
przynajm niej postrzegali to jej zwolennicy.
Nadejcie kryzysu gospodarczego oraz dziaalno i starania ludzi pokroju
m onsignorea Johna Ryana spowodoway, e antykoncepcyjna ideologia m altuzjaska znalaza si w odwrocie; przejaw em i potw ierdzeniem byo powszechne
odrzucenie nazizm u, k t ry wycign logiczne w nioski z zaoe ruchu na rzecz
eugeniki i zastosowa je w praktyce. Stosowania antykoncepcji jednak nie tylko nie
zaprzestano, lecz jeszcze bardziej upow szechniono. Zwikszy si rw nie nacisk,
eby z niej korzysta; w idziano w niej panaceum na wszelkie problem y spoeczne.
W roku 1942 Liga K ontroli U rodze zm ienia nazw na Planned Parenthood,
a po zakoczeniu wojny ludzie, tacy jak B ernard Berelson, korzystajc z pieni
dzy rockefellerowskiej Population Council (Rada ds. Z aludnienia), obrali inn
drog i zaczli wykorzystywa powstajce wwczas m edia masowej kom unikacji,
aby przekona ludzi, e ycz sobie dokadnie tego samego, co pastw o narzucao
im dotd p o d grob przym usu.
W ynalezienie na pocztku lat szedziesitych piguki antykoncepcyjnej
i w kadki dom acicznej w pod o b n y sposb niem al natychm iast skojarzone zosta
o z obaw przed oglnow iatow ym przeludnieniem . A ntykoncepcj ponow nie
przedstaw iano jako rem edium na spoeczne bolczki, a Koci katolicki (osa
biany od rodka przez ludzi pokroju T heodorea H esburgha, ktry wykorzystywa
pienidze Rockefellera dla subsydiowania potajem nych konferencji powiconych
antykoncepcji, ktre w latach 1962-65 organizow a na uniwersytecie N otre Dame)
tym razem nie by w stanie si tem u przeciwstawi. M altuzjaska ideologia znowu
znalaza sobie m iejsce w biznesie, teraz jed n ak przy finansow ym wsparciu rzdu,
przy czym, co paradoksalne, zdecydowali o tym dem okraci, czyli partia Johna A.
Ryana, reprezentujca interesy klasy pracujcej. Ponow ne dojcie do gosu wia
topogldu m altuzjaskiego, ktry sta si kam ieniem w gielnym am erykaskiej

N O W Y JORK, 1914

175

polityki w ew ntrznej i zagranicznej, byo sednem i istot rewolucji kulturalnej lat

szedziesitych XX wieku. D em okraci, niegdy opow iadajcy si za postpem ,
ktrem u m iaa sprzyja obrona interesw pracow niczych, zbliyli si pogldam i
do swoich przeciw nikw i przyjli p u n k t w idzenia Rockefellera, wedle ktrego,
najw aniejszym p ro b lem em by p rzy ro st naturalny. Zwycistwo m altuzjanizm u w latach szedziesitych zm ienio rw nie rol rzdu, ktry zamiast, jak
dotd, zabiega o dobrobyt obywateli, skoncentrow a si teraz na zwikszaniu
swojej nad nim i kontroli, a narzdziem tem u sucym stao si ograniczanie
liczby ludnoci.

ROZDZIA 7

BALTIMORE, 1916

kolejnym, pochodzcym z roku 1930 wydaniu swojej sawnej ksi

ki, ktra po raz pierwszy ukazaa si w przededniu wybuchu w Eu
ropie I wojny wiatowej, John B. W atson stara si rozwia wszelkie
obawy, ktre jego czytelnicy mogli ywi w odniesieniu do ekspe
rym entow ania na spoeczestwie: Przede wszystkim, wszyscy m usim
e obecnie eksperym ent spoeczny dokonuje si w bardzo szybkim tem pie - za
trw aajco wrcz szybkim dla dobrze sytuow anych i konw encjonalnych osb.
Przykadem eksperym entu spoecznego... jest wojna1.
G dy A m eryka w roku 1917 przystpia do wojny, John B W atson chcia
si zacign do arm ii jako oficer frontowy. Poniew a jednak m ia wad w zro
ku, jego p o d an ie zostao odrzucone, rok pniej jed n a k dosta drug szans.
W lipcu 1917 roku psycholog E.L Thorndike, pracujcy wwczas w Komisji Kadr
D epartam entu Wojny, napisa do Franka Johnsona G oodnow a, rektora U niw er
sytetu Johna H opkinsa, proszc go, aby oddelegow a W atsona do suby w arm ii,
zm niejszajc m u o poow w ynagrodzenie. W sierpniu 1917 roku trzydziestoom ioletni wwczas W atson otrzym a stopie m ajora i zadanie opracow ania
testw psychologicznych dla przyszych pilotw. Te, ktre opracowa, okazay si
jednak bezw artociow e i bezuyteczne, co, wziwszy p o d uwag jego usposobie
nie i skonno do naduyw ania alkoholu, m usiao n ieuchronnie doprow adzi
go do konfliktu z przeoonym i. Przeniesiono go do innej pracy, polegajcej
na tresow aniu pocztow ych gobi, ktrych znaczenie i w arto jako narzdzia
przekazyw ania inform acji w czasach coraz szerszego upow szechniania cznoci
bezprzewodowej, bya ju co najm niej wtpliwa. Pniej wysano W atsona do A n
glii, gdzie m ia przeprow adza rozm ow y z brytyjskim i pilotam i, kiedy tam jednak
dotar, okazao si, e piloci s nazbyt zajci, eby si z nim spotyka. Posano

178

R O Z D Z IA 7.

go zatem do Francji, w okolice linii frontu, niedaleko Nancy. Przez trzy kolejne
miesice siedzia tam zupenie bezczynnie w bezpiecznej odlegoci od toczcych
si dziaa wojennych; w kocu m ia tego dosy i poprosi, aby go odesano do
kraju. Podczas rejsu do kraju zobaczy, jak to rp ed a w ystrzelona w stron statku,
ktrym pyn, przechodzi za jego ruf. Podczas pobytu w Europie utrzym yw a
kontakty z brytyjskim i psychologam i, m ia rw nie liczne rom anse.
W ojna nie przyniosa m ajorowi W atsonowi adnych wikszych sukcesw, ale
dla psychologii by to nad er korzystny okres. W ojna i behaw ioryzm byy dla siebie
stworzone. W przeciwiestwie do germ askiej m etody introspekcji, behawioryzm
by pragmatyczny, am erykaski i obiecyw a du skuteczno. W czasie wojny
najwikszym trium fem W atsona (o ile tak to m ona okreli) byo opracow anie
testw na inteligencj; po zakoczeniu dziaa wojennych rasistowscy eugenicy w y
korzystywali je dla udow odnienia, e znakom ita wikszo Amerykanw, zwaszcza
za im igranci oraz ich rodziny, to ograniczeni um ysow o idioci. N astpstw em tego
byo m asow e uchw alanie przez legislatury stanow e przepisw o przym usowej
sterylizacji. Najsawniejszym przypadkiem zasdzenia ich do Sdu Najwyszego
bya sprawa Buck vs. Bell, ktra sdziego H olm esa, czonka skadu orzekajcego,
skonia do w yraenia opinii, e trzy pokolenia im becyli wystarcz.
Czow iekiem najbardziej zaangaow anym na polu prom ow ania i w p ro
w adzania testw psychologicznych w w ojsku by przyjaciel i w sppracow nik
W atsona, R obert M. Yerkes, ktry w 1917 roku otrzym a stopie m ajora. W tym
sam ym roku w ybrano go przew odniczcym A m erykaskiego Towarzystwa Psy
chologicznego i tego roku m ianow ano take przew odniczcym Krajowej Rady
ds. Bada N aukow ych (N ational Research Council). W ojna okazaa si kataliza
torem , ktry spow odow a, e rzd, wielki biznes i nauka w splnie zaangaoway
si w badania nad inynieri spoeczn, a zaraz po zakoczeniu wojny projekt ten
obj take sektor cywilny. W m arcu 1919 roku w Raporcie Komisji Psychologicznej
Krajowej Rady ds. Bada Naukowych (Report o f the Psychological Committee ofthe
National Research Council) Yerkes z niejak satysfakcj i dum zakom unikow a,
e dwa lata tem u inynieria um ysu bya tylko m arzeniem nielicznych w izjone
rw; obecnie jest ju dziedzin n auk technicznych i chocia stworzya j wojna,
oczywiste jest, e bdzie si rozwijaa i znajdzie stae zastosowanie w owiacie
oraz w przem yle2.
Jeli w istocie tak byo, gw n zasug w tej m ierze trzeba przypisa re
zultatom prac badawczych Yerkesa oraz jego w sppracy z W atsonem . W iosn
1916 roku Yerkes otrzym a list od uradow anego W atsona, ktry zaw iadam ia go,
e zosta zatrudniony jako konsultant ds. rekrutacji k ad r w W ilm ington Life In
surance Com pany. Inform ow a rw nie, e prow adzi w anie rozm ow y w sprawie
zawarcia podobnej um ow y o prac z Baltimore and O hio Railroad i jest przekonany,
e rycho j podpisze. Fuzja biznesu i nauki wydawaa si rzecz obiecujc dla obu
stron, zwaszcza za dla przedstaw icieli rodow iska akadem ickiego, ktrzy mogli
dziki tem u w k onkretny sposb udow odni biznesm enom swoj przydatno,
a jednoczenie, dziki otrzym yw anym grantom , podnie swj presti na uczelni.

BALTIM ORE, 1916

W atson prow adzi ju w owym czasie na Uniw ersytecie Johna H opkinsa zajcia
z psychologii reklam y i m ia nadziej rozszerzy w przyszoci ich tem atyk
0 zagadnienia ekonom iczne, proponujc kursy, podczas ktrych przyszli m en a
derowie mieli zdobywa wiedz o tym , w jaki sposb wykorzystywa zdobycze
psychologii dla kontrolow ania i sterow ania podlegym i im pracow nikam i.
P ow o an ie d o ycia N R C stw o rzy o p re c e d e n s, k t ry zap o cztk o w a
udzia rzdu w finansow aniu prac naukow ych, a jednoczenie dao pocztek p rak
tyce, wedle ktrej to nie politycy, ale naukowcy, tacy jak Yerkes i W atson, p ro p o
nowali, w jaki sposb i na co owe subsydia wydawa. D o tego, e opinia publiczna,
a zwaszcza krgi biznesowe, zaczy docenia znaczenie oraz w arto psycholo
gii, w niem aej m ierze przyczynia si wojna. Yerkes i W atson stworzyli wraenie,
e w czasach gwatownych przem ian psychologia m iaa istotny udzia w kierowaniu
1 w ykorzystaniu m iliona onierzy, nastpnie za postaw ili tez, e psychologia
behaw ioralna bdzie teraz pom agaa pracodaw com dobiera waciwych pracow
nikw, um oliw i zapanow anie n ad przestpczoci, a ludzie dziki niej zachowaj
uczciwo oraz zdrow ie psychicznie, a ich etyk i uczestnictw o w yciu spoecz
nym utrzym a si na w ysokim , waciwie zorganizow anym poziom ie'. Zam iast
zaleca pracodaw com zm ian w arunkw pracy, aby odpow iaday one ich pracow
nikom, gono upom inajcym si o swoje i coraz liczniej wstpujcym do zwizkw
zawodowych, behaw ioryzm obiecywa, e zm ieni pracow nikw w taki sposb, i
to oni dostosuj si do wykonywanej pracy. Dla plutokratw bya to propozycja,
ktrej tru d n o byo si oprze. G oodyear Tire and Rubber Com pany zainteresowaa
si praktyczn stron inynierii um ysu, a kom isja psychologiczna przy NCR
otrzym aa du dotacj od Fundacji Rockefellera z przeznaczeniem na dalsze prace
nad testam i psychologicznymi. NRC p o d przew odnictw em Yerkesa i we w sppra
cy z W atsonem odegraa zasadnicz rol w prom ow aniu behaw iorystycznej wizji
kontrolow ania spoeczestw a w rd przedstaw icieli dopiero ksztatujcej si,
ale ju pow izanej ze sob stru k tu ry interw encjonistycznego rzdu, wielkiego
biznesu i nauki. Poufne m em orandum , w ktrym przedstaw iono cele dziaalno
ci NRC, podkrelao potrzeb stym ulow ania rozw oju nauki i zastosow ania jej
osigni w przem yle. Z godnie z intencjam i jej twrcw, NRC pow staa z in
tencj zorganizow ania instytucji badawczych w celu um oliw ienia Stanom Zjed
noczonym , m im o ich dem okratycznej i indyw idualistycznej struktury, skuteczne
ukierunkow anie ich potencjau na osignicie w splnego celu4. Inynieria umysu
m iaa um oliw i pracodaw com o drnienie i w yszukanie wykwalifikowanych
pracow nikw w rd tych, ktrzy podanych kwalifikacji nie posiadali, a je d n o
czenie da im m oliw o pom inicia w tym wzgldzie zwizkw zawodowych
i w ypacanie zatru d n io n y m przez nich ludziom niszych w ynagrodze. Twrca
behaw ioryzm u o d sam ego pocztku w idzia w swojej teorii in strum ent kontroli
i w takim w anie celu waciciele rodkw produkcji zaczli go stosowa w p rak
tyce. O ile pierw sze pokolenie psychologw, do ktrego zaliczali si G. Stanley Hall
i W illiam James, nadal obstaw ao przy zasadach m oralnych epoki wiktoriaskiej,
W atson uzna, e m oralno jest tylko reakcj na bodziec, ktrym jest panujcy

180

R O ZD ZIA 7.

porzdek spoeczny. W edug Buckleya, behaw ioryzm udostpni techniki przy

stosow ania spoecznego tym , ktrzy chcieli w porzdek w yznacza5. Racja jest
zawsze po stronie silniejszego - to byo oczywiste ju wczeniej. Behawioryzm
by tylko sposobem w prow adzania w ycie nietzscheaskiego porzdku wiata.
W rezultacie behaw ioryzm zaczto postrzega take jako narzdzie politycz
nej kontroli. Dewey, Lippm an, Croly i krgi skupione wok New Republic, z racji
swoich zainteresow a inynieri spoeczn opow iadajcy si wczeniej za wojn,
teraz stali si ordow nikam i behaw ioryzm u, gdy by o n sposobem na dalsze jej
stosowanie, tym razem w czasach pokoju. D ow odem na to, do czego w istocie
dyli, s ich wasne wiadectwa. W alter L ippm ann w Public Opinion opisuje w i
dowisko zatytuow ane Tygiel narodw, ktre najpraw dopodobniej wystawiono
4 lipca 1918 roku, w najgortszym okresie kam panii G eorgea Creela na rzecz
nadw tlenia tosam oci poszczeglnych grup etnicznych zamieszkujcych USA:
Z atytuow ano je Tygiel N arodw i w ystaw iono 4 lipca w m iecie bdcym
o rodkiem produkcji sam ochodw , gdzie z atru d n ia si w ielu robotnikw , ktrzy
urodzili si za granic. W c en tru m boiska do baseballa, n a drugiej bazie, ustaw iono
ogrom ny kocio z brezen tu i d rew na. Z obu stro n prow adziy do niego schody. Kie
dy publiczno zaja miejsca, a orkiestra zacza gra, w w ejciu na boisko ukaza
si pochd. Skada si z reprezentantw w szystkich obcych narodow oci, ktrych
przedstaw iciele s zatru d n ie n i w tam tejszych fabrykach. U b ran i byli w stroje n a ro
dowe, piewali narodow e pieni, taczyli narodow e tace i nieli flagi w szystkich
pastw Europy. M istrzem cerem onii by dyrektor szkoy podstaw ow ej, p rzeb ra
ny za W uja Sama. Poprow adzi ich w stron kota. Kaza im wej po schodach,
a stam td do w ntrza kota. Pniej w ezwa ich, aby wyszli z jego drugiej strony.
W ynurzyli si z kota, piewajc Star-Spangled Banner, u b ran i w m eloniki, m a ry
narki, spodnie, kam izelki, sztyw ne konierzyki oraz kraw aty w kropki, bez w tpie
nia, jak rzek mj przyjaciel, kady z ow kiem E versharp w kieszonce6.

Powysze w ydarzenie doskonale oddaje lew icow o-liberaln wizj k o n tro

low ania spoeczestw a, ktrej realizacja rozpocza si podczas wojny, a konty
nuow ana bya w latach dw udziestych, kiedy na obywatelach zaczto wymusza
zerwanie wizw etnicznej, ssiedzkiej i m aomiasteczkowej lojalnoci, nakaniajc
ich, aby podporzdkow ali swoje obyczaje zasadom oglnokrajowych rynkw, ko n
sumowali dobra produkow ane przez wielkie firmy, a za ostatecznego arbitra w kwe
stii tego, co suszne, uznali nauk. W edug Lippm anna, Croly ego, Deweya i New
Republic behaw ioryzm m ia kontynuow a dzieo zapocztkowane podczas wojny,
czyli konsolidow a w adz w rkach silnego, scentralizow anego pastwa.
Kiedy Stany Zjednoczone bliskie byy zaangaowania si w I wojn wiato
w, wpywowa grupa am erykaskich zwolennikw postpu dostrzega w tym spo
sobno i sposb na dokonanie transform acji w onie wczesnego amerykaskiego
spoeczestwa. H erbert Croly, ordow nik silnej wadzy centralnej oraz swobd
ekonomicznych i politycznych, wraz ze wspredaktorem New Republic Walterem
Lippmannem widzia w wojnie rzadk okazj poszerzenia i um ocnienia demokracji

BALTIMORE, 1916

181

za granic oraz zapocztkowania przebudowy spoecznej w ojczynie. Croly i Lippm ann rozumieli j jako racjonalne planowanie; m iao ono zastpi dawny sposb
zarzdzania, ktry zdyskredytowa si lub uleg unicestw ieniu wraz z nastaniem
nowoczesnej epoki industrialnej. Obaj zgadzali si z Johnem Deweyem, ktry
zachca, eby wojn wykorzysta jako skuteczny rodek uzyskania mdrej kontroli
nad procesami gospodarczymi i politycznymi7. Ta sama grupa ludzi uznawaa wojn
za swego najlepszego sprzymierzeca w dziele rugowania wiktoriaskiej obyczajo
woci i zastpienia jej nowoczesnym sposobem ycia, poniewa po raz pierw
szy w dziejach cae spoeczestwo zostao zmobilizowane na rzecz wojny totalnej8.
Teorie L ip p m an n a i H arolda Lasswella day pocztek wspczesnej p o
staci wojny psychologicznej. Lasswellowska teoria kom unikacji: kto, co, jakim
kanaem , do kogo, z jakim skutkiem , m oga by rw nie w ykorzystywana do
skutecznego tpienia alternatyw nych wizji kom unikow ania si - i w taki w a
nie sposb j w ykorzystyw ano na pocztku ery reklamy, ktra rozpocza si
mniej wicej w tym sam ym czasie, co I w ojna wiatowa. M arketing nastawiony
na m asowego odbiorc, zgodnie z tym , do czego doszed Eddie Bernays, sprow a
dza si do bezkom prom isow ego w yboru: wszystko albo nic. Oznaczao to, e
system w artoci etnicznych, tradycyjnych i religijnych zostanie zastpiony innym
- doranym , zm iennym , naukow ym . Innym i sowy, by to proces niszczenia
tradycyjnych spoecznoci przez mass m edia i zastpow ania produktw lokal
nych w ytwrcw przez m arki oglnokrajowe. Reklam a w m ediach prom ow aa
jedynie prod u k ty firm o zasigu oglnokrajow ym , obecnych na m asow ym rynku
i posiadajcych odpow iedni infrastruktur.
W atson podziela lippm anow sk i lasswellowsk wizj technokratycznego
pastwa, w ktrym nauka zapew ni zaistnienie wizi gw arantujcych spjno
i skuteczno dziaania dem okracji. Behaw ioryzm odegra w niej rol kluczow,
poniew a dostarczy narzdzi um oliw iajcych ksztatow anie ludzkiej psychiki,
a co za tym idzie, wiata spoecznego, w taki sam sposb, jak zdobycze fizyki
um oliw iy czowiekowi ksztatow anie wiata m aterialnego. Z daniem Lippm an
na, nieskoczenie wiksza kontrola n ad ludzk w ynalazczoci w dziedzinie
naukowej uczy kontrolow ania w ynalazcy1'. D ew ey rw nie w idzia w behaw ioryzm ie m oliw o kontrolow ania rzeczy najwaniejszej - ludzkiego umysu.
Kiedy czowiek to osignie - a W atson pokaza, e jest to w ykonalne - bdzie m g
zapanow a n ad przyszoci. W szystko, co m usi zrobi to prze do p rz o d u ... a
nasza w adza nad natur czowieka bdzie porw nyw alna z wadz, ktr ju m am y
nad przyrod10. Owe utopijne opowieci na tem at przyszoci nie bray jednak pod
uwag faktu, e behaw ioryzm by wykorzystyw any podczas wojny - o czym jasno
mw i relacja L ippm anna z w idow iska Tygiel N arodw - jako psychologiczna
bro w ym ierzona przeciw ko krn b rn y m i o pornym g rupom etnicznym . W tym
kontekcie pastw o liberalne, tak jak je w idzia Dewey i jem u podobni, byo te
krajem trw ale pozostajcym w stanie w ojny etnicznej. w triu m f czowieka nad
natur oznacza zwycistwo pew nych ludzi odniesione nad ich blinim i, a broni,
decydujc o w ygranej bya nauka.

182

RO ZD ZIA 7.

H erbert Croly, wieczc lewicowo-liberaln wizj przyszoci, dokona rewi

zji amerykaskiej historii i zaproponow a prow adzenie polityki bardziej odpow ia
dajcej epoce nauki. Z daniem Crolyego, Jefferson zbyt du wag przywizywa
do podtrzym yw ania znaczenia lokalnych spoecznoci. Z am iast dzieli wadz,
jak tego chcieli ojcow ie zaoyciele, C roly o p o w iad a si za zdecydow anym
um ocnieniem w adzy prezydenta i rozszerzeniem jego upraw nie, co, w ycho
dzc naprzeciw oczekiw aniom opinii publicznej, m iao by ucielenieniem Po
wszechnej Woli* narodow ej wsplnoty. W koncepcji C rolyego w idzim y ogniwo
porednie m idzy rew olucj francusk a ad m in istracj C lintona. O drzucenie
systemu zaproponow anego przez ojcw zaoycieli prow adzi do postaw ienia sobie
za cel stw orzenia dem okracji bezporedniej, a osigniecie tego celu znajdu
je realizacj w osobie prezydenta, k t ry m oe obej system legislacyjno-praw ny
i rzdzi bezporednio dziki m anipulow aniu nam itnociam i mas, jednoczenie
przedstawiajc siebie jako ucielenienie ich woli. Croly, p odobnie jak L ippm ann
i W atson, w ierzy w nauk, ale w przeciw iestw ie do nich wiar t przej od ro
dzicw, dla ktrych autorytetem by August C om te. W splnie podjli si dziea
zniszczenia am erykaskiej republiki i zastpienia jej im perium , ktrego podstaw
i fundam entem bya najbardziej w yrafinow ana m anipulacja w dziejach wiata.

Nawizanie do koncepcji Rousseau, wedug ktrego wola powszechna konstytuuje wspl

not, czyli pastwo, i ona nim wanie kieruje. Woa powszechna nie jest prost sum
gosw, nie jest te wol indywidualn, lecz powszechnym odczuciem susznoci, opartym
na ponadindyw idualnym interesie wszystkich czonkw wsplnoty (przyp. tum.).

ROZDZIA 8

PATERSON, NEW JERSEY, 1916

niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy Johna B. W atsona oddelego

w ano do suby w arm ii, rosyjska em igrantka A leksandra Koontaj
ukadaa sobie ycie w Paterson w stanie New Jersey. Przeprowadzia
si tam , eby by bliej swego syna Miszy, ktry zapisa si tam na
kurs m echaniki sam ochodow ej. M adam e Koontaj m iaa niepow tarz
poznaw a tradycyjn am erykask obyczajowo i sposb ycia m ieszkacw
USA tu przed przystpieniem kraju do wojny, ktra m iaa je bezpow rotnie u n i
cestwi. O pow iadaa o kobietach, znudzonych albo w ykonujcych gupie prace
domowe, wysiadujcych na gankach bezbarw nych i nijakich drewnianych domw,
stojcych w zdu prostych, w ysadzanych klonam i ulic.
M adam e Koontaj w yraaa si o gospodyniach dom ow ych tak pogardli
wie, poniew a bya rew olucjonistk. Rok przed przyjazdem do Paterson wstpia
do partii bolszewikw, ktrym przew odzi W odzim ier Iljicz Lenin i oddaa si
sprawie obalenia w Rosji caratu, co m iao poprzedza w ybuch oglnowiatowej re
wolucji proletariackiej. Z anim zjawia si w Paterson, przybya po raz pierwszy do
Stanw Zjednoczonych, aby wygosi tam cykl antyw ojennych przem w ie. Jej
suchaczam i byli przew anie Niemcy, dla ktrych w wikszoci przypadkw re
wolucja bya zupenie obojtn spraw. Nawet am erykascy socjalici okazali
si w edug niej beznadziejnie w rcz niezorganizow ani w kwestii konkretnych
dziaa na rzecz rew olucji. W redakcji pew nej kom unistycznej now ojorskiej
gazety uznano, e skoro Koontaj jest d obrym organizatorem , dobrym mwc,
a oprcz tego potrafi dobrze pisa, w arto zaproponow a jej stanow isko redaktora.
O na jednak odrzucia t propozycj. Chciaa w rci do pustoszonej w ojn Europy,
poniew a byo oczywiste, e w Stanach Zjednoczonych na adn rewolucj si nie
zanosi, a rew olucja wanie od pew nego czasu bya wycznym celem ycia, pracy
i dziaalnoci Koontaj.

184

R O ZD ZIA 8.

Rwnie silnym uczuciem darzya tylko swego syna i dlatego, planujc o d n o

wienie kontaktw, ktre rok wczeniej nawizaa z am erykaskim i socjalistami oraz
em igrantam i z Rosji, w rcia do Stanw Zjednoczonych, kierujc si, jak napisa
jeden z jej sowieckich biografw, gosem m atczynego serca. Jako rewolucjonistka
Koontaj nienaw idzia instytucji rodziny. Jako m atka bya oddana synowi do tego
stopnia, e bya naw et gotowa zrezygnowa z walki rewolucyjnej u progu osigni
cia przez ni najwikszego sukcesu o d czasw rewolucji francuskiej z 1789 roku.
Pod w ielom a w zgldam i jej ycie obracao si w ok owego dylem atu. Koontaj
nienaw idzia instytucji rodziny, ale m im o to nigdy nie przestaa poszukiwa m i
oci, ktr wikszo ludzi wanie w niej odnajduje. W poow ie swojej kariery,
a pod koniec okresu, w ktrym bya rew olucyjn mylicielk i pisark, tak oto uja
t spraw: M io z jej rozlicznym i rozczarow aniam i, tragediam i i nieustannym
pragnieniem doskonaego szczcia nadal odgryw aa wielk rol w m oim yciu.
Zdecydow anie nazbyt wielk! Bya strat cennego czasu i energii, rzecz bezow oc
n, a w kocow ym ro zrachunku cakowicie bezw artociow . My, kobiety starego
pokolenia, nie pojym y jeszcze, czym jest w olno1.
Koontaj, kiedy przyjechaa do Paterson, m iaa czterdzieci cztery lata,
a przytoczone powyej sowa o nieudanym poszukiw aniu m ioci napisaa jako
pidziesicioczterolatka. Rzecz jed n ak jest znacznie prostsza ni j przedstawia.
Wedle jej rozum ienia idei socjalizm u, w olno kobiet polega po prostu na pracy
poza dom em . Jako e sam a prow adzia takie w anie ycie, uznawaa, e jest wy
zwolona. Jednak rzeczywista dialektyka jej ycia bya znacznie bardziej skom pli
kowana. W okresie m idzy w yjazdem z Rosji w 1898 roku a wybuchem rewolucji,
ktry nastpi dziew itnacie lat pniej, A leksandra K oontaj w ioda ywot
bezpastwow ej, odcitej od wasnych korzeni kosm opolitki. Na stae m ieszka
a w Berlinie, ale nieustannie jedzia od m iasta do m iasta oraz z kongresu na
kongres i wykorzystujc swoje oratorskie talenty, nawoywaa do rewolucji. Jednak
m im o arliwego zaangaow ania i cakowitego oddania dla sprawy rewolucji, n ie
uchronnie dopadao j poczucie sam otnoci, ktre staraa si zaguszy, szukajc
pocieszenia w m ioci, ktrej, jak tw ierdzia, nie sposb odnale w rodzinie.
W dawaa si w rom ans, ktry koczy si zaw odem i rozgoryczeniem , a to p o
now nie wywoywao w niej pragnienie uw olnienia si o d jakichkolw iek wizi, co
za rycho przeobraao si w uczucie osam otnienia, ktre pchao j do nawizania
kolejnego rom ansu. W ten sposb w cykl: sam otno - tsknota za zwizkiem
- rozczarow anie - pow tarza si w nieskoczono. Bya to dialektyczna sprzecz
no, ktr Koontaj w ielokrotnie staraa si poj, ale ktrej nigdy nie zrozum iaa
i najpewniej nigdy te, o czym zdaje si wiadczy przyw oany powyej cytat z jej
autobiografii, nie zdoaa si od niej uwolni. Koontaj cae swoje ycie powicia
ksztaceniu si oraz dziaalnoci na rzecz rewolucji, ale naw et wwczas, kiedy re
wolucja wreszcie nadesza, wbrew oczekiw aniom nie przyniosa ze sob brater
stwa w sprawach n atu ry seksualnej. N a oczach Koontaj na zawsze rozwiao si jej
m arzenie niczym krajobraz ziem i obiecanej, na ktrej, podobnie jak Mojeszowi,
nie dane jej byo postaw i stopy. Przez reszt ycia zm agaa si z tym i sprzeczno

PATERSON, N E W JERSEY, 1916

185

ciam i (doya osiem dziesiciu lat; zm ara w roku 1952 tu przed kocem epoki
stalinow skiego terro ru ). N iespeniona przez rew olucj obietnica powszechnej
mioci nadal zaprztaa jej myli. W roku 1937, w apogeum stalinowskich czystek,
napisaa do jednego ze swoich, niem odych ju towarzyszy:
nasza ro m antyczna epoka skoczya si ostatecznie. W tedy m oglim y przejawia
inicjatyw, w pyw a na ad m inistracj, zgasza propozycje. Teraz m usim y zadow a
la si w ypenianiem tego, co zostao n am nakazane. M idzy m n i m o im i kolega
m i nie m a koleestw a ani przyjani. C o wicej, dziaalno kadego z nas podlega
cisem u zaszufladkow aniu. Nasze stosunki s chodne, a n ieufno pow szechna2.

M arzenie o obiecyw anym przez rewolucj seksualnym wyzwoleniu, ktre

Koontaj nazw aa uskrzydlonym Erosem um aro na dugo przed stalinow skim i
czystkam i z lat trzydziestych. W istocie stao si to w cigu dziesiciu lat, liczc
od w ybuchu rewolucji, a Koontaj przygldaa si, jak m im o wszelkich jej w ysi
kw i stara, m arzenie to odchodzi w niebyt. Spr o to, dlaczego tak wanie si
stao, trw a po dzi dzie. W ilhelm Reich stara si odpow iedzie na to pytanie
i powici tem u zagadnieniu ca swoj ksik Die sexuelle Revolution, a k o
lejne pokolenia seksualnych rewolucjonistw, idc za jego przykadem , rwnie
nie pozw oliy godnie pogrzeba tru p a, lecz wykorzystyway go jako elem ent
licznych koncepcji i dywagacji intelektualnych, za spraw ktrych, trup, niczym
pod w pywem elektrycznych impulsw, wykonywa nieskoordynow ane ruchy, ale
nie byy one w stanie wrci m u ycia. Nawet biografow ie Koontaj dostrzegaj,
e drug rew olucj seksualn, kojarzon z rewolucj padziernikow w Rosji, d o
kadnie tak sam o jak pierwsz, unicestwiy jej wasne naduycia. Bezprecedensowe
spoeczne zm iany i wstrzsy, ktre rewolucja seksualna wywoaa w Rosji, zmusiy
kom isarzy do pooenia jej kresu, gdyby bow iem pozwolili jej trwa, ryzykowaliby
obrcenie wniwecz resztek spoecznego porzdku, ktre ostay si jeszcze w Zwiz
ku Radzieckim . W osobie A leksandry Koontaj rozkw it i upadek rewolucji sek
sualnej znajduje chyba najlepsze moliwe uosobienie.
Jej nienaw i do ycia dom ow ego pojaw ia si w sposb naturalny. Innym i
sowy, sam a j w sobie wywoaa decyzjami, ktre podja w pocztkow ym okresie
m aeskiego poycia; wyw ary one decydujcy w pyw na dalsze jej losy i stan o
wiy intelektualny fun d am en t dla fem inizm u, k t ry nigdy nie potrafi pogodzi
ze sob m ioci i pracy. Koontaj urodzia si w 1872 roku w zam onej m iesz
czaskiej rodzinie. Jej ojciec by zaw oanym liberaem , a m atka Aleksandry, eby
z nim by, rozw ioda si z pierw szym m em . Koontaj wczenie zyskaa sobie
opini buntow niczki, poniew a w brew woli m atki wysza za m za ubogiego
inyniera. Wczeniej bardzo j dotkno i oburzyo, e jej starsz, dziew itnasto
letni wwczas siostr w ydano za m za mczyzn, ktry by od niej starszy
o pidziesit jed en lat. Przysiga sobie wtedy, e jej nic podobnego nie spotka.
A jednak, w edug jej wasnej relacji, m aestw o, dla ktrego narazia si na p o t
pienie ze strony rodziny, trw ao niecae trzy lata, m im o e w roku 1894 urodzia

186

RO ZD ZIA 8.

syna. O pis w czesnego okresu jej ycia, ktry zam iecia w autobiografii, podobnie
jak wszystkie autobiografie, stanow i prb uspraw iedliw ienia i uzasadnienia p o
czynionych przez ni wyborw:
Mimo e wychowywaam dziecko z wielk starannoci, macierzystwo nigdy nie
byo sensem mojego ycia. Dziecko nie byo w stanie umocni mych maeskich wi
zw. Nadal kochaam ma, ale szczliwy ywot pani dom u i m aonki sta si dla mnie
wizieniem. Moje sympatie i zainteresowania coraz to bardziej zwracay si ku rewo
lucyjnej klasie pracujcej Rosji. Zachannie pochaniaam ksiki. Z zapaem studio
waam wszystkie kwestie spoeczne, chodziam na odczyty i dziaaam w plegalnych
stowarzyszeniach, ktrych celem byo niesienie owiaty ludowi. Byy to lata rozkwitu
marksizm u w Rosji (1863-1896)3.

Dlaczego szczliwy ywot sta si wizieniem , tego Koontaj nigdy

nie wyjania. N iem niej, do odpow iedzi na to pytanie przyblia nas to, co napisa
a w kontekcie zachannego pochaniania ksiek. Em ancypacja A leksandry
Koontaj unieszczliw ia j, a stao si to za spraw lektury socjalistycznych
publikacji. Socjalistyczne idee byy take pow odem jej b raku szczcia w mioci.
Pod ich w pyw em zacza poszukiw a m ioci, a zakoczyo si to tak bolesnym
niepow odzeniem , e wiele lat pniej, piszc o tym w wieku pidziesiciu kilku
lat, m oga jedynie okreli swoje starania jako bezow ocn i bezwartociow
strat czasu.
Jednak nie o d pocztku tak byo. Krtko po jej wyjciu za m, m aonka
Koontaj wysano, aby zainstalow a system w entylacyjny w jednej z fabryk b a
weny niedaleko M oskwy; pojechaa w raz z nim , przy okazji zwiedzia fabryk
i przeraziy j w aru n k i pracy robotnikw . Szok by tym wikszy, e rankiem
zapoznaa si z przeraajcym i w arunkam i pracy w fabryce, a w ieczorem m iaa
pj na tace w pooonym blisko zakadw w ygodnym hotelu, gdzie si za
trzymali. Za panow ania cara M ikoaja II w Rosji dokonyw aa si szybka in d u
strializacja kraju, ktra w Anglii m iaa m iejsce w poprzednim stuleciu. Kobiety
nagle przestaw ay by integraln czci chopskich rodzin; em igrow ay ze wsi
do m iast i tam tejszych fabryk, gdzie chtnie je przyjm ow ano do pracy, bo byy
uleglejsze od mczyzn; sytuacja ta sprzyjaa take czstym praktykom seksualne
go wykorzystyw ania robotnic. W pierw szych dw ch latach dwudziestego wieku
liczba kobiet zatrudnionych w przem yle w zrosa o dw anacie tysicy, podczas
gdy liczba robotnikw pci mskiej spada o trzynacie tysicy. W pierwszym
dziesicioleciu XX wieku proletariat rosyjski liczy sto czterdzieci jeden tysicy
zatrudnionych, a osiem dziesit jed en procent tej liczby stanow iy kobiety. Byo
to o tyle paradoksalne, e car, uprzem ysawiajc kraj, m im ow olnie doprow adzi
do zrew olucjonizow ania nastrojw w Rosji; rycho on sam, oraz ci, ktrzy czerpali
z tego najwiksze korzyci, mieli zebra gorzkie owoce wasnej chciwoci. Okazao
si jednak, i ci, ktrzy obalili cara, kontynuow ali t sam polityk zmuszania kobiet
do porzucania wsi i zatru d n ian ia si w fabrykach, bdcych ju teraz wasnoci

PATERSON, N E W JERSEY, 1916

187

pastwa. Innym i sowy, korzyci z tego zam iast cara i klasy posiadaczy czerpaa
teraz p artia kom unistyczna.
Koontaj z bliska przygldaa si procesow i i skutkom rozpadu dotychcza
sowego porzd k u spoecznego oraz zm ianom spoecznym , ktrych rdem byo
uprzem ysow ienie kraju. Z erw aa z liberalizm em , ktrego zw olennikam i byli jej
ojciec i m, a odpow iedzi na drczce j pytania zacza szuka u socjalistw.
W roku 1895 przeczytaa skrcony p rzekad ksiki A ugusta Bebela Kobieta
i socjalizm; w roku 1918, we wstpie, ktry napisaa do kolejnego w ydania tego
przekadu, nazw aa j kobiec bibli. Bebel, podobnie jak M arks i Engels, a przed
nim i socjalici utopijni, Fourier i Saint-Sim on, rodzin i instytucj m aestw a
postrzega jako organiczn cz kapitalistycznego system u wasnoci i wymiany.
Wedle tego pogldu kobiety byy traktow ane jak wasno, a m oralno stanow ia
tylko narzdzie spraw ow ania n ad nim i kontroli i czerpania z tego korzyci przez
ludzi, ktrzy je wyzyskiwali. Idc dalej tym tokiem rozum ow ania, religia um acniaa
m oralno, ktra z kolei ugruntow yw aa niespraw iedliw y wyzysk pracow nika.
Kobiety byy szczeglnie podatn e na wyzysk, bo wykorzystywano w tym celu ich
uczucia religijne. Z daniem Bebela, kobieta cierpi na hipertrofi uczu i duchow o
ci, dlatego atwo ulega przesdom i w ierze w cuda - stanowi wyjtkowo podatny
g ru n t dla religii i wszelkiej szarlatanerii, atwe narzdzie wszelkiej reakcji4. Przy
takim ogldzie spraw y socjalistyczne rozw izanie problem u byo nader proste.
Trzeba zlikwidowa wasno, a wszystko sam o si uoy. Oznaczao to, e tylko
i wycznie p od w arunkiem zniesienia wasnoci relacje midzy przeciwnymi pcia
mi, czy to w m aestw ie, czy poza nim , m og opiera si na m ioci, rozum ianej
przez Bebela jako naturalny instynkt, ktry zaspokoi m ona rw nie prosto jak
inne naturaln e potrzeby, takie choby jak gd, czy pragnienie.
Skoro likwidacja w asnoci pow oduje, e m aestw o nie jest ju czci w y
m iany ekonom icznej, m ona budow a swoje seksualne relacje z partn eram i tylko
na m ioci. Pow stanie wwczas rzeczywisty system m oralnoci seksualnej, gdy
jego fundam en tem nie bdzie wasno, lecz duchow e pow inow actw o. Stosunki
seksualne bez duchow ego pow inow actw a i jednoci s niem oralne. Takie po sta
wienie spraw y byo rw noznaczne z pow oaniem do ycia cakowicie nowego
systemu m oralnoci, ktrego istot i fundam entem byy subiektywne stany umysu,
one bow iem decydow ay w sferze seksualnoci o zachow aniu m oralnoci albo jej
braku. Inne wynikajce std im plikacje byy n ieuchronnym skutkiem przyjcia
powyszego zaoenia. W sytuacji, kiedy czowiek nagle traci poczucie owej ducho
wej jednoci, nie jest ju zwizany m aestw em i m oe sw obodnie poszukiw a
seksualnego zaspokojenia gdzie indziej, zwaszcza u kobiety, ktra w nim owe
uczucie na pow rt rozbudzi. W adnym m iejscu jed n ak nie wyjania si nam ,
czym owe duchow e pow inow actw o rni si o d tradycyjnie rozum ianej gw a
townej nam itnoci. C - w nowej epoce, w ktrej w asno nie m iaa istnie,
nie byo potrzeby tego objania, albow iem , jak napisa Shelley w Krlowej Mab,
nam itno i rozum w tej sprawie splataj si w jedno. To oczywicie oznacza,
e m ona uspraw iedliw ia take najbardziej b ru taln e akty egoizmu, co zreszt

188

RO Z D Z IA 8.

Shelley robi, a wszelkie rozw aania na tem at aktualnego stanu spraw zwiza
nych z seksualnoci trzeba odoy do czasu nadejcia i zakoczenia rewolucji.
Koontaj to w anie uczynia. Sprzecznoci, ktrym i ya, m iay rdo w tym , e
bya w iadkiem rewolucji, ktra rzeczywicie w ybucha. W ynikay rw nie z tego,
e jako nowo m ianow any bolszewicki szef M inisterstw a Kobiet (enotdie) m iaa
nada sens i wciela w ycie sprzecznoci, ktre stworzyli socjalici, m noc swoje
koncepcje w dziedzinie polityki seksualnej.
Przed rew olucj wyzwolenie kobiet oznaczao opuszczenie przez nie ro dzi
ny. Koontaj, podajc tropem m ylenia M arksa Engelsa i Bebela, stwierdzia,
e: aby rzeczywicie by woln, kobieta m usi odrzuci dzisiejsz, przestarza
i represyjn form rodziny, ktra jej ciy5. N apisaa to, kiedy w stpia do partii
bolszewikw, ale pogld ten zaczerpna od M arksa, Engelsa i Bebela, ktrych
jako m oda ona i m atka czytaa w poow ie lat dziew idziesitych XIX stulecia.
W Rkopisach ekonomiczno-filozoficznych z 1844 roku M arks napisa, e na
podstawie relacji m idzy kobiet a mczyzn m ona oceni cay etap rozwoju
czowieka. Z charakteru owego zwizku m ona wysnu wniosek, do jakiego stop
nia istota ludzka, jako gatunek oraz jako byt jednostkow y staa si nim i do jakiego
stopnia siebie rozumie6. Jeli Marks i Engels faktycznie tak uwaali, to ani jeden,
ani drugi daleko na tej drodze nie zaszli. Marks utrzymywa oparty na nierwnoci
i wyzysku zwizek ze swoj suc; urodzia m u nielubnego syna, ktrego nigdy
nie uzna. Engels rwnie odczuwa pocig seksualny do eskiej czci klasy pra
cujcej i czsto zm ienia kochanki. Jako e m oralno wczyli do ekonomii, sami
pozbawili j jakiejkolwiek ontologicznej sankcji. W rezultacie nie naley si dziwi,
e rewolucjonici w relacjach z kobietam i zachowywali si brutalnie i traktowali je
le. Rewolucja staa si usprawiedliwieniem ich osobistych wystpkw seksualne
go wykorzystywania kobiet i taki wanie charakter, mutatis mutandis, m iaa dla
Koontaj, ktrej przypada tutaj podw jna rola: ofiary i sprawcy. Rewolucja miaa
odm ieni wszystko, obiecywaa bowiem zm ian stosunkw wasnoci, ktre byy
podstaw innych ludzkich relacji i zwizkw, w tym zwaszcza maestwa. Kobiety
miay by z niego wyzwolone, czyli zwolnione z moralnoci, a to niezm iennie jest
take rodzajem zniewolenia. W owym czasie jednak nikt nie postrzega tego w taki
sposb. Dyktatura proletariatu dokona powszechnego zniszczenia wasnoci prywat
nej, a to zlikwiduje podstaw mskiej dom inacji oraz ekonomicznych funkcji rodziny.
Kobiety bd wtedy pracoway jak mczyni, a pracujc, stan si wolne. Organizacje
publiczne wezm na siebie wszystkie wczeniej domowe obowizki, w tym take wy
chowywanie dzieci7. Maestwo bdzie instytucj opart na seksualnej mioci,
czcej obie rw nopraw ne strony tego zwizku i woln od wszelkich ogranicze
za wyjtkiem tych, ktre maonkowie sami ustanowi. Kiedy mio si skoczy,
skoczy si take maestwo. Jeli moralne jest tylko maestwo oparte na mioci,
to jest nim tylko takie, w ktrym mio trwa8 - napisa Engels.
Poniewa Engels doprow adzi do przetum aczenia Krlowej M ab na p o
trzeby rewolucji 1848 roku, tezy, e pow tarza to za Shelleyem, nie m ona chyba
uzna za nacigan. Shelley z kolei przej j o d G odw ina, ktry utrzym ywa, e

PATERSON, N E W JERSEY, 1916

189

maestw o jest tylko tak dugo wane, jak dugo m aonkow ie si kochaj. Na
tym polegaa now a m oralno, ktr Shelley w w yjtkowo brutalny sposb zasto
sowa w praktyce w odniesieniu do swojej ony H arriet. Teraz wszyscy ci, ktrzy
podobnie postpili ze swymi w spm aonkam i - M argaret Sanger, Koontaj, Ines
sa A rm and, M ax Eastm an, C laude McKay, Carl Van Vechten - m ogli posuy si
ni jako uspraw iedliw ieniem po fakcie i upatryw a w niej pocztku nowego wiata.
Pod tym wzgldem prym wiedli m arksici, jako e ich ycie upywao na deniu
do stw orzenia pastw a, w ktrym wszelkie spory i konflikty zanikn. N ierzadko
owa wizja przyszoci suya im dla uspraw iedliw ienia wasnych teraniejszych
grzechw - i to bya gw na przyczyna, dla ktrej zostali m arksistam i.
Stosunek seksualny pow inien by osdzany jako upraw niony albo n ied o
zwolony na podstaw ie tego, czy wyrasta ze wzajem nej m ioci, czy te nie. We
fragm encie, k try daje nam niejaki wgld w ycie seksualne autora, Engels pisze:
Czas trw an ia indyw idualnej m ioci pciowej jest rny u rnych jednostek,
szczeglnie u m czyzn, i w razie zupenego w yganicia m ioci lub w yparcia
jej przez now n am itn m io rozw d jest dobrodziejstw em zarw no dla oba
stron, jak i dla spoeczestwa9. M oralno seksualna w ujciu socjalistycznym bya
projekcj seksualnych praktyk ludzi, ktrzy tw orzyli teori socjalizmu. Bya te
pochodn winy, jak odczuw ali z pow odu postpow ania wynikajcego z ulegania
owym seksualnym n o rm o m m oralnym . Rozw d w tym przypadku jest bogo
saw iestw em dla spoeczestw a jedynie z p u n k tu w idzenia kogo zm czonego
seksualnym p artnerem .
Koontaj, pod o b n ie jak Engels i Bebel, gosia pogld, e kobieta m oe w y
biera tylko m idzy m aestw em a prostytucj, dw iem a postaciam i identycznego
zniewolenia. Na naszych oczach ognisko dom ow e wygasa we wszystkich klasach
oraz w arstw ach ludnoci i oczywicie adne sztuczne rodki nie rozniec jego
przygasajcego pom ienia. W yzwolenie od rod zin y oznaczao podjcie pracy,
a to byo rw noznaczne z pjciem do fabryki. Caa koncepcja rewolucyjnego
wyzwolenia zatoczya koo - przynajm niej w teorii - kiedy Engels oznajm i,
e w arunkiem wyzwolenia kobiety jest w prow adzenie na pow rt rodzaju k o
biecego do p ro d u k cji spoecznej10. Innym i sowy, w yzw olenie kobiet bdzie
moliwe tylko wtedy, kiedy zaczn one pracow a poza dom em . Wyzwolenie
kobiet oznaczao p rzeniesienie korzyci w ynikajcych z ich pracy, czyli o d e
branie ich rodzinie, i przekazanie wacicielom fabryk, czyli kapitalistom , albo,
jak w przyp ad k u porew olucyjnej Rosji, pastw u. W rezultacie teorie M arksa
i Engelsa dotyczce wyzwolenia kobiet, ktre Koontaj realizowaa w praktyce,
nie byy niczym wicej, jak form kontroli. W ujciu teoretycznym , koncepcja
przeniesienia korzyci w ynikajcych z pracy kobiet na inny podm iot ni rodzina,
pojawia si ju w pism ach utopijnych socjalistw, a M arks i Engels tylko j przejli.
Teorie te realizow ali w praktyce rosyjscy m arksici p o d przew odem Lenina, ale,
co paradoksalne, w pnym okresie kapitalizm u czyniy to take am erykaskie
feministki. Kiedy rosyjskie chopki usyszay o now ym systemie, ktry Koontaj i jej
ideowi przyjaciele zgotowali im w roku 1918, wcale nie powitay go z entuzjazm em .

190

R O ZD ZIA 8.

Zam iast m anipulacji spoecznej i zm ian dokonyw anych w im i wyzwolenia ko

biet wolayby otrzym a wsparcie w dotychczasow ym sposobie ycia, ktry polega
na dbaniu o rodzin. Koontaj i jej zw olennicy niew zruszenie jednak stali na sta
nowisku, e ich najw yszym celem jest zniszczenie rodziny bez wzgldu na to, do
jakich posuw ali si w tym kom prom isw w kwestii skutecznoci rodkw, po ktre
sigali, aby to osign. Dlaczego ta k byo, m ona zrozum ie dopiero wwczas,
kiedy uw zgldni si kontekst podejm ow anych przez nich decyzji dotyczcych ich
samych, a take ich rodzin.
Francuzi pow iadaj, e ryba psuje si o d gowy. Z chwil gdy m oda i p o
datna na wpywy przedstaw icielka w yksztaconych w arstw spoecznych wzia si
za lektur M arksa, Engelsa i Bebela, naleao si spodziew a, i po przeczytaniu
ich dzie uzna m aestw o za niewol. Nic te dziwnego, e postpow aa zgodnie
z tym , co mylaa. Nasze dziaania w sposb n aturalny w ynikaj z intelektualnych
przekona. Tak jak to byo w przypadku M argaret Sanger, kontakt z ideologi
socjalistyczn oznacza zapoznanie si take z koncepcj wolnej m ioci. W tym
sam ym okresie, w poow ie lat dziewidziesitych XIX wieku, Koontaj poprosia
Sztasowa, swego guw ernera a zarazem m entora, aby w prow adzi j w rodow i
sko rosyjskiego odpo w ied n ik a G reenw ich Village, rew olucyjnego podziem ia,
ktrego przedstaw iciele widzieli w niej bardziej dyletantk oraz rdo atwych
do wycignicia pienidzy, ni intelektualistk, pisark oraz partyjn teoretyczk,
za jak chciaa uchodzi.
Jak na ironi, osob, ktra szanowaa j za jej intelekt, nie byli radykaowie,
lecz jeden z kolegw jej ma. M ona odnie wraenie, e m Koontaj traktow a
jej intelektualne wysiki z niejak protekcjonalnoci, chocia najprawdopodobniej
nie bya ona wiksza ni na to zasugiway. Jednoczenie, kiedy oznajm ia m u, e
chce zosta pisark, by gotw zaangaowa dodatkow pom oc dom ow , eby
odciy on i um oliw i jej peniejsze pow icenie si pracy, ktra j pocigaa.
Tak wic na pew no nie by bezwzgldnie przeciw ny jej intelektualnym aspiracjom.
Zapew ne jed n ak nie by im tak przychylny, jak jego kolega, o ktrym nic bliszego
nie wiemy, gdy Koontaj nazywa go M arsjaninem i nie podaje jego nazw i
ska. Przydom ek ten zdaje si wiadczy, e nie by w ybitnie przystojny, wiemy
natom iast, e dobrze orientow a si w wczesnych now inkach intelektualnych
i pochlebia Kotaj, e i ona jest z nim i na bieco. Podejrzenie, e m ia w tym
ukryty motyw, potw ierdza fakt, e ostatecznie zostali kochankam i, a to skom pli
kowao ycie A leksandry znacznie bardziej ni tre jej lektur, cho socjalistyczne
lekcewaenie m aestw a i zasad m oralnych, prezentow ane w czytanych przez ni
ksikach z pew noci bezporednio przyczyniy si do naw izania tego rom ansu.
Podobne jak angielscy pisarze epoki w iktoriaskiej, ktrych staym dylem atem
byo dokonanie w yb o ru m idzy kobiet zm ysow a uduchow ion, Koontaj
m usiaa teraz zdecydowa, ktrego z obu m czyzn napraw d darzy mioci;
pragm atycznego inyniera, bdcego jej m em i ojcem jej dziecka, ale idcego
na kom prom is z w adzam i, czowieka dla ktrego w artoci bya dyskredytow ana
przez socjalistw instytucja maestwa, czy m oe sympatycznego, rewolucyjnego

PATERSON, N E W JERSEY, 1916

191

intelektualist, ktry podsyca jej intelektualn prno, widzc w tym sposb

na wyldow anie z ni w ku. Pniej, starajc si opisa i zrozum ie w m o
m ent, kiedy jej ycie znalazo si na rozdrou, Koontaj napisaa: Czy napraw d
kochaam obu, czy by to lk przed u trat m ioci, ktra zm ienia si w przyja,
i zarazem obawa, e now a m io nie bdzie rzecz trw a?11.
Zam iast dokona w yboru m idzy jednym a drugim , Koontaj porzucia obu
i w sierpniu 1898 roku wyjechaa z Rosji, aby p o d k ierunkiem profesora H einricha
H erknera studiow a w Szwajcarii ekonom i polityczn. Wtedy w anie w iado
mie pow iciam ycie realizacji rew olucyjnych de ruchu klas pracujcych.
Kiedy w roku 1899 w rciam do Petersburga, w stpiam do Socjaldemokratycznej
Partii Robotniczej Rosji12. Lakoniczna w zm ianka na ten tem a tw jej autobiografii
nie oddaje rzeczywistego stanu em ocjonalnego, w jakim wwczas si znajdowaa.
W siadszy do jadcego do Z urychu pocigu pospiesznego, Koontaj, podw czas
m oda, dw udziestoszecioletnia m atka, zadrczaa si myl, e oto bez uzasad
nionego pow odu niszczy bardzo dobre m aestw o. Ponadto cierpiaa take z tego
powodu, e obawiaa si, i by m oe nigdy wicej nie ujrzy ju swego czteroletnie
go syna. Poczucie w iny i sm utek byy tak wielkie, e z najwyszym wysikiem na
kadej kolejnej stacji pow strzym yw aa si, eby nie wysi z pocigu. N aturaln
ch pow rotu do rodziny stum ia jednak, w m awiajc sobie, o czym napisaa do
Zoi, przyjaciki z dziecistw a, e jest pow oana do wyszych celw ni tylko m a
estwo, a studia w Zurychu, ktry by wtedy M ekk syndykalistycznych radykaw
i rewolucjonistw na emigracji, pom og jej owe am bicje realizowa. Nie zaprztaa
sobie gowy tym , eby pow iadom i m a, e na rok wyjeda na studia, a fakt, e
tak postpia, wiadczy, i wyjazd ten by sposobem na zerw anie m aestw a albo
skutkiem niezdolnoci do podjcia decyzji i dokonania w yboru m idzy dw om a
m czyznam i, z kt ry m i wwczas utrzym yw aa kon tak ty seksualne. Z am iast
przyzna, e sytuacja, w ktrej si znalaza, m a seksualne podoe, w olaa ja udramatyzowa i uy jako pretekstu uspraw iedliw iajcego jej denie do odzyskania
wolnoci. Ja jednak nie byam tak szczliwa, jak on, tskniam , eby by woln13.
Zoja w odpow iedzi na jej list zapytaa, co A leksandra uwaa za wolno, a Koontaj
nazw aa wwczas po im ieniu to, co jej najbardziej przeszkadzao: Nienawidz
m aestw a. To idiotyczne, bezsensow ne ycie. Z ostan pisark14. Fakt, i jej
m by gotw uczyni wszystko, aby uatw i jej pisarsk karier, przeczy tw ier
dzeniu Koontaj, e m aestw o byo dla niej w izieniem . A leksandra bya crk
liberaa i on czowieka bardzo podobnego pokroju, co jej ojciec. Bez wzgldu
na to, jakie ekonom iczne okolicznoci, uw arunkow ania i fakty w oay o pom st
do nieba, nie byy one w aniejsze od przyczyn gbszego duchowego kryzysu,
ktrego dow iadczaa Koontaj; jego m o torem byo denie do niezalenego
ja, co w edug w. A ugustyna jest rdem wszelkiego grzechu, tak dla ludzi, jak
i dla aniow. M w im y tutaj o buncie w najbardziej podstaw ow ym znaczeniu,
czyli buncie przeciw ko Bogu oraz naturze stw orzenia. Usprawiedliwiajc swoje
postpow anie z roku 1898, Koontaj napisaa: Bunt rozgorza we m nie na nowo.
M usiaam odej, m usiaam zerw a z czowiekiem, ktrego sam a w ybraam , gdy

192

RO ZD ZIA 8.

inaczej (takie m iaam podw iadom e poczucie) wystawi si na niebezpieczestwo

utraty mojego ja... to ycie oraz nieustanne studiow anie ksiek nauczyy mnie,
jak drog polityczn m am w ybra15.
Ludzka skonno do dokonyw ania w yboru, aby raczej by nieszczliwym
na w asnych w arunkach, anieli szczliwym na w arunkach narzuconych przez
Boga, to kw intesencja buntu, k try p o d n i s przeciw ko N iem u Szatan. Lepiej
by w adc w Piekle, ni suy w N iebiosach - gosi sawny wers z Raju utra
conego Johna M iltona. Takie postpow anie m a daleko idce konsekw encje dla
ludzkiej wolnoci, a C lem ents szybko to zauwaa. Koontaj pragna wolnoci
i m ioci, ale chciaa je m ie na wasnych w arunkach, to za uwizio j w sprzecz
noci zachow a, albow iem uciekaa od zwizkw z ludm i w objcia sam otnoci,
a nastpnie, aby j ukoi, oddaw aa si m ioci czysto seksualnej, ktr uznawaa
za degradujc i zniewalajc; to z kolei zm uszao j do uciekania od niej w p o
szukiw aniu w olnoci, co pon o w n ie koczyo si osam otnieniem . C lem ents
pisze, e K oontaj n ieu stan n ie pow racaa do tem atu poszukiw ania ulgi dla
swojej sam otnoci poprzez zwizek miosny, a nastpnie uciekaa od owej przy
nalenoci w bezow ocnych prbach znalezienia pocieszenia w kolektywnoci.
W oparciu o wasne, jednostkow e dow iadczenia form uow aa w nioski oglne;
bya indyw idualistk niezdoln pogodzi niezalenoci i zalenoci, dlatego roz
w izania tego dylem atu upatryw aa we w splnotow ej przyszoci16.
Stwierdzenie, e Koontaj form uow aa w nioski oglne w oparciu o wasne
dow iadczenia, to inny sposb opisania projekcji jej w ew ntrznych konfliktw
m oralnych oraz duchow ych i przeniesienia ich na klas pracujc, ktra pow inna
by wdziczna, e powica si jej uwag. Koontaj nie bya w stanie oskary samej
siebie o niew ierno, oskarya zatem m aestwo, zarzucajc mu, e jest instytu
cj opresyjn i wrog interesom kobiet. W swojej autobiografii napisaa: Kiedy
zostaam m ianow ana rosyjskim przedstaw icielem w Oslo, uw iadom iam sobie, e
odniosam zwycistwo nie tylko dla samej siebie, ale dla kobiet w ogle, zwycistwo
nad ich najgorszym wrogiem , czyli konw encjonaln m oralnoci i konserw atyw
nym pojm ow aniem m aestw a17. Poniewa Koontaj zerwaa z m aestw em
i m oralnoci, byy one teraz w edug niej najgorszym wrogiem kobiet.
W 1899 roku K oontaj w rcia do Rosji; dow iedziaa si wtedy, e jej m
znalaz sobie inn kobiet i da rozw odu. G dyby wwczas przyj j z pow rotem
i pozwoli wrci do w splnego dom u, ycie A leksandry by moe potoczyoby si
inaczej, jednak odrzucenie przez m a utw ierdzio ja tylko w przekonaniu, e m a
estwo i m oralno s w rogam i kobiet. Rzucia si wic w wir pracy rewolucyjnej,
aby historia potw ierdzia suszno obranej przez ni drogi. Badacze tam tego okre
su dostrzegli, zwaszcza w kontekcie zauroczenia carycy A leksandry Rasputinem ,
ktry zdaw aoby si rzuci na ni jakie zaklcie, e Mikoaj II w nader przedziw ny
sposb sam przyczyni si do zaistnienia caego cigu w ydarze, zakoczonych
jego politycznym upadkiem , pniej za m ierci. W styczniu 1905 roku tu m stu
tysicy chopw i robotnikw pom aszerow a na Paac Z im ow y w Petersburgu;
ludzie ci nieli kocielne chorgw ie oraz portrety cara, wierzc, e kiedy tylko zro

PATERSON, N E W JERSEY, 1916

193

zum ie on ich tru d n e pooenie i ndz, w prow adzi zmiany, ktrych si domagali.
Zam iast tego kozacy strzegcy paacu przypucili szar na tu m i zaczli strzela
do nieuzbrojonych uczestnikw pochodu. N im dzie si skoczy, ycie stracio
ponad trzy tysice ludzi, a Rosja uczynia kolejny k rok na drodze do rewolucji.
Koontaj bya tam podczas szary kozakw i doskonale zapam itaa niedow ie
rzanie, z jakim chopi i robotnicy przyjli atak. W sp o m in a rwnie, e w tam tych
czasach bya ju dobrze znan rew olucjonistk.
By m oe dlatego, e tak d o b rzej znano, w roku 1908 znowu bya zm uszona
ucieka z kraju i uda si na wygnanie, z ktrego pow rcia dopiero wwczas, kie
dy rewolucja obalia carat. W g ru d n iu 1908 roku Koontaj - nadal czonkini partii
m ienszewikw - przekroczya niem ieck granic i naw izaa kontakty z tam tej
szymi rewolucjonistam i. Niemieccy socjalici w wikszoci wyprzedzali rosyjskich
i odnosio si to rw nie do ich stara o pozyskiw anie kobiet dla sprawy rewolucji.
SPD, czyli niem iecka partia socjalistyczna, ju w roku 1891 zacza wydawa gazet
dla robotnic zatytuow an Die Gleichheit. W N iem czech Koontaj poznaa R
Luksem burg i Karola Liebknechta, przyszych m czennikw rewolucji, ktrzy pod
koniec I w ojny wiatowej najpierw przez krtki czas stali na czele Niemieckiej
Republiki Rad, pniej za zostali zabici przez wojsko, ktre, inaczej ni w Rosji,
zam iast udzieli poparcia rewolucji, zw rcio si przeciw niej.
W tym e roku 1908 i rw nie w N iem czech K oontaj poznaa te Helen
Stocker, w sppracow niczk doktora M agnusa H irschfelda, prekursora seksu
ologii, k t ry w 1920 roku zaoy w Berlinie In stitu t fur M utterschutz. Ruch
kobiecy w N iem czech w yw ar ogrom ne w raenie na Koontaj; w zorujc si na
nim pow oaa do ycia enotdzie, organizacj nazyw an M inisterstw em Kobiet,
ktrej celem bya popraw a w arunkw ycia kobiet w ZSRR. To jed n ak narazio
j na zarzuty, e jest fem inistk, czyli osob, ktra dobro swej pci przedkada
nad interesy klasow e i rew olucyjne. Etykietka ta przylgna do niej na dobre,
m im o e bya zawsze gorliw ordow niczk spraw y rewolucji, nalec najpierw
do p artii m ienszew ikw , a o d 1915 roku czonkini p artii bolszewickiej po d
przyw dztw em Lenina.
Krtko po przyjedzie do Niemiec, Koontaj - podwczas uderzajco pikna
trzydziestoszeciolatka, ktra zachowaa wyniesiony z dziecistwa arystokratyczny
gust, a take sposb bycia i wysawiania si - zakochaa si w kolejnym rosyjskim
em igrancie. Jej w ybrakiem by ekonom ista P iotr Piotrow icz Maslow. Ich zwizek
trw a przez dw a lata. M usia to by wyjtkowy okres w jej yciu, bo dwanacie lat
pniej, w roku 1922, kiedy zsyano j na dyplom atyczne wygnanie (m iaa zosta
am basadorem w Szwecji - przyp. tum .), a jej plany zm ian obyczajowoci seksu
alnej przecitnej rosyjskiej rodziny spezy na niczym i rozwiay si niczym dym,
Koontaj napisaa powie, w ktrej opisaa ten rom ans, a take wczesne realia
wiata roku 1910. Ksika ta, zatytuow ana Wielka mio bya kom pilacj h isto
rii jej zwizku z M aslowem oraz rom ansu Inessy A rm an d z Leninem . A rm and
bya o dwa lata m odsza od Koontaj, jej m atka bya angielsk aktork, a ojciec
francuskim piewakiem operow ym . Po jego m ierci m atka zabraa Iness do Rosji,

194

R O ZD ZIA 8.

gdzie pracow aa jako guw ernantka bogatej rodziny A rm andw . Inessa rwnie
chciaa zosta guw ernantk, ale zam iast tego wysza za m za A leksandra, naj
starszego syna z rodu A rm andw , rodzc m u czwrk dzieci. Z anim bez reszty
oddaa si rewolucji, zdya jeszcze urodzi pite dziecko, ale jego ojcem by naj
praw dopodobniej W adim ir, m odszy brat jej m a, ktry nawiza z ni zwizek
ju po rozpadzie m aestw a szwagierki. W ad im ir by rw nie rew olucjonist
i najpraw dopodobniej to wanie za jego porednictw em Inessa nawizaa kontakty
z rew olucyjnym podziem iem . P odobnie jak Koontaj, Inessa A rm and rozbia
swoje szczliwe m aestw o, ktre dao jej czworo dzieci, na skutek zdrady sek
sualnej, ktrej dopucia si z m odszym bratem ma. To on take w prowadza
j w tajniki rew olucyjnego radykalizm u.
A rm and, tak sam o jak Koontaj uwaaa o d td m aestw o za wizienie,
ktre - o ile kobiety m aj odzyska w olno - naley unicestwi. Podobnie jak
ona, wasne potrzeby psychiczne projektow aa na chopki, ktre pragna wyzwo
li po rewolucji. W przeciw iestw ie do Koontaj nie ya jednak dostatecznie
dugo, aby naocznie przekona si, jakie byy owoce jej stara. W czasie wojny
domowej, ktra w ybucha w 1918 roku, przenosia si z m iasta do m iasta, potem
zachorow aa na choler i zm ara w 1920 roku. N a jej pogrzebie by obecny Lenin;
tw arz m ia zasonit szalikiem, aby nie byo wida, e pacze. Koontaj napisaa
Wielk mio trzy lata po m ierci A rm and. Lenin ju w tedy um iera, a razem
z nim rewolucyjne oddanie dla spraw y uskrzydlonego Erosa, ktre byo cech
charakterystyczn dla pierw szych lat rewolucji. Ksika ta, napisana przez kobie
t, ktra na w ygnaniu wyzbya si zudze, jest szczerym opisem wyzwolenia
przeywanego od w ew ntrz; daje rw nie ciekawy wgld w psychik tych, k t
rzy wyzwolili si z m oralnoci po to tylko, eby zrozum ie, i w rezultacie stali si
niew olnikam i wasnych nam itnoci.
Bohaterk ksiki jest Natasza, rew olucjonistka oddana wanej pracy partyj
nej, mieszkajca teraz we Francji, gdy carskie represje po wydarzeniach rewolucji
1905 roku zm usiy j do wyjazdu z kraju. W spom ina zakoczenie swego rom ansu
z szefem partii, Siem ionem Siem ionowiczem . Siemion, podobnie jak Maslow, m a
chorow it on, opiekujc si chorow itym i dziemi. Pena ycia i energii Natasza
pociga Siem iona i na jednym z partyjnych spotka odbywajcych si poza m ia
stem dochodzi m idzy nim i do zblienia. Siemion, chocia pogardza buruazyjn
m oralnoci, nie potrafi jed n ak porzuci ony. Po czci z pow odu skrupuw,
po czci z pow odu w ym ogw ycia podporzdkow anego kadem u wezwaniu
partii, N atasza i Siem ion zrywaj ze sob. J cieszy pocztkow o pow rt do pracy,
potem jed n ak p opada w m elancholi i sm utek. Siem ion pisze do niej, e chcia
by wznowi ich rom ans. Uzyska w anie dostp do pew nego profesora oraz jego
archiww w G ville na p o u d n iu Francji, gdzie spdzi cae trzy tygodnie. Pyta,
czy Natasza m ogaby tam przyjecha. A przy okazji, czy nie zechciaaby zapaci
za ich w splny tam pobyt? W tek wyzyskiwania kobiety przewija si od samego
pocztku ksiki, a Koontaj niewiele czyni, aby to ukry. Siem ion Siemionowicz
jest typow ym radykalnym intelektualist, k t ry w ykorzystuje towarzyszy nie

PATERSON, N E W JERSEY, 1916

195

tylko finansowo, ale take seksualnie, a swoje postpow anie usprawiedliwia o d

woywaniem si do spraw y rewolucji. Rewolucja jako cel uzasadnia posugiw anie
si w szelkim i dostpnym i rodkam i, naw et najbardziej niegodn m anipulacj
i wyzyskiem. N atasza jest w peni tego w iadom a, ale do tego stopnia uw ika
na w sie najrozmaitszych uw arunkow a, e nie potrafi si tem u przeciwstawi. Jest
po d atna na w ykorzystanie wanie dlatego, e odrzucia m oralno, widzc w niej
buruazyjny wymys, ktry m ia suy jej zniew oleniu, rycho jednak zauwaa,
e rzekom e wyzwolenie niczym si od niego nie rni.
Natasza ostatecznie naraa na szw ank swoj prac i poycza pienidze, aby
sfinansowa ich rendez vous, lecz kiedy wreszcie spotyka si z Siemionem we wska
zanym przez niego m iecie, z rozgoryczeniem orientuje si, e jest on zim ny
i wyrachowany, a w m ioci fizycznej brutalny. W spom nienie daw nych dobrych
chwil zostaje zburzone przez prym ityw izm seksualnej dzy Siemiona, ktry nie
czeka nawet, a N atasza zdejm ie kapelusz i wyjm ie przytrzym ujce go szpilki:
Z an im N atasza uporaa si ze zdjciem kapelusza, leaa ju w poprzek po d w j
nego ka. C zua si niezrcznie i niew ygodnie. Spoczyw aa p o d nim , czua na
tw arzy jego gorcy oddech, kapelusz cign j za wosy, szpilki w bijay si w gow
i w tedy nagle kolejny raz, z przeraeniem uw iadom ia sobie, e on jest jej cako
w icie obcy. N iezw yka i p rzem o n a rado, kt ra uskrzydlaa j podczas p odry
tutaj, rozpada si na setki kawaeczkw, zm iadona nieokrzesanym i i b rutalnie
gw atow nym i uciskam i S iem iona1.

Siem ion po zaspokojeniu dzy zasypia, a Natasza ley bezsennie i zastana

wia si, dlaczego do niego przyjechaa. W yzwoliwszy si od kierow ania si go
sem rozsdku w spraw ach n atu ry seksualnej, zaczyna zauwaa, e motywacje jej
postpow ania staj si dla niej zagadk. Nie rozum ie ju, dlaczego robi to, co robi.
Siedzi obok picego Siem iona i m wi sobie:
I pom yle, e to dla niego zostaw iam prac, w p ad am w p otne dugi, ga
n iaam to tu, to tam , eby tylko zorganizow a t p o d r , traciam gow z radoci,
a po chwili byam w rcz chora z n iepokoju - i pom yle tylko, e to on d a co, po
co w arto y, w ierzy i niecierpliw ie czek a... Ale ja byam gupia, jaka gupia!19

Natasza uw iadam ia sobie, e m czyni i kobiety nie znajduj wsplnego

jzyka. O n chce spa, a ona pragnie rozmawia. O n nie jest zainteresowany jej k o n
cepcjami. Zrozumiawszy, e jego zainteresowanie ni m iao prym ityw nie seksual
ny charakter, zastanaw ia si, dlaczego w ogle do niego przyjechaa. N a to pytanie
nie udziela jed n a k odpow iedzi, gdy postaw iaby ona p o d znakiem zapytania cae
jej ycie. N atasza zostaw ia prac i zaciga potne dugi, eby zaspokoi wasne
podanie, a postpujc w ten sposb, czyni je sw oim panem . Innym i sowy, jej
wyzwolenie staje si rodzajem niewoli. Pow odujce ni nam itnoci sprawiaj,
e posuw a si do rzeczy, ktre sam a uznaje za upokarzajce, ale nie potrafi si im
przeciwstawi bez w zgldu na to, do jakiego prow adz j ponienia. Stopniowo

196

R O ZD ZIA 8.

zaczyna wita jej myl, e wolno, ktrej arliwie podaa, jest w istocie w i
zieniem. Kiedy dla N ataszy stao si jasne, e jest dla Siem iona tylko narzdziem
seksualnego zaspokojenia w czasie wolnym od zaj z profesorem , pobyt N ata
szy w Gville gw atow nie nabra charakteru dobrow olnego uwizienia20.
Koontaj natyka si tutaj na rzecz stanow ic sedno seksualnego wyzwole
nia jako form y kontroli; chodzi o dobrow olne uw izienie. Poniewa dla rew o
lucjonisty wola jest waniejsza ni rozum , a dla m arksistw i nietzscheanistw
ostatecznie stanow i ona jego istot, rew olucjonista nie um ie dostrzec, i z w a
snej woli zostaje zniewolony, a dzieje si tak, dlatego e nie potrafi zauway,
jak rol odryw aj w tym zniew oleniu jego wasne nam itnoci. R ew olucjoni
sta w idzi wycznie w asne nam itnoci, a poniew a myli jedynie o tym , jak je
zaspokaja, dyskredytujc m oralno jako buruazyjny wymys, jest lepy na to,
e one go zniewalaj. Kiedy N atasza czyni Siem ionow i w yrzuty z pow odu jego
egoizmu, on odpow iada pytaniem : Powiedz mi, czy ja kiedykolwiek zm uszaem
ci do zrobienia czego, czego zrobi nie chciaa?21. W ida tu, e Siemion steruje
Natasz, m anipulujc jej nam itnociam i. W rezultacie m anipulacja ta pozostaje
niew idoczna, u kryta w cieniu w yborw dokonyw anych przez Natasz. Jej za, w y
chowanej na socjalistycznej literaturze, brakuje psychologicznej wiedzy, ktra
pozw ala wyjani, dlaczego nam itno zaspokajana bez kontroli rozum u, czyli,
m wic inaczej, bez zw racania uwagi na nakazy m oralnoci, ostatecznie prowadzi
do zniewolenia. Natasza, w przekonaniu, e wola jest najwaniejsza, nie rozum ie,
e Siemion, m anipulujc jej nam itnociam i, podporzdkow uje sobie jej wol. Sie
m ion mwi: chc tylko cakowitej rw noci m idzy nam i. O dw oanie si do reto
ryki rewolucyjnej w ytrca Nataszy wszelkie argum enty; stoi jak oniem iaa i potrafi
jedynie odpowiedzie: Nie cignijm y tego teraz. Przypuszczam , e m asz racj22.
Jak widzimy, jest cakowicie bezbronna wobec m anipulow ania jej nam itnocia
mi, poniew a cakowicie i bez zastrzee zaakceptow aa rewolucyjn retoryk
dotyczc w olnoci i rw noci - dw ch elem entw rewolucyjnej triady, ktr
kom unici przejli w spadku po rewolucji francuskiej. Rozum i rozsdek Nataszy
przym ia rewolucyjna ideologia, niebdca niczym wicej, jak tylko racjonalizacj
podania i pragnie. Podporzdkow ujc je tem u, daa si schwyta w puapk
i staa si obiektem seksualnego i finansowego wykorzystywania, czego w zwizku
m aeskim nigdy by nie zaakceptowaa.
N iezd o ln a uciec o d tego, co nazyw a te ra z m iesznym , zniew olonym
istn ien iem 23, zgadza si je d n a k n a kolejn schadzk w innym m iecie i wydaje
n a to jeszcze wicej pienidzy, k t ry ch nie posiad a. W d ro d ze na to spotkanie,
na stacji kolejowej spotyka nieznajom ego, k t ry w ypow iada opinie, jakich sam a
N atasza nie byaby w stanie w ypow iedzie; m w i m ianow icie, e wyzwolenie
seksualne o g ranicza jed n o stk bardziej ni m aestw o. Czekajc n a przyjazd
Siem iona, w daje si w rozm ow z w ysokim m czyzn z niew ielk, krtko
przycit kw adratow b ro d i ciem nym i oczym a o energicznym spojrzeniu, k t
ry w ydaje si jej najsym patyczniejszy. M czyzna zaczyna opow iada o swojej
m atce, k t ra jedzie tym sam ym pocigiem , co Siem ion, pniej stw ierdza, e

PATERSON, N E W JERSEY, 1916

197

jedyn m ioci, jego zdaniem zasugujc na szacunek, jest m io m atki do

dziecka, poniew a o n a jed y n a jest b ezinteresow na. W ysoki nieznajom y m w i
take to, czego N atasza naw et p rzed sam sob nie jest w stanie przyzna:
M oim zdan iem zw izek p o zam aeski n arzu ca n am o wiele cisze kajdany
ni praw nie zalegalizow ane m aestw o24. Ludzi n ad al w i ze sob te sam e
kajdany em ocji, czy nie?2'.
Natasza zam iast, jak m ona by tego oczekiwa, wdawa si w tyrad u d o
wadniajc, e stosunki m idzyludzkie dziki rewolucji i zniesieniu wasnoci
zostan udoskonalone w bliej nieokrelonej przyszoci, zgadza si z tym , co
mwi nieznajom y: Natasza rw nie poryw czo przed tym cakowicie jej obcym
czowiekiem, zacza wyrzuca z siebie wszystko, co przem ylaa i co w ycierpia
a w cigu m inionych m iesicy26.
W ostatecznej rozmowie, do ktrej dochodzi m idzy kochankam i, Siemion
ucisza wym w ki Nataszy, pytajc j, czy kiedykolw iek zm usza j do robienia
czego, czego ona nie chciaa. O n a nie wie, co odpow iedzie, gdy nie pozwala jej
na to fakt, e ycie, ktre prow adzi, opiera si na spontanicznym folgowaniu w a
snym podaniom i nam itnociom . Tak rozum iana w olno jest zniewoleniem .
Natasza intuicyjnie to rozum ie, ale nie potrafi tego w yartykuow a, poniew a
takiem u sdowi przeczy jej w iatopogld i ycie. Postanaw ia zatem si nie odzy
wa, chocia wiedziaa, e zachowujc m ilczenie, uzalenia wasne zniewolenie
od cudzych nastrojw 27.
Jedyne, na co potrafi zdoby si w tej sytuacji, to powiedzie sobie, e osta
tecznie m io nie jest a tak w an rzecz.
Wielka m io, ktra przez wszystkie te lata w prawiaa w bicie jej serce,
i o ktrej mylaa, e nigdy nie osabnie, znikna na zawsze. U m ara, rozwiaa
si i nic, adna czuo, adne m odlitwy, a nawet zrozum ienie, nie m ogo ju jej
obudzi na pow rt. Byo na to za pno. Pozostaw aa jej jednak jeszcze praca.
Teraz dusz i ciaem oddaa si pracy2*.
Jak pisze autorka jej biografii, K oontaj wiele lat pniej pow iedziaa,
e w M aslowie pociga j jego intelekt, a seksualny pocig do niego wynika
z potrzeby duchow ej bliskoci z podziw ianym przez ni tow arzyszem . M iaa
poczucie, e zainteresow anie M aslowa jej osob m iao tylko seksualny charakter;
kiedy zaspokoi fizyczne podanie, przesta zwraca uwag na jej potrzeb bycia
z nim . O dtd nie traktow a jej rw nie jako intelektualnie rwnego m u partnera;
o ekonom ii zam iast z ni, w ola rozpraw ia z kolegam i29.
W artykuach zatytuowanych Moralno seksualna a walka klas oraz Na stary
temat, ktre napisaa mniej wicej w tym samym czasie, kiedy zerwaa z Maslowem,
Koontaj pitnuje m io erotyczn, widzc w niej genez niszoci kobiety, i czyni
to z tak sam gw atow noci, z jak wczeniej atakow aa buruazyjn instytucj
maestwa. Z anim w poowie lat dw udziestych XX wieku przystpia do pisania
swojej autobiografii, jej ataki na m io jako przyczyn zniew olenia kobiety ulegy
pew nem u zagodzeniu, ale gorycz, ktr pozostaw iy w niej jej kolejne rom anse,
jest nadal w yranie wyczuwalna:

198

RO Z D Z IA 8.
N adal znajduj czas dla intym nych dow iadcze, u niesie i radoci mioci.
Niestety, tak! M w i niestety, gdy zazwyczaj pocigaj one za sob nazbyt wiele
stara, rozczarow a i blu, oraz dlatego, e n a p r n o traci si n a nie zbyt w ie
le energii. Jednak niezm ien n ie rozstrzygao o tym pragnienie, aby by p o znanym
i zro zum ianym przez m czyzn a po najgbsze, najbardziej skryte zakam arki
duszy, aby uzna we m n ie uparcie zdajc do swego celu ludzk istot. Pow ta
rzajce si rozczarow anie przychodzio je d n a k a nazbyt szybko, b o m j przyja
ciel w idzia we m nie jedynie kobieco, z ktrej chcia uform ow a ulegy rezonator
dla w asnego ego. Pow tarzao si to do tego sto p n ia stale i niezm iennie, e zm uszo
n a byam zerw a te kajdany i czyniam to z blem w sercu, ale pow odow ana w asn,
nieskrpow an wol. Pniej zostaw aam sam a, ale im wiksze w ym agania staw ia
o przede m n ycie, im bardziej odpow iedzialna czekaa m n ie praca, ty m w ik
sza rosa we m nie tsknota, aby otaczaa m n ie m io, ciepo, zrozum ienie30.

M am y tu jak w ida do czynienia z klasycznym przypadkiem bdnego koa.

Zycie pozbaw ionej korzeni, niezam nej kosm opolitki n ieuchronnie wyw oywa
o w niej poczucie osam otnienia, ono z kolei skaniao ja do naw izania rom ansu,
ktry po skonsum ow aniu stawa si rdem tym wikszej alienacji, a reakcj
na ni byo pragnienie zerw ania m iosnych wizw i pow icenie si pracy, co
czynio j jeszcze bardziej sam otn. Nowa kobieta A leksandry Koontaj jest nie
wolnic wasnych nam itnoci, a zniew olenie to jest tym peniejsze, e nie potrafi
ona rozpozna jego rda, woli natom iast obw inia za to niewol m aestwa,
buruazyjn m oralno oraz istniejcy porzdek spoeczny. Tym, z czego zre
zygnowa nie chce, jest zaspokajanie seksualnych nam itnoci:
Kiedy jed n ak ogarn ia j fala nam itnoci, nie o d rzu ca olniew ajcego u m ie
chu ycia, nie daje u p u stu hipokryzji i nie okryw a si w ytartym paszczem kobiecej
cnotliw oci. Nie, w yciga rk do w ybranka i odch o d zi n a kilka tygodni, eby pi
z czary m iosnych radoci i zaspokaja si, nie baczc, jak jest gboka. K iedy czara
zostaje oprniona, o d rz u c a j bez alu i bez goryczy. I znw do p racy 11.

Koontaj, jako w zorcow a now a kobieta, zryw a ro m an s i szuka pociesze

nia w pracy rew olucyjnej, co oznacza uspraw iedliw ianie w asnych postpkw
i dziaanie n a rzecz stw orzenia wiata, bdcego odzw ierciedleniem jej dow iad
czenia. Praca staje si sposobem na u p o ran ie si z p o czuciem w iny - dokadnie
tak sam o, ja k wtedy, kiedy porzu cia m a i syna. N a czym je d n ak w istocie
polega owa praca, czyli dziaalno intelektualna, w k t r si w tym kontekcie
zaangaowaa? O t jest ona tylko uspraw iedliw ianiem dokonanych przez ni
bdnych w yborw i p rzekonyw aniem innych, aby i oni je zaakceptow ali. Tak
jak m io zostaje o d a rta ze swojego znaczenia poprzez pozbaw ienie jej o p ar
cia w m oralnoci, ta k traci je rw nie i praca, poniew a nie m a adnego zw izku
z praw d. U k oronow aniem projekcji osobistych p o d a i pragnie, k tr staa
si praca, bya w jej oczach rew olucja. Rycho m iao si okaza, e jeli o d p o
w iednia liczba ludzi, kierujc si p rag n ien iem zaspokojenia swoich zachcianek

PATERSON, N E W JERSEY, 1916

199

i pragnie, czynnie uczestniczy w p odw aaniu m oralnego porzdku, w kocu

dochodzi do rewolucji.
28 lutego 1917 roku A leksandra Kollontaj po caym dniu goszenia rew o
lucji norw eskim m ieszkacom C hristianii (obecnie Oslo) w racaa pocigiem do
dom u, w pew nej chwili podniosa w zrok i zauwaya w gazecie nagwek, ktry
gosi, e w Rosji nareszcie w ybucha rewolucja. Poniewa pocig zdy ju o d
jecha ze stacji, nie m oga kupi gazety. N ajspokojniej jak potrafia, pochylia si
zatem ku wsppasaerow i i pow iedziaa: Czy kiedy pan skoczy czyta, m gby
m i pan udostpni gazet? Jestem Rosjank i te inform acje oczywicie bardzo
m nie interesuj. 2 m arca dow iedziaa si od jednego z norw eskich kolegw, e
car abdykowa; po zaim prow izow anej naprdce uroczystoci, podczas ktrej wyciskaa si z partyjnym i towarzyszam i, Koontaj po dziewiciu latach pobytu
na w ygnaniu postanow ia w rci do Rosji. Jej m arzenie o rewolucji w kocu si
zicio. Na granicy fiskiej pow itano j jak wyzwolicielk. A leksandra szybko staa
si uczestniczk debat, dyskusji i sporw pow iconych novus ordo seculorum.
W czasie wojny Koontaj, jedc po Skandynawii z odczytam i, poznaa
kolejnego rosyjskiego rew olucjonist, niejakiego A leksandra Szliapnikowa, czo
wieka wywodzcego si z proletariatu i sporo od niej modszego. Nawizali romans.
To w anie Szliapnikow przedstaw i A leksandr Leninowi, a ten z kolei przekona
j, aby wstpia do partii bolszewikw. By rad z pozyskania osoby o takich kw a
lifikacjach jzykowych, tym bardziej e on sam , m im o e wiele lat spdzi na w y
gnaniu, nie opanow a chyba adnego obcego jzyka. Z anim Koontaj przyjechaa
do Rosji po pierwszej rewolucji 1917 roku, ze szkod dla niej samej wyprzedzia j
fama wyzwolonej seksualnie damy. Piritim Sorokin, antyrewolucyjnie nastawiony
socjolog z H arvardu, star si z Koontaj w dyskusji i praw dopodobnie dlatego, e
j przegra, opisa A leksandr sowam i naw izujcym i do reputacji, ktr wcze
niej zyskaa sobie za spraw wyzwolonego ycia seksualnego, jakie prowadzia:
Co za si tyczy tej kobiety, oczywiste jest, e jej rewolucyjny entuzjazm to tylko
zaspokajanie seksualnej nim fom anii [sic/]. Koontaj, m im o e m iaa wielu m w
- najpierw bya ona generaa, a pniej m etres tuzina mczyzn - nadal jest n ie
zaspokojona. Poszukuje now ych form seksualnego sadyzm u. Chciabym , eby p rze
bada j Freud oraz inni psychiatrzy. Byaby dla nich zaiste rzadkim przypadkiem 32.

Bolszewicy mieli ju dosy sporw i w padzierniku 1917 postanow ili si

przej wadz. Po nocnej naradzie, w odpow iedzi na prb zam knicia przez
Kiereskiego ich gazety, zaplanowali przej kom unikacj i transport w Piotrogrodzie. W ksice Dziesi dni, ktre wstrzsny wiatem John Reed opisuje tam to
spotkanie, kiedy na jego zakoczenie Koontaj w splnie z innym i, poykajc zy,
odpiew aa M idzynarodwk, a potny piew hucza w sali, w yrw a si przez
drzw i i okna i ulatyw a ku spokojnem u niebu4. Koontaj pow iedziaa pniej,
e bolszewickich konspiratorw byo tak niewielu, e wszyscy zmieciliby si na
*

John Reed, Dziesi dni, ktre wstrzsny wiatem, tum. W. Groszcz, Warszawa 1956, s. 74.

200

RO Z D Z IA 8.

jednej kanapie, m im o tego jed n ak udao im si przej wadz, a kiedy to si stao,

przystpili do przebudow y rosyjskiego spoeczestwa.
28 padziernika Lenin m ianow a Koontaj kom isarzem ludow ym ds. spo
ecznych. Poniewa nie potrafia naw et przekona odw iernego, eby j wpuci
do budynku, nom inacja ta przyniosa m izerne bezporednie efekty, co jednak
zm ienio si, kiedy bolszewicy zdecydow anie um ocnili si u wadzy. W grudniu
1917 roku bolszewicy zalegalizowali rozwody. Koontaj stopniow o zacza przej
m owa ster urzdu spraw spoecznych. Kiedy jego wczeniejsi pracow nicy odeszli,
zabierajc przy tym klucze do sejfu, zagrozia im, e jeli ich nie oddadz, wtrci
ich do wizienia. Jako e gw nym rdem przychodw urzdu by m onopol na
produkcj kart do gry, A leksandra podwyszya cen tuzina talii z trzydziestu do
trzystu szedziesiciu rubli, a poniew a w kraju kwit hazard, pienidze zaczy
napywa szerokim strum ieniem ; kiedy za to si stao, rozpocza w prow adza
nie reform dotyczcych pracy dzieci, urlopw m acierzyskich i opieki zdrowotnej.
19 g rudnia 1917 roku, tego sam ego dnia, w ktrym bolszewicy zalegalizowa
li rozwody, Koontaj oznajm ia, e jej kom isariat zajmie si reorganizacj dom w
dziecka; w w yniku rewolucji i w ojny dom owej w Rosji byo podw czas siedem
m ilionw bezdom nych dzieci33.
W styczniu 1918 Koontaj nakazaa, aby szpitale poonicze wiadczyy
bezpatne usugi wszystkim bez wyjtku kobietom . Poniewa w kraju byo wwczas
m nstw o rannych i kalekich onierzy, podja sam odzielne postanow ienie o prze
jciu klasztoru A leksandra Newskiego i przeksztaceniu go w szpital dla weteranw.
Decyzja ta bya pow anym incydentem w stosunkach m idzy pastw em a Kocio
em i Lenin skarci Koontaj, mwic, e zbytnio si pospieszya. W dz rewolucji
zam ierza skonfiskowa kocieln wasno, ale jeszcze nie wtedy i nie w taki
sposb. W ydarzenie to spowodowao, e jej stosunki z Leninem stay si dosy
napite. Pod wieloma wzgldami Koontaj okazaa si bardziej lewicowa od samego
Lenina, ktry zawsze, dc do osignicia jakich rewolucyjnych celw, czyni
to nader pragm atycznie. N a pocztku lat dwudziestych, kiedy zapocztkowa NEP
(Now Polityk Ekonom iczn), zgodnie z ktr pastw o dopuszczao ograniczone
istnienie w asnoci pryw atnej oraz sw obody dla przedsibiorcw, A leksandra
kolejny raz przeciw staw ia m u si na gruncie ideologicznym . Bya take innego
zdania ni on w kwestii relacji m idzy zwizkam i zaw odow ym i a parti; cigna
tym sam ym na siebie wrogo Lenina i de facto zostaa odsunita od uczestnic
twa w yciu partyjnym .
Jej dziaania zyskay A leksandrze opini osoby nierozwanej i lekkomylnej,
dodatkow o u m ocni j rom ans, ktry nawizaa z siedem nacie lat od niej m o d
szym m arynarzem , Pawem D ybenk. D ybenko pochodzi z rodziny chopskiej,
urodzi si w 1889 roku na U krainie. W 1911 w cielono go do m arynarki, a rok
pniej w stpi do partii bolszewikw. W roku 1917, wedug sw Johna Reeda by
olbrzym im , brodatym m arynarzem ze spokojn twarz34; pozna Koontaj w io
sn, kiedy przyjecha do H elsingfors, aby rozbudza rew olucyjn w iadom o
tam tejszych m arynarzy. O pisujc niespokojne lato 1917 roku, napisaa; Nasze

PATERSON, N E W JERSEY, 1916

201

spotkania byy zawsze przesycone radoci, a rozstania bolesne, pene emocji,

amice nam serca. W anie owa intensyw no odczuw ania, um iejtno penego,
arliwego i silnego przeyw ania ycia bardzo pocigay m nie w Pawle35.
Jeeli m ilibym y si pokusi o podanie przykadu uskrzydlonego Erosa,
byby nim zwizek Koontaj z D ybenk. Z rodzony p ord rewolucyjnych n a
m itnoci, towarzyszy biegowi historycznych w ydarze przez kolejne pi lat,
zanim w ypali si, kiedy Koontaj w ysano na dyplom atyczne w ygnanie do
Norwegii. W listopadzie 1917 roku dosow nie wszyscy czonkowie przyw dz
twa wiedzieli ju, e A leksandra i Pawe s kochankam i. Trocki zgani wtedy Sta
lina za podsuchiw anie ich rozm w telefonicznych i szydercze relacjonow anie ich
czonkom partii. By moe to partyjna plotka, chopskie pochodzenie D ybenki lub
entuzjazm dla nowej wadzy spowodoway, e m arynarz postanow i, e on i Ko
ontaj pow inni jako pierwsi zarejestrow a swoje m aestw o zgodnie z zasadam i
now ych przepisw o zaw ieraniu zw izkw m aeskich, n ad opracow aniem
ktrych pracow aa te A leksandra. Koontaj m iaa do jego propozycji am biw a
lentny stosunek i najw idoczniej radzia si w tej sprawie Zoi, swojej przyjaciki
z dziecistw a, ktrej odpow ied sform uow ana zostaa jzykiem typow ym dla
seksualnych rewolucjonistek: Czy napraw d ze w zgldu na niego chcesz zwin
nasz flag wolnoci? Ty, ktra cae swoje ycie zawsze walczya przeciwko znie
woleniu, jakie niesie ze sob m aestw o, ktre n ieuchronnie staje w konflikcie
z nasz prac i naszym i osigniciam i3'.
W brew ostrzeeniom Zoi, Koontaj i D ybenko zarejestrowali swj zwizek,
a m aestw o to wywoao sensacj naw et w tam tych, rewolucyjnych czasach,
gwnie z pow odu rnicy wieku i pochodzenia dzielcych Koontaj i jej znacznie
m odszego m a, ktry wyw odzi si z w arstw y chopskiej. A lbert Rhys W illiams
napisa w New York Evening Post: bylimy zdum ieni, kiedy pew nego ranka
okazao si, e niestaa Koontaj polubia m arynarza D ybenk37. M aestwo
to dao take pow d do pogosek, e Koontaj jest seksualnie nienasycona, a jej
apetyty w tej m ierze m og zaspokoi jedynie liczni kochankow ie wywodzcy si
z m odszych, peniejszych w igoru klas niszych. Z eth H oeglund, ktry w sppra
cowa z Koontaj w Skandynawii podczas wojny, w czasie kiedy m iaa rom ans
z Szliapnikowem, powiedzia, e siedem nastoletnia rnica wieku m idzy m aon
kam i wywoaa sensacj. Louise Bryant, kochanka Johna Reeda, napisaa, e wielu
bolszewikw niechtnym okiem patrzyo na zauroczenie Koontaj D ybenk
[sic/] 38. Fakt, e zawarcie przez nich m aestw a przycigno a tak uwag,
sam w sobie jest bardzo znaczcy, gdy w tam tym historycznym dla Rosji okresie
byo wiele znacznie waniejszych spraw, na ktrym i w arto si byo zastanawia.
O dkd w iosn 1917 roku Kaiser w zaplom bow anych w agonach odesa Le
nina i jego bolszewickich towarzyszy do Rosji, niczym polityczne w irusy majce
podkopa rosyjski wysiek wojenny, Rosjanie zaczli podejrzew a, e bolszewicy
s obcym i agentam i, ktrym bardziej ni na osigniciu pokoju zaley na osa
bieniu Rosji, albo te d do osabienia kraju poprzez zawarcie pokoju za wszel
k cen. Kiedy w m aju 1918 roku Lenin zgodzi si zaakceptowa wyjtkowo

202

R O ZD ZIA 8.

niekorzystne, wrcz zgubne dla kraju w arunki trak tatu z Brzecia-Litowska, ktry
koczy udzia Rosji w I wojnie wiatowej, potw ierdziy si najgorsze podejrze
nia rosyjskich patriotw , a w kraju w ybucha w ojna dom ow a, ktra m oga na
zawsze zmie bolszew ikw z kart historii. D ybenko, zam iast czeka na uzyskanie
zezwolenia, w yjecha z M oskwy na rodzinn U krain i tam zorganizow a wasne
oddziay, ktre z niejakim pow odzeniem walczyy z w ojskam i biaych w spiera
nym i przez rzdy Anglii i Francji.
Latem 1918 roku D ybenk aresztow ano jako dezertera i zam knito w w i
zieniu. Tylko dziki usilnym staraniom Koontaj zosta zwolniony za kaucj, ale
to, jak si okazao, jeszcze pogorszyo spraw, gdy zam iast stawi si na rozpra
wie w sdzie, D ybenko i Koontaj wyjechali do Piotrogrodu, eby odw iedzi syna
Aleksandry. Przyw dcy partyjni byli wciekli i chcieli, eby D ybenk rozstrzela;
Lenin m ia jednak powiedzie, e najodpowiedniejsz kar bdzie skazanie Koon
taj i D ybenki na pi lat wsplnego poycia. W ykaza si przy tym wrcz prorocz
zdolnoci przewidywania. W anie w incydent najpraw dopodobniej by rdem
plotki goszcej, e Aleksandr i Pawa czya tak arliwa namitno, e podczas re
wolucji padziernikowej wyjechali na Krym, eby spdzi tam miesic miodowy.
W rzeczyw istoci, w tam ty m burzliw ym okresie historii Rosji spotykali
si tylko sporadycznie. Po czci m ona to w ytum aczy spoecznym chaosem ,
ktry wywoaa w ojna dom ow a, ale istniay rw nie gbsze tego przyczyny. O ka
zao si, e D ybenko i Koontaj nie potrafi y w splnie na stae. Uskrzydlony
Eros, m io w biegu, nie bya tylko koniecznoci w ym uszon realiam i toczcej
si w Rosji wojny dom owej, ale jedynym sposobem , aby ich zwizek utrzym a si
tak dugo, jak trwa. Biorc pod uwag zaoenia, na ktrych Bebel, M arks i Engels
oparli swoj koncepcj prawdziwie m oralnych relacji m idzy kobietam i i m
czyznami, dla osb przekonanych, e now a era oznacza bdzie pow stanie nowej
m oralnoci, rew olucja wizaa si z niem aym brzem ieniem psychicznym . Teraz,
kiedy w asno zostaa zniesiona, nie byo ju w ym w ki dla m iosnych poraek.
Rom ans z D ybenk udow odni jed n ak co wrcz przeciwnego. W im wikszym
stopniu nam itnoci uw alniay si o d ogranicze buruazyjnej m oralnoci, im
bardziej zyskiway n a znaczeniu, tym trudniejsze staway si zwizki i relacje
m idzy w yzw olonym i obojga pci. W roku 1918, kiedy A leksandra wysza
za D ybenk, stao si jasne, e rew olucja nie rozw izuje problem w zwizanych
z obustronnym i relacjam i kobiet i mczyzn. Co wicej, pogarszaa je.
M niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy uw ikaa si w rom ans z D ybenk,
Koontaj napisaa: Nowa kobieta, kiedy kocha, nie potrzebuje wycznoci na
posiadanie [mczyzny]39. O kazao si, e atwiej to byo pow iedzie ni realizo
wa w praktyce; kiedy Koontaj przyjechaa do Odessy, okazao si, e D ybenko
zam ieszka z dziew itnastoletni sierot.
N ow oczesna kobieta potrafi w ybaczy wiele z tego, z czym kobiecie z p rzeszo
ci bardzo tru d n o byoby si pogodzi: choby n iezdolno m a do zapew nienia
jej m aterialnego utrzym ania, b ra k zainteresow ania, a naw et niew ierno, nigdy

PATERSON, N E W JERSEY, 1916

203

jed n ak nie zap om ina ani nie wybacza b rak u poszanow ania dla jej duchow ego ego
oraz uczu40.

Gdyby w spom niana wyej zdrada Dybenki bya z jego strony odosobnionym
przypadkiem , K oontaj zapew ne przeszaby n a d n i do p o rzdku dziennego,
tum aczc j sobie okolicznociam i i realiam i, ktre narzucaa toczca si w R o
sji w ojna dom ow a. D ybenko jed n ak zdradza j stale, w sposb nieom al ju n ao
gowy i nie dba naw et o zachow anie pozorw - kiedy m ieszka u Koontaj, sypia
z jej sekretark. W obliczu ta k w iadom ego i zam ierzonego afrontu uczynionego
ich m ioci, Koontaj m oga jedynie robi dobr m in do zej gry i konieczno
przedstaw i jako zasug. Stwierdzia, e w ierno nie m a adnego znaczenia, a je
dynym, co napraw d si liczy, jest zachowanie niezalenego ja, co, jak pamitamy,
byo uspraw iedliw ieniem zerw ania przez ni pierwszego m aestw a i rozpoczcia
dziaalnoci rewolucyjnej w poow ie lat dziew idziesitych XIX wieku. W ypo
wiadajc si niejako w im ieniu nowej kobiety, napisaa:
D la kobiety przeszoci niew ierno bd u tra ta ukochanego byy najw iksz
m oliw katastrof, zarw no w w yobrani, jak i w rzeczywistoci. Jednak dla b o h a
terki naszych czasw rzeczyw istym nieszczciem jest u trata tosam oci, w yrzeknicie si dla ukochanego swojego ego w im i u trzy m an ia m iosnego szczcia.
N ow a kobieta nie tylko zryw a zew ntrzne kajdany, przeciw staw ia si wizieniu
m ioci, ale obaw ia si take, i m io, drzem ica w niej ataw istyczna skonno,
eby by cieniem swego m a, m oe skusi j d o wyzbycia si w asnej tosam oci,
zrezygnow ania z pracy, zaw odu oraz yciowych celw41.

W ida w yranie, e w przypadku nowej kobiety m io i zachow anie

tosam oci w zajem nie si wykluczaj. Kobieta m usi wybiera m idzy m ioci
a ego, ale obu tych rzeczy rw noczenie m ie nie moe. W tym punkcie p o d o
biestwa m idzy now i daw n kobiet staj si rw nie oczywiste, jako e Koontaj
gosi tu dokadnie to samo, przeciw ko czem u buntow aa si po d rzdam i cara.
M io rw na si zatraceniu tosam oci. Kobieta tylko wwczas m oe pozosta
sob, kiedy odrzuci mio. Poniewa sam a Koontaj nie potrafia zrezygnowa
ani z poszukiw ania m ioci, ani z autonom ii w asnego ja, skazaa si na naprze
m ienne oscylow anie m idzy tym i przeciw staw nym i biegunam i. Nowa kobieta
jest wiecznie sam otnym ja, dcym do mioci, ktra w jej przypadku jest zawsze
niszczycielska i upokarzajca.
D ybenk w kocu w yrzucono z p artii za niezdyscyplinowanie. K ariera Ko
ontaj ucierpiaa z tego sam ego pow odu: Powoli uw olniono m nie take od wszel
kich innych obowizkw. Z now u wygaszaam prelekcje i opow iadaam o m oich
koncepcjach nowej kobiety oraz nowej m oralnoci42. Dziao si to w tym
sam ym czasie, kiedy jej pocztkow a nam itno i zauroczenie D ybenk zaczy
sabn; Koontaj postanow ia ponow nie bez reszty odda si pracy. Podobnie
jak John B. W atson, Koontaj traktow aa prac przede wszystkim jako sposb

204

R O Z D Z IA 8.

na to, eby zapom nie o tym , co j bolao. D ziki niej m oga przesta myle
o cierpieniu, ktrego rdem by zwizek z D ybenk, a p onadto wciela w ycie
idee rewolucji, czyli, p odobnie jak inni w yalienow ani intelektualici, dokonywa
projekcji wasnych pragnie i nam itnoci na klas pracujc, ktra z zaoenia
m iaa ucielenia goszone przez ni idee. D enie Koontaj do zreform ow ania
m aestw a korespondow ao z konfliktam i i ostatecznym rozpadem jej zwizku
m aeskiego z D ybenka. Praca zawsze kom pensow aa jej osobiste poraki.
Kiedy w kocu w roku 1923 uzyskaa rozw d, bez reszty zaangaowaa si w n e
gocjacje pow icone sprzeday ledzi oraz foczych futer Pracuj ze wszystkich si.
Tak jest lepiej. To jest podstaw a. Wczeniej jednak, w roku 1918, praca Koontaj
koncentrow aa si na reform ow aniu rosyjskiej rodziny.
16 listopada 1918 roku Koontaj pow itaa p o n ad tysic delegatek, ktre
zjechay na Pierw sz W szechrosyjsk Konferencj R obotnic i Chopek. Ponie
wa w kraju trw aa w ojna dom owa, nie byo w iadom o, czy biorc pod uwag chaos
na sowieckiej kolei i u tru d n ien ia w podrow aniu po kraju, ktokolwiek na konfe
rencj przyjedzie, a jeli tak, ile osb bdzie w stanie n a ni dotrze. A leksandra
spodziew aa si trzystu delegatek i bya zdum iona, kiedy pojawio si ich niem al
czterokrotnie wicej. Byy zzibnite, godne, ubrane w kouchy oraz tradycyjne
ludowe stroje. Cel konferencji w yznaczao jej haso: poprzez praktyczne uczest
nictwo w budow aniu sowieckiego pastwa do kom unizm u. Tre i wymowa otw ie
rajcego konferencj przem w ienia Koontaj nie pozostaw aa wtpliwoci, e jej
zdaniem , zakadanie rodziny oraz ycie rodzinne nie jest uczestniczeniem w bu
dow aniu sowieckiego pastw a. Pryw atnie, sw oim i w asnym i obawam i podzielia
si z Jacuesem Sadoulem . O d roku 1908 przebyw aa poza granicam i Rosji. Nie
bya chopk, wic zastanawiaa si, co m usi powiedzie, eby znalazo to akceptacj
u kobiet, ktre odw anie, m im o szalejcej wojny dom owej, przyjechay z caego
kraju, eby wysucha, co m a im do pow iedzenia. Rycho podja w tej sprawie
postanow ienie. W swoim przem w ieniu postulow aa likwidacj indyw idualnych
gospodarstw dom owych, a co wicej, odebranie owym kobietom dzieci, eby mogy
si ksztaci w pastw ow ych szkoach. W ezwaa rosyjskie chopki, aby zm ieniy
swoje ycie i nie byy ju duej uzalenione od m czyzn. Innym i sowy, zapro
ponow aa im, eby stay si takie jak ona. Nawet jej biografki-fem inistki, ktre
z pew noci odnosz si do jej koncepcji z wiksz przychylnoci ni kobiety,
do ktrych je w tam tym czasie adresowaa, dochodz do identycznego wniosku.
Koontaj wasne potrzeby projektow aa na swoje suchaczki. eby si wyzwoli,
m usiay y tak jak ona. Jak pisze Beatrice Fansw orth:
Jej przem w ienie byo tyle zbiorem w ytycznych dla rosyjskich kobiet, co o d
zw ierciedleniem jej w asnej przeszoci i p o trzeb y zerw ania em ocjonalnych wizi
z rodzin. W fascynujcy sposb to, co m w ia, byo skrcon histo ri jej w asne
go w yzwolenia, k t ry m by rozw d. N ieprzypadkow o rozpocza o d om w ienia
przepisw praw a o rozw odach, ktre uchw alono kr tk o p o rew olucji p ad ziern ik o
wej, i zachcania kobiet, aby nie obaw iay si now o uzyskanej w olnoci43.

PATERSON, N E W JERSEY, 1916

205

Zm ierzch rodziny by zatem projekcj osobistej walki Koontaj o nie

zaleno z konw encjonalnie rozum ianym m aestw em i yciem rodzinnym 44.
Przygotowane przez Koontaj plany zreform owania rosyjskiej rodziny stanowiy
odzwierciedlenie jej wasnych potrzeb psychicznych i byy w istocie prb p o d p o
rzdkowania rosyjskich kobiet. Za podstaw wyzwolenia uznaa rozwd, poniewa
dla niej samej m ia on kiedy takie wanie znaczenie. Rosjanki trzeba wyzwoli
dziki zatrudnieniu ich poza dom em - dokadnie tak samo, jak byo w jej przypadku.
Pod tym wzgldem koncepcje Koontaj nie byy bardziej radykalne ni to co gosili
inni bolszewicy. Bucharin nazwa rodzin tw ierdz konserwatyzm u. Lilina, ona
Zinowiewa, napisaa, e dzieci trzeba ratowa przed ich wasnymi rodzinam i: In
nymi sowy, m usim y je upastwowi. Bdzie si je uczyo abc kom unizm u, a pniej
zostan prawdziwym i kom unistam i. Naszym zadaniem jest zobligowa matk, aby
oddaa swoje dzieci nam - radzieckiem u pastw u45. Lenin, ktry rwnie prze
mawia do kobiet podczas tej konferencji, zaj bardziej pragm atyczne stanowisko,
twierdzc, e rodzina jest niezbdna dla odpow iedniego wychowania i uksztato
wania dzieci. N apisany z radykalnych pozycji pamflet, ktry praw dopodobnie wy
szed spod pira Sabsowicza, gosi m idzy innym i, e jednym z pierwszych
skutkw uspoecznienia naszej edukacji musi by to, eby dzieci nie zamieszkiway
ze swymi rodzicam i. O d ... urodzenia pow inny przebywa w specjalnych dom ach
dziecka, aby odsun je od szkodliwego wpywu rodzicw i rodziny. Powinnimy
mie specjalne m iasta dzieci46. Koontaj unikaa podobnych sform uowa, ale jej
program by tak sam o autorytarny. Nowe dziecko pow inno dorasta pod czujnym
nadzorem pastw a i wikszo czasu spdza w instytucjach pastwowych, gdzie
odpow iednio wyksztaceni wychowawcy zrobi z niego komunist.
Z aczynam y dostrzega tutaj zbienoci m idzy tym , co Koontaj gosi
a w Zwizku Radzieckim , a tezam i Johna B. W atsona propagow anym i w Stanach
Zjednoczonych. O boje przyjli tezy Pawowa i uwaali, e dziecko przychodzi na
wiat jako tabula rasa, na ktrej ludzie, odpow iadajcy za jego uw arunkow anie,
m og zapisa, co tylko uznaj za podane. Skoro nic takiego, jak ludzka natura
nie istnieje, dzieci s w gruncie rzeczy tylko tym , czym si je uczyni. W tej sytuacji
pozostao jedynie odpow iedzie na pytanie, czyim zadaniem m a by tak pojm ow a
ne ksztatow anie dzieci. Co do tego bolszewicy byli zgodni. Ich zdaniem , rodzina
m iaa na dzieci w pyw uwsteczniajcy, konserwatywny, oparty na atawizmach;
jej rol m usi zatem przej pastw o. Jedynym p rzedm iotem sporu by rodzaj
taktyki, ktr w tym celu naley obra. W jaki sposb odebra dzieci rodzicom ,
nie wywoujc ich buntu? W obu przypadkach reform a wychowania dzieci bya
u kryt form kontroli nad spoeczestw em . Bolszewicy, ktrzy byli dobrym i behaw iorystam i, chcieli mie nadzr nad w ychow yw aniem dzieci, aby w przyszoci
stay si posusznym i w adzy kom unistam i. O prcz tego chcieli take przekona
kobiety, eby zam iast z korzyci dla swoich dzieci i m w pracow a w dom u,
pracow ay dla nich w fabrykach.
Reakcja chopek nie bya tru d n a do przew idzenia. Podzikoway bolszew i
kom za reform roln. Oznajmiy, e rwne praw a s rzecz dobr, ale nie przeka

206

RO ZD ZIA 8.

swoich dzieci do pastwowych obkw i przedszkoli. Zdaniem Clements: Chopki

chciay po prostu, eby je zostaw iono w spokoju i pozw olono im y po swojemu.
Nie miay czasu, eby uczestniczy w wiecach i zebraniach, nie widziay te adnego
szczeglnego pow odu, dla ktrego m iayby to robi. Na pew no te nie zam ierzay
oddaw a swoich dzieci obcym 47. Nie rozum iay, e wyzwolenie byo form ko n
troli, a celem konferencji z 1918 roku, jak rw nie urzdu, ktry j sponsorowa,
byo objcie ni chopek. W ikszo biografek Koontaj, zapew ne dlatego, e
podzielaj jej fem inistyczne uprzedzenia, m im o oczywistych dow odw nie chce
dostrzec, e urzd ds. kobiet by narzdziem i instru m entem ich zniewalania.
Clem ents stwierdza, e odkd pod w adz bolszewikw oddziay enotdie zaczy
funkcjonow a w poszczeglnych regionach kraju, ich dziaalno koncentrow aa
si na wciganiu kobiet w dzieo budow y socjalizm u, czyli przekonywaniu ich do
czynnego wspierania programu pracy przymusowej, ktry niedawno uchwali rzdm.
Clem ents pisze o tym bez cienia ironii.
W roku 1920 bolszewicy dokonali depenalizacji aborcji i ten fakt rwnie
przywoany zosta bez adnej krytycznej uwagi, chocia sami bolszewicy ywili w te
dy obaw, e czynic tak, ulegaj ideologii eugenicznej inynierii spoecznej, zwa
nej m altuzjanizm em . Koontaj przyklasna depenalizacji aborcji, widzc w tym
od daw na oczekiw any i z duym opn ien iem zadekretow any rodek, ktry
sprzyja wyzwoleniu kobiet. W ydaje si jednak, e nie bya w iadom a faktu, i
gwnym uzasadnieniem jej w prow adzenia w krajach, gdzie m altuzjanizm zyska
siln pozycj (na przykad w Anglii), byo zm niejszenie liczebnoci niszych klas
spoeczestwa. Skoro wedle takiego zaoenia robotnicy i chopi zaliczali si do klas
niszych, dlaczego robotniczy raj zezwala na ich eksterm inacj? Lenin prbow a
zlikwidowa t sprzeczno. W 1918 roku stwierdzi: Co innego - w olno p ro
pagandy m edycznej i o chrona elem entarnych praw dem okratycznych obywatela
i obywatelki. Co innego za - spoeczna teoria neom altuzjanizm u49. Nie zm ienio
to jednak faktu, e robotnicy stosowali teraz taktyk swoich ciemiycieli. Skoro,
zgodnie z tym ,co gosi m arksizm , nie m oe by m ow y o przeludnieniu, gdy ro
botnik jest rdem wszelkiej zam onoci, dlaczego sowieci w prowadzali w ycie
m altuzjaskie koncepcje, takie jak aborcja, i to w czasach, kiedy pierwsza wojna
wiatowa, rewolucja oraz wojna dom ow a zabray ycie jedenastu m ilionw ro
botnikw , ktrych praca bya krajow i tak bardzo potrzebna? O dpow ied jest
prosta: aborcja stanow i w arunek sine qua non seksualnego wyzwolenia, a w roku
1920, w robotniczym raju idea wyzwolenia seksualnego bya nadal ywa i kwita,
za pod rzdam i ludzi takich, jak kom isarz Koontaj, w kwestiach zwizanych
z seksualnoci stanow ia ich standard, w yznacznik i podstaw - przynajm niej
przez pew ien czas.

ROZDZIA 9

NOWY JORK, 1917

oje ycie rozpoczo si w styczniu 1917 roku1 - zapisa w swo
im dzienniku M ax Eastm an. W chwili, kiedy jego ycie si roz
poczo, m ia trzydzieci cztery lata i uwaa, e wiat stoi na
progu nowej historycznej epoki2, a gdy go przekroczy, nic ju
nie bdzie takie jak przedtem . Jego zdaniem , przystpienie Am eryki
wiatowej oraz rewolucja w Rosji to dwa w ydarzenia, ktre na zawsze odm ieni
oblicze wiata. Jednak przeom ow y m om ent w jego yciu, ktry odnotow a jako
pocztek wasnych ponow nych n arodzin, nie m ia niczego w splnego z p o li
tyk w tradycyjnym znaczeniu tego sowa. Eastm an upam itni w ten sposb
pocztek rom ansu z gwiazd filmow Florence D eshon. W tym samym czasie,
kiedy Stany Zjednoczone przygotowyway si do przystpienia do wojny, a Rosja
do rewolucji, ktrej nastpstw a a do koca stulecia m iay zdom inow a wiatow
polityk, Eastm an i Deshon leeli tu obok siebie na naronym ku, przy duym
oknie, ow ietlonym wiatem ksiyca w nowo zakupionym dom u w C roton-on-H udson i dow iadczali po raz pierw szy doskonaego zachwytu oraz fizycznego
spenienia w m ioci. Eastm anow i nareszcie udao si odrzuci chrzecijask
m oralno przodkw , a przede wszystkim rodzicw, ktrzy byli duchow nym i Ko
cioa kongregacjonalistycznego. Zwyciyem w dugiej wojnie o niezaleno.
Z akochaem si caym sercem. Po dugim czasie m oralizow ania, filozofowania
i wielu darem nych przysigach, ktre m iay to uwica, w kocu uczyniem krok
naprzd i dow iadczyem radoci ycia. Teraz m ogem w sposb dojrzay w yko
rzysta ca m dro, ktr nabyem 1.
W postpow aniu Eastm ana niestety tru d n o si owej m droci dopatrzy.
4 m aja 1911 roku Max oeni si z Id Rauh, swoj ukochan z dziecistw a,
a ich lub by o tyle niezwyky, e oboje m aonkow ie zachowali dotychczasowe

208

RO ZD ZIA 9.

nazwiska oraz niezaleno. Eastm anow i zaleao na przyspieszeniu literackiej

kariery i dlatego w splnie z Rauh przeprow adzili si do Greenw ich Village, gdzie
ich m aestw o powoli zaczo si rozpada z dokadnie tych samych powodw,
co zwizek Sangerw. Pod w ielom a wzgldam i nawet towarzyszce tem u okolicz
noci byy identyczne. Sangerowie i Eastm anow ie zaangaowali si w dziaalno
na rzecz robotniczego ruchu rewolucyjnego, ktra dla obu par, jak pow iedzia
Bill Sanger, bya w ym w k oraz pretekstem dla sprbow ania wolnej mioci. Ani
jeden, ani drugi zwizek nie przetrw a. W przypadku E astm ana stao si to niem al
od razu po zam ieszkaniu w Village, ale nic w tym zaskakujcego, gdy od sam e
go pocztku postrzega swj zwizek z Id jako pow ierzchow ny. enic si
z Id, straciem rado ycia. U traciem wiar. Poddaem si - wydawao m i si,
nieodw racalnie - G upocie D ojrzew ania. G orzko w spom inam , ile wysiku woli
kosztowao m nie podczas zwiedzania statku przezw ycianie jej obojtnoci i d o
prow adzenie do tego, eby przejawiaa norm alne w tej sytuacji zainteresow anie4.
Na pokadzie w spom nianego statku popynli w p o d r polubn, pocztek
ich zwizku nie wyglda zatem obiecujco. Sytuacja jeszcze si pogorszya, kiedy
po przeprow adzce do G eenw ich Village zapoznali si z now ym i dla siebie ideami.
Eastm an, opisujc pniej swoje maestwo, stwierdzi, e byo ono praktycznym
sposobem pozyskania towarzyszki do podry po Europie. T rudno jednak przyj,
e w tedy myla tak samo. W pierw szym tom ie swojej autobiografii napisa:
Ten, kto spoglda w przeszo, to k o n k retn a osoba - ta, ktra zwyciya
i przetrw aa. N iezm iennie m a ona skonno do rzutow ania siebie na cao o b ra
zu. Ten drugi, ten odrzucony, bdzie toczy beznadziejn w alk o to, eby p rzynaj
m niej zosta zapam itanym . Ja, ktre uznao w niej bliskiego przyjaciela i dziecko
i m atk, cakow icie dostosow ujc si do jej bogatej, chocia niewaciwej natury,
i realizow ao si w niezliczonych godzinach szczcia - u m aro i odeszo. Bunt
przeciw ko takiem u rodzajow i szczcia, ktre w istocie nigdy nie daje radoci,
o garn go w kocu i utrzy m a si, aby da tem u w iadectwo. G dyby ta bitw a p o to
czya si w inny sposb lub gdybym y dziki jakiem u czynnikow i psychicznem u
m ogli przyw oa w sp om n ien ie pokonanego ja, koloryt tej opow ieci byby inny5.

Czy m ody Eastm an odczuw a to samo, tego stwierdzi nie sposb. C zo

wiek, ktry to opowiada, jest kim innym ni ten, ktry m gby napisa opowie
o w iernoci wobec ony i dziecka. Zosta w yelim inow any na dugo przedtem ,
zanim m gby j opowiedzie, a sama opowie - Eastm an mwi o tym wyranie
- jest w istocie rzeczy uspraw iedliw ieniem dla ycia, ktre dla siebie wybra. P
niej napisa: m aestw o zawsze wydawao m i si brutalnym naruszeniem przez
pastw o i spoeczestw o intym noci osobistej przestrzeni rom ansu6. Eastm an
uzna, e nie chce by zwizany. Tylko z siostr, m atk innego chopca, tylko z nie
odpowiedzialna wolnoci mog w peni odczuwa sm ak jakiejkolwiek przygody7.
Kiedy m odzi m aonkow ie po dugich i nieudanych wakacjach w E uro
pie wrcili do Nowego Jorku, postanow ili, e bd mieszkali i yli razem, ale kade
po d wasnym nazwiskiem - praktyka ta jest dzisiaj rozpow szechniona, ale w tam

N O W Y JORK, 1917

209

tych czasach bya to nowo i rzecz na tyle niezwyka, e reporter New York W ord
uzna, i w arto tem u powici artyku. Kiedy zjawi si na um w ione spotkanie,
pani Eastm an skojarzya m u si z dobrym N iem cem , solidnie okopanym na sek
sualnym froncie. Pod nagw kiem No M rs Badge o f Slavery Worn by the M iss/
Wife, M iss-M rs Rauh Eastm an, jak j dalej nazywa, wyrazia nastpujc opini:
nasza postaw a wobec lubnego naboestw a jest taka, e trzeba przez to przej;
pniej zawsze m oem y powiedzie, e w to nie wierzymy. W naszym przypadku
byo to zadouczynienie konw enansow i, gdybym y bow iem si m u sprzeciwili,
przyniosoby to nam wicej kopotw ni korzyci... By moe s tacy, ktrzy
nadal uwaaj m aestw o za sakram ent, ale ten pogld odchodzi w przeszo8.
Taka w ypow ied m oga bez w ikszego echa przej w N ow ym Jorku,
ale w Elm irze, rodzinnej m iejscow oci Eastm anw , w yw oaa fal oburzenia.
Pewien duchow ny m etodystyczny nawoywa: Przeciw ko wowi chuci i faszu
niech wszyscy pow stan i niechaj m iecz m skiego i ojcowskiego h o n o ru zada
mier intruzow i, kalajcemu drzewo ycia9. Inny wany obywatel uj rzecz mniej
kwiecicie i napisa, e profesor Eastm an i pan n a Rauh neguj wizy uwiconego
maestwa, ktre przypiecztowali przysig, chocia gdy j skadali, wiedzieli, e
przysigaj faszywie10. Po ponad trzydziestu latach Eastm an m g sobie pozwoli,
eby mia si z reakcj i mieszkacw rodzinnego m iasta na jego wczesny neoficki
fem inizm , ale w tam tych czasach dla jego rodzicw by to z pew noci pow any
afront - oboje w szak byli duchow nym i.
Prawdziwie bolesne reperkusje tego w ydarzenia nadeszy jednak pniej,
kiedy Eastm an postanow i postpow a zgodnie ze swoim i przekonaniam i, ktre
negoway wito m aeskiej przysigi. Latem 1913 roku Eastm an nawiza
stosunki seksualne z on jednego ze swoich przyjaci, a nastpnie, by moe
dlatego, e postrzega siebie jako nieustraszonego poszukiwacza prawdy, ujawni
ca spraw. Dla jego ony by to m iadcy cios. O kazao si, e w istocie wcale
nie wierzya w to, co m w ia na potrzeby now ojorskich tabloidw. Wczeniej
ten sam przyjaciel odby z ni rozmow, podczas ktrej wyznaa m u, jak wiele
znaczy dla niej m aestw o, a on z kolei poinform ow a o tym Eastm ana w licie,
ktry dotar do niego podczas podry polubnej. Moje niem drze houbione
przewiadczenie, e w publiczny akt suy m a li tylko osoniciu intym nych ra
doci podrow ania po Europie, a w najlepszym przypadku podjciu ekspery
m entu w splnego ycia, absolutnie nie byo jej przekonaniem 11. Ida powanie
potraktow aa zawarcie m aestw a. Kiedy E astm an o w szystkim jej opowiedzia,
usysza od niej: M ax, nie m og tego znie, nie m og tego znie. W edug
jego relacji, apaa pow ietrze jak czowiek rozcignity na kole tortur. O n z kolei
odczuw a o g ro m n e w yrzuty sum ienia. Byem p rzeraony tym , co zrobiem .
W przytaczajcym poczuciu grzechu zatraciem wszelk rwnowag, wszelk
dum , poczucie wasnej tosam oci, wszelki zdrow y rozsdek12.
Eastm an pow inien by to przew idzie, brak wszelako jakichkolw iek prze
sanek, e gdyby m ia t w iadom o, jego postpow anie byoby inne. By moe
dlatego, e swoje w spom nienia pisa ju jako czowiek uksztatowany przez wybory,

210

RO Z D Z IA 9.

ktrych dokona. M im o e by zagorzaym przeciw nikiem maestwa, nie potrafi

ot tak porzuci ony i dziecka. Uwalnianie si od nich zajo m u cztery lata. W tym
czasie naw iza rom ans z niejedn kobiet, ale, co istotniejsze, w raz z kolegami
z G reenw ich Village prow adzi rozm ow y i dyskusje na tem at sensu i znaczenia
uw olnienia si o d buruazyjnych tradycji i instytucji, takich jak m aestw o
i m onogam ia. Rw nie w tym sam ym czasie sta si jaw nym wyznawc nauk
Z ygm unta Freuda i podo b n ie jak wczeniej in n i bogaci pacjenci w iedeczyka,
dostrzeg w nich ratu n ek dla wasnego nieczystego sum ienia. W kocu zacz
myle o w yprow adzce z dom u, ale m usia to jed n a k om w i z przyjacim i,
Eugenem i Inez Boissevainami, ktrzy co praw da pobrali si, ale eby zapewni
sobie nawzajem cae bogactw o dowiadcze, przysigli, e w ich mioci nie bdzie
zazdroci ani zaborczoci. W ziwszy p o d uwag ich stosunek do w iernoci m a
eskiej, w nioski wypywajce z ich rozm ow y nie byy tru d n e do przew idzenia.
Eastm an opisa t w yranie idealistyczn rozm ow , stwierdzajc, e bya ona:
niczym Proklam acja Em ancypacji. W yzw olia m n ie z ucisku siy potniejszej n a
w et o d woli Idy, o d m ojego poczucia winy. W iedziaem teraz i zapam itaem na
zawsze, e nie jestem nikczem nym , upoledzonym , chorobliw ym , n iem oralnym
i zatw ardziaym grzesznikiem - e w tym , co stanow i o mojej seksualnoci, istnieje
pikno oraz m oliw oci, a p o nadto, praw dop o d o b ie stw o p artn erstw a".

Innym i sowy, w Village byo m nstw o ludzi p o d tym wzgldem dokadnie

takich samych, jak on, ktrzy pragnli dla siebie takiego samego wyzwolenia
od ogranicze i w ym aga m oralnoci. Village stao si g rup w sparcia dla ludzi,
ktrym obrzydo maestwo. M ax nie m g om awia tych kwestii ze swoj siostr
Cristal, gdy, jak si pniej dowiedzia, przeyw aa p o d o bne niepokoje jak brat.
O na rw nie nosia si z zam iarem porzucenia m aonka, a rozgrzeszenia chciaa
szuka w psychoanalizie. Jej sposobem na rozw d bya wyprawa do Europy i seanse
u doktora Junga w Z urychu. Crystal uwaaa, e M ax rw nie pow inien podda
si psychoanalizie. Skonio go to do signicia po Freuda; przeczyta kad
ksik Freuda, jak m g dosta. Pod tym w zgldem o dziesi lat w yprzedzi
m od na Freuda w A m eryce, ale u rda obu konw ersji leao dokadnie to samo,
czyli poczucie winy wyw oane postpkam i sprzecznym i z nakazam i m oralnoci,
zwaszcza tych, ktre dotyczyy seksu. D osow nie wszystkie ideologie i trendy,
ktre w owym czasie pojaw iy si w Village, w yrosy na takim wanie podou.
W cigu dziesiciu lat, ktre upyny od chwili podjcia przez E astm ana decyzji
o opuszczeniu ony, siy te skupiy si p o d czerw onym sztandarem bolszewizmu.
W rezultacie kom u n izm pen i rol m echanizm u kontrolnego, ktrego ludzie
pokroju E astm ana poszukiw ali, jeli nie jako kary za swoje grzechy, to jako rodka
agodzcego poczucie winy, za dyscyplina p artyjna gw arantowaa, e ich ycie
nie w ym knie si spod kontroli. K om unizm lat trzydziestych by reakcj na seksual
n rozwizo lat dwudziestych. K om unizm by dwudziestowiecznym wzorcowym
przykadem politycznej kontroli, a swoj si i znaczenie w G reenwich Village
czerpa z seksualnej obyczajowoci lewicy. A rth u r Koestler m niej wicej tak samo

N O W Y JORK, 1917

211

opisa m otyw acj, ktrym i kierow a si, w stpujc do partii; jako bezporedni
przyczyn p o d a odraz, ktra ogarna go nagle, podczas jednej z wielu przelot
nych seksualnych przygd.
E astm an, k t ry na pniejszym etapie ycia m ia sta si arliw ym antykom unist, pow ici wiele wysiku, aby do swojego denia ku wyzwoleniu
seksualnem u dorobi rodzaj hedonistycznej filozofii. Jednak podskrnie zawsze
czu, e by m oe wszystko to nie jest niczym innym , jak tylko poszukiw aniem
dla siebie uspraw iedliw ienia:
D rcz si tak by m oe dlatego, e cae to w yznanie o b rak u m ioci do
niej jest tylko uspraw iedliw ianiem p rag n ien ia osigania gdzie indziej fizycznych
i q u asi-rom antycznych satysfakcji bez u tracen ia p rzy ty m jej m ioci. Teraz, w z d u
m iew ajcy sposb, naw et caoksztat naszych sto su n k w jaw i si m em u p en em u
skruchy sercu jako przew idujcy, przebiegy, stay fortel m ojego m akiaw elicznego
intelektu, k t ry pragnie realizow a swj cel, u nikajc przy ty m m o ralnego p o t
p ien ia!14

Eastm an zawsze skuteczniej stawia sobie zarzuty anieli im przeczy; naj

czciej koczy si to tym , e brakuje m u jakiegokolw iek przekonujcego usp ra
wiedliwienia. To, o czym pisze, odnosi si nie tylko do niego samego, lecz do
caego pokolenia radykaw, ktrych denia z takim pow odzeniem artykuow a
jako redaktor The M assem i The Liberator. O dnis sukces jako wydawca, gdy
na podstaw ie w asnych dow iadcze um ia dostrzec, e jego czytelnicy pragn
dreszczyku seksualnych em ocji, ale bez m oralnego potpienia. W innym okresie
dugich w ew ntrznych zm aga z sam ym sob, aby odej od Idy, wszystkie kwestie
ideologiczne sprow adzi do jednego, przekonujcego zdania: Nie jestem z Id
szczliwy, poniew a chc mie swobod zaspokajania gdzie indziej seksualnych
pragnie [kursywa E.M. Jones]. Pow iedziaem to. Teraz pozostaje pytanie: czy jest
to podstaw ow a praw da?15.
E astm an prdko odpow iada, e nie, ale rw nie szybko si z tego wycofuje.
W innym m iejscu, kontynuujc rozm ow z sam ym sob, jakby chcia uspraw iedli
wi si przed czytelnikam i i, co waniejsze, przed sam ym sob, stwierdza: Wiem,
e gwne przesanie tej ksiki jest prawdziwe. To nie uspraw iedliw ianie si16.
Niemal natychm iast jednak dopadaj go wtpliwoci. O kazuje si, e jego filozofia,
ktr opiera na w asnym rozum ieniu swej antym onogam icznej natury, opiera
si na prostym akcie wolicjonalnym : chce tego, czego chce - chodzi o seksualne
podanie - ale poza tym dostrzega w sobie prosty egoizm:
Jednak m im o wszystko - poczucie w iny po w raca - dlaczego nie w yrzec si dla
niej tego, co spraw ia jej bl? M og jedynie odpow iedzie, chocia w pdza m nie
to w rozpaczliw y sm utek i w yrzuty sum ienia: W iem , e tego nie zrobi. Nie je
stem w ystarczajco bezinteresow ny. Posid zatem in n cnot. Bd przynajm niej
zdecydow anie i otw arcie, ja k dorosy m czyzna, z pod n iesio n y m czoem k ro
czy w asn d ro g 17.

212

RO Z D Z IA 9.

U sankcjonow anie przez E astm ana egoizm u i h ed o n izm u nosi wszelkie

znam iona religijnego naw rcenia. Bdzie o d td tw orem kolejnych poryw w
nam itnoci18. Ponadto, niczym jaki w. Pawe od Libido, czuje si powoany,
by gosi tak oto ewangeli: Wasne odzyskanie w olnoci podsycio mj zapa,
aby da j w szystkim 19. Jego naw rcenie na religi libido, ktre zbiego si z o d
rzuceniem chrzecijastw a, nabrao charakteru pow trnych narodzin. Eastm an
urodzi si kolejny raz, ale w cakowicie odm iennym w yznaniu. Dlatego wanie
moe powiedzie, ejego ycie rozpoczo si w styczniu 1917 roku - jego drugie
narodziny zbiegy si z rom ansem z Florence D eshon.
Kolejne udzielenie sobie dyspensy nie przynioso m u je d n ak szczcia.
Rom ans z D eshon niewtpliwie nie m ia szczliwego koca. Ich zwizek cier
pia z pow odu napadw oboplnej zazdroci i zaborczoci, ktrym jednoczenie
towarzyszy lk przed utrat dopiero co odzyskanej niezalenoci. W grudniu
1919 roku D eshon w ezw ano do H ollywood, gdzie podpisaa kontrakt z jednym
z tam tejszych studiw filmowych. Poznaa rw nie Charliego C haplina i m iaa
z nim rom ans, a E astm an, ktry zosta na W sch o d n im W ybrzeu, rom ansow a
z kolei z tancerk Lis Duncan, siostr sawnej Isadory. Twierdzi, e nie niepokoi go
perspektyw a dzielenia si osob Florence z Chaplinem , gdy bardziej ni mioci
pragnem wwczas w olnoci od niej. C hciaem by sam olubny20.
yczenie takie rzecz jasna nietru d n o zrealizowa. Jednak inaczej ni si spo
dziewa Eastm an, nie przynioso m u to a takiej radoci. Nasz zwizek by na swj
sposb sawny, wolny o d konwenansw, wydawa si w rcz doskonay21. Jednak
by m oe wanie za spraw owej w olnoci o d konwenansw, Eastm an pniej
zm uszony by przyzna: oboje bylim y troch szaleni - prow adzilim y wojn
z sam ym i sob i ze sob nawzajem22.
W asne odseparow yw anie si nazyw aem szalestw em , a kiedy Florence o d e
sza, nieom al udow adniaem to m o im zachow aniem . C ho m aa bya szansa na to,
ebym y znw byli razem , m io odya we m n ie teraz z daw n intensyw noci,
a tow arzyszy tem u niezm ienny b u n t w ym ierzony przeciw ko niej. Byem rozdarty
n a dw oje i zam iast szuka ucieczki w codziennym yciu, ktre prow adziem , zanim
si pojaw ia, siedziaem niczym pusteln ik w C ro to n , w m aych pokoikach, w k t
rych niegdy m ieszkalim y razem , houbic i potgujc m j sm utek2-1.

Eastm anowska religia uciechy jednak si nie sprawdzaa. Max, ktry odrzuci
chrzecijastwo, aby sta si tw orem kolejnych poryw w nam itnoci, czu si
teraz rozdarty m idzy tym i wanie, sprzecznym i nam itnociam i:
Jestem zakochany, a je d n a k nie potrafi kocha. Rezygnuj z m ioci, a jed n ak
nie um iem uw olni si o d k o c h a n ia ... C ay dzie serce m i pka z tsknoty, a je d
nak kiedy w yobra sobie, e tutaj przychodzisz, o garnia m n ie szczere przeraenie.
K iedy za w chodz schodam i do tego m iego d o m u w H ollyw ood, jest tam take
C zarna Pantera. I w iem , e jej w adza nade m n oznacza dla m n ie m ier24.

N O W Y JORK, 1917

213

Zwizek ten nie by szczeglnie radosny take dla Florence Deshon. Zim
zasza w ci z C haplinem , ale poronia. O prcz tego stana przed perspektyw
dokonania w yboru, z kim zwiza swj los: z E astm anem , czy z Chaplinem . Kiedy
ten ostatni nalega, eby w rcia z nim na Z achodnie W ybrzee, a ona odm w ia,
ich zwizek si rozpad, a razem z nim , cho wwczas nie zdawaa sobie z tego
sprawy, skoczya si take jej filmowa kariera. Postanow ia spdzi jaki czas
z E astm anem , ale kiedy w rcia do Flollywood, przekonaa si, e C haplin nie jest
ju ni zainteresowany. Urazia jego dum . Ponadto m usiaa pogodzi si z faktem,
e byskawicznego w yniesienia do statusu gwiazdy, ktre m iao m iejsce ubiegej
zimy, nie zawdziczaa sw ojem u talentow i i urodzie, ale rom ansow i z Chaplinem .
O biecyw anych wczeniej rl filmowych nie otrzym aa. Przez jaki czas studio
pacio jej za sam o przebyw anie w H ollyw ood i nicnierobienie, rycho jednak
i ten kontrak t wygas, a jej sytuacja bya teraz gorsza ni kiedy tam wyjedaa
ubiegej jesieni.
D rug cz swojej autobiografii Eastm an zatytuow a Love and Revolution
(M io i rewolucja), nigdy jed n ak nie w ytum aczy dokadnie, dlaczego je ze sob
zestawi. To, e obie czci tytuu si ze sob cz, wydaje si oczywiste choby
z tego pow odu, e w tekcie n ad er czsto i chtnie s w ym ieniane obok siebie.
Opow iadajc o rom ansie z D eshon, Eastm an napisa: W tym sm utnym czasie
uczestniczyem w procesie zdobyw ania am erykaskich socjalistw dla bolszewizm u25. W m ajow ym i czerw cowym num erze (1920 roku) pism a The Liberator,
nie m niej seksualnie wyzwolony B ertrand Russel ogosi swoje naw rcenie na ko
m unizm . Latem uda si z pielgrzym k do nowej ziemi witej, a jej skutek by taki,
e po tym nawrceniu, rwnie im pulsywnie dokona apostazji - zdaniem Eastmana
by to jeden z najszybszych podobnych przypadkw. M im o e wielu, w tym take
Eastm an, podyo pniej tak sam drog, wolta, ktrej dokona Russel chyba
nie wyw ara w raenia na lewicy, ta bow iem najw idoczniej zdecydow ana bya w i
dzie w M oskwie narzdzie obalenia istniejcego status quo zarw no w kwestiach
dotyczcych m oralnoci, jak i w spraw ach gospodarczo-ekonom icznych.
Eastm an, jak ju mwilimy, nigdy nie sprecyzowa, na czym polega zwizek
midzy mioci a rewolucj. To, co napisa w swojej autobiografii, wyranie jednak
wiadczy o tym , e kiedy pierw sza z nich przysparzaa m u coraz wicej kopotw
i zm artw ie, proporcjonalnie do nich zwikszao si jego zainteresow anie drug.
Eastm an by m aterialist i jako taki uwaa, e w raz ze zm ian stosunkw ekono
m icznych niejako sam e zm ieni si rw nie relacje m idzyludzkie. Dosy p ara
doksalne jest, e z teoriam i tym i zapozna si za spraw Idy Rauh, swej pierwszej
ony, ktra p o d tym w zgldem , jak si okazao, zostaa zapana we wasne sida.
Oto, co pisze na ten tem at Eastm an:
P am itam t rozm ow bardzo w yranie, gdy w m o im yciu intelektualnym sta
now ia p u n k t zwrotny. M oje cienie k u skrajnie socjalnem u ideaow i oraz skonflik
tow ana z ty m w iadom o caej praw dy o naturze czow ieka zostay byskawicznie
pogodzone dziki m arksistow skiej idei m drej w alki klasowej o socjalizm . By

214

RO Z D Z IA 9.
to sposb n a zrealizow anie ideaw, o p arty si na tych sam ych faktach, k t
re zdaw ay si czyni go niem oliw ym do urzeczyw istnienia. Nie m usz ju n i
weczy w iedz w asnych m arze. N igdy wicej nie bd zm uszony zakrzykn:
Chciabym w ierzy w Syna Boego i Jego pono w n e przyjcie!26.

Kiedy Eastm an m ia coraz wicej problem w w stosunkach z D eshon, w zro

so jego zainteresow anie kom unistyczn rewolucj. By m oe dawao m u to pocie
szenie w cikich chwilach, ktrych dow iadcza w m ioci. Pod koniec 1921 roku
Deshon wygas kontrakt w Hollywood i przeprow adzia si z pow rotem do Nowego
Jorku. Eastm an, by m oe dlatego, e chcia sobie zostawi wolne pole m anew ru,
trzym a si o d niej z daleka. W lutym 1922 roku kupi jej w p o d aru n k u egzem
plarz swojej najnowszej ksiki, ale zwleka z jej dostarczeniem . Chyba zbyt dugo
z tym czeka. O budzi si, kiedy dotara do niego wie, e popenia samobjstwo.
W kw ietniu tego sam ego roku Eastm an w yjecha do Moskwy. O sobiste kopoty
pchny go do podry na w schd i dokadnie z takich sam ych pow odw kilka
miesicy pniej w jego lady poszed czarnoskry poeta i protegowany Eastmana,
Claude McKay. To w anie do niego napisa ze rodka A tlantyku, po raz kolejny
poruszajc kwesti osobistej wolnoci:
D ajc w yraz deklaracji w ew ntrznej niezalenoci oraz praw a sw obody do
myli i odczuw ania, ze rodka o ceanu n apisaem do m ojego przyjaciela C laudea
McKaya: Czasem wydaje m i si, jakby cay w spczesny wiat, kapitalizm , k o m u
nizm i wszystko inne zm ierzay ku w ielkiem u, niepokojco skutecznem u, au to m a
tycznie dokonujcem u si unicestw ianiu rzeczyw istych w artoci ycia27

Eastm an znow u m ia suszno w swoich przew idyw aniach, ale wwczas

jeszcze tego nie wiedzia. Patrzc z perspektyw y caego stulecia i waciwego
m u pdu do masowej zagady, najgorsze m iao dopiero nadej. Kiedy dotar do
Europy, nazbyt pochaniay go w ydarzenia na konferencji w G enui oraz to, co
starali si uzyska na niej bolszewicy, nie prbow a wic wyjania, jaki zachodzi
zwizek m idzy jego yciem m iosnym a sym pati dla rewolucji. Zainteresow anie
E astm ana polityk m idzynarodow nie przeszkodzio m u jed n ak w naw izaniu
kolejnego rom ansu. By m oe m ier D eshon straszliwie go przygnbia, ale jedna
z tum aczek przydzielonych sowieckiej delegacji najw idoczniej zupenie tego nie
dostrzegaa. By m oe w ynikao to z tego, e Elena Krylenko, kiedy w kraju szala
a rewolucja, rw nie dow iadczya problem w sercowych. Bylimy dosy zajci,
ale nie a tak bardzo, eby nie oddawa si arliwym flirtom. Romansowali wszyscy,
z szefami delegacji na czele. Ale najbardziej absorbujcym i sm utnym rom ansem
bya niekam ana m io, ktra czya m nie z W adim irem Diwilkowskim, m o
dym radzieckim attache przy am basadzie w Rzymie28 - relacjonowaa kobieta,
ktra m iaa zosta dru g on Eastm ana.
Elena i M ax siedzieli na skale i spogldali w m orze. O na nauczya go ro
syjskiego sowa znaczcego srebro. Eastm an pisze, e m ia w sercu sm utek po
utraconej m ioci, a m im o to rodzio si w nim pragnienie nowego dowiadczenia,

N O W Y JORK, 1917

215

ktre zaspokaja z wyzwolonym i sowieckim i dam am i w ich nowym , w spania

ym wiecie. Zorientow aw szy si w sytuacji w M oskwie, wyjecha do Jaty, gdzie
postanow i uczy si rosyjskiego, uw odzc pierw sz kobiet, jaka si nawinie.
Biorc p o d uwag, e by przystojny, tudzie sw obod obyczajw w rewolucyjnej
Rosji, jego plan przejcia przyspieszonego kursu jzykowego m usia zakoczy
si penym sukcesem . Rycho p ozna N in, w yjtkowo zgrabn, ciem now os,
dw udziestosiedm ioletni on pew nego inyniera z Charkow a, ktra przebyw aa
nad m orzem , w czasie gdy jej m w yjecha na duej n a jak budow . Uwie j
byo wyjtkowo atwo, poniewa:
w rd inteligencji jako takiej, u pocztkw socjalistycznego nowego wiata o grani
czenia w olnoci w yboru w kwestii relacji seksualnych ulegy znacznem u rozlunieniu.
aden cie Dziesiciorga Przykaza, adne w idm o maeskiej przysigi, a nawet,
jak sdz, pam i rozm owy o w iernoci m idzy N in i jej m em nie nawiedzay
bezchm urnej scenerii naszych uciskw. Rewolucja padziernikow a, cokolwiek m ia
a przynie proletariatow i, zdya ju zrobi co dla wyzwolenia klas wyksztaco
nych. Zburzya wiele sztucznych barier oddzielajcych dotd pikno od dobra - jedn
z nich byl obyczaj zakadania na siebie odziey, kiedy szo si popywa29.

ROZDZIA 10

WERSAL, 1919

iedy Eddi Bernays w 1918 roku w stpow a do wojska, George Creel

napisa list do kom isji poborow ej, stwierdzajc, e stanowisko piasto
w ane obecnie przez pana Bernaysa [w Komisji Inform acji Publicznej]
jest o wiele w aniejsze dla rzdu ni jakikolw iek inny urzd, ktry
m gby peni. Creel poaow a tego, co napisa, gdy Bernays, typowy karie
oznajm i, e zam ierza pojecha na konferencj pokojow do Wersalu, aby p rzed
stawia prace Konferencji przez pryzm at zakrojonych na wiatow skal dziaa
propagandow ych, upow szechniajcych am erykaskie ideay i osignicia1. Teraz,
kiedy w ojna dobiega koca, republikanie zasiadajcy w Kongresie nie chcieli
ju wilsonowskiej propagandy, za ktr pacili podatnicy. Bernays nauczy si - po
czci od wuja, po czci na podstawie wasnego dowiadczenia, kiedy w czasie woj
ny, w Komisji Inform acji Publicznej zajmowa si propagand po d kierownictwem
Creela - e czowiek jest w ypadkow swoich nam itnoci i pragnie, nad ktrym i
nie m a kontroli. Po wojnie, w p racy CrystallizingPublic Opinion, stwierdzi: Teorie
Freuda, na ktrych p an M artin w duym stopniu opiera si w swoich wywodach,
prow adz do konkluzji, i wypow ied H en ry W atersona na tem at daw ienia tego,
co nowe, w rw nym stopniu odnosi si do tu m ien ia indyw idualnych pragnie.
A ni jednego, ani drugiego zdawi si nie da2. Czow iekiem nie pow oduje rozum ,
lecz nam itno: cywilizacja, znaczenie tradycji, m oralno i religia od pocztku
dziejw toczyy skazan na przegran wojn z ludzkim i nam itnociam i. W iedz
o tym Bernays w duym stopniu zawdzicza wujowi. Bya to epoka rewolucji,
a wuj Zygm unt niew tpliw ie by rew olucjonist. Kady, kto wie, w jaki sposb
skutecznie m anipulow a nam itnociam i, m oe je wykorzysta dla w prow adzania
zm ian w spoeczestw ie. U dow odnio to owiecenie oraz rewolucja francuska.
Z lekcji udzielonej przez wojn w ynikao, a w krtce m iao to znale zastosowanie

218

R O ZD ZIA 10.

w reklamie, e owe nam itnoci m ona wyzwoli, m anipulujc opini publiczn,

i kanalizow a je w sposb odpow iadajcy ludziom m ajcym nad ni wadz. Aby
to si pow iodo, zjawisko to m usiao by realizow ane na bardzo szerok skal, tak
jak to m iao m iejsce po I wojnie wiatowej w Rosji, u progu rewolucji padzierni
kowej. Innym i sowy, w sabotow aniu m oralnoci m usia bra udzia kady - albo
przynajm niej stwarza p ozory zaangaowania. O p o rn i niepokorn jednostk
potpiano i bojkotow ano za antyspoeczne zachowanie:
Instynkty i pragnienia, ktre nie ujawniaj si w zachowaniu, kiedy zaistniej
sprzyjajce ku tem u okolicznoci, szukaj dla siebie jakiej drogi ujcia oraz zaspoko
jenia. W przypadku jednostki, wikszo takich drg pozostaje zamknita... Jedynym
sposobem , aby da im upust, jest ten, ktry daje m u, jakkolwiek na krtko, aprobata
otoczenia. Dlatego wanie d r M artin w psychologii tu m u oraz jego zachowa widzi
skutek dziaania si ukrytych w indywidualnej i niewiadomej psyche uczestnikw
tum u, si, ktre wyzwalaj pew ne spoeczne zgrom adzenia. T um umoliwia jed n o
stce w yraenie siebie bez ogranicze i w zgodzie z jej pragnieniam i.

Pankulturow e wyzwolenie moe si jed n ak urzeczywistni jedynie wwczas,

kiedy posuym y si pankulturow ym i narzdziam i przekonyw ania do niego ludzi.
Jego w arunkiem byo pow stanie m ass mediw. Bernays w cigu swego dugiego
ycia by w iadkiem rodzenia si um oliw iajcych to instrum entw , czyli p erio
dykw o wiatowym zasigu, kina, radia i telewizji.
Aby na now o uksztatow a czow ieka, niew id o czni rzdzcy m usieli
stworzy wiat zaludniony przez czowieka masowego. C hodzio o ludzi bez
korzeni, pozbaw ionych pow iza etnicznych i religijnych, ktrzy nie opieraj si
n a tradycji, na religii czy na zasadach m oralnych, lecz na opiniach, ktre wydaj
si by podzielane przez wszystkich, gdy s propagow ane przez mass m edia. N o
w ym autorytetem , p rzed ktrym ci now i ludzie pochylaj gow, staa si nauka.
N auka zam aa wiele tabu, dostarczya racjonalnie uzasadnionego przyzwolenia,
podczas gdy tradycja proponow aa zam iast tego tylko irracjonalne ograniczenia.
Tworzc swoj teori, Bernays odw oa si do wasnych dow iadcze zwizanych
z prom ow aniem sztuki Damaged Goods, ktra spow odowaa, e am erykaska
publiczno zaakceptow aa sowo syfilis, poniew a doradca ds. PR skierowa
przesanie dotyczce higieny seksualnej do tych grup i odam w publicznoci,
ktre byy gotowe, aby z n im w spdziaa4.
W yraajc swoje przem ylenia, Bernays nie poda tylko ladam i swego
nawizujcego do ilum inatyzm u wuja, lecz rw nie W altera Lippm ana, najbar
dziej wpywowego z jego am erykaskich uczniw. Ksika Bernaysa Crystallizing
Public Opinion ukazaa si rok po wydanej w 1922 roku pracy Lippm ana zatytu
owanej Public Opinion. Bernays powieli wiele jej treci. Lippm an by rwnie
podw adnym G eorgea Creela, ktrego m ianow ano szefem Komisji Inform acji
Publicznej. W jej skad w chodzili sekretarz wojny, sekretarz m arynarki wojennej,
a take Sekretarz Stanu. W edug H arolda Lasswella, ktry, podobnie jak Lippm an,

W ERSAL, 1919

219

sta si wanym autorytetem w dziedzinie teorii kom unikacji oraz wojny psycholo
gicznej, stworzenie CPI (Com m ittee of Public Inform ation) byo odpowiednikiem
powoania oddzielnego urzdu m inistra do spraw propagandy... odpowiedzialnego
za kady aspekt pracy propagandow ej, zarw no w kraju jak i za granic5.
G dy w ojna si skoczya, Lippm an, Lasswell, Bernays i Creel swoj wiedz,
ktr zdobyli w procesie m obilizow ania kraju do ponoszenia wysiku wojennego,
zaproponow ali do w ykorzystania biznesm enom . W iedza ta m iaa teraz z narodu
uczyni arm i konsum entw . Reklam a bya elem entarn czci liberalizm u. Lip
pm an, Dewey oraz Croly, ludzie, ktrzy zaoyli New Republic, widzieli w niej,
przynajm niej p o czci, narzdzie wcignicia Stanw Z jednoczonych do wojny.
Bernays i L ippm an dostrzegli w reklam ie m oliw o praktycznego zastosowa
nia wiedzy i um iejtnoci, ktre nabyli w CPI w czasie wojny. W zrost znaczenia re
klam y oznacza erozj autorytetu rodzicw, tradycji oraz religii i zastpienie ich
nauk oraz nazw am i tow arow ym i, ktrym naukow cy udzielili swojej aprobaty.
Oznaczao to wyniesienie W ilsona i jego koncepcji oraz unicestw ienie etnicznych
enklaw w interesie koncernw o zasigu oglnokrajow ym , a ze szkod dla tego, co
lokalne i regionalne. Proces ten m g zapew ne dokona si sam oistnie, ale wojna,
do ktrej W ilson w cign kraj, z pew noci go uatw ia i przyspieszya.
Podczas wojny, pracujc w CPI, a pniej w reklam ie oraz public relations,
Bernays z pom oc Lippm ana dokonali internalizacji sprzecznoci liberalizm u oraz
jego koncepcji masowego czowieka; najwaniejsza z owych sprzecznoci dotyczya
dychotom ii wolno-kontrola. Liberalizm wyzwoli czowieka od przesdw, cho
by takich jak w iara w Boga. Jednak, jeeli Bg nie istnieje, prawo m oralne rwnie
zostaje zdyskredytow ane jako przesd, wwczas za kontrola nad spoeczestwem
staje si rzecz niezbdn, poniew a przedm iot sam okontroli, czyli ludzkie p ra
gnienia i nam itnoci, nie podlegaj adnem u bezporedniem u ukierunkow aniu,
a oprcz tego likw iduje si wszystko, co trzym ao je w ryzach. Tak wic naturaln
konsekw encj liberalnej filozofii by spoeczny chaos, a kontrola nad spoecze
stwem rw nie n aturalnym nastpstw em realizow ania liberalnej polityki - jedno
nieuchronnie w ynikao z drugiego. Paradoks lewicowego liberalizm u polega na
tym , e najpierw prom uje nam itnoci jako narzdzie wyzwolenia od tradycyjnej
m oralnoci i w iary w Boga, ale jest to tylko etap poredni, po ktrym dokonuje
on narzucenia jeszcze bardziej drakoskiego porzdku, ustanow ionego nie dla
korzyci duchow nych, ale naukow cw oraz ich bogatych sponsorw z krgw
przem ysu i wadzy.
Z daniem M arvina Olaskyego, podstaw ow ym przekonaniem Bernaysa by
brak w iary w Boga. Bernays by przy tym doskonale w iadom , e wiat pozba
wiony Boga szybko ogarnie spoeczny chaos. Dlatego uzna, e m anipulow anie
spoeczestw em przez specjalistw o d public relations jest uspraw iedliw ione,
gdy tw orzy bogw wykreow anych przez czowieka, dziki ktrym m ona zyska
m istern kontrol nad spoeczestw em oraz zapobiec katastrofie... Pociganie
z ukrycia za sznurki byo niezbdne nie tylko dla osobistych korzyci, lecz take
dla ratow ania spoeczestw a6.

220

RO Z D Z IA 10.

Liberalizm , za spraw w ew ntrznej swej logiki, m usia sta si narzdziem

kontroli nad spoeczestw em , aby ocali je przed chaosem w ynikajcym z erozji
tradycji i m oralnoci, do ktrej sam doprow adzi. W dem okracji czowieka nie
m ona pozostaw i sam em u sobie, gdy konsekw encj tego bdzie chaos. To lo
giczne. Skoro Boga nie ma, nie m oe istnie religia; skoro nie m a religii, nie moe
istnie adna m oralno; skoro nie m a m oralnoci, nie m a te sam okontroli; skoro
nie m a sam okontroli, nie m a spoecznego porzdku; skoro nie m a spoecznego
porzdku, pozostaje tylko chaos konkurujcych ze sob poda i pragnie. Nie
m oem y zaakceptow a chaosu, a zatem na miejsce tradycyjnych instytucji prze
szoci, takich jak tradycja oraz religia, m usim y wprowadzi kontrol behawioraln.
Unicestwienie tradycji, religii i m oralnoci oraz ustanow ienie naukowej kontroli
nad spoeczestw em przynale do tego sam ego procesu. Z chwil kiedy liberalna
koteria doprow adzia do obalenia m oralnoci, religii, tradycji etc., potrzebow a
a narzdzi, dziki ktrym byaby zdolna kontrolow a nam itnoci mas, ktre
dopiero co wyzwolia. Bernays napisa w Propagandzie, i: inteligentni ludzie
m usz mie w iadom o, e propaganda jest now oczesnym instrum entem , dziki
ktrem u m og walczy o realizacj ow ocnych celw i ktre pom aga wyprowadzi
porzdek z chaosu7.
Kiedy oczywiste stao si, e liberalizm doprow adzi do sytuacji, w ktrej
de facto konieczne stao si uzyskanie kontroli n ad spoeczestw em , pozostao
jedynie poszuka najskuteczniejszych narzdzi umoliwiajcych realizacj tego
procesu. To oznaczao z kolei, e m usz by one dostosow ane do charakteru i cech
am erykaskiego spoeczestw a, czyli zam iast na kiju, naleao skoncentrow a si
na m archew ce - dokadnie odw rotnie ni na przykad w Zwizku Radzieckim.
H arold Lasswel, w yposaony w w iedz i dow iadczenia zdobyte w CPI, we w sp
pracy z W alterem Lippm anem stworzy koncepcj kom unikow ania si jako fu n k
cji wadzy, ktr uzna za bardziej h u m an itarn ni konw encjonalne sposoby jej
sprawowania, Jego zdaniem , propaganda growaa nad b rutaln si, poniewa jest
tasza od przem ocy, przekupstw a, lub innych m etod kontroli8. Dla ludzi, takich
jak Creel, Lasswell i Bernays, w ojna bya sposobnoci do eksperym entow ania
nad technikam i m anipulacji opini publiczn; czas pokoju natom iast by okazj
do kontynuow ania korzystnych z p u n k tu w idzenia przem ysu eksperym entw
na am erykaskiej opinii publicznej. W ilfred Trotter w ksice zatytuowanej The
Instincts ofthe Herd in Peace and War stwierdzi, e zdaniem Bernaysa tum em rz
dz te sam e freudow skie instynkty, ktre kieruj jednostkam i, a sposobem , eby
je okiezna, jest, jak pow iada, opanow anie ich i m anipulow anie nim i. Trotter
uwaa, e najlepsz drog do tego celu nie jest wywieranie presji, jak gosi Tarde,
ale dziaania elitarnej grupy intelektualistw, zdolnych wykorzystywa identycz
ne rodzaje sym boli psychologicznych, ktrym i posugiw a si Freud w odniesieniu
do swoich pacjentw 9.
Sawny wuj niew tpliw ie w yw ar znaczcy w pyw na Bernaysa, ale postawi
tez, e by on jedynym rdem inspiracji, oznaczaoby cakowicie pom in ge
nialn w rcz zdolno Bernaysa do podchw ytyw ania now ych trendw i zjawisk

WERSAL, 1919

221

zdolnych pom c niew idocznym rzdzcym powciga kierujce si nam itn o

ciami masy w ich karkoom nym i niebezpiecznym deniu do spoecznego chaosu.
Po wojnie, ktra postaw ia go po przeciw nej stronie barykady ni Freuda, ktry
nigdy nie lubi A m erykanw , Bernays napisa: Podstawowe elem enty ludzkiej
natury s stae - s to podania, instynkty i w rodzone skonnoci. Sprawne p o
suenie si nim i daje jednak nieskoczenie wiele moliwoci ich ukierunkow ania.
N atur czowieka atw o m ona m odyfikow a10.
Pogld o nieskoczenie w ielu m oliw ociach m odyfikow ania ludzkiej
natury nie m a niczego w splnego ze starcem , ktry by teraz obywatelem niew iel
kiego pastw a w ykrojonego z ziem pokonanego im perium . Przekonanie Eddiego,
e czowieka m ona uw arunkow a, byo bardzo am erykaskie oraz pragm atyczne
i nie przekaza m u go jego sawny wuj. Bernays nie zapoyczy go od Freuda, lecz
nawizywa tutaj do pogldw Johna B. W atsona.

ROZDZIA 11

BALTIMORE, 1919

ajo ra W atsona zd em o b ilizo w an o w 1918 roku. W 1919 ro k u

pracow a znow u w laboratorium U niw ersytetu Johna H opkinsa,
tym razem z adn, dziew itnastoletni absolwentk uczelni, Rosalie Rayner. E ksperym entow a teraz na ludziach, a konkretnie
na niem ow lciu, ktre w historii psychologii nazyw ane jest m aym
W atson pokazyw a dziecku zwierzta, m idzy innym i szczury, sprawdza te, jak
zachow uje si, w idzc ogie, ale okazao si, e niem ow l w ogle na te bodce
nie reaguje. Wtedy, wystawiajc A lberta na identyczne bodce, W atson uzupeni
je dwikiem w yw oanym uderzeniem w m etalow y prt, um ieszczony za gow
dziecka. M ay A lbert natychm iast zacz krzycze i paka. Co wicej, w spom nienie
tego przeraajcego dla niego haasu pow racao za kadym razem , kiedy w ysta
w iano go na zastosow ane uprzednio bodce w izualne, ktre teraz wywoyway
u niego ten sam strach i zy, cho tym razem bodziec dwikowy zosta usunity.
Ide eksperym entu W atson zapoyczy o d Pawowa, ale to nie przeszkodzio m u
przedstaw ia jej jako wasnej i tw ierdzi, e o d k ry psychologiczny odpow iednik
atom u, fund am en t - m echanizm bodziec-reakcja - na ktrym zbudow ana jest
ludzka osobow o. O dkrycie uw arunkow ania um oliw io W atsonow i przekszta
cenie behaw ioryzm u z psychologii przew idyw ania w psychologi kontroli.
Ponadto, zdaniem W atsona, eksperym enty z m aym A lbertem udow odni
y, e n atu ra czowieka jest cakowicie plastyczna. ad n a rzecz - czy to w, czy
szczur - nie wywoyway reakcji dziecka. W szystkie reakcje em ocjonalne s sp o
wodow ane czynnikam i zew ntrznym i i stanow i oczywisty skutek skojarzenia ich
z bodcem , w yw oujcym strach, m io, lub wcieko - s to trzy podstawowe
emocje, na ktrych zbudow ana jest osobow o czowieka. I tak, dziecko kocha nie
tyle m atk, co osob stym ulujc jego strefy erogenne. Podobnie bdzie reagowao

224

R O Z D Z IA U .

strachem na wszystko, co kojarzy m u si bdzie z gonymi dwikami, a wcieko

ci na to, co skojarzy z krpow aniem m u ruchw. Czowiek jest tym , czym uczyni
go otoczenie - W atson, psycholog-behaw iorysta, o dkry m etod w arunkow ania
czowieka przez rodow isko, w ktrym funkcjonuje. E ksperym enty na m aym
Albercie stanow iy dow d susznoci jego tez. W szystkie problemy, z ktrym i
boryka si wiat, s zatem skutkiem niewaciwego uw arunkow ania jednostki,
ktre jest niewaciwe, dlatego e dokonuj go am atorki, czyli m atki dzieci, niemajce najm niejszego pojcia o psychologii behaw ioralnej. W atson, kiedy zyska
ju sobie saw eksperta w w ychow yw aniu dzieci, napisa, e rodzicielstwo nie
jest rzecz instynktu, ale nauk, ktrej ustalenia trzeba cierpliwie wypracowywa
m etodam i laboratoryjnym i1.
Jeeli podoem w spom nianych eksperym entw bya jaka pilna i nagl
ca potrzeba, to w ynikaa ona z faktu, e w w yniku zm ian, ktrych przyczyn
bya w ojna, porzdek spoeczny w ydaw a si sta na kraw dzi rozpadu. D ow iad
czenia na m aym Albercie zbiegy si w czasie z C zerw on Panik (1919-1920)
oraz apankam i Palm era, ktrych rdem bya obawa, e rozprzestrzeniajca
si w Europie bolszewicka rewolucja m oe zagrozi take Stanom Zjednoczonym .
Eksperym enty te m iay rwnie zwizek z bezprecedensow fal niepokojw spo
ecznych. W atsonowska m etoda w arunkow ania em ocjonalnego bya wedug niego
naukowym rozwizaniem problem w spoecznych, zdolnym pooy kres niejasnej
polityce opartej na wzajem nych ustpstw ach, w yelim inowa zy system praw ny
oraz spory w sprawie um w zbiorowych. N iepokoje spoeczne, ktre wywoaa
adm inistracja W ilsona, zawieszajc na czas trw an ia wojny pew ne m echanizm y
dem okratyczne, m ona byo teraz zaagodzi w sposb naukowy, poprzez uw arun
kowanie klasy pracujcej. W ojna stworzya take precedens stosowania na szerok
skal socjotechniki. Teraz wystarczyo jedynie kontynuow a w eksperym ent, tyle
e p o d innym ju patronatem .
W atson nie potrafi jednak wdroy m etod behaw ioralnych dla rozwizywa
nia palcych problem w i niepokojw spoecznych, ktre w owym czasie nkay
kraj, poniew a tok jego prac zosta zakcony przez innego rodzaju niestabilno.
Nawiza rom ans i zacz sypia ze swoj asystentk. Bywa, e czuj odraz w o
bec wysikw uksztatow ania ludzkiej osobowoci, tak aby podporzdkow a j
praw u2 - napisa do swego kolegi i przyjaciela, R oberta Yerkesa. Eksperym enty
na m aym Albercie stanowiy pod wielom a wzgldami kulm inacj odrazy W atsona
dla wysikw uksztatow ania ludzkiej osobowoci, tak aby podporzdkow a j
praw u. W anie wtedy, kiedy uzna, e dziki odkryciu w arunkow ania em ocjonal
nego stanowicego fundam ent osobowoci a zarazem klucz do jej behawioralnego
kontrolow ania, znalaz sposb na ksztatow anie osobow oci czowieka, sam u tra
ci resztki posiadanej jeszcze dotd kontroli nad w asnym i seksualnymi popdam i.
Rosalie Rayner w yw odzia si z jednej z najbardziej wpywowych rodzin
M arylandu, ktrej m ajtek ulokow any by w kolejach, kopalniach i stoczniach,
a z czci tej fortuny korzysta take Uniwersytet Johna Hopkinsa. Rayner uzyskaa
dyplom na Yassar College w iosn 1919 roku. W iosn 1920 roku W atson pisywa

BALTIMORE, 1919

225

do niej liciki; w jednym z nich zadeklarowa: kad kom rk [ciaa] jestem

twj, wyraajc tym sam ym najwyszy kom plem ent, na jaki zdoby si moe
psycholog niew ierzcy w istnienie duszy1.
M ary W atson pocztkow o sdzia, e to zauroczenie skoczy si podobnie,
jak inne rom anse jej ma. Kiedy jed n ak okazao si, e jest inaczej, postanow ia
przystpi do dziaania. Poniewa W atsonowie utrzym yw ali stosunki towarzyskie
z Rayneram i, postaraa si, aby zaprosili ich na kolacj. W pew nej chwili pow ie
dziaa, e W atson i Rosalie na pew no chc porozm aw ia o pracy, w ym w ia si
blem gowy i wysza z pokoju, nastpnie udaa si do sypialni Rosalie, pobienie
j przeszukaa i znalaza listy m iosne pisane przez jej m a do Rayner. U zbrojo
na w nie, spotkaa si z jej rodzicam i i zaproponow aa im, aby wysali crk do
Europy. Kiedy Rosalie odm w ia, M ary zw rcia si o pom oc do swego brata,
Johna Ickesa, ktry prbow a wykorzysta listy jako narzdzie szantau i nacisku
na Raynerw. G dy to si nie udao i stao si oczywiste, e John nie zam ierza prze
sta si widywa z Rosalie, M ary wystpia o rozwd. W izao si to z niem aym
skandalem , w szak naw et dzisiaj profesorow ie maj pow ane nieprzyjem noci,
jeeli rozniesie si, e sypiaj ze staystkami. W atson uwaa chyba jednak, e jego
sawa i pozycja s na tyle ugruntow ane, e G oodnow , rektor U niw ersytetu Johna
H opkinsa, nie zdobdzie si na to, eby go w yrzuci z uczelni. Szybko okazao
si, e si myli: w padzierniku 1920 roku G oodnow wezwa W atsona do swego
gabinetu i zada o d niego, eby zoy wypow iedzenie. Jeeli W atson udzi si
nadziej, e dostanie prac na innym uniw ersytecie, rozwiaa si ona z chwil
kiedy w listopadzie 1920 prasa zacza pisa o szczegach jego rozw odu i listach
m iosnych do Rosalie. D okadnie w tym sam ym czasie, kiedy sdzi, e doko
na w psychologii odkrycia na m iar odkrycia atom u, jego akadem icka kariera
nagle zostaa przerw ana, poniew a nie potrafi zapanow a nad w asnym seksu
alnym podaniem . Nic dziwnego, e tym sam ym m niej wicej okresie oznajm i,
i zgadza si z teoriam i Freuda.
E ksperym enty nad uw arunkow yw aniem dzieci zyskay W atsonowi saw
eksperta w dziedzinie ich w ychow yw ania, a cudzostw o z kolei uczynio go
ekspertem w spraw ach seksu oraz m aestw a. Nie ulega wtpliwoci, e seks
niesychanie zaprzta jego myli. W d om u wiele o n im rozpraw ia i pisywa arty
kuy na ten tem at do popularnych gazet. W 1928 roku na am ach Cosm opolitan
oznajm i, e w roku 1978 ludzie nie bd ju zawierali maestw. O znaczaoby
to koniec tej instytucji, to za z kolei byoby rw noznaczne z nadejciem rzeczywi
stej seksualnej wolnoci. W roku 1920, w najgortszym okresie rom ansu z Rosalie
Rayner, W atson w w ywiadzie dla now ojorskiej gazety w yrazi pogld, e m odzi
ludzie yjcy w roku 1920 s zbyt rozgarnici i m drzy, eby w spraw ach natury
seksualnej poddaw a si dyktatow i rodzicw 4. W atson popiera antykoncepcj
i zdecydowanie dawa wyraz przekonaniu, e mczyni i kobiety pow inni zawiera
m aestwa w najlepszych latach ycia, kiedy s w kwiecie wieku. W ynikao z tego,
e m czyni p ow inni si eni p o czterdziestce z kobietam i, ktre nie skoczyy
jeszcze dw udziestu lat - tak jak to m iao miejsce w przypadku Johna W atsona

226

RO ZD ZIA 11.

i Rosalie Rayner. Podobnie jak wikszo specjalistw wypowiadajcych si w spra

wach ludzkiej seksualnoci, W atson po prostu stara si narzuci innym wasne,
m oralnie w tpliwe zachow ania, czynic z nich obow izujc norm . By prze
konany, e podobnie, jak to m iao m iejsce w jego w asnym yciu, dom , rodzina
i tradycyjna m oralno seksualna odchodz w przeszo, wypalane przez pom ie
naukowej prawdy. Z daniem C ohena, intencj W atsona byo stw orzenie nowego
czowieka - woln jednostk, ktra m oe si obej bez kraju, partii, Boga i prawa,
a m im o to bdzie szczliwa. A m erykaskie dzieci nie m og w yrosn na tak w y
zwolonych ludzi, jako e s niczym warstwy zwietrzaych religijnych i politycznych
banday ow initych w ok p ozoru ycia.5 W m aju 1930 roku wygasza odczyty,
o znam iennym tytule Kres rodziny - co przyjdzie po niej? i w ten sposb przy
spiesza nadejcie jej koca. N aukow a edukacja seksualna, podobnie jak nauko
we wychowywanie dzieci, stay si sposobem na odebranie rodzicom wadzy oraz
autorytetu i przekazanie ich specjalistom od psychotechniki, ekspertom , ktrzy
zapewni im to, co wczeniej zapew niay rodziny6. Jak trafnie zauwaa Simpson,
pom niejszanie roli rodziny byo w istocie rzeczy tylko rozszerzeniem zakresu
stosowania tech n ik psychologicznych jako in stru m e n tu kontroli. Rzeczywista
kontrola przesza w rce nowych specjalistw, ktrzy um ieli j wykorzysta7.
W 1926 roku W atson napisa wstp do ksiki W hat Is Wrong with M odem
Marriage? i stwierdzi w nim , e seks uznaje si za najwaniejsz dziedzin ycia8.
Niestety, nikt dotd nie zbada go naukowo. Dalej W atson ujawnia, e niedaw no
zaproszono go do udziau w pracach kom isji do spraw bada nad seksualnoci
czowieka.
Krtko po zakoczeniu I wojny wiatowej R obert Yerkes jako szef O ro d
ka Inform acji Naukowej przy Krajowej Radzie ds. Bada N aukowych (NRC),
otrzym a zapytanie o d A m erykaskiego Stow arzyszenia H igieny Spoecznej,
ktre chciao wiedzie, czy NRC bdzie zainteresow ana zaangaow aniem swoich
naukow cw w badania dotyczce seksualnoci, jeeli Biuro Higieny Spoecznej,
dziaajce p o d p atro n atem Fundacji Rockefellera, je sfinansuje. W roku 1921
Yerkes nadal pracow a w W aszyngtonie w NRC; podj wwczas decyzj, ktra
nieodw racalnie zw izaa go z rodem Rockefellerw i jego interesam i: po naradzie
z kolegam i z NRC zgodzi si zosta szefem Komisji ds. Bada Problem w Pci
(C om m ittee for Research on the Problem s o f Sex).
Gdyby W atson nadal pracowa na Uniwersytecie Johna Hopkinsa, to w chwili,
kiedy jego przyjaciel Yerkes obj stanow isko przew odniczcego CRPS - biorc
po d uwag osobiste predylekcje W atsona oraz interesy Fundacji Rockefellera niem al na pew no zaangaowaby si w badania prow adzone przez CRPS. Jedynym
pow odem , dla ktrego jed n ak do tego nie doszo, byo oburzenie am erykaskiej
opinii publicznej, w yw oane okolicznociam i w yrzucenia go z uczelni. Robert
Yerkes, aby zaangaowa go do bada, m usia zaczeka kolejne dwadziecia lat, ale
kiedy ju to si stao, nadal prow adzono je w ram ach behaw ioralnego projektu nad
kontrol zachow a - bynajm niej nie w interesie m oralnego adu i porzdku, ktry
behawioryci uznawali wszak za przebrzmiay, ale w im i wygrania kolejnej wojny.

BALTIM ORE, 1919

227

W atson p ad ofiar wasnej ideologii. A ktyw nie przyczynia si do p o d k o

pyw ania m oralnoci; nam aw ia ludzi, aby odrzucili wszelkie ograniczenia, gdyby
za ich nam itnoci w ym kny si spod kontroli, gotw by wprowadzi w ycie
behaw ioralne m eto d y kontrolow ania spoeczestw a. Nie potrafi jed n ak uy
tego rem edium w odniesieniu do siebie samego i wasnego ycia, jako e w psycho
logicznym leksykonie behaw ioryzm u sowo sam okontrola nie istnieje. Czowieka
zawsze kontroluje si z zewntrz. W atson nie um ia zastosowa nauk behaw iory
zm u we w asnym yciu, gdy czowiek nie m oe by jednoczenie kontrolow anym
i kontrolujcym . Nie by w stanie zapanow a n ad swoimi reakcjam i na bodce
seksualne. W rezultacie u traci prac. W listopadzie 1920 roku, kiedy sprawa
jego rozw odu staa si gona, by ju tylko bezrobotnym naukowcem .

ROZDZIA 12

BERLIN, 1919

roku 1919, m niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy John B.

W atson w rci na Uniwersytet Johna H opkinsa i pracow a nad
eksperym entam i z m aym A lbertem , doktor m edycyny M agnus
H irschfeld zaoy w B erlinie In stitu t f r Sexualwissenschaft.
U rodzi si w 1869 roku jeszcze przed pow staniem Niem iec, posz
ojca i pracow a jako lekarz. W sierpniu 1896 roku pozna wydawc Maxa Spohra
i opublikow a ksik zatytuow an Sappho und Sokrates oder Wie erklrt sich
die Lieber der M nner und Fraue zu Personen des eigenen Geschlechts? - pierw sz
z cyklu prom ujcych hom oseksualizm , pseudonaukow ych rozpraw, ktre w oczach
opinii publicznej zyskay m u opini modelowego, obok Freuda, przykadu moralnej
dekadencji Republiki W eimarskiej i Kulturbolschewismus.
Niecay rok pniej, 15 m aja 1897 roku, H irschfeld spotka si ze Spohrem ,
praw nikiem E duardem O bergiem oraz pisarzem Franzem Josefem von Blowem,
aby w splnie z nim i powoa do ycia pierw sz na wiecie organizacj obrony
praw hom oseksualistw - Wissenschaftlich-humanitres Kommittee. Hirschfeld,
znany w rodow isku berliskich hom oseksualistw jako Tante M agnesia i sam
bdc hom oseksualist, przez kolejne trzydzieci trzy lata walczy o zniesienie
Paragrafu 175, ktry penalizow a sodom i. W roku 1930 wybra si w podr
po wiecie lub, m niej eufem istycznie rzecz nazywajc, uda si na wygnanie,
przew idyw a bow iem , e rosncy w si nazici dojd w kocu do wadzy (moe
to si wydawa dziwne, ale synca z dekadencji Republika W eimarska a do koca
swego istnienia nie dokonaa depenalizacji sodom ii).
Pism o pow icone badaniom nad seksualnoci, ktre wydawa Hirschfeld,
nazyw ao si Die A ufklrung, czyli Owiecenie, co dawao niejak wskazwk
co do jego intelektualnej orientacji, a oprcz tego wskazywao rwnie, e jego

230

RO Z D Z IA 12.

zadaniem byo r w n ie propag o w an ie skrytego ow ieceniow ego p ro gram u,

ktry teraz w idzia w hom oseksualizm ie swoj causa clbre. H irschfeld wystpi
na I M idzynarodow ej Konferencji ds. Reform y Seksualnej O partej na W iedzy
Seksuologicznej, ktra odbya si w Berlinie w 1921 roku. Przypom nia wwczas
zebranym, e okrelenie seksuologia pochodzi z dziea Karola D arw ina O pocho
dzeniu gatunkw oraz publikacji E rnsta Haeckela Natrliche Schpfungsgeschichte.
Nic, co naturalne, nie m oe wym yka si praw om n a tu ry - stwierdzi. Takie
postaw ienie spraw y uczynio go ogniw em czcym m arkiza de Sade i Alfreda
Kinseya; kontynuow a w ten sposb owieceniowe dzieo, ktrego celem byo
osabienie w artoci m oralnych i zastpienie ich biologi oraz technologi higieny.
W okresie Republiki W eimarskiej w wiadom oci spoecznej nazwisko Hirschfelda
stao si synonim em upad k u Niemiec, w duej m ierze dlatego, e wystpowa jako
biegy w gonych procesach o sodom i, takich jak spraw a Eulenberga, ale take
z tego pow odu, e berliski Instytut Seksuologiczny sta si m ekk dla hom osek
sualistw z caej Europy oraz A m eryki Pnocnej.
W rd m odych ludzi, ktrzy wybrali si do Berlina na swoist seksualn
pielgrzymk, by Anglik, niejaki C hristopher Isherwood, ktry przyjecha do stolicy
Niemiec, poniew a jego przyjaciel i daw ny klasow y kolega, W ystan H ugh Auden,
opierajc si na w asnych dow iadczeniach, rekom endow a m u tam tejsze h o m o
seksualne bary. Po zaoeniu w 1919 roku Instytutu Seksuologicznego H irschfeld
okresow o zwoywa m idzynarodow e kongresy pow icone seksualnej reform ie.
Jako e m ieszka w Berlinie, ktry by w owym czasie najwikszym niem ieckim
orodkiem przem ysu filmowego, a oprcz tego interesow a go seks, Hirschfeld
zawar znajom o z niem ieckim reyserem G.W. Pabstem i w splnie obchodzili
berliskie bary dla pederastw , co zaowocowao nakrceniem przez Pabsta filmu
Geheimnisse einer Seele, dla ktrego inspiracj byy odw iedziny w Eldorado,
barze dla transwestytw.
W styczniu 1921 roku H irschfeld zosta honorow ym czonkiem Brytyjskie
go Towarzystwa Psychologii Seksualnej, co przynioso m u stosow ny rozgos, ale
najwaniejszym w ydarzeniem tego roku w edug jego biografa bya w spom niana
I M idzynarodow a K onferencja ds. Reformy, obradujca w Berlinie od 15 do
20 wrzenia. W tym sam ym czasie Carl T heodore Dreyer*, duski reyser, ktry
pniej przedstaw i H irschfelda jako w am pira, pracow a w anie nad film em
Die Gezeichneten; zdjcia krcono w niedaw no pow staej ydowskiej dzielni
cy w pnocnej czci Berlina, gdzie now o przybyli ydowscy em igranci z Polski
i Europy W schodniej prbow ali jako sobie radzi z narastajcym i nastrojam i
antysem ickim i, b d cy m i reakcj n a zw oyw ane przez H irschfelda kongresy
oraz jego w ystpienia podczas procesw o sodom i. Jesieni 1921 roku D reyer
i C hristen Jul po obejrzeniu Draculi Teda Brow ninga napisali w Paryu scenariusz
filmu o wam pirach. Te um iem nakrci co takiego1- m ia powiedzie Dreyer
*

Carl Theodor Dreyer (1889-1968), duski reyser filmowy, uznawany za jednego z naj
wikszych mistrzw w historii kina. Kilka jego filmw: Mczestwo Joanny d'Arc (z rol
A ntonina Artauda), Wampir i Sowo (przy. tum.).

BERLIN, 1919

231

i wysa swojego asystenta, Ralpha H olm a, eby skom pletow a obsad. H olm
szuka odpow iednich tw arzy p od paryskim i m ostam i oraz w orodkach A rm ii
Zbaw ienia i przyprow adzi Dreyerowi polskiego dziennikarza Jana H ieronim ko,
ktrego ucharakteryzow ano na M agnusa H irschfelda.
Uwag D reyera, w wikszym stopniu ni n iestrudzona walka H irschfelda
o zniesienie przepisw penalizujcych sodom i, zw rci jednak on sam. 24 maja
1919 roku H irschfeld zosta filmow gwiazd; w opow iadajcym o hom oseksu
alistach filmie R icharda Osw alda Anders ais die A ndern (Inaczej ni inni) za
gra w istocie sam ego siebie, wcielajc si w posta sympatycznego, wyksztaconego
lekarza. Fabua oparta zostaa faktach z ycia skrzypka Paula K oernera (gra go
C onrad Veidt, ktry zapaci za to przym usow em igracj do Hollywood, za co
odegra si na swoich przeladow cach, grajc odraajc posta nazistowskiego
oficera w Casablance). Veidt jest adorowany przez dwie kobiety, ale kocha si w bra
cie jednej z nich, ktry pada ofiar szantau i bliski jest popenienia samobjstwa.
W tedy na ekranie in persona propria pojaw ia si M agnus H irschfeld i nie do e
odw odzi m odego czowieka od pjcia w lady Veidta i pozbaw ienia si ycia,
ale grajc wielkiego lekarza, ktrym by - jak uj to schlebiajcy m u biograf
- ocala m ode ycie, dziki em patii i zrozum ieniu pom g m u wyj z trudnej
sytuacji, a oprcz tego przekonuje go, aby doczy do krucjaty na rzecz zniesienia
niegodziwego Paragrafu 175-.
C hristo p h er Isherw ood w idzia ten film w Instytucie i zapam ita go, jeeli
nawet nie cay to pew n jego cz:
Trzy sceny zapady m i w pam i. Pierw sza to bal, na ktrym tancerze, sam i
m czyni, przybrani s czym w rodzaju w ianuszkw stokrotek. Posta grana przez
V eidta spotyka si z szantayst, ktry go uw odzi i doprow adza do ruiny. Kolejna
scena to w izja, ktrej dow iadcza Veidt (przebyw ajc w w izieniu?); widzi dug
procesj krlw, poetw, naukow cw, filozofw i innych sawnych ofiar hom ofobii,
ktrzy krocz powoli, ze sm utnie spuszczonym i gow am i. Kady z nich w zdryga
si, kiedy przechodzi p o d tran sp aren tem , na kt ry m w idniej sowa P aragraf 175.
W scenie finaowej pojaw ia si sam d o k to r H irschfeld. Zdaje si, e w tle ley ciao
Veidta, ktry popeni sam objstw o. H irschfeld w ygasza przem w ienie - czyli p o
jaw ia si m nstw o napisw - apelujce o spraw iedliw o dla Trzeciej Pci'

Jak wida, film ten by skrajnym przypadkiem hom oseksualnej agitki. Wolff,
m im o e sympatyzuje z celami, ktre przywiecay Hirschfeldowi i pisze, i film ten
by przykadem rozkw itu sztuki i kultury w czasach Republiki W eimarskiej, czuje
si jednak zm uszona zauway, e wywoa on take bardzo nieprzychyln reakcj.
18 sierpnia 1920 roku, kiedy film ten zdy si ju zapisa w historii nie
mieckiego kina, rzdowi cenzorzy zakazali jego rozpow szechniania, widzc w nim
elem ent hom oseksualnej propagandy, ktrej celem byo nadw tlenie publicznej
m oralnoci. O prcz tego, e Anders ais die A ndern postaw i tem at hom oseksu
alizm u na forum publicznym , m ia take inny skutek, a byl nim raptow ny wzrost
antysem ickich atakw nie tylko na H irschfelda, lecz w ogle na ydw jako

232

RO ZD ZIA 12.

szerzycieli Kulturbolschewismus. Nawet zawsze przychylny Hirschfeldowi biograf

m usia przyzna, e:
Republika W eim arska, ktra obiecaa N iem com w olno, nie bya w niczym
zakotw iczona. L udno, zwaszcza za klasy rednie i m onarchici, o drzucali re
wolucj. A ntysem ityzm przybiera na sile bardziej ni kiedykolwiek, gdy n ieza d o
w olenie to spraw io, e ydzi, jak zwykle, obsadzeni zostali w roli koza o fiarn eg o '.

Interpretacja W olff pom ija jed n ak fakt, e antysem ityzm nie by w N iem
czech zjawiskiem charakterystycznym dla tego kraju, ale rzeczywicie ogrom nie
podsycio go to, e ludzie dostrzegali, i ydzi poprzez Kulturbolschewismus
przodow ali w podkopyw aniu niemieckiej m oralnoci, a ich bastionem bya szero
ko rozum iana kultura. Z a stw orzenie takiego w raenia najwiksz odpow iedzial
no ponosi M agnus Hirschfeld, ktry w oczach przecitnego N iem ca wydawa
si ucielenieniem wszelkiego za Republiki W eimarskiej. Gdyby Hirschfeld nie
istnia, H itler m usiaby go sam wymyli, eby uczyni sobie z niego narzdzie
dojcia do wadzy.
Niecay m iesic po w ydaniu zakazu w yw ietlania Anders ais die Andern,
gazeta Das H am burg Echo wezw aa do bojkotu w ykadu, ktry H irschfeld
m ia wygosi 15 w rzenia w H am burgu. H irschfeld nie ulk si grb, wykad
doszed do skutku, a M agnus wyszed z tej sytuacji bez najmniejszego szwanku. Nie
m ia ju jednak tyle szczcia, kiedy sprbow a pow trzy to sam o w M onachium ,
wczesnym m ateczniku nazistw. Sta si gw nym celem i obiektem atakw n a
zistowskiej propagandy, a w roku 1920 grupa nazistow skich studentw napada
go na ulicy i brutalnie pobia. Wydawca jego autobiografii poczyni w zwizku
z tym nastpujc uwag:
Nazici od samego pocztku widzieli w nim symbol wszystkiego, czego nienaw i
dzili, a kiedy nazistowscy studenci zaatakowali Hirschfelda w M onachium w 1920 roku
i ciko pobili, sam H itler w wielu publicznych przem w ieniach pitnowa go jako
typow y przykad odraajcego yda i wroga niem ieckiego n aro d u 5.

W am pirza natura Hirschfelda bya oczywistoci nie tylko dla Carla Dreyera,
ale te dla wikszoci osb, ktre blisko go znay. W istocie rzeczy, w filmie Wampir
Hirschfeld nie gra tytuowej postaci, ale lekarza, ktry peni rol pom ocnika w am
pira, co jest trafnym podsum ow aniem H irschfelda jako naukow ca - czowieka,
ktry odda nauk na usugi podania. Jego seksualny apetyt by pono nienasy
cony, a wszystko co robi, suyo uspraw iedliw ieniu jego postpkw przed sob
sam ym i wiatem. G uenter M aeder pow iedzia C harlotte Wolff, e zmysowo
[Hirschfelda] bya rozbudzona do tego stopnia, i nie potrafi utrzym a rk z dala
od atrakcyjnych m odziecw . O prcz wielu epizodycznych kontaktw seksu
alnych, tak charakterystycznych dla rodow iska hom oseksualistw, Hirschfeld
utrzym yw a dwa dugotrw ae zwizki z m czyznam i. Pierwszym z nich by cho
piec, ktrego p ozna w C hinach, drugim za niem iecki m odzieniec Karl Giese,

BERLIN, 1919

233

ktry pracow a jako jego asystent w Institut fr Sexualwissenschaft. Isherw ood

pisze w swoich w spom nieniach, e Giese m ia adn, pocig tw arz, na ktrej,
kiedy odpoczyw a, m alow a si wyraz m elancholii.
Rycho jed n ak zaczyna chichota i przew raca oczym a. K oniuszkam i palcw
gadzi si z tyu gowy, jakby popraw iajc niesforne loki, przybierajc przy tym
poz m odelki. Ten oddany, arliwy, inteligentny uczestnik kam panii na rzecz sek
sualnej w olnoci, w takich w anie chw ilach w yglda w yjtkow o niew innie. C hristopher w idzia w nim krzepkiego, chopskiego m odzieniaszka o dziew czcym
sercu, kt ry daw no tem u zakocha si by w H irschfeldzie, obrazie swego ojca. Karl
nadal zw raca si do H irschfelda p er papo7.

H irschfeld lubi, kiedy hom oseksualni przyjaciele nazywali go pap, a nie

ciotk M agnezj, poniew a intuicyjnie wyczuwa, e wiksze seksualne korzyci
przyniesie m u odw oyw anie si do cech, ktrych ci m odzi mczyni bezskutecz
nie poszukiw ali we wasnych ojcach. Z daniem Nicolosiego:
W nastpstw ie wczesnego poczucia o d rzu cen ia przez ojca, ktrego efektem jest
o b ro n n e oddzielenie si o d m skoci, h om oseksualista nosi w sobie poczucie sa
boci i nieudolnoci w odn iesien iu do cech kojarzonych z m skoci, czyli wadzy,
pew noci siebie i siy. N ieuw iadom ione denie ku wasnej m skoci pow oduje,
e pociga go m ska sia. Jednoczenie, z p o w o d u bolesnych dow iadcze z ojcem ,
podejrzliw ie odnosi si do ludzi m ajcych w adz. K ontakt hom oseksualny jest
erotycznym pom ostem , dziki k trem u m oliw e staje si wejcie do szczeglnego,
m skiego w iata8.

Giese, rzecz jasna nie m g wycign z Hirschfelda wicej mskoci, ktrej

tak akn, ni sam m u jej dawa, zatem, jak wikszo hom oseksualistw, stara
si jako nadrobi iloci. Ponadto o d d a si take innym form om perwersji.
Wolff, w typow y dla siebie, gupaw y sposb pisze, e:
Karl G iese... kocha H irschfelda, potrzeb o w a jed n ak m asochistycznej ro zk o
szy, ktr spraw iao m u biczow anie, a tego o d niego uzyska nie m g. H irschfeld
najw idoczniej nie m ia na to ochoty. Potrzeb t, bijc go, zaspokaja k om unista
Erw'in H an sen 9.

Sprawy nie potoczyy si pom ylnie dla Giesego. Czowiek, ktrego nazywa
pap, okaza si w am pirem i jego te nim uczyni. Giese chcia zawsze studiowa
m edycyn, ale burzliw y bieg w ypadkw m u to uniem oliw i. Jak pisze Isherwood:
w Berlinie w pow ietrzu unosi si strach - odczuw ao go wielu i m ieli suszno ogarn on rw nie C hristophera. Isherw ood uzna, e by m oe ulega wasnym
fantazjom , bd te, co byo psychologicznie bardziej uzasadnione, e to one w y
w ouj w nim strach. Zaczo m u si wydawa, e pno w nocy p o d jego dom em
zatrzym uj si cikie pojazdy, we w zorach tapety dostrzega swastyk. W szyst
ko w ydawao si przybiera odcie brzu. Nazistow skiego brzu. Kolejny raz

234

R O ZD ZIA 12.

na horyzoncie m ajaczya Nemesis, tym razem jed n ak jej ucielenieniem nie by

Robespierre, ale A dolf Hitler.
Hirschfed, przebywajc na w ygnaniu we Francji, w spom ina ten okres, kiedy
trzy lata przed dojciem nazistw do w adzy w jego instytucie leczono pacjenta,
ktry utrzym yw a kontakty seksualne z E rnstem R hm em , jednym z zaoycieli
NSDAP i szefem SA.
Bylimy z nim [pacjentem ] w dobrych stosunkach i opow iedzia nam troch
o tym , co dziao si w jego rodow isku. W wczas jed n ak nie zw racalim y praw ie
uw agi na to, co m w i. N ajdziw niej w yraa si o Adolfie H itlerze. Afi jest n aj
bardziej zboczony z nas w szystkich. Jest niczym bardzo m ikka kobieta, teraz je d
nak robi wielk propagan d w ok bohaterskiego m o rale1".

G uenter M aeder okrela t rozm ow m ianem Tuntengeschwaetz, czyli ho m o

seksualnej plotki. H irschfelda z pew noci jed n ak ona zastanowia, podobnie jak
M aedera, ktry stwierdzi, e po starannym rozpatrzeniu tej sprawy i w wietle
opinii uznanych psychologw, uzna naley, e H itler m ia w sobie co kobiecego.
By moe by sadom asochist z pew nym i cigotam i hom oseksualnym i. Skonnoci
te nie byy jed n ak najwidoczniej na tyle silne, aby dziki elaznej woli nie udao
si ich stum i i w ysublim ow a.
G rono nazistow skich przyw dcw skadao si niem al wycznie z ho m o
seksualistw, wic byo jak najdalsze od ich przeladow ania. W czasach Republiki
W eim arskiej, zdaniem A bram sa i Livelyego, w alki w ew ntrzne, ktre toczyy
si w latach dw udziestych w onie ruchu nazistowskiego, rozgryway si m idzy
dw iem a grupam i hom oseksualistw : frakcj m acho, ktrej przyw dc by szef
SA Ernst Rohm , oraz kobietam i M agnusa H orschfelda. Jako e sdy wysyay
Hirschfeldow i na leczenie osoby skazane za pogw acenie paragrafu 175, wszed
on w posiadanie ogrom nej liczby kom prom itujcych dow odw i inform acji doty
czcych ycia seksualnego i hom oseksualnych skonnoci prom inentnych nazistw.
Sprawa zachow ania tajem nicy zawodowej najw idoczniej nie spdzaa m u nigdy
snu z powiek, gdy w czasach Republiki W eimarskiej wszed w konszachty z SPD,
czyli Socjaldem okratyczn Parti Niem iec, udostpniajc na potrzeby ich gazet
starannie w ybrane szczegy dotyczce perw ersji seksualnych, ktrych dopusz
czali si nazistow scy lum inarze. Kiedy zaw arto czci seksualno-naukow ych
archiww H irschfelda ujrzaa wiato dzienne na am ach gazet SPD, Ernst Rohm
m usia naprdce wyjecha do Boliwii. W rezultacie, nazici przepadli w wyborach;
H itler by wcieky. I tak H irschfed sta si nie tylko uosobieniem yda, naukow e
go hochsztaplera, pedaa, Kulturbolszew ika i socjotechnika - wszystkiego, czego
nienaw idzi Hitler, ale te liczcym si politycznym wrogiem . O dtd w swoich
przem w ieniach H itler czsto w ym ienia nazwisko H irschfelda i pitnow a go
jako typowego yda.
Z daniem Igry, H itler by w W iedniu m sk prostytutk. W rd nazistw
hom oseksualici byli niezwykle liczni i raczej si z tym nie kryli; do pow ie
dzie, e naw et M ussolini by zgorszony ich zachow aniem . W rezultacie kwestia

BERLIN, 1919

235

hom oseksualizm u zyskaa taki status, e H itler stan przed alternatyw: albo w y
korzysta j przeciw ko swoim przeciw nikom , albo oni posu si ni przeciw
niem u. Z politycznego p u n k tu w idzenia sytuacja ta nie bya ju tak jednoznaczna.
G wne partie lewicy, czyli SPD i kom unici, w splnie opow iaday si za rwnym i
praw am i dla hom oseksualistw i p o d koniec lat dw udziestych byy w tej sprawie
bliskie spenienia m arzenia H irschfelda o uniew anieniu zapisw paragrafu 175.
H itler m ia zatem tylko jedno wyjcie: m usia wykorzysta odraz, jak przecitny
Niem iec ywi do w eim arskiej wersji hasa wyzwolenia gejw. O prcz tego, w d u
ej m ierze na skutek pobytu w wizieniu, do ktrego w trcono go po nieudanym
puczu w M onachium , H itler uzna, e m usi doj do w adzy drog dem okratycz
n, bez stosow ania siy. O znaczao to konieczno liczenia si z opini publiczn
i m anipulow ania ni w sposb dla siebie najkorzystniejszy. Trzeba byo w ykorzy
sta spoeczny sprzeciw wobec drakoskich postanow ie Traktatu W ersalskiego,
lk, jaki budzia kom unistyczna rewolucja i Kulturbolschewismus, oraz niech
do okrelonego rodzaju nowoczesnoci, ktrej odzw ierciedleniem bya m uzyka
Schoenberga, architektura G ropiusa, a nade wszystko seksuologia Hirschfelda.
H itler uw zgldni te czynniki w swoich rachubach i zapocztkowa gon
kam pani w ym ierzon przeciwko praw om dla homoseksualistw, obsesyjnie wrcz
skoncentrow an na Hirschfeldzie, pitnujc wszystko, co now oczesne, jako y
dowskie, obce, internacjonalistyczne i rasow o zdegenerow ane. Fakt, e Berlin
niczym m agnes przyciga hom oseksualistw , da H itlerowi asum pt, aby gosi,
e now oczesno i degeneracja to jedno i to samo. Jeli ktokolwiek pow tpie
wa w jego sowa, jako ilustracj susznoci swoich tez H itler mg zawsze powoa
si na przykad M agnusa H irschfelda zeznajcego jako biegy w kolejnym procesie
o sodom i albo organizujcego nastpn m idzynarodow konferencj w spra
wie seksualnej reformy. H itler posugiw a si H irschfeldem jako narzdziem
dla um acniania swoich wpyww w rd przedstaw icieli klasy redniej, ktrych
gorszyy seksualne ekscesy i skutki, jakie nioso to dla kraju osabionego rew olu
cyjnym zagroeniem ze W schodu i uginajcego si p od ogrom nym finansowym
brzem ieniem reparacji w ojennych, naoonych na N iem cy zgodnie drakoskim i
postanow ieniam i Traktatu Wersalskiego.
N aw et M ax H o d d an n , przychylny spraw ie seksualnej reform y, uzna,
e H irschfeld jest katalizatorem dziaa reakcji. M agnus sta si uosobieniem
dekadencji i jako jej sym bol by lepiej rozpoznaw alny ni Zygm unt Freud. Erw in
Haeberle, kolejny rzecznik praw dla hom oseksualistw, twierdzi, e zdaniem Hodanna, H irschfeld jako yd, lewicowiec i ordow nik praw dla homoseksualistw,
prow okow a reakcyjn opozycj11. Nazici przeladow ali go nie tylko z racji jego
niearyjskiego pochodzenia, ale rwnie z pow odu otwartego okazywania cigot
socjalistycznych i pacyfistycznych oraz zajm ow ania si seksuologi12.
Praw a dla hom oseksualistw goszone przez ich ydowskich ordownikw,
takich jak M agnus H irschfeld, stw orzyy g ru n t dla wyniesienia H itlera do wadzy,
a podstaw tego procesu, przynajm niej do roku 1933, w duej m ierze stanowia
niech, kt r wikszo N iem cw ywia wobec sw obody seksualnej obyczajw

236

RO ZD ZIA 12.

w Republice W eimarskiej. H itler doszed do w adzy dziki hom oseksualnym , y

dowskim aktywistom, takim jak Hirschfeld. Heaberle stwierdza, e w istocie rzeczy
sam a koncepcja seksuologii bya dzieem niem ieckich ydw13, ale nie rozum ie
albo nie chce uzna roli, jak hom oseksualna dekadencja odegraa w stw orzeniu
i podsycaniu antysem ityzm u w Republice Weimarskiej, w rezultacie za, w dojciu
H itlera do wadzy. W rkach pozbaw ionego wszelkich skrupuw politycznego
m achera, a takim by Hitler, Kulturbolschewismus, uosabiany przez kogo p o k ro
ju Hirschfelda, sta si synonim em ydowskich wpyww, a to z kolei posuyo
za usprawiedliw ienie dla antysem ityzm u oraz uniw ersalne wytum aczenie, dlacze
go w Niem czech dzieje si le i jak tem u zapobiec - a jedyn prezentow an recept
byo przekazanie przez n ar d niem iecki H itlerow i dostatecznie silnego m andatu,
ktry pozw oliby m u raz na zawsze ukrci ydowskie zapdy.
14 m aja 1928 roku, w odpow iedzi na prob jednej z niem ieckich organiza
cji dziaajcych na rzecz praw hom oseksualistw , ktra zwrcia si do nazistw
o oficjalne przedstaw ienie ich stanowiska, czytam y m idzy innym i:
Racja jest po stronie silniejszego. I silniejszy zawsze w em ie gr n ad sabszym.
Dzisiaj jestem y sabsi. Bdcie pew ni, e znow u bdziem y silni! M oem y tego d o
kona tylko wwczas, jeli przestrzega bdziem y m o ralnych ogranicze. Dlatego
odrzucam y wszystko, co n iem oralne, zwaszcza za m io m idzy m czyznam i,
gdy pozbaw ia nas ona naszej ostatniej szansy u w olnienia n aro d u o d kajdan zn ie
w olenia, ktre teraz dw iga14.

W Republice W eim arskiej wszystko dom agao si darw inow skiego uza
sadnienia: zarw no hom oseksualizm , k t ry H irschfeld uspraw iedliw ia odw o
aniem si do D arw ina na pierwszej konferencji pow iconej reform ie seksu
alnej w 1921 roku, jak i atakow anie go, ktre gosi Hitler. Fakt, e H itler rok
pniej wezwa R hm a do kraju, eby rozpraw i si z b untem w szeregach SA,
zdaje si wiadczy, e odrzucenie hom oseksualizm u bya tylko cyniczn zagrywk
socjotechniczn. Lively i Abram s nie pozostaw iaj wtpliwoci, e przyw dztw o
partii nazistowskiej p o d wzgldem orientacji seksualnej jego czonkw oraz sto
sowanej taktyki w duym stopniu przypom inao organizacj Q ueer Nation. M im o
to, rzeczywistoci bya take niech wikszoci n aro d u do hom oseksualizm u,
ktr nazici jake skutecznie um ieli wykorzystywa. Dlatego nie sposb pom in
tu paradoksu, jakim jest pom ieszczenie oznaczone w M uzeum H olokaustu ro
wym trjktem . H istorycznie rzecz biorc, N iem cy nie byy krajem antysemickim.
D ow odem na to jest fakt, e zam ieszkiw ao je ta k w ielu ydw. N iem cy byy
krajem ow ieconym , kulturalnym i dlatego dla ydw, ktrym bliskie byy idee
owiecenia, stanow iy bezpieczn przysta. D ekadencja Republiki W eimarskiej
cakowicie to odm ienia, gwnie za spraw rnego rodzaju naduy. Pod rzda
m i nazistw zarw no niech wikszoci ludnoci do hom oseksualizm u, jak i ich
przeladow ania zaczto wykorzystywa do politycznych rozgryw ek i traktow a
skrajnie utylitarnie. Paradoksalnie, znani homoseksualici, w jaki sposb nazistom
pom ocni, nie byli nkani i zostaw iano ich w spokoju. Jednoczenie hom oseksu

BERLIN, 1919

237

alizm sta si dogodnym pretekstem dla pozbyw ania si niew ygodnych czonkw
opozycji; czsto dotyczyo to katolickich ksiy.
W 1935 roku nazici wnieli popraw ki do zapisw paragrafu 175, ktre
penalizoway wszelkie zachow ania m ogce by w iadectwem hom oseksualnych
skonnoci bd chci ich zaspokojenia. W rezultacie, intencja w prow adzenia
zm ian, polegajcych m idzy innym i na nieprzypadkow ym pom iniciu wzm ianki,
e hom oseksualizm jest sprzeczny z natur, jawi si jako oczywista. Nazici pod
paszczykiem dbaoci o seksualn m oralno m ogli teraz, bez adnych prawnych
ogranicze elim inow a kadego, kto by im przeciwny. Nowe przepisy day im
do rk potn bro, ktr w ykorzystyw ali przeciw ko swoim w rogom . Nigdy
si nie dowiemy, ilu heteroseksualistw skazano na m ocy tego prawa, nie ulega
jednak wtpliwoci, e nazici posugiw ali si faszywym i zarzutam i o hom osek
sualizm, eby usprawiedliwi uwizienie albo przetrzym yw anie swoich przeciw ni
kw w areszcie. Przepisy sform uow ano na tyle sw obodnie, e m ona byo, i tak
si dziao, wykorzystywa je przeciwko heteroseksualistom , ktrych nazici chcieli
si p o zby... stosow ano je take stale przeciw ko katolickiem u duchow iestw u15.
Jak pisze Kogon: Gestapo chtnie uciekao si do zarzutw o hom oseksualizm ,
jeeli nie potrafio znale adnego pretekstu dla wszczcia postpow ania prze
ciwko katolickim ksiom lub osobom , ktre krytykow ay nazistowsk wadz16.
W ten sposb przyw dztw o nazistow skie, w duej czci skadajce si
z homoseksualistw, m ogo teraz elim inowa swoich przeciwnikw, oskarajc ich
o hom oseksualizm , a przy okazji habi ich imi. Jeeli jaki rzeczywisty h o m o
seksualista trafia do obozu koncentracyjnego, to dziao si tak po prostu dlatego,
e znalaz si po niewaciwej stronie politycznej barykady, a nie z racji tego, e by
hom oseksualist. Taktyk t stosuj dzi take w spczesne ruchy hom oseksualne
- niedaw no publicznie ujaw niono hom oseksualne preferencje znanego kongresm ana, ktry gosow a przeciw ko zalegalizow aniu hom oseksualnych maestw.

ROZDZIA 13

NOWY JORK, 1921

padzierniku 1920 roku John B. W atson zoy na rce rektora

G ood n o w a rezygnacj z piastow anego stanow iska, w rci do
dom u, spakowa walizki i w siad w pocig do Nowego Jorku, gdzie
zamieszka z socjologiem W illiam em Thom asem , ktrego wanie
zw olniono z Uniwersytetu Chicago za wywiezienie kobiety w celach n
poza granice stanu. Powiada si, e nieszczcia chodz param i. Jeli tak, to w przy
padku powstajcego wanie zawodu psychologa behawioralnego wydarzyo si ich
zaiste m nstw o, a ich pow odem bya daleko posu n ita seksualna aw anturniczo
jej gwnych ordownikw. Thom as i W atson, podobnie jak M ark Baldwin, zyskali
sobie wysok pozycj, a nastpnie szybko odeszli od wykonywania profesji, ktrej
specjalnoci byo kontrolow anie spoeczestw a, cho jej czoowym przedsta
wicielom w spraw ach n atu ry seksualnej w yranie na sam okontroli zbywao. 31
g rudnia 1920 roku W atson oeni si z Rosalie Rayner, a w styczniu 1921 roku
podj prac w agencji reklamowej J. W alter Thom pson.
Pojawi si tam w w yjtkow o sprzyjajcym m om encie. W ojna dobiega
koca, krgi biznesow e zauwayy i doceniy rol, jak psychologia odegraa w si
ach zbrojnych, cho dla w ygrania wojny m iaa ona znaczenie m arginalne. Teraz
przyszed czas, aby w ypracow ane przez ni n arzdzia oceny, przew idyw ania
i kontroli zastosowa w ich wersji cywilnej, w odniesieniu do pracobiorcw, ktrzy
coraz bardziej burzyli si przeciw ko w prow adzonem u podczas wojny zam roeniu
pac, oraz do konsum entw , z ktrych m ona byo teraz utworzy spjny rynek
krajowy, zorganizow any w ok prom ocji okrelonych m arek. Te same siy, ktre
z inspiracji kierowanej przez G eorgea Creela CPI prom ow ay ide tygla narodw
jako sposobu na w ygranie wojny, skoncentrow ay si teraz na kontynuow aniu
procesu rozbijania spoecznoci etnicznych poprzez dyskredytow anie ich tradycji,

240

RO ZD ZIA 13.

m oralnoci i religii jako nienaukowych i przebrzm iaych. Krgi przemysowe raczej

nie m ogy przyzna, e obywatele Stanw Zjednoczonych poddaw ani s udosko
nalonym i poszerzonym zabiegom w ypracow anym na potrzeby wojny psycholo
gicznej i pochodzcym z czasw wiatowego konfliktu, m im o to jednak obecne
byo poczucie, e w interesie m arketingu okrelonych produktw podejm uje si
prb hom ogenizacji amerykaskiego spoeczestwa. W roku 1920 w publikatorze
przem ysu wydawniczego P rin ters Ink pojawi si nagwek oznajmiajcy, e
reklam a unifikuje n ar d 1. Z daniem Popea:
Z rczna reklam a m iaa uczy rob o tn ik w waciwej konsum pcji. Jednoczenie,
m ona j byo bezpored n io w ykorzysta dla etnicznej akulturacji i am e ry k an i
zacji im igrantw . N awet A lbert Lasker, prezes Lord& Thom as, jeden z nielicznych
ydw, ktrzy signli w tym biznesie po najw ysze stanow iska, w latach d w u
dziestych pow iedzia sw ojem u personelow i: z n aro d u em igrantw tw orzym y
hom ogeniczny nard. W ty m sam ym czasie m ed io m o zasigu krajow ym , ktre
zam ieszczay reklam y pro d u k t w dystrybuow anych w caym kraju, zalecono za
cieranie regionalnych rnic i odrbnoci. Realizow ano to z rn intensyw noci.
I tak na przykad, podczas I w ojny wiatowej, am erykanizow anie za po m o c re
klam y byo ulubionym tem atem tw rcw reklam . W okresie Czerw onej P ani
ki, w latach 1919-1920, p odkrelano znaczenie reklam y jako narzdzia agodzenia
niezadow olenia pracow nikw i rozb u d zan ia w iadom oci konsum enta. N adziej
niezm iennie p o k adano w jed n o ci oraz m asowej konsum pcji reklam ow anych,
m arkow ych tow arw .

Agencja J. W alter T hom pson rozpocza dziaalno pod koniec XIX wieku,
sprzedajc wwczas m iejsca reklam owe w gazetach wydawanych przez m etody
stw, a reklam ow ano wtedy gwnie leki, zwykle panacea na wszystko, leczce
kad dolegliwo, od raka po ble krzya. Te cudow ne m ikstury zapewne
nie wyleczyy adnej z chorb, na ktre cierpieli ich nabywcy, ale czsto zdarzao
si, e ludzie natychm iast po ich zayciu odczuw ali w yran popraw stanu zdro
wia, a dziao si tak, dlatego e gwnym skadnikiem wielu z nich byo opium ,
kokaina albo w ysokoprocentow y alkohol. Coca Cola bya pocztkowo tonikiem ,
a jej oywcze dziaanie byo skutkiem tego, e zawieraa kokain. Kiedy John B.
W atson m usia wkuwa, przygotowujc si do kocow ych egzam inw na U ni
wersytecie Chicago i uczy si dosow nie caym i nocam i, m ia zawsze w pokoju
butelk kokainow ego syropu Coli.
Rozwj i w zrost znaczenia reklam y nie byy tylko odzw ierciedleniem prze
istaczania si A m eryki z kraju wiejskich i odizolow anych spoecznoci w pastw o
oglnokrajow ego ry n k u konsum enckiego: reklam a stanow ia si napdow
tego procesu. W roku 1850 w piekarniach w ytw arzano jedynie 10% spoyw ane
go w kraju chleba, a przytaczajc wikszo tej liczby stanow iy jego specyficzne
dla danego regionu i spoecznoci odm iany, ktrych nie poczytyw ano za chleb
pow szedni. W roku 1930 produkow any w piekarniach chleb stanow i ju 60 %
oglnego spoycia. Bya to zm iana znaczca, ale nadal skrom na, jeli porw na

N O W Y JORK, 1921

241

j z aktualnym stanem rzeczy, kiedy to znaczna cz spoeczestw a ywi si p ro

duktam i sieci fast foodw. W XIX stuleciu am erykascy konsum enci kupowali
gwnie prod u k ty nieprzetw orzone, takie jak m ka, i w asnorcznie we wasnych
dom ach wytw arzali z nich potrzebne im artykuy. Spoeczestwo kupow ao lo
kalnie produkow ane surowce i sprzedaw ay si one lepiej ni artykuy przetw o
rzone, kupcy za czerpali dochody z ich rozprow adzania. Kiedy A braham Lincoln
pracow a jako u rzdnik w sklepie w Illinois, na tam tejszych pkach m ia tylko
jeden m arkow y produkt: czekolad Bakera. Reszt oferty stanow iy produkty
nieprzetw orzone, z ktrych gospodynie dom ow e i ich mowie wytwarzali nie
zbdne w codziennym yciu artykuy. Nam , yjcym w wiecie, w ktrym nawet
banany nosz m ark producenta, a ich skrka traktow ana jest jako opakowanie,
tru d n o wyobrazi sobie sklepy, do ktrych niem al wszystko, nawet krakersy, d o
starczano w barykach lub workach.
Jednak pod koniec XIX stulecia, wraz z ukoczeniem budow y linii kolejo
wych, ktre poczyy odseparow ane dotd o d siebie spoecznoci, moliwe stao
si stw orzenie oglnokrajow ych rynkw na artykuy przetw orzone. N ational
Biscuit C om pany (ju sam a nazw a jest tu znaczca) bya jedn z pierwszych
firm, ktre zarabiay na w ykorzystaniu rynku oglnokrajowego, wprowadzajc
na charakterystycznie zapakow ane herbatniki o nazwie Uneeda. Cieszyy si
one tak ogrom nym wziciem, e ich producentow i, ktry zm ieni nazw firmy
na Nabisco, opacao si mie w asn arm ad ciarwek, ktre rozwoziy towar
do sklepw. W raz z pojaw ieniem si produktw m arkow ych, szala przechylia si
na korzy system u sprzeday detalicznej. Dziki reklam ie, ktr um oliwiay
pow szechnie dostpne w caym kraju czasopism a, oraz systemowi pocze kole
jowych, pozw alajcem u na dostarczanie tow arw w dow olny zaktek kraju w re
latywnie krtkim czasie, producent mg wykorzysta konsum enck znajom o
m arki dla w ym uszenia na sklepikarzach i innych sprzedaw cach um ieszczenia
swojego p ro d u k tu w ich staej ofercie. W ielcy oglnokrajow i wytwrcy um ocnili
swoj pozycj do tego stopnia, e stworzyli w asne systemy dystrybucji i mogli
skoncentrow a si na zw ikszeniu iloci produkow anych przez siebie towarw.
Sprzedawca detaliczny m usia mie ich p rodukty na skadzie, poniew a klienci
chcieli je kupowa, a chodzio im o konkretne produkty, poniew a spece od rekla
my w anie w tym celu odpow iednio sterow ali popytem . Rozkwit reklam y wiza
si z pow staniem i rozwojem oglnokrajow ych rynkw, a one z kolei doskonale
odpow iaday koncepcjom w ilsonow skich ordow nikw im perium , czem u wyraz
dawali lewicowi liberaow ie z New Republic - Dewey, Lippm an, Croly i inni.
Nawoywali oni do zniesienia szczeglnych upraw nie lokalnych wadz, jakie
nadali im ojcowie zaoyciele, na rzecz um ocnienia pozycji prezydenta, ktry dziki
m anipulow aniu nam itnociam i m as za pom oc coraz intensywniej rozwijajcych
si i zyskujcych na znaczeniu mediw, m g zyska status osoby urzeczyw istnia
jcej Wol Powszechn.
Rozkwit reklamy oraz rozpoznaw anych w caym kraju m arek wiza si take
z w prow adzaniem na szerok skal nowych technologii, dziki ktrym moliwe

242

RO Z D Z IA 13.

stao si w ytw arzanie niespotykanej dotd iloci towarw, a to z kolei pocigno

za sob potrzeb stw orzenia narzdzi um oliw iajcych dostosow anie popytu do
poday. D obrym przykadem tego zjawiska jest przem ys tytoniowy. Pod koniec
XIX wieku tyto by tow arem kupow anym przede wszystkim przez mczyzn,
najczciej w postaci cygar, ktre zrczni robotnicy rolowali rcznie z tytoniowych
lici. W roku 1904 produkcja cygar bya nadal trzynastokrotnie wiksza anieli
produkcja papierosw, ktra take zostaa wym uszona przez konsumentw, wrd
ktrych przewaali im igranci z Europy W schodniej. W 1885 roku James Buchanan
D uke w ykupi licencj na uytkow anie wynalezionej przez Bonsacka maszyny
do autom atycznej p rodukcji papierosw , k t ra kosztem dw udziestu czterech
dolarw w ytw arzaa ich tysic sztuk. A m erican Tobacco C om pany zacza p ro
dukow a papierosy w tak wielkich ilociach, e now y system m arketingu sta
si koniecznoci. W ten sposb pow stay papierosy Lucky Strike w charaktery
stycznym, w yrniajcym si spord innych opakow aniu; teraz m ona je byo
agresywnie wprowadzi na rynek i w ten sposb zagospodarowa zbyt wysok wy
dajno produkcji, zwizan z zastosow aniem urzdzenia Bonsacka. Kiedy system
produkcji scalono z przem ysem reklam ow ym , uzyskujc tw r o dostatecznym
potencjale finansowym, nastpnym logicznym krokiem byo poddanie konsum en
tw odpow iedniej m anipulacji psychologicznej. W tym celu papierosom naleao
przypisa w asnoci odm ien n e od tych, ktre byy kojarzone z cygarami. Istot
n rol odegraa tu wojna. Papierosy byy atwe w przechow yw aniu, a cygara nie.
W arunki i wym ogi pola walki m ogy zosta w ykorzystane dla zm iany nawykw
onierzy-palaczy. Po w ojnie konsum entom w m aw iano, e papierosy s p ro d u k
tem now oczesnym , cygara za starow ieckim i ta wanie prba m anipulow ania
gustam i konsum entw znalaza swoje ukoronow anie w jednej z najsawniejszych
i dzi ju klasycznych kam panii reklamowych.
John B. W atson podj prac w agencji J. W alter Thom pson w styczniu
1921 roku, kiedy reklam a zacza jawi si kluczem do pow odzenia zakrojonych
na szerok skal przedsiwzi, ktrych celem byo w chodzenie na oglnokrajo
wy rynek poprzez prom ow anie rozpoznaw alnych produktw m arkow ych. Jako
e behaw ioryci pokroju W atsona przedstaw iali si jako przedstawiciele nauki
zdolnej przew idyw a i kontrolow a zachow ania czowieka, agencje reklamowe
potrzebow ay i poszukiw ay takich wanie ludzi. G dyby W atson wierzy w Boga,
m gby uzna, e w yrzucenie go z U niw ersytetu Johna H opkinsa dokonao si
za spraw O patrznoci, gdy dziki tem u zjawi si na M adison Avenue w a
nie w tym czasie, kiedy przem ys reklam owy by gotw uy behaw ioryzm u i woj
ny psychologicznej do przypuszczenia szturm u na am erykaskie spoeczestwo.
Nie w iadom o, czy Stanley Resor wierzy w Boga, ale niewtpliwie potrafi
dostrzec i wykorzysta nadarzajc si okazj. Resor w 1900 roku ukoczy u n i
wersytet Yale; uzyska dyplom w dziedzinie historii i ekonom ii. Kiedy przeczyta
prace historyka Thom asa BucJdea, doszed do przekonania, e ludzkie zachowania
m ona ujm ow a zbiorczo i przew idyw a je w oparciu o praw a statystyki. Pod
przew odnictw em Resora, ktry przej pakiet kontrolny firmy, agencja J. W alter

N O W Y JORK, 1921

243

Thom pson zyskaa pozycj lidera w zestaw ianiu rozm aitych inform acji i danych
dem ograficznych, ktre zawieray spisy ludnoci. Jako e W atson od 1916 roku
propagow a swoje teorie w krgach wielkiego biznesu, Resor dostrzeg m oliwo
poczenia behaw ioryzm u i reklamy, w idzc w tym sposb na kontrolow anie
i hom ogenizow anie coraz bardziej samowolnego spoeczestwa w imi korzyci,
ktre m iaa z tego czerpa warstwa biznesmenw. Liberalizm musia jako zaradzi
spoecznem u chaosowi, wywoanem u jego polityk, a behaw ioryzm W atsona w p o
czeniu z socjotechnikam i, ktre stw orzono i rozw inito podczas wojny, wydawa
si tu waciw ym rozw izaniem .
Istniaa te jed n ak jeszcze jedna przyczyna, dla ktrej Resor uzna, e w arto
zatrudni W atsona. Przem ys rzdzi si w asnym etosem , w przytaczajcej w ik
szoci liberalnym . H om ogenizacja bya zjawiskiem , ktre w znaczcym stopniu
objo ludzi piastujcych najw ysze stanow iska w reklam ie. C zstokro byli
oni synam i protestanckich duchow nych; m ieli zapa i arliwo, ktre cecho
way ich ojcw, ale nie m ieli ich wiary. Uwaali, e nauka jest w yciu lepszym
przew odnikiem anieli m oralno i zachwycay ich moliwoci, ktre oferowaa
ona w celu stw orzenia nowego, wspaniaego wiata na m iar, obraz i podobiestw o
ich wasnych nam itnoci. Czowiek jest tym , czym si go uczyni. Nie m a duszy
ani adnej esencji. Co takiego jak ludzka n atu ra nie istnieje. Czowiek to tylko
zbir reakcji na bodce, ktre nauka w coraz wikszym stopniu zdolna jest k o n
trolowa, przede wszystkim dziki tem u, e W atson odkry fundam ent ludzkiej
osobow oci, k t ry m jest o d ru c h w arunkow y, a take dlatego, e pojaw iy si
nowe potne narzdzia m anipulow ania ludm i, na przykad kino, ktre czekaj
dopiero na pene w ykorzystanie ich potencjau. Rozkwit reklam y by czym wicej
ni jedynie w ykorzystyw aniem nowych technik psychologicznych, opartych na
w iatopogldzie, ktry wikszo ludzi reklam y podzielaa. Rozwojowi reklam y
towarzyszyo upow szechnianie w spom nianego w iatopogldu i przedstaw ianie
go jako jedynego wartociowego. Pod w ielom a w zgldam i zwizek ten by rze
cz zwyczajn, poniew a reklam ow y b oom oznacza przed wszystkim obalenie
tradycyjnych autorytetw . Tradycyjne odniesienia, na podstaw ie ktrych doko
nyw ano w yborw - rodzice, przynaleno etniczna, tradycja, religia - zanim
m asow a reklam a m oga sta si skuteczna, m usiay zosta w yparte w bardzo
szerokiej, pankulturow ej perspektywie. Reklam a bya form inynierii spoecznej,
ktra, jeli m iaa si powie, wym agaa w ykreow ania nowego czowieka. W prze
ciwiestwie do ludzi XIX stulecia: skrom nych, akceptujcych tradycyjne ograni
czenia obow izujce w lokalnych spoecznociach i gotowych odm aw ia sobie
pewnych rzeczy w im i wikszego dobra, now y czowiek, stworzony przez reklam,
m ia by, wedle sw Popea, reaktywny, atwo ulegajcy wpywom i impulsywny'.
O koo roku 1920 porozum ienia instytucjonalne, ktre nadal cechuj am ery
kaski przem ys reklamowy, zostay ju poczynione. W tedy rwnie pojawia si
ideologia reklamy. Jej propagatorzy przedstawiali reklam jako si zdoln pogodzi
spoeczn harm oni z osobist wolnoci w yboru. Przymus zastpi perswazja. Idea
liberalnego indyw idualizm u m ona realizowa w spoeczestwie zdom inow anym

244

RO ZD ZIA 13.

przez wielkie przedsibiorstw a. R enom ow ane m onopole, czyli wielkie, znane

m arki, doprow adz do agodzenia spoecznych napi w sposb bezbolesny dla
konsum enta, a korzystny dla zarzdzajcych. Jak pow iedzia H arold Lasswell,
now y spoeczny porzdek nie jest m oe altruistyczny, ale na pew no bardziej h u
m anitarny ni zabijanie. W roku 1920 nadszed dzie, kiedy dentelm en, ktrego
obudzi budzik Big Bena, ogoli si m aszynk Gillette, um y m ydem Ivory, zjad
na niadanie patki Kellog i pozostae codzienne czynnoci wypenia, polegajc na
m arkow ych produktach, bez reszty pozostajc w sferze w artoci akceptowanych
przez now y liberalizm oraz korporacyjne elity4.
Reklama szybko staa si rodzajem laboratorium , w ktrym biznes sprawdza
czsto przeceniane tezy behaw ioryzm u, wedle ktrych natura ludzka nie istnieje.
W brew tem u, co gosi W atson i jem u podobni, specjalici reklam y rycho przeko
nali si, e konsum enci nie s wcale nieskoczenie plastyczni. Mogli twierdzi,
e s w stanie sprzeda nawet pomyje, i w niektrych przypadkach w istocie
tak byo, nie m ogli jed n ak robi tego na dusz m et. Poniewa coraz bardziej
skaniali si ku przekonaniu, e konsum ent kieruje si przy zakupach nieracjonal
nymi a nawet irracjonalnym i pobudkam i, zm uszeni byli zastanowi si nad natur
pragnienia posiadania jakiego tow aru, a take nad tym , z czego ono wynika.
Kiedy zbadali odw ieczne rozrnienie m idzy potrzeb a chci, o ktrym Platon
pisa w Pastwie, zaczli rozum ie, e konsum pcyjne schem aty zachowa znacznie
odbiegaj od obiektywnych okolicznoci, ktre dyktuje nam rzeczywisty wiat,
a niezaspokojone pragnienia m aj na nie znaczniejszy wpyw ni dotd przypusz
czali. Liczba tych pragnie bya jed n ak zdecydow anie ograniczona i m iaa luny
zwizek z produktem , m ona go jed n ak byo spotgowa poprzez u w arunkow y wanie. Tutaj wanie spece od reklamy zaczli dostrzega rol seksu jako strategii
marketingowej. Czowiek nie jest nieskoczenie plastyczny; jest rozum n istot,
ktra sabo panuje nad wasnym i nam itnociam i, ale ich liczba jest ograniczona,
a tymi, ktrym i najatwiej m anipulow a, s nam itnoci zwizane z seksem. D late
go reklam a skuteczna pow inna wykorzystywa o d ru ch warunkowy, aby w umyle
konsum enta skojarzy produkt z em ocjam i, jakie wywouje w nim seks.
W roku 1957 zwizek m idzy nam itnociam i seksualnymi a produktam i,
ktre Madison Avenue chciaa sprzedawa, by tak oczywisty, e Vance Packard mg
ju napisa swj bestseller The Hidden Persuaders, ktry m wi o rozpow szechnio
nej obawie utraty autonom ii jednostki w obliczu m anipulow ania jej podaniem .
Wydaje mi si, e najpowaniejszym wykroczeniem, ktrego dopuszczaj si ludzie
dokonujcy gbokich manipulacji, jest to, e prbuj naruszy intym no naszych
umysw5. Te same niepokoje, ale w bardziej seksualnym wymiarze, wyraa Wilson
Bryan Key w ksikach Sublimai Seduction, Media M anipulation oraz Vie Clam-Pate Orgy. Nie trzeba zgadza si jego analiz reklam y przedstawiajcej kostki
lodu zanurzone w whisky, eby zda sobie spraw z istoty i sensu stanu seksualnej
pokusy, jak obecnie reklam a stara si wywoywa u konsum enta.
John B. W atson kierow a k am p an iam i reklam ow ym i agencji J. W alter
Thom pson, ale w latach dw udziestych jego najw aniejszym w kadem w ten prze

N O W Y JORK, 1921

245

mys byo to, e w idziano w nim g uru naukow ych technik psychologicznych,
zwaszcza tych zwizanych z w ychow yw aniem dzieci. Jego praca polegaa na tym ,
e wystpowa jako naukowy ekspert, ktry wm awia ludziom , e niemal wszystko,
co do tej pory robili, czynili niewaciwie i le - odnosio si to take, a nawet
przede w szystkim do w ychowywania dzieci. W atson ogasza ludziom , e teraz
przyszed czas, eby odrzucili swoje starowieckie, nienaukow e podejcie i zaczli
stosowa si do tego, co m wi naukowcy. Z daniem Buckleya, W atson sta si
popularyzatorem psychologii jako narzdzia sam opom ocy dla tych, ktrym trudno
byo przystosow a si do now ych regu p orzdku spoecznego, a dla pow staj
cej w tedy w arstw y planistw spoecznych i korporacyjnych menederw, ktrzy
poszukiw ali naukow ych m etod kontrolow ania spoeczestwa, by ordow nikiem
inynierii psychologicznej'.
Jeli przyjrze si wizji wiata proponow anej przez Resora, Bernaysa i Watsona, n ietru d n o zauway jej paradoksy. N ieuchronn konsekw encj watsonowskiego postulatu zastpienia tradycyjnych w yznacznikw ludzkich zachowa
byo przyjcie na ich miejsce reim u spoecznej kontroli. K onsum entem , ktry, jak
sdzono, kierow a si irracjonalnym i nam itnociam i, przede wszystkim o cha
rakterze seksualnym , m ona byo m anipulow a jedynie poprzez odw oanie si do
autorytetw naukowych jako przeciw iestw a praktycznego rozum u, ktry ufor
m owaa tradycja, a przedstaw ianego teraz jako irracjonalny. Nauka penia rol
rozpuszczalnika tradycyjnych zabezpiecze ograniczajcych dotd czowieka
i jego folgowanie w asnym nam itnociom , um oliwiajc m anipulow anie nim i
za pom oc m etod kontroli behaw ioralnej. K am pania ta bya kontynuow ana przez
cae dw udzieste stulecie w A meryce, a take w spoeczestw ach pretechnologicznych we wszystkich zaktkach wiata. Nowy liberalizm nadal funkcjonow a jako
zarazem podpalacz i straak: w im i nauki i wyzwolenia rozbija tradycyjne
kultury, a na ich m iejscu um ieszcza rozm aite form y kontroli nad spoeczestwem,
ktre opieray si na m anipulow aniu ludzkim i nam itnociam i.

ROZDZIA 14

NOWY JORK, 1922

iosn 1922 roku wydawnictwo H arcourt, Brace and Com pany opu
blikowao niewielki tom ik wierszy jam ajskiego pisarza C laudea
McKaya zatytuowany Harlem Shadows. McKay ju wczeniej w y
robi sobie nazwisko jako autor powieci Home to Harlem oraz
tw rca n u rtu zwanego harlem skim renesansem . W spom niany zbir
dany z pom oc Joela Spingarna, ydowskiego ordow nika sprawy czarnych, m ia
um ocni pozycj McKaya w literackim wiecie. Sam McKay okrela w tom ik
m ianem sukces destim e, co oznaczao, e przynis m u on co praw da niem ao
pochlebnych recenzji - do eby poczu prno, e si jest poet - ale zbyt
m ao pienidzy, eby McKay m g si w tym uczuciu utw ierdzi na duej1. Jego
publikacja zw rcia przychyln uwag recenzentw , ale nie tylko ich. Tu po
ukazaniu si Harlem Shadows, kiedy McKay zrobi sobie wolne i razem z grup
przyjaci pi sztuczny gin, w m ieszkaniu poety przy Czternastej Ulicy pojawia
si jego ona, z ktr by w separacji. Dla kolegw McKaya byo to wielkie za
skoczenie. Dlaczego nie m iaem pojcia, e jeste onaty? - w ykrzykn ktry
z nich. McKay z kolei zareagowa zoci, nie tylko z tego pow odu, e oto nachodzi
go kto, kogo bezpiecznie zaszufladkowa jako osob nalec do bezpow rotnie
m inionej przeszoci, ale te z racji sposobu, w jaki zareagowali na to jego przyja
ciele. O dpar, e o jego m aestw ie nie w iedzia n ik t oprcz w iadkw, a poza
tym i on, i pozostali nie wiedzieli o m nie jeszcze wielu rzeczy .
Festus C laudius M ckay urodzi si 15 w rzenia 1890 roku. Im iona, ktre
nosi, nadano m u po rzym skim gubernatorze i cesarzu, ktrzy w ym ienieni zo
stali w Dziejach Apostolskich. By najm odszym z jedenastki rodzestw a, a jego
ojciec nalea do jamajskiej rolniczej klasy redniej. McKay m wi o nim , e by
prezbiteriaskim k alw in em ... praw dziw ym czarnym Szkotem , czow iekiem

248

RO ZD ZIA 14.

surow ym i srogim . Zdecydow anie blisza bya m u m atka, o wiele bardziej

elastyczna i w yrozum iaa4. McKay w spom ina, e ojciec opow iada m u afryka
skie banie, ale by kategorycznie przeciw ny w yw odzcym si z Czarnego Ldu
anim istycznym w ierzeniom , ktre w tam tych czasach zdobyway sobie na rolniczej
Jamajce wielu gorliwych wyznawcw. Z daniem jednego z jego biografw, nigdy
nie utosam ia si z tym szorstkim w obejciu zw olennikiem ostrej dyscypliny,
surow ym starotestam entow ym m oralist, ktry zdom inow a jego dziecistw o".
Wydawao si, e konflikt m idzy ojcem i synem jest nieuchronny i p r
dzej czy pniej rozgorzeje z ca intensyw noci, ale jednak do tego nie doszo,
gdy kiedy C laude m ia sze, m oe siedem lat, w ysano go, eby zam ieszka
ze swoim starszym bratem U Theo. Spdzi u niego siedem kolejnych lat. U Theo
odrzuci wiar ojca, a Claude poszed w jego lady. Podobnie jak wielu innych
m ieszkacw brytyjskiego im perium , yjcych u schyku XIX stulecia, U Theo
zachysn si toriam i D arw ina i uzna, e dzieo wielkiego przyrodnika oraz prace
jego zwolennikw, takich jak H erbert Spencer, stanow i antidotum na chrzeci
jastwo, ktre w wietle dokonywanych wwczas odkry naukowych jawio si
jako przestarzae. Jak wielu jego w iktoriaskich wspczesnych, IfT h e o pragn
odrzuci chrzecijaskie dogm aty, ale zachow a obyczaje, ktre w ich cieniu
si ksztatoway. M odszem u bratu pow iedzia kiedy, e agnostyk pow inien
y w taki sposb, eby chrzecijanie go szanow ali6. C hcia usun z chrzeci
jastw a m otyw y nadprzyrodzone, eby rozbi jego dogm atyczn struktur, ale
zachowa po nim m oraln i duchow sched. ebym nie wiem jak si stara,
nauczania duchow nych i prorokw nie m og uzna za nic innego, jak przesdy7.
Jeli wzi pod uwag, e McKay wyrasta w takiej duchowej atm osferze, nic
dziwnego, e biorc przykad z brata, rycho rw nie zacz uwaa si za w olno
myliciela. Surowa i niezom na wiara, ktr McKay jako dziecko przej od ojca,
zostaa w subtelny sposb podw aona przez starszego brata, ktry przedstaw ia j
jako zbir pobonych przesdw. Jako m ody Jamajczyk, McKay m ia do w yboru
trzy religijne opcje: purytaskie w yznanie klasy redniej, oparte na afrykaskim
anim izm ie wierzenia robotnikw rolnych, oraz racjonalizm wyszej klasy redniej
i ekspatriantw . Daway m u one wiele rozm aitych moliwoci w ybrania wasnej
opcji, ale tylko do czasu, kiedy w latach trzydziestych odw iedzi Hiszpani i zetkn
si tam z katolicyzmem. W spom niane alternatywy, midzy ktrym i mg wybiera,
kryy w sobie niem oliw e do przezw ycienia antynom ie m idzy rozum em i w ia
r, natur oraz ask. Znalazy one odzw ierciedlenie w twrczoci McKaya; jego
postaci literackie tw orz pary; jest to wyraz jego niezdolnoci do przezwycienia
owych dychotom ii i uczynienia ich czci jednej, spjnej ludzkiej osobowoci.
W powieci H om e to Harlem alter ego McKaya jest zarw no intelektualista Ray,
jak i hedonista Jake. Ani razu jednak, w adnym ze swoich utworw, nie stworzy
on postaci, ktra czyaby w sobie obie te cechy. Inteligenci z jego utw orw zawsze
stawiali sobie pytanie, czy za intelektualne osignicia nie przychodzi im paci
nazbyt wygrowanej ceny ze szkod dla wasnej radoci ycia. Jednoczenie jego
postaci reprezentujce nisze warstwy spoeczne potrafiy cieszy si yciem, ale

N O W Y JORK, 1922

249

nie byy go w stanie poj. Ta icie patow a sytuacja, ktr przedstaw i w swojej
twrczoci, bya odzw ierciedleniem im pasu sprzecznych w zajem nie opcji religij
nych, z ktrym i dane m u byo zetkn si w czasach dziecistwa.
Kiedy jednak zacz dorasta, coraz bardziej pociga go wiatopogld, ktry
najbardziej odpow iada jego m arzeniom o przyszej karierze. Chcia zosta poet,
a jeli to byo jego powoaniem, wydawao si, e najkorzystniejszym i najodpow ied
niejszym dla niego wyznaniem bdzie katechizm wolnomylicieli. Istotny wpyw wy
warli na niego rwnie ludzie, z ktrym i si zetkn. Wydaje si, e w przeciw ie
stwie do wikszoci pisarzy, McKay by czowiekiem, ktry potrzebow a mentorw.
Najczciej rol t penili w jego yciu starsi, biali mczyni. Kiedy McKay mia
siedemnacie lat i pracowa na Jamajce jako czeladnik koodzieja, pozna angielskiego
ekspatrianta, W altera Jekylla i to jego wanie wybra sobie na pierwszego ze swoich
licznych biaych mentorw. Na pocztku lat dziewidziesitych XIX wieku Jekyll
pozna Roberta Louisa Stevensona. Walter Jekyll by racjonalist i m ia naukowe
skonnoci - podobnie jak sawna i noszca to samo nazwisko posta z powieci
Stevensona. Jekyll, podobnie jak starszy brat McKaya, by zdeklarowanym w olno
mylicielem. A utor Harlem Shadows napisa o nim: otworzy przede m n nowy
wiat m yli... rozmaitych pisarzy z krgu racjonalistw . Jekyll zapozna McKaya
z pracam i Spencera, ordow nika spoecznego darw inizm u, a ponadto z dzieami
Kanta, Schopenhauera, Spinozy oraz Nietzschego.
Jekyll jednak, inaczej ni U Theo, nie by zw olennikiem koncepcji, aby w sy
tuacji, kiedy religijne dogm aty chwiej si i upadaj, stara si m im o wszystko
zachowa chrzecijask m oralno. Ludzie, ktrzy najhaaliwiej podwaali i n e
gowali wiar, nierzadko kierowali si take ukrytym i m otyw acjam i, ktre wizay
si z ich w asnym sposobem pojm ow ania tego, czym jest m oralno. Tak wanie
chyba rzecz si m iaa w przypadku Jekylla, ktry by hom oseksualist i cho nie ma
pew noci, czy to za jego spraw McKay po raz pierw szy nawiza hom oseksualne
stosunki z mczyzn, to raczej pew ne jest, i to on zapozna go ze sposobam i
intelektualnego uspraw iedliw iania takich zachow a w oparciu o tradycj myli ra
cjonalistycznej. C ooper tak oto przedstaw ia t spraw:
D ow ody na hom oseksualn o rientacj C lau d ea s zdecydow anie bardziej
oczywiste. M im o e m iew a k o ntakty seksualne z kobietam i, m ia rw nie w ie
le hom oseksualnych rom answ , zw aszcza w Stanach Z jednoczonych i Europie.
W szystko w skazuje na to, e sp o r d szerokiego sp ek tru m ludzkich skonnoci
seksualnych, jem u najbliszy by hom oseksualizm , a zwaywszy n a jego relacje
z ojcem i silny zwizek z m atk, nie jest to naw et szczeglnie zaskakujce. Hom oerotyzm by najpraw dopodobniej podstaw relacji, ktre C laude naw iza z Jekyllem. N ie oznacza to jed n ak , e obejm ow aa ona take k o ntakty fizyczne. W p i
sm ach C lau d ea nie m a adnej w zm ianki, wiadczcej, e ich znajom o przybraa
taki w anie obrt, kiedy jednak, co praw da nie w prost, zasugerowa, e to Jekyll
zapozna go z realiam i hom oseksualnej m ioci oraz jej m oralnym uzasad n ien iem 1'.
Jekyll nie tylko p o m g M cKayowi opublikow a jego w czesne utw ory, n a
pisane w dialekcie jam ajskim , ale zapew ni m u take sfinansow anie studiw

250

RO Z D Z IA 14.
agrotechnicznych w B ooker T. W ashingtons Tuskegee Institute. D w udziestodw ulet
ni wwczas McKay przyjecha do C harleston w K arolinie Poudniow ej p o d koniec
lata 1912 roku i tam po raz pierw szy zetkn si z istniejcym wwczas w Stanach
Z jednoczonych system em segregacji rasowej. Syszaem o uprzedzeniach [raso
wych] w A m eryce, ale przez myl m i nie przeszo, e s do tego stopnia zajade10.

W przypadku McKaya odkryw aniu A m eryki towarzyszyo zapoznawanie

si z term inologi i retoryk walki o rw noupraw nienie rasowe, poniewa spraw
t podnoszono i opisywano w Stanach Zjednoczonych, ale nie na Jamajce. Jeeli mia
zosta M urzynem w takim rozum ieniu tego sowa, ktre miao sens dla czytelnikw
z Zachodu, m usia najpierw, podobnie jak inny Jamajczyk, Marcus Garvey, przyje
cha do kraju, w ktrym kwestia ta bya czci spoecznego dyskursu. Intelektualna
odyseja McKaya to odkryw anie oraz zapoznawanie si z rozmaitymi koncepcjami
midzyrasowych stosunkw i relacji, ktre pojawiay si w tam tych czasach. Pierw
szym przystankiem w tej podry byo Tuskgee, gdzie zetkn si z akomodacjonistycznymi ideam i Bookera T. Washingtona*, wedle ktrych M urzynom pow inno
si zapewnia wyksztacenie umoliwiajce im wykonywanie zawodu rzemielnika,
mechanika, albo rolnika. McKay rycho zorientowa si, e program szkoy z Tuskgee
m u nie odpow iada i przenis si na M anhattan, na Kansas State University, gdzie
jego relacje z biaymi weszy w now faz. W anie na tej uczelni doczy do grupy
biaych studentw o inklinacjach socjalistycznych i przeczyta klasyczne dzieo W.
E. B. D u Boisa** The Souls o f Black Folk, ksik, o ktrej pniej napisa, e bya dla
niego niczym trzsienie ziemi.11Takjak James Weldon Johnson***, Langston Hughes****
i cae pokolenie czarnych intelektualistw, McKay by pod wielkim wraeniem kry
tycznego stosunku D u Boisa wobec postawy Bookera, ktra zakadaa przystosowanie
si do istniejcego porzdku segregacji rasowej w USA. D u Bois by niewtpliwie dla
McKaya wzorcem i inspiracj, gosi bowiem, e czarni wcale nie musz by tylko
mechanikami albo rolnikami. D u Bois by wwczas w Stanach Zjednoczonych bardzo
znanym m urzyskim pisarzem; studiowa na H arvardzie i w Berlinie, James Weldon
Johnson powiedzia o Souls o f Black Folk, e jest to dzieo, ktre na samych czarnych
oraz sposb ich postrzegania wywaro wikszy wpyw ni jakakolwiek inna pozycja...
od czasw Chaty wuja Toma12.
By moe stao si to p o d wpywem D u Boisa, ktry mieszka wwczas w N o
w ym Jorku, ale po dw ch latach pobytu w Kansas, dziki kilku tysicom dola
*

Booker Taliaferro Washington (1856- 1915), amerykaski dziaacz owiatowy i polityczny,

pisarz oraz nauczyciel (przyp. tum.).

** William Edward Burghardt (W.E.B.) Du Bois (1868-1963), pisarz, socjolog, krytyk, dzia
acz spoeczny (przyp. tum.).
*** James Weldon Johnson (1871-1938), amerykaski pisarz, polityk, dyplomata, krytyk,
dziennikarz, poeta, nauczyciel, prawnik, autor piosenek, jeden z pierwszych aktywi
stw ruchu na rzecz praw obywatelskich. By take pierwszym czarnym wykadowc na
Uniwersytecie Nowojorskim (przyp. tum.).
****Langston Hughes (1902 -1967), amerykaski poeta, powieciopisarz, autor sztuk scenicz
nych, felietonista. Studiowa na Columbia University. W latach trzydziestych i czterdzie
stych sympatyzowa z kom unizm em (przyp. tum.).

N O W Y JORK, 1922

251

rw, ktre otrzym a od Jekylla, McKay w yjecha stam td i przeprow adzi si do

Harlem u, gdzie zaj si od samego pocztku le rokujcym przedsiwziciem
poprow adzenia restauracji. W N ow ym Jorku zaoy wasny biznes, a 30 lipca
1914 roku w Jersey City w stanie New Jersey oeni si z pochodzc z Jamajki
Eulali Im eld Lewars. M ia wwczas dw adziecia trzy lata, jego restauracja znaj
dow aa si na Brooklynie, ale najw aniejszym pow odem zafascynowania Nowym
Jorkiem by Harlem . Podobnie jak wielu czarnych, ktrzy zjechali tam z miasteczek
i farm Poudnia, rw nie McKay zachysn si charakterystyczn dla m etropolii
atm osfer sw obody obyczajw. H arlem sta si w tedy orodkiem najwaniejszych
artystycznych i intelektualnych przedsiw zi podejm ow anych w USA przez
M urzynw. McKaya jednak bardziej ni one pocigay uroki ycia oraz korzy
stanie z nich. W edug C oopera, w jego restauracji kw it wszelki w ystpek13.
ycie na szerokiej stopie i ze prow adzenie interesw szybko spowodoway, e
zosta bez grosza przy duszy. R estauracja splajtowaa. Istnieje oczywicie wiele
pow odw i przyczyn, ktre m og spow odow a czyje bankructw o i nierzadko jest
to sytuacja przez bankrutujcego niezaw iniona. O tym , e w przypadku McKaya
byo jed n ak inaczej, wiadczy jego list do Jamesa W eldona Johnsona z 10 m arca
1928 roku, w ktrym McKay prosi go, aby ze szkicu jego biografii, ktr Johnson
przekaza do wydaw nictw a Harper&Row, usun wzm iank o prow adzeniu przez
niego restauracji: Pewne zwizane z tym okolicznoci mogyby zosta nagonione
i postaw i m nie oraz inne osoby w niezwykle kopotliwej sytuacji14.
K rtko po plajcie restauracji rozpado si rw nie m aestw o McKaya.
W roku 1918, ju z pew nego dystansu w spom inajc w okres, McKay napisa:
Po szeciu m iesicach m oja ona m iaa dosy Nowego Jorku i pow rcia na Ja
majk15, gdzie urodzia ich jedyne dziecko, Rhue H ope McKay. Claude nigdy jej
nie zobaczy. Pod koniec lat czterdziestych crka McKaya rozpocza studia na
uniwersytecie Colum bia. McKay, ktry przyjecha do m iasta, eby wygosi mow
na cze Jamesa W eldona Johnsona, zam ierza przy tej okazji spotka si z crk
po raz pierwszy, ale um ar, zanim do tego doszo. Crce nie byo dane ujrze go
ywego, ale bya obecna na jego pogrzebie.
Kiedy rodzina od niego si odw rcia, McKay zacz nazywa m oralno
praw em biaego czowieka. W autobiografii zatytuowanej Truant napisa o sobie,
e podlega in n em u praw u. O w ierno upom nieli si inni bogowie obcej, b ar
barzyskiej postaci, nie za ponury, ubrany w surdut dentelm en reprezentujcy
Prawo M oralne tego kraju16. W arto pam ita, e McKay m g przyjecha do USA,
oeni si i zaoy wasny interes wycznie dziki znacznej pom ocy finansowej
ze strony swego biaoskrego dobroczycy. O prcz tego, w biay czowiek, naj
praw dopodobniej hom oseksualista, a z ca pew noci wolnomyliciel, raczej nie
m g uchodzi za posta reprezentatyw n dla wyznawcw religii chrzecijaskiej,
ktr McKay by skonny odrzuci jako praw o biaego czowieka. Jednoczenie,
o jego ojcu, w iernym ordow niku chrzecijaskiego praw a m oralnego, nie sposb
powiedzie, e by biaym. Skd zatem to nieuzasadnione m ieszanie kwestii rasy
do kwestii jednoznacznie sprowadzajcej si do seksualnej transgresji? By moe

252

RO Z D Z IA 14.

chodzio o to, e McKay postanow i wykorzysta wczesne realia dotyczce kwe

stii rasowych na swoj korzy i posuy si nim i jako przykrywk i usprawiedliwie
niem dla wasnych niewaciwych zachowa w sferze seksualnej. Zdaniem Coopera:
Istot m aeskich problem w M cKaya by oczyw icie jego hom oseksualizm .
N ow y Jork z jego ogro m n liczb ludnoci oraz w ynikajc z tego an o n im o w o
ci, pozw ala zaistnie duej, m im o e oficjalnie represjonow anej, h o m o sek su al
nej spoecznoci, ktrej czonkow ie regularnie, cho niejaw nie m ogli oddaw a si
folgow aniu sw oim seksualnym gustom . M cKay uw ielbia w nieom al tajny aspekt
now ojorskiej rzeczyw istoci, a po rozpadzie swojego m aestw a, w jego yciu ero
tycznym pojaw iali si p a rtn erzy obojga p c i17.

O krelenie prawo biaego czowieka jest sygnaem wyznaczajcym p o

cztek w ykorzystyw ania przez McKaya realiw kw estii rasowej jako uspraw iedli
w ienia dla wasnych niem oralnych zachow a seksualnych. Im intensywniej im
si oddawa, tym bardziej zwikszao si jego zainteresow anie problem am i ra
sowymi, by to bow iem sposb na pozbycie si poczucia winy wywoanego sek
sualnym i w ystpkam i. Sytuacja rasow a w Stanach Zjednoczonych posuya m u
za uspraw iedliw ienie b u n tu przeciwko praw u m oralnem u. W przeciw nym razie
doszoby w n im do gosu poczucie m oralnoci, ktrej uczy go ojciec, a bya ona
bez w tpienia chrzecijaska, m oe przesadna i surow a, ale w adnym razie nie
biaa. Przyjazd do biaego kraju, w ktrym istnia duy i ekonom icznie wyzy
skiwany m urzyski proletariat, da McKayowi wszystko, co byo m u niezbdne
dla uzasadnienia i uspraw iedliw ienia przed sam ym sob odrzucenia religii, k t
r wyznawaa jego rodzina.
Pocztkowy okres b u n tu McKaya zbieg si z w ybuchem pierwszej wojny
wiatowej; w Stanach Zjednoczonych zaczo wtedy brakowa rk do pracy; z Pou
dnia do przeywajcych okres prosperity fabryk zbrojeniowych Pnocy cignito
olbrzym i liczb czarnych robotnikw . W roku 1917 McKay znalaz prac jako
kelner w wagonie restauracyjnym kom panii Pennsylvania Railroad. Dziki tem u
przez nastpne dw a lata styka si z czarnym i z Poudnia, ktrzy wanie zaczynali
odkryw a, e m og korzysta z nalenych im sw obd i prosperity w gwnych
m iastach przem ysowego Pnocnego W schodu pooonych w ssiedztwie C zar
nego Pasa (Black Belt*). Jak pisa Franklin Frazier, pierw sza w ojna wiatowa wy
w oaa w m iastach P nocy trzeci straszliw y kryzys, rw nie dotkliw y jak te,
ktrych rdem byo niew olnictw o i Rekonstrukcja**. W okresie Rekonstrukcji
dotychczasow i niew olnicy odzyskali wolno, ale czstokro oznaczao to tylko
odcicie ich od wasnych korzeni; wielu czarnych wdrow ao po kraju od jednego
*

Black Belt - region w poudniowej czci USA. Nazwa ta pocztkowo odnosia si do prerii
oraz yznych obszarw rodkowej Alabamy i plnocnow schodniej czci Missisipi. P
niej nazywano tak rolniczy obszar Poudnia, gdzie robotnikam i na plantacjach byli w prze
waajcej wikszoci Afroamerykanie (przyp. tum.).

** Rekonstrukcja - okres odbudowy amerykaskiego pastwa, ktry trw a w latach 1865-1877 (przyp. tum.).

N O W Y JORK, 1922

253

obozu robotnikw pozyskujcych terpentyn, do drugiego, co m iao katastrofalne

nastpstwa dla ich zwizkw rodzinnych. Teraz, kiedy wolne miejsca pracy w prze
myle zbrojeniow ym powodoway, e czarni cigali do gett na Pnocy, proces ten
pow trzy si, tym razem jed n ak skala zjawiska bya naw et wiksza. McKay by
jego naocznym wiadkiem. Stopniowo j postrzega sam ego siebie przez pryzm at
sytuacji rasowej w USA. Ojciec McKaya by zaprzysigym prezbiterianinem , a jego
brat w olnom ylicielem , ktry p o d w zgldem przestrzegania w artoci m oralnych
chcia przewyszy chrzecijan. McKay zacz wyw odzi std pogld, e jego o so
bowo jest rozdwojona. I tak, w powieci Home to Hartem alter ego autora jest Ray,
czarny intelektualista z Haiti - ktry prbuje pisa wiersze i z kadym , kto zechce
go sucha, dzieli si swoim Weltschmerz, ktrego rdem s kwestie rasowe - ale
jednoczenie jest n im take beztroski i seksualnie wyzwolony ciem noskry Jake.
Tutaj, podobnie jak pniej, na przykad w latach szedziesitych, kiedy w ybu
cha wrzawa w yw oana R aportem M oynihana, sowo rasa stao si sow em -klu
czem dla nazyw ania problem u, ktry w istocie m ia cisy zwizek z seksualnoci.
W powieci H om e to Harlem, pow odem , dla ktrego czarny intelektualista
Ray postrzega kultur w kategoriach rasowych, jest by m oe to, e na McKaya
bardzo silny w pyw m iay dziea spoecznych darw inistw , w ktrych kwestia rasy
pojawia si n ad er czsto. Ray jest wyobcowany, poniew a jest czarnym , ktry
odebra biae wyksztacenie. Faktem jest, Jake - m wi Ray - e nie wiem,
co poczn z m oim m izernym w yksztaceniem . C zasam i zastanaw iam si, czy
m gbym je z siebie w ym aza i zatraci si w ktrej z prym ityw nych kultur
z afrykaskich dungli. Jestem odm iecem 18. Inaczej mwic, cywilizacja jest
dom en rasy biaej i w zwizku z tym jest rzecz naturaln, e M urzyni w sprawach
seksu s nieodpow iedzialni. Rozwodzc si nad perspektyw am i ycia rodzinnego
ze swoj on Agat, pisze rw nie o prokreacji, a sposb, w jaki to czyni - d a
jc wyraz odrazie dla kobiecych zdolnoci do m acierzystw a oraz dla posiadania
dzieci - m a jednoznacznie hom oseksualny podtekst. Rycho staby si jedn
z tych zadow olonych wi z harlem skiego chlewu, gotowych podzi m ae czar
ne warchlaki. G dyby potrafi bra rzeczy w taki sposb, jak Jake, jake odm ienne
m ogoby by jego ycie. Zwiza si na krtko i by nieodpow iedzialnym ! Ale
on i Agata byli niew olnikam i cywilizacyjnej tradycji19.
rdem zazdroci, ktr Ray odczuw a w stosunku do Jakea, m og by
jedynie problem y n a tu ry intelektualno-seksualnej. Z godnie z przedstaw ionym
powyej schem atem , Jake to praw dziw y M urzyn, poniew a w yciu seksualnym
jest nieodpow iedzialny. Ray natom iast nazbyt duo myli i to powoduje, e wyzby
si ducha rasy. D eterm inacja, z jak M cKay czy ze sob kwesti rasy i seksu,
niebezpiecznie przyblia go do pogldw goszonych przez wczesny Ku Klux Klan;
dostrzegli to take jego wspczeni. Jeden z recenzentw jego tw rczoci napisa:
[McKay] tak sam o, jak czonkowie Klanu, przejaw ia niebezpieczn skonno do
generalizow ania, z t tylko rnic, e dokonuje odw rcenia wartoci. Przypisuje
M urzynowi wyszo we wszystkim, co wydaje si wane: wraliwo i um iejtno
cieszenia si yciem, zdolno do bycia w ielkodusznym i ekspresywnym, ciepym

254

R O Z D Z IA 14.

i nieodpow iedzialnym , um iejtno ycia bez w stydu i w ew ntrznej represji...

Czy M u rzy n i.... s dziem i pozbaw ionym i kom pleksw i zaham ow a, jak sdzi
C laude McKay?20.
Istniej dow ody na to, e takim i nie byli. I tak, na przykad: Ray odczu
w a wicej, m ia szersze hory zo n ty i nie zadow alay go proste i atwe rzeczy,
ktre wystarczay Jakewi21. M im o to jed n ak nigdy nie um ia tego wykorzysta
i przeoy na praktyczne dziaania. w intelektualny parali nie jest tru d n y do
zrozum ienia. Intelektualne cele, ktre sobie postaw i, oznaczay w yrugow anie
mylenia. C hcia by takim , jakim postrzega Jakea: kierowa si instynktem , by
seksualnie nieodpow iedzialnym , w olnym o d poczucia winy i biaych zaham o
wa. Czy ludzie z k art jego powieci byli w rzeczywistoci takim i, jak sobie w y
obraa, to osobna sprawa. Na potrzeby pow ieci Jake jest wanie kim takim ,
Ray za, pod o b n ie ja k McKay, pragnie zosta poet. Chce wiadom ie panow a
nad sytuacj i rado sprawia m u fakt, e Jake podziw ia go za jego osignicia.
Kiedy Ray postanaw ia w yjecha z H arlem u i zosta m arynarzem , Jake, ktry
podczas wojny by w Europie, filozofuje na tem at podrow ania i konkluduje:
wszdzie jest tak sam o. Ray przyznaje, e Jake by m oe m a racj, ale nie moe
pow strzym a si od uwagi, e to sam o pow iedzia G oethe w Werterze. N iepo
trzebnie o tym w spom ina, gdy Jake nie czyta Goethego, ale m im o to cytat wywiera
na nim odpow iednie wraenie. Chciabym by w yksztacony, wzdycha. Ray za
potrafi tylko odpow iedzie na to pytaniem : Jezu! Po co?22.
Pytanie Raya p o d pew nym wzgldem jest upraw nione, p o d innym ju nie.
Rodzaj racjonalizm u, ktry sobie w ybra i ktrym kierow a si w swojej tw r
czoci, by zawieszony w prni i oderw any od korzeni, p odobnie jak m urzyski
intelektualista, ktrego ostro krytykow a w swojej pniejszej powieci Banjo.
O prcz standardow ych zarzutw, staw ianych przez d arw inistw spoecznych
pogldom , w ierzeniom i przekonaniom charakterystycznym dla koca XIX stule
cia, McKay, dziki sw em u m entorow i Jekyllowi, p ozna take publikacje, ktrych
autorzy przedstaw iali rozm aite uspraw iedliw ienia hom oseksualizm u. W artykule,
ktry w 1918 roku ukaza si na am ach czasopism a Pearsons, McKay w ym ienia
sawnych pisarzy, o ktrych rozpraw iali z Jekyllem: O scara W ildea, Edw arda Carpentera i W alta W hitm ana. C arpenter w 1894 roku opublikowa traktat Homogenic
Love and Its Place in a Free Society. Z daniem C oopera: Dla tych, ktrzy w roku
1918 ywili m io, ktrej nie om ielali si nazwa zestawienie nazwisk W ildea,
C arpentera i W h itm an a nie pozostaw iao adnych wtpliwoci co do intencji
McKaya. To, co w istocie m ia do powiedzenia, naleao czyta midzy wierszami23.
Kiedy zatem Ray wykrzykuje: im wicej si ucz, tym mniej rozum iem
i kocham ycie. Caa w iedza tego wiata nie potrafi sprosta odpowiedzi na jedno
proste pytanie, dlaczego yjemy?, tru d n o nie mie dla niego wspczucia. Intelek
tualna tradycja, w ktrej wyrs, bya uom na i niezdolna odpowiedzie na podobne
pytania. U samego jej rda leaa bow iem racjonalizacja oraz uspraw iedliwianie
podania i z tego wanie pow odu nie m oga wskaza m u drogi wyjcia poza nie.
M im o to McKay nie by zdolny upodobni si do podziw ianego przez siebie ideau

N O W Y JORK, 1922

255

czarnoskrego jako czowieka beztroskiego i cakowicie wolnego od poczucia winy.

Poniewa nie m g by nim w sposb naturalny, pozostawao m u jedynie intelek
tualnie dy do w spom nianego ideau, im bardziej jednak zdawa si na intelekt,
tym dalszy by od postaw ionego celu, polegajcego na odrzuceniu rozum u, sum ie
nia za w szczeglnoci. Ray by z gry na straconej pozycji i schodzi ze sceny nie
uzyskawszy odpow iedzi na adne z wanych pyta, ktre sobie stawia.
M cKay ucieka si do sym bolicznego rozstrzygnicia tej kwestii. Jake spoty
ka prostytutk, ktra pojaw ia si na pierw szych stronach ksiki i id razem 113
ulic, przechodzc obok zwartej, ponuro-szarej m asy prezbiteriaskiego kocioa
biaych24. Koci jest pom ylany tam jako m u r o b ro n ny przeciw ko czarnej
inwazji z H arlem u. M ona j oczywicie rozum ie dwojako. Przede wszystkim
tak, e Piknem u Kwartaowi zam ieszkanem u przez biaych zagraaj czarni,
ktrzy zajli ju niegdy w ycznie biay H arlem , teraz za posuw aj si dalej na
poudnie. McKay idzie jed n ak dalej i inwazj czarnych przedstaw ia rwnie w k a
tegoriach m oralnych. O to czarna seksualna niem oralno niczym potna fala
uderza w surow y prezbiterianizm biaych, a jej czoem s Jake i Felice, ktrych
prym ityw na m io stanowi zagroenie dla biaego establishmentu: zrozpaczeni,
przeraeni, bladolicy, trw ali przy dawnej ponurej O dpow iedzialnoci. A dajcy
im [biaym] m oraln odwag prezbiteriaski koci wznosi si na rogu niczym
forteca zagradzajca drog inwazji25.
Jake i Felice s aw angard najazdu seksualnie wyzwolonych czarnych, ktrzy
chc doprow adzi do rewolucji w sferze w artoci oraz unicestw ienia protestanc
kiej kultury: Ale grupki gonych i rozem ianych czarnych galantw i ich lubych
zaczy traktow a ten kw arta jako miejsce popoudniow ych spacerw. Tego ju
byo za wiele: profanow anie jego atm osfery przez czarn m io w sam ym cieniu
szarego, surow ego prezbiteriaskiego kocioa! D aw na obyczajno szykowaa
si do odw ro tu 26.
M cK ay m ia oczyw icie racj. D aw n a o b y czajno re p rez en to w an a
przez protestanckie Kocioy szykowaa si do odw rotu i to na wiele sposobw.
Przede wszystkim m iay one odstpi od tradycyjnego chrzecijaskiego stano
wiska w kw estii seksualnoci w ogle, a antykoncepcji w szczeglnoci, w cakiem
dosow nym za sensie, czonkowie tych kongregacji przygotowywali si do ucieczki
na przedm iecia; zjawisko to nasilio si zwaszcza po zakoczeniu II wojny wiato
wej. Ostatecznie, miejsce seksualnej m oralnoci jako przedm iotu najwikszej troski
gwnych Kociow protestanckich zajy stosunki midzyrasowe; skutkiem tego
bya daleko idca destabilizacja p orzdku spoecznego w Stanach Zjednoczonych,
a jednym z najwaniejszych tego przyczyn bya kwestia m urzyska. Lenin m ia
suszno, kiedy tw ierdzi, e nonikiem rew olucji w USA bd czarni. Lewica
przez cae stulecie postpow aa zgodnie z t w anie w skazw k rosyjskiego
przywdcy. Rewolucja, do ktrej w yw oania dyli kom unici, byaby niem oliw a
bez w spdziaania z czarnym i traktow anym i jako forpoczta uderzenia w dawn
obyczajno. Jeeli ktry z Kociow udaoby si przedstaw i jako biay, atwo
byoby go cakowicie zdyskredytowa. A Kocioy protestanckie, ktre po zerwaniu

256

R O ZD ZIA 14.

z Rzymem stay si Kocioam i narodow ym i, byy szczeglnie podatne na tego ro

dzaju atak. W ielu protestantw - ludzi pokroju M axa E astm ana - nie wyznawao
ju religii ojcw (wanie dlatego zam ieszkali w N ow ym Jorku) i w ypatryw ao
dla siebie sposobu bezbolesnego wyjcia z sytuacji. Sprawa czarnych, ktrzy,
yjc w rd protestantw , wycierpieli od nich tak wiele niesprawiedliwoci, bya
doskona okazja dla odkupienia grzechw przeszoci, ale te uspraw iedliw ienia
tych, ktre w sferze seksualnej p openi w przyszoci.
To, e M cKay uczyni koci prezb iteria sk i sym bolem daw nej obyczaj
noci, nie jest niczym zaskakujcym . Jego ojciec by p rezb iterian in em , a b u n t
M cKaya przeciw ko tem u w yznaniu jest b u n te m przeciw ko porzdkow i m o ra l
nem u, ktrego ucielenieniem by w jego yciu ojciec. Aby uzasadni i u sp ra
wiedliw i swj b ra k odpow ied zialn o ci - k t ry p o p rzeprow adzce do H arlem u
dop row adzi do p o rz u c e n ia ony i u p a d k u restau racy jnego biznesu - m usia
przedstaw ia w K oci jako biay, gdy w te n sposb podw aa jego a u to ry
tet. O jciec M cKaya raczej nie pochw aliby p o stp o w an ia swego syna C laudea,
C laude za nie m ia innego w yjcia, gdy tylko w ten sposb i na w asnych w a
ru n k a c h m g staw i czoa zarzu to m w yzbycia si m o ralnoci. W rezultacie
by w in n y tego, co byo m u zarzucane. Z am iast si p rzyzna do winy, McKay
zrzuci j na w artoci, w edle kt ry ch j orzekano. G dyby ud ao si w ykaza, e
K oci prezb iteria sk i jest zepsut, rasistow sk, bia organizacj, wwczas
bezw zgldne p o tp ien ie przez ojca za po rak i p o n iesio n e przez M cKaya w sfe
rze ycia rodzin n eg o , za n ieu d an e m aestw o i niep o w odzenie w interesach
stracioby n a w akoci i nie byo a ta k bolesne. N ie m g jed n a k po p ro stu
pozw oli sobie na opow iedzenie si za w yzw oleniem seksualnym , gdy w jego
p rzy p ad k u oznaczaoby to jaw ne przy zn an ie si do h o m oseksualizm u. R oz
gryw anie k a rty rasow ej pozw alao M cKayowi folgowa w asnym seksualnym
u p o d o b a n io m , a je d n o c z e n ie skryw a sw oje p o stp o w an ie p o d p o z o ram i
susznej i m o ra ln ie uspraw iedliw ionej w alki z niesp raw iedliw oci rasow .
O znaczao to jed n o czen ie postaw ien ie w stan oskarenia stranikw d o ty c h
czasow ego p o rz d k u m o raln eg o i zep ch n icie ich do defensywy. N ieczyste
sum ienie M cKaya p o d p o w iad ao m u, e skoro biali s li, czarni m usz by
dobrzy. N iespraw ied liw o rasow a zyskaa w te n sp o sb statu s osk aren ia
i potpienia, kt re torow ao z kolei drog u n icestw ien iu seksualnej m oralnoci.
Postaci z pow ieci M cKaya rycho znalazy tw rczych naladow cw.
N a kocu H om e to Harlem Jake i Felice uciekaj razem z Nowego Jorku do
Chicago; m oe nie s jeszcze gotowi si pobra, ale chc podj prb wsplnego
ycia. Ray z on A gat wyjecha z Nowego Jorku ju wczeniej i zatrudni si
jako kuchcik na pokadzie jednego z transatlantyckich frachtowcw. Porzucanie
ojczystych stron stao si w literaturze am erykaskiej swoist konwencj literack,
sposobem dram atycznego rozw izania kwestii, ktre w istocie pozostay nieroz
wizane. H uck Finn w yrusza w podr, Rip Van W inkle, kiedy ju nie m oe wy
trzym a ze zrzdliw on, wychodzi z dom u i idzie w gry. W spom niana literacka
konwencja doskonale odpow iadaa potrzebom McKaya. ycie naladowao sztuk.

N O W Y JORK, 1922

257

Zrzuciwszy krpujce go wizy m aestw a i prow adzenia wasnego interesu, by

gotw do naladow ania wasnych postaci literackich.
N iespodziew any przyjazd ony przyczyni si do u konkretnienia planw,
z ktrym i M cKay od daw na si nosi. Teraz on rw nie m g wyruszy w dalek
podr. W roku 1922 dla m odego czowieka o skonnociach socjalistycznych,
ktrego nie krpow ay adne obowizki, m arszruta takiej wyprawy nie prowadzia
ju jed n ak na Zachd, ale w dokadnie przeciw nym kierunku, czyli na W schd.
McKay postanow i w yruszy na jedn z najczciej w ybieranych w owym czasie
intelektualnych pielgrzym ek. Zdecydow a, e pojedzie do Moskwy, aby na wasne
oczy zobaczy, jak przebiega toczca si tam bolszewicka rewolucja. W swojej
autobiografii pisze jasno, e rdem zauroczenia bolszewick rew olucj bya jego
sytuacja dom ow a. Ucieka od ony, ktra do niego pow rcia, oraz perspektyw y
opiekow ania si n i oraz dzieckiem, ucieka take od seksualnej rozpusty, ktrej
si oddaw a i ktra bya gw nym pow odem separacji z on. Wszystkie moje
plany wziy w eb - pisa o zamcie, k t ry w yw oany przez pow rt m aonki
kad si cieniem na jego szybko sabnce pragnienie bycia poet:
O eniem si, kiedy uw aaem , e dom ow e p artn erstw o jest czym m oli
w ym w m o im yciu. Z decydow anie si je d n a k m yliem , a w k ocu zrozum iaem ,
e z n atu ry jestem w drow cem , a n ieudom ow ienie m am we krw i. Nie potrafiem
sprosta w ynikajcym i z tego konsekw encjom chwili. Pragnem by w olny jak
p tak i odczuw aem przem o n p otrzeb, eby znow u w drowa. D okd? Rosja
bya dla m nie sygnaem . O g ro m n e w rzenie i wielki eksperym ent. Czego m gbym
si tam nauczy? C o stam td w ynie dla siebie sam ego i mojej pracy? W ew ntrzny
nakaz m w i mi: jed tam i si przekonaj. Uciekaj z puapki seksu i ndzy, o d p o
w olnego um ieran ia w dom u, ze lepej uliczki ualania si n ad sob sam ym , przed
podniecajc, synkopow an fascynacj H arem em , z dusznego getta w iadom oci
kolorow ych. Jed, zam iast pozostaw a w bezru ch u , ruszaj27.

McKay nie by w swoich odczuciach odosobniony. Koleje jego ycia byy

podobne do tych, ktre stay si udziaem wikszoci wczesnych radykaw. Przy
naleno rasowa nie m iaa absolutnie niczego wsplnego z niczym, co w tym istot
ne. W ykorzystyw ano j jako pretekst dla atakow ania chrzecijaskiej m oralnoci
oraz kultury protestanckiej, ktra bya jej urzeczyw istnieniem . Pod tym wzgldem
losy McKaya byy bardzo p o dobne do historii ycia dziesi lat od niego starszego
Carla Van Vechtena, biaego pisarza zaliczanego do n u rtu harlem skiego renesansu,
autora Nigger Heaven. O n rw nie w yw odzi si z rolniczej klasy redniej i w y
chow a si w stabilnej i trwaej protestanckiej rodzinie. McKay, podobnie jak on,
oeni si ze swoj dziewczyn z czasw wczesnej m odoci. Tak sam o jak Van
Vechten, krtko p o przyjedzie do Nowego Jorku porzuci on i zacz karier
jako literacki propagator now oczesnych trendw . I McKay, i Van Vechten byli biseksualistam i, i gdy tylko oswoili si ze sw obodniejsz obyczajowoci, ktr coraz
bardziej otwarcie prom ow ano w N owym Jorku, dali upust swoim homoseksualnym
skonnociom . O bu pociga m o d ern izm i now oczesno, gdy traktow ali go

258

RO Z D Z IA 14.

jako uspraw iedliw ienie swojego postpow ania oraz stosunku do rodziny. McKay
najpierw skania si ku socjalizm owi, a pniej kom unizm ow i, Van Vechten za
ku bardziej literackim przejaw om dekadencji, fascynow aa go rw nie m uzyka
Schoenberga i Strawiskiego. D rugi z nich w dziedzinie literatury by rwnie wy
konawc testam entu G ertru d y Stein. C zarny Jamajczyk McKay, podobnie jak Van
Vechten, ktry by biaym , szuka w spraw ach rasow ych ideologicznego uspraw ie
dliw ienia dla wasnej seksualnej rozwizoci. W kadem Van Vechtena w proces
podw aania chrzecijaskiej obyczajowoci na gruncie rasowym bya jego ksika
Nigger Heaven, ktr opublikow ano w roku 1926. D w a lata pniej w jego lady
poszed McKay; ksik H om e to Harlem czarna prasa ocenia najczciej bardzo
krytycznie, upatrujc w niej czarnej wersji Nigger Heaven. Z arw no Van Vechten,
jak i McKay obracali si w rd radykaw z G reenw ich Village z krgw tak zwa
nego N iew innego B untu (Innocent Rebellion), k t ry datuje si na lata 1912-1916.
Zaliczali si do nich E m m a G oldm an, M argaret Sanger, Eugene O Neill, John Reed,
M abel Dodge. Po w ybuchu rewolucji bolszewickiej 1917 roku wielu z nich, w tym
take McKay, czynnie zainteresow ao si kom unizm em .
Podstaw harlem skiego renesansu byo wanie owe przym ierze czarnych
z H arlem u z radykaam i z Greenwich Village. Do ich spotkania, na ktrym sojusz
ten w istocie si zrodzi, doszo podczas przyjcia poegnalnego, ktre McKay wy
da we wrzeniu 1922 roku przed wyjazdem do Rosji. Pismo The Liberator wsp
pracowao z grup wybranych osb, zwizanych z NAACP przy zbirce pienidzy,
ktre m iay zosta wysane McKayowi, eby umoliwi m u wzicie udziau w IV
zjedzie Trzeciej M idzynarodwki Komunistycznej, ktry zwoano do Moskwy na
listopad. Wiele lat pniej James W eldon Johnson napisa do McKaya:
Czsto w spom inam y tam to przyjcie z 1922 roku. Czy wiesz, e byo to p ierw
sze, czysto tow arzyskie spotkanie biaych i czarnych literatw ? Teraz p o d o b n e
przyjcia s w N ow ym Jorku rzecz zwyczajn, ale w tpi, czy n a ktrym kolw iek
z n ich zebrao si bardziej reprezentatyw ne grono ni wtedy. Jak pam itasz, byli
tam H eyw ood B roun, R uth H ale, E.R A dam s, John Farar, C arl Van D oren, Freda
Kirchwey, Peggy Tucker, Roy N ash, a z naszej strony ty, D ubois, [sic!] W alter W h i
te, Jessie Fauset, A rth u r Schom burg, J. R osam ond Johnson - myl, e to przyjcie
co zapocztkow ao28.

Tym, czem u dao pocztek, by oczywicie sojusz lewicy i czarnych. D o

kona si on p o d auspicjam i Partii K om unistycznej, pniej za przeszed pod
skrzyda ru ch u obrony praw obywatelskich w latach pidziesitych i szedzie
sitych, a nastpnie poczy z kulturow i seksualn rewolucj, ktra w latach
szedziesitych i siedem dziesitych ogarna kraj oraz jego instytucje. Poegnalne
przyjcie w ydane przez McKaya w istocie co zapocztkow ao, jak to okreli
James W eldon Johnson: doprow adzio do opartego na kwestii rasowej przekon
struow ania porzdku spoecznego, odzwierciedlajcego protestanckie rozum ienie
m oralnej tradycji Z achodu. Jednak w arto pam ita, e przyjcie to m ogo doj
do skutku dziki znajom oci McKaya z M axem E astm anem , przystojnym w y

N O W Y JORK, 1922

259

dawc lew icow o-radykalnego pism a The L iberator, k t ry wedle sw McKaya

by ikon radykaek29.
W roku 1919, pracujc w w agonach restauracyjnych linii Pennsylvania,
McKay pisywa wiersze, gdy jego napity do granic m oliwoci rozkad zaj m u
na to pozwala, a jednoczenie poznaw a w arunki ycia w nowych czarnych gettach
m iast n a poudniow ym w schodzie kraju. W tym czasie pozna E astm ana za p o
rednictw em jego siostry Crystal, ktra bya w tedy wspwydawc The Liberator.
Po opublikow aniu jednego z jego wierszy, C rystal zaprosia McKaya do redakcji
pism a, eby porozm aw ia o jego twrczoci. Crystal, p odobnie jak jej brat, bya
socjalistk i fem inistk, a p o n ad to jed n z zaoycieli AC LU*. McKay pow iedzia
0 niej, e jest najpikniejsz bia kobiet, jak dane m u byo pozna30 (zawsze
skory do w yraania swoich opinii na tem at u ro d y biaych kobiet, w 1937 roku
McKay napisa do Eastm ana, co sdzi o onie Lenina: Co do brzydoty K rup
skiej, nie ulega ona najm niejszej wtpliwoci. Bya najbrzydsz Rosjank, jak
kiedykolwiek w idziaem , i spraw iaa na m nie w raenie w p picego aligatora).
Kiedy McKay p ozna Eastm anw, znalaz si w sam ym sercu am erykaskiego ra
dykalizm u, goszonego przez pism o The Masses, ktre w tedy rw nie redagowa
Eastm an. W edug tego ostatniego, celem czasopism a bya waka o rwno rasow
1 praw a kobiet, rozum ne relacje seksualne, a przede wszystkim antykoncepcja
i kontrola urodze31.
E a s tm a n n ie b y p rz e k o n a n y , czy s o c ja lis ty c z n e m ille n iu m n a d e j
dzie w taki w anie sposb, jak tego oczekiwali ci, ktrzy w ypatryw ali go najarliwiej, m im o to jed n ak zgadza si z jego celami. C laude McKay by po d w iel
kim w raeniem osoby Eastm ana. Eastm an m ia w tedy trzydzieci sze lat i by
jednym z najprzystojniejszych m czyzn swego pokolenia. W ysoki i szczupej
postury, z przedw czenie osiwiaymi, ale gstym i w osam i wyglda znakom icie
i stale otacza go krg wielbicielek. Wedle tego, co sam o tym mwi, ochoczo z tego
korzysta. Jesieni i zim 1921 roku, kiedy jego rom ans z gwiazd filmow Florence
D eshon rozgorza na nowo, utrzym yw a take erotyczne kontakty z trzem a innym i
kobietam i: Myl, e wanie wtedy, kiedy odruchow o cofaem si przed m oj
nazbyt w ym agajc m ioci, zaczem zyskiwa saw kogo w rodzaju biegego
byronowskiego kochanka - D on Juana albo C asanovy - ktra towarzyszya m i
dugo i w pew ien sposb przeszkadzaa w rzeczywistych rom ansach32.
C laude McKay, ktrego p rag n ien ie literackiej sawy i seksualnego w y
zw olenia byo zbiene z deniam i E astm ana, nie potrafi si oprze urokow i
starszego i bardziej ni on oprom ienionego sukcesam i czowieka - kogo, kim
on sam bardzo p ragn si sta. Latem 1922 roku napisa do Eastm ana: Kocham
twoje ycie - bardziej ni tw oj poezj i bardziej ni twoj osobowo. To m oja
postaw a wobec wszystkich artystw. M oe to niezdrow e, ale ycie fascynuje m nie
swymi nam itnociam i33. McKay kolejny raz i znow u ze starszym od siebie bia
ym naw iza relacj, w ktrej ten drugi pen i rol m entora. Eastm an, podobnie
*

American Civil Liberties Union (ACLU) - amerykaska organizacja, ktrej celem jest
ochrona praw obywatelskich gwarantowanych przez konstytucj (przyp. tum.).

260

R O ZD ZIA 14.

jak wczeniej Jekyll, udziela m u ojcowskich p o rad oraz finansowego wsparcia,

a oprcz tego pom aga m u wydawa wiersze. Taki stan rzeczy utrzym yw a si
przez reszt ycia McKaya. W tym przyp ad k u jednak, w przeciw iestw ie do
kontaktw z Jekyllem, nic nie wskazuje na to, e ich relacja m iaa jakikolw iek
kontekst hom oseksualny. Jednake, podobnie jak to byo za czasw przyjani
z hom oseksualnym racjonalist Jekyllem, McKay p o d okiem biaych radykaw
poszerza swoj wiedz, tym razem poznajc ideologi am erykaskiego ruchu
ngritude*. Jego najsawniejszy wiersz I f We M ust Die (Skoro m usim y um rze),
ktry sta si natchnieniem dla kilku pokole czarnoskrych m ieszkacw A m e
ryki, ukaza si w 1919 r. w lipcow ym w ydaniu Liberatora, ktrego redaktorem
by Eastm an. Szedziesit lat pniej wiersz ten odnaleziono w rd utworw,
bdcych inspiracj dla czarnych, ktrzy opanow ali w izienie Attica State P ri
son w Nowym Yorku. Magazyn Time uzna wwczas, e jeden z siedmiu utworw
napisanych w 1919 roku przez McKaya do lipcowego w ydania Liberatora jest
wierszem nieznanego winia, chropaw ym , ale poruszajcym swoj heroiczn
m anier, zatytuow anym I f We M ust D ie1"'.
Eastm an, p odobnie jak McKay i Van Vechten, polubi swoj mio z dzie
cistwa i razem z on przeprow adzi si do Nowego Jorku. Tutaj to, o czym
opow iada na spotkaniach redakcyjnych The M asses w poczeniu z tym , co
zwykle okrela si m ianem dzy lub lubienoci, doprow adziy do rozpadu jego
maestwa. Kiedy w Rosji wybucha Rewolucja Padziernikowa, Eastman i McKay
zauwayli, e rewolucja wiatowa zdaje si urzeczywistnia ich wasne przekonania
na tem at seksualnego wyzwolenia. Nie sposb byo oprze si pokusie, eby tam
pojecha i na wasne oczy zobaczy, jak toczy si rewolucja. D okadnie tak samo
sto trzydzieci lat wczeniej postpia M ary W ollstonecraft i angielscy radykaowie,
kiedy zjechali do Parya, aby by w iadkam i rewolucji francuskiej.
Zanim jeszcze sta si seksualnym rew olucjonist, tene sam Max Eastm an
napisa:
Skadajc deklaracj spontanicznej niezalenoci, staraem si zamanifestowa
moje prawo do bycia zm iennym i niestaym poet, ktrym jestem. By to pocztek woj
ny, w ktrej partyzanckie, rozproszone, obdarte i le uzbrojone siy charakteru kierowa
ne przez takiego poet w adnym razie nie mogyby zwyciy. Ida, ze swoj tradycyj
n m oralnoci, wspierana przez moj odziedziczon po przodkach prawo, wdara
si w m chim eryczno i wt teoretyczn obron niczym bitewny czog35.

Jednak w Zwizku Radzieckim , nowej krainie w olnoci, bieguny m oral

noci zostay odw rcone. Teraz ciar dow odu spocz na kobiecie, ktra chciaa
przestrzega tradycyjnych w artoci, takich jak m onogam ia, w ierno i troska
o dzieci. M oralno seksualna zostaa uznana za wzgldn, gdy przynalen je d
nej ze spoecznych klas, a to j dyskredytowao, bow iem program kom unistyczny
zakada zniesienie wszelkich rnic klasowych. E astm an natychm iast dostrzeg
ow zaleno. Ponadto zauway w tym rwnie ukryt skonno do uoglniania
*

Ruch literacki i polityczny zapocztkowany w 1930 roku w Paryu (przyp. red.).

N O W Y JORK, 1922

261

i generalizow ania. Skoro zniesienie w jednym z pastw ogranicze wolnoci w y

b oru w relacjach seksualnych m ogo wywrze tak dobroczynny wpyw na jego
niespokojne sum ienia, pom yle tylko, c to by by za raj, gdyby rewolucja obja
cay wiat! O znaczaoby to pow stanie nowego porzdku, w ktrym adna ona nie
byaby w stanie wzbudzi w niew iernym m u najmniejszego nawet poczucia winy.
Perspektywa uzyskania m oralnej legitymizacji wystarczya, aby sprawa bolszewicka
przeksztacia si w wit krucjat, na ktr w yruszali w ystpni seksualnie piel
grzym i z caego Z achodu, dla ktrych pam i o nieszczliwej m ioci nadal bya
ywa. Proletariusze caego wiata musieli tylko pozby si kpielowych strojw.
W dom u troch brzydzi m nie w rodzaj wyzwolenia, ktrem u moi przyjaciele-radykaowie dawali wyraz na odosobnionych plaach - pisze Eastm an. W Zwizku
Radzieckim w krtce jednak przyzwyczai si do tej rajskiej w olnoci, poniew a
byo n a to przyzwolenie wadz, ktrych deniem byo zanie podobne wyzwole
nie caem u wiatu3'. Raj seksualnego wyzwolenia m g si zici o tyle, o ile odwoy
wa si i aspirowa do powszechnoci. M g by skutecznym rem edium na wyrzuty
sum ienia, ale jedynie wwczas, kiedy by legitym izowany przez rzdzcych. A jeli
tak, czy m g istnie ku tem u lepszy sposb ni potajem ne usunicie Boga i Jego
praw z areny ycia publicznego, a nastpnie w im i szczytnych m oralnych celw
uczynienie tej wizji n o rm dla caego wiata? Cay wiat bez strojw kpielowych,
bez zrzdzcych on i przygnbionych kochankw , wiat pozbaw iony winy! Nic
dziwnego zatem, e Eastm an i inni seksualni rewolucjonici nawracali si masowo
na bolszew izm . By ich najwiksz nadziej.
Dziki podry do nowej krainy w olnoci Eastm an nawet znalaz tak
on, ktrej bezskutecznie szuka dla siebie w A m eryce. W kocu zam ieszka
z Elen K rylenko w jej m oskiew skim m ieszkaniu, a ich zwizek w rodow isku
wczesnej sowieckiej bohem y najbardziej przypom ina m aestw o37. Kiedy
M ax opow iedzia jej o N inie i ich rom ansie p o d jataskim niebem , Elena troch
posm utniaa, ale w kocu pogodzia si z tym i pozw olia m u nawizywa tyle ro
mansw, ile tylko zapragnie. W edug tego, co pisze Eastm an, Elena bya do tego
stopnia zdruzgotana sam objcz m ierci ojca, e zoya dziecinn przysig...
e kiedy doronie, wyjdzie za m za m czyzn podobnego do ojca i pozwoli m u
kocha wszystkie kobiety, jakie tylko zechce38. M ax raczej nie stara si jej tego w y
perswadowa. Uwaa to za spenienie swoich marze. Jeli za mgby to przypisa
jakiem u freudow skiem u zaptleniu istniejcem u w relacjach m idzy Elen i jej
ojcem, to tym lepiej. W takim przypadku jego niew ierno m ona by przedstaw i
jako elem ent terapii ich obojga. Eastm an podkrela donioso roli wadz w legi
tym izow aniu wyzwolenia seksualnego: D estabilizacja porzdku spoecznego, do
ktrej doprow adzi kom unizm , zachwiaa rwnie seksualnym sum ieniem kadego
czowieka, przynajm niej na pew ien czas39. wiat m ia si rycho przekona, e
to sam o tw ierdzenie, tylko odw rcone, rw nie jest prawdziwe.

ROZDZIA 15

MOSKWA, 1922

cKay, podobnie jak Eastm an, po przyjedzie do M oskwy rwnie

zauway tam w yrany regres m oralnoci. Claude wyjecha ze Sta
nw Z jednoczonych w poow ie w rzenia 1922 roku; zatrudni si
jako palacz okrtow y na statku handlow ym , ktry pyn do Anglii.
Po kr tk im pobycie na W yspach, gdzie stara si nawiza kontakty z
mi radykaam i w celu uzyskania referencji niezbdnych dla wzicia udziau w IV
zjedzie Trzeciej M idzynarodw ki, przyjecha do Berlina. Czekajc tam na listy
uw ierzytelniajce, odw iedza berliskie kabarety, gdzie prezentow ano wrcz
skrajne postaci erotom anii, a m odzi obojga p ci... systematycznie korzysta
li w nich ze swoistej nudystycznej kolonii1. McKay przyby do M oskwy pod
koniec padziernika, tydzie przed otw arciem IV zjazdu, ktry m ia si rozpocz
5 listopada 1922 roku. O d razu urzeka go pogodna atm osfera, ktra w tam tych
czasach panow aa w bolszewickiej Rosji. Max Eastm an radosne nastroje ludnoci
przypisywa pniej pow rotow i prosperity, ktra pojawia si, kiedy wadze, zgod
nie z forsow an przez Lenina N ow Polityk Ekonom iczn, zezwoliy na szersze
upow szechnienie przedsibiorczoci pryw atnej. To, e McKay by czarnoskry,
tylko przysporzyo m u popularnoci w rd kom unistycznych politykw, ktrzy
okazywali m u wicej wzgldw oraz przychylnoci ni jakiem ukolw iek innem u,
biaoskrem u czonkow i oficjalnej delegacji kom unistw ze Stanw Z jednoczo
nych - i to sam o dotyczyo rw nie zwykych, szarych obywateli radzieckiej Rosji.
McKay opisa to w swojej autobiografii:

Nigdy, w caym m o im yciu nie czuem si bardziej d u m n y z tego, e jestem

A frykaninem , czarnym , i m iaem ku tem u powody. N igdy nie zapom n, kiedy
pierw szy raz pod rzu can o m n ie w gr. N igdy wczeniej czego takiego nie w id zia
em i nie m iaem pojcia, e to rosyjski obyczaj. Przed rozpoczciem zjazdu ulice

264

RO ZD ZIA 15.
M oskwy w ypeniay rozentuzjazm ow ane tumy. Kiedy chciaem pospacerow a po
Twerskiej, nagle otoczyo m nie m nstw o ludzi, wiele razy podrzucali m n ie w gr,
a nastpnie ponieli na ram ionach. Pierwsi zrobili to cywile. Za ich przykadem
poszli onierze. onierzy naladow ali m arynarze i ci podrzucali m n ie w gr n aj
wyej. W drodze z M oskwy do P iotrogrodu i z P io trogrodu do M oskwy jed n e po
drugich spotykay m nie sam e przyjem ne zaskoczenia, w szdzie fetow ano m nie n a
d er wystaw nie. Pynem na fali ujm ujcego uniesienia. T raktow ano m nie niczym
ucielenion czarn ikon. G d si skoczy, rozkw itaa NEP, ludzie byli po p ro
stu szczliwi. Byem pierw szym czarnym , k try przyjecha do Rosji po rewolucji
i chyba pow szechnie w idziano we m nie pom ylny om en! Tak, w anie tak byo.
T raktow ano m nie niczym czarn ikon2.

McKay zauway rwnie, e jednoczenie coraz lepiej powodzi m u si jako

pisarzowi. Za artykuy, opowiadania i wiersze, ktre drukow a w Izwiestii pacono
m u znacznie wicej ni autorom rosyjskim. O prcz tego by w ustawicznym ru
chu: wystpowa publicznie, odw iedza radzieckie jednostki wojskowe, wygasza
przem w ienia. W autobiografii w spom ina:
Fotografia mojej czarnej tw arzy bya pow szechnie znana p o r d najwyej p o
staw ionych czonkw sow ieckich wadz. W yprow adzono m nie z dotychczasowego,
brzydkiego m ieszkania i um ieszczono w jed n y m z najw ygodniejszych i najlepiej
ogrzew anych m oskiew skich hoteli. Pow iedziano mi: M oesz zam awia w ino i co
tylko zechcesz, zupenie bezpatnie. Jake je d n a k m iaem z tego korzysta, sko
ro, eby sprosta cigym zaproszeniom na przyjcia, potrzebow abym tysica ust
i tysica odkw ? G dziekolw iek chciaem si uda, m iaem do dyspozycji sam o
chd. C okolw iek chciaem robi, robiem to. C o m iaem ochot pow iedzie, m
w iem . Pierw szy raz w yciu dow iadczyem , co to znaczy by uprzyw ilejow an
osobistoci. I to w O jczynie K om unizm u! Cieszyem si tym !'

C ho w tam tych czasach nie nazyw ano tego w taki sposb, McKay sta si
beneficjentem radzieckiej odm iany akcji afirm atywnej. Tak wwczas, jak i teraz
oznaczao to wejcie w ukad co za co. Faworyzowano go jako pisarza w zam ian
za popieranie sowieckiego reimu. Za krlewskie przyjcie w Moskwie oczekiwano
od niego, e bdzie krytykow a Stany Z jednoczone i w ten sposb zjedna czarnych
dla sprawy kom unizm u. McKay, przynajm niej pocztkowo, nie m ia absolutnie
nic przeciw tem u. W ywizujc si z niepisanej umowy, napisa zbir esejw za
tytuow any Negroes in America. Napisa tam m idzy innym i: Nasza epoka jest
epok sztuki czarnych. Hasem przew odnim wiata sztuki jest dzisiaj powrt
do prym ityw izm u. Futuryci i im presjonici zgodnie wywracaj wszystko na
nice, prbujc przyswoi sobie m dro prym ityw nych M urzynw 4. Bolszewi
kom przywieca ten sam cel, a wiadczy o tym prom ow anie przez nich osoby
McKaya. Rycho jed n ak McKay, podobnie jak to czsto czyni beneficjenci akcji
afirm atywnych, zacz si zastanawia, czy rzeczywicie zasuguje na tyle uwagi
i atencji, ktrym i szczodrze obdarzali go bolszewicy.

M O SK W A 1922

265

D ostrzeg rw nie, e wyzwolenie seksualne m a swoje m inusy W 1922

roku wyjechaem z A m eryki w doskonaej kondycji, kom pletniejszy nawet ni
byem w chwili narodzin. Sowo kom pletniejszy wydaje si mie tutaj dziwne
zastosowanie. T rudno rozstrzygn, czy jest to jaka naleciao z jzyka uy
wanego na Jamajce, czy te m a ono bardziej m etafizyczny w ym iar i znaczy tyle
co integralno. Cokolw iek nim kierow ao, kiedy uy tego sowa, opow iada
dalej o pogarszajcym si stanie swego zdrow ia, a przyczyn tego stanu rzeczy
upatruje w przyjedzie do Rosji. W iosn 1923 roku poczu m artw ot w lewym
boku; m oja tw arz stopniow o pucha, i zacza wyglda niczym czekoladowy
suflet6. Po tym , jak w Piotrogrodzie usunito m u zb, napisa, e czuje si dosy
niezdrw . Z anim latem 1923 roku przyjecha do N iem iec, cierpia na pow raca
jce ataki gorczki i ble gowy; stan ten utrzym yw a si przez trzy miesice. Stan
zdrow ia nie przeszkodzi m u jed n ak odw iedza tych samych kabaretw, w ktrych
by rok wczeniej, a bywa w nich w tow arzystw ie C harlesa A shleigha, kom unisty
i hom oseksualisty, ktrego p o zn a podczas pobytu w Anglii. W padzierniku
1923 roku w yjecha z Berlina do Parya: skonsultow aem si z francuskim spe
cjalist, ktry doradzi m i natychm iast uda si do szpitala7. McKay nigdzie nie
zdradzi, jak diagnoz postaw i lekarz; pisze tylko, e kiedy nieco wydobrza,
usysza od niego: Jest pan mody, ma w spaniay organizm i na pew no pan wy
zdrowieje, o ile tylko bdzie prow adzi spokojny tryb ycia i trzym a si z dala
od pokus wielkich m etropolii".
McKay zarazi si syfilisem. M im o e nie w spom ina o tym w swojej au to
biografii, ujaw ni to w listach do Alaina Lockea, redaktora The New Negro, oraz
Maxa Eastm ana. Biograf McKaya wyraa zdziwienie i niejak konsternacj faktem,
e pisarz wyjecha z Moskwy, bdc tam u szczytu sawy i powodzenia:
W czasie pobytu w M oskwie o d n i s polityczny sukces, ale wydaje si, e by
on sprzeczny i w pew ien sposb m ao istotny w p o r w n an iu z sukcesem czysto
literackim , do ktrego dy. W asne w iersze w ydaway m u si zbyt m ao znaczce
i w ane w zestaw ieniu ze saw, ktr m u przyniosy. Czu, e aby rzeczywicie si
spraw dzi, m usi kontynuow a literack k a rie r .

McKay nie wyjania, dlaczego wyjecha z Rosji, ale z jego koresponden

cji w ynika jasno, e pojecha do Berlina a pniej do Parya, eby si leczy. S
zatem wszelkie podstawy, aby przyj, e z tego sam ego pow odu opuci Moskw.
W owym czasie leczenie choroby wenerycznej polegao na przyjm ow aniu przez
pacjenta cile okrelonych dawek toksycznych metaloidw, takich jak rt i arsen.
Jeeli daw ka nie bya waciwie dobrana, lekarstw o albo w ogle nie zapobiegao
postpow i choroby, albo pow odow ao zatrucie, a naw et um iercao chorego.
W przypadku syfilisu okres inkubacji choroby wynosi od dziewiciu do dziewi
dziesiciu dni. Sym ptom y w trne, na przykad ataki gorczki, ktre pojawiy si
u McKaya latem 1923 roku, kiedy przebyw a w Berlinie, m og wystpowa w d o
wolnym czasie, cztery do szeciu m iesicy od zainfekow ania. O znacza to, e

266

RO Z D Z IA 15.

McKay wedle wszelkiego praw dopodobiestw a zarazi si syfilisem w Zwizku

Radzieckim , kiedy kom unici fetowali go jako czarn ikon. N ajpraw dopodob
niej stara si rw nie leczy w Rosji, ale na skutek fatalnego stanu, w jakim pi
lat po rewolucji znajdow aa si sowiecka suba zdrowia, otrzym ywa zapewne
niewaciwe dawki m edykam entw , co wywoao u niego czciowy parali oraz
opuchnicie tw arzy - s to objawy charakterystyczne dla zatrucia arsenem lub rt
ci. Kompetencje lekarza odgryway w takich przypadkach decydujc rol. Wiemy,
e McKay wyjecha do Berlina, eby otrzym a tam lepsz opiek lekarsk. Zrezy
gnowa z obiecujcej kariery czarnego apologety kom unizm u, eby nie um rze na
chorob w eneryczn i unikn otrucia przez lokalnych medykw.
W autobiografii McKay ani razu nie w spom nia, na co by chory, ale aluzje
do choroby i opis stanu umysu, ktrego bya przyczyn, odnajdujem y w poemacie,
napisanym w okresie, kiedy w szpitalu dochodziem do zdrowia. W iersz nosi
tytu The Desolate City i jest w duej m ierze sym bolicznym , wieloaspektowym
obrazem kliniki, m ojego otoczenia, stanu zdrow ia i ducha:
M y spirit is a pestilential city,
W ith m isery trium phant everywhere,
G lutted with baffled hopes a n d h u m a n pity.
Strange agonies m ake quiet lodgm ent there:
Its sewers bursting ooze up from below
A n d spread their loathsom e substance through its lanes,
A n d blocking all the m otions o f its veins:
Its life is sealed to love or hope or pity,
M y spirit is a pestilential city ...
A n d all its m any fo u n ta in s no more spurt;
W ithin the dam ned-up [sic] tubes they tide and foam,
A round the drifted sludge a n d silted dirt,
A n d weep against the soft and liquid loam.
A n d so the citys ways are washed no more,
A ll is neglected and decayed within,
Clean waters beat against its high-walled shore
In fu rio u s force, but cannot enter in:
The suffocated fo u n ta in s cannot spurt,
They fo a m and rage against the silted dirt"'.

Cay poem at jest oczywistym, m etaforycznym przedstawieniem choroby we

nerycznej, ale m im o to McKay w autobiografii oczywistoci tej zaprzecza. Znaczce
jest tutaj nie tyle to, e nie w spom ina o swojej chorobie bd czyni to w sposb
zawoalowany, k try jest w iadectw em czego, co w innej naszej ksice nazw aem
syndrom em D im m esdalea11. Z nam iennyjest fakt, e dwie strony wczeniej McKay
pisze, e nie m ia adnej obsesji na punkcie seksu. O dnoszc si do twierdze
kom unistycznych krytykw, e H om e to Harlem jest jego ledwie zawoalowan
autobiografi, McKay odpowiedzia:

267

M O SK W A 1922

N igdy nie zam ierzaem zakam yw a ycia, jak czyni to w ygaszajcy kazania
czarni w itoszkow ie przystrojeni w poyczone szaty zakam anej biaej przyzw o
itoci. N ie m am adnej obsesji na pun k cie seksu. W m o im pisan iu nie n alad u
j anglosaskiej pruderii. Nie w zniosem si na w wrysoki stopie cywilizowanej
kultury, gdzie m og osign sukces, piszc rzeczy staran n ie w yabstrahow ane
od rzeczyw istoci. Nie potrafi jed n ak a tak sam sobie schlebia, eby tw ierdzi,
e Jake z H om e to Harlem to ja. M oje przeklte biae w yksztacenie ograbio m nie
ze znacznej czci naturalnej w italnoci, czystej energii, prostej, nieostentacyjnej
siy Jakeow C zarnej R asy12.

M ona odnie wraenie, e McKay zbyt gorliwie zaprzecza. Cay jego p o

em at to przecie zbir w yrzutw sum ienia wywoanych prow adzeniem takiego,
a nie innego ycia seksualnego, poczonych z nostalgi za dziecistw em sprzed
inicjacji seksualnej, kiedy nie ciyo nad nim w idm o choroby.
There was a time, when, happy w ith the birds,
The little children clapped their hands and laughed;
A n d m idst the clouds the glad w inds heard their words
A n d blew dow n all the m erry ways to waft
The music through the scented fields offlowers.
Oh, sweet were childrens voices in those days
Before the fa ll o f pestilential showers' \

Ocena, czy McKay m ia obsesj na punkcie seksu, czy te nie, zaley od tego,
jak to sformuowanie rozumie; wida jednak, e umys zaprztay m u zatkane fon
tanny, ktre nie m og w ytrysn i inne metaforyczne nawizania do wenerycznej
choroby. Jego twierdzenie, e nie ma obsesji na punkcie seksu jest mniej wicej tak
sam o prawdziwe, jak podtrzym yw anie tezy, e Home to Harlem nie m a charakteru
autobiografii. Ponadto do kwestii seksu niepotrzebnie i w sposb nieuzasadniony
miesza spraw przynalenoci rasowej. W spom ina o anglosaskiej pruderii, oraz
zakamanej biaej przyzwoitoci, nastpnie skary si, stwierdzajc: przeklte
biae w yksztacenie ograbio m nie ze znacznej czci naturalnej witalnoci, czystej
energii, prostej, pozbawionej buty siy Jakeow Czarnej Rasy.
Pamitajc o osobistych dowiadczeniach McKaya, trudno zrozumie, na czym
opiera on tez, e cech przedstawicieli biaej rasy jest pruderyjno w relacjach
seksualnych. W alter Jekyll, pierwszy spord jego biaych mentorw, najpraw dopo
dobniej wcign go w hom oseksualne stosunki, a jeli nawet tak nie byo, to z pew
noci zapozna McKaya z pogldami i argumentacj, ktre je miay usprawiedliwia.
Jekyll by rwnie jedn z tych osb, na pom oc ktrych McKay zawsze mg liczy.
To wanie on udziela m u wsparcia finansowego, dziki ktrem u przyszy McKay
m g wyjecha do Stanw Zjednoczonych i osi w Harlemie.
Max Eastman, drugi z wanych biaych m entorw McKaya, z rwnym zapaem
popiera jego postaw i pogldy w kwestii wyzwolenia seksualnego. Najwaniejsz
cz swego przekltego biaego wyksztacenia McKay zawdzicza wanie Jekyllowi

268

RO Z D Z IA 15.

i Eastmanowi. O no z kolei zawiodo go na manowce seksualnego braku um iaru,

ktrego konsekwencj byo zaraenie si chorob weneryczn. To wanie syfilis by
tym, co ograbio McKaya z naturalnej witalnoci, czystej energii, prostej, nieostentacyjnej siy, ktre uwaa za cechy Czarnej Rasy. Innym i sowy, pogldy McKaya na
kwesti rasy s niczym innym, jak zawoalowanym sprzeciwem wobec seksualnej m o
ralnoci swoich mentorw, ktrzy byli dla niego kim w rodzaju przybranych ojcw.
McKay pocztkowo poszed za ich przykadem i odkry nagle, e zaprowadzio go
to do zakaenia si wyniszczajc chorob weneryczn. Przeklte biae wyksztace
nie przekazane m u przez Jekylla i Eastmana, ograbio go z naturalnej witalnoci...
Czarnej Rasy, co w tym konkretnym przypadku jest praw dopodobnie nawizaniem
do przekona ojca McKaya i jego samego z okresu dziecistwa.
Przytoczony fragm ent m a takie w anie znaczenie albo nie m a adnego
sensu, jako e McKay zarw no w berliskich kabaretach, jak i w robotniczym raju
Zwizku Radzieckiego przekona si przecie, e kwestia wyzwolenia seksualnego
nie jest bynajm niej m onopolem czarnych. Aspekt rasowy nabiera tu znaczenia d o
piero w wietle denia czarnych do wyzwolenia i rwnoci. McKay, w identyczny
sposb jak Lenin i Carl Van Vechten, chcia wykorzysta kwesti rasow jako n a
rzdzie dla podw aania zasad m oralnoci. Aby uczyni to w odniesieniu do siebie,
uzasadnienie rasowe nie byo m u wcale potrzebne, stanow io jednak wygodne
uspraw iedliw ienie przekraczania norm , ktre wpajali m u jego czarni, chrzeci
jascy rodzice przynalecy do klasy redniej. G dyby McKay potrafi wykaza, e
zachowania seksualne s zalene od przynalenoci rasowej, oznaczaoby to, e nie
m ia nad nim i adnej kontroli, a co za tym idzie, nie m ona by go byo obwinia
za naganne postpki, ktrych si dopuszcza od separacji z on w Nowym Jorku
poczwszy. Im konsekw entniej McKay brn w tego rodzaju zachow ania, tym
bardziej pocigajca wydawaa m u si koncepcja rasowych cech seksualnoci,
a powd ku tem u by prosty; w m isterny sposb uwalniaa go od jakiejkolwiek winy.
O pisujc k u ltu raln e ycie P arya z ro k u 1923, okolicznoci pow stania
poem atu Desolated City, miejsce, gdzie by leczony z choroby w enerycznej, oraz
niew aciw e i szkodliw e leczenie, k t rem u go poddaw ano, McKay ponow nie
podejm uje tem at seksu. Dziesi stron po opisie zatkanych fontann, ktre nie
m og w ytrysn, stwierdza;
Seks nigdy nie by dla m nie w ikszym problem em . Bawiem si w seks jako
dziecko w zdrow y i nieszkodliw y sposb. Kiedy m iaem siedem nacie, moe
osiem nacie lat, poznaem w peni si p o p d u [seksualnego), a take dziw ne
aspekty i kom plikacje ycia seksualnego. W yrastaem w rozleglej wiejskiej krainie
i chocia problem y oraz kurioza seksualnoci rw nie i tam si pojawiaj, s inne
ni te, ktre waciwe s m iastu. N igdy nie robiem z seksu problem u. K iedy d o ro
sem , m iaem szczcie przeczyta wiele najrozm aitszych ksiek z biblioteki brata
i szybko staem si intelektualnie obeznany z p roblem am i, ktre w i si z seksem.
Na paszczynie fizycznej byy one je d n a k ograniczone do m in im um . A im czciej
podrow aem , im bardziej posuw aem si w latach i zyskiwaem coraz to wicej
dow iadczenia, tym m niejsze si one staw ay".

M O SK W A 1922

269

Po tym wstpie McKay zwraca uwag czytelnika na kwesti rasy:

C o zatem byo m oim najw ikszym psychologicznym problem em ? Bya nim
kw estia koloru skry. w iadom o rasow a stanow ia rdo m oich niepokojw.
Byo to co, czem u m oi biali koledzy-ekspatrianci m ogli okazywa sym pati, ale
nie byli w stanie zrozum ie, gdy nie byli czarni jak ja. Nie bdc czarnym i i nie
potrafic dostatecznie w nikliw ie wejrze w gbi istoty bycia czarnym , niektrzy
z nich uw aali nawet, e by m oe w olabym by biay jak oni. N ie potrafili poj,
e wcale nie pragn zam ieni m oich czarnych dylem atw na ich biae problemy.
Przy caej swojej wiedzy i w yrafinow aniu, nie um ieli zrozum ie instynktow nej,
zwierzcej, czysto fizycznej dum y czarnego czow ieka zdecydow anego pozosta
sob, jednoczenie tak jak oni w iodcego proste, cyw ilizow ane ycie. A byo tak,
poniew a w yksztacenie i w ychow anie, ktre odebrali w sw oim biaym wiecie, k a
zao im w idzie w kolorow ym kogo gorszego bd egzotyczn ciekaw ostk1.

McKay kolejny raz nazbyt gorliwie zaprzecza, a kwestia rasy znow u suy
m u za przykryw k dla poczucia winy, ktrej rdem by seks. Faktem jest, e
problem y wice si z t wanie sfer ycia wcale nie zm niejszay si im czciej
podrow a, im bardziej posuw a si w latach i zyskiwa coraz to wicej dow iad
czenia. Prawda, ktr stara si zatai przed czytelnikami swojej autobiografii, bya
dokadnie odw rotna. Skutkiem podry i dowiadcze byo zaraenie si syfilisem;
drczyo go to bardzo, a wiadectwem tego jest napisany przez niego poem at, ktry
w iadom ie zam ieci w autobiografii, eby czytelnik, ktry potrafi czyta m i
dzy wierszami, m g dotrze do sedna jego rozterek. Wyjanienie: rdem moich
niepokojw bya w iadom o rasowa jest tak sam o nieprzekonujce. Nikt nie
m oe zaprzeczy, e rasizm by w latach dw udziestych rzeczywistym problem em ,
a McKay dow iadczy go na wasnej skrze najpierw w postaci segregacji rasowej
na Poudniu, pniej za bdc w iadkiem rozwoju nazizm u w Niemczech. Nie
zapom inajc o tym , tru d n o jednak uzna, e pad ofiar rasizmu; w rzeczywistoci
byo dokadnie odw rotnie. O d pocztku kariery biali popierali go i promowali jako
pisarza, nierzadko, tak jak to m iao m iejsce w Zwizku Radzieckim , wycznie
dlatego, e by czarny. McKay nie by wcale ofiar dyskrym inacji, ale korzysta
z tego, e go faworyzowano. Kiedy ostrzeono go, eby nie jecha do Zagbia
Ruhry, gdy stacjonuj tam okupacyjne oddziay Senegalczykw, McKay uda si
do Berlina, gdzie przekona si, e wstp do tam tejszych pubw i kabaretw w jego
przypadku nie nastrcza najm niejszych przeszkd i nie naraa go na adne nie
bezpieczestwo. W N iem czech nie zauway i nie dowiadczy adnych przejaww
antym urzyskich uprzedze rasowych. To samo odnosi si do sposobu traktowania
jego osoby przez am erykaskich radykaw, na przykad Eastm ana, ktry przez
cae jego ycie w spiera go finansowo i pom aga w literackiej karierze.
Rasa i seks w pogldach McKaya s ze sob nierozerw alnie zwizane. Na
pierwszy rzut oka wydaje si, e to, co gosi, jest tylko pow trzeniem odwrconych
o sto osiem dziesit stopni hase i ideologii Ku Klux Klanu. Biaa cywilizacja jest
za; seksualnie wyzwolona czarna rasa jest dobra. W istocie jednak jest to bardziej

270

RO Z D Z IA 15.

skom plikowane. Zza pokrzykiw a na tem at rasy w yania si uczucie rozczaro

w ania ta k zw anym w yzw oleniem seksualnym . W kwestii rewolucji seksualnej
McKay poszed za przykadem swoich biaych m entorw, a konsekw encj tego
bya choroba w eneryczna. M im o to jed n ak nie potrafi stawi czoa problem ow i,
ktry w ynika w szak z tego, e w ybra postaw seksualnej nieodpow iedzialnoci.
Zam iast to uzna, za wasne zaniedbania i bdy w ola obwinia bia cywili
zacj. W ten sposb przeciera szlaki, ktrym i podyo za nim wielu innych.
Im pow szechniejsze we w splnocie czarnych staw ay si rozm aite dysfunkcje
seksualne, tym bardziej jej przyw dcy byli skonni obw inia za nie biay rasizm.
A frocentryzm pojawi si w tym sam ym czasie, kiedy w odizolowanym rodowisku
czarnych instytucja rodziny przeyw aa okres upadku. Przekonaniem o w artoci
i niezalenoci k u ltu ry czarnych, podo b n ie jak patriotyzm em , posugiw ali si
czsto zwykli ajdacy, w idzc w n im dla siebie ostatni desk ratunku. McKay
nie by p o d tym w zgldem wyjtkiem . Przyjcie tezy o szczeglnym dynam izm ie
zwizku m idzy ras a seksem m a tu kluczowe znaczenie i pod wieloma wzgldami
stanowi locus classicus filozofii McKaya.
W listopadzie 1923 roku McKay opuci paryski szpital wyleczony na tyle,
na ile byo to m oliwe w tam tych czasach, kiedy syfilis leczyo si precyzyjnie o d
m ierzonym i daw kam i trujcych substancji. W g ru d n iu zarabia na ycie, pozujc
nago w m alarskich atelier. Opisa to w swojej drugiej powieci zatytuowanej Banjo;
pojawia si w niej posta Raya, ta sam a, ktr w H om e to Harlem uczyni swoim
autobiograficznym alter ego. Ray m w i Banjo, tytuow em u bohaterow i ksiki,
e wszyscy studenci byli zagorzaym i m o d ern istam i. Dlatego te interesow a ich
Ray, ktry p odobnie jak McKay dla kom unistw w M oskwie, by dla nich czarn
ikon. W paryskim rodow isku zagorzaych m odern istw M urzyn zacz by
synonim em pierwotnej prostoty. M iaa ona w yranie seksualny wydwik, czego
wiadectwem bdzie now atorski obraz Pabla Picassa Panny z Awinionu, ktry co
praw da pow sta niem al dw adziecia lat wczeniej, nim McKay zacz w Paryu
pozowa tam tejszym studentom m alarstw a, ale dopiero wwczas udostpniono
go szerszej publicznoci. Inspiracj dla Picassa bya afrykaska rzeba i maski,
ale te ostatnie um ieci na tw arzach prostytutek, co bardzo odpow iadao biaym
Europejczykom poszukujcym rozm aitych sposobw podkopyw ania i negow a
nia wasnego m oralnego dziedzictwa. Tytu Panny z Aw inionu nawizuje do barceloskiej dzielnicy czerw onych latarni, nie za do francuskiego m iasta, bdcego
niegdy stolica papiestwa; charakterystyczne, e w n u rt o w istocie seksualnym
charakterze, zosta zapocztkow any w burdelu. Uznano, e Afryka to znacznie
ciekawsze odniesienie, a w ojeryzm , ew identnie w dziele Picassa obecny, m ia
zyska dziki tem u p ozory kulturow ego relatywizm u. Picasso zdawa si mwi,
e A fryka jest m iejscem bliskim natury, gdzie pozam aeskie kontakty seksual
ne s rzecz zwyk, natu raln i, inaczej ni w Europie i A m eryce, nie w yw ouj
poczucia winy, lkw ani kompleksw.
Jako e Ray by w iadom y faktu, i jego naturalno dla wielu jest atrakcyjna,
uzna, e bdc w Paryu postrzegany jako czarna ikona m oe na tym zarabia

M O SK W A 1922

271

znacznie wicej ni dotd, o ile tylko fakt posiadania czarnego ciaa uatrakcyjni
odpow iednio d o b ran y m i teo riam i z dziedziny krytyki sztuki. Ray tak o tym
m wi w Banjo:
N iektrzy z nich pytali m nie, czy ju wczeniej w idziaem afrykaskie rze
by. O dpow iedziaem , e tak i e m i si podobay. Pow iedziaem im , e w afry
kaskich rzebach najbardziej p o ru sza m n ie w raenie doskonaego m istrzostw a
i spokojnej pew noci siebie, ktre we m n ie wrywouj. C hyba zaciekawio ich, co
m iaem do pow iedzenia, a sam i duo m w ili o natu raln ej prostocie, kolorze i czy
stej form ie od C ezannea p o Picassa. Ich nagi dzikus szybko stawa si czci tego,
co cyw ilizow ane16.

P o p u la rn o i uzn an ie, k t re zyska sobie M cK ay w rd zagorzaych

m o d e rn ist w , w duej m ierze nie w ynikaa w cale z faktu, e by czarny, ale
z tego, e m w i im to, co prag n li usysze: A fryka jest skarbnic n aturalnych
zalet i cnt. To, e dotyczyy one nieom al tylko i w ycznie seksualnoci, w ynika
jasn o z w yb o ru , ktrego d o k o n a Picasso, k t ry na obrazie b dcym prem od ernistyczny m p rzed staw ien iem hiszpa sk ieg o d o m u publicznego naw iza
do sztuki C zarnego Ldu. M cKay m w i w prost, e sprzedaw anie si rw nie
nie byo m u obce. Za p ry w atn e sp o tk an ia d o staw aem dodatkow e pienidze,
pacono za nie lepiej ni w szkole17 - w yjania Ray. We wczeniejszych frag m en
tach au to r n a d e r czsto p osuguje si elips, pozostaw iajc czytelnikow i w olne
pole dla snucia w asnych dom ysw oraz in terp retacji. O prcz w zm ianki, ktra
pozw ala nam przyj, e b ra pien id ze za seksualne usugi, M cKay ujaw nia
te, e p aco n o m u take za rw nie d w u zn aczn aktyw no w sferze intelek tu
alnej. P acono m u za to, eby by yw ym p o tw ierd zen iem susznoci m o d e rn i
stycznej wizji n atu raln ej, n ieokieznanej seksualnoci i to nie tylko w penych
przecigw p ary sk ich atelier - w M oskw ie by o pacany przez kom unistw ,
a w N ow ym Jorku p rzez wydawcw, k t rzy H om e to H arlem przedstaw iali
jako ko n ty n u acj Nigger Heaven, n ap isan z p u n k tu w idzenia A froam erykanina. N ew York T im es nazw a H om e to H arlem czym rzeczyw istym , ca
praw d o H arlem ie opisanym o d w ew n trz. Louis Sherw in z N ew York Sun
dostrzeg w jej opublik o w an iu odzw iercied len ie negroftlskiej pasji, k t ra ju
lata tem u op taa tam tejszych literat w 18.
Jak si okazuje, now oczesno bya w ycznie intelektualn negrofili. Aby
by praw dziw ie czarnym , McKay m usia przyj ideologi seksualnego naturali
zm u, tak bliskiego zagorzaym paryskim m odernistom . Picasso, okazuje si, by
hiszpaskim negrofilem , ktry przenis t estetyk na g ru nt francuski, a z czasem
dao to pocztek ruchow i, ktry nazw ano pniej sztuk nowoczesn. McKay za
by czarnym , k t ry nie m ia nic przeciw tem u, aby w tej sprawie w idziano w nim
arliwego m odernist i naladowc Picassa, ktrego obraz szersze grono odbiorcw
poznao dopiero w latach dw udziestych. O pacono go, eby prom ow a swoj o so
b seksualne wyzwolenie. Status czarnej ikony, co w rezultacie oznaczao bycie
swojego rodzaju m sk prostytutk, w zbudzao jed n ak w McKayu wyjtkowo

272

R O ZD ZIA 15.

m ieszane uczucia, ktre w caej ich zoonoci najlepiej o dda w powieci Banjo.
Akcja ksiki rozgryw a si w starym porcie w Marsylii.
Podobnie jak w przypadku Hom e to Harlem, rw nie w Banjo pojawiaj si
dwie zrnicow ane postaci M urzynw, ktre odzw ierciedlaj rozszczepienie oso
bow oci autora; z jednej strony jest to czarny intelektualista i poeta, z drugiej za
prosty, wyw odzcy si z niszych w arstw spoecznych M urzyn, kierujcy si w y
ciu wycznie w asnym i nam itnociam i. Ray, ten sam , ktry w H ome to Harlem
uosabia McKaya-intelektualist, spiera si i dyskutuje z Lincolnem Agipp Dailym,
zwanym Banjo. Ten ostatni jest w pow ieci w zorcow ym przykadem wolnego
i nieskrpow anego, czarnego ducha. Jake, odpow iednik Banjo w powieci Home
to Harlem, rwnie pojawia si na ostatnich kartach kolejnej ksiki McKaya. I Ray,
i Jake, aby wie ywot wdrowcw, porzucili ony i rodziny. Ray zm ieni si
bardzo, odkd wyjecha z Am eryki. Cieszya go rola czarnego wdrowca, ktrego
nie krepuj adne wizi rodzinne ani patriotyczne19. Obaj nale do tej kategorii
ludzi, o ktrych podsekretarz M oynihan bdzie m w i czterdzieci lat pniej.
Jake inform uje Raya, e wczeniej w rci do Felice i w splnie wyjechali
z H arlem u do Chicago. Po dw ch latach pobytu w W ietrznym Miecie urodzi
im si syn. W tedy postanow ili si pobra. Po upywie kolejnych dw ch lat Jake
m ia ju dosy Chicago, wic w rci do H arlem u. W krtce jednak zrozum ia, e
to nie zm iana m iejsca zam ieszkania bya rdem jego w ew ntrznych rozterek
i niepokojw. Szybko zrozum iaem , e dla takiego facia, jak ja, to nic fajnego
codziennie azi do pracy i co w ieczr w raca do dom u, do tej samej starej p o
duszki20. Podstaw ow ym problem em by w jego przypadku popd seksualny. Poza
tym, za duo roboty w dom u21. Jake ostatecznie pogodzi si z on, chocia, jeli
o to chodzi, nie jest jasne, co waciwie porabia w Marsylii. Ray jednak rozum ie go
doskonale, gdy, jak si okazuje, dow iadcza czego bardzo podobnego. Jeste
tysic razy ode m nie lepszy, Jake. N adal jeste z rodzin i traktujesz to serio. Ja po
prostu od tego uciekem . Ray przyznaje si, e zostaw i on i dziecko, a nastpnie
zm ienia tem at rozmowy, proponujc wypicie kolejnego drinka.
0 skomplikowanych uczuciach zwizanych z przynalenoci rasow i seksem
McKay opow iada ustam i Raya. W sprawie wyzwolenia seksualnego Ray nie m a
jednoznacznej opinii. Z jednej strony podoba m u si sw obodne ycie, ktre prow a
dzi w rodow isku niszych warstw czarnej spoecznoci, z drugiej jednak nie jest
z tego pow odu wolny od w yrzutw sum ienia. W yranie czuje si niezrcznie, kiedy
m usi wyzna Jakeowi, e porzuci on i dziecko. Problem y zwizane z seksem roz
wizuje w duej m ierze tak samo, jak czyni to McKay w swojej autobiografii - szuka
dla nich racjonalnego usprawiedliwienia. Pisze, e Ray nienaw idzi cywilizacji22.
Oczywicie, najbardziej m ierzi go w niej zuyta dziewka biaej m oralnoci.
C hyba niczego tak nienaw idz, jak m o raln o ci chrzecijan. Jest faszywa, zd ra
dliwa, zakam ana, W iem to, gdy w tw oim biaym wiecie sam byem jej ofiar
1 w ycignem z tego taki w niosek, e wiat m usi si pozby faszywej m oralnoci,
a przestrzega przyzw oitoci23.

M O SK W A 1922

273

Bia m oralno proponuje zastpi bogactw em fundam entalnych w ar

toci rasowych, ktrych depozytariuszam i s, jego zdaniem , czarni m ieszkacy
Afryki:
Nie yw i takiej ufnoci w sto su n k u do A froam erykanw , ktrzy daw no tem u
si w yrw ani ze swego rodow iska, wci pozbaw ieni korzeni, yli p o r d zjaw
i bledncych cieni, scherlali z p o w o d u w ew ntrznego po g o d zen ia si z p ro tek cjo
n alnym traktow aniem , spoecznym negatyw izm em , m ieszaniem si ras. A ni kie
dy w collegeu w A m eryce, ani kiedy styka si z m u rzysk inteligencj, nigdy
nie dow iadczy naw et o d ro b in y prostego, naturaln eg o ciepa ludzi, ktrzy w sie
bie w ierz, czu to natom iast, przebyw ajc p o r d obdarty ch biedakw i spoecz
nie zacofanych czarnych z jego rodzinnej wryspy. K olorow a inteligencja staraa si
y w taki sposb, eby biali ssiedzi d obrze o nas myleli i eby m oga zam iesz
ka na adnych biaych ulicach24.

N ietru d n o podziela niezadow olenie McKaya z pow odu sytuacji w yalie

now ania M urzynw zam ieszkujcych w m iejskich gettach przem ysowych m iast
pnocno-w schodniej czci Stanw Zjednoczonych. M im o to jednak alternatywa,
ktr przedstaw ia, nie jest bynajm niej rw nie jasna i oczywista jak potpienie
tego, z czym si nie zgadza. Czym bow iem konkretnie s fundam entalne w ar
toci rasowe? M niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy McKay napisa te sowa,
Hitler rwnie stara si powiza m oralno z przynalenoci rasow. yczliwo
czytelnika w jeszcze wikszym stopniu zostaje w ystaw iona na prb, kiedy staje
si oczywiste, e McKay nie m ia wcale z czarn A fryk wicej w splnego ni Pa
blo Picasso i Carl Van Vechen. W przypadku kadego z nich m am y do czynienia
jedynie z klasyczn projekcj.
W ideologii McKaya rasa niesusznie ustanow iona zostaa podstaw m o
ralnoci. M im o to jednak, denie, ktre stanow i racj jej istnienia, m a swoje
rdo w m oralnoci i w tym przypadku, poniew a McKay dopuszcza si takich
samych wystpkw seksualnych, jak Van Vechten, a take (za wyjtkiem h o m o
seksualizm u) Picasso i Eastm an, A fryka fascynuje go z tego samego pow odu, co
ich. Kolor jego skry m a tutaj zdecydow anie m niejsze znaczenie ni charakter.
McKay postaw i Afryk na otarzu, poniew a w idzia w niej antytez chrzecija
skiej Europy. Pod tym wzgldem nie rni si niczym o d biaych m odernistw ,
ktrych interesow ay te sam e m oralne (lub raczej niem oralne) cele. M urzyni
s najpikniejsi i najbardziej m agiczni, kiedy tacz we wspaniaej sublim acji
naturalnego afrykaskiego odczuw ania seksualnoci... taniec w jest kluczem do
afrykaskiego sposobu i ry tm u ycia - m w i Ray, k t ry chce zakwestionowa
m oralno w yznaw an na caym kontynencie tylko dlatego, eby przed sam ym
sob uspraw iedliw i wasne postpow anie w sferze seksu.
McKay, do czego zreszt pniej si przyzna, m ia w tam tym czasie nader
nike pojcie o chrzecijastw ie. To zrozum iae, poniew a wiedz na ten tem at
zdobywa, wdrujc po marsylskich dzielnicach czerwonych latarni. Typow przed
stawicielk niem iego m u chrzecijastw a jest w edug niego siostra Geter, czarna

274

R O Z D Z IA 15.

czonkini Kocioa zielonowitkowcw, ktra oznajmia: Nale do W yznawcw

O chrzczonych Zielonowitkowym O gniem i nie ucz si adnych jzykw, a tylko
jzyka wiary. Z ostaam ochrzczona ogniem w darze jzykw i kiedy przekazuj
Boskie przesan ie... ludzie sysz, co m w i i rozum iej [mnie] bez wzgldu na
to, jakim jzykiem m w i25.
G w nym zajciem siostry G eter jest wygaszanie kaza przeciwko cudzo
stw u i chocia m a ku tem u powody, gdy szerzy si ono na kadym kroku, jej
antyintelektualne podejcie odstrcza Raya. Langston H ughes w swojej autobio
grafii The Big Sea opisa p o dobne dow iadczenie. M oja ciotka pow iedziaa mi,
e kiedy dostpujem y zbawienia, widzi si wiato i co wew ntrz nas si wydarza.
I Jezus w chodzi w twoje ycie!... no wic siedziaem w jej dusznym , zatoczonym
kociele i czekaem na Jezusa, eby do m nie przyszed26. Krytykujc siostr Geter,
Mc Kay zapom nia w spom nie, e interesuje go tylko k onkretny rodzaj antyintelektualnej postawy, kt r reprezentuje Banjo, jego archetyp prawdziwego czar
nego, ktry we wszystkich spraw ach dziaa instynktow nie. Ray z kolei prbuje
dociec, w jaki sposb doda instynktow i do p om ocy intelekt.
Intelekt, ktry przychodzi w sukurs instynktow i, to oczywicie odw rcenie
klasycznej wizji intelektualnego ycia, a take klasyczny opis ideologii i racjonali
zacji. Jeli wszystkie te elem enty poczy, zaczynam y rozum ie rzeczywisty sens
ideologii m odernizm u oraz rol M urzyna jako jej symbolu. Fundam entalne w arto
ci rasowe McKaya okazuj si tylko w ym w k dla kwestii o ponadrasow ym cha
rakterze, czyli m odernistycznego usprawiedliwienia am ania moralnoci seksualnej.
Przez wiksz cz swojej literackiej kariery McKay m iota si w sprzeczno
ciach, ktre opacznie sobie tumaczy, a by m oe w ogle ich nie rozumia. Twier
dzi, e jest ofiar biaego rasizm u, ale w rzeczywistoci prom ow ali go i wspierali
biali mentorzy, ktrzy po czci zastpowali m u ojca. Zachodnie spoeczestwo
charakteryzow ay chciwo, religijne dziwactwa oraz ideologie darw inistyczne,
ktre McKay uznawa za biae, a przez to chrzecijaskie. Bunt przeciwko norm om
zwizanym z seksem nastaw i go wrogo do chrzecijaskiej m oralnoci, ale w y
woane poczuciem winy zauroczenie Afryk nie zaowocowao w ypracow aniem
adnego realnego kodeksu postpow ania. Czym zatem byy fundam entalne w ar
toci rasowe? Dla McKaya, podobnie jak dla Hitlera, oznaczao to odrzucenie
chrzecijastwa - i poza tym jednym nie znaczyo to dla nich nic wicej.
W tym kontekcie jed n ak zachow ania McKaya nareszcie nabieraj sensu.
W ybra seksualne w yzw olenie gw nie z racji niechci do ony oraz dziecka
i w konsekw encji zwiza si z biaym i m odernistam i, ktrzy stali si jego ducho
wym i ojcam i. Im bardziej jed n ak wciela m o d ern izm we w asne ycie, tym bar
dziej czu si wyalienowany. M odernizm , z ktrym zapoznali go Jekyll i Eastm an,
nie by w istocie niczym innym , jak tylko racjonalizacj nagannych zachowa
seksualnych. Im bardziej by m odernist, tym bardziej wyobcowany si stawa
i pogbiao si jego rozczarow anie drog, na ktr w prow adzili go biali ojcowie.
Zam iast z nim i zerwa, wola jed n ak pielgnowa w sobie uraz do biaej rasy
oraz biaego wyksztacenia, ktre rzekom o ograbio go z witalnoci. Kiedy zarazi

M O SK W A 1922

275

si chorob w eneryczn, okazao si, e w pew nym sensie, tw ierdzenie to byo

bezwzgldnie prawdziwe. W odniesieniu do tego, czego nauczy si od Jekylla
i E astm ana w kwestii uspraw iedliw iania seksualnych wystpkw, stwierdzenie,
e m oje przeklte biae w yksztacenie ograbio m nie ze znacznej czci n a tu ra l
nej w italnoci... Czarnej Rasy, jest czyst praw d. C horoba w eneryczna moe
m ie takie w anie nastpstwa.

ROZDZIA 16

MOSKWA, 1922
esieni 1922 roku, m niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy C laude McKay by
fetowany w Zwizku Radzieckim jako czarna ikona, A leksandra Koontaj,
pierw sza kobieta-m inister w rew olucyjnym rzdzie, w ktrym od roku 1917
piastow aa stanow isko kom isarza ludow ego do spraw spoecznych, po raz
kolejny przygotow yw aa si do opuszczenia Rosji, tym razem w celu objcia
placwki dyplom atycznej w Oslo, gdzie m iaa peni funkcj radzieckiego am
basadora w Norwegii. N iem al dw adziecia lat po wyjedzie z carskiej Rosji na
polityczne w ygnanie, teraz szykowaa si, eby uda si na kolejne, tym razem
z kraju rzdzonego przez kom unistw . Jeli wzi p o d uwag, jaki los spotka
innych krytykw bolszewickiej polityki, kara, jak jej w ym ierzono, bya agodna,
ale jed n ak bya to kara. Koontaj niedaw no przegraa walk z Leninem i Troc
kim , w ktrej opow iadaa si za zw ikszeniem roli i znaczenia pracow niczych
zwizkw zawodowych, i ktra w krgach ortodoksyjnych m arksistw zyskaa jej
negatyw ny przydom ek syndykalistki. Tym jednak, co rzeczywicie przynioso
jej rozgos i za co obw iniano j jeszcze bardziej ni za syndykalizm , byo propago
wanie fem inizm u oraz seksualnego wyzwolenia. Jej nazwisko stao si synonim em
seksualnego wyzwolenia, bdcego pow odem , dla ktrego w pierwszych latach
bolszewickiej rew olucji do sowieckiej Rosji przyjedali ludzie pokroju Maxa
E astm ana i C lau d ea McKaya. Teraz, kiedy w Rosji n adal panow ay ubstw o
i chaos, skutkiem ktrych byo siedem m ilionw sierot, jedenacie m ilionw
zabitych bd zm arych, epidem ia chorb w enerycznych oraz wiksza ni za cza
sw carskich erupcja prostytucji seksualne wyzwolenie zyskao sobie z saw.
wiadectwem zm iany nastrojw jest stanow isko Zofii Smidowicz, nastpczyni
Koontaj na stanow isku przew odniczcej enotdieu: Nie wiem , dlaczego w nas,
na Pnocy, rozw iny si takie afrykaskie chucie1 - dziwia si, nawizujc by
m oe aluzyjnie do C laudea McKaya i jego piciu m in u t sawy, z ktrych korzysta
jesieni 1922 roku.

278

RO ZD ZIA 16.

Koontaj wyjechaa do Oslo p o d koniec 1922 roku; m iaa nadziej, e da jej

to sposobno do kontynuow ania twrczoci literackiej i pocztkowo rzeczywicie
tak byo. Niestety, wikszo tego, co wyszo spod jej pira w roku 1922 i 1923
tylko przypiecztow ao jej los jako ordow niczki idei, ktr zaczto kojarzy
z innym i czasam i i inn warstw spoeczn. Nie do e coraz powszechniejszy
stawa si pogld, i rewolucja seksualna jest pass, to na dodatek z coraz wiksz
niechci zaczynay traktow a j kobiety, ktre m iaa wyzwoli, a ktre urodzi
y dzieci z niepraw ego oa i m usiay si teraz nim i opiekowa, ktre leczc si
z chorb w enerycznych bd pracujc w fabrykach, zrozumiay, e zajmowanie si
dom em w porw naniu z tym jest rajem utraconym . O prcz tego okazywao si, e
niedaw no wyzwolone chopki staway w obliczu koniecznoci sprzedania konia,
krowy, lub innych rzeczy niezbdnych do prow adzenia gospodarstw a, poniew a
nie m iay z czego zapaci za rozwd. To, czy Zofia Sm idow na wasnej skrze
dow iadczya m inusw seksualnego wyzwolenia i czy w ycigna z tego wnioski,
nie jest jedn ak bynajm niej rzecz pew n. Kiedy owiadczya dziennikarzow i, e
bardzo kocha swoje dzieci, ale nie w iduje ich czsto, gdy przebywaj w pastw o
wym dom u dziecka. M im o to, jako szefowa enotdieu m usiaa podj zadanie
zapew nienia opieki ofiarom seksualnej rewolucji, a w roku 1922 wydawao si
to ponad ludzkie siy.
Pierwszych kilka miesicy pobytu w Oslo Koontaj powicia na odniesienie
si do kwestii wyzwolenia seksualnego, z ktr w Zwizku Radzieckim kojarzone
byo jej nazwisko. D okonana przez ni ocena nie bya jednoznaczna. W Norwegii
napisaa Wielk mio, ktra po czci odzwierciedla jej rozczarowanie faktem, e re
wolucja niczego nie zmienia w naturze relacji m idzy przedstawicielami obojga pci,
gdy nadal s one oparte na nierwnoci i wyzyskiwaniu kobiet. M imo osobistych
cierpie, ktre dotkny j wanie za spraw wyzwolenia seksualnego, Koontaj
pozostaa jego ordowniczk i wzywaa rewolucjonistw, eby nie powraca do
m oralnoci z przeszoci, lecz, nie baczc na trudnoci, wyczekiwa na rewolucyjn
przyszo. Wziwszy pod uwag, jaki by w Zwizku Radzieckim wczesny stan
spraw zwizanych z szeroko pojt seksualnoci, jakkolwiek nadziej moga wiza
tylko z przyszoci. Zdawaa si nie baczy na wasne gorzkie przeycia, ktrych
dowiadczya przy okazji pracy nad Wielk mioci, i napisaa futurystyczne
opowiadanie zatytuowane Wkrtce (Za 48 lat); opowiadao ono o dzieciach wy
chowanych w kom unie i ukazao si drukiem dopiero w latach siedemdziesitych
XX wieku. Podobnie jak John B. Watson, ktry w tym samym mniej wicej czasie
pisa co bardzo podobnego, Koontaj przewidywaa, e w latach siedemdziesitych
instytucja rodziny ostatecznie przestanie istnie. Bycie m arksistk oznaczao poka
danie niewzruszonej wiary w przyszoci, bez wzgldu na to, jak rozczarowujce
i przygnbiajce byy jej bezporednie nastpstwa dla polepszenia relacji midzy ko
bietami a mczyznami. Dlatego te wasny pesym izm dotyczcy kwestii zwizanych
z seksem Koontaj przedstawiaa tylko w konwencji literackiej fikcji.
W tym sam ym m niej wicej czasie Koontaj wydaa take Mio trzech
pokole, opowie o stosunkach m idzy trzem a pokoleniam i: jej wasnym, p o

M O SK W A 1922

279

koleniem m atki Aleksandry, ktra, jak pam itam y, m iaa przekonania liberalne,
oraz generacj jeszcze bardziej rad y k aln ie nastaw ionej crki autorki, ktrej
ta nigdy przecie nie m iaa. Olga, ktra stanow i literackie alter ego Koontaj, jest
zdecydow an zw olenniczk wolnej m ioci. M atka Olgi, m im o e wysza za m
dw ukrotnie, opow iada si za m aestw em m onogam icznym . Jeszcze inaczej do
m ioci podch o d zi przedstaw icielka trzeciego pokolenia, eni, crka Olgi, ktra
m a rom ans z kochankiem m atki, a uspraw iedliw iajc swoje postpow anie, tu m a
czy je w kategoriach m arksistow skich, jako logiczne rozw inicie i konsekw encj
zniesienia w asnoci pryw atnej, take w odniesieniu do seksu. Pniej zacho
dzi w ci i dokonuje aborcji, wszystko to bez najm niejszych w yrzutw sum ienia.
W postaci eni Koontaj przedstaw ia wizj kobiety, jak sam a zawsze pragna
by, ale nigdy nie udao jej si tego osign. Jest ona take odzw ierciedleniem
marksistowskiej w iary w to, e kiedy w przyszoci, kiedy pastw o jako instytucja
ju niepotrzebna zacznie obum iera, osabnie rw nie instytucja rodziny, a razem
z n im i zaniknie wszelkie poczucie winy, ktrego rdem s sprawy zwizane
z seksem. eni jest ucielenieniem kobiety, ktr, w edug zapatryw a Koontaj,
ona sam a pow inna si sta. W w yobraeniu A leksandry jako behaw iorystki i wyznawczyni ekonom icznego determ in izm u odbija si przysze pokolenie, wolne
od cierpie w yw oanych p oczuciem winy, gdy pozbaw ione sum ienia. eni
jest zw olenniczk teorii szklanki w ody, ktr wymylia Koontaj, ale m im o
to w pow szechnym odbiorze nie jest jed n ak z ni kojarzona; sprowadza si ona
do stw ierdzenia, e popd seksualny naley zaspokaja tak samo, jak pragnienie;
naturalnie i bez jakichkolw iek zaham ow a.
W tym , co napisaa w latach 1922-1923, Koontaj pozostaa w ierna swej
koncepcji uskrzydlonego Erosa, czyli m ioci erotycznej z dow oln iloci
partnerw , ale pozbaw ion przy tym wszelkiej zaborczoci. W m iar jednak, jak
artykuy A leksandry z roku 1923 ukazyway si drukiem , jej kom unistyczne siostry
zaczy dostrzega, e takie uspraw iedliw ianie seksualnej rozwizoci w wymiarze
praktycznym nie przynioso im wcale korzyci. W ykorzystywanie seksualne ko
biet w m iejscach pracy stao si zjawiskiem pow szechnym , liczebno prostytutek
bya taka sam a, jak za caratu, a z pow odu w prow adzenia liberalnych przepisw
norm ujcych rozwody, ktrych projekt zgosia i doprow adzia do wcielenia w y
cie Koontaj, kobiety porzucane przez m w nie m ogy liczy z ich strony na
jakkolw iek p om oc w u trzy m an iu dzieci. N ajw aniejszym ow ocem rewolucji
seksualnej byy zaw iedzione nadzieje i pow szechne rozczarowanie, ktre rycho
zm ienio si w gniew, ten za koncentrow a si w ok osoby Koontaj, po czci
przynajm niej z racji rozgosu, jaki sobie zyskaa za spraw swojej tw rczoci lite
rackiej i publicystycznej. Jej elegancka proza i rw nie w ytw orny sposb ubierania
si spowodoway, e w idziano w niej przedstaw icielk m inionych czasw oraz
znienawidzonej klasy spoecznej; bya zam on intelektualistk, ktra z racji nieza
lenoci m aterialnej oraz odpow iednich koneksji rodzinnych nie ponosia adnych
dotkliw ych konsekw encji wasnej rozwizoci seksualnej. Co wicej, w dalszym
cigu gosia swoj ew angeli rozpusty kobietom , ktre owych konsekw encji

280

RO Z D Z IA 16.

unikn nie mogy. Jakby i tego byo mao, wasne ze dow iadczenia chciaa uczy
ni norm atyw nym i, a to za spraw w prow adzenia stosow nych przepisw prawa
o rozw odach, ktre stanowio, e ich m ow ie m og teraz owe kobiety porzuca.
Prawo rozw odow e z 1917 roku m iao by ich wyzwoleniem, ale w istocie rzeczy
nie dbao zupenie o zabezpieczenie interesw kobiet. A rogancja Koontaj bya
niew ybaczalna i kobiety rycho zaczy o tym mwi.
26 lipca 1923 roku Paulina W inogradzkaja, daw na w sppracow niczka Ko
ontaj z enotdieu, jako pierw sza opublikow aa artyku, w ktrym zaatakowaa
swoj daw n zw ierzchniczk; pniej ukazao si wiele m u podobnych. Zdaniem
W inogradzkiej, towarzyszka K oontaj.... zajm uje si teraz czysto teoretyczn,
literack pisanin o uskrzydlonym , nieuskrzydlonym etc. Erosie2, podczas
gdy przecitna kobieta, o wiele bardziej ni n ad reform ow aniem m ioci, gowi
si, jak m a wyywi dzieci. Koontaj upraw ia George Sandyzm3, czyli ni mniej
ni wicej, stara si narzuci innym w asne fantazje oraz poczucie winy, ktrego
rdem by jej am oralny tryb ycia rew olucjonistki. Czyni za to w odniesieniu
do ludzi, ktrych potrzeby byy cakowicie inne ni jej, ale ktrych ycie zostao
nieodw racalnie zrujnow ane przez goszone przez ni i praktykow ane seksualne
aw anturnictw o.
Latem 1922 roku relacje Koontaj z D ybenk popsuy si jeszcze bardziej; ich
zwizek by ju praktycznie nie do uratow ania. Idc za rad Aleksandry, D ybenko
poszuka sobie kochanki, ale Koontaj nadal bya o niego zazdrosna. Wczeniej
tego sam ego roku A leksandra otrzym aa list od pew nego m odego kom unisty,
ktry prosi j o w yszczeglnienie zasad kom unistycznej m oralnoci. C hcia si
dowiedzie, czy w sferze zachowa seksualnych obow izuj jakie tw arde i trwae
zasady postpow ania. Koontaj odpow iedziaa m u, e nie istnieje nic takiego, jak
komunistyczny odpow iednik Dziesiciorga Przykaza. O tym, co jest m oralne, a co
nie, decyduje zbiorowo. D opki czonek jakiej zbiorowoci, ktr akceptuje
(moe to by nard, klasa spoeczna, partia), utosam ia si z ni, nakazy owej
zbiorowoci bd dla niego obligatoryjne4. R ada icie rozbrajajca, jeli wzi
p o d uwag, e osoba, ktra jej udzielia, sam a bya wwczas w konflikcie ze swoim
kolektywem. M im o e jej tw rczo z lat 1922-1923 ukazywaa si w oficjalnych
kom unistycznych m ediach, opin ia politycznych w sptow arzyszy A leksandry
stawaa si jej zdecydow anie nieprzychylna, poniew a w anie w tedy kom unici
zwracali si ju przeciw ko koncepcji seksualnego wyzwolenia, ktr w rewolucyj
nej Rosji kojarzono z nazw iskiem Koontaj. To, e w latach 1922-1923 ukazao
si tak wiele jej publikacji byo cezur; pniej ju takiej m oliwoci nie miaa,
tracc jednoczenie dotychczasow pozycj wpywowej mylicielki politycznej,
ordow niczki seksualnego wyzwolenia.
Zofia Smidowicz, nastpczyni Koontaj na stanow isku szefowej enotdieu,
kobieta, ktra chciaa ochroni Rosjanki przed afrykaskim i chuciam i, wrd
fem inistycznie nastaw ionych biografek Koontaj zyskaa sobie opini dem ago
ga. Jednak to, co one nazywaj uprzedzeniam i, w wietle niszczcych skutkw,
jakie seksualne wyzwolenie przynioso rosyjskim kobietom , wydaje si raczej, e

M O SK W A 1922

281

odw oywaa si ona po prostu do zwykego zdrow ego rozsdku. W odpow iedzi
na list dziew itnastoletniej kom som oki Lidy, ktra napisaa do niej z prob
0 rad w spraw ach seksu, Sm idow icz stw ierdzia, e kobieca m io nie jest
przelotn nam itnoci, lecz zoonym procesem , obejm ujcym urodzenie dzieci,
opiekow anie si nim i i wychowywanie ich3. Podkrelia rwnie, e o pomyle
zaw ierania m aestw a z zaoenia bezdzietnego m w i nie w arto, gdy jest
to n ader rzadkie zjawisko. Potpia rw nie aborcj i to en masse, za wyjtkiem
sytuacji, kiedy urodzenie dziecka zagraa yciu m atki. W szelkie inne przypadki
1 pow ody usuw ania ciy uznaa za nieodpow iedzialne postpow anie m odych lu
dzi, za ktrym kryje si pragnienie uniknicia wzicia na siebie obowizkw w sto
sunku do dzieci, ktre spodzili. Z daniem nieprzychylnej jej Beatrice Fansw orth,
im wicej Sm idowicz pisaa, tym bardziej oczywiste byo, e odrzuca koncepcj
kobiecej wolnoci seksualnej... Krelia patetyczne wizje poczekalni, w ktrych,
czekajc na aborcj, siedziay blade, w ym izerow ane dziewczyny, rozpaczliwie
pragnce zosta m atkam i. G dyby aborcja bya nielegalna, mczyni nie czuliby
si uspraw iedliw ieni, przymuszajc do niej swoje ony6.
K ulm inacyjnym m om entem przypuszczonego na Koontaj ataku byo w y
cignicie z archiw w i ponow ne opublikow anie w yw iadu, ktrego w roku 1920
Lenin udzieli Klarze Zetkin. To w anie wwczas w dz rewolucji przyw oa i p o
tpi teori szklanki w ody, ktr ju wczeniej kojarzono z yciem osobistym
i twrczoci A leksandry Koontaj.
N a pew no wiecie o istn ien iu sawnej teorii, e w spoeczestw ie kom unistycz
nym zaspokajanie poda seksualnych bdzie proste i bahe niczym wypicie
szklanki wody. Teoria szklanki w ody zupenie przew rcia naszej m odziey w go
w ach. O kazaa si m ie fatalne nastpstw a dla m odych m czyzn i kobiet. Jej zw o
lennicy tw ierdz, e jest m arksistow ska. O n a je d n a k je st zupenie niem arksistow ska.
O czywicie, pragnienie trzeba zaspokaja. Ale czy n o rm aln y czow iek w n o rm a l
nych okolicznociach pooy si w ryn szto k u i bdzie pi z kauy albo ze szklanki,
ktrej kraw d jest tusta o d ladw pozostaw ionych na niej przez wiele innych ust?
N ajw aniejszy w tym w szystkim jest je d n a k aspekt spoeczny. Picie w ody jest, rzecz
jasna, czyj indyw idualn spraw. M io je d n a k to dw ie osoby oraz ta trzecia,
ktr si pow ouje do ycia. To n adaje jej w ym iar spoeczny, k t ry wie si z o b o
w izkam i w obec spoecznoci7.

Lenin, p odsum ow ujc swoj krytyk teorii szklanki w ody, stw ierdzi,
e w jego przekonaniu hipertrofia, szerzca si teraz w sprawach seksualnych nie
jest rdem radoci ani siy do ycia, ona je odbiera. W dobie rewolucji to le,
bardzo le8.
P ogld y L en in a na sp raw y m ajce zw izek z seksem i sek su aln o ci
s odzw ierciedleniem typow ego dla niego pragm atyzm u, ktrym wykazyw a
si rw nie w przypadku innych kwestii o charakterze politycznym . W iadom o,
e chcia w pew nym zakresie zezwoli na przyw rcenie wasnoci pryw atnej oraz
dziaalnoci niewielkich przedsibiorstw i zakadw, ktrych wacicielami byyby

282

RO Z D Z IA 16.

osoby fizyczne. M iao to pom c w wycigniciu kraju z zapaci i chaosu w yw oa

nych om iom a latam i wojny i rewolucji. Z tego sam ego pow odu by take gotw
przyj, e w spraw ach zwizanych z obyczajowoci seksualn potrzebny jest
zwyky zdrow y rozsdek. Swoboda seksualna skutkow aa chaosem , a chaos by
zagroeniem dla sam ego istnienia rewolucji. Lenin by skrajnym oportunist; idee,
ktre gosi, na pew no nie miay zakotwiczenia w tradycyjnie przyjtej moralnoci.
Kiedy poproszono go o sprecyzow anie jego osobistych pogldw na seksualn
m oralno, przy p arty do m u ru Lenin pow iedzia Klarze Zetkin: korzystam y
po prostu z podarow anego nam krtkiego okresu sw obody - nie m a nic, co by
nas w izao, adnej o d p o w ied zialn o ci... O czyw icie, zawsze istnieje groba
zaraenia si chorob. W tej sprawie jednak, jeli spojrzycie m u prosto w oczy
i zapytacie, jaka jest praw da, aden m czyzna - to znaczy aden z towarzyszy nie bdzie was okam yw a9.
Najwidoczniej jednak towarzysze i towarzyszki, zadajc tak intym ne pytania,
zapom inali o p atrzeniu sobie prosto w oczy, gdy w latach dw udziestych liczba
zachorow a na choroby w eneryczne osigna rozm iary epidem ii, a poniew a
nie byo na nie wwczas skutecznego lekarstwa, oznaczao to, e znaczn cz
klasy robotniczej bd stanow ili ludzie o zrnicow anym stopniu n ie p e n o
sprawnoci, niezdolni do pracy i nadal zaraajcy innych. W latach dwudziestych
XX wieku kwestia zapadalnoci na syfilis bya jed n y m z najbardziej palcych
problem w spoecznych we w szystkich krajach E uropy i m iaa realny wpyw
na wczesne w ydarzenia polityczne. W ystarczy przypom nie, e w tym samym
czasie, kiedy w Rosji radzieckiej opinia spoeczna zm ieniaa swoje nastaw ienie
do wyzwolenia seksualnego, w N iem czech ukazaa si M ein K a m p f w ktrej H i
tler przedstaw i syfilis jako jedno z najwikszych niebezpieczestw zagraajcych
jego narodow i.
Lenin zosta wic wycignity z grobu, eby jego wywiad udzielony Zetkin
ostatecznie pogry Koontaj, ktrej zam knito dostp do partyjnej prasy, aby
nie m oga udzieli odpow iedzi na staw iane jej teraz zarzuty. Jakby i tego byo
mao, bieg w ypadkw rw nie sprzysig si przeciw niej i zosta w ykorzystany
dla kom prom itow ania goszonych przez K oontaj teorii. O bw iniono j o fal
brutalnych gwatw, ktra przetoczya si przez kraj w latach 1925-1926, czyli
dokadnie w tym sam ym czasie, kiedy w Rosji toczyy si spory o rewolucj seksu
aln. W Leningradzie pitnastu studentw zgwacio kobiet, a pniej prbowali
usprawiedliw ia swj czyn, pow oujc si na zniesienie instytucji rodziny oraz
tradycyjnej m oralnoci, do czego m ia pono doprow adzi kom unizm . O znak,
e kom unici przestraszyli si wcielania w ycie ich wasnych teorii, by pokazowy
proces, ktry urzdzono w innym tego przestpstw a; oskarono ich o buruazyjn rozwizo oraz seksualn anarchi i ostatecznie piciu z nich skazano na
kar mierci. W iktor Serge, kom entujc t spraw w swojej autobiografii, win
za fal gw atw przypisa ksikom , takim jak te, napisane przez A leksandr
Koontaj, ktre upow szechniay n adm iernie uproszczone teorie dotyczce w ol
nej m ioci10. Pogld ten podzielali naw et przychylni jej biografowie. Zdaniem

M O SK W A 1922

283

Clemens: Chocia sam a nigdy otw arcie tego nie aprobowaa, jej twrczo bya
jednak gw n przyczyn rozwizoci seksualnej m odych ludzi w Rosji11.
W odpow iedzi na artykuy, ktre A leksandra opublikowaa w Kom som olskiej Praw dzie oraz praw niczej gazecie Raboczij Sud, Smidowicz ponow nie
zaatakowaa niedow arzone pogldy towarzyszki K oontaj12, odnoszc je jednak
do m oralnoci seksualnej jako takiej, nie za do znacznie bardziej szkodliwej
m oralnoci tak zwanej nowej kobiety. Jako e ataku na Koontaj nie sposb
byo wywie i przeprow adzi w oparciu o tradycyjnie rozum ian m oralno,
kom unici zm uszeni byli ograniczy go do sp o ru prow adzonego w kategoriach
m arksistow sko-m aterialistycznych. Em ilian Jarosawski stwierdzi, e wyzwolenie
seksualne goszone przez Koontaj zachca klas robotnicz Zwizku Radzieckie
go do m arnotraw ienia cennej energii nerwowej i seksualnej13, ktra znacznie
poyteczniejsze zastosow anie znalazaby przecie przy budow ie fabryk cem entu
oraz elektrow ni w odnych. Kom unici, tak sam o jak Lenin, musieli przem yca
m oralno seksualn tylnym i drzw iam i - i to wanie zrobili podczas sporu
z 1926 roku, kiedy debatow ano n ad kwesti instytucji m aestwa. Z apoczt
kow aa j A leksandra K oontaj, ktra podja kolejn, rozpaczliw ju prb
obrony koncepcji rewolucji seksualnej i by to ostatni raz, kiedy pozw olono jej
otwarcie wypowiada swoje pogldy w sprawach zwizanych z seksem. Pod koniec
g ru dnia 1925 roku, gdy A leksandra w rcia z Oslo do Moskwy, jej kariera i ycie
zawodowe zawisy na wosku. Sowiecki reim zam ierza zrew idow a przepisy
praw a maeskiego, ktrego zapisy Koontaj w sptw orzya w roku 1918.
D ebata n ad instytucj m aestw a ujaw nia sprzecznoci i konflikty istnie
jce w onie rewolucyjnych wadz. Rewolucj zainicjowali intelektualici ze ro
dow iska cyganerii, ktrzy kierow ali si w yciu n ad er sw obodnie pojm ow an
m oralnoci, a swoje postpki usprawiedliwiali, goszc, e to, co robi, czyni w in
teresie klasy robotniczej i chopw. Kiedy rewolucja nareszcie zwyciya, a wadza
przesza w ich rce, intelektualici i rodow isko szeroko rozum ianej cyganerii
narzucili bezzwocznie wasny system wartoci m oralnych chopom i robotnikom ,
ponoszcym najwiksze niedogodnoci i ciary rewolucji, ktrych ekonom icznej
egzystencji dodatkow o zagrozi teraz chaos bdcy skutkiem urzeczyw istniania
idei seksualnego wyzwolenia. Powoajmy si jeszcze raz na w ym ow ne wiadectwo
fem inistycznie nastaw ionych biografek Koontaj. Jak pisze Clements:
Poczw szy od roku 1918, coraz bardziej oczyw iste staw ao si, e przepisy p ra
w a z tak im rozgosem w prow adzone w pocztkow ym okresie rewolucji, w istocie
tylko zwikszyy brzem i spoczyw ajce n a barkach kobiet. W splna w asno zo
staa zniesiona, co um oliw io m czyznom p o rzucanie on i zaw aszczanie cae
go rodzinnego dobytku. B rak jasn o sprecyzow anych przepisw o finansow ej o d p o
w iedzialnoci ojcw w zgldem ich dzieci oznacza, e m ogli je zostawi w asnem u
losowi, ona za m oga otrzym a stosow n rekom pensat w ycznie na drodze s
dowej. Kobiety, ktre nie zarejestrow ay m aestw a na d rodze urzdow ej - a byo
takich bardzo duo - znalazy si w jeszcze gorszej sytuacji, gdy nie m iay adnej
m oliw oci w niesienia sprawcy d o sdu. C elow o zliberalizow ane przepisy praw a

284

RO Z D Z IA 16.
m aeskiego um oliw iy zatem m czyznom przeladow anie zdanych n a ich ask
kobiet. W roku 1925 w adze uznay, e trzeba zm ieni przepisy w taki sposb, eby
obow izek alim entacyjny zosta przy w r co n y 14.

Clem ents podkrela, e kwesti podstaw ow by obowizek alimentacyjny.

Kwestia ta doskonale obrazuje jaskraw rnic w interesach klasowych rewolucjonistw -inteligentw oraz tych, ktrych, jak tw ierdzili, pragnli wyzwoli, czy
li robotnikw i chopw. N ajprostszym przykadem naduy, na ktre przyzwalao
prawo, jest fakt, e m czyni m ogli uchyli si o d pacenia alim entw poprzez
odm ow lub zaniechanie rejestracji zawartego m aestw a. W konsekwencji, p a
stwo byo zm uszone oy ogrom ne rodki na pom oc spoeczn, a tego brzem ienia
udw ign nie byo w stanie.
O
ile b rak obow izku alim entacyjnego by niespraw iedliw oci w ob
kobiet, zm uszanie chopw do w yw izyw ania si z niego w przypadku rozwodu,
byo niespraw iedliw e take wobec nich, zagraao to bow iem bytowi caej rodziny
oraz istnieniu gospodarstw a, ktre byo jego podstaw . Jako e chopi w znacznym
stopniu funkcjonow ali poza ram am i gospodarki pieninej, zmuszanie chopa, aby
przynis w gotwce sto rubli, oznaczao de facto ru in gospodarstw a i skazanie
na ndz caej w ieloosobowej rodziny, a wszystko p o to, eby rozw iedziona ona
otrzym aa m arne grosze, ktre i tak nie byy dla niej adnym istotnym wsparciem.
Rozwd m g oznacza wyzwolenie dla ludzi p okroju Koontaj, ale w przypad
ku chopstw a, w im ieniu ktrego w zniecia t rewolucj, by on rw noznaczny
z zagroeniem podstaw ich egzystencji. Zostao to jasno postaw ione w rozm owie
m idzy przedstaw icielem chopw a p rokuratorem generalnym N ikoajem W a
silewiczem Krylenk.
Rozw iodem si z on. M am y troje dzieci. ona natychm iast posza do
sdu i nakazano m i paci na dzieci. Poniew a jest to w splne gospodarstw o,
sd postanow i, e paci bd wszyscy. Dlaczego m j brat m a by ukarany?15
- w rosyjskich gospodarstw ach rodzinnych mieszkay wsplnie cae liczne rodziny,
ktrych czonkow ie nierzadko byli dosy odlegym i krewnym i.
Krylenko powiedzia, e brat rozwiedzionego nie zosta przecie wezwany do
ponoszenia kosztw zwizanych z jego rozw odem . To z kolei zm usio chopa, aby
jeszcze raz wyjani, na czym polega w splnotow y charakter rosyjskiego gospodar
stwa - kom unici pow inni to byli rozum ie, ale najwidoczniej jednak nie rozum ieli
i dlatego rozw ody m iay na wsi katastrofalne i w yniszczajce gospodark skutki.
Skoro m ieszkam y razem - tum aczy dalej chop - cierpi caa rodzina.
Jeli m am zapaci sto rubli, a rodzina m a dwie krow y i jednego konia, bdziem y
m usieli zm arnow a gospodarstw o, eby zapaci alimenty. W edug Farnsw orth:
Z daniem wielu delegatw, praw o nadal byo niespraw iedliw e dla chopw i ro
botnikw , a korzystne tylko dla nepowcw, czyli tych, ktrzy czerpali zyski z cz
ciowego przyw rcenia kapitalizm u, gdy tylko oni w w arunkach stw orzonych
przez NEP m ieli pienidze na alim enty16.
Ostatecznie, konflikt m idzy proletariatem , zwaszcza rosyjskim i chopam i,
ktrzy chcieli zapobiec upadkow i swoich gospodarstw , czym grozio im egzekwo

M O SK W A 1922

285

wanie praw a o rozw odach i alim entach, oraz zw olennikam i wyzwolenia seksual
nego w edug koncepcji Koontaj, ktrzy w asne potrzeby przypisywali proletariu
szom, zosta rozstrzygnity m oc now ych przepisw z roku 1926. Przyniosy one
pew ne korzyci kadej ze stron. Rozwd by teraz atwiejszy do uzyskania, gdy
orzec go m ona byo na podstaw ie w niosku jednego z m aonkw, a nie obojga,
jak dotychczas. G ospodarstw a chopskie w yczono spod egzekucji alimentw,
chronic je w ten sposb przed upadkiem . Przepisy rozw odowe z 1926 roku byy
ostatnim radzieckim aktem praw nym , ktry bra p od uwag interesy chopstwa.
Stalin rycho zarzdzi przym usow kolektywizacj rolnictw a oraz akcj przeciwko
kuakom - precyzyjne znaczenie tego term in u nigdy nie zostao okrelone, ale
um oliw io to pow szechne rugow anie chopw z ziemi, ktra bya dotd ich w a
snoci. Nowe praw o nie oznaczao rw nie zwycistwa zw olennikw seksualne
go wyzwolenia. Jak m w i Platon, dem okracja zawsze poprzedza tyrani. Stalin,
tak sam o jak Hitler, wykorzysta pow szechn niech rodakw do seksualnego
perm isyw izm u lat dw udziestych do narzucenia R osjanom tyraskiego porzdku
0 niew yobraalnej wrcz opresyjnoci, kt ry trw a w ZSRR dw ukrotnie duej ni
dyktatura H itlera w Niem czech. I w Rosji, i w N iem czech w prow adzenie dykta
torskich rzdw byo moliwe za przyzw oleniem szerokich mas, ktre nie chciay
ju tolerow a naduy i wystpkw, bdcych konsekw encj wcielania w ycie
koncepcji wyzwolenia seksualnego.
Koontaj rw nie zabraa gos w toczcym si sporze. N am aw iaa parti,
aby nie ustaw a w wysikach na rzecz wyzwolenia seksualnego i nie obstawa przy
dawnej m oralnoci. Kolejny raz odw oaa si do przyszoci, twierdzc, e obecne
tru dnoci s rzecz zwyk i charakterystyczn dla okresu przejciowego, w jakim
znajduje si kraj. Spoeczestw o pow in n o poda w ytyczonym szlakiem , a
doronie pokolenie, ktrego sym bolem bya eni, bohaterka jej prozy. Bronia
systemu, ktry si nie sprawdza i nawoywaa, eby dalej we brnc. Jednak w roku
1926 n ar d dow iadczy ju bolesnej lekcji seksualnej m oralnoci, w ycign
z niej w nioski i nikt ju A leksandry nie sucha. D ruga rew olucja seksualna d o
biega koca, a pokonana Koontaj w rcia do pracy w dyplom acji i nigdy ju nie
zabraa publicznie gosu w kw estiach dotyczcych ycia seksualnego.
Uparcie je d n a k trw aa przy swoim; w autobiografii napisaa: bez wzgldu
na to, jakie zadania przyjdzie m i w ypenia, jest dla m nie absolutnie jasne, e ca
kowite wyzwolenie kobiet pracujcych oraz stw orzenie podstaw nowej m oralnoci
seksualnej zawsze pozostanie dla m nie nad rzd n y m celem mojej dziaalnoci
1 caego m ojego ycia17. Trwaa przy swoim , ale, jak si okazao, nie tak jednak
uparcie, gdy po napisaniu powyszego fragm entu, nakazaa wykrelenie go zanim
autobiografia ukazaa si drukiem , obaw iaa si bow iem , e takim i pogldam i
moe narazi si Stalinowi.
Po I wojnie w wiatowej w N iem czech ywy by m it, e gdyby nie zdradziecki
cios w plecy, niezw yciona niem iecka arm ia na pew no nie poniosaby klski.
H itler skw apliw ie go w ykorzysta. W Rosji porak a w yzw olenia seksualnego
obrosa we w asn Dolchstosslegende. Seksualna rew olucja zostaa zdradzona

286

R O ZD ZIA 16.

od w ewntrz. W ilhelm Reich u dow odnieniu tej tezy pow ici ca ksik, ktr
zatytuowa Die Sexualitt im Kulturkampf, a zw olennicy rewolucji seksualnej z lat
szedziesitych, kiedy praca Reicha znw staa si popularna, przyjli jego w ytu
maczenie zjawiska, ktrego inaczej sam i wytum aczy nie potrafili - chodzio o to,
dlaczego ludzie zwracaj si przeciwko seksualnej wolnoci, a potem prbuj w y
woa kolejn seksualna rewolucj, ktrej nastpstw a s rwnie przewidywalne.
W roku 1970, a zatem w czasie, kiedy w edug futurystycznych fantazji Koontaj instytucja rodziny m iaa ju przesta istnie, a um iechnite dzieci m iay
si wychowywa we w spaniaych kom unistycznych dom ach dziecka, G erm ain
G reer napisaa ksik, w ktrej cytuje Reicha i oskara Parti K om unistyczn
0 zdrad prawdziwej rewolucji, ktra m a zawsze seksualny charakter:
Skrajne potpienie, z jakim ju w roku 1926 potrak to w an o idee seksualnej oraz
etycznej rewolucji, nie zm niejszyo si m im o upyw u lat. W 1932 roku W ilhelm a
Reicha w ykluczono z szeregw N iem ieckiej P artii K om unistycznej, a berliski In
stytut M arksizm u i L eninizm u w sw oim obszernym historycznym opracow aniu p o
w iconym niem ieckiem u ruchow i robotniczem u, ani sowem nie w spom ina o ru
chu Sekspolu*. Pewien w gld w przyczyn naciskw, jakie za tym stoj, dostarcza
n am Die sexuelle Revolution W ilhelm a Reicha, z ktrej wrynika co, w co Koontaj
nie m oga pozw oli sobie uwierzy, to m ianow icie, e stum ienie ru ch u na rzecz
nowej m oralnoci seksualnej jest pierw szym sym ptom em zdrady rew olucji18.

Tym, czego zw olennicy rewolucji seksualnej nie s w stanie przyzna przed

sam ym i sob, jest rola, jak ich idole - ludzie tacy jak M agnus Hirschfeld w N iem
czech i A lek san d ra K oontaj w Rosji - odeg rali p o w yniesieniu do w adzy
H itlera i Stalina, ktrzy signli po ni na fali oburzenia, jaka przetoczya si
przez ich kraje w nastpstw ie chaosu bdcego skutkiem wcielania w ycie zasad
seksualnego wyzwolenia. Seks pozbaw iony ogranicze, ktre nakada na niego
porzdek moralny, prow adzi n ieuchronnie do spoecznego chaosu i osobistych
tragedii, a spoeczny chaos by zawsze w ym w k tyranw, ktrzy w miejsce adu
m oralnego odrzuconego przez spoeczestw o zaprow adzali wasny despotyczny
1 drakoski porzdek.
W roku 1936 Stalin przyw rci penalizacj aborcji; w 1937 roku W olfson
zaatakowa prostackie, zwierzce, antym arksistow skie pogldy Koontaj, a jako
ich alternatyw przedstaw i m onogam iczne m aestw o19. W 1937 roku Koontaj
napisaa do Bodyego: nasza rom antyczna epoka dobiega koca20. Rok pniej
D ybenko zosta zastrzelony przez NKW D. Nasze relacje s chodne, a brak za
ufania pow szechny - napisaa dalej. wiat, w ktrym ya, by przeciw iestw em
tego, jakim chciaa go widzie. Nigdy jednak nie zrozum iaa, e w ogrom nej mierze
sam a przyczynia si do jego stworzenia.

Skrt od Polityki Seksualnej (przyp. tum.).

ROZDZIA 17

MOSKWA, 1926

czerw cu 1926 roku H irschfeld, jakby chcc udow odni, e Hitler

m a racj, przyj zaproszenie od sowieckiego rzdu i uda si w p o
dr, bdc uw spczenion wersj potiom kinow skich wiosek,
aby na wasne oczy przekona si, jak wyglda tam wprow adzanie
nowej m oralnoci seksualnej. Podobnie jak Bernard Shaw, ktry w lat
stych odw iedzi U krain i gosi pniej, e wszyscy jej m ieszkacy s syci i szcz
liwi, H irschfeld po pow rocie wychwala p o d niebiosa seksualne swobody, ktre
Rosjanie po d rzdam i Stalina wanie likwidowali, pow odow ani zwyk spoeczn
koniecznoci. Teraz H irschfeld prom ow a ju nie tylko Kulturbolschewismus,
ale te Ehebolschewismus, czyli bolszew izm m aeski. W yw id go ze zwykego
bolszew izm u, ktry, jak gosi Hitler, postaw i sobie za cel podbj Niemiec. Te
raz, rok pniej, H irschfeld pojecha do Rosji, zupenie jakby chcia potw ierdzi
suszno pogldw H itlera, ktry powiedzia: w bolszewizmie rosyjskim u p a tru
jem y podjtej przez ydw w XX wieku prby uzyskania w adzy nad wiatem1.
N iew iadom y faktu, e napdza H itlerow i w iatru w agle, H irschfeld w rci do
N iem iec i wychwala radziecki m aeski bolszew izm , nie zdajc sobie chyba
spraw y take i z tego, e Rosjanie wycofywali si wanie z rewolucji seksualnej,
ktra, jego zdaniem , m iaa n ieuchronnie w przyszoci zwyciy:

My, ktrzy na w asne oczy w idzielim y skutki w prow adzenia w Rosji now ych
przepisw praw a m aeskiego, sowo Ehebolschewismus uznajem y za afront.
U nas w N iem czech, kiedy w ydaje si zgod na m aestw o, nadal obow izuje
n ierw ne traktow anie z p u n k u w idzenia pci oraz statusu m ajtkow ego. M oim
zdaniem suszne jest, e m czyzn i kobiet w Rosji nie obow izuj adne d ek lara
cje, w ystarczy po prostu, e zarejestruj m aestw o. K obieta i m czyzna m og te
zarejestrow a rozw d, kiedy ich zwizek koczy si, poniew a przestali si kocha

288

RO ZD ZIA 17.
bd uznali, e ju im nie o d pow iada w zwizek. Rwnie tak zw any k o n k u
b in at nie jest w Rosji karalny. Sowieci nie m aj te nic przeciw ko m aestw u,
ktre opiera si na przyjani [K ameradschaftsehe], p a rtn erzy m usz jed n ak p o in
form ow a siebie naw zajem o chorobach w enerycznych i um ysow ych w ystpuj
cych w ich rodzinach. Faszywe ow iadczenie w tej sprawie podlega karze, ale nie
karze w izienia, tylko pracy w fabryce bd grzyw nie w w ysokoci tysica rubli.
Surowe obw arow ania Kameradschaftsehe w ydaj mi si absolutnie n ieo d p o w ied
nie. Przepisy te zdecydow anie bardziej uzasad n io n e byyby w o dniesieniu do
praw dziw ego m aestw a, do ktrego najw yraniej nie maj zastosow ania2.

Przytoczone powyej regulacje byy oczywicie spenieniem m arze Shel

leya, zawartych w Krlowej Mah. Fakt, e wychwala je hom oseksualista, nie jest
niczym zaskakujcym , poniew a oznaczay one hom seksualizacj m aestwa.
Sprow adzono je do poziom u zwizkw nawizywanych w berliskim Cozy Corn er - jednym z ulubionych gejowskich barw Isherw ooda i Audena.
Postrzeganie przez H irschfelda hom oseksualizm u w Zwizku Radzieckim
m iao rw nie m ao w splnego z rzeczyw istoci, jak to, czego si tam d o p a
trzy w kwestiach dotyczcych m aestw a. W roku 1930 w publikacjach na a
m ach Seksuologii nadal tw ierdzi, e w ZSRR m ona bez przeszkd praktykowa
hom oseksualizm , podczas gdy faktycznie byo zupenie inaczej, gdy pod rzdam i
Stalina, w 1928 roku ponow nie objto go penalizacj'. Ponadto z upodobaniem
gosi, e hom oseksualici z n atu ry s niezdolni do okruciestw a, yczliwie n a
stawieni i em patyczni. W ywoao to kpiny ze strony innego seksuologa, doktora
A lberta Molla, ktry przyw oa przypadek H aarm anna, hom oseksualnego seryj
nego zabjcy z W eim aru. Podobn saw pniej zyskali te John W ayne Gacy
oraz Jeffrey D ahm er. Powoli, ale konsekw entnie, H irschfeld stawa si karykatur
sam ego siebie, a razem z nim take jego koncepcja seksuologii, ktra coraz p o
wszechniej zyskiwaa sobie opini szczeglnego narzdzia obrony hom oseksuali
stw. Kinsey wycign w nioski z tego, co przytrafio si Hirschfeldowi, i wszelka
hom oseksualna stronniczo Instytutu Kinseya bya starannie kam uflowana.
A nglik C h risto p h er Isherw ood, autor pow ieci Goodbye to Berlin, ktra
staa si podstaw scenariusza m usicalu K abaret, napisa o Hirschfeldzie, e jest
on dobrze znany w caej Z achodniej Europie jako czoowy ekspert od h o m o
seksualizm u. Tysice przedstaw icieli Trzeciej Pci, jak nazywa hom oseksualizm ,
upatruje w n im swojego ordow nika, poniew a przez cae dorose ycie walczy
o wykrelenie z niem ieckiego kodeksu karnego paragrafu 1754. Isherw ood nie
tylko odw iedzi Instytut, ale m ieszka w nim ; bya to cz jego pielgrzym ki do
ziemi obiecanej seksualnego wyzwolenia, gdy w owym czasie dla w tajem niczo
nych hom oseksualistw Berlin m ia taki wanie walor. Postawa Isherw ooda wobec
tego, co dziao si w Instytucie, kiedy tam m ieszka, stanow i zoony konglom erat
lubienoci i obrzydzenia. O pisujc swj pobyt w tej instytucji, pisze o sobie,
uywajc trzeciej osoby liczby pojedynczej:

M O SK W A 1926

289

C hristopher zachichota, gdy odczuw a zaenow anie. By zaenowany, p o n ie

wa nareszcie dane m u byo zetkn si ze sw ym i pobratym cam i tw arz w twarz. A
dotychczas zachow ywa si, jakby nie istnieli, a hom oseksualizm by jednostkow ym
sposobem ycia, odkrytym przez niego oraz kilku przyjaci. O d pocztku w iedzia
oczywicie, e to niepraw da. Teraz jed n ak zm uszony by przyzna si do w sp ln o
ty z ow ym i w ynaturzonym i czonkam i w asnego plem ienia oraz ich niesm acznym i
obyczajami. I to m u si nie podobao. W pierw szym o d ru ch u w in za to obarczy
Instytut. Pow iedzia sobie: jak oni m og traktow a to co tak pow anie? '

W taki oto sposb nawet sam i hom oseksualici odnosili si do seksuolo

gii w w ydaniu H irschfelda, popularyzow anej przez niego w Berlinie w latach
dwudziestych ubiegego stulecia. Instytut H irschfelda, o czym oprcz Isherw ooda
przekonali si take i inni, w rzeczywistoci by tylko pseudonaukow przykryw k
dla hom oseksualnego burdelu. Isherw ood napisa o tym w swoich w spom nieniach
zatytuowanych Christopher and His Kind:
Pokazyw ano ywe obrazy, opatrujc je k o m en tarzam i w rodzaju: H erm afro
dyta. Trzecia Pe. W jednym z nich m o d y m czyzna rozpi koszul i skrom nie
si um iechajc, pokaza dwie, doskonale uksztatow ane kobiece piersi. [Francuski
hom oseksualista, pisarz A ndr] G ide spojrza na niego i dyskretnie gadzc si po
p o d b r d k u , ograniczy si do zdaw kow o grzecznej uwagi. M ia na sobie kom pletny
kostium W ielkiego Francuskiego Pisarza w raz z peleryn. Na pew no uwaa, e
przedstaw ienie H irschfelda jest b eznadziejnie p rym ityw ne i takie niefrancuskie.
W C hristopherze odezw aa si frankofobia. W ywyszajcy si, snobistyczny abo
jad! Nagle polubi H irschfelda - w obec ktrego jeszcze chwil wczeniej sam si w y
wysza - zabaw nie dostojnego starego profesora z sum iastym i w sam i, w grubych
okularach i niezgrabnych, niem iecko-ydow skich butach ... M im o w szystko je d
nak, w szyscy trzej, czy to si C h risto p h ero w i podobao, czy nie, stali przecie po
tej sam ej stronie. Pniej za nauczy si szanow a ich obu jako bohaterskich p rzy
w dcw swojego plem ienia11.

H ans Blueher, inny wczesny aktyw ista ru ch u na rzecz praw h o m osek

sualistw, rw nie odkry, e nauka bya m ask, w ktr stroio si podanie.
Blueher opisuje spotkanie z H irschfeldem w Instytucie; ten ostatni siedzia po
turecku na krytym jedw abiem fotelu. N aukow iec przedstaw i Blueherowi pik
nego m odzieca: jest herm afrodyt. A m oe przyszedby pan jutro w godzinach
urzdow ania do m ojego biura, zobaczy go p a n w tedy nagiego. Podczas tego
sam ego spotkania starszy dentelm en po szedziesitce recytowa wiersz peen
podania szesnastoletniem u chopcu. To, oraz inne naukowe dziaania, ktrych
by w iadkiem w instytucie, uw iadom iy Blueherowi, e przebywa w burdelu.
Isherw ood doszed do tego sam ego w niosku, ale zdecydowanie m niej go
to oburzyo, poniew a gw nym pow odem , dla ktrego przyjecha do Berlina
byo naw izanie hom oseksualnych kontaktw. Kiedy p o raz pierwszy przechodzi
przez niem ieck odpraw celn, pom yla sobie, e by m oe to bdzie imigracja.

290

R O ZD ZIA 17.

U rzdnik zapyta go o cel przyjazdu do N iem iec, on za m g zgodnie z prawd

odpowiedzie: Szukam sobie ojczyzny, przyjechaem sprawdzi, czy tu j odnaj
d7. Jego now a ojczyzna in potentia bya pocigajca, poniew a oferowaa wiele
moliwoci upraw iania seksu bez jakichkolw iek zobow iza, wrcz anonim ow o.
Isherw ood pisze we w spom nieniach, e m ia potrzeb kontaktw seksualnych
z osobam i spoza wasnej w arstw y spoecznej, a niem ono porozum iew ania
si w jzyku osoby, z ktr uprawia seks, dodatkow o go podniecaa. Kiedy powrci
do Niemiec, tym razem ze znacznie ju lepsz znajom oci jzyka, Christopherowi bardzo osobliwe wydao si, e potrafi sw obodnie wysawia si po niem iecku
- osobliwe i troch sm utne, gdy przeam anie bariery jzykowej odaro z magii
jego w yobraenia o N iem ieckim C hopcu".
M agia obrazu chopca, k try sobie stworzy, polega na tym , e jest w nim ty
powo mska pew no siebie, czyli to, na czym Isherw oodowi zbywao. Seks w yciu
Isherw ooda by realizacj bardzo konkretnej potrzeby i dlatego w jego przypadku
bezcelowe byoby szukanie satysfakcji seksualnej w zwizku z kobiet, poniew a i to jest istot hom oseksualizm u - niczego, co dla wartociowe, z niej nie utoczy.
Kobiety nie s rom antyczne. Isherw ood pyta sam ego siebie:
Czy chc chodzi do ka z kolejnym i k obietam i i dziew cztam i? O czywicie
nie, tak dugo, jak m og m ie chopcw. Dlaczego wol chopcw ? Z p ow odu ich
ciaa, gosu, zapachu i sposobu, w jaki si poruszaj. I chopcy potrafi by ro m a n
tyczni. M og uczyni ich czci swego m itu i zakochiw a si w nich. Dziew czta
bywaj absolutnie pikne, lecz nigdy je d n a k rom antyczne. Praw d m w ic, ich ca
kow ity brak rom antycznoci jest dla m n ie najsym patyczniejszy. S takie ro zsdne9.

Joseph Nicolosi w swojej ksice Reparative Therapy o f Maie Homosexuality za istot hom oseksualizm u uwaa deficyt m skoci111, ktrego przyczyn
s problem y rodzinne, zwaszcza za brak relacji m idzy ojcem a synem w okresie
kluczow ym dla rozwoju psychiki dziecka. H om oseksualista, ktrem u brakow ao
ojcowskiej aprobaty, poszukuje poczucia m skoci w kontaktach seksualnych
z przedstaw icielam i wasnej pci, ktrzy ucieleniaj to, czego m u brak. Nicolosi
opisuje psychiczn odysej jednego ze swoich pacjentw, ale to, co pisze, m ona
te odnie do Isherw ooda, ktry opuci w iktoriask Angli i przyjecha do
dekadenckiego Berlina: Po latach zachow yw ania tajemnicy, odizolow ania od lu
dzi i alienacji, dla wikszoci m odych ludzi wiat gejw m a nieprzeparty urok;
jest rom antyczny, zmysowy, szokujcy i przyjazny11. Psychologiczna potrzeba
akceptacji ze strony ojca, zwykle za spraw uw iedzenia przez starszego mczyzn,
zostaje skojarzona z zachow aniam i seksualnym i, ktre szybko nabieraj charak
teru naogu i autodestrukcji. Z daniem Nicolosiego, hom oseksualist podniecaj
tajem niczy m czyni... o zagadkowych m skich cechach, ktre rw noczenie
pocigaj go i wprawiaj w zakopotanie. Ludzi takich jest skonny przecenia
a naw et idealizowa, s bow iem dla niego ucielenieniem cech, ktre on sam
chciaby posiada12.

M O SK W A 1926

291

Kobiety natom iast, inaczej ni dla zwykych mczyzn, nie kojarz im si

z piknem ani z przyjem noci, lecz w yw ouj w nich dziw ne poczucie heteronom icznego obowizku. S w yzw aniem , ktrem u hom oseksualista nie czuje
si w stanie sprosta, a co za tym idzie, uwaa, e sym patia dla kobiet, chodzenie
z nim i, stosunki seksualne i zawieranie m aestw a s obowizkami, narzucanym i
m u z zew ntrz przez siy sprzeczne z jego praw dziw ym ja. Kiedy Isherw ood roz
myla o dziewcztach:
w pada gw atow nie w szewsk pasj. Przeklty Praw ie Kady. Pastwo, Koci,
praw o, prasa i zaw odow i m edycy orzekaj i nakazuj m i, e m am poda dziew
czt. To sam o robi m oja m atka. Po cichu, p rym ityw nie pragnie, ebym si oeni
i spodzi dla niej w nuki. Jej w ola jest w ol Praw ie Kadego, ale dla m nie oznacza
o na m ier. C hc y w zgodzie z w asn n a tu r i znale sobie miejsce, gdzie m og
by tym , kim jestem ... P rzyznam jed n ak , e naw et gdybym by p o d o b n y do nich,
i tak w alczybym z nim i w taki czy inny sposb. G dyby chopcy nie istnieli, m u sia
bym ich sobie w ym yli .

Poniewa seks jest dla hom oseksualisty przede wszystkim prb pozyskania
mskoci - ktrej, jak sdzi, m u brak - od kogo, kto jego zdaniem stanowi jej ucie
lenienie, w jego przypadku stosunki seksualne z kobietam i mijaj si z celem, gdy
kobiety nie m aj tego, czego m u brakuje. Taka konstrukcja psychiczna pow oduje,
e seks staje si w istocie aktem o cechach stricte w am pirycznych. Polega on albo
na wysysaniu z obiektu podania esencji mskoci, albo byciu w ykorzystyw a
nym w dokadnie taki sam sposb. Isherw ood pisze o tym w prost, cho w nieco
zawoalow any sposb, kiedy opow iada o Bubim, pierw szym obiekcie jego h o m o
seksualnych zalotw w Berlinie: C hristopher chcia mie Bubiego wycznie
dla siebie, na zawsze, posi go cakowicie, ale wiedzia, e jest to niemoliwe
i absurdalne. G dyby by dzikusem , by m oe rozwizaby ten dylemat, zjadajc
Bubiego - nie uczyniby to jednak z pow odw n atury kulinarnej, lecz magicznej".
Isherw ood kolejny raz w spom ina o magii, tym razem o m agicznej postaci
kanibalizm u, dziki ktrem u m gby mie Bubiego wycznie dla siebie, na za
wsze, posi go cakowicie, innym i sowy, na zawsze przej od niego to, czego
m u brakuje. Kanibalizm , o czym wiadczy przypadek Jeffreya D ahm era*, nie jest
niczym innym , jak skrajn postaci hom oseksualizm u. W obu przypadkach m am y
do czynienia z magicznym przejciem podanych cech innego czowieka. W tym
kontekcie kanibalizm jest czci m echanizm w psychicznych w am pira, gw
nego sym bolu kultury Republiki W eimarskiej. Kiedy rodzina si rozpada, syn nie
otrzym uje od ojca niezbdnego m u potw ierdzenia wasnej mskoci. W rezultacie
seks staje si dla niego drog do nadrobienia owego deficytu. Zaczyna ywi si
drug osob, w jego fantazjach pojaw ia si czasem m otyw kanibalizm u, czciej
*

Jeffrey Lionel D ahm er (1960-1994), jeden z najsynniejszych amerykaskich seryjnych

mordercw. Znany jako W iertniczy z Milwaukee. By nekrofilem i kanibalem. W latach
1978-1991 zabi, nastpnie zgwaci (czasem take jad miso swoich ofiar) ponad siedem
nastu modych mczyzn i chopcw (przyp. tum.).

292

R O ZD ZIA 17.

jednak wysysanie z obiektu podania pynnej esencji, czy to w rzeczywistym

fellatio, czy te w sym bolicznym akcie w am piryzm u (Hirschfeld, ktry w swoim
opus m agnum w ym ienia wszystkie ich seksualne warianty, w spom ina rwnie
o w am piryzm ie i przyw ouje przy p ad ek czow ieka, k try nie m g osign
orgazm u, jeeli wczeniej nie p okn krw i swej m aonki. M arkiz de Sade pisze
o podobnym przykadzie w Justynie).
W kadym z tych przypadkw chodzi o zaspokojenie uczucia podobnego
do godu, bdcego fizycznym przejaw em uom nej n atury hom oseksualizm u,
ale take i dzy. Jeden z pacjentw Nicolosiego, opow iadajc o stosunkach sek
sualnych z m skim p artnerem , ktrego podziw ia, powiedzia: Potga i wadza
- zawsze chciaem utoczy z nich troch dla siebie.1".Homoseksualista, podobnie
jak wam pir, wytacza z p a rtn e ra w spom nian potg poprzez wysysanie jej;
pozbaw ia obiektu swojego p odania si yciowych i sam je przejm uje w ak
cie rytualnej, m agicznej uczty. Oczywicie owa m agia nigdy si nie sprawdza,
a jedynie potguje poczucie sam otnoci i wasnych niedostatkw, ktre popchny
hom oseksualist do prow adzenia takiego a nie innego ycia seksualnego; magia
znika, a hom oseksualista w pada w bdne koo podobnego do naogu przym usu
kom pensow ania sobie brakw m skoci naw izyw aniem kontaktw seksualnych
z przedstaw icielam i wasnej pci, a to z kolei wydaje si jedynie owe poczucie p o
gbia. Jak tum aczy jeden z rozm w cw Nicolosiego: N atychm iast po kadym
dow iadczeniu hom oseksualnym czuje si, jakby si co tracio. Blisko, ktrej
pragnem z innym czowiekiem, po prostu nie zaistniaa. Zostaj z poczuciem ,
e seks po prostu nie jest tym , czego chciaem 16.
I znow u w am piryzm stanowi najlepsze w ytum aczenie cyklicznej natury
tych pseudo-seksualnych zachowa. To stan bliski m ierci, aknienie, gd tego,
czego w am pirow i brakuje, czasowo tylko agodzony ssaniem wieej krwi, prze
m iana ta jed n ak nigdy nie jest staa i zm usza w am pira lub - jak w tym przypadku
- hom oseksualist, do niekoczcego si poszukiw ania nowych partnerw /ofiar,
aby, ywic si nim i, na pew ien czas odsun od siebie poczucie niszoci i wyalie
now ania. Z daniem Nicolosiego, biorc pod uwag nawykow natur zachowa
seksualnych, im bardziej aktywny seksualnie jest pacjent, tym trudniej go leczy17.
Hitler, ktry z pew noci zna film M urnaua Nosferatu, poczy yda, w am
pira, kulturow ego rew olucjonist i hom oseksualist w jedn posta, ktrej naj
lepszym ucielenieniem by M agnus Hirschfeld, obarczajc j w in za wszelkie
zo, ktre d o tk n o Niemcy. H irschfeld odpow iedzia ujaw nieniem poufnych
inform acji o hom oseksualnych nazistach, ktre przekaza gazetom SPD. Przecieki
inform acji pochodzcych z akt sdowych osb, ktre zostay wysane do instytutu
H irschfelda na leczenie, nie m ogy jed n ak sprosta sile, z jak pogldy H itlera
przem aw iay do w yobrani jego w spczesnych. Swoj nieustajc kam pani
na rzecz zlikw idow ania zapisw paragrafu 175 H irschfeld zrobi dla w yniesienia
H itlera do w adzy wicej, ni on sam byby w stanie osign.

ROZDZIA 18

WIEDE, 1927
stycznia 1927 roku W ilhelm Reich, dobrze zapow iadajcy si
m ody psychoanalityk ze szkoy Freuda, przey zaam anie ner^
I wowe i zosta odw ieziony do sanatorium w Davos, ktre Tomasz
M ann rozsaw i na k artach C zarodziejskiej gry. Kiedy Reich
przebywa w Davos, grupa w eteranw I wojny wiatowej, czonkw w przew aa
jcej czci katolickiej Heimwehry, czyli austriackiej milicji, ostrzelaa czonkw'
partii socjaldem okratycznej, zabijajc jednego dorosego i jedno dziecko. 14 lipca
zostali uniew innieni przez sd, a dzie pniej robotnicy Czerwonego W iednia
ogosili strajk. Po upadku cesarstwa austro-w gierskiego A ustria podzielia si na
dwa, nierzadko chwytajce za bro obozy, walczce ze sob o rzdy dusz. W ie
kontrolow ay grupy katolickie, takie jak Heim wehra, W iede natom iast rnych
odcieni C zerw oni - od socjaldem okratw po kom unistw . Kiedy Czerw oni p o d
oyli ogie pod budynek sdu, w ktrym w anie zapad w yrok uniewinniajcy,
i uniem oliw ili straakom gaszenie poaru, bru taln a konfrontacja staa si nie
u nikniona i rozpocza si w chwili, gdy pojaw i si tam Reich z m aonk. Reich
i jego ona zbliali si wanie do gm achu sdu, kiedy oficer policji wyda rozkaz
strzelania do tum u. Trzy godziny pniej osiem dziesicioro dziewicioro ludzi
ju nie yo, a tysic zostao rannych. Bya to najwiksza m asakra cywilw od cza
sw rewolucji 1848 roku. Dzie po strzelaninie W ilhelm Reich doczy do grupy
m edykw stowarzyszonych z P arti K om unistyczn.
W ilhelm Reich urodzi si 24 m arca 1897 roku w Galicji, wwczas najdalej
na w schd w ysunitym zaktku austro-w gierskiego im perium . Jego ojciec nie
by osob wierzc; w wiejskiej posiadoci, gdzie jego sowo byo praw em , w y
chowywa syna w duchu lojalnoci dla cesarstwa. Reichowi nie wolno byo bawi
si z chopskim i rw ienikam i ani z ydow skim i dziem i, ktre m wiy w jzyku
jidysz. Aby zdoby w yksztacenie godne elitarnej klasy posiadaczy ziem skich
M
I

294

R O ZD ZIA 18.

(ojciec Reicha uzyska tytu w asnoci do ziem i dziki pom ocy jednego z krew
nych), edukacj W ilhelm a we w czesnym dziecistw ie zajm owa si specjalnie
dla niego wynajty nauczyciel, ktry przeprow adza dow iadczenia w dziedzinie
biologii oraz rozm naania zwierzt.
W asne dowiadczenia Reicha w dziedzinie biologii oraz rozm naania nabra
y w ym iaru bardzo osobistego, kiedy w wieku jedenastu i p roku m ia stosunek
seksualny z jed n z pokojwek. N iedugo pniej odkry, e zainteresow ania jego
nauczyciela rwnie wykraczaj poza sfer teoretyczn; okazao si bowiem, e mia
on rom ans z jego m atk. Reich, k try om w i to w ydarzenie w jednym ze swo
ich wczesnych artykuw, przedstaw iajc sam ego siebie jako jednego ze swoich
pacjentw, m ia chyba wwczas pow any dylem at, czy pj za gosem im pulsu
i wiedz o rom ansie wykorzysta dla szantaow ania m atki i zm uszenia jej, aby
utrzym yw aa z n im stosunki seksualne, czy te poinform ow a o wszystkim ojca.
Ostatecznie w ybra to drugie rozwizanie. Jak m ona byo przewidzie, ujawnienie
tego doprow adzio do nieszczcia: m atka Reicha odebraa sobie ycie. Znaczna
cz w iny za t m ier spoczywaa na jego barkach, ale Reich konsekw entnie
przez cae swoje ycie poczucie w iny za wszelkie zo wynikajce z jego wasnych
uczynkw p rzerzuca na rozm aite zjawiska oraz instytucje, w tym przypadku
obarczy ni seksualn m oralno.
Krtko po mierci m atki Reicha wysano do gim nazjum w Czerniowcach,
stolicy Bukowiny, gdzie seksualne przyzwyczajenia, ktre naby za spraw pokojwki,
zaspokaja, uprawiajc stosunki seksualne z prostytutkam i z miejscowego dom u pu
blicznego, do ktrego czsto uczszcza i gdzie, jak pniej odnotowa, widywa wielu
swoich gimnazjalnych nauczycieli. W roku 1915 wiat znany Reichowi z dziecistwa
zosta bezpow rotnie zniszczony, kiedy oddziay rosyjskiej arm ii zajy ziemie, na
ktrych znajdowaa si jego rodzinna posiado. Reich wstpi do austriackie
go wojska i walczy po stronie przegranych; w 1918 roku zosta zdemobilizowany,
zamieszka w W iedniu, stolicy niegdysiejszego im perium, a teraz znacznie okrojonego
pastwa. Zacz studiowa medycyn. Jeli wzi pod uwag jego dotychczasowe
dowiadczenia seksualne i zaburzone relacje z matk, nie moe dziwi fakt, i podczas
studiw znalaz si pod urokiem dokona innego wywaszczonego yda, pochodz
cego ze wschodniego zaktka niedawnego im perium , ktrego stosunki z m atk miay
nader podobny charakter. Czowiekiem tym by Zygm unt Freud. 1 marca 1919 roku
Reich zanotowa w swoim dzienniku: Moe m oja m oralno stoi z tym w sprzecz
noci, jednak na podstawie wasnego dowiadczenia oraz obserwacji siebie i innych
doszedem do przekonania, e seksualno jest osi, wok ktrej obraca si cae ycie
spoeczne, a take ycie duchowe jednostki1.
Reichowi szybko uderzya do gowy podniecajca atm osfera pow ojennego
W iednia. W stpi do tow arzystw a m uzycznego Schoenberga m niej wicej w tym
sam ym czasie, kiedy kom pozytor ogosi si odkryw c techniki dw unastononowej (dodekafonicznej). W W iedniu przebyw a te W alter G ropius, ktry w a
nie w yjeda do W eim aru, gdzie zaoy szko rzem iosa, sztuki uytkowej
i architektury Bauhaus, projektujc stricte m odernistyczn architektur. W stolicy

W IED E , 1927

295

Austrii prnie rozwijaa si take psychiatria. Reich sta si w schodzc gwiazd

na firm am encie nowego ruch u psychoanalitycznego i praw dopodobnie dziki
odziedziczonej po ojcu um iejtnoci traktow ania ludzi z gry i podporzdkow y
wania ich sobie, rycho zacz prow adzi sta praktyk. Jedn z jego pacjentek
bya zam ona ydwka, A nna Pink, z ktr w czasie trw ania kuracji nawiza
stosunki seksualne. Kiedy rodzice A nny dow iedzieli si o tym , Reich oeni si
z ni, ale nigdy chyba w aden sposb nie przyzna ani nie da do zrozum ienia,
e takie w ykorzystanie pozycji terapeuty byo nieetyczne.
M ae stw o zam iast ustatk o w a R eicha, u czy n io go jeszcze bardziej
nieszczliwym. W spom inajc tam te czasy, szczerze przyzna, e fakt, i przed
zaw arciem m aestw a m ia bardzo wiele seksualnych partnerek, w pyn na
zwikszenie praw dopodobiestw a oddaw ania si cudzostw u po polubieniu
Anny. M im o to jednak, z tego skdind celnego spostrzeenia nie potrafi w y
cign odpow iednich w nioskw na tem at w asnego postpow ania oraz postaw y
m oralnej. Zam iast tego wola mwi o seksualnym znudzeniu, ktre pojawia si,
kiedy m czyzna (a raczej kto taki jak Reich) czuje, e zwizek m onogam iczny
go ogranicza. Z godnie ze schem atem , ktrego trzym a si przez cae ycie w coraz
to bardziej groteskow y sposb, wasne zachow ania prbow a tum aczy dotd
nieznanym i, a odkrytym i przez siebie zasadam i funkcjonow ania ludzkiej n a
tury, z czego w ynika m iao, i wszystko, co dotd poczytyw ano za seksualn
m oralno, nie jest w istocie niczym innym , jak wielkim spiskiem zm ierzajcym
do psychicznego okaleczania ludzi. Pewnego razu Reich powiedzia Richardowi
Sterbie, e jeli przez jaki czas nie upraw ia stosunkw seksualnych, odczuw a
dotkliwy, fizyczny dyskom fort.
Nawet M yron Sharaf, bardzo m u yczliwy biograf, przyznaje, e tworzone
przez Reicha teorie suyy mu dla usprawiedliwiania wasnych postpkw. Zdaniem
Sharafa, Reich m ia skrajnie krytyczny stosunek do przymusowej trwajcej przez
cae ycie m onogam ii po czci dlatego, e partner, ktrego wybieramy sobie, majc
dwadziecia kilka lat, moe ju do nas nie pasowa, kiedy mamy lat trzydzieci kilka,
gdy w toku rozwoju psychicznego zmienilimy si. Jest oczywiste, e kiedy wypo
wiada si w taki sposb, w duej mierze opiera si na wasnych dowiadczeniach2.
Nic zatem dziwnego, e Reich zacz rom ansow a z licznym i kobietam i,
m idzy innym i take z jed n ze swoich pacjentek, ktra zm ara w konsekwencji
zorganizow anego przez niego zabiegu aborcyjnego. Im dalej posuw a si w sek
sualnych w ystpkach, tym bardziej stara si w ynikajce z nich poczucie winy
przerzuci na innych. Przejawiao si to w najrozm aitszy sposb. M iewa ataki
szau z zazdroci; oskara w tedy on o uczynki, ktrych sam si dopuszcza.
Jego zachow anie zaczo rzuca si w oczy na tyle, e yczliwy m u Sharaf, ktry
przychylnie w yraa si nawet o jego eksperym entach z akum ulatorem orgonu*,
*

O rgon - pseudonaukowa i hipotetyczna forma podstawowej energii kosmicznej, ktrej

odkrycie postulowa Wilhelm Reich w latach trzydziestych XX wieku. Reich uwaa, e
koncepcja libido, opracowana przez Freuda, ma rzeczywiste podstawy biologiczne - wi
za si to miao z przepywem przez organizm czstek orgonu i mikroskopijnych bionw.

296

RO ZD ZIA 18.

stw ierdza, e by to pocztek psychozy5. Reich by czowiekiem organicznie

niezdolnym do tego, aby przyzna, e uczyni co zego. W m iar jak narasta
o w nim wywoywane kolejnymi w ystpkam i coraz wiksze poczucie winy, p o
pada w coraz wiksz m ani ich uspraw iedliw iania. Dobrze odzw ierciedla to wy
darzenie zwizane z jego schorow an i zniedonia babk. Ottilie. Szwagierka
Reicha poprosia go, eby pom g finansowo swojej wiekowej babci, obawiaa si
bowiem, e bez tego staruszka moe zosta oddana do przytuku. W ilhelm wciek
si i nazwa babk natrtnym pasoytem 4. Sharaf, zwykle bardzo m u przychylny, wyjaniajc w w ybuch zoci, stwierdza, e Reich:
obstaw a przy ustanaw ianiu zasady z tego, co in n i poczytyw ali za wad. Mie ro
m ans to jedno; uczyni z tego zasad - to drugie. Nie pom c krew nej to jed n a rzecz;
tw ierdzi, e niew aciw ym byoby pom aga pasoytow i, a pienidze naley w y
da lepiej, to co innego. O prcz tego obiekt dezaprobaty Reicha by take celem
jego gniew u. Babce nie naleaa si jego p om oc, co wicej, zasuya sobie na
um ieszczenie w przytuku'.

Im wiksze byo jego poczucie winy, tym bardziej upiera si przy teore
tycznym uspraw iedliw ianiu zachow a, ktre byy jego rdem . W rezultacie
przesadne w yolbrzym ianie przez niego roli orgazm u jako podstaw y zdrow ia psy
chicznego rycho stao si kopotliw e dla innych psychiatrw, powodujc, e zrazi
tym do siebie swego byego m entora, Paula Federna, ostatecznie za w poowie
lat trzydziestych doprow adzio do odebrania m u prawa w ykonywania zawodu
psychoanalityka.
Byo to rwnie pow odem jeszcze gbszego ni dotychczas zaangaow ania
si Reicha w polityk. Istnia ku tem u prosty i logiczny powd. Im wikszy opr wy
woyway jego egoistyczne zachowania i im gorzej przyjm ow ano wymylane przez
niego teorie, ktre miay by ich uspraw iedliw ieniem , w tym szerszej skali Reich
w problem postrzega. Wedle niego, przyczyn jego zaburzenia nie byo zablo
kowanie, bdce cech jego indyw idualnej psychiki, lecz w yrastao ono z kultury,
ktra generow aa je we wrcz pandem icznych rozm iarach. Blokada psychiczna,
polegajca na niezrozum iaych zaham owaniach w stosunku do zdrowego orgazmu,
bya w istocie pow szechn cech caej ludzkoci i dlatego skutecznie j zwalcza
m ona jedynie z poziom u polityki, nie za, jak usiuj to robi psychoanalitycy,
poprzez terapi jednostek. Majc do w yboru podporzdkow anie swoich poda
adowi m oralnem u bd te przeobraenie wiata w taki sposb, aby odpow iada
jego wystpnym nam itnociom , Reich bez w ahania opow iedzia si za drug
z tych m oliwoci i trw a przy tym z uporem , k try z nieuchronn koniecznoci
doprow adzi go w kocu do m egalom anii i popadnicia w psychoz. D okona y
wota w roku 1957 w wizieniu federalnym w Lewisburgu w Pensylwanii, ale rwnie
Twierdzi rwnie, e wiele chorb powoduje deficyt lub utrudniony przepyw przez or
ganizm tych mitycznych czstek. Aby tem u zapobiec, Reich wymyli akum ulator orgonowy - maszyn, ktra miaa stymulowa przepyw orgonu i przyczynia si do poprawy
oglnego stanu zdrowia i zwikszenia potencji (przyp. tum.).

W IEDE, 1927

297

dobrze m ogoby go to spotka w szpitalu psychiatrycznym . Zim 1927 roku, pi

lat po zawarciu m aestw a, ktre zniszczya jego chorobliw a niew ierno, Reich
pojecha do Davos, oficjalnie p o d pozorem leczenia grulicy, cho w tym samym
czasie zdradza ju wyrane objawy zaam ania nerwowego, ktrego pow odem m ia
by rzekom o jego konflikt z Freudem niezgadzajcym si z nim w kwestii znaczenia
orgazm u dla zdrow ia psychicznego. By m oe jego postaw a m iaa rdo w dzie
cistwie; by rozpieszczonym dzieckiem , p otom kiem ziemiaskiej rodziny, ktry
m g bra pokojw ki ad libidum-, wydawao m u si, e wiat skapituluje przed
jego chorobliw ym i podaniam i rw nie skwapliwie, jak one. Cokolwiek byo tego
przyczyn, Reich szybko doszed do w niosku, e problem y seksualne (jego wasne
i innych ludzi) wymagaj rozw iza politycznych.
Reich wstpi do m odziew ki Partii Socjaldem okratycznej tu po przyjedzie do W iednia i rycho sta si znany z radykalnych przekona i haaliwych
sporw z kolegami o bardziej um iarkow anych pogldach. W kocu wyrzucono go
take z Partii Kom unistycznej i to z tych sam ych powodw, dla ktrych usunito
go z tow arzystw a psychoanalitycznego. W midzyczasie jednak wymyli ruch
o nazw ie sex-pol, czyli polityka seksualna; fem inistki rozbudow ay pniej
zawarte w niej skrty, nadajc jej bardziej czyteln posta. Pod koniec lat dw u
dziestych Reich dow iadcza rozczarow a i to na dw ch frontach. W w ym iarze
osobistym coraz bardziej niecierpliwiy go dugie, mczce i czsto bezowocne sesje
psychoanalityczne; w w ym iarze politycznym za w coraz wikszym stopniu iry to
wali go tpi kom unistyczni aparatczycy sztyw no trzym ajcy si m arksistow skich
dogm atw w swoich przem w ieniach, ktrym i zanudzali uczestniczce w wiecach
masy. Z daniem Sharafa:
Reich sdzi, e we w zajem nych pow izaniach m idzy rzeczyw istym i n e u ro
zam i a psychoneurozam i d ostrzeg sposb skrcenia dugotrw aego procesu a n a
lizy zaham ow a, ktr rozw in na sem in ariu m technicznym . D oprow adzio go
to pniej do podjcia aktyw nej dziaalnoci spoecznej; zajm owa si d o rad za
niem m odym , klinikam i kontroli u ro d ze , m asow ym i spotkaniam i pow icony
m i zw izkom m idzy polityk a supresj seksualn'1.

W m esjanistycznej glorii czowieka, ktry odkry jedyn prawd, bdc

tajem nic w szechwiata, Reich zacz jedzi po okolicach W iednia z jednego
spotkania z robotnikam i na drugie, wygaszajc wykady, ktre jednak nie byy
pow icone walce klas, ale orgazm owi. Praw idow y orgazm jest podstaw psy
chiki i zdrow ia psychicznego i dlatego rol w adz pow inno by zapew nienie go
obyw atelom poprzez w prow adzenie bardzo wielu ulepsze i uspraw nie, ktre
neoreichianie zdyli ju uczyni znan nam czci rzeczywistoci naszego wia
ta oraz polityki rzdu; s to: w ychow anie seksualne, antykoncepcja oraz aborcja.
Reich zorientow a si, e opow iadajc sprone historie, potrafi przycign
uwag naw et najbardziej niesfornego tum u. Bya to lekcja, ktrej mniej w i
cej w tym sam ym czasie udzieli A m erykanom bratanek Freuda, Edward Bernays,

298

RO ZD ZIA 18.

ktry w szystko, czego nauczy si, nakrcajc w ojenn propagand, zastoso

wa w rodzcej si wwczas nauce o reklam ie. W iosn i latem 1928 i 1929 roku
Reich w yprow adzi swoj dziaalno na prost drog i to w dosownym tego sowa
znaczeniu. Zesp sex-polu przyjeda sam ochodem na wczeniej przygotowane
miejsce, zwykle w ktrym z publicznych parkw, i dyskutowa z robotnikam i, ale
nie o walce klas ani bardziej teoretycznych aspektach psychoanalizy, lecz o kon
kretnych problem ach ycia seksualnego ludzi7. Reich rozm aw ia z nastolatkam i
i z m czyznam i, a Lisa Lasky, jego wczesna kochanka, spotykaa si z kobietam i
i albo zalecaa im uywanie rodkw antykoncepcyjnych, albo zapoznaw aa je
z nim i na m iejscu. Reich wasne seksualne natrctw a potrafi wykorzysta jako
nowy i potny sposb mobilizacji mas. O dkry, e jednym ze sposobw sterowania
ludm i jest stym ulow anie ich nam itnoci.

ROZDZIA 19

NOWY JORK, 1929

m arca 1929 roku kobieta nazw iskiem B ertha H unt doczya do
odw itnie ubranego tum u przechodniw uczestniczcych w pochodzie zw anym w N ow ym Jorku W ielkanocn Parad, ktry
szed wanie Pit Alej. Bertha w zbudzia sensacj, zapalajc
papierosa m arki Lucky Strike. Oczywicie jej zachow anie nie wyw oaoby ta
kiej reakcji, gdyby nie artykuy w prasie, ktre z w yprzedzeniem poinform ow ay
o tym , co m a si wydarzy. H u n t pow iedziaa pniej reporterow i z nowojorskiej
gazety Evening W orld, e wpada na pom ys tej kam panii, kiedy mczyzna,
ktry szed z ni ulic, poprosi, eby zgasia papierosa [sic], gdy to go zawstydza.
Rozm awiaam o tym z przyjacikam i i uznaymy, e najwyszy czas zrobi
co w tej spraw ie1.
Rzecz jasna, o akcji Berthy i jej przyjaciek poinform ow ano pras ze sto
sow nym w yprzedzeniem . W ydany zosta kom unikat informujcy, e H unt oraz
jej koleanki bd paliy pochodnie w olnoci w im i rw noci pci i dla przea
m ania seksualnego tabu2. B ertha w spom niaa rwnie, e razem z przyjacikam i
przejd obok kocioa baptystw, do ktrego uczszcza John D. Rockefeller, gdy
gdyby zdarzyo si, e akurat tam bdzie, da m u to szans w yraenia aprobaty dla
tego, co robi. Pod koniec dnia Berha i jej przyjaciki oznajm iy prasie, e m iay
nadziej co zapocztkowa; poch o d n ie wolnoci, bez faworyzowania ktrej
kolwiek z ich m arek, obal dyskrym inujce kobiety tabu zwizane z paleniem
przez nie papierosw, a nasza pe nie zaprzestanie w alki z w szelkimi postaciam i
dyskrym inacji3.
Panna H unt nie pow iedziaa jednak reporterow i, e jest sekretark czowieka
o nazw isku Eddie Bernays i nie w spom niaa take, e pan Bernays jest sam ozw a
czym ekspertem w nowej dziedzinie public relations, ktrem u A m erican Tobacco
C om pany w ypacio pokane h o n o rariu m za prom ow anie palenia papierosw
I
I

300

RO Z D Z IA 19.

przez kobiety. R zekom a fe m in isty c z n a akcja n a rzecz em an c y p acji kobiet

bya w rzeczywistoci pijarow sk m anipulacj, m ajc na celu uzalenienie kobiet
od palenia i stw orzenie w ten sposb nowego rynku zbytu papierosw. Kolejny raz
to, co przedstaw iano jako elem ent seksualnego wyzwolenia, w rzeczywistoci byo
form uzyskania kontroli nad ludmi.
W iele lat pniej o kam panii po ch o d n i w olnoci Eddie w ypow iedzia
si w tonie filozoficznym. Przekonaem si, e ugruntow ane obyczaje m ona
przeam a poprzez dram atyczny apel upow szechniany przez sie m ediw - n a
pisa we w spom nieniach4. Z apom nia jednak w spom nie, e nakreli podstawow
definicj sposobu funkcjonow ania public relations i reklamy w latach dwudziestych
XX wieku. Eddie, p odobnie jak behaw ioryci, uw aa zapewne, e ludzie, jeli
p odda ich presji zorganizow anej opinii publicznej, s nieskoczenie podatni
na wpywy. Aby jed n ak zrozum ie jego postaw, naley umieci j we waciwym
kontekcie historycznym . W istocie m wi on o erozji obyczajowoci wywoywanej
m anipulacjam i nam itnociam i. Przez cae stulecie tradycja i m oralno okazyway
si podatne na szeroko zakrojone kam panie dostarczajce naukowego uzasadnie
nia dla folgowania pragnieniom i podaniom . Fem inizm nie by tutaj wyjtkiem.
Zakada system atyczne w prow adzanie zm ian do system u wartoci wyznawanych
przez kobiety, gdy widzia w tym sposb na w yprow adzenie ich z dom w i uczy
nienie z nich siy roboczej, co skutkowao obnieniem zarobkw oraz osabieniem
pozycji zwizkw zawodowych, a w przypadku w arstw pracujcych, take rodziny.
ona Eddiego Bernaysa, podobnie jak Ida R auh-E astm an, naleaa do Lucy
Stone League, ktra staa na stanowisku, e kobiety zawierajce maestwo pow in
ny mie praw o zachow ania nazwiska panieskiego. Bernays by zdeklarowanym
fem inist, ale m ia w tym wasny, ukryty motyw. Eddie, tak jak fem inistki lat
siedem dziesitych, chcia, aby kobiety zerw ay z tradycj i prow adzeniem dom u,
poniew a przew idzia, e skutkiem tego bd one bardziej otw arte na sugestie
przekazyw ane im przez m ass m edia i tych, ktrzy nim i wadali - czyli ludzi wy
pacajcych m u wysokie honoraria. Eddie prom ow a w rd kobiet palenie tytoniu,
poniew a ko ncern A m erican Tobacco m u za to paci, ale by to te sposb na
przeam anie wadzy, jak nad um ysam i kobiet posiada tradycyjny system w ar
toci. To za byo istotne, gdy z chwil kiedy udaoby m u si to uzyska, kobiety
stayby si o wiele bardziej podatne na to, co im proponow a. K am pania po
chodni w olnoci bya klasycznym przypadkiem w ykorzystania idei wyzwolenia
seksualnego jako narzdzia uzyskania kontroli, w tym przypadku nad kobietam i.
Przedstaw iaa nag jako przejaw wolnoci. Pod tym wzgldem stanowia wcze
sn wersj kam panii reklamowej papierosw m arki V irginia Slim, ktrej hasem
byo Daleko zasza, dziewczyno i ktra nawizywaa do ruchu sufraystek, w ten
sposb starajc si skojarzy palenie papierosw z wolnoci. Dziaanie majce na
celu stworzenie nowego segm entu na rynku, czyli zachcenie kobiet do folgowania
przyjem nociom , ktre m iaa im dawa nikotyna, Bernays nazwa pochodnia
m i w olnoci. O krelenie to zapoyczy od A.A. Brilla, now ojorskiego ucznia
jego wuja Zygm unta. George W ashington Hill, szef A m erican Tobacco, wynaj

N O W Y JORK, 1929

301

Bem aysa w roku 1928 i przyzna m u roczne uposaenie w wysokoci dw udzie

stu piciu tysicy dolarw. W edug Bernaysa, Hill dosta obsesji na punkcie
zaw adnicia potencjalnie duym , kobiecym rynkiem dla Lucky Strikeow. Jeli
zdoam zdoby ten rynek, zyskam wicej ni w ynosi mj udzia5 - pow iedzia
Bernaysowi. N akonienie kobiet do palenia papierosw byoby dla nas niczym
otwarcie nowej kopalni zota na w asnym podw rku.
Zgodnie z sugestiami Bernaysa, Hill w ynaj i opaci konsultacje z psycho
analitykiem A.A. Brillem, ktry zaj si opracow aniem psychologicznych aspek
tw planowanej kam panii. W sposb bliszy szkole W atsona ni Freuda poczy
papierosy z koncepcj nowej kobiety. Papierosy rw nay si wyzwoleniu od dzieci
i ich wychowywania. Byy jak rodki antykoncepcyjne; zostay skojarzone z seksem,
ale bez jego konsekwencji w postaci potom stwa. Stay si atrakcyjne dla kobiet, ktre
podziwiajc typowo mskie cechy, pragny zneutralizow a wasn seksualno.
Brill pow iedzia Hillowi: Dla kobiet jest rzecz absolutnie norm aln, e chc pali
papierosy. Em ancypacja spow odow aa stum ienie wielu ich kobiecych pragnie.
O becnie wiksza liczba kobiet wykonuje te same prace, co mczyni. Wiele kobiet
nie rodzi dzieci, a te, ktre rodz, maj ich m niej. Cechy eskie s maskowane.
Papierosy, ktre utosam ia si z m czyznam i, staj si pochodniam i wolnoci6.
Poniew a po zatrudnieniu Bernaysa, w sam ym tylko roku 1928 dochody
A m erican Tobacco podskoczyy do trzydziestu dwch m ilionw dolarw, Hill
by tym bardziej skory do podbicia kolejnego segm entu rynku; tym razem jego
klientel m iay stanow i kobiety. Chyba w adnej innej kam panii reklamowej
kwestie te nie byy ze sob tak cile pow izane jak w przypadku pochodni w ol
noci A m erican Tobacco. Dc do sprzeday wikszej iloci papierosw, Bernays
intuicyjnie wyczu, e m usi zaatakowa tradycyjne podstaw y wartoci. Jako e
tabu kulturow e zabraniajce kobietom palenia papierosw wizao si w duej
m ierze z seksualnoci - kobiety palce byy p ostrzegane jako dziw ki i p ro
stytutki - sposobem na poszerzenie rynku byo oczernianie zasad m oralnoci
jako w artoci opresyjnych. atwowierny konsum ent dostrzega tylko to, e kobiety
pragn wolnoci. W rzeczywistoci jed n ak kobiety, ktre maszeroway w paradzie,
palc papierosy Lucky Strike zostay zm anipulow ane przez przem ys tytoniow y
i zniew olone, zarw no w dosow nym tego sowa znaczeniu, poprzez fizyczne uza
lenienie od nikotyny, jak i m oralnie, w tym sensie, e przem ys w wykorzysta
podw iadom e rozum ienie seksualnego wyzwolenia.
W roku 1929 ani przem ys reklamowy, ani behaw ioryzm nie postrzegay
czowieka jako cakowicie plastycznego bytu, ulegajcego wpywom w szechpo
tnych osb ub czynnikw w arunkujcych. Zam iast tego osob ludzk zaczto
traktow a w sposb znacznie bliszy tradycyjnej psychologii racjonalistycznej,
z niem a doz augustiaskiego pesym izm u. Czowiek m oe i jest rozum nym
zwierzciem , ale w swoich w yborach czciej ni rozum em kieruje si jednak n a
m itnociam i, a poniew a sow nictw o ich dotyczce byo ograniczone albo zgoa
adne, reklam odaw cy zm uszeni byli nieustannie odwoywa si do tych samych
tem atw i motyww. Z daniem Buckleya:

302

R O ZD ZIA 19.
Podejcie behaw ioralne ignorow ao kw esti racjonalnoci bd irracjo n aln o ci, podkrelao natom iast plastyczno ludzkich zachow a oraz ich po d atn o
na wpywy. N a gruncie rodzcej si w wczas dziedziny public relations tez t p o d
krela sam E dw ard Bernays, b ratan ek Freuda. Pisa: Umys grupow y nie m y
li w dosow nym znaczeniu tego sowa. M iejsce myli zajm uj w n im bodce, naw y
ki, em ocje. Bernays nak an ia reklam odaw cw , aby wytwarzali klientw w taki
sam sposb, jak produk u je si in n e dobra, w ty m przypadku, przerabiajc surowce
em ocji na konsum pcyjn e naw^yki7.

Cay sekret polega na tym , eby okrelony p ro d u k t w podw iadom y sposb

uleg w umyle konsum enta skojarzeniu z jego seksualnym i podaniam i i pragnie
niami. Podobnie jak Freud, ktry zorientow a si, e seksualne pragnienia bogatych
pacjentw m oe wykorzystywa dla uzyskania finansow ych korzyci, Eddie uczy
si teraz, w jaki sposb, dziki reklam ie, taki sam efekt uzyskiwa w odniesieniu
do wikszych grup ludzi. Behaw ioryzm ow i zaw dzicza koncepcj, wedle ktrej,
dow olny pro d u k t m ona skojarzy z podaniem seksualnym dziki odpow ied
niem u ukierunkow aniu o d ru ch u w arunkow ego. Stopniow o koncepcja cakowitej
plastycznoci ludzkiej psychiki utorow aa drog stosow aniu o d ru c h u w a ru n
kowego w skojarzeniu jakiego konkretnego p ro d u k tu z jedn z nam itnoci,
ktre autorom klasycznym byy znane od daw na. Poniewa reklam odaw cy nie
byli w stanie stworzy na wasne potrzeby now ych ludzkich istot, zm uszeni byli
bra po d uwag ludzi bdcych dzieem Stwrcy, ktrych saboci opisywali ludzie,
tacy jak w. A ugustyn. Public relations i reklam a przyjy analizy w. A ugustyna
dotyczce saboci ludzkiej natury, jednoczenie jed n ak zanegoway jego autory
tet w tych kwestiach. Jak napisa w. A ugustyn: Czowiek... suy... tylu panom , ile
m a przyw ar. Poniew a reklam a nie bya kierow ana do istot, nad ktrym i miao
si stuprocentow w adz i ktre m ona by dow olnie ksztatowa, ludzie pokroju
Bernaysa i W atsona m usieli w kocu zyska n ad nim i jakie narzdzie kontroli.
W tym celu nie posuyli si bynajm niej w asnym i koncepcjam i, lecz zapoyczyli
je w anie o d w. A ugustyna, to za oznaczao posuenie si nam itnociam i
zwizanym i z seksem w taki sposb, aby zyska w adz n ad ludm i.
Brill m ia swj w kad nie tylko w organizow anie wielkanocnej parady po
chodni w olnoci, ale te w kam pani reklam ow , ktr przeprow adzono tu po
tym w ydarzeniu. Z anim jeszcze na ulicach pojaw iy si billboardy reklam ujce
papierosy Lucky Strike dla kobiet, Brill w trci do niej wasne trzy grosze. Poczt
kowa koncepcja, wedle ktrej reklam y m iay pokazyw a dw ch mczyzn i jedn
kobiet, zostaa zarzucona. Bernays w spom ina, e Brill m ia wwczas powiedzie,
i kobieta nie p o w in n a proponow a paczki papierosw dw m m czyznom .
Papieros m a sym bolik falliczn i dlatego to m czyzna pow inien go proponow a
kobiecie. Z takim przekazem m oe si identyfikow a kada norm alna kobieta
i kady norm aln y m czyzna8. A naliza, ktrej dokona Broi w odniesieniu do
billboardw reklam ujcych papierosy, zdaniem Bernaysa bya pierw szym przy
padkiem zastosow ania w reklam ie osigni Freuda. W anie tym konkretnym

N O W Y JORK, 1929

303

przykadem posuy si Bernays w swojej wydanej w 1928 roku ksice zatytu

owanej Propaganda. Stwierdzi w niej, e stosow anie psychoanalizy jako fu n d a
m entu reklam y jest obecnie pow szechne. Byskotliwa analiza dokonana przez
Brilla w odniesieniu do plakatu reklam y papierosw jest by m oe pierw szym
przykadem jej zastosow ania w praktyce.
Bernays m ia racj, kiedy stw ierdza na stronach Propagandy, e jeste
my rzdzeni przez relatywnie niewielk liczb osb - znikom czstk spord stu
dw udziestu m ilionw - ktrzy rozum iej procesy psychiczne i wzorce spoeczne
m as9. Ludzie ci pocigaj za sznurki sterujce w iadom oci zbiorow, w yko
rzystujc stare i tw orz nowe sposoby kieznania wiata i kierow ania nim 10. Ci
niew idoczni zarzdcy s niezbdni, dla waciw ego funkcjonow ania ycia
zbiorowego11. Bez nich nie daoby si wyprowadzi porzdku z chaosu.

ROZDZIA 20

BERLIN, 1929

iedy W ilhelm Reich w roku 1929 przyjecha do Berlina, Republika

W eim arska doywaa koca swych dni. W owym czasie by ju take
ojcem i zgodnie z w asnym p ro g ra m e m m obilizow ania m odych
na rzecz spraw y w yzw olenia seksualnego i ru ch u sex-polu, wysa
swoj crk do kom unistycznego orodka ksztacenia dzieci. Ewie, ktre
bya A nna Pink Reich, zdecydowanie si tam nie podobao; jedzenie byo kiepskie,
a pom ieszczenia brudne. W kocu w rcia do m ieszkania Reicha i postaw ia m u
ultim atum : Jeste kom unist. Id m ieszka w orodku. Ja zostaj tutaj1.
Incydent ten w aden sposb nie ostudzi zapau Reicha dla wykorzystywania
dzieci w celach politycznych. N adal posya Ew na letnie obozy kom unistyczne
oraz m arsze i parady, w ktrych uczestniczya razem z innym i dziemi. Podczas
jednego z takich m arszw Ewa i jej rw ienicy krzyczeli: Gd! Gd! Dajcie
nam chleba!; w tedy kto podszed do niej, uszczypn ja w policzek i powiedzia,
e wcale nie cierpi godu. Skonio j to wwczas do przyznania przed sam sob,
a pniej take przed innym i, e w przechodzie pow iedzia prawd. Nie jestem
godna. Kam i2.
W ksice Massenpsychologie des Faschismus Reich opisuje podobne w yda
rzenie; na tyle zbiene, e m oe stanow i zakam uflow an wersj tego, co spotkao
jego crk. Identyczne p odejrzenia m ona ywi w stosunku do podaw anego
przez niego przypadku pacjenta, ktrego przypadek opisa w artykule na tem at
kazirodztw a; tu jed n ak za postaci pacjenta kry si w istocie sam Reich:
D ziew czynka w w ieku m niej wicej siedm iu lat, kt r w iadom ie w ychow yw a
no, nie w spom inajc jej w aden sposb o Bogu, niespodziew anie po czu a przym us
o d m aw iania modlitw . M w im y o przym usie, poniew a wcale nie chciaa si m odli
i czua, e to, co robi, jest ze. A oto, jakie jest to owego w ew ntrznego przym usu

306

RO ZD ZIA 20.
m odlenia si: dziecko m iao naw yk m astu rb o w an ia si przed zaniciem . Pewnej
nocy, z jakiego pow odu, baa si to zrobi, zam iast tego, pow odow ana im pulsem ,
uklkna przed kiem i w yrecytow aa m odlitw p o d o b n do tej, przyw oanej
powyej. Jeli bd si m odli, nie bd si baa. Lk pojaw i si tego sam ego
dnia, kiedy po raz pierw szy zrezygnow aa z m asturbacji. Czy byo to zatem sam o
odrzucenie? O jcu, do ktrego m iaa cakow ite zaufanie, pow iedziaa, e kilka
m iesicy w czeniej, przebyw ajc na w akacjach, m ia nieprzyjem ne przeycie. Po
dobnie jak wiele dzieci, ona i pew ien chopiec bawili si, udajc, e m aj stosunek
seksualny (baw ilim y si w m am usi i tatusia). Nagle zobaczy ich inny chopiec
i krzykn: wstydcie si. C hocia rodzice tum aczyli jej, e w takich zabawach
nie m a niczego zego, dziew czynka czua w styd i, zam iast dalej si w to bawi, masturbow aa si przed pjciem spa. Pew nego w ieczoru, tu zanim p oczua przy
m us m odlenia si, w raz z kilkom a inn y m i dziem i w racaa z przyjcia d o dom u.
W d rodze piewali rew olucyjne pieni. N apotkali staruszk, ktra w ygldem przy
p om inaa jej czarow nic z bajki o Jasiu i M agosi. Starsza kobieta krzykna na
nich: N iech was diabli w ezm - b an d o ateistw . Tego w ieczoru, kiedy ponow nie
chciaa si m asturbow a, po raz pierw szy przyszo jej na myl, e by m oe Bg,
k t ry w szystko w idzi i karze, rzeczywicie istnieje. P odw iadom ie grob staru sz
ki skojarzya z potpieniem , ktre wczeniej usyszaa o d chopca. Zacza rw
nie walczy z chci m asturbacji, o g arn j lk i aby go zagodzi, kom pulsyw nie
zacza si m odli. M iejsce seksualnego zaspokojenia zaja m odlitw a'.

Ewa, crka Reicha, przebywaa w Berlinie od szstego do dziewitego roku

ycia. M ieszkajc tam , bya w iadkiem rozpadu m aestw a rodzicw oraz roz
padu Republiki W eimarskiej - jed n o i drugie m iao na ni istotny wpyw. Sharaf
pisze, e w tam tym czasie pojawiy si u niej okrelone sym ptom y: nocne lki,
napady zoci i obsesyjne pom ysy4. P odobnie jak dziewczynka, ktr opisa
Reich, Ewa dow iadczaa identycznych bodcw seksualnych, ale rzeczywista
tosam o dziecka z jego artykuu m a tutaj cakowicie drugorzdne znaczenie.
Zaleno, ktr Reich zauway w postpow aniu dziewczynki, jest fun d am en
taln praw d odnoszc si do ludzkich zachow a seksualnych; Koci katolicki
zna j od daw na. M ona j sform uow a w postaci alternatywy: albo m asturbacja
niszczy twe ycie m odlitew ne, albo m odlitw a niszczy w tobie zdolno odczuw a
nia przyjem noci z m asturbow ania si. Psychologicznie jedno wyklucza drugie.
O soba zainteresow ana zm ian param etrw kulturow ej rzeczywistoci zauway,
e one rw nie m aj charakter binarny, oparty na opozycji albo, albo. Istniej
tylko dwie moliwoci: albo pastw o prom uje m odlitw , wiar w Boga, szacunek
dla wadzy ojca jako Jego ziemskiego przedstaw iciela oraz porzdek spoeczny
oparty na m oralnoci, albo te sprzyja m asturbacji, czyli inaczej mwic, nie
rzdnej aktyw noci seksualnej, prowadzcej do zaniechania modlitwy, m ierci
Boga, upadku autorytetu ojca, rewolucji, oraz - czego dobitnym wiadectwem bya
ignorow ana przez Reicha rzeczywisto rosyjskiej rewolucji - spoecznego chaosu.
Reich uwaa, e seksualna gospodarka jest sam oregulujca si. Jeeli
zatem znie naoone na ni ograniczenia, skutkiem tego bdzie zdrowy, szcz

BERLIN, 1929

307

liwy wiat, na ktrym panow a bdzie pokj. Identyczne w artoci gosili jego
duchow i spadkobiercy w latach szedziesitych, do czasu m orderstw a podczas
koncertu w A ltam ont oraz m orderstw popenionych przez M ansona i jego grup,
kiedy pogldy Platona na now o um ocniy swoj pozycj, a filmy, takie jak Obcy
i Halloween, zyskay sobie popularno jako cz kulturowej reakcji na rewolucj
seksualn.
W Mass Psychology ofFascism (Psychologia mas wobec faszyzmu) Reich
cay czas daje nam odczu, e za jego akceptacj dla m asturbacji kryj si okrelone
cele. Toczy wszak wojn z Kocioem katolickim o to, czyj system w artoci zdom i
nuje kultur. Jego starania, aby faszyzm czy z katolicyzmem - podobne prby p o
dejmowali pniej Paul Blanchard i Theodor A dorno - zakamyway rzeczywisto,
gdy nazizm by w istocie hom oseksualnym oywieniem pogaskiego kultu. W Die
sexuelle Revolution Reich cytuje Gorkiego, ktrego opinia odzwierciedla w pewien
sposb opini, jak zyskali sobie nazici na forum m idzynarodow ym : W N iem
czech ukuto ju slogan: W ykorzecie hom oseksualizm , a faszyzm zniknie5.
Dzisiejsza polityka seksualna uw aa za zasadne wykrela z pam ici historycznej
praw d o hom oseksualnych skonnociach nazistw. Pogld M ussoliniego, e
hom oseksualizm jest il visio tedesco, jest nadal w kulturze obecny, odnajdujem y
go na przykad w filmie Luchino Viscontiego Zm ierzch bogw. Apologeci takiego
podejcia do zagadnienia staraj si zachowa jednolity front i tw ierdz teraz, e
hom oseksualici byli ofiaram i holokaustu, a nie - o czym wyranie wiadczy casus
szefa SA E rnsta R hm a - czonkam i partii, ktra ponosi za niego odpow iedzial
no. Podajc ladem Reicha (lecz cakowicie przy tym ignorujc przytoczone
przez niego dow ody przem aw iajce przeciw ko hom oseksualistom ), pow ojenna
lewica przyja, e m istycyzm jest rw noznaczny z katolicyzm em , faszyzm za
by wyjtkow o szkodliw postaci katolicyzm u. Pogld ten jest szeroko rozpo
w szechniony na lewicy i po dzi dzie podzielany. Z godnie z przew idyw aniam i
Reicha, zawartym i w Massenpsychologie des Faschismus, Koci katolicki pozostaje
czarnym charakterem tej psychodram y, a pow odem ku tem u jest to, e zakazuje
m asturbacji.
We w szystkich przypadkach analizy charakterologicznej byo w yranie w i
doczne, e skonnoci do m istycyzm u w yrastaj z lku przed m asturbacj, k try
przybiera posta oglnego poczucia winy. T ru d n o poj, e a do dzisiaj w b a d a
niach analitycznych nie dostrzegano tej zalenoci. Sum ienie czowieka, zinternalizow ane u p o m n ien ia i groby ze stro n y rodzicw oraz nauczycieli znajduj u p rze d
m iotow ienie w idei Boga6.

O dkrycie Reicha polega na tym, e postaw a mistyka oraz postawa zwolennika

seksualnego wyzwolenia w yrastaj z tego sam ego rda, a jednoczenie wzajem
nie si wykluczaj, uniem oliw iajc jakikolw iek pluralizm . Pastwo m usi je d n o
znacznie i w peni opow iedzie si za jednym albo d ru g im z tych systemw: albo
za rzdam i rozum u i sam okontrol, albo za rzdam i seksualnej rewolucji - albo
za m odlitw , albo za m asturbacj. Nie m oe prom ow a jednego i drugiego. Reich

308

RO Z D Z IA 20.

o d k ry m echanizm , dziki ktrem u seksualne odchylenie od norm y, zw asz

cza w przypadku ludzi m odych, m ona wykorzysta dla uzyskania wym iernych
efektw politycznych:
W rm y do naszej dziew czynki. P rzym us m odlitew ny znikn, kiedy uw iad o
m ia sobie rdo swojego lku; w iadom o ta sprawia, e znow u bya w stanie
si m asturbow a bez poczucia winy. O ile p rzypadek ten m oe wydawa si m ao
praw dopodobny, m a on jed n ak doniose znaczenie dla gospodarki seksualnej. Po
kazuje bowiem , w ja k i sposb m oliwe je st zapobieganie m istycznem u skaeniu n a
szej m odziey [kursyw a E.M. Jones]7.

Rozdzia Kocioa od pastw a pow inien by sposobem na unikanie p o d o b

nych konfliktw, ale jeli dokadniej zbada historyczne przykady, okazuje si, e
tego rodzaju praw ne fikcje staj si coraz mniej istotne i oderw ane od sedna zagad
nienia. W szak m w im y tu przede wszystkim o m oralnoci, a porzdek m oralny nie
jest cech przypisan na wyczno adnej religii, cho niektre w yznania obstaj
przy nim w wikszym, inne za w m niejszym stopniu. Czy m iao to miejsce w Ber
linie, gdzie buntow ano si przeciw pruskiem u protestantyzm ow i, czy w Austrii,
gdzie pow staw ano przeciwko Kocioowi katolickiem u, czy te w Stanach Z jedno
czonych, gdzie przeciw staw iano si w adzom deklarujcym religijn neutralno,
front walki pozostawa ten sam. W edug Reicha, najwaniejsze polityczne zmagania
toczyy si o kontrolow anie obyczajowoci seksualnej; Reich, podobnie jak przed
nim Nietzsche i Eurypides, rozum ia bow iem , e ten, kto m a kontrol nad seksem,
m a te kontrol n ad pastw em . Pastwo m oe tolerow a jedynie takie obyczaje,
ktre s zgodne z jego system em wartoci, a do w yboru s dwa, ktre wzajem nie
si wykluczaj, a ich sym bolam i w yciu wychowywanej przez kom unistw dziew
czynki bya z jednej strony m odlitw a, z drugiej za m asturbacja. D ow iadczenia
zwizane z sex-polem przyw iody Reicha do w niosku, e przekonania wynikaj
z zachowa, a w typow ym pastw ie ad spoeczny m oe istnie jedynie w cile
okrelonych w arunkach. Typowe pastw o m usi krzewi cnot; pastw o rew olu
cyjne m usi krzewi przywary. Pastwo rewolucyjne moe wspiera wystpek, gdy
upatruje w tym sposobu na obalenie typowego pastwa, wystpek jednak wczeniej
czy pniej i je rwnie doprow adza do upadku. W przypadku Sowietw w krtkiej
perspektywie czasowej dobitnie wiadcz o tym wydarzenia z roku 1926, w duszej
za jego cakow ita zapa i upadek, ktry dokona si w roku 1989.
Przeciw nik rewolucji, ktry stara si y zgodnie z zasadam i m oralnoci,
czy zdaje sobie z tego spraw, czy te nie, am ie religi rewolucyjnego pastwa,
ktr jest kult Dionizosa. Zudzenie okresu ow iecenia, ktrem u uleg te Reich,
form uujc swoj koncepcj sam oregulujcej si gospodarki seksualnej, polega na
tym, e wedle niego moliwe jest zaprzenie w ystpku w dzieo wsplnego dobra.
W kadem Reicha w realizacj celw rewolucji jest opracow anie m etody opartej
o wiedz psychologiczn, niedostpn dla takich rewolucjonistw, jak M arks,
Engels i Lenin. Podzielam y opini wielu badaczy, e wszelkie postaci religijne

BERLIN , 1929

309

go m istycyzm u s tosam e z um ysow ciem not i o graniczeniem ... Rni nas

od nich jedynie zdecydow ane denie, aby z pow odzeniem zwalczy m istycyzm
i przesdy, a nasz w iedz przeoy na tw ard praktyk8.
Reich zapewne nawizuje tutaj do wasnych, rozczarowujcych dowiadcze
jako kom unisty, m ajc na myli m arnotraw ienie czasu na sporach i dyskusjach na
takie tematy, jak istnienie bd nieistnienie Boga. Jeeli, jak pow iedzia M arks,
celem kom unizm u jest zm iana wiata, a nie jego zrozum ienie, Reich stwierdza, e
odkry oto lan vital, bdcy rdem wszelkich spoecznych zmian, a jest nim seks.
Kiedy poj skuteczno wyzwolenia seksualnego w zw alczaniu m istycyzm u, re
w olucjonici m ogli ju zrezygnowa z debat oraz sporw i zam iast tego skoncen
trow a si po prostu na zm ianie zachow a - konkretnie, zachow a seksualnych.
Jako e kady czowiek skonny jest w taki czy inny sposb kierowa si w swoim
postpow aniu bodcam i seksualnym i, naleao jedynie stworzy stosow ne usp ra
wiedliwienie i uzasadnienie dla tego, co i tak kady chcia robi: Nie rozpraw iam y
0 istnieniu bd nieistnieniu Boga, m y tylko elim inujem y seksualne stum ienia
1 likw idujem y dziecice wizi czce nas z rodzicam i9. Jeeli czowieka m ona
przekona, aby jego dziaania m iay w pew ien sposb seksualny charakter, wszel
kie dywagacje staj si zbdne. Jest rzecz naturaln, e myl w ynika z dziaania,
tym bardziej, jeli jest ono zwizane ze sfer tak gboko zakorzenion, jak seks.
Reich pisze dalej: Z tego wszystkiego wypyw a nieunikniony wniosek, e czysta
w iadom o seksualna oraz n aturalne podejcie do ycia seksualnego przesdza
o losie kadego rodzaju m istycyzm u; innym i sowy, n aturalna seksualno jest
najwikszym w rogiem mistycznej religii. Prowadzc, gdzie to tylko moliwe wojn
z seksualnoci, czynic j sednem swoich dogm atw i najwaniejszym tem atem
swojej masowej propagandy, Koci potw ierdza jedynie suszno naszego ro
zum ienia tej kw estii10.
Skutecznie nakaniajc ludzi, eby w kwestii m oralnoci seksualnej post
pow ali sprzecznie z nauczaniem Kocioa, Reich i jego zw olennicy autom atycznie
ograniczali jego polityczne wpywy. Logiczny w niosek, ktry z tego w ynika, jest
oczywisty: totaln a seksualizacja kultury oznacza bdzie cakowite zniszczenie
Kocioa oraz klasycznego pastw a, ktrego fundam entem jest prawo m oralne.
Prawdziw i rew olucjonici m ogli zatrium fow a n ad uciskiem - i taki w anie by
ich program w latach szedziesitych - po pro stu dobrze si bawic, palc trawk,
upraw iajc seks i suchajc wywrotowej m uzyki. Byli bezporednim i kontynuato
ram i dziea Reicha.
W ten sposb seksualne wybory, przed ktrym i stana w spom niana wcze
niej dziew czynka, stay si m odelem dla politycznych w yborw dotyczcych
spraw ow ania wadzy, przed k t ry m i stano pastw o: albo m asturbacja, albo
m odlitw a. O ile seksualni rew olucjonici m ogli pozyska dla w asnych p o li
tycznych celw znaczc liczb m odych ludzi oddajcych si m asturbacji - czy
to przez wychow anie seksualne, czy szerokie rozpow szechnianie pornografii - siy
reakcji, czyli zwolennikw Kocioa katolickiego, ulegy drastycznem u zmniejsze
niu. Proces w ykorzeniania m istycyzm u sta si coraz bardziej skuteczny, a stao

310

RO Z D Z IA 20.

si to bardziej za spraw dewiacyjnych zachow a seksualnych ni sporw nad

istnieniem Boga lub dyskusji nad tezam i Szstej M idzynarodw ki. Reich czu,
e rozwizo seksualna zawsze zwyciy nad sam okontrol i najpraw dopodob
niej opiera si na wasnych dow iadczeniach, ktre charakteryzow ay si wanie
konsekw entnym brakiem sam okontroli. M ia je d n a k na tyle trzewe spojrzenie,
e sam potrafi to te dostrzec u innych. W spom ina o duchownych, ktrzy nie
byli w stanie w ytrw a w pow oaniu, poniew a na sobie samych dowiadczyli
fizycznych skutkw seksualnej rozpusty11.
O dkrycie seksualno-ekonom icznych procesw, ktre k arm i religijny m isty
cyzm , prdzej czy pniej doprow adzi do jego praktycznej elim inacji, bez wzgldu
na to, jak czsto m istycy b d uciekali si d o tarzan ia w sm ole i pierzu. Seksualna
w iadom o i m istyczne skonnoci nie m og wspistnie. N atu raln a seksualno
i m istyczne skonnoci w yw odz si z tego sam ego rda i s w istocie ty m sam ym ,
o ile pierw sza z nich jest tu m io n a, atw o p rzem ien ia si w m istyczn egzaltacj12.

Polityczne skutki tej koncepcji s oczywiste, ale m ona wcieli je w rze

czywisto dopiero wwczas, kiedy rew olucja kultu raln a przejm ie wadz nad
in strum entam i kultury. Innym i sowy, w ikszo ludzi sam odzielnie nie zm ieni
trw ale swoich zachow a seksualnych. Nie pozw oli im na to presja spoecznych
konwencji, a jeli je przeam i, boryka si bd z poczuciem winy. Reich zauway
u swoich pacjentw, e konw enanse i obyczaje kulturow e ograniczaj spektrum
ich zachow a. Szybko w ycign std w niosek bdcy odw rotnoci tego, co
dostrzeg. Jeeli kultura ogranicza kobiet seksualnie, zm iany we w zorcach przez
kultur prom ow anych doprow adz do zm iany zachowa, a te z kolei spow oduj
zm iany w systemie wyznawanych wartoci.
Kiedy rozm aw iam w m o im biurze o jej seksualnych potrzeb ach z kobiet zah a
m ow an seksualnie, zderzam si z caym arsenaem jej w artoci m oralnych. T ru d
no m i przebi si do niej i przekona do czegokolwiek. Jeeli je d n a k ta sam a kobieta
p o d d an a jest atm osferze zbiorow oci, jeeli, n a przykad, uczestniczy w spotkaniu,
na ktrym , posugujc si term in o lo g i m edyczn, jasn o i otw arcie om aw ia si sek
sualne potrzeby, wwczas nie czuje si o n a osam otniona. Przecie in n i rw nie
przysuchuj si rzeczom zakazanym . Jej indyw idualne zaham ow ania m oralne
kom pensow ane s zbiorow atm osfer seksualnej afirm acji, nowej, seksualno-ekonom icznej m oralnoci, kt ra m oe stum i (nie w yelim inow a!) jej seksualn
negacj, poniew a i ona w sam o tn o ci m iew a p o d o b n e myli. Potajem nie opakuje
utraco n rado ycia lub aknie seksualnego szczcia. Seksualna po trzeb a zyskuje
zakotw iczenie dziki zaistnieniu w sytuacji zbiorowej; otrzym uje status spoecznie
akceptowany. Jeeli w aciwie p o ru sza si tem at, p ragnienie seksualne okazuje si
o w iele silniejsze ni w ym g ascetycznoci i w yrzeczenia; jest bardziej ludzkie, b li
ej zw izane z osobow oci, w p en i akceptow ane przez kadego. Nie jest to kw estia
pom ocy, ale uzm ysaw iania zaham ow a, w ycigania w w iato w iadom oci walki
seksualnoci z m istycyzm em , d o prow adzania jej do p u n k tu przeom ow ego p o d
presj ideologii m asowej i przekadania tego n a dziaania spoeczne13.

BERLIN, 1929

311

Doprow adzanie jej do p u n k tu przeomowego pod presj ideologii masowej

oznacza tyle, e rew olucja seksualna, aby zwyciy, m usi seksualizowa ycie
publiczne poprzez m asowe rozpow szechnianie obrazw o treci seksualnej. W a
n rol odgryw a p o d tym wzgldem pornografia. O krela nowe granice tego, co
dozwolone, poszerzajc zakres tego, co dotd za takie uwaano. Dotyczy to rwnie
festiwali m uzycznych z lat szedziesitych, takich na przykad jak W oodstock,
gdzie cakowicie nagie kobiety rzeczywicie taczyy na zboczu wzgrza, tak jak
to opisywa Eurypides w Bachantkach. Szerokie rozpow szechnianie pornografii
m iao podstaw ow e znaczenie dla przeam ania m istycznych zaham ow a kobiet.
D opiero wwczas bow iem , kiedy pow stao w nich przekonanie, e wielu innych
ludzi oddaje si podobnym dew iacyjnym zachow aniom , ich opory zostay prze
am ane i sam e rw nie zaczy tak postpow a.
Lisa Paac m wi o tym w swoich w spom nieniach zatytuowanych The Edge
o fth e Bed. W ychowaa si w katolickiej polskiej rodzinie z Chicago (M wi im,
e wychowyw ano m nie jako katoliczk. W szyscy m am y wira na tym punkcie.
Ach, katolicyzm . Tam seks jest czym nieprzyzw oitym i cigle towarzyszy m u
poczucie, e robi si co niedozw olonego!14), rycho jed nak stao si oczywiste,
e jej rzeczyw istym i nauczycielam i byy m ass m edia, w ktrych po rew olucji
obyczajowej lat szedziesitych seks sta si wrcz wszechobecny. Jak pow iedzia
Reich: Jest oczywiste, e tak atm osfer pow szechnego przyzwolenia seksual
nego m oga wytworzy jedynie jaka potna, m idzynarodow a, seksualno-ekonom iczna organizacja, a organizacj t w tym przypadku z pew noci nie by
Koci katolicki. O dpow iedzialno spada tutaj na popkultur, gdy to ona bya
narzdziem upow szechniania transgresyjnych obrazw o treci seksualnej. Oto,
co pisze na ten tem at Lisa Paac:
Popkultura zw izaa m nie z m ym i przyjacim i, poszerzya m oje sow nictw o
i, oczywicie, ukazaa m i wielki wiat seksualnych moliw oci. Bya rodzajem w y
chow ania seksualnego, ktrego narzdziem przekazu bya sugestia i niuanse. Jeeli
jed n ak chciaam czego wicej, aby to znale m usiaam tylko pogrzeba w m ie
ciach ssiada, zajrze p o d ko b rata albo do piwnicy, gdzie ojciec trzy m a kilka
num er w H ustlera schow anych za sw oim sprztem w d k arsk im 15.

Zgodnie z tym , przed czym przestrzega Platon, nauczycielem bya rwnie

muzyka, ktra potrafi czowieka zepsu albo um oralni. Paac, po d wpywem p o p
kultury, suchaa tylko m uzyki pierw szego typu. W spom ina zwaszcza o utw orach
A licea C oopera, dziki ktrej zetknam si z ide stanow ic kam ie wgielny
nowoczesnej filozofii seksu: pe jest w ytw orem um ysu. M edium , ktre um oliw i
o ow edukacj, bya telewizja: telewizja, pod o b n ie jak m uzyka - oprcz tego e
bya m oj baby-sitter, kobiet, ktra siedzi przy stole, wystawiajc na pokaz swoj
bielizn, profesorem n au k hum anistycznych, doradc politycznym i towarzyszk
pnych godzin nocnych - penia rw nie funkcj sekretnego czynnika seksual
nego16. Pniej telewizj zastpi ekran kom puterow ego m onitora, ktry sta si
narzdziem rozpow szechniania ostrej pornografii, pom agajcej w m asturbacji,

312

RO Z D Z IA 20.

prom ow anej przez Paac w jej ksice p o d nazw cyberseksu i przedstaw ianej
przez ni jako wyzwolenie si od tum ienia seksualnoci.
W ksice Lisy Paac odnajdujem y zw ierciadlane odbicie historii, ktr
Reich przytacza w Psychologii mas wobec fa szyzm u . Paac jest katoliczk, ktra
zarzucia modlitwy, kiedy zacza si m asturbow a; dziewczynka, o ktrej pisa
Reich, bya wychowywana w rodzinie kom unistycznej i przestaa si masturbowa,
kiedy zacza si m odli. W obu przypadkach seksualny w ym iar walki politycz
nej m idzy ow ieceniem a Kocioem jest jasny i oczywisty. Pastw em rzdzi
ten, kto wyznacza obyczajowo seksualn. To pozostaje niezm ienne. Zm ieniaj
si szczegy, ale w skali m akro obraz pozostaje ten sam. Rewolucja seksualna,
ktra dokonaa si w Stanach Zjednoczonych w latach szedziesitych XX stu
lecia bya pow trk rewolucji, ktra w pastw ach obszaru niemieckojzycznego
trw aa w okresie m idzy I a II w ojn wiatow. Z daniem Sharafa, Reich i jego
zw olennicy chcieli odebra Kocioowi katolickiem u ksztacenie m odziey oraz
m oliwo w pyw ania na um ysy m odych. Przywiecaa tem u idea stw orzenia
kom pletnej osobowoci; celem byo w ykreow anie socjalistycznego czowieka17.
W alka ta przeniosa si na tery to riu m A m eryki, kiedy spora cz kulturo
wych bolszewikw, ktrych wygnali nazici, znalaza schronienie w Stanach Z jed
noczonych. Ostra polityczna polaryzacja m idzy chrzecijaskim i socjalistami,
z ich wiejskim i, katolickim i w yborcam i, a socjaldem okratam i, ktrych wiecki
elektorat w yw odzi si gwnie z m iast18 zostaa przeniesiona do A m eryki, gdzie
przedstaw iciele podupadajcych protestanckich elit otworzyli drzw i swoich insty
tucji przed ludm i pokroju Reicha, Paula Tillicha, Waltera Gropiusa i innych kultu
rowych bolszewikw, gdy widzieli w tym sposb na prow adzenie wojny z am ery
kaskim i katolikam i, ktrzy wtedy wanie zbierali polityczne owoce dugotrwaej
ekspansji dem ograficznej, a zwaszcza gw atow nego przyrostu naturalnego, ktry
nastpi po drugiej wojnie wiatowej, w latach 1946-1964. Rewolucja seksualna z lat
szedziesitych bya kontratakiem w ym ierzonym w odradzajc si i rosnc w si
katolick wsplnot. W tam tym czasie celem apologetw seksualnego wyzwolenia,
byo przekonanie katoliczek do stosow ania rodkw antykoncepcyjnych. W latach
dziew idziesitych XX wieku celem seksualnego wyzwolenia byo nakonienie
katolickich crek do upraw iania m asturbacji oraz przekonanie ich do pornografii.
W obu przypadkach stawk w tej grze bya wadza. W odniesieniu do pierwszego
z nich, chodzio o to, eby odebra Kocioowi kontrol nad yciem seksualnym
katoliczek i w ten sposb osabi polityczne znaczenie katolickiej wsplnoty,
ktrej podstaw by w anie jej bardzo w ysoki przyrost naturalny. To, e Koci
t bitw przegra, oznaczao, e seksualne w ykorzystyw anie kobiet zwikszy si
i przybierze ostrzejsze formy. W latach dziew idziesitych crki kobiet, ktre
uyway antykoncepcji, byy w ykorzystyw ane finansowo i seksualnie w jeszcze
skrajniejszy i bardziej jaw ny sposb ni wczeniej ich m atki. Na przestrzeni
owych trzyd ziestu lat jed y n rzecz, kt ra ulega zm ianie, by zakres owego
zniewolenia. Z daniem Josepha M cCarrolla: Ideologiczny projekt wyzwolenia
si od tum ien ia seksualnoci poprzez kontakt z naruszajcym i przyjte norm y

BERLIN, 1929

313

obrazam i realizow any jest w m ediach, ktre ustaw icznie zawaj granice tego, co
niedozw olone, a co m ona przedstaw i, pow iedzie, wypiewa, przedyskutow a
i uzna za akceptow alne, oraz na uczelniach i w placw kach ksztaccych, gdzie
techniki nauczania i program y wykorzystuje si dla w pajania uczniom , aby un ik a
li racjonalnej sam okontroli emocji, wyobrani, pragnie, dokonywanych w yborw
oraz w asnych zachow a19.
Wyzwolenie si o d tum ienia seksualnoci jest przenoszone do nowego
system u edukacji poprzez wsplny, kolektyw ny rodzaj pracy grupowej i przybiera
tam posta ukrytej form y spoecznej kontroli oraz psychicznej hom ogenizacji,
ktr prom uje si podczas zaj z w ychow ania seksualnego, m ajcych na celu,
po d przykryw k bezpiecznego seksu, popularyzow a perm isyw ny stosunek do
m asturbacji. N iezalenie od paszczyka, p o d ktrym si to ukryw a, skutek jest
taki sam: zasady m oralnoci przedstaw ia si jako przykad ucisku, pozbawiajc
tym sam ym dziecko gosu rozum u, ktry jest w szak jego pierw sz lini obrony
przeciw ko w ykorzystyw aniu go:
Sam okontrola, zw aszcza za skrom no, czysto i w ierno w obszarze seksu
alnoci uw aane s za ucisk, em o cjo n aln e zaburzenie o d ktrego spoeczestw o
oraz dzieci w w ieku szkolnym naley wyzwoli. Jednym z gw nych in s tru m e n
tw, ktre m aj um oliw i to wyzwolenie, jest k o n tak t z naruszajcym i przyjte
n o rm y obrazam i, m ajcym i spow odow a zaw ieszenie albo obejcie racjonalnej sa
m okontroli, ktr gosi chrzecijastw o oraz tradycyjna, filozoficzna w iedza o m o
ralnoci i cn o tach 20.

Skoro m oralno jest form ucisku, oznacza to, e um ys jest represyjny,

a jeeli tak, czowiek m oe uzyska wolno jedynie bdc irracjonalnym - kiedy
jed n ak takim si staje, jedyn rzecz, jaka popycha go do dziaania, s osobiste
chci, im pulsy i nam itnoci. Rzecz jed n ak w tym , e kiedy czowiek poddaje
si nam itnociom , traci kontrol n ad sw oim postpow aniem . I dlatego wanie
tego rodzaju w olno, co susznie zauw aono ju przed wiekam i, staje si form
zniewolenia. O rdow nicy tak pojm ow anej wolnoci, czy zdaj sobie z tego spraw,
czy te nie, upow szechniaj pew ien rodzaj kontroli n ad spoeczestw em , gdy
m otyw ludzkiego dziaania, ktrym u p rzednio by rozum , zastpuj teraz stym u
low aniem nam itnoci. Ci za, ktrzy kontroluj bodce stym ulujce, kontroluj
take tych, k trzy si nim i kieruj. C elem upow szechniania obrazw o treci
seksualnej jest w adza n ad spoeczestw em . Jednostki rezygnujce z rozum u
s pow odow ane nam itnociam i, te za finansow o i politycznie w ykorzystuj
ludzie, ktrzy o upow szechnianiu owych obrazw decyduj. Wycigajc z nich
zyski finansowe, przyczyniaj si do w yboru n a odpow iedzialne stanowiska osb,
ktrzy rozo n ad nim i polityczny parasol - ta k oto system w ykorzystywania
finansowego przeksztaca si w form politycznej kontroli.
Istniej jednak i inne tego konsekwencje. Jedna z lekcji, wynikajcych z dowiad
cze minionych dwch tysicy lat mwi wyranie, e ludzkimi namitnociami mona
sterowazzewntrz.Platonrozumiarol,jakmuzykamoeodgrywawmanipulowaniu

314

RO ZD ZIA 20.

nam itnociam i, i dlatego uwaa, e w pastwie idealnym pewnych utworw nie

m ona wykonywa w obecnoci ludzi modych, niemajcych jeszcze dostatecznego
dowiadczenia i umiejtnoci panow ania nad swymi uczuciami. To samo odnosi
si take do obrazw. Rozwj technologii nie zm ieni ludzkiej natury, ale umoliwi
manipulowanie ludm i na wiele sposobw, ktre w przeszoci wykraczay poza
granice wyobrani. Muzyka jest okrelana m ianem inynierii muzycznej, a oznacza
to tyle, e obecna technologia umoliwia manipulowanie ludmi za pom oc m uzy
ki w taki sposb, aby szybciej pracowali bd wicej kupowali. Technologia umoliwia
ludziom pozbawionym skrupuw wykorzystanie ostrzee Platona do wasnych
celw i posuenie si muzyk jako narzdziem kontrolowania ludzkich zachowa.
To sam o a fortriori odnosi si do obrazw transgresyjnych. Zam iewaj
um ys, a rozbudzaj nam itnoci. M w ienie, e czow iek folgujcy w asnym
zachciankom w sposb naruszajcy porzdek m oralny dostpuje w ten sposb
psychologicznego wyzwolenia, oznacza w istocie tylko tyle, e sam siebie zniewala.
Podobnie jak w przypadku dziewczynki, ktra m odli si albo m asturbuje, m am y
tu tylko dwie moliwoci. Albo, akceptujc porzdek m oralny, narzucam y sobie
sam okontrol, czyli w naszym postpow aniu dopuszczam y do gosu rozum , albo
ulegam y swym nam itnociom , co oznacza podporzdkow anie si czynnikom
zew ntrznym : nam itnoci jako takiej lub ludziom , ktrzy nasz nam itno w y
korzystuj dla czerpania z tego ekonom icznych albo politycznych korzyci.
Ludzie utosam iajcy si z w asnym i podaniam i, ktrych przykadem jest
W ilhelm Reich, nie w idz tego w taki sposb, ale to wiadczy jedynie o tym , e
nie postrzegaj rzeczy obiektywnie. Jeeli ko z jedcem na grzbiecie galopuje ku
kraw dzi klifu, pow iedzenie, e kto jedzie konno, bdzie oczywicie prawdziwe,
ale w dalece niepeny sposb. Ko pdzi pro sto w przepa i jeeli jedziec go nie
pow strzym a, oboje zgin. To sam o o dnosi si do nieokieznanych nam itnoci,
ktre rw nie ostatecznie doprow adzaj czow ieka do mierci. Czowiek panuje
nad swym i pop d am i jedynie wwczas, kiedy dziki rozum ow i zapew nia sobie
nad nim i skuteczn kontrol. W przeciw nym w ypadku to one panuj n a d nim .
W naszej kulturze najlepszym okreleniem tego zjawiska jest sowo nag. Tak
samo, jak Joe C am el m oe zachci dzieci do palenia, w ychowanie seksualne
i pornografia m og nakoni je do m asturbacji. Jedno i drugie s postaciam i
spoecznego uzalenienia, ale tylko palenie postrzegane jest w ten sposb. W d ru
gim przypadku niezm iennie pow tarza si slogan o wyzwoleniu si od psycho
logicznego p rzym usu, bynajm niej nie dlatego, e tak w rzeczywistoci jest, ale
dlatego, e ludzie u w adzy chc, ebym y w to uwierzyli. Jeeli nam itnoci nie
s p o d d an e kontroli naszego rozum u, zawsze kto t kontrol od nas przejm ie,
szczeglnie w kulturze takiej jak nasza, ktra jest nasycona reklam i opiera si
na m anipulow aniu ludm i. Istniej tylko dw ie moliwoci: albo zgodnie z p o
rzdkiem m oralnym kontrolujesz w asne nam itnoci, albo, jeli brak ci kontroli
m oralnej, to one tob rzdz lub - co jest w spczesnym w ariantem drugiego
z w ym ienionych przypadkw - kto inny rzdzi tob, m anipulujc tw oim i n a
m itnociam i. M roczny geniusz Reicha potrafi to dostrzec i zrozum ie, w jaki

BERLIN, 1929

315

sposb ludzkie nam itnoci m ona organizow a politycznie, aby t droga tw o

rzy rew olucyjne spoeczestw o.
Reich, bdc duchow ym dzieckiem ow iecenia, czu oczywicie, e w zja
wisku, ktre okreli m ianem gospodarki seksualnej, odkry sam oregulujc
si posta seksualnoci, innym i sowy, drog p o re d n i m idzy p o rzdkiem
m oralnym M ojesza i Kocioa katolickiego a spoeczn anarchi, ktra w owym
czasie niszczya Zwizek Radziecki. Przy bliszym przyjrzeniu si tej koncepcji
gospodarka seksualna okazuje si jed n ak sabo zakam uflow an racjonalizacj
najgbszych pragnie i poda sam ego Reicha. Tak wanie stara si on wywi
n z dw ubiegunow ego postrzegania cudzostw a. Nie potrafi i nie chce przyj
prostej dychotom ii: jestem w ierny albo nie jestem . Z am iast tego przedstaw ia
trzecie rozw izanie, ktre po bliszej analizie okazuje si niczym wicej, jak
tylko szczeglnym u spraw iedliw ieniem w asnych zaniedba i niedostatkw :
jest rnica m idzy mczyzn nieodpow iedzialnie porzucajcym on i dzieci,
gdy ich relacje s pow ierzchow ne, a m czyzn, ktry bdc seksualnie zdrowy,
stara si nieznonie opresyjne m aestw o, ktrego rozwiza nie moe, uczyni
znoniejszym , utrzym ujc potajem ny zwizek z inn kobiet21.
Powysze zdania Reich m g by napisa, kiedy porzuci A nn Pink Reich dla
Elzy Lindenberg, albo kiedy Liz Lindenberg zostawi dla Ilse Ollendorf, albo kiedy
oszuka Ils, wdajc si w rom ans z jedn ze swoich am erykaskich wielbicielek.
M ona je te odnie do caoci jego dowiadcze w tej sferze ycia. Oczywiste jest,
e rnica, o ktrej pisze, nie istnieje, zwaszcza jeli w zdaniu tym pomin aprobujce
przymiotniki. Rwnie oczywiste jest to, e wyznawane przez Reicha zasady byy w rze
czywistoci tylko zakamuflowanymi usprawiedliwieniami jego postpkw, on za by
nazbyt zalepiony, eby t oczywisto dostrzec. Z chwil kiedy zrozumie si, e jego
koncepcja samoregulujcej si gospodarki seksualnej jest wycznie usprawiedliwia
niem wasnych nagannych zachowa seksualnych, dla krytycznego czytelnika staje si
jasne, i m am y tu do czynienia z alternatyw, o ktrej Platon wspom ina w Pastwie.
M amy do wyboru: rozum albo spoeczny chaos. Wyzwolenie od przym usu okazuje
si form przejciow od pierwszego z nich do drugiego.
Reich jest oczywicie filozofem wyzwolenia od przym usu, a swoje k o n
cepcje uku z elem entw zaczerpnitych o d M arksa i Freuda. Jest tym , ktry
najlepiej rozum ie praktyczne konsekw encje w ykorzystania seksualnoci jako
formy rewolucyjnej polityki. Opisujc wasne dow iadczenia z okresu prowadzenia
dziaalnoci sex-polu, Reich stwierdzi: Kto, kto widzia skupiony w zrok i twarze
ludzi na zebraniach pow iconych tem atyce seksualno-ekonom icznej, kto, kto
sysza i m usia odpow iada na setki pyta zwizanych z najintym niejsz sfer
ludzkiego ycia, taki kto nabyw a niezom nego przekonania, e w seksulnoci
kryje si spoeczny dynam it22.
Reich nie zauway jednak, e kiedy w dynam it wybucha, porzdek spo
eczny ulega destrukcji. Pow inien dow iedzie si tego o d sowieckich komisarzy,
kiedy w roku 1929 odw iedzi Zwizek Radziecki, ale p ragnienia i podania,
ktrym i si kierowa, byy tak przem one, e zaspokojenie ich uniem oliw io m u

316

R O ZD ZIA 20.

nauczenie si czegokolwiek. Zam iast tego w ola gosi, e tylko ci, ktrzy sprzy
jaj dziecicej m asturbacji, bd w stanie w ybuch owego dynam itu wyzwoli.
Konserwatyci, ktrzy cofaj si w zaw stydzeniu przed takim w ykorzystywaniem
seksualnoci, naw et ci, ktrzy ukryw aj si p o d paszczykiem m arksizm u i leninizm u, nigdy nie bd zdolni posuy si tym spoecznym dynam item i w pe
ni wykorzysta jego niszczc potg.
Oczywiste jest, e w ykorzystanie w peni spoecznego dynam itu, o ktrym
pisa Reich, nie dokonao si za jego ycia. D oszo do tego dopiero w latach sze
dziesitych, kiedy prace Reicha ponow nie zyskay popularno i zaczto szeroko je
upow szechnia. W roku 1968 przez Berlin przetoczya si rewolucja, a nastpnie
doszo do niej w A m eryce, nowej ojczynie Reicha, ktrego ksiki w ydatnie si
do tego przyczyniy.
19 sierpnia 1939 roku Reich wszed na pokad statku Stavanger Fjord, ostat
niej jednostki, ktra w ypyna z N orw egii przed w ybuchem II wojny wiatowej.
T heodore Wolfe i W alter Briehl, dwaj am erykascy studenci Reicha, przekonali
kierow nictw o New School for Social Research do w yasygnowania kilku tysicy
dolarw z przeznaczeniem na jego pensj. Reich wczeniej stara si u Rockefelle
rw o finansow y grant na badania, ale jego proba zostaa odrzucona. O trzym ujc
posad w N ew School, nie bezporednio co praw da, ale jednak otrzym a wsparcie,
o ktre si ubiega.
Ju w A m eryce Reich poprzez A lexandra Lowena nawiza kontakt z Settle
m ent House, zw izanym z U nion Theological Sem inary w Nowym Jorku, gdzie
podw czas m ieszka Paul Tillich, rw nie uciekinier z nazistow skich Niemiec.
Lowen zaatw i Reichowi w ystpienie przed ludm i z U nion Theological Sem i
nary, gdy czu, e w yjaniajc spoeczne im plikacje seksualnych problem w
m odych, Reich m oe odm ieni wiat. W ilhelm prow adzi teraz w N owym Jorku
dziaalno sex-polu i m ia pow izania z pracow nikam i najbardziej prestiowego
sem inarium w kraju.
Dziki tem u jego znaczenie i wpywy rosy, rw nie za spraw reichowskiej
terapii. P rom in en tn i kulturow i rew olucjonici z Nowego Jorku jeden po drugim
zapoznaw ali si z koncepcjam i Reicha, m w icym i o tym , jak przez zm ian
obyczajowoci seksualnej obali pastw o. Paul G oodm an, autor ksiki Growing
Up Absurd, ktra w yw ara wielki w pyw na jego wspczesnych, okoo roku 1945
by na terapii u A lexandra Lowena. G oodm an, k try by tak samo, a m oe nawet
bardziej rozw izy ni Reich, napisa entuzjastyczn recenzj jego pracy, co tego
ostatniego skonio do spotkania si z nim osobicie. W latach czterdziestych Saul
Bellow po d d a si terapii u jednego z uczniw Reicha i p o d w raeniem osigni
jego m istrza napisa Przypadki Augiego Marcha oraz Hendersona, krla deszczu.
N orm an M ailer nigdy nie p o d d a si terapii Reicha, ale kady, kto czyta jego
esej Biay M urzyn, w podkrelaniu przez niego znaczenia dobrego orgazm u jako
sum m um bonum dostrzee inspiracj pracam i Reicha.

ROZDZIA 21

BERLIN, 1930
g rud n ia 1930 roku M agnus H irschfeld wygosi w A m erican Society for
M edical H istory w ykad pow icony seksuologii. W ystpienie to zorganizow a dla niego d oktor H arry B enjam in, ktry w krtce odegra decydujc rol w szerzeniu koncepcji H irchfelda w Ameryce. H irschfelda
zaprosi dok to r W illiam R obinson, ktry, podobnie jak Benjam in, bdzie w przy
szoci w sppracow nikiem i jednym z pierw szych apologetw A lfreda Kinseya,
tw rcy am erykaskiego odpow iednika Institut fr Sexualwissenschaft, pow sta
ego w M orrison Hall, na uniw ersytecie stanu Indiana w Bloom ington, ktrem u
saw przynios rap o rty na tem at ludzkiej seksualnoci opublikow ane w latach
1948 i 1953. H irschfeld w 1930 roku cieszy si ju wiatowym rozgosem , choby
za spraw udziau w wiatowym Kongresie Pow iconym Reformie Seksualnej,
i sam o to gw arantow ao m u, e w N ow ym Jorku, gdzie em igranci z Niem iec,
tacy jak Benjam in, robili karier m edyczn, nie m usi obawia si o frekwencj
na swoim wykadzie.
Byy te je d n a k inne pow ody, eby w ybra si w p o d r do A m eryki,
a najbardziej palcym z nich bya oczywicie coraz groniejsza sytuacja politycz
na w N iem czech, ktra po wyjedzie H irschfelda bynajm niej nie ulega poprawie.
W rezultacie now ojorski w ykad zam ieni si w cykl prelekcji wygaszanych na
terenie caego kraju. H irschfeld spdzi sze tygodni w N owym Jorku, a nastpnie
po cztery tygodnie w Chicago i San Francisco. Ponadto gosi swoje hom oseksualne
przesanie ro botnikom w D etroit, suchaczom w Filadelfii, N ew ark i Los Angeles.
Kiedy zbliy si czas wyjazdu, H irschfeld postanow i w raca do ojczyzny okrn
drog i da cykl w ykadw w C hinach, skd p opyn take do innych portw
Dalekiego W schodu i w kocu do Indii, gdzie nie tylko m w i o hom oseksuali
zmie, ale ud a si take z pielgrzym k do A nnie Besant, wczenie najwaniejszej
postaci ru ch u teozoficznego.

318

R O ZD ZIA 21.

W C hinach uw id Tao Li, m odzieca, k try towarzyszy m u przez reszt

p o d r y Z pow odu pogarszajcej si sytuacji w N iem czech nie pow rci do kraju,
ale uda si na w ygnanie do Francji. W swojej biografii H itlera Joachim Fest mwi
0 przygnbiajcym poczuciu niepokoju, ktre w owym czasie byo w Europie
powszechne. Przede w szystkim by to lk przed rewolucj, grande peur, ktry
europejsk buruazj naw iedza w snach od czasu rewolucji francuskiej przez cae
XIX stulecie1. Isherw ood pisa o tym w swoich w spom nieniach. To sam o robia
M ary W ollstonecraft. Teraz strach, ktry zawsze wywouje rewolucja, nawiedzi
ulice Berlina.
D nia 6 m aja 1933 roku odziana w b ru n atn y m u n d u r Nemesis stana pod
drzw iam i Institu fr Sexualwissenschaft. M agnusa H irschfelda nie byo ju tam;
siedzc w zgldnie bezpiecznie we Francji, obejrza za to w kinie kronik filmow,
gdzie pokazano sceny pldrow ania in stytutu przez nazistw oraz palenia ksiek.
E rw in H ansen, nieugity kom unista, k t ry bi Karla Giese, zaspokajajc jego
m asochistyczne skonnoci, rano, kiedy zjawili si nazici, przebywa w Instytucie.
Poniewa zgodnie z zam iow aniam i H itlera do teatralizow ania wydarze publicz
nych, przyjazdow i wyadow anych nazistam i ciarwek, towarzyszya orkiestra,
H ansen zszed na d, eby otworzy in tru zo m drzwi, ale nazistow ska m odzie
1 tak zdecydow aa si je wyama.
Isherw ood, ktry napa na Instytut opisuje w swoich w spom nieniach, pisze,
e uderzyo go, i nazici sprawiali w raenie, jakby wiedzieli, czego szukaj. Celem
ataku byo nie tyle zniszczenie instytutu H irschfelda i jego spronych publikacji,
ale usunicie zgrom adzonych tam kom prom itujcych dowodw, dokum entuj
cych hom oseksualizm czoowych nazistow skich przywdcw. Najwaniejszym
podejrzanym by tutaj E rnst Rohm , o czym H irschfeld w spom nia w cytowanym
ju licie. R hm ow i przyszo w kocu zapaci za swj hom oseksualizm , kiedy rok
pniej on oraz jego hom oseksualni przyjaciele zostali na rozkaz Hitlera rozstrzela
ni przez esesm anw w jednym z niem ieckich kurortw . Bya to odpow ied H itlera
na naciski ze strony M ussoliniego oraz innych osb, a p o nadto stwarzaa w ta m
tym czasie polityczn sposobno um ocnienia wadzy. Takiej okazji H itler nie
m g nie wykorzysta. W raz z rozw izaniem Instytutu i objciem przez nazistw
peni w adzy w N iem czech, Kulturbolschewismus zacz zwija skrzyda i znikn,
zwizani z nim ludzie dotarli do Stanw Zjednoczonych, a m iejscem pobytu ta
kich osb, jak Isherw ood, Schoenberg, Tomasz M ann, Franz Werfel, Peter Lorre,
C o nrad Veidt, B erhold i Salka Viertel, stao si Hollyw ood. Ten sam potw r,
ktry przyw drow a niegdy z Anglii do N iem iec, znow u w yruszy w drog. Tak
ja k C hristop h er Isherw ood, ktry przyjecha do B erlina dla chopcw i wyjecha
z niego rw nie z pow odu chopcw, za now siedzib obierajc sobie Hollywood.
Isherw ood bilet do H ollyw ood zawdzicza swoim niem ieckim pow izaniom . Po
jecha tam jako asystent B ertholda Viertela, gdy m w i po niem iecku. Isherw ood
pozostanie w H ollyw ood z innych przyczyn, a jego pobyt tam bdzie m ia rwnie
inne konsekw encje. Kiedy ucieka z Niem iec, spotka jednego ze swoich h o m o
seksualnych przyjaci z Berlina, k t ry m ia ju nowego chopca i wieo nabyty

BERLIN, 1930

319

syfilis. Isherw oodow i udao si w ym kn zarw no chorobie, jak i polujcej teraz

na cudzoziem cw policji.
Karl Giese nie m ia a tyle szczcia. Uciek do Francji z du czci archi
ww H irschfelda, ale w roku 1938 pop en i sam objstw o. D okum enty nie zostay
jed n ak we Francji, lecz wyldow ay ostatecznie w Kinsey Institute w Bloomington, w stanie Indiana.

ROZDZIA 22

MOSKWA, 1930
1930 roku W ilhelm Reich pojecha do Zwizku Radzieckiego. Jego
sex-pol przyciga tumy, co wywoao niem ae skonsternow anie
zarw no w p artii kom unistycznej, jak i w rodow isku psycho
analitycznym . Jednym z gwnych tego pow odw byy biece
dow iadczenia zyskane przez kom unistw w Zwizku Radzieckim.
1917 roku Rosja staa si mekk dla zw olennikw wolnej mioci z Zachodu, ktrzy
przyjedali do ZSRR w najlepszych dniach seksualnego wyzwolenia, w krtkim
okresie w zgldnego dobrobytu stw orzonego przez Now Polityk Ekonom iczn
Lenina. Kiedy Reich prom ow a sex-pol na ulicach W iednia i Berlina, w ahado wy
chylio si w d ru g stron. Lenin zm ar, a Stalin zapocztkow a bezw zgldne
tum ienie wszelkich przejaw w seksualnej rozwizoci - jak pam itam y, Platon
przew idzia takie zjawisko i pisa o n im w Pastwie. Sharaf stara si obciy k o
m unistycznych funkcjonariuszy zarzutem tchrzostw a, ale zupenie nie bierze pod
uwag fatalnych skutkw, jakie radzieckiem u spoeczestw u przynioso wyzwole
nie seksualne, czynnie dotd w spierane przez pastwo. Reich znaczn cz swojej
ksiki Die sexuelle Revolution pow ici p r b o m wytum aczenia, dlaczego rew o
lucja seksualna w Zwizku Radzieckim upada. Kiedy Reich w kocu przyjecha
do ZSRR, sym ptom y odw rotu o d wczesnych d n i seksualnego wyzwolenia byy ju
oczywiste i z czasem coraz bardziej si nasilay. H itler by dla Republiki W eim ar
skiej tym , czym Stalin dla kom unistycznej wadzy p od kierow nictw em Lenina.
N ieubagan konsekw encj uw olnienia nieskrpow anych niczym nam itnoci
bya tyrania i reakcjonizm .
Reich wiele m iejsca pow ica w swojej ksice om aw ianiu dow odw seksu
alnego reakcjonizm u, ale jeszcze wicej uwagi przykada do prb udow odnienia,
e byo to posunicie bdne. Na pocztku lat trzydziestych kom isarze sowieccy
zaczli w ypow iada si w sp o s b p rz y p o m in a j c y k atolickich duchow nych

322

RO ZD ZIA 22.

i potpiali brak seksualnej m oralnoci, nie dlatego jednak, e wierzyli w przesanie

Ewangelii Jezusa C hrystusa; pow odem odkrycia przez nich spoecznej uytecz
noci zasad seksualnej m oralnoci byo to, e ycie udzielio im gorzkiej i bole
snej nauczki. Jeden z sowieckich mylicieli, om aw iajc skutki ruchu wyzwolenia
seksualnego w Zwizku Radzieckim , napisa: Kryzys seksualny nie oszczdzi
nawet chopw. Niczym zakana choroba, ktra dotyka ludzi niezalenie od ra n
gi i stanowiska, wylewa si z zam kw i willi, dociera do prostych robotniczych
mieszka, zaglda do spokojnych siedlisk, atakuje skostnia rosyjsk w ie... Przed
seksualnym kryzysem nie m a adnej obrony1.
Reich, ktry zosta kom unist z pow odw n atury seksualnej, by zaszokowa
ny odw rotem rewolucji seksualnej, ktry dokonyw a si w Zwizku Radzieckim.
To, co on uw aa za m oralne tchrzostw o, odejcie od zasady, e rewolucjonist
jest si zawsze i wszdzie - zarw no w spraw ach osobistych, jak i ekonom icznych
- dla wadz sowieckich byo po prostu kw esti przetrw ania spoeczestwa. Re
wolucja seksualna wywoaa w ZSRR tak wielki chaos, e zagroona zostaa sama
m ateria spoecznego bytu, std pojaw ia si konieczno reakcji na w stan rzeczy
i wycofania si na pow rt w granice wyznaczone przez zasady porzdku moralnego,
0 ktrego uytecznoci i zasadnoci kom unici bolenie si przekonali.
Kryzys przybiera na sile i dow odw na to byo coraz wicej. Jednake w ta
kim sam ym stopniu, jak Sowieci zdeterm inow ani byli podj stosowne kroki dla
jego rozw izania, Reich upiera si przy ich negowaniu:
16 czerw ca 1935 roku w norw eskiej gazecie A rbeiderbladet znalaza si in
form acja, e w adze radzieckie organizuj m asow e apanki na nieletnich p rzestp
cw. O prcz opisw aktw kradziey, w am a i grabiey, A rbeiderbladet donosi,
e dzieci te zaraone s ch orobam i w enerycznym i: N iczym fala niosca zaraz,
dzieci te roznosz infekcj o d jed n eg o m iejsca do drugiego2.

Tego sam ego roku radzieccy obywatele mogli przeczyta w Prawdzie, e

w Zwizku Radzieckim podstaw m aestw a pow inna by jedynie wielka, czysta
1 du m n a m io. O prcz tego w prasie pojaw iay si artykuy specjalistw z dzie
dziny medycyny, opisujcych szkodliwe nastpstw a aborcji dla organizm u kobiety.
D okonyw anie aborcji m usz porw na do w ytracenia pierw orodnych w staro
ytnym Egipcie, ktrzy zginli za spraw grzechw popenionych przez ich ojcw,
a niszczcych zarw no czowieka, jak i spoeczestw o1. W szystkie przytoczone
tu wypowiedzi Reich z coraz wikszym gniew em i irytacj cytuje w swojej ksice.
Podczas pobytu w Zwizku Radzieckim Reich zapyta pew nego lekarza,
jaki jest stosunek Ludowego K om isariatu Z drow ia do kwestii m asturbow ania si
m odocianych, i usysza, e prbuje si ich od takich zachowa odwodzi. Kiedy
Reich odrzek na to, e z m edycznego p u n k tu w idzenia w austriackich i czci
niem ieckich orodkw poradnictw a seksualnego za rzecz oczywist przyjm uje
si, e nastolatkom , ktrych drczy poczucie winy, pow inno si pom aga w taki
sposb, eby um oliwia im dowiadczanie zadowolenia z m asturbacji, koncepcj

M O SK W A, 1930

323

t odrzucono, okrelajc j m ianem horrendalnej4. Podobnie rzecz si m iaa

ze synn teori szklanki w ody, wedle ktrej zaspokajanie potrzeb seksualnych
nie pow inno by przez nic ograniczane, stajc si proste i rwnie bahe, jak w y
chylenie szklanki wody. Take i ta idea zostaa zrew idow ana. Lenin m ia do teorii
szklanki w ody stosunek zdecydow anie krytyczny, a jego stwierdzenie, e m io
angauje trzy osoby, byo niem al dosow nym pow trzeniem przesania goszonego
przez katolickich duchow nych, ktrzy mwili m odej parze, i szczliwe m ae
stwo to takie, w ktrym obecne s trzy osoby: mczyzna, kobieta i Bg. Teraz
podobne tezy syszao si z ust kom unistycznych urzdnikw, ktrzy ubolewali
nad afrykaskim i zapaam i. Cokolw iek stanow io tego przyczyn, antidotum
na te bolczki byo oczywiste: A bstynencja!. Reich nie kry swej dezaprobaty.
Abstynencja to tylko slogan, tyle wygodny, co wyjtkowo szkodliwy i niemoliwy
do urzeczyw istnienia5. N iem oliw y przynajm niej dla Reicha.
W tej sytuacji Reich postanow i jeszcze dola oliwy do ognia. O znajm i,
e rozw izaniem p roblem u jest jeszcze peniejsze urzeczyw istnianie idei w y
zw olenia seksualnego. K oncepcja ta zupenie nie przylegaa do rzeczywistych
dow iadcze i w ydarze spoecznych w ZSRR i bya z nim i do tego stopnia
sprzeczna, e praw dopodobnie przyczynio si to do przyspieszenia w ydalenia
Reicha z szeregw czonkw kom unistycznej partii. Reich nigdy jednak w istocie
nie wycofa si z uporczyw ego trw ania na stanow isku, e Zwizek Radziecki nie
posun si na tej drodze tak daleko, jak pow inien by to uczyni. Pod koniec
lat czterdziestych w now ym w stpie do Die sexuelle Revolution napisa: to, co
Rosja Radziecka w latach dw udziestych w k rtkim okresie prbow aa rozwiza
si, dzieje si obecnie na caym wiecie, czyni si to wolniej, ale za to dokadniej
i gruntow niej6. Jego zdaniem Sowieci popenili ogrom ny bd, sdzili bowiem,
e rewolucja ekonom iczna autom atycznie zm ieni take relacje w sferze seksual
noci. Innym i sowy, przyjli, e rew olucja ekonom iczna sam oczynnie pociga
za sob rewolucj kulturaln. Kiedy tak si nie stao, w spraw ach spoecznych wy
cofali si na pozycje zachowawcze. W nikliw y obserw ator m gby zauway, e
Sowieci bolenie dowiadczyli wagi i znaczenia m oralnego porzdku, Reichowi
jednak w tej kwestii wnikliw oci w yranie zabrako. W edug niego, kom unici po
prostu nie rozum ieli, czym jest seks i nie pojm ow ali te tego, e transform acja spo
eczestwa wym aga przede wszystkim zm iany obyczajowoci seksualnej obywateli.
Po zwyciskim padziernikow ym przew rocie rewolucja seksualna nie pow inna
bya zosta pozostaw iona samej sobie i ograniczona tylko do sfery ludzkiej p ry
watnoci: Rewolucj seksualn, dokadnie tak sam o ja k rewolucj ekonom iczn
i polityczn, trzeba rozum ie i w iadom ie kontynuow a7.
Inaczej mwic, zdaniem Reicha, kom unici w Zwizku Radzieckim zrobili
krok w ty. Ich rew olucja przegraa, gdy nonik i kultyw ator tej rewolucji, psy
chiczna stru k tu ra czowieka, nie zostaa odpow iednio zm ieniona przez rewolucj
spoeczn8. Rewolucja ekonom iczna jest niezbdnym , ale niewystarczajcym w a
runkiem wyzwolenia. Po obaleniu cara rosyjscy rew olucjonici pow inni byli wy
korzysta rewolucj dla zniesienia instytucji rodziny, czyli zlikwidowa m oralno

324

RO ZD ZIA 22.

seksualn, ktra jest gw n przeszkod dla osignicia dobrego orgazm u, a co

za tym idzie, ludzkiego szczcia. Reich ujaw nia w tym m iejscu w asn ograni
czono. N ie dostrzega, e to wanie stao si w Zwizku Radzieckim w latach
dw udziestych i ta wanie prba m ajstrow ania przy naturze czowieka bya przy
czyn spoecznego chaosu i pniejszego wycofania si kom unistw na bardziej
zachowawcze pozycje. O sobiste pragnienia i podania Reicha byy tak silne, e
on sam nigdy nie zdoby si na to, aby je kwestionowa. Jako e podanie seksu
alne nie podlega dyskusji, rdem problem u m usi by co innego, a m ianow icie
bdne i uom ne postrzeganie seksualnoci przez kom unistw. Poniewa Partia
Kom unistyczna nie sform uow aa adnego stanow iska w sprawie rewolucji seksu
alnej i, kierujc si tylko w ytycznym i analizy historycznej Engelsa (ktra dotyczya
li tylko zaplecza spoecznego, ale nie istoty problem u), nie m oga zapanowa
nad gw atow nym i zm ianam i rew olucjonizujcym i ycie, wybucha walka, ktra
dla wszystkich przyszych pokole bdzie odzw ierciedleniem bolesnego procesu
narodzin rewolucji kulturow ej9.
Inaczej m w ic, zd a n ie m R eicha rew o lu cja rosyjska m iaa u torow a
drog rewolucji seksualnej, ale byy to je d n a k dwa rne w ydarzenia i pierw
sze z nich w adnym razie nie m usi prow adzi do drugiego ani autom atycznie
go wywoywa. Ani M arks, ani Engels nie m ieli potrzebnej wiedzy o seksie, eby
doprow adzi do rew olucji kulturow ej, k t ra przyniosaby czowiekowi pene
i ostateczne wyzwolenie. Trocki nie by p o d tym wzgldem lepszy od innych
i dlatego... radziecka rewolucja seksualna nie m iaa podbudow y teoretycznej10.
Reich wskazuje, e sam Lenin podkrela, i rew olucja seksualna, podobnie jak
sam proces zm ian spoecznej obyczajowoci seksualnej, nie by w ogle postrzegany
z pozycji m aterializm u dialektycznego, a zapanow anie nad nim wymaga wielkiego
dow iadczenia11.
W ziw szy p o d uw ag c h a ra k te ry sty cz n dla niego m egalom ani, nie
m a w tym nic zaskakujcego, e Reich w idzia w sobie osob zdoln pokierow a
tym , czego Lenin zrozum ie nie potrafi. I w pew nym sensie rzeczywicie tak
byo. Reich chcia by d ru g im Jozuem , k t ry poprow adzi n ard w ybrany do
swego rodzaju seksualnej ziem i obiecanej, podczas gdy Mojesz - w dziedzinie
politycznej, Marks, a w ujciu seksuologicznym, Freud - bdzie si tem u przyglda
z przeciwlegego brzegu Jordanu. W idzim y tu oto z jednej strony Reicha-freudyst, krytykujcego swoich lewicowych antenatw , a z drugiej strony dziaacza
politycznego krytykujcego Freuda. O bjaniajc w taki sposb stan rewolucji
seksualnej w Zwizku Radzieckim w latach dw udziestych XX wieku, rozbudzi
nadzieje lewicowych rew olucjonistw z lat szedziesitych, kiedy to jego idee
znow u zaczy zyskiwa popularno. Uznali oni wwczas, e tam , gdzie ich d u
chowi ojcowie ponieli klsk, oni m og osign zwycistwo, a kluczem do tego
jest po prostu jeszcze wiksza sw oboda seksualna.
W tym sam ym czasie Reich przedstaw i kolejn, jeszcze niebezpieczniejsz
koncepcj w ykorzystyw ania seksualnych nam itnoci jako narzdzia m obilizacji
m as oraz uzyskania nad nim i kontroli. Podoem nowej rewolucji nie bdzie

M O SK W A , 1930

325

niezadow olenie o charakterze ekonom icznym , lecz seksualnym . Reich by w y

starczajco bystry, aby dostrzec, e podsycanie seksualnych nam itnoci mas,
toruje m u drog do stw orzenia ruchu politycznego, ktrym on, jako wyraziciel
i gw arant stum ionych ludzkich poda i pragnie, bdzie m g zawiadywa.
Innym i sowy, czas przesta m czy m odych kom unistw pytaniam i w rodzaju:
O czym m wi enta teza Szstego wiatowego K ongresu?. Najlepszym sposobem
politycznego m obilizow ania dzieci jest spraw ienie, aby stay si aktyw ne seksu
alnie. Czyny przem aw iaj dobitniej ni sowa, a najdobitniej te o charakterze
seksualnym . Dzieci aktyw ne seksualnie s naturalnym i rew olucjonistam i i, eby
doprow adzi do rzeczywistej i prawdziwej rewolucji, ludzie pokroju Reicha oraz
ich zw olennicy m usz jedynie doprow adzi do tego, eby dzieci po prostu zaczy
czynnie upraw ia seks:
I odw rotnie: dziecko, ktrego aktyw no fizyczna jest cakow icie n ie sk rp o
w ana, a n atu raln a seksualno uw alnia si w seksualnych zabaw ach, bdzie zd e
cydow anie o d p o rn e na au to ry tarn e, ascetyczne wpywy. Polityczna reakcja m oe
oczyw icie ryw alizow a z rew olucyjn edukacj, o ddziaujc n a dzieci au to ry ta r
nie i pow ierzchow nie. N igdy je d n a k nie bdzie tego w stanie uczyni w dziedzi
nie edukacji seksualnej. W dziedzinie ycia seksualnego, tego, co m oe uzyska
dla dzieci rew olucja spoeczna, nie da im adna reakcyjna ideologia ani o rientacja
polityczna. Procesje, m arsze, pieni, sztan d ary i u n ifo rm y - p o d tym w zgldem
jed n ak reakcja bez w tpienia m a im do zaoferow ania wicej. I dlatego w anie re
w olucyjne ksztatow anie dziecka w ym aga u w olnienia jego biologicznej, seksualnej
aktyw noci. To jest bezdyskusyjne1.

Uwane przeczytanie powyszego fragm entu wyjania nam pew ne rzeczy.

Po pierw sze, nie sposb na jego podstaw ie pow iedzie, czy Reichowi chodzi
0 wyzwolenie seksualne m odych, czy o polityczn w adz nad nim i, poniew a
postulujc zezwolenie im na zaspokajanie seksualnych popdw , jednoczenie
czyni z nich onierzy wasnej rewolucji. Chce mobilizowa masy, odwoujc si do
ludzkich nam itnoci seksualnych. To wanie denie do wyzwolenia seksualnego
m otyw uje je politycznie. Tak wic Reich m oe je wyzwoli tylko poprzez uzy
skanie nad nim i kontroli. eby stay si wolne, m usi zmobilizowa je politycznie,
to za m oe uzyska jedynie za spraw w yzw olenia ich nam itnoci. Nie sposb
unikn tego paradoksu, gdy kiedy nam itnoci seksualne uw alnia si spod n a d
zoru rozum u, wyzwolenie i kontrolow anie staj si jednym i tym samym. Ludzkie
nam itnoci m ona wykorzysta do obalenia wadzy, tak jak to byo w przypad
ku rew olucji francuskiej, ale z chwil o d rzucenia p orzdku m oralnego, zgodnie
z tym , co przewidywa Platon, nastpuje destrukcja i rozpad adu spoecznego. I tak,
dziesi lat po w ybuchu rewolucji padziernikow ej przyw dcy sowieccy stanli
przed w yborem : albo nadal sprzyja rew olucji seksualnej i biernie przyglda si
dezintegracji spoeczestw a ze w szystkim i tego niebezpieczestw am i w obliczu
zbliajcego si konfliktu z N iem cam i, albo odrzuci swoje rewolucyjne zasady
1 opow iedzie si w tej dziedzinie za tradycyjnym i w artociam i, ktre przyw rc

326

R O ZD ZIA 22.

spoeczny porzdek. K om unici w ybrali drugie z tych rozwiza. Reich wybra

pierw sze i w rezultacie ich drogi m usiay si rozej.
W roku 1930 Reich przeprow adzi si do Berlina, po czci z pow odu roz
czarow ania Freudem i rodow iskiem psychiatrw, ale take dlatego, e poprzez
dziaalno sex-polu chcia bardziej zaangaow a si w dziaalno prow adzon
pord klasy robotniczej tego coraz bardziej dekadenckiego wwczas miasta. Przy
jecha do Berlina w okresie, kiedy wasnym i oczam i m g obserwowa postpujcy
upadek Republiki W eimarskiej i jednoczesne przejm ow anie w niej wpyww przez
nazistw, ktrzy doszli do wadzy, wm aw iajc przecitnem u Niemcowi, e raz na
zawsze rozpraw i si z tym, co nazywano Kulturbolschewismus, czyli ruchem i kon
cepcjam i, ktre po czci gosi take Reich. Innym i sowy, Reich i jem u podobni
sami spowodowali to, czem u chcieli zapobiec, prom ujc idee sex-polu. Paradoksal
nie, to wanie Kulturbolschewismus w ynis H itlera do wadzy. To fakt, ktrego ani
Reich, ani nikt z jego lewicowych epigonw uzna nie chcia i nigdy si do tego nie
przyzna. By m oe wanie dlatego Reich tak bardzo chcia znale jakiego koza
ofiarnego, ktrego m gby obciy odpow iedzialnoci za to, do czego sam d o
prowadzi. W Die sexuelle Revolution stara si udow odni, e rewolucja seksualna
zostaa zdradzona przez Sowietw, w Massenpsychologie des Faschismus prbow a
za wyjani, dlaczego niem iecka klasa robotnicza zam iast seksualnego postpu,
tak jak go rozum ia Reich, wybraa postaw y tradycyjne. Zam iast widzie w Hitlerze
niem ieck wersj Stalina i spenienie przepow iedni Platona, e dem okracja zawsze
prow adzi do tyranii, Reich w ola obarcza H itlera w in za mistycyzm - czytaj:
chrzecijastw o - ktry, opow iadajc si za seksualn m oralnoci, uniem oliw ia
ludziom osiganie orgazm u bez zaham ow a oraz poczucia winy. To z kolei - w e
dug owej w istocie rzeczy genitalnej psychologii - stwarza ogrom ny rezerw uar
negatyw nych uczu, ktre znajdow ay ujcie w sadystycznych ekscesach, jakich
dopuszczali si nazici. W edle teorii goszonych przez Reicha, stum ienie seksu
alnoci prow adzi do totalitaryzm u, podczas gdy w rzeczywistoci jest dokadnie
odw rotnie. W szak to nie seksualna m oralno, ale Republika W eim arska z jej
Kulturbolschewismus i seksualn dekadencj w yniosy H itlera do wadzy. Pniejsi
lewicowi apologeci Reicha popeniaj ten sam b d w m yleniu i wydaje si, e
czyni to wiadom ie. Pod koniec lat czterdziestych, kiedy do tego chru doczyli
Erich From m , T heodor A dorno i Richard H ofstadter, na lewicy pow sta w tej
sprawie konsensus. A dorno w ksice Osobowo autorytarna sform uow a obo
wizujce dla pow ojennej lewicy w ytum aczenie zjawiska faszyzmu, twierdzc,
e by on skutkiem dziaania obyczajowego ucisku, czyli si konserwatywnych,
identyfikow anych z K ocioem katolickim . Platon myli si zatem, twierdzc, e
seksualne w yuzdanie prow adzi do ustanow ienia tyranii. W edug Reicha, A dorna
i From m a w inny by ucisk i ta opinia staa si obow izujca podczas rewolucji
seksualnej, ktra w ybucha dw adziecia lat pniej, kiedy to lewica kolejny raz
podja prb zlikwidowania owego ucisku za pom oc seksualnego permisywizmu.
W koncepcji Reicha, czarnym charakterem by ojciec. O d Freuda zapoyczy
przekonanie, i Bg jest projekcj obrazu ojca, wszelki atak n a ojca by zatem ata

M O SK W A , 1930

327

kiem na Boga i odw rotnie. Surowy ojciec, ktry odm aw ia dziecku spenienia jego
pragnie, jest przedstaw icielem Boga na ziemi, a w w yobrani dziecka, w ykonaw
c woli Boga13. Dziaajc w sex-polu, zwaszcza w Berlinie, Reich zrozum ia, e
najlepszym sposobem zaatakow ania system u spoecznego, ktrego fundam entem
jest autorytet ojca uosabiajcego w adz Boga na ziemi, bdzie przekona m odych
ludzi, eby zaczli by seksualnie aktyw ni jeszcze przed zawarciem m aestwa.
Najlepiej, gdyby nawizali stosunki seksualne, ale m asturbacj rw nie naley
popiera i po d w ielom a w zgldam i jest ona naw et lepsza, gdy atwiej dla kadego
dostpna. Dziecko, ktre raz o d d a si zakazanym czynnociom seksualnym , n a
bywa odpornoci na uroki reakcji - tym sowem Reich by uprzejm y okrela
m oralno. Jego zdaniem : Dzieci nie w ierz w Boga. Zwykle w iara ta ugruntow uje
si w nich dopiero wwczas, kiedy m usz nauczy si tum i pobudzenie seksualne,
ktrem u towarzyszy m asturbacja14. Rzecz jasna, Reich wyciga z tego tw ierdzenia
im plikacje n atu ry politycznej. Zachcanie dzieci do m asturbow ania si byo po
prostu jeszcze jednym sposobem blokow ania ich otw arcia na wiar w Boga. Po
usuniciu z ich w iadom oci Boga znika te autorytet ojca, a razem z nim cay
porzdek spoeczny opierajcy si na adzie m oralnym , czyli jedyny rzeczywisty,
jaki istnieje. Innym i sowy zatem, m asturbacja bya sposobem prow adzcym do
obalenia pastw a. Stanowia narzdzie rewolucji, choby kom unici gorco tem u
zaprzeczali. K om unici zdradzili rewolucj, kiedy odrzucili seksualne wyzwolenie,
co Zwizek Radziecki uczyni m usia, jeeli nie m ia si pogry w anarchii. P o
w szechne odrzucenie m oralnoci seksualnej spow odow ao, e kraj znalaz si na
kraw dzi anarchii i spoecznego rozpadu, czem u dziwi si nie naley, gdy, jak
podkrela to od zawsze Koci katolicki, m oralno seksualna jest fundam entem
spoecznego porzdku. Fakt, e kom isarze m wili teraz dokadnie to samo, jeszcze
bardziej tylko rozsierdzio Reicha i u m ocnio jego ch dziaania na rzecz rzeczy
wistej rewolucji, ktra m iaa m ie charakter do gbi seksualny:
W raz z w yelim inow aniem stan u spastycznoci m ini genitalnych, idea Boga
i lk p rzed ojcem n a zawsze tra c swoj podstaw . W organizm ie czow ieka skurcz
m ini genitalnych stanow i nie tylko fizjologiczne um iejscow ienie religijnego
lku, ale jest take rdem p rzyjem nego niepokoju, k t ry staje si rdzen iem k a
dej religijnej m o raln o c i... G en italn a niem iao i przyjem ny niepokj s yw ot
nym rdzeniem w szelkich antyseksualnych religii p atriarch aln y ch15.

Z daniem Reicha, seks by najlepszym narzdziem rewolucji. N iedozw o

lo n a aktyw no seksualna stan o w ia rw nie najskuteczniejsz profilaktyk
zapobiegajc przyjciu w iary w Boga, a kiedy Bg i rodzina znikaj z ludzkiego
horyzontu, dla rew olucjonistw p okroju Reicha jest to gw arancj sukcesu. W y
korzystujc nam itnoci zwizane z seksualnoci, Reich by w stanie m obilizo
wa m asy na skal dotd niespotykan. Sowieci przekonali si, e trzeba za to
zapaci wysok cen spoecznego chaosu, Reich jed n ak po prostu zignorow a
ich dow iadczenia i tak sam o postpio pokolenie, ktre w latach szedziesi
tych starao si jego teorie urzeczyw istnia w praktyce. Dlatego m ona przyj,

328

RO Z D Z IA 22.

e w istocie bya to rewolucja w duchu Reicha. To ona oddaa ster wadzy w rce
obecnie rzdzcych. To dlatego w adze prom uj taki wanie rodzaj zachowa,
czynic to poprzez rozpow szechnianie pornografii, za biuro Naczelnego Lekarza
Stanw Zjednoczonych jest nierozerw alnie zwizane z akcj prom ow ania aborcji
oraz antykoncepcji - a za rzdw adm inistracji Clintona, take m asturbacji. Pod
koniec swojej kadencji Joycelyn Elders, penica urzd Naczelnego Lekarza USA,
jasno stwierdzia, e edukacja seksualna i m asturbacja to jedno i to samo. Su
one tem u sam em u celowi, czyli odejciu od m odlitw y oraz porzdku spoecznego
opartego na m oralnoci i autorytecie ojca. M asturbacja stanow i po prostu cz
edukacji seksualnej i dlatego jednoczenie jest w cielaniem w ycie rewolucji
spoecznej. Ten pogld pani Elders by m oe zaczerpna od Reicha, ktry w Die
sexuelle Revolution napisa:
Nie m oem y edukow a dzieci i m odzie, a jednoczenie zakazywa zabaw
seksualnych i m asturbacji. Nie m oem y trzym a w tajem nicy praw dy o znaczeniu
seksualnego zaspokojenia. M oem y tylko m w i praw d i pozw oli yciu biec w a
snym torem , cakowicie w olnym o d ingerencji. Potencja seksualna, fizyczny wigor
i pikno m usz sta si trw aym i ideaam i rew olucyjnego ru ch u na rzecz w olnoci16.

ROZDZIA 23

WASZYNGTON, 1930
ro k u 1930 Sd N ajw yszy S tan w Z je d n o c zo n y ch , o rz e k a
jc w sprawie znanej jako Young s Rubber C orporation vs. C. I. Lee
& Co., Inc. i uznajc legalno midzystanowego handlu rodkam i
antykoncepcyjnym i, zdaw ao si, e rozstrzygn spr w kwestii
znaku handlow ego, k t ry zaistnia m idzy dw om a p roducentam i
O krelenie zdawao si w ydaje si tu jak najbardziej na miejscu, gdy zaledwie
kilka m iesicy pniej ten sam sd, w spraw ie o rozpow szechnianie przez M ary
W are D ennett pam fletu przeciw ko w ychow aniu seksualnem u, uzna definicj obscenicznoci sform uow an w Ustawie Cam stocka. N iejednoznaczno wynikajca
z obu tych w erdyktw zostaa dostrzeona przez zw olennikw kontroli urodze,
ktrzy nie tracili czasu, aby j wykorzysta.
5 listopada 1930 roku Eleanor D w ight Jones, szefowa A m erykaskiej Ligi
K ontroli U rodze, napisaa do L aw rencea B. D unham a, wczesnego dyrektora
Biura H igieny Spoecznej, zaw iadam iajc go, e

nadszed czas, abym y w caym kraju zorganizow ali system atyczn kam p an i p rz e
ciw ko obecnem u dysgenicznem u m n o en iu si ludzi niepenow artociow ych. S po
eczestw o zaczyna rozum ie, e naukow a, k o n stru k ty w n a filantropia polega nie
tylko na otoczeniu opiek chorych, b iednych i zdegenerow anych, ale p odejm uje
te kroki w celu zapobieenia n aro d zin o m dzieci skazanych na bycie ndzarzam i,
inw alidam i, degeneratam i bd w szystkim i je d n o czen ie1.

Pani Jones nigdy nie pokw apia si wytum aczy, skd wie, e niektre dzieci
s z gry skazane na bycie ndzarzam i, inw alidam i, degeneratam i, bd jednym ,
d rugim i trzecim jednoczenie, ale te w pew nym sensie bynajm niej nie m usiaa
tego czyni. Narzdziem , dziki ktrem u moga, niczym zagldajc do krysztaowej

330

RO Z D Z IA 23.

kuli, przepow iada przyszo i rozpoznaw a kwalifikacje m oralne jeszcze nie

narodzonych dzieci, bya eugenika. Tezy tej pseudonauki akceptow aa rwnie
fundacja R ockefellera, o d ktrej o rganizacja p an i Jones otrzym yw aa hojne
dotacje. Pniejsze fem inistki, o d biografek M argaret Sanger po autorki filmw ktre w upikszonej form ie przedstaw iay dzieje jej ycia delegatom na rozm aite
konferencje pow icone dem ografii, a organizow ane p o d auspicjam i Organizacji
N arodw Zjednoczonych - zwyky przedstaw ia ruch na rzecz kontroli urodze
jako co cakowicie odm iennego od ruch u eugenicznego. W szelako oczywiste jest,
e byo to jed n o i to samo. A ntykoncepcja od sam ego pocztku bya czym w ro
dzaju broni w ym ierzonej przeciw ko pew nym w splnotom etnicznym , a jej zw o
lennicy byli tego doskonale w iadom i i z rozm ysem fundowali j na takich wanie
podstaw ach, czem u z wielk otw artoci daa w yraz pani Jones w swoim licie.
A poniew a fundacja Rockefellera w czasach wielkiego kryzysu wydawaa na ten
cel dziesi tysicy dolarw rocznie, m usiaa si z tym i koncepcjam i zgadza.
Nawizujc do eugeniki, pani Jones pisze:
D rug czci naszego p ro g ram u jest naw izanie w sppracy z o rodkam i
p om ocy spoecznej w tych m iastach, aby kobiety z niszych w arstw spoecznych
i ekonom icznych m ogy skorzysta z p o rad n ictw a zw izanego z antyk o n cep cj...
K oncentrujem y si na praktycznych przedsiw ziciach, m ajcych na celu urzeczy
w istnienie kontroli u ro d ze w rd przedstaw icieli klas niszych. Dla d o b ra rasy,
ludzie niepenow artociow i - niew ydarzeni i chorzy - po w inni m ie m ao dzieci
albo w rcz w ogle ich nie m ie - i na szczcie sam i tego chc. Pod tym w zgl
dem interes osobisty zgodny jest z interesem spoecznym . Na tym polega sia ruchu
na rzecz kontroli u ro d z e 2.
N ie planujem y adnych dziaa ustaw odaw czych, poniew a nie uw aam y tego
za spraw piln. Praw o federalne nie zakazuje lekarzom ustnego zalecania an ty
koncepcji, nie pozw ala tylko na rozsyanie w tej spraw ie listw oraz inform ow anie
o niej i rodkach, ktre jej su, ale i to nie jest egzekw ow ane... tylko dw a stany,
Pensylw ania i M ississippi zakazuj lekarzom udzielania inform acji o kontroli u ro
dze. W Pensylwanii przepis ten jest m artw y, gdy oficjalnie i bez adnych p rz e
szkd, naw et ze strony w adz rzym skokatolickich, funkcjonuj tam a trzy kliniki
kontroli u ro d ze 3.

Lekcewaca w zm ianka pani Jones o dziaaniach ustawodawczych bya

zakam uflow anym przytykiem wobec M argaret Sanger, rywalizujcej z ni o dostp
do dotacyjnego obu fundacji Rockefellera. Sanger w roku 1928, po dwuletniej
nieobecnoci w kraju i pobycie w Europie, zostaa usunita ze stanowiska szefowej
Ligi K ontroli U rodze. Teraz prow adzia klinik i przew odniczya organizacji
o nazwie N arodow y Kom itet na rzecz U chw alenia Prawa Federalnego o Kontroli
U rodze, ktrej celem byo doprow adzenie do zniesienia federalnego zakazu
im p o rtu i/lub rozpow szechniania rodkw antykoncepcyjnych, a take in fo r
m acji na ich tem at, zapisanego w uchwalonej w roku 1873 Ustawie Com stocka.
W 1930 roku NCFLBC (N ational C om m ittee on Federal Legislation for Birth

W ASZYN G TO N , 1930

331

C ontrol) doprow adzia do w prow adzenia stosow nych projektw ustaw do obu izb
Kongresu; ostateczna rozgryw ka w tej spraw ie bya ju zatem bliska.
R uch eu g en iczn y o p iera si n a o b serw acji p rostego yciow ego faktu:
klasy wysze przyzwyczaiy si do stosow ania antykoncepcji, ale jednoczenie
byy cakowicie w iadom e tego, e inne grupy spoeczne nie stosuj jej wcale.
D ugofalow ym skutkiem posiadania niew ielu dzieci albo wrcz nieposiadania
ich, podczas gdy w innych grupach etnicznych rodzio si ich duo (zjawisko
to okrelali term in em zrnicow ana pod n o ), skutkowa bdzie stopniow
utrat ich przew agi politycznej i ekonom icznej, co nie um kno take uwadze
katolikw - jednej z najbardziej aktyw nych politycznie grup uznaw anych przez
wczesne elity za niew ygodne.
W ielebny John A. Ryan, profesor teologii m oralnej na Uniwersytecie Ka
tolickim i przew odniczcy Krajowej Katolickiej Akcji D obroczynnej (N ational
C atholic Welfare Conference), zwyk by koczy swe przem w ienia potpieniem
antykoncepcji, czynic to w te oto sowa:
P onad siedem nacie stuleci tem u w ielki chrzecijaski pisarz T ertulian w so
w ach penych triu m fu zw rci si do w czesnych klas wyszych, w adcw rzy m
skiego im perium : Jestem y tu o d niedaw na, a je d n ak zapeniam y w asze m ia
sta, wyspy, forty, m iasteczka, obozy, pokolenia, dzielnice, paac, senat, rynek;
zostaw ilim y w am tylko wasze w itynie. Parafrazujc go, ci, ktrzy odrzucaj
kontrol u ro dze, m ogliby pow iedzie dzisiejszym klasom wyszym: My ta k
e jestem y tu od niedaw na, ale ju tro bdziem y wikszoci. Z ajm iem y i o p a n u
jem y kad sfer dziaalnoci: farmy, kantory, szkoy, w olne zawody, pras, legislatur. Z dom inujem y je, gdy p o naszej stronie bdzie liczebno i inteligencja,
a nade w szystko m o raln a sia, aby walczy, przetrw a i trw a. W am zostaw im y
bogw i boginie stw orzone przez was n a obraz i podobiestw o wasze, bstw a b ez
troski, przyjem noci i m iernoci. Pozostaw im y w am uciechy dekadencji oraz w y
rok skazujcy was na w yginicie4.

John A. Ryan urodzi si 25 m aja 1869 roku w Vermillon, dwadziecia mil

na p o udnie o d St. Paul, w stanie M innesota; by dziesi lat starszy od M argaret
Sanger, ale p odobnie jak ona, w yw odzi si z w ieloosobowej rodziny irlandzkich
im igrantw . W yrasta na farm ie w spoecznoci zoonej z im igrantw , dla k t
rej reklam a jako narzdzie budow ania tosam oci narodowej bya czym nie do
pom ylenia. W swojej autobiografii napisa:
R olnicza spoeczno, w ktrej si u ro d ziem i w ychow aem , skadaa si w y
cznie z irlandzkich im igrantw , ktrzy wszyscy byli katolikam i. W szkole rejo
now ej, do ktrej uczszczaem , nie byo w tam ty m czasie ani jednego ucznia in
nego w yznania ni katolickie. Ssiedni spoeczno, n a p o u d n ie o d nas, tw orzyli
sam i N iem cy, wszyscy, p o d o b n ie ja k my, byli katolikam i. Ludzie o d nas utrzy m y
w ali z n im i bardzo dobre stosunki. N ie byo m idzy n am i ktni, w rogoci ani ad
nych tar, m im o e my, Irlandczycy, uw aalim y naszych niem ieckich ssiadw

332

RO Z D Z IA 23.
za w jaki sposb od siebie gorszych. W rzeczyw istoci, p o d pew nym i w zgldam i,
to oni n ad nam i growali. W tedy jed n ak przym ykalim y na to oczy i zw racalim y
uw ag tylko na te cechy, ktre naszym zd an iem w yrniay nas jako ras w ysz5.

Rozbieno m idzy poczuciem przynalenoci do wyszej rasy a pozycj

Irlandczykw w dziewitnastowiecznej Ameryce, gdzie traktow ano ich pogardliwie
jako woy robocze, spowodowaa, e Ryan sta si szczeglnie wyczulony na kwestie
sprawiedliwoci spoecznej. Swj pierw szy gos w w yborach na stanowisko guber
natora stanu M innesota odda na kandydata Partii Ludowej i jeszcze pod koniec y
cia broni tego w yboru w autobiografii. Kiedy jednak Partia D em okratyczna zacza
um ieszcza w swoim program ie bardzo populistyczne punkty, zm ieni orientacj
polityczn i sta si tak zagorzaym zw olennikiem Franklina Delano Roosevelta,
e u jednego z biografw zyskao m u to przydom ek Right Reverend New D ealer.
Za potw ierdzenie i poparcie swoich pogldw uzna przeom ow encyklik papie
a Leona XIII Rerum Novarum , ktra zostaa ogoszona w roku 1892. Zgadzajc
si z zaw artym w niej przesaniem , a take z ogoszon czterdzieci lat pniej
encyklik Quadragesimo A nno Piusa XI, Ryan potpia kom unizm i socjalizm
goszone przez lewic, ale te myl ekonom iczn Szkoy M anchesterskiej. Gosi,
e w robotniku naley widzie osob ludzk ze wszystkim i praw am i duchowym i,
ktre si z tym wi, a nie tylko, jak gosia cz m aterialistycznej antropologii,
rodek produkcji, sucy korzyciom wacicieli fabryk - czy to kapitalistw,
czy kom unistycznych komisarzy. Pierw sza ksika Ryana nosia tytu The Living
Wage; atakow a w niej m altuzjaskie denie do obnienia przyrostu naturalnego
i w ypacania robotnikom niskiego uposaenia. Pod wieloma wzgldami M argaret
Sanger stanow ia w zorcowy przykad tego, czem u si przeciwstawia. G dy tylko
zacza prom ow a kontrol u rodzin, przestaa m w i o wysokoci zarobkw.
Rozw izaniem wszelkich przejaw w ekonom icznej niespraw iedliw oci m iao by
zredukow anie przyrostu naturalnego.
Dla Ryana byy wane dwa aspekty tej sprawy: kontrol urodzin uwaa za zo
sam o w sobie i nigdy nie przeoczy okazji, aby to podkrela. 8 kwietnia 1924 roku,
dziesi lat przed konfliktem z M argaret Sanger, Ryan owiadczy przed Kongresem,
e zdaniem Kocioa katolickiego antykoncepcja jest niem oralna - w iecznotrw a
e, zasadniczo i fundam entalnie n iem o raln a... bardziej naw et ni cudzostwo,
gdy, cudzooc, nie popenia si gw atu na naturze ani nie wypacza jej funkcji6.
O prcz tego m ia te poczucie, e kontrola uro d zin jest sprzeczna z interesam i
klasy pracujcej, poniew a, jeeli zyska legitymizacj, zostanie w ykorzystana - jak
to ju byo wczeniej, i co M argaret Sanger uczynia w latach trzydziestych - jako
pretekst do tum ienia da o podw yszenie zarobkw.
W roku 1906, w sptw orzc Encyklopedi Katolick, John A. Ryan wyjani,
dlaczego teorie M althusa stanowi odzwierciedlenie pesym izm u jego epoki. W ska
za rwnie, e kontrola urodze idzie rka w rk z ekonom icznym uciskiem .
W roku 1798 rewolucja francuska m iaa si ku kocowi. Euforia W ordsw ortha
i C oleridgea towarzyszca ich pieszej wyprawie po Francji ustpia m iejsca reakcji

W A SZ Y N G TO N , 1930

333

i rzdom te rro ru Robespierrea. Z daniem Ryana, rew olucja francuska spow odo
waa rozpad daw nego system u spoecznego, nie popraw iajc w arunkw bytowych
francuskiego ludu7. O prcz tego kilka kolejnych zych zbiorw zuboyo rolnicze
obszary Anglii i to do tego stopnia, e ywno trzeba byo sprowadza zza granicy,
co spow odow ao zachwianie rw now agi handlow ej oraz w zrost zaduenia. Co
najistotniejsze jednak, angielskie fabryki w kiennicze zaczy si m echanizowa,
to za zwikszyo w ydajno produkcji i tw orzyo nie tylko nowe m iejsca pracy,
ale pow odow ao take w yrastanie zupenie now ych m iast, zamieszkiwanych przez
ludzi pracujcych w now o w ybudow anych fabrykach. N ow a technologia spow o
dow aa w zrost przyrostu naturalnego, ale zyski i korzyci w ynikajce z m echani
zacji przem ysu byy w ycznym udziaem wacicieli zakadw. Ruch luddystw
by w anie jed n z form sprzeciw u przeciw ko now em u stanow i rzeczy. Zam iast
je d n ak protestow a przeciw ko niespraw iedliw em u podziaow i dbr, luddyci
niszczyli m echaniczne krosna, ktre pozbaw iay ich pracy.
Pierwsza cz eseju powiconego M althusow i napisana zostaa w odpow ie
dzi n a utopijny trak tat W illiam a G odw ina, pow icony sprawiedliwoci spoecz
nej, w ktry m auto r tw ierdzi, e rdem ndzy s wadliwe instytucje spoeczne.
W edug G odw ina, rozw izaniem problem u ndzy byaby rw na i sprawiedliwa
dystrybucja dbr, a proces ten m oe zapocztkow a rewolucja polityczna. W k o n
cepcjach M althusa i G odw ina m glicie pojaw ia si ju zarys obecnoci si, ktre
doprow adz pniej do w ybuchu rew olucji w Rosji i uksztatow ania si dw ubie
gunow ego politycznego krajobrazu XX wieku: z jednej strony m am y socjalizm
nawoujcy do rewolucyjnych zm ian spoecznego porzdku, z drugiej za ideologi
m altuzjask, ktra w Anglii i USA zyska pozycj dom inujc, goszc, e owe
przem iany spoeczne niczego nie dadz, gdy w zrost liczby ludnoci zawsze prze
wyszy m oliw oci w yprodukow ania odpow iedniej iloci ywnoci - dokadnie
tak, jak to ju byo w Anglii. W edle pierw szego z tych systemw, n atu ra ludzka
bya cakowicie plastyczna, d rugi z nich proponow a porzdek spoeczny bdcy
trw aym nastpstw em stosow ania elaznych praw , niezm iennie korzystny dla
zam onych w arstw posiadajcych.
M althus d okona oglnej analizy wspczesnej m u sytuacji ekonom icznej
A nglii i w dru g im w ydaniu swojej ksiki sform uow a sawne prawo, mwice,
e przyrost naturalny zwiksza si w postpie geom etrycznym , a ilo ywnoci
przyrasta w postpie arytm etycznym . W ycign std wniosek, e ywnoci bdzie
zawsze brakow ao, gdy jej produkcja nie nady za rosncym przyrostem liczby
ludnoci. W sytuacji, kiedy bogactw o kraju w zrasta, ale klasa pracujca w ogle
nie partycypuje w w ynikajcych z tego korzyciach i nie staje si zamoniejsza,
zawsze oznacza to przyrost dem ograficzny i jednoczesne zm niejszenie zasobw,
z ktrych m oe korzysta. Z daniem Ryana byo to po prostu przekazanie w inny
sposb oczywistej treci, e w zrost produktyw noci nie przekada si na rw
ny p o d z ia dbr. W zro st zam onoci o znacza rozwj przem ysu, w ktrym
przyjm ow ano do pracy coraz to wicej ludzi, ale robotnicze pace pozostaw ay
na niezm iennie niskim poziom ie; populacja robotnikw zwikszaa si, ale nie

334

RO Z D Z IA 23.

towarzyszy tem u wzrost ich siy nabywczej. W rezultacie, ceny produktw rolnych
byy nadal niskie, a produkcja rolnicza nie zwikszaa si. Rycho doszo do tego,
e bogactw o zostao skoncentrow ane w rkach tak nielicznej grupy, i w ym iana
ekonom iczna zaam aa si, a zjawisko to okresow o pow tarzao si przez cae XIX
stulecie, a w iek XX rw nie nie by od niego wolny.
Z daniem Ryana, prawo M althusa byo zwyk ideologi przykrojon na
potrzeby angielskiej klasy rzdzcej, a take sam ospraw dzajc si przepowiedni.
Stao si uspraw iedliw ieniem ekonom icznej niespraw iedliwoci, ktrym szerm o
w ano zarw no w Anglii, jak i w Ameryce. N adano m u charakter prawa podobnego
do tych, form uow anych przez zw olennikw N ew tona i w ten sposb nierw na
dystrybucja dbr, bdca przykadem spoecznej niesprawiedliwoci, zyskaa status
potw ierdzonego naukow o faktu, a co za tym idzie, staa si take uzasadnieniem
dla podtrzym yw ania niedopuszczalnie niespraw iedliw ego status quo. Praw dopo
dobnie nie byo to intencj M althusa, ale jego idee szybko zaczy y wasnym
yciem i zam one w arstw y spoeczestw a angielskiego i am erykaskiego przyjy
je jako racjonaln podstaw , tum aczc ich z g ru n tu niespraw iedliw praktyk
prow adzenia interesw. M althus ostatecznie wycofa si z wasnych tw ierdze
goszcych, e ludzki przyrost dem ograficzny n ieuchronnie bdzie poda tra
jektori pod o b n do w zrostu pogow ia zwierzt, ale zanim do tego doszo, jego
koncepcje zostay zaanektow ane przez innych, gwnie dlatego, e byy korzystne
dla osb pragncych utrzym a dotychczasow y stan rzeczy.
Ideologia m altuzjaska bya zawsze wykorzystywana przez plutokratw, kt
rzy pracow nikom dom agajcym si wyszych zarobkw kazali raczej zastanawia
si nad sposobam i zm niejszenia nadw yki dem ograficznej, a przykadem tego
jest posta Scroogea z Opowieci wigilijnej Karola Dickensa. K ontrola urodze
bya zawsze m atuzjask odpow iedzi na robotnicze postulaty zwikszenia ich
pac, a w roku 1930 M argaret Sanger, dostrzegajc po tem u odpow iedni okazj,
staraa si wykorzysta W ielki Kryzys jako uzasadnienie dla jej wprowadzenia.
Rockefellerowie, bdcy wyrazicielam i konkretnych etnicznych interesw, zadbali
o sfinansow anie organizacji Sanger, kt ra m iaa prom ow a kontrol urodze,
przedstaw iajc j jako sposb rozw izania problem u ndzy, ktra pojawia si
podczas Wielkiego Kryzysu; m iao to jednoczenie odwie klasy pracujce od d o
m agania si wyszych zarobkw. O to co Sanger pow iedziaa o tym w Kongresie,
a zacza od cytow ania listu otrzym anego o d anonim ow ej kobiety, ktr kryzys
ekonom iczny w pdzi w bied:
M ojego m a nie m a ju p o n ad dw a tygodnie; poszed szuka pracy i nie wiem,
gdzie teraz jest. C hodz praw ie b oso i m am tylko dwie, b ardzo znoszone su k n ie ...
a m oja pitnastoletn ia crka jest o d stycznia w szpitalu. Dlatego, pani Sanger, jeeli
m j przygnbiajcy list, napisany w goryczy i n ied o statk u m oe p o m c w tym , eby
inne ony i m atki m iay m niej dzieci, a wicej zdrow ego rozsdku i spokoju, na
lito bosk, niechaj go p ani w ykorzysta8.

W A SZYN G TO N , 1930

335

List ten jest niewtpliwie poruszajcy, ale nie wynika z niego i nie jest oczy
wistym, e pow odem zuboenia tej kobiety bya liczba posiadanych dzieci, i nie jest
te wcale oczywiste, e w przypadku, gdyby M argaret Sanger udao si wprowadzi
kontrol urodze, m, o ktrym wspomina, dostaby godziwie wynagradzan prac,
dziki ktrej byby w stanie utrzyma rodzin. Ideologia M althusa najczciej suya
za wymwk usprawiedliwiajc niew ypacanie robotnikom przyzwoitej pensji,
poniewa wedle ideologii tej, popraw a sytuacji materialnej robotnika jedynie zach
caa go do podzenia kolejnych dzieci, a co za tym idzie, powodowaa tym wiksze
zuboenie. O d czasu sporu M althusa z G odw inem wiat podzieli si na tych, ktrzy
uwaali, e doszo do przeludnienia i liczebno populacji naley zmniejsza, oraz
tych, ktrzy twierdzili, e jest odwrotnie, a pace robotnikw trzeba podwysza.
Na pocztku lat trzydziestych, po krachu na giedzie, ponow nie rozgorza
spr m idzy M argaret Sanger, ktra bya ordow niczk pierwszej z tych opcji,
a w ielebnym Johnem A. Ryanem, opow iadajcym si za drug z nich. W roku
1934 oboje w ystpili przed K ongresem Stanw Zjednoczonych i wypowiedzieli
si w spraw ie projektu ustawy, ktra m iaa zalegalizowa rodki antykoncepcyj
ne. W latach trzydziestych Sanger staa si zagorza zw olenniczk idei i celw,
ktre przyw iecay ruchow i eugenicznem u, po czci dlatego, e finansowali j
najwiksi plutokraci, ktrym zaleao na utrzym aniu niskich pac robotniczych,
po czci z tego pow odu, e jej donatorzy zaangaow ani byli w zakam uflowan
K ulturkam p f przeciw ko Kocioowi katolickiem u, a po czci take z racji k o n
sekwencji w ynikajcych z jej w asnego ycia seksualnego i potrzeby uw olnienia
si od poczucia w iny wywoanej m ierci crki, na co sposobem byo uczynienie
z kontroli urodze najwaniejszej spraw y jej ycia. The Birth C ontrol Review
przej tezy, a nawet term inologi eugeniki i uczyni z niej podstaw dla goszonego
przez pism o program u wprowadzenia kontroli urodze. Mwia o narodzie czystej
krw i i postulow aa take, aby wiksz liczb dzieci podzili penow artociow i,
m niejsz za niepenow artociow i ludzie, ci ostatni definiowani byli na podstawie
kryteriw rasowych. Zaliczaa do nich ydw, Sowian, katolikw i czarnych.
Bya take entuzjastyczn zw olenniczk eugenicznej polityki Hitlera; udostpnia
am y The Birth C ontrol Review Ernstow i Rudinow i z hitlerowskiego Instytutu
A ntropologii, Dziedzicznoci Ludzkiej i Eugeniki im. cesarza W ilhelm a.
Nic dziwnego zatem, e, wystpujc przed Kongresem, Sanger przedstawiaa
kontrol urod zin jako rozw izanie ekonom icznych tru d noci i bolczek kraju:
M asa ludzi dom aga si pom ocy spoecznej, zasikw, miejsc pracy, ktre zajmuj
in n i... Co stanie si z m ilionam i dzieci, ktrych rodzice obecnie s bezrobotni?9.
O dpow ied na to pytanie jest dzisiaj oczywista, tak sam o jak odpow iedzi
na radykalne pytania stawiane w latach szedziesitych przez tych, ktrzy obawiali
si konsekw encji eksplozji dem ograficznej. O dpow iedziao na nie ycie. Dzieci
bezrobotnych przestay niedojada z chwil kiedy ich ojcowie dostali przyzw o
icie patn prac - i byo to zjawisko niem al pow szechne, gdy po przystpieniu
Stanw Zjednoczonych do II w ojny wiatowej, gospodarka am erykaska wysza
z kryzysu i u m ocnia si.

336

R O Z D Z IA 23.

Ryan ze swej strony argum entow a, e przyczyn W ielkiego Kryzysu by

niski przyrost naturalny i niskie pace, czyli innym i sowy, nie eksplozja, ale implozja dem ograficzna. Nie do e liczebno populacji USA ulegaa zmniejszeniu,
to rwnolegle kurczya si te jej zdolno nabywcza, za co odpow iedzialne byo
utrzym yw anie niskich pac, ktre zjawisko podkonsum pcji uczynio problem em
bdnego koa, a ostatecznym tego rezultatem byo kurczenie si gospodarki i to
warzyszce tem u stae obnianie si stopy yciowej spoeczestwa. W tej sytuacji,
kontrola u ro d ze jedynie u m ocniaby czynniki odpow iedzialne za pow stanie
zjawiska bdnego koa, ktre opisalimy powyej. Nie rozwizaaby ona problem u
ndzy, ale jeszcze j pogbia. Nic wic dziwnego, e najostrzejsze sowa p o t
pienia Ryana w ym ierzone byy w anie w owe rzekom e panaceum , ktre jeszcze
bardziej pogorszyoby zapa ekonom iczn. W w ystpieniu przed Kongresem,
Ryan w ypow iedzia si jasno i dobitnie:
O pow iadanie si za antykoncepcj jak o m eto d p o praw ienia losu biednych
i bezrobotnych oznacza odw racanie uw agi w pyw ow ych w arstw spoeczestw a
o d denia do spraw iedliw oci spoecznej i zw alnianie ich z wszelkiej o d pow ie
dzialnoci za z repartycj i in n e niepraw idow oci spoeczne. Nie m oem y po
p ro stu - ci wszyscy, ktrzy m yl jak ja - zgodzi si z tym , eby biednych obci
a odpow iedzialnoci za ich cikie pooenie, ani n a to, eby zam iast spraw ie
dliw oci ze strony w adz i bardziej racjonalnego p o rzd k u spoecznego, wym aga
od nich zm niejszenia swojej liczebnoci10.

Przez kolejne siedem dziesicioleci kwestia dem ograficzna bya po d n o szo

na w rozm aity sposb i w oparciu o zm ieniajc si podbudow ideologiczn, ale
niezm iennie przez t sam grup etniczn, dc do takich samych ja k wcze
niej celw politycznych. W latach szedziesitych ludzie, tacy jak Paul Ehrlich,
Paddockow ie i G arret H ardin opisali, kiedy i jak wiat zginie z godu, a uczynili
to w tak specyficzny sposb, e zawstydziliby tym naw et m illenaryst. Paul E hr
lich w roku 1968 uderzy w ton, k t ry sowu zowieszczy nada now y wymiar:
Walka o wyywienie caej ludzkoci koczya si. W latach siedem dziesitych
na wiat spadnie gd - setki m ilionw ludzi u m r z godu m im o intensyw nych
dziaa, ktre teraz podjto11. Podnoszenie kwestii antykoncepcji byo zawsze
sposobem zdejm ow ania z bogatych odpow iedzialnoci za z repartycj.
13 czerwca 1934 roku, ostatniego dnia posiedzenia Kongresu, w raz z innym i
dw ustu aktam i praw nym i po d d an o p o d gosow anie projekt ustaw y Sanger. Zosta
on jednak zakwestionowany przez Pata M cCarrana, senatora z Nevady, i odrzucony.
Sprawa zaangaowania rzdu w spraw antykoncepcji nie bya podejm ow ana przez
kolejne trzydzieci lat, ale w iosn 1965 roku zm artw ychw staa niczym w am pir
z trum ny, tym razem na w niosek Sdu Najwyszego. By to sygna oficjalnego
zapocztkow ania Trzeciej Rewolucji Seksualnej.
W ow ym czasie id ea an ty k o n cep cji ja k o rozw izania ekonom icznych
bolczek W ielkiego K ryzysu bya ju n ie a k tu a ln a , p lu to k rac i p o tra fili je d

W A SZYN G TO N , 1930

337

nak spow odow a, e nadal ya w asnym , chocia utajonym yciem. 1 m arca

1934 roku, w kulm inacyjnym okresie debaty m idzy Ryanem i Sanger, John D.
Rockefeller III, potom ek rodu Rockefellerw, napisa do swego ojca, nakaniajc
go, aby m im o zam knicia Biura H igieny Spoecznej, nadal w spiera finansowo
zarw no A m erykask Lig na rzecz K ontroli U rodze, ktra m iaa otrzym a
dziesi tysicy dolarw, jak i N arodow y K om itet na rzecz U chwalenia Prawa Fe
deralnego o K ontroli Urodze, ktrem u przew odniczya Sanger, a ktry otrzym a
m ia tysic dolarw dotacji. O znajm i rwnie: poniew a interesuj si kwesti
kontroli urodze, m am co jeszcze do ow iadczenia. D oszedem jednoznacznie
do przekonania, e przynajm niej obecnie pow ic si tej w anie sprawie i bd
j finansowa, uw aam bow iem , e jest to rzecz fu ndam entalna i podstaw ow a12.
Klska Sanger w starciu z Ryanem spow odow aa, e John D. Rockefeller
zaangaow a si w peni w eugeniczn krucjat. Poj on, jak potn si stali
si katolicy, i zro zu m ia take, i, aby ich pokona, m usi dysponow a jak
technologiczn przew ag, ktr kupi m o n a jedynie za ogrom ne pienidze.
Biografowie rodziny Rockefellerw czyni zm ian postaw y Rockeffellera bardziej
tajem nicz, ni w istocie bya. Z daniem Johna Ensora H arra oraz Petera Johnsona:
John D. Rockefeller nigdy d o k ad n ie nie wyjani, dlaczego tak b ard zo zain tere
sow a si kw esti dem ografii i to o wiele w czeniej, ni staa si m o d n a i pow szech
nie uznaw ana za isto tn ... To decyzja Juniora o zam kniciu Biura spow odow aa,
e jego najstarszy syn gw nym obiektem sw oich zainteresow a uczyni d em o g ra
fi i zacz aktyw nie dziaa n a tym polu. W licie do ojca z 1934 ro k u w yrazi
obaw, e adna z organizacji Rockefellerw, w tym take fundacja, nie zajm uje
si w spieraniem bad a i projektw dem ograficznych z pow odu czynnika p ro p a
gandy i kontrow ersji, jake czsto tow arzyszcego przedsiw ziciom zw izanym
z ko n tro l u rodze.

Z aangaow anie si Johna D. Rockefellera III w eugeniczn krucjat nie

oznaczao o d rzucenia tego, co zrobi jego ojciec, byo za to doskonale spjne
z deniam i jem u podobnych, eby utrzym a si u w adzy oraz z drczcym i ich
obaw am i, e katolicy, dziki w ysokiem u przyrostow i naturalnem u, wadzy tej ich
pozbawi. Ponadto Rockeffeler doszed do w niosku, i kontrola urodze, w tym
sterylizacja, antykoncepcja i aborcja, stay si w arunkiem sine qua non rozwizywa
nia problem w , takich jak gd w krajach Trzeciego wiata i rozwj tego regionu.
W kocu lat czterdziestych i na pocztku pidziesitych John D. Rockefeller III
z inspiracji Johna Fostera Dullesa wiele podrow a po D alekim W schodzie, co na
am ach New Yorkera zyskao m u przydom ek Pan Azja. W yprawy te um ocniy
go tylko w przekonaniach, do ktrych doszed okoo trzydziestki. Problem em
byo zaludnienie.
W 1952 roku John D. Rockefeller III pow oa do ycia Rad ds. Z aludnienia
(Population C ouncil), ktra finansow aa b adania nad piguk antykoncepcyjn
oraz w kadk dom aciczn. List do ojca wiadczy jednak, e plany te zostay nakre
lone o wiele wczeniej. W poow ie lat trzydziestych Fundacja Rockefellera oraz

338

RO Z D Z IA 23.

fundacje finansow ane przez innych plutokratw pracow ay nad przeam aniem
oporw lekarzy wobec antykoncepcji; zajm ow a si tym m idzy innym i Robert
Latou D ickinson, przew odniczcy w ydziau poonictw a A m erykaskiego To
warzystwa M edycznego.
9 czerwca 1937 roku A rth u r W. Packard, szef Davison Fund napisa do Johna
D. Rockefellera III, om awiajc w n im dalekosine plany na przyszo:
C o dalej? Teraz, kiedy tem at zosta p o d jty przez profesjonalistw i zyska
sankcj praw n, upow szechnianie stan d ard w dotyczcych m etod b ad a zm ie
rzajcych do odkrycia lepszych technik, obszarw, gdzie antykoncepcja m oe by
stosow ana, a gdzie nie p o w in n a by, oraz relacji z orod k am i publicznej suby
zdrow ia wydaje si kw esti n ajw aniejsz... D o jesieni Fundacja Rockefellera,
C arnegie C o rpo ration, M acy F o undation, M ilbank Fund i p raw d o p o d o bn ie take
D avison F und uzgodni form u finansow ania now ego pro g ram u przez Kom itet
i bdzie to najwiksza z zaplanow anych d o td dotacji w dziedzinie b ada nad n o
w ym i tech nikam i [antykoncepcji]13.

Plutokraci zrozum ieli, e najwiksz przeszkod na drodze do szerokiego

upow szechnienia antykoncepcji bya niedoskonao i prym ityw no dostpnych
dotd m etod jej stosowania. Szybko tem u jed n ak zaradzono, a to za spraw anty
koncepcyjnego odpow iednika Projektu M anhattan, finansowanego przez fundacje,
ktre czerpay rodki od przedstaw icieli waspowskiego* establishm entu. Znajc
rda jego finansow ania, atwo dom yli si, e celem polityki kontroli urodze
bya eugeniczna walka prow adzona w interesie tej wanie warstwy spoecznej. List
Packarda do Rockeffelera III nie pozostaw ia wtpliwoci, e byo to realizowanie
zaoe eugeniki, cho sowo to kojarzono z H itlerem , z ktrym Stany Z jedno
czone po d naciskiem anglofilskiego establishm entu ju niedugo m iay zetrze
si w wojnie. Packard w licie do Rockefellera nie kryje swoich proeugenicznych
sympatii. Co wicej, ta warstwa spoeczna do tego stopnia akceptowaa m etody
eugeniki, e uczynia z nich podstaw upraw ianej przez siebie filantropii. W tym
sam ym licie Packard napisa:
Skaniam si ku przekonaniu, e konstru k ty w n y m orodkiem p ro p a g an d o
w ym , w ykazujcym si ro ztro p n o ci i in teligentn strategi, jest Towarzystwo
Eugeniczne; m am poczucie, e w cigu nastpnych kilku lat organizacja ta w niesie
bardzo istotny w kad, w to, co okreli m o n a m ian em filozofii antykoncepcji jako
spraw y o narodow ym znaczeniu. Towarzystw o Eugeniczne, a przynajm niej ja tak
to widz, jest jedynym o rodkiem , ktry, oprcz p o ru szan ia innych, pozytyw nych
kwestii, m w i w yranie, e w szystkie rodziny p o w inny m ie dostp do w iedzy
o antykoncepcji, ale nie wszystkie i nie zaw sze pow inny si do niej ucieka, cho
in n e z kolei pow inny korzysta z niej n ieustannie. O rganizacja ta stara si ostronie
bada g ru n t oraz w ypracow a zasady, ktre m og zosta w ykorzystane przez p ra
*

WASP (W hite Anglo-Saxon Protestant) - biali Anglosasi wyznania protestanckiego (przyp.

tum.).

W A SZ Y N G TO N , 1930

339

cow nikw publicznych orodkw zdrow ia, o piekunw socjalnych, lekarzy i p raw
nikw dla tw orzenia m d ry ch pod staw zalecania antykoncepcji i zaznajam iania
z ni licznych rzesz lu d z i14.

W yrniony fragm ent tej wypow iedzi nie pozostaw ia wtpliwoci, e waspowski establishm ent podj ryzyko prom ow ania antykoncepcji, a polegao ono
n a tym , e ci sam i ludzie, po ktrych Packard i Rockefeller najm niej oczekiwali
ograniczania liczebnoci swych rodzin, najbardziej byli do tego skonni. M im o
tego niebezpieczestw a, Rockefellerowie nie ustaw ali w staraniach propagow ania
korzystania z antykoncepcji w rd przedstaw icieli klas niszych i czynili to na
coraz wiksz skal.
Trzy m iesice po napisaniu uwag skierow anych do Johna D. Rockefellera
III, Packard otrzym a list od pani R ichm ond Page z Filadelfii, w ktrym zawia
dam iaa go, e antykoncepcja zostaa wanie zalegalizowana w am erykaskim
protektoracie P uerto Rico. List datow any by na 21 w rzenia 1937, a pani Page
napisaa w nim rwnie: Co ciekawe, wszyscy czonkow ie obu Izb s katolikam i,
a ustaw a zostaa podpisana przez penicego obow izki g ubernatora M enendeza
Ram osa, przy penej aprobacie gubern ato ra W inshipa. O statnio dow iedziaam
si, e celowo zaaranow ano to w taki sposb, eby pan Ramos podpisa ustaw
po d nieobecno gubernatora W inshipa, a to dlatego, i w tej konkretnej sprawie
jego aprobata jako Portorykaczyka i katolika m iaa wikszy ciar gatunkow y15.
Pani Page w spom niaa rw nie, e p ortorykascy plutokraci, czyli w aci
ciele kom panii cukrow ych, w peni popierali kam pani na rzecz kontroli urodze:
W sierpniu pan Roig, szef jednej z najbogatszych i najpotniejszych kom panii
cukrow ych P uerto Rico, na nalecych do niej gruntach otworzy dwie kliniki
antykoncepcyjne16.
Pow odem napisania tego listu byy oczywicie pienidze. Pani Page chciaa
si dow iedzie, czy Rockefellerowie skonni s sfinansowa pow stanie w Puerto
Rico wikszej liczby tego rodzaju klinik, ktre w niedalekiej przyszoci stano
wiyby rodzaj laboratoriw dla przedsiw zi sucych tem u sam em u celowi,
co w Stanach Zjednoczonych. Jeeli Rockefellerowie zechc wyasygnowa na
to fundusze, p ani Page m a ju grup osb chtnych do pracy w owych klinikach,
a s n im i kw akrzy z Filadelfii, ktrzy ju w czeniej w ykazali si osignicia
m i w dziedzinie stosow ania eugeniki, zakadajc kliniki kontroli urodze w Appalachach. W roku 1933, p o d kieru n k iem i nadzorem Friends H ealth Service,
klinika kontroli u ro d ze rozpocza dziaalno w Logan, w Zachodniej W irginii,
jednym z najwikszych i najbardziej zacofanych orodkw zagbia wglowego17.
M ogo to zainteresowa Rockefellerw, jako e na tym m ieli na tym obszarze kilka
kopalni i praw dopodobnie chcieli dla swoich pracow nikw takich samych korzyci,
jakie M argaret Sanger obiecyw aa klasie pracujcej w caym kraju - czyli zam iast
przyzwoitego w ynagrodzenia, zam ierzali da im dostp do antykoncepcji. Na
koniec pani Page zaproponow aa zorganizow anie spotkania Packarda z Clarencem
Gamble, dziedzicem fortuny Procter& G am ble, zagorzaym zwolennikiem kontroli

340

RO Z D Z IA 23.

urodze, oraz z Clarencem Pickettem , szefem Friends Service C om m ittee, czo

wiekiem, kt ry zorganizow a kliniki kontroli urodze w zacofanych orodkach
grniczych Z achodniej W irginii.
W roku 1942, poniew a eugenika zyskaa sobie z saw, gdy kojarzono j
z niem ieckim narodow ym socjalizm em , Am erican Birth C ontrol League (A m ery
kaska Liga na rzecz Kontroli U rodze) przeksztacia si w organizacj o nazwie
Planned P arenthood (wiadom e Rodzicielstwo). Z lektury wydawanej przez ni
publikacji jednoznacznie w ynika jednak, e bya to tylko zm iana nazwy. Nadal
dya ona do realizacji celw w yznaczanych przez eugenik i nadal finansowali j
ludzie, ktrzy pragnli t ideologi urzeczyw istnia. W lutym 1943 roku Planned
Parenthood ogosio Negro Program - oglnokrajowy program owiatowy, kt
rego celem byo krzew ienie w rd M urzynw wikszego zrozum ienia znaczenia
wiadomego Rodzicielstwa dla ich zdrow ia, dobra i bezpieczestwa ekonom icz
nego i, oczywicie, zm niejszenie ich przyrostu naturalnego poprzez przekony
wanie ich do stosow ania antykoncepcji. 2 listopada 1944 roku D. K enneth Rose,
dyrektor krajow y Planned Parenthood, napisa do A rth u ra W. Packarda, proszc
o w yasygnow anie pienidzy na Negro C o m m u n ity O rganization Program , k t
ry realizowano w Nashville w Tennessee oraz rolniczych regionach Poudniowej
Karoliny. N C O P dow id, e rodziny m urzyskie o najniszym stopniu wy
ksztacenia i najniszej pozycji ekonom icznej wykorzystaj inform acj o kontroli
urodze, jeeli bdzie im ona udostpniana w orodkach opieki zdrow otnej'".
26 g ru d n ia 1945 roku Packard napisa do M orrisa Hadleya z Planned Pa
renthood, inform ujc go, e John D. Rockefeller III wyasygnowa dwa i p ty
sica dolarw na prow adzony przez Planned P arenthood H arlem Project, ktry
m ia by przykadem dla innych m urzyskich spoecznoci, jak, wykorzystujc
antykoncepcj, ogranicza przyrost naturalny. Wczeniej tego samego roku Plan
ned Parenthood, przew idujc i wyprzedzajc pow rt onierzy do ojczyzny po
zakoczeniu wojny, wydao pam flet zatytuow any For the M an Who Comes Back
- and fo r all his generation (Dla tego, ktry w raca i dla caego jego pokolenia).
M im o wojny, m im o fatalnej sawy, jakiej eugenice przysporzy H itler i m im o
zm iany nazw y organizacji, Planned P arenthood nadal gosio idee eugeniki:
Komisja Poborow a szacuje, e osiem spord dw udziestu m ilionw m o
dych mczyzn w wieku poborow ym nie jest zdolna do walki w obronie ojczyzny.
Zostali odrzuceni, poniew a s dziem i rodzicw nienadajcych si do posia
dania potom stw a. A p o d nagw kiem Praca z M urzynam i dow iadujem y si,
e M urzyni dw ukrotnie czciej ni biali nie kwalifikuj si do posiadania dzieci.
M im o e stanow i tylko nieco p o n ad dziesi procent ludnoci, M urzyni to nie
mal dwadziecia procent ogu osb nieprzyjtych do suby wojskowej19. Aby
pom c M urzynom popraw i w stan rzeczy, Planned P arenthood - oczywicie
za nam ow m urzyskich przyw dcw - pow oao do ycia hojnie dotowany przez
Rockefellerw H arlem M others H ealth C en ter.
M im o wojennej zaw ieruchy i m im o zm iany nazw, fundacje Rockefellera
nadal w spieray idee eugeniki. W notatce z 29 czerwca 1943 roku Packard wy

W A SZYN G TO N , 1930

341

m ienia cztery zadania, ktre wci trzeba zrealizowa. O prcz celu nu m er jeden,
czyli prom ow ania antykoncepcji, i celu n u m er dwa, a wic bada nad antykon
cepcj, w spom ina take o prom ow aniu urodze, czyli zw ikszeniu przyrostu
naturalnego w okrelonych grupach. Packard nam aw ia do:
prom ow ania i naganiania kw estii zw ikszenia liczby uro d ze w pew nych ro
dow iskach i grupach, gdzie w anym pro b lem em jest b ezpodno, antykoncepcj
praktykuje si z katastrofalnym i skutkam i dla liczebnoci populacji lub stosow a
n a jest ona dla osobistej wygody, nie za z p ow odu w skaza m edycznych, cze
m u w rednim wieku, kiedy najbardziej p ragnie si m ie dzieci, tow arzyszy m oe
pojaw ienie si bezpodn o ci2".

Paradoksem jest oczywicie to, e P lanned P arenthood prom ow ao anty

koncepcj i przedstaw iao j jako kwesti osobistej wygody tej w anie warstwie
spoecznej, w ktrej, zdaniem Packarda, pow inno rodzi si wicej dzieci. M im o
to Packard nigdy nie w ypar si swoich eugenicznych idei - rw nie wtedy, kiedy
publiczne ich goszenie stao si le w idziane - Rockefellerowie za nigdy nie
przestali finansow o w spiera eugenicznych program w . 13 m arca 1947 roku
Packard napisa do Juniora, kolejny raz tum aczc m u, jakim i zasadam i kierow a
si przy wydaw aniu jego pienidzy:
W A m eryce m am y obecnie do czynienia ze zrnicow aniem p rzyrostu n a tu
ralnego w rnych g rup ach spoecznych i kulturow ych, co z p u n k tu w idzenia eugeniki spraw ia, e kontro la u ro d ze staje si czynnikiem negatyw nym , gdy tren d y
dem ograficzne w obrbie rozm aitych g ru p kulturow ych w iadcz o tym , e w cz
ci z nich, gdzie praktykuje si kon tro l u ro d zin , p oziom p odnoci nie w ystarcza
do zastpienie odchodzcej generacji now , podczas gdy w przy p ad k u innych grup
p oziom ten jest znacznie wyszy ni w ystarczajcy dla zachow ania ich liczebnoci.
W g rupach tych nie praktykuje si k o n tro li u ro d ze i w w ielu p rzypadkach czy
ni si tego nie chce, a to z kolei skutkuje pow anym nadw yraniem spoecznych
i kulturow ych zasobw kraju. W zw izku z obecnie prow adzan k am p an i rodzi
to dw ie w ane kwestie. Z jednej strony chodzi o przem ylane i pow ane dziaa
nia zaznajam iania z kon tro l u ro d ze tych, ktrzy nic o niej nie wiedz. Z drugiej
za o p o trzeb szerszych i skutecznych b a d a w dziedzinie antykoncepcji. G ru
py, w k trych kontrola u ro d ze jest niezbdna, potrzeb u j take prostych, taszych
i skuteczniejszych m eto d [antykoncepcji] ni te, ktre d o td zostay w ynalezione
przez w spczesn nauk21.

Paradoksem byo to, e grupy, w obrbie ktrych stosowanie kontroli byo,

zdaniem Packarda, najpotrzebniejsze, najm niej jej sobie yczyy, tym za, ktre
najbardziej jej chciay, najm niej bya ona potrzebna. Packard i grupa etniczna,
ktr reprezentow a, znaleli si w tru d n y m pooeniu. O n jednak, jak wszyscy
owieceniow i myliciele, czu, e do rozw ikania tego dylem atu, potrzebny jest
jaki now y wynalazek, lepsze techniki i now a m etoda. Z chwil kiedy si pojawi,
trzecia rewolucja seksualna rozpocznie si i ruszy pen par.

ROZDZIA 24

NOWY JORK, 1934

lutego 1934 roku, mniej wicej w tym sam ym czasie, kiedy M argaret Sanger
i John Ryan wiedli spr przed K ongresem , znacznie m niej ju beztroski,
ale za to m drzejszy Claude M cKay pow rci z dobrow olnego w ygnania
n a pokadzie statku SS M agellanes, ktry przyw iz go z H iszpanii do
nowojorskiego portu. Jak m ona si byo spodziew a po kim, kogo najgoniejsz
ksik by H om e to Harlem, McKay, nie zwlekajc, ruszy ku pnocnej czci
m iasta i w ynaj pokj w budynku YM CA przy 135 ulicy. Pow rt do H arlem u
czowieka, ktry by jednym z inicjatorw i tw rcw harlem skiego renesansu, nie
m g przej niezauwaony. W A m sterdam News ukaza si artyku H enryego
M oona, ktry napisa, e dziesicioletni pobyt na w ygnaniu uczyni z McKaya
czowieka penego rezerw y z cynicznym byskiem w oku. Kiedy dziennikarz
zapyta o pow d pow rotu pisarza, ten odpow iedzia m u: m urzyscy intelek
tualici przez cae lata gosili w szem i wobec, e mj pow rt jest w ykluczony.
D oda, e w rci do kraju eby udow odni, e si myl1. Zaraz potem wyjecha
z H arlem u, eby spdzi w eekend w C ro to n -o n -H u d so n ze swoim przyjacielem
M axem E astm anem .
Przez cay okres swojej pisarskiej kariery McKay uwikany by w sprzecznoci,
ktre m ylnie interpretow a, a by m oe w ogle ich nie rozum ia. Twierdzi, e jest
ofiar biaego rasizm u, ale jego m entoram i i ludm i, ktrzy go promowali, byli biali,
a jednym z nich by wanie Max Eastm an. Dotyczyo to zreszt dosownie wszyst
kich pisarzy nalecych do n u rtu zwanego harlem skim renesansem . Langstona
H ughesa lansow aa p ani Van de Vere Q uick, dla ktrej by depozytariuszem jakiej
bliej nieokrelonej, mistycznej w iadom oci, majcej by cech caej czarnej rasy.
Pniej jej rol przej hom oseksualista Carl Van Vechten, ktry przedstaw i H u
ghesa wydawcom skonnym opublikowa jego pierwszy tom ik poezji. M uzyk H en
ry C ow der by pupilkiem N ancy C unard. Z ora Neal H urston bardzo chciaa peni

344

RO ZD ZIA 24.

podobny patro n at i to do tego stopnia, e nie zawahaa si wykra Langsotea

H ughesa spod opieki pani Van de Vere Q uick. M ecenasem C laudea McKaya by
oczywicie Max Eastm an. W kadym z wym ienionych przypadkw w gr wchodzi
te czynnik seksualny. Czarni artyci uosabiali m roczne seksualne siy, ktrym uda
o si unikn stum ienia przez biae chrzecijastwo. We wszystkich w ym ienio
nych relacjach w patronat wiza si rw nie z jakim rodzajem zniewolenia, czy
to finansowego, czy to kulturowego, czy seksualnego. W kadym przypadku takiego
przym ierza czarnoskry artysta zgadza si przyj niepisane w arunki, wedle
ktrych m ia by ucielenieniem w yobrae i fantazji biaego p artnera o yciu
seksualnym cakowicie wyzbytym chrzecijaskiego poczucia winy. Najczciej
czarnoskry, ktry zgadza si na w arunki takiej umowy, podobnie jak biali, ktrzy
je postawili, rozum ia je rw nie pow ierzchow nie albo zgoa w ogle nie zdawa
sobie spraw y z ich istoty. W spom nian sytuacj zniew olenia kom plikowa te fakt,
e bogaci biali m ecenasi z jednej strony prom ow ali w rd ludnoci m urzyskiej
antykoncepcj, z drugiej za byli piew cam i m urzyskoci. U koronow aniem ta
kiego sposobu mylenia p o d koniec XX wieku staa si dziaalno osb pokroju
Ali M azrui z SUNY (State U niversity o f New York), ktre asygnuj due fundusze
na prom ocj panafrykanizm u w rd biaych w A m eryce, a jednoczenie pac te
za upow szechnianie antykoncepcji w rd czarnych w Afryce. W ynika z tego, e
zgodnie z tezam i, ktre Planned P arenthood zamieszcza w swoich broszurach,
czarny przyw dca to kto, kto bierze pienidze od biaych, aby swoim ziom kom
narzuca eugeniczne bd kulturow e zniewolenie.
McKay, by moe z racji wasnego gorliwego uczestnictw a w ruchu wyzwala
nia ludzi z wizw seksualnej m oralnoci, co byo istot harlem skiego renesansu,
zacz ywi uraz zarw no do niej samej, jak i do tego, co, jego zdaniem , zego
m u wyrzdzia. W latach trzydziestych pocztkow e reakcje z tym zwizane byy
bardzo podobne do reakcji czarnych na ten sam rodzaj seksualnej socjotechniki,
ktr zastosow ano w latach szedziesitych; pojaw i si czarny nacjonalizm ,
d oktryna m urzyskoci* i obcianie religii biaego czowieka odpow iedzialno
ci za zniew alanie czarnych poprzez system atyczn m anipulacj ich uczuciam i
i nam itnociam i. Biaa cywilizacja, ktr McKay w iatach trzydziestych oskara
jako chrzecijask, bya w istocie poczeniem nazistowskiego i rasistowskiego
neopoganizm u, kom unistycznego m aterializm u, darw inizm u spoecznego oraz
dekadenckich poczyna wym ierajcej protestanckiej w arstw y rzdzcej, ktra
oddaw aa si przyjem nociom ycia, a za spraw pow szechnie stosowanej tam
antykoncepcji, sam a skazywaa si na utrat politycznego znaczenia i wpyww.
Zrozum iawszy niszczc natur kultury, ktra uczynia go czarn ikon, McKay za
cz szuka alternatywy w polityce rasowej, separatyzm ie i relatywizmie m oralnym .
Spoeczestwo zachodnie stao si polem walki, w ktrym dwie konkurujce
ze sob postaci darw inizm u spoecznego miay wkrtce zetrze si ze sob podczas
kolejnej wojny wiatowej. Przygldajc si owej m ieszaninie usprawiedliwianej ra
*

Ngritude, fr., murzysko, kondycja, sytuacja Murzyna ze wzgldu na jego ras; cechy
charakterystyczne Murzynw (przyp. tum.).

N O W Y JORK, 1934

345

cjonalnie chciwoci, dekadencji m oralnej i eugenicznej nauki, McKay uzna, e

s one stricte biae i jako takie, chrzecijaskie. Bunt przeciwko seksualnej oby
czajnoci uczyni go wrogiem chrzecijaskiej moralnoci, ale nacechowane poczu
ciem winy zafascynowanie A fryk pozostaw io go z pustym i rkami, nie dajc m u
adnych alternatywnych norm postpow ania, ktre m gby zastosowa w praktyce.
P o d k o n ie c p o w ie c i ty tu o w y B an jo o p u sz c z a K a n a , czyli sta ry
p o rt w Marsylii, ktry sym bolizuje biay w spczesny wiat z caym jego zepsu
ciem, korupcj oraz chciwoci. Banjo zostaje zabrany do szpitala, ktry niczym
Skaa Schronienia gruje na w zgrzu nad Kanaem . O statnia nadzieja ocalenia dla
cierpicych. Niej sta koci z drew nianym C hrystusem przybitym do krzya na
dziedzicu2. Jeli wzi pod uwag um iejscowienie kocioa oraz fakt, e twrczo
McKaya m a gwnie autobiograficzny charakter, jego refleksje na tem at krucyfiksu
wiadcz o tym , e w rezultacie pobytu we Francji zainteresow a si katolicyzmem.
Roy, czarny intelektualista, oraz Banjo, k t ry w yciu kieruje si instynktam i,
znajduj schronienie we francuskim szpitalu, bud y n k u stanow icym doskonay
kontrapunkt dla prezbiteriaskiego kocioa, przedstawionego po d koniec powieci
Home to Harlem jako twierdza Dawnej Obyczajnoci szykujca si do odw rotu.
25 czerwca 1943 roku McKay, ktry po pow rocie do Stanw Zjednoczo
nych w 1934 nigdy nie cieszy si d o b ry m zdrow iem , dozna udaru, a stao si
to w stoczni federalnej w P o rt N ew ark w N ew Jersey, gdzie pisarz pracow a
jako ro b otn ik nitujcy blachy. Katolickie m aestw o, Tom i M ary Keating, k t
rych McKay pozna w 1942 roku w D om u Przyjani*, zaproponow ao m u wyjazd
do ich letniego dom ku w pobliu New M ilford w stanie C onnecticut, aby tam
dochodzi do zdrowia. Podczas rekonw alescencji McKay m ia m nstw o czasu
na czytanie broszur i ksiek traktujcych o katolicyzm ie. Lektury te przekonay
go, e w Kociele obecne jest to, czego sam szuka by w kom unizm ie: jedyna
prawdziwa M idzynarodw ka Pokoju i Dobrej Woli na ziemi, dla wszystkich ludzi.
M oje bad an ia pow icone K ocioow i katolickiem u doprow adziy m nie do za
p o zn an ia si z istotnym i faktam i, ktrych wczeniej nie znaem . I ta k n a przykad,
kiedy katolicyzm podbi Rzym, w swej nieskoczonej m droci zlikw idow a try b u n oraz lichw. K apani weszli do p aac u trybunw , a K oci w zorem C hrystusa,
*

Friendship House (Dom Przyjani) - ruch pom ocy ubogim i wykluczonym, zaoony
przez C atherine Doherty, aktywistk katolick, dziaajc na rzecz sprawiedliwoci ra
sowej. Pierwszy dom powsta na pocztku lat trzydziestych w Toronto, a w Harlemie
otw arto go w roku 1938 (przyp. tum.).

** W oryg. abolished the tribune. McKay mia tu na myli bazylik, ktra jest teraz koja
rzona przede wszystkim z kocioem o okrelonym ksztacie architektonicznym, wczeniej
jednak nazwa ta odnosia si do budowli rzymskiej, uprzednio za greckiej. W Rzymie
penia ona rol hali targowo-sdowej. Pierwsz z nich wzniesiono w Rzymie w roku 184
p.n.e. z inicjatywy Katona Starszego jako oficjaln siedzib trybunw ludowych. Jej cz
ci bya trybuna umieszczona naprzeciw wejcia. Zasiadali na niej przedstawiciele wadz
(pretor, urzdnicy sdowi). Symbolicznie likwidacja trybuny oznacza tutaj rwnie k o
niec przedchrzecijaskiego porzdku w Rzymie. Poniewa w rzymskich bazylikach p ro
w adzono te handel, skojarzenie z wygnaniem przekupniw ze wityni jest uprawnione,
poniewa bazyliki zamieniano na kocioy (przyp. tum.).

346

R O Z D Z IA 24.
ktry w ygoni zm ieniajcych pienidze ze w ityni, uczyni to samo. Jednak p i t
nacie wiekw pniej p rzekupnie i zm ieniajcy pienidze za spraw protestantw
pow rcili, zostali w ywyszeni i o d d an o im rzdy nad w iatem . K iedy poszerzaem
sw wiedz, uderzyo m nie, e agnostycyzm , ateizm , m o d ern izm , kapitalizm , so
cjalizm pastw ow y i pastw ow y k om unizm , co do jednego w yw odz si z puszki
P ando ry protestantyzm u '.

Kiedy McKay dosta udaru, zdy ju rozczarow a si do nowoczesnoci

i wszelkich jej przejaww. N iem al wszystko, co we wspczesnym m u wiecie byo
ze, zdaw ao si m ie swoje rdo w protestanckiej reform acji, szczegln jednak
pogard ywi dla kom unistw , ktrzy ogrom nie uroli w si dziki sojuszowi,
ktry USA byy zm uszone zawrze w czasie II w ojny wiatowej ze Zwizkiem R a
dzieckim. McKay m ia poczucie, e odkd w rci do Stanw, kom unici skutecznie
blokowali wszystkie jego wysiki i starania zm ierzajce do publikow ania wasnej
twrczoci. Z aw id si take na czarnoskrych pisarzach. Kiedy w poow ie lat
trzydziestych pow rciem do kraju, Niggerati (jak sami siebie z upodobaniem
nazywali) oraz ich biali wielbiciele uwaali, e jestem czowiekiem rozwizym
i oblenym , gdy napisaem H om e to H arlem ... Kiedy jed n ak Niggerati odkryli,
e wcale taki nie jestem , zerwali ze m n4.
We wczeniejszym licie do M ary Keating zapew nia j: kolorowi intelek
tualici nie s przeciw ko m nie. Czuj jednak, e nie m og zrazi do siebie ad
nej wpywowej grupy biaych, ktrzy m ieni si przyjacim i kolorowych. Kiedy
McKay chcia podj dyskusj o sojuszu m idzy liberaln inteligencj i czarnym i,
nikt nie chcia opublikow a tego, co m ia w tej sprawie do pow iedzenia. W niewydanej dru k iem pracy Right Turn to Catholicism McKay w spom ina o wydawcy
pragncym zamwi u niego tekst pow icony izolacjonicie, kongresm anow i
H am iltonow i Fishowi, ktry co rok otrzym yw a od dyktatora D om inikany kwot
d w udziestu piciu tysicy dolarw. M cKay od p ar, e wolaby raczej napisa
co o redaktorze New Republic, k try otrzym yw a tak sam sum pienidzy
odebran wieccym goym i poladkam i rdzennym m ieszkacom ssiedniej re
publiki H aiti, jego propozycja zostaa ch odno odrzucona. Z daniem McKaya,
m urzyski redaktor, ktry chcia w spom nianego tekstu, by oburzony, gdy New
Republic jest postpowa i przyjazna M urzynom , a H am ilton Fish to prze
cie reakcjonista5. Sojusz M urzynw z lewicowymi liberaam i trw a jeszcze dugo
po mierci McKaya, ale jego w arunki pozostaway niezm ienione, o czym przekona
si na przykad Eldridge Cleaver, kiedy w latach osiemdziesitych sta si czonkiem
jednej z protestanckich sekt odnow y ewangelicznej, a take Clarence Thomas,
kiedy otrzym a nom inacj na sdziego Sdu Najwyszego Stanw Zjednoczonych.
1 czerwca 1944 roku McKay napisa do M axa Eastm ana, inform ujc go, e
zam ierza przej na katolicyzm: Wiem, e Koci katolicki jest wielk organizacj,
ktra jest w stanie pow strzym a kom unistw i m oe ich pokona. Dalej, jakby
nieco zaenowany, e opow iada Eastm anow i o spraw ach zwizanych z yciem
duchow ym , dodaje nieom al przepraszajco: ale jest w tym te aspekt religijny.

N O W Y JORK, 1934

347

E astm ana, k try w ow ym czasie by ju zawzitym antykom unist, deklaracja

McKaya m ocno zbulwersowaa:
Przez w szystkie te lata, tak im kosztem i z tak im h eroizm em przeciw staw iae
si pokusie skaenia swego um ysu oraz m oralnoci i doczenia do w yznawcw
Stalina. Dlaczego chcesz to uczyni dla katolikw? Czy nie lepiej um rze n ieu g i
tym , w olnym i inteligentnym , jak im d o td bye? W idzie ci idcego w lady Heyw oda B rouna, byoby czym w yjtkow o przy k ry m - cakow icie zadaby w tedy
kam w szystkiem u, za czym si d o td opow iadae, a stalinistom da d o k ad n ie to,
czego pragn. Czy nikt nie potrafi trw a tw ardo przy praw dzie?6

Stanowisko Eastm ana jest zapow iedzi tego, ktre pi lat pniej zaj Paul
Blanshard, kiedy stwierdzi, e katolicyzm i stalinizm s rw nie totalitarne i tak
sam o wrogie am erykaskiej w olnoci. 30 czerwca McKay odpow iedzia Eastmanowi, piszc, e zawsze by religijny, czego w iadectw em s moje wiersze. Stwier
dzi te, e nigdy nie by kom unist. W wietle napisanych przez niego utworw,
takich na przykad jak Piotrogrd: 1 maja 1923 roku, wiersz napisany przeze po
corocznym pochodzie pierw szom ajow ym , kiedy to sta na trybunie honorowej
na Placu Urickiego obok Zinow iew a i innych funkcjonariuszy partyjnych, tru d n o
zrozum ie, co m ia na myli: Jerozolim a blaknie w ludzkich um ysach,/a wite
m iasta trzym ajce ich w zniew oleniu/ now a myl ludzkoci w perzyn obraca/
Pogaskie wito, dzie wity dla w szystkich7.
Podobnie jak Langstone H ughes, k try podczas przesuchania w K ongre
sie w ypar si i potpi wasny wiersz zatytuowany egnaj Chrystusie*, McKay reinterpretowa wasn przeszo pod ktem swego nawrcenia, a na ile byo ono rzeczy
wiste i prawdziwe, nie m a tu wikszego znaczenia. Inaczej ni to byo w przypadku
Hughesa, McKaya nie poddaw ano adnym zew ntrznym naciskom , nie m usia
te ba si adnych konsekwencji. W pryw atnym licie do przyjaciela dawa po
prostu wyraz swoim pogldom . Inni pisarze, podobnie jak Eastm an, uznali naw r
cenie si McKaya za rzecz do tego stopnia niesm aczn, e nie m ogli pow strzym a
si przed przypisyw aniem tem u jakich ukrytych motywacji. Z daniem A rnolda
Ram persada, autora dw utom owej biografii Langstona Hughesa: Niegdysiejszy ra
dyka zm ar w objciach Kocioa katolickiego. Zaw iody go tam choroba, ndza
i sam otno8. C ooper nazywa jego naw rcenie am biwalentnym , lecz szczerym.
*

Suchaj, Chryste/Dobrze czynie w twoich czasach, sdz/ale te czasy si skoczyy./Oni

dopisali ci wietne opowiadanie/Zwane Bibli/Ale teraz ono jest martwe,/Papiee i kaznodzieje/Zarobili na tym za duo pienidzy./Oni sprzedali ci zbyt wielu./Krlom, genera
om, rabusiom, mordercom /Nawet carowi i kozakom,/Nawet kocioowi Rockefellera,/
Nawet do The Saturday Evening Post./Na nic wicej si nie nadajesz,/Oni kupczyli tob/
A wywiechtae si./egnaj./Panie Boe Jezu Chryste Jehowa./Spadaj std teraz,/Zrb
miejsce dla nowego faceta bez adnej religii,/Prawdziwego faceta o nazwisku/Marks Ko
m unista Lenin Chop Stalin Robotnik Ja/Powiedziaem JA!/ Ruszaj std teraz/Zwijaj si,
Panie/I prosz we ze sob witego Gandhiego, gdy odejdziesz,/I witego papiea Piusa,/I
wit Aimee M cPherson,/I wielkiego witego czarnego Bectona/Z Consecrated Dime,/I
dodaj gazu, Chrystusie,/Ruszaj!/ Nie ocigaj si/Ten wiat od teraz jest m j/I nikt nie sprze
da MNIE/Krlowi czy generaowi/Lub milionerowi (przel. A. Lizakowski - przyp. tum.).

348

R O ZD ZIA 24.

Ambiwalentno ta w idoczna jest w listach McKaya. W przywoanym powyej licie

do Eastm ana McKay stwierdza: gdybym zosta w Maroku, najpewniej zostabym
m uzum aninem , gdy, nie bdc czonkiem ktrej ze w splnot religijnych, czuj si
bez reszty zagubiony, a religia w M aroku jest rzecz podstawow. Nawet jednak jeeli
sowo ambiwalentny jest tutaj usprawiedliwione, nie ulega adnej wtpliwoci, e
McKay zbliy si do katolicyzmu z pow odw czysto osobistych - stanowiy o tym
jego dowiadczenia i przeycia z Francji oraz Hiszpanii, dobro Keatingw, kontakty
z baroness Katarzyn de Hueck, bia rosyjsk emigrantk, ktra zaoya D om
Przyjani, aby zwalcza propagowanie kom unizm u w rd ludnoci murzyskiej.
Istniay te intelektualne powody tego nawrcenia: chodzi midzy innym i o zrozu
mienie niezwykej roli, jak w wiecie odegra katolicyzm, zwaszcza w porw naniu
z rozm aitym i narodow ym i Kocioami protestanckim i. McKay doszed do wniosku,
e wiatu potrzebny jest Koci powszechny, a kiedy potrzeba ta zostaa stum iona
przez Kocioy narodowe, odrodzia si w postaci komunistycznej Midzynarodwki.
Dowiadczenia wyniesione z zetknicia si z kom unizm em oraz innymi rucham i po
litycznymi i spoecznymi spowodoway, e McKay uzna, i wiat potrzebuje papiea:
U w aam , e daw ny i redniow ieczny w iat dysponow a atutem , ktrego dzi
nam brak; wwczas rzym ski papie, dysponujcy w adz dan m u przez Jezusa,
m g by pow iedzie u p artem u w adcy: Dosy! To, co robisz, sprzeczne jest z Wol
Bo! W strzym aj si, albo zostaniesz ekskom unikow any! N awet gdyby papie si
myli, m oim zdaniem lepiej byo, eby po p en ia bdy w dziedzinie duchow ej, n i
by m o n arch a m ia je pop en ia w wieckiej. N ie uw aam , e p ro testan ty zm d o k o
na jakiego znaczcego postp u w duchow ej sferze M droci i Pow cigliw oci9.

McKay w adnym ze swoich tekstw naw izujcych do jego naw rcenia si

na katolicyzm nie w spom ina jednak, e w latach czterdziestych Koci katolicki
zdoby w USA bardzo siln kulturow pozycj. O dw oajm y si do jednego tylko
przykadu; ot we w spom nianym okresie katolicyzm ow i udao si zdom inow a
Hollywood. W 1941 roku za najlepszy film roku uznano Pie o Bernardette (The
Song o f Bernardette)*, k t ry p okona w teje rywalizacji Casablank. Hollyw ood
by m oe przestraszyo si w tedy kija Legionu Przyzwoitoci** oraz w pyw u tej
Film ten reyserowa H enry King, w rolach gwnych wystpili Jennifer Jones, William
Eythe i Charles Bickford. Akcja toczy si we Francji, w poowie XIX wieku. Bernadette,
m oda, prosta dziewczyna ma widzenie Piknej Pani. Ludzie z pobliskiego miastecz
ka s przekonani, e objawia si jej Matka Boska. Urzdnicy miejscy robi wszystko, by
dziewczyn omieszy, Koci nie chce mie z ca spraw nic wsplnego. Historia Ber
nadette przyciga jednak coraz wiksz uwag mieszkacw i wpywa na przem ian ich
ycia (autor przy tym popenia bd: Pie o Bernardette to film z roku 1942, a Casablanca
z 1943 roku) (przyp. tum.).
** Legion Przyzwoitoci (Legion o f Decency) - organizacja zaoona w 1934 roku przez am e
rykaski episkopat. Jej celem byo monitorowanie produkowanych filmw i sprawdzanie
ich pod ktem przestrzegania zasad moralnoci, aby zapobiec powszechnej demoralizacji.
Nawoywaa take katolikw do bojkotu filmw niemoralnych. Inicjatorami jej powstania
byli m.in. arcybiskup Fred McNichols z C incinnati i biskup Bernard J. Sheil z Rockfordu.
Dziaalno Legionu poparli take ydzi i protestanci (przyp. tum.).

N O W Y JORK, 1934

349

organizacji na Kodeks Produkcyjny*, ale oprcz tego skusio si rw nie na m ar

chewk, a t bya w tym przypadku liczna potencjalna publiczno. Producenci
chcieli j zwabi do kin rolam i Binga Crosbyego, B arryego Fizgeralda i Pata
OBriena, ktrzy zagrali w zbudzajce sym patie postaci katolickich duchow nych,
co w innym przypadku, zwaywszy na pogldy dom inujce w postkodeksow ym
Hollywood, byoby zupenie niezrozum iae. McKay p odda si kulturow ym w py
w om Kocioa w okresie, kiedy by on p o d tym wzgldem u szczytu potgi w USA.
16 padziernika 1944 roku McKay napisa z Chicago do E astm ana, aby
poinform ow a go, e pi dni wczeniej zosta ochrzczony w wierze katolickiej.
W tym sam ym licie w dalszym cigu broni i uzasadnia decyzj o przejciu na
katolicyzm oraz dokonuje krytyki protestantyzm u, ktrem u zarzuca nadm iern
skonno do m o d ern izm u .
Jeli w chrzecijaskim kraju przystaj do katolikw, to dlatego, i szcze
rze w ierz, e Koci rzym ski jest K ocioem tradycyjnie praw dziw ym , a katolicy
p o d w zgldem religijnej jed n o ci i siy przew yszaj w szystkich protestantw . P ro
testanci w swojej postaw ie w obec ycia oraz postp u s eklektyczni, bezkrytycznie
trw aj przy nadm iernej skonnoci d o m o d ern izm u , naw et kosztem zdeptania m i
lionw ludzi. Ty sam to zdem askow ae w sw oim ow iadczeniu dotyczcym Fede
ralnego K ocioa C hrystusa oraz jego pop arcia dla sowieckiej R osji1".

O skarenie to jest by m oe nie w prost w yraonym zarzutem skierow a

nym w stron Eastm ana i innych jego biaych mentorw. McKay krytykuje Eastm a
na za porzucenie chrzecijastw a, w ktrym by wychowany: W przeciw iestwie
do ciebie nie m iaem adnych dow iadcze religijnych, gdy brat ksztaci m nie,
cakowicie pom ijajc religi. D obrze znaem Bibli, ale traktow aem j jak kad
in n ksik historyczn albo filozoficzn, a w okresie dojrzew ania decyduj
cy w pyw m ia na m nie Anglik, k t ry by agnostykiem , i ktry wysa m nie do
A m eryki, ebym tu zdoby wyksztacenie. G boko wierzyem w agnostycyzm a
do w ybuchu I wojny wiatowej, kiedy to niem ieccy oraz brytyjscy agnostycy czy
te racjonalici zupenie postradali zdrow y rozsdek, stali si zaciekymi nacjo
nalistam i i zaczli w zajem nie obrzuca si oskareniam i11.
*

Kodeks Produkcyjny, zwany te Kodeksem Haysa (Hays Code, Production Code, The Motion Picture Production Code of 1930) - spisany w latach trzydziestych XX wieku kodeks
zajmujcy si dopuszczalnoci scen przedstawianych w filmach produkowanych i dystry
buowanych w Stanach Zjednoczonych. Nazwa pochodzi od nazwiska Williama Harrisona Haysa, amerykaskiego polityka i dyrektora generalnego poczty, ktrem u powierzono
stworzenie kodeksu. Kodeks zabrania m.in. pokazywania nagoci czy zmysowych tacw,
porodw, przedstawiania zwizkw mieszanych (biaych i kolorowych), nawizywania do
nietypowych zachowa seksualnych na przykad homoseksualizmu, instruowania, jak
dokonywa przestpstw (np. wama, podpale, przemytu). Zabronione byo rwnie
omieszanie religii i przedstawianie osb j reprezentujcych jako czarnych charakterw
bd postaci komicznych oraz spoywanie alkoholu, o ile nie byo to absolutnie wymagane
przez scenariusz (podobnie rzecz miaa si na przykad z namitnym i pocaunkam i). Ko
deks nakazywa, aby w pozytywnym wietle przedstawia rodzin i maestwo, za zdra
d jako rzecz nieatrakcyjn, za ktr czowieka moe spotka kara. Sceny zabjstw, tortur,
zncania si nad dziemi bd zwierztami miay zosta albo usunite, albo stonowane,
aby nie gorszyy widzw (przyp. tum.).

350

RO Z D Z IA 24.

O soba E astm ana jest dosk o n ay m przy k ad em zjaw iska p rzechodzenia

od protestantyzm u na pozycje radykalnego liberacjonizm u, zarwno w dziedzinie
polityki, ja k i seksualnoci. McKay poszed ladam i E astm ana oraz Jekylla - A n
glika, o ktrym w spom ina w licie - ale doprow adzio go to jedynie do zaraenia
si chorob w eneryczn. Jeeli naw et byo to przyczyn buntu, ktry podnis
przeciw ko nim , tow arzyszya tem u jed n a k rw nie krytyka sytuacji, w ktrej
katolicyzm jaw i m u si jako jedyna realna alternatyw a dla rasizm u, wyzysku
ekonom icznego i doktrynalnego zepsucia, ktre, jego zdaniem , zapocztkow a
a reform acja. W katolicyzm ie dostrzega urzeczyw istnienie ideaw M idzy
narodw ki, za spraw ktrych zw rci si ku kom unizm ow i. Stanowi on take
an tidotum na nacjonalizm rasowy, ktrego M cKay by zw olennikiem po odejciu
od kom unizm u, a take na fasz goszonej przez w n u rt troski o losy czarnych.
W nieopublikow anym tekcie Right Turn to Catholicism McKay napisa:
Jezus C hrystus, kiedy nakaza sw oim apostoom : Idcie i gocie w iatu ew an
geli, o d rzuca koncepcj jakiego wyjtkow ego, szczeglnie w ybranego naro d u
lub rasy. N ie m iaa to by ew angelia im p erializm u, feudalizm u, kapitalizm u, so
cjalizm u, k o m u n izm u ani K ocioa narodow ego. To protestantyzm zapocztkow a
istnienie kociow narodow ych. K oci katolicki w ypar w ierzenia p lem ien
ne w czasach, kiedy krlw i cesarzy uznaw ano za bogw. W Kociele katolickim
odnajduj to, czego nie m a w kapitalizm ie, socjalizm ie ani kom u n izm ie - jedyn
praw dziw M idzynarodw k P okoju i D obrej Woli n a Z iem i, dla w szystkich lu
dzi. I jako dziecku chrzecijastw a, to m i w ystarcza. C hoby naw et wielu biaych
m iao w idzie w ow ym dziecku wryrzutka.

N ie tylko biali ta k w anie postrzegali McKaya. Z anim naw rci si na

katolicyzm , odw r cili si o d niego r w n ie N iggerati. Z d a n iem McKaya,
H arlem by m elanem pogan i p rotestantw . W okresie, kiedy zdecydow a si
przyj w yznanie rzym skokatolickie, ukad si w H arlem ie zacz si zmienia;
dotychczasow a dom inacja kom unistw ustpow aa miejsca wpywom organizacji
m urzyskich, ktre w latach pidziesitych i szedziesitych podporzdkuj
sobie ruchy na rzecz praw obywatelskich. C oraz silniejsza stawaa si rw nie
pozycja waspowskich fundacji dziaajcych na rzecz wyzwolenia seksualnego, ktre
finansoway ruch praw obywatelskich. N a pocztku lat pidziesitych kom unici
zniknli ze sceny, a ich m iejsce przejy wielkie fundacje - Forda, Rockefellera
i Carnegiego. W rezultacie organizacje m urzyskie nigdy nie odciy si od p ro
testanckich korzeni fundacji plutokratw , ktre zapew niay im w sparcie finanso
we, a przyjm ujc od nich pienidze, zostay w cignite w eugeniczn kam pani,
ktrej celem byo osabienie ich politycznego znaczenia poprzez zm niejszenie
przyrostu naturalnego czarnej ludnoci. N owy ru ch eugeniczny dziaa teraz pod
takim i szyldami, jak P lanned P arenthood i Fundacja Forda, a swoje cele realizo
w a w okresie rewolucji seksualnej lat szedziesitych, kiedy wojna z ubstw em
staa si frontem dystrybuow ania rodkw antykoncepcyjnych.

N O W Y JORK, 1934

351

Skutkiem tego krytykow ane przez McKaya organizacje m urzyskie nigdy

nie wybiy si p o n ad swe protestanckie korzenie, co wicej, poprzez uczestnicze
nie w ru ch u neoeugenicznym stay si dobrow olnym i ofiarami rasizmu. W edug
McKaya, genez kwestii rasowej byo stw orzenie kociow narodow ych. Czarni,
postaw ieni w obliczu owego faktu, sam i rw nie zaczli tworzy wasne kocioy
i by to dla nich rodzaj kom pensacji. W ahado ze skrajnego pooenia w yzna
czanego przez kom unistyczny internacjonalizm , w kocu lat czterdziestych i na
pocztku pidziesitych przechylio si na pozycj czarnego nacjonalizm u. Ruch
praw czowieka m g odci si od swoich rde, ktrym i byy m urzyskie ko
cioy lokalne, tylko poprzez zw rcenie si ku lewicy, gdy ta za okrelon cen
bya zawsze skonna wychodzi naprzeciw jego internacjonalistycznym deniom .
W latach trzydziestych cen t byo popieranie Zwizku Radzieckiego, w latach
szedziesitych natom iast poparcie dla wyzwolenia seksualnego. W rezultacie,
zdaniem Mckaya, M urzyni byli skazani n a poruszanie si m idzy dw om a prze
ciwstawnym i biegunam i - jednym z nich byy ich narodow e kocioy, drugim za
internacjonalizm lewicowych politykw. M cKay doskonale rozum ia zwizane
z tym niebezpieczestw a, poniew a w sw oim czasie by zw olennikiem jednej
i drugiej opcji. Katolicyzm by w edug niego jedynym wyjciem i drog odcicia si
zarw no od etnocentrycznych kociow narodow ych, jak i od lewicowego inter
nacjonalizm u. Uwaa, e na tym polega tajem nica utrzym yw ana w sekrecie przed
przecitnym i czonkam i spoecznoci m urzyskiej, gwnymi ofiarami tej sytuacji:
Nasi biali, liberalni i radykalni przyjaciele nie pow iedz M urzynom tej p raw
dy, poniew a s biali i sprytni. K iedy libera, zm ary senator Borah, prbow a n am
t praw d przekaza, cign na siebie gniew spoecznoci czarnych. Ja jednak, b
dc jedny m z jej czonkw, m og bez adnej obaw y stwierdzi, e my, M urzyni N o
wego wiata, nie jestem y tylko zagubion czstk naszej rasy, lecz rw nie zagubio
nym i ludm i. Nie m am y duszy, ktr m oem y nazw a nasz wasn, gdy uciekam y
o d siebie sam ych, a dokd uciekam y - Bg jeden w ie... Nasi przyw dcy za o k re
lon cen i akceptacj spoeczn sprzedadz czarnych dow olnej grupie biaych12.

O strzeenia McKaya zostay zlekcewaone. W latach szedziesitych czo

wiek, ktry uzn a Koci katolicki za a n tid o tu m na kom unizm oraz kocioy
narodow e, zarw no czarne, jak i biae, by ju postaci zapom nian, a jego miejsce
zajli katoliccy ksia, ktrych jedyn trosk byo ju tylko zapenianie autobusw
dem onstran tam i, m ajcym i wzi udzia w kolejnych m arszach na rzecz praw
obywatelskich, i ktrzy utrzym yw ali, e Koci katolicki to biaa, rasistowska
instytucja. Zw olennicy rewolucji seksualnej, w ykorzystujc kwesti rasow jako
dogodne narzdzie podkopyw ania m oralnoci, w latach szedziesitych z p o
w odzeniem prow adzili w asn K ultu rka m p f w ym ierzon przeciwko Kocioowi
katolickiemu; skutkiem prom ow anego przez nich rozprzenia m oralnego miejsca
takie, jak H arlem przeksztacay si w getta, w ktrych coraz bardziej szerzya si
przem oc, a dzieci w ychow yw ane byy bez ojcw, przez m atki utrzym ujce si

352

R O ZD ZIA 24.

z zasikw opieki spoecznej. W H om e to Harlem G in H ead Suzy mwi: H arlem

to m ierdzcy ciek nieprawoci. M urzyskie pieko! O to czym jest13. I takim
te m ia pozosta.
1 g ru d n ia 1944 roku, niecae dw a m iesice po przejciu McKaya na kato
licyzm, A rth u r W. Packard odebra telefon o d K ennetha Rosea, szefa Planned
P arenthood Federation (Federacji wiadom ego Rodzicielstwa). Rose utrzym yw a
z Packardem stay kontakt, gdy ten, jako ad m inistrator Davison Fund*, odpow ia
da za w ydatkow anie pienidzy Rockefellera przeznaczonych na antykoncepcj.
Rose rozpocz rozm ow od opisania incydentu w pocigu, kiedy to usysza, e
przedsiw ziciam i [Rockefellera] zarzdza zbyt wielu katolikw . Packard za
przeczy tem u tw ierdzeniu, ktre n a pew no uzn a za dziwaczne, pniej jednak,
bardzo szybko, w edug jego pisem nej relacji z tej rozmowy, jak sporzdzi kilka
dni pniej, Rose przeszed do sprawy, ktra go zaniepokoia: Zastanaw iaem si,
czy nie uznalicie, e czas wzi si za Koci katolicki14 - pow iedzia i odoy
suchawk, zanim Packard zdy m u n a to odpow iedzie. Jednak to im pertynenckie zdanie zapado m u w pam i i 12 g rudnia, kiedy spotka Rosea na k o n
ferencji, w rci do tem atu tam tej rozmowy, w ykorzysta okazj, aby delikatnym i
sowy stwierdzi, i nie tylko m am y m u za ze m etod, ktr si posuy, ale te
dom niem anie, ktre, naszym zdaniem , byo podoem poczynionej przez niego
telefonicznie uwagi15.
Rose, by m oe obaw iajc si, e w anie zabi kur znoszc m u zote
jaja, natychm iast si wycofa, zapew niajc, e Packard m ylnie zrozum ia jego
sowa. C hodzio m u tylko o to, e zastanaw ia si, czy w jakikolw iek sposb
jestem y w sporze z Kocioem katolickim . Packard skorzysta ze sposobnoci,
eby pow iedzie Roseowi, e to wolny kraj i e respektujem y prawo kadego
czowieka do sw obody w yznaw ania religii i tego samego oczekujem y w odniesie
niu do siebie, a p o n ad to uwaamy, e tylko tolerancja, zrozum ienie i w sppraca
zapew ni przetrw anie am erykaskich ideaw 16. O dpow iednio skarcony Rose
zaniecha p o d o b n eg o sposobu staw iania pyta. Aby jeszcze janiej postaw i
spraw, 26 g ru d n ia P ackard napisa do R osea list, u p rzed n io pokazaw szy go
czonkowi zarzdu, Thom asow i M. Debevoiseo wi, ktry poradzi m u nie agodzi
uytego w n im tonu, a dla podkrelenia doda, e tylko tolerancja, zrozum ienie
i w sppraca m og zapew ni przetrw anie am erykaskich ideaw .
Rose oczywicie dawa jedynie wyraz obaw om zwizanym z katolikami, ktre
po wojnie najpeniej odzw ierciedlone zostay w ksikach podobnych do American
Freedom and Catholic Power pira Paula Blansharda, w ktrej autor w spom ina,
e B ertrand Russel najbardziej lka si tego, e A m eryka m oe si sta krajem
katolickim , a katolikom u d a si to osign dziki ich liczebnoci, czyli za spraw
przyrostu naturalnego - w duej m ierze to sam o gosi te ojciec Ryan. W okresie
pow ojennym kontrola urod zin m iaa si sta gw nym obszarem rywalizacji m i
dzy rosncym i w si katolikam i a nadal potn, w aspowsk arystokracj, ktrej
znaczenie polityczne m alao z pow odw n a tu ry dem ograficznej. Planned Parent *

Organizacja dobroczynna stworzona przez Johna Davisona Rockefellera (przyp. tum.).

N O W Y JORK, 1934

353

hood, o czym wiadcz jej publikacje i listy wysyane do Rockefellerw, gboko

zaangaowaa si w kam pani w ym ierzon przeciw ko Kocioowi katolickiem u
i katolickim wpyw om politycznym , kam pani, ktrej apogeum staa si rewolucja
seksualna lat szedziesitych.
Jeeli Rockefellerowie byli tak sam o oburzeni aroganckim i uw agam i Rosea
jak Packard, nie znalazo to adnego odzw ierciedlenia w rozdzielanych przez nich
donacjach. Tylko podczas pierwszej, oglnokrajow ej kam panii przeprow adzo
nej w roku 1947, rodzina Rockefellerw przekazaa organizacj i Planned Parenthood
kw ot trzydziestu piciu tysicy dolarw. D arow izna ta, wedle sw Packarda,
uplasow aa ich blisko sam ego szczytu listy, ale nie nieprzyzwoicie wysoko17.

ROZDZIA 25

NOWY JORK, 1932

1931 roku budet CRPS przeniesiono z gestii Biura Higieny Spo

ecznej do Fundacji Rockefellera. U rzdnicy fundacji od samego
pocztku z nikym skutkiem naciskali na Yerkesa, aby skoncen
tro w a si na lu d zk ich p roblem ach. Yerkes w odpow iedzi na
to w 1932 roku napisa do W atsona, zachcajc go do pow rotu do b
m ickich. W owym czasie jednak W atson zdy ju przyzwyczai si do wygodnego
ycia i bardzo wysokich w ynagrodze, ktre otrzym yw a jako specjalista ds. re
klamy. W rezultacie w latach trzydziestych cay projekt zakadajcy kontrolow anie
ludzkiej psychiki poprzez seks straci im pet, kiedy od niego odsunito W atsona
i kiedy on sam te badania porzuci. List Yerkesa, wyjaniajcy, dlaczego nie p o
peni sam objstw a, by ostatnim , ktry w ym ieni z W atsonem . W 1933 roku, po
napisaniu artykuu, W atson wysa go redaktorow i pism a C osm opolitan, ktry
go u niego zamwi. Ten jed n ak odm w i opublikow ania tekstu, poniew a uzna
go za nazbyt przygnbiajcy, a kilka m iesicy pniej, jakby potw ierdzajc swoje
pierw sze odczucia po przeczytaniu artykuu, odebra sobie ycie.
W atson, m im o e by pom ysodaw c i tw rc behaw iorystycznego projektu
bada nad uzyskaniem psychologicznej kontroli nad spoeczestwem , nie na wiele
si Yerkesowi przyda. N a pocztku lat dw udziestych Yerkes sa do niego listy
i stara si nakoni W atsona do kontynuow ania bada. W 1924 roku W atsonowi
nareszcie udao si nawiza do tego, co zwyk by nazywa zainteresow aniam i
Rockefellera. W 1924 roku Laura Spelm an Rockefeller M em oria Fund (LSRM)
przeznaczy dotacj w wysokoci pitnastu tysicy dolarw na Teachers College
U niw ersytetu Colum bia, aby W atson m g kontynuow a badania nad dziemi,
ktre zapocztkow a, pracujc na Uniw ersytecie Johna H opkinsa. W latach dw u
dziestych LSRM byo najw aniejsz instytucj zwizan z badaniam i behaw ioral
nym i, a szef fundacji, Beardsley Rumi, da jasno do zrozum ienia, e nie interesuje

356

RO Z D Z IA 25.

go kontem placja prawdy, lecz b adania przynoszce w ym ierne skutki spoeczne,

czyli przede wszystkim opracow yw anie p o d paszczykiem naukowego wychow y
w ania dzieci strategii pozyskiwania kontroli nad spoeczestwem . LSRM uwaaa,
e naukow e wychowywanie potom stw a jest pierw szym krokiem na drodze do
dokonyw ania zm ian w relacjach spoecznych, a jako e eksperym entow anie na
m aych istotach ludzkich bynajm niej Rum ia nie odstrczao, skorzysta z okazji,
eby sfinansowa badania, ktrych celem, wedle sw samego W atsona, byo opra
cowanie m etod kontrolow ania ludzkich zachowa z w ykluczeniem rodzicw jako
gwnego czynnika w arunkujcego1. Skoro szkoy, zgodnie z przew idyw aniam i
Deweya, m iay si sta zakadami, w ktrych z umysw uczniw usuwa si pogldy
i przekonania ich rodzicw, a ksztatuje si je zgodnie z interesam i wielkich kor
poracji i innych szerzycieli lew icow o-liberalnej ideologii, kto m usia opracowa
nowe m etody ksztacenia i w ychow yw ania dzieci. Z daniem Buckleya, W atson
stara si opracow a techniki, ktre zredukow ayby wychowywanie dzieci do
okrelonych, ustandaryzow anych recept2.
Efekty bada W atsona znalazy odzw ierciedlenie w ksice napisanej przez
niego w splnie z Rosalie R ayner W atson, a zatytuow anej Psychological care
o f Infant and Child (1928). Z adedykow ali j pierwszej Matce, wychowujcej
szczliwe dziecko; jej w ydanie zbiego si w czasie z zanikaniem etosu posiada
nia licznej rodziny, co liberalizm ow i w przed ed n iu I wojny wiatowej udao si
osign za spraw rozbijania lokalnych, w w ikszoci etnicznych spoecznoci.
Nowoczesne m atki, ktrym w m w iono, e sposoby wychowywania dzieci p rak
tykowane przez ich beznadziejnie starow ieckich rodzicw s ze, byy nakaniane
do tego, aby w wychow yw aniu w asnego potom stw a kieroway si w skazaniam i
nauki, zwaszcza za psychologii behaw ioralnej, stworzonej przez W atsona, ten
za nie zwleka z przypuszczeniem ataku na tradycyjne sposoby ksztatow ania
ludzkich zachow a. Jego zdaniem , bardzo wiele m atek nadal niechtnie odnosi
si do wskazwek zwizanych z yw ieniem dzieci. Przecie ich babki urodziy
czternacioro dzieci, a wychoway dziesicioro, tyle e fakt, i wiele z tych dzieci
byo anem ikam i, miao sabe zby, byy niedoywione, podatne na wszelkie choroby
niewiele znaczy dla m atki, ktra nie yczy sobie, eby m w iono jej, w jaki sposb
naley naukow o ywi dzieci3.
W atson kierow a sw ksik do nowoczesnej m atki, ktra zaczyna zdawa
sobie spraw, e wychowywanie dzieci jest najtrudniejszym ze wszystkich zaj,
trudniejszym ni inynieria, prawo, a naw et m edycyna4.
Obecnie nikt nie wie dostatecznie wiele, aby wychowywa dziecko - pisze
W atson do now oczesnych m atek. wiat byby znaczco lepszy, gdybymy przez
dwadziecia lat pow strzym ali si od posiadania dzieci (za w yjtkiem tych, w ycho
wywanych dla celw eksperym entalnych), a nastpnie znowu do tego powrcili,
tym razem jed n ak dysponujc wystarczajc iloci faktw, aby w ypenia owo
zadanie ju z okrelonym stopniem biegoci i precyzji. Rodzicielstwo zam iast
opiera si na instynktach, pow inno sta si nauk, a szczegowe rozwizania
naley tu w ypracow a na drodze w ytrw aych bad a laboratoryjnych5.

N O W Y JORK, 1932

357

Ksika W atsona zawiera m nstw o przykadw, gdzie m etody wypracowa

ne w pracowni naukowej stanowi wzorzec dla opieki nad maymi dziemi. Matki
pow inny odnosi si do swojego potom stw a w taki sam sposb, w jaki doktor Watson
traktowa Maego Alberta, czyli traktowa je jak gdyby byy m odym i dorosym i:
N igdy ich nie przytulaj i nie cauj, nigdy nie pozwalaj im siada ci n a kolanach.
Jeeli m usisz, pocauj je jed en raz w czoo, kiedy przyjd pow iedzie d obranoc.
R ano przyw itaj si z nim i, podajc im rk. Pogaszcz po gowie, jeeli w czym
tru d n y m spraw i si w yjtkow o dobrze. W yprbuj to. W cigu tygodnia p rzek o
nasz si, jak atwo jest by w sto su n k u do w asnych dzieci doskonale obiektyw nym ,
a jednoczenie yczliwym. Bdziesz b ard zo si w stydzi ckliwego, sen ty m en taln e
go sposobu, w jaki dotd ich traktow aa6.

Bez wzgldu na to, jakie intencje kierow ay W atsonem w chwili, gdy to pisa,
skutkow a to m iao w yw oaniem w m atkach zawstydzenia z pow odu okazyw a
nego dzieciom uczucia, gdy uczucie nie jest naukow e, podobnie jak m io,
k tra zdaniem W atsona - co najpraw dopodobniej w yw nioskow a na p o d sta
wie w asnych dow iadcze - opiera si na stym ulacji stref erogennych. M atki
nie pow inny naw et pokazyw a si dzieciom czciej ni wym aga tego karm ienie
- oczywicie butelk - i zm iana pieluch, poniew a zbyt czsty kontakt z m atk
buduje w dziecku niezdrow e o d niej uzalenienie. Tym spord m atek, ktrych
serce jest nazbyt m ikkie i czue, sprzeciwiajc si w szystkim naw oyw aniom
W atsona, zaleca on podgldanie potom stw a: zrbcie jaki otwr, przez ktry
bdziecie m ogy widzie dzieci, sam em u nie bdc w idzianym , albo posucie si
peryskopem 7. Przy czym nowoczesna m atka, nawet gdy patrzy przez w peryskop,
nie pow inna okazywa em ocji; pow inna podej do tej sytuacji jak wyszkolona
pielgniarka albo lekarz i na koniec nauczy si tego, aby nie uywa sodkich
i pieszczotliwych okrele8.
W atson przem aw ia jako ekspert w rzeczywistoci, w ktrej szkoa przejm o
w aa na siebie coraz wiksz rol w nauczaniu i wychowywaniu dzieci w wymiarze,
ktry wczeniej przynalea rodzinie. Akceptujc dyktat spoeczestwa technokra
tycznego i przenoszc go na g ru n t opieki nad dziem i, now oczesna m atka m iaa
uatw ia tym sam ym sw ojem u p o to m stw u osiganie sukcesw w przyszoci.
W edug Buckleya, wspczesne dziecko rycho przekona si, e rzeczywista sia
nie spoczyw a w rodzinie, lecz w rynku oraz w spieraniu przez niego spoecznych
instytucji. O signicie sukcesu zaleao od akceptacji w artoci korporacyjnego
porzdku. Sam sukces natom iast zaczto coraz bardziej postrzega w kategoriach
um iejtnoci stylu ycia w yznaczanego i egzemplifikowanego przez reklam 9.
Bez wzgldu na to, jak obiecujce wydawa si m ogy naukowe m etody wy
chowywania dzieci, obarczay one ogrom nym obcieniem matki, ktre stany oto
teraz przed nastpujc alternatyw: w in zaniechania, w przypadku zignorowania
m etod wychowawczych zalecanych przez nauk bd te wziciem na siebie winy
za wszelkie braki i niedoskonaoci psychiki dziecka, o ile nie zdoa tych m etod p ra
w idow o zastosowa. Stao si tak z bardzo prostego pow odu. W wiecie W atsona

358

RO Z D Z IA 25.

nie byo m iejsca dla Boga, natury, k u ltu ry i tradycji, na ktrych m ona by si
oprze. Istn ia w n im tylko surow y m ateria biologiczny oraz w arunkow anie,
a najwaniejsz osob, ktra m iaa uw arunkow aniam i kierowa, bya m atka. Jeeli
pojawiay si w nich jakie bdy, w ina leaa p o jej stronie.
Jeeli m am y do czynienia ze zdrow ym ciaem , praw idow liczb palcw u rk
i ng, zdrow ym i oczym a i kilkom a podstaw ow ym i o d ru ch am i, ktre w ida tu
po urodzeniu, to cakow icie wystarczy, eby z tego surow ego m ateriau stworzy
czow ieka, kt ry by m oe geniuszem , k u ltu raln y m d entelm enem , ale te o b u
zem albo b a n d y t ... jestecie cakow icie odpow iedzialne za w szelkie in n e reakcje
lkowe, ktre m oe okazyw a w asze dzieck o 10.

T rudn o pow iedzie, czy ostrzeenia te m iay na celu w yw oanie p o czu

cia winy. To jednak, e m usiao si o no pojawia, kiedy now oczesne m atki staray
si postpow a moliwie jak najbardziej naukow o i zgodnie z zaleceniam i eks
pertw pokroju W atsona, wydaje si niem al pew ne. Poczucie w iny zwiksza po
prostu stopie m oliwoci kontroli spoecznej, co bardzo przecie odpow iadao
oraz pokryw ao si z celami tych, ktrzy owych ekspertw popierali i lansowali.
Jako e koncepcje i pogldy W atsona w spgray z interesam i mediw, w la
tach dw udziestych najwaniejsze i adresow ane do szerokiego grona czytelnikw
ty tu y prasow e, je d e n za d ru g im zaczy je publikow a. W atson pisyw a do
H arpers, The N ation, The New Republic, The Saturday Review o f Literature,
M cCalls and Liberty, a oprcz tego, opis jego postaci i osigni zam ieci take
New Yorker. W roku 1930 Horace Kallen napisa artyku pow icony W atsonowi
oraz behaw ioryzm ow i, zam ieszczony w Encyklopedii N auk Spoecznych, w ktrym
przewidywa, e w wiecie funkcjonujcym w zgodzie z zasadam i W atsona istoty
ludzkie bd do siebie p o dobne niczym Fordy. A ni Kallen, ani W atson najw y
raniej nie dostrzegali niczego niestosow nego w postaw ieniu znaku rw noci
m idzy tam produkcyjn a rozm naaniem si ludzi. Co wicej, obaj zdawali
si widzie w tym k rok na drodze postpu, zwaszcza odkd W atson zapowiedzia,
e do roku 1978 instytucja m aestw a przestanie istnie.
W pierw szym dziesicioleciu po zaw arciu m aestw a R ayner i W atson
doczekali si dwjki chopcw, ktrych ojciec wychowywa zgodnie z zasadam i
behaw ioryzm u, przy aprobujcej postaw ie ledzcych jego poczynania mediw, co
pew ien czas donoszcych, e chopcy wydaj si n o rm alni. Pozory byy jednak
mylce, gdy Billy W atson pop en i w k ocu sam objstw o, tyle e uczyni to ju
jako czowiek dorosy, a m edia m iay wwczas ciekawsze tem aty do opisywania.
W roku 1922 wydawao si, e W atsonow i m oe uda si poczenie tego, co
byo najlepsze w obu dziedzinach, ktrym i si zajmowa. O prcz staej posady w re
klamie, otrzym a stanow isko w ykadow cy w N ew School for Social Research,
instytucji zaoonej w 1917 roku przez C harlesa A. Bearda oraz Johna H arveya
R obinsona w celu upow szechniania idei i pogldw Lippm ana, Croly ego, Deweya
i T horsteina Yeblena. W latach 1922-1926 m ia tam cykl cotygodniow ych w yka

N O W Y JORK, 1932

359

dw do czasu, gdy da o sobie zna jego charakter, a raczej jego brak. W 1926 roku
zosta w yrzucony z uczelni na podstaw ie oskare crki Bearda, ktra obw inia
go o m olestow anie seksualne.
Incydent ten praktycznie pooy kres naukowej karierze Watsona. Apogeum
jego wpyww przypado na rok 1930, ale nie m ia ju wicej niczego istotnego do
powiedzenia. Jego myli w caoci zaprzta pom ys napisania tekstu powiconego
pow odom , dla ktrych ludzie nie popeniaj sam objstw a. Temat ten stanowi
by m oe przesank do oceny wczesnego stanu jego um ysu. Z daniem Cohena,
W atsona drczyy w tedy myli sam objcze, a kryzys ten zdoa przezwyciy
dziki w yjazdow i z Nowego Jorku i przeprow adzce na farm w C onnecticut,
gdzie cakowicie pow ici si hodow aniu zw ierzt11. W arto pam ita, e W atson
pow iedzia kiedy, i wszelkie prby pisania autobiografii praw dopodobnie m og
doprow adzi do sam objstw a. Niew ykluczone, e nawizywa w tedy do wasnych
wczesnych yciowych dow iadcze.
Cokolw iek byo tego pow odem , W atson napisa do stu znanych i uznanych
osb, proszc je o udzielenie odpow iedzi na pytanie, dlaczego uznaj, e w arto y.
W szyscy adresaci udzielili m u odpowiedzi, w rd nich take Robert M. Yerkes, kt
ry napisa, e m im o dolegliwoci psychicznych, trudnoci i rozczarowa, uwaam,
i ycie jest bardzo interesujce; to gra, w ktrej m ierzc si wasnym rozum em
z w szechw iatem , czciej m og chyba wygrywa, anieli przegryw a i cieszy si
z podejm ow anego ryzyka12. Yerkes napisa do W atsona w 1932 roku, nakaniajc
go do pow rotu do pracy badawczej. W atson nie m ia jednak ochoty w raca do
laboratorium . O dpow iedzia Yerkesowi: Niestety, obaw iam si, e dla m nie jest
ju za pno, aby myle o pow rocie do pracy naukow ej13. C ohen twierdzi, e
Yerkes nie zgosi przy tym adnych praktycznych propozycji, co jest o tyle dziwne,
e pow rt do bad a naukow ych by jego pom ysem .
W roku 1932 zaczy pojawia si pierw sze reakcje na idee goszone przez
W atsona i jego brytyjskiego p o p u lary zato ra, B ertran d a Russela. W pow ieci
N ow y wspaniay wiat A ldous H uxley zaatakow a behaw ioryzm jako ideologiczn
podstaw m ikkiego totalitaryzm u przyszoci. Huxley zna A m eryk i z pew
noci nawizywa do niej oraz do wizji W atsona, kiedy stwierdzi, e seksualna
n am itn o jest wyjtkowo skuteczn p ostaci kontrolow ania spoeczestw a,
poniew a napotyka na najm niejszy o pr i przysw ajana jest nadzwyczaj skutecznie.
W ystpujc w obronie swoich nam itnoci, ofiara takiego systemu wierzy, e broni
istoty sam ego siebie, w rzeczywistoci jed n ak broni interesw tych, ktrzy udzielili
jej przyzwolenia na ich zaspokajanie. W ten sposb rzdy umoliwiajce i w spiera
jce zaspokajanie owych nam itnoci zyskuj nad ludm i wadz wiksz i gbiej
zakotw iczon, ni inne s to w stanie osign. A ldous Huxley, ktry by znawc
owiecenia, identyczne zjawisko dostrzeg w pism ach m arkiza de Sade, ktry
w idzia w sobie apostoa praw dziw ie rew olucyjnej rewolucji, w ykraczajcej poza
granice polityki oraz ekonom ii - rew olucji dotyczcej poszczeglnych ludzi:
m czyzn, kobiet i dzieci, kt ry ch ciaa m iay o d t d sta si w spln seksualn

360

R O ZD ZIA 25.
w asnoci wszystkich, um ysy za m iay wyzby si w szelkich n aturalnych d o
brych obyczajw, w szystkich z tru d e m nabytych ham ulcw tradycyjnej cywilizacji.
M idzy sadyzm em a rzeczywicie rew olucyjn rew olucj nie m a oczywicie ad
nego koniecznego ani n ieu ch ro n n eg o pow izania. Sade by szalecem , a m niej lub
bardziej uw iadom ionym celem jego rew olucji by chaos i zniszczenie. Ludzie w a
dajcy N ow ym W spaniay m w iatem by m oe nie s przy zdrow ych zmysach
(w dosow nym rozum ien iu tego sowa), ale nie s te obkani, a ich celem nie jest
anarchia, lecz spoeczna stabilno. O stateczna, osobista, praw dziw ie rew olucyj
n a rew olucja suy m a osigniciu stabilnoci, i naukow ym i rodkam i w prow a
dzaj j w y cie14.

Huxley m ia powody, aby pisa w ten sposb, poniew a po roku 1795 w y

zwolenie seksualne przestao by czci si, ktre obaliy ancient regime, zaczo
natom iast suy utrzym aniu si przy w adzy rewolucyjnego reimu: Rzeczy
wicie spraw nym pastw em to talitarnym byoby takie, w ktrym wszechwadne
polityczne kierow nictw o i jego arm ia zarzdcw spraw ow aaby kontrol nad
ludnoci zoon z niewolnikw, wobec ktrych nie trzeba uywa przym usu,
poniew a kochaj w asne zniewolenie. W dzisiejszych pastw ach totalitarnych
zadanie wyzwolenia w nich tej mioci jest zadaniem propagandzistw, redaktorw
gazet oraz nauczycieli szkolnych.
Jako e najlepszym sposobem na to, eby niew olnicy pokochali swe zniew o
lenie, jest sprawi, aby byo ono przyjem ne; naley z seksu, ktry jest bez wtpienia
przyjem noci, uczyni form kontroli, a osiga si to poprzez ustanow ienie p a
stwa arbitrem w tej sferze, uwolniajc j od ogranicze, tak aby ludzie korzystali
z niej wedug regu ustanow ionych przez pastw o, a nie przez porzdek moralny.
Wwczas niew olnicy szybko przysign w ierno tem u, w czym widz rdo oraz
gwarancj owych przyjem noci. Innym i sowy, pastwo, poprzez przejcie k o n
troli nad yciem seksualnym obywateli, zyskuje nad nim i wadz w sferze, ktra
jest ich najsabszym punktem . Kontrola ta jest tak skuteczna, dlatego e nie jest
postrzegana jako kontrola, lecz jako wolno rozum iana w znaczeniu moliwoci
zaspokajania wystpnych poda i pragnie. Zdaniem Huxleya, najwaniejszymi
Projektam i M anhattan przyszoci bd zakrojone na szerok skal, sponsorow ane
przez rzd badania nad tym , co politycy i naukow cy nazw problem em szcz
cia - innym i sowy, nad tym, jak spowodowa, eby ludzie pokochali wasne
zniewolenie. Huxley uwaa, e transform acja ta w anie dokonuje si w Ameryce:
Przedstaw iona w N ow ym W sp an iay m wiecie rozw izo seksualna take
nie w ydaje si zbyt odlega. Ju teraz w niektrych am erykaskich m iastach licz
ba rozw odw jest rw na liczbie zaw ieranych m aestw. N iew tpliw ie w przecigu
kilku lat w iadectw a zaw arcia zw izku m aeskiego bd sprzedaw ane ja k zezw o
lenia na posiadanie psa - w ane przez dw anacie miesicy, bez zastrzeenia zabra
niajcego zm ieniania psw albo trzy m an ia wicej ni jednego zw ierzcia naraz.
W m iar, jak kurczy si w olno polityczna i gospodarcza, sw oboda seksualna niejako w ram ach rekom pensaty - ulega rozszerzeniu.

N O W Y JORK, 1932

361

P rzew id y w an ia H uxleya tr c n ie c o m yszk, a to dlatego, e m yla

przede wszystkim o totalitarnych rzdach istniejcych w latach trzydziestych, nie
dostrzeg natom iast, e system am erykaski, wykorzystujc siy gospodarki ry n k o
wej, by znacznie skuteczniejszy w zniewalaniu ludzi, przed ktrym pisarz ostrzega,
poniew a by m niej przytaczajcy i dlatego m niej dostrzegalny przez jego ofiary.
Staym zudzeniem , ktre tworzy, byo tw ierdzenie, e najwaniejsza jest w nim
jednostka oraz jej pragnienia. Za kulisam i tego kryy si fundacje i wszystkie p o
zostae siy ksztatujce pozornie w olny rynek w taki sposb, aby przynosio im
to podane korzyci. Pesym istyczne zakoczenie ksiki Huxleya jest by moe
odzw ierciedleniem osobistej saboci autora, bd te po prostu realistycznym
przyjciem do wiadom oci, e przecitna jednostka bez pom ocy czynnika boskiego
nie potrafi oprze si seksualnym pokusom . Tak czy owak, skutkiem ulegania roz
pow szechnianym przez wiatow sie m ediw pokusom byo zniewolenie.
W czesnym latem 1936 roku Rosalie Rayner W atson zachorow aa na dyzenteri i 19 czerwca zm ara. Krtko przed jej zgonem dwjk dzieci Rosalyn wysano
na obz i nie byo ich przy niej, kiedy um ieraa. Po m ierci ony W atson zacz w i
cej pi i przesta w ypow iada si w kw estiach psychologicznych, co stworzyo
pustk, ktr zauw aono nie tylko w CRPS. Pod koniec lat trzydziestych, wedle
sw Yerkesa, CRPS gboko zaangaow aa si w badania nad neurologicznym i
i behaw ioralnym i m echanizm am i jako czynnikam i kontroli aktywnoci seksu
alnej oraz reprodukcji15. Po raz kolejny jed n ak przew aay w nich badania nad
naczelnym i, ktre palce kwestie dotyczce zachowa czowieka pozostawiay bez
odpow iedzi. Dla Yerkesa byo to rdem rozczarow ania, jako e nigdy nie zrezy
gnow a z denia do w ykorzystania CRPS w celu udzielania wsparcia naukow com ,
m ogcym dostarczy w iarygodnych danych, ktre pom ogyby spoeczestw u
zrozum ie i kontrolow a zachow ania seksualne czowieka.
Kiedy n ad Europ nadcigaa w ojenna burza, w zroso jed n ak zap otrze
bow anie na inynieri spoeczn. Jak si okazao, Jzef Goebbels by gorcym
zw olennikiem Eddiego Bernaysa i jego ksiki Crystallizing Public O pinion; wedle
sw jej autora w ykorzysta j jako podstaw destruktyw nej kam panii przeciwko
ydom w N iem czech16, i czego Bernays ju nie doda, take w Austrii. Jednym
z owych ydw by wuj Bernaysa, Zygm unt Freud, ktrem u pod koniec lat trzy
dziestych udao si uciec do Anglii. Ciotki Eddiego nie m iay tyle szczcia.
Skoro nazici mogli do takiego stopnia m anipulow a opini publiczn tylko
dziki przeczytaniu ksiki Bernaysa, byo oczywiste, e Amerykanie, jeeli chc ich
pokona w nadchodzcej wojnie, swoje badania nad propagand pow inni wznie
na zupenie now y poziom . W drugiej poowie lat trzydziestych wzroso zaintereso
wanie Rockefellerw teori kom unikow ania si oraz jej m ilitarnym zastosowaniem,
czyli wojn psychologiczn. Zwizane z nim i instytucje zaczy finansowa badania,
do ktrych zaangaowano tych samych ludzi, ktrzy w czasie I wojny wiatowej pod
kierow nictw em G eorgea Creela pracowali w CPI (Komisja Inform acji Publicznej).
H arold Lasswell pracow a w Bibliotece K ongresu i prow adzi finansow ane przez
Rockefellerw badania nad analiz treci przekazw; p o d obn prac w Princeton

362

R O ZD ZIA 25.

wykonyw a H adley C antril na zlecenie Public O pinion Research Project. Paul Lazarfeld dziaa w Office o f Radio Research na Uniwersytecie Columbia. Obserwujc
nazistw, Rockefellerowie doszli do przekonania, e od czasw I wojny wiatowej
mass m edia zwikszyy swoj si oddziayw ania na opini publiczn. Chcieli
teraz wykorzysta je do tego sam ego celu, jaki wczeniej realizowaa CPI. Myleli
o kam panii profilaktyki dem okratycznej, ktrej obiektem m iay by w splnoty
etniczne w Stanach Z jednoczonych, a celem uod p o rn ienie ich na propagand
pastw Osi oraz Rosji Sowieckiej. W roku 1939 Fundacja Rockefellera zorgani
zowaa cykl tajnych sem inariw z ludm i, ktrzy, ich zdaniem , byli czoowymi
akadem ickim i specjalistam i w dziedzinie teorii kom unikow ania si, a celem tego
przedsiwzicia byo wcignicie ich w dzieo um acniania am erykaskiej opinii
spoecznej w przekonaniu o koniecznoci przystpienia do wojny z nazistowskim i
N iem cam i. Ruch A m erica First p o d przew odnictw em ludzi, takich jak Charles
Lindbergh, stara si nie dopuci do przystpienia pastw a do kolejnej wojny,
przypom inajc o zniszczeniach, ktre spow odow aa I wojna wiatowa, ostatecznie
jednak ich protesty na nic si zday. Izolacjonici zostali po prostu pokonani, gdy
okazao si, e nie m aj dostatecznego w pyw u na m edia i w rezultacie, na kszta
tow anie opinii publicznej. Zainteresow ania Rockefellerw skupiay si wwczas
na wojnie psychologicznej; poczenie zdobyczy behaw ioryzm u, reklam y oraz
teorii kom unikacji m iao zaowocowa stw orzeniem potnej broni, a to z kolei
m iao dalekosine konsekw encje dla pastw a dugo po zakoczeniu wojny.
H arold Lasswell uwaa, e Rockefeller Interests Inc., reprezentujc anglofilsk am erykask elit, pow inny system atycznie gra uczuciam i m as w celu
ochrony dem okracji przed zagroeniam i ze strony spoeczestw autorytarnych,
takich jak nazistowskie N iem cy oraz Zwizek Radziecki17. Nie kady si z tym
zgadza. O dm ien n opini w kwestii tego, czy A m eryka pow inna przystpowa
do wojny, m ieli na pew no czonkow ie ruchu A m erica First, ale sprzeciwiaa si
tem u take cz uczonych zajm ujcych si teori kom unikacji. D onald Slesinger,
byy dziekan Uniwersytetu Chicago i uczestnik sem inariw Rockefellera uwaa, e
uciekanie si do m etod psychologicznej m anipulacji nie jest niczym lepszym ni
to, czem u m iano nadziej si przeciwstawi Bylimy skonni [uczestnicy sem ina
rium] bez nam ysu powici prawd i ludzk indyw idualno, eby tylko wywoa
m asow reakcj na w ojenny bodziec. Mylelimy w kategoriach walczcej dykta
tu ry siy, ktr ustanow i m iaa m anipulacja18. Z daniem Simpsona, krytycyzm
ujaw niony wwczas przez Slesingera spowodowa, e przesta uczestniczy w rockefellerow skich sem inariach i zdaje si szybko traci w pyw y w spoecznoci
akadem ickich specjalistw teorii kom unikacji19.
W przypadku Yerkesa lekcja ta nie posza na m arne. W 1940 roku byo
oczywiste, e w ojna nie toczy si po myli Brytyjczykw, a anglofilski am ery
kaski establishm ent szuka sposobu, eby przystpi do wojny i im pom c.
Ludzie ci chcieli te zintensyfikow ania b ada psychologicznych, a to oznaczao,
e coraz bardziej tracili cierpliwo do Yerkesa i jego zaangaow ania w badania
nad naczelnym i. W rezultacie, A lan Gregg, szef w ydziau medycznego Fundacji

N O W Y JORK, 1932

363

Rockefellera, postanow i wywrze nacisk na Yerkesa, aby ten finansowa badania

nad seksualnoci czowieka. W styczniu 1941 roku zaw iadom i Yerkesa, e CRPS
m oe liczy na dotacje co najwyej jeszcze przez dwa lata. G rant na lata 1943-44
nazwa dotacj czasow20.
W atson, najbardziej praw dopodobny kandydat na stanowisko osoby prow a
dzcej badania nad ludzk seksualnoci, teraz absolutnie nie wchodzi ju w rachu
b. Yerkes jednak nie zam ierza rezygnowa i jasno da tem u wyraz w swoim D w u
dziestym Corocznym Sprawozdaniu Komisji ds. Bada Problemw Pci (Twentieth
A nnual Report o fth e Committee fo r Research in Problems ofSex), w ktrym napisa,
e Komisja pow inna przyj na siebie now rol. O dtd zajmujemy si wiedz
i poszerzaniem jej poprzez badania. Niewielk wag przykadano do zastosowa
osigni obecnej wiedzy o zjawisku seksualnoci i rozm naania si w odniesieniu
zarw no do jednostek, jak i spoeczestw a21. Dotychczas CRPS ograniczaa si
do prom ow ania bezinteresow nego poszerzania wiedzy, zgodnie z ideam i nauki
i niem al zupenie niezalenie od w artoci spoecznych, jej zastosowa i ryzyka.
Yerkes przestrzeg te, e znaczna cz z tak wielkim tru d em pozyskanej wiedzy
pozostanie bezuyteczna, chyba e znajdzie si sposb, eby m drze i wnikliwie
zastosowa j w odniesieniu do spoeczestwa. Zdaniem wielu naukow cw bez
interesow no stanow i zagroenie. N alegaj oni, aby inynieri biologiczn
uczyni penopraw n dziedzin bada. Odrywajc w zrok od szczegw proce
sw yciowych, zauwaamy, e ycie jako takie wymaga sterowania22. CRPS, eby
zaangaowa si w inynieri biologiczn, m usi wiedzie wicej o ludzkiej seksu
alnoci. Potrzebuje kogo zdolnego odkry podstaw ow struktur m echanizm w
seksualnoci, kogo na podobiestw o W atsona, ktry zauway, e u najm odszych
dzieci odruch w arunkow y jest podstaw ow ym elem entem procesu uczenia si.
W gru d n iu 1940 roku skrom ny entom olog Alfred Kinsey napisa do Yerke
sa w sprawie bada, ktre przeprow adza w rd studentw U niwersytetu In dia
na w Bloom ington, gdzie pracow a jako wykadowca. Okazao si, e by to szczli
wy dla niego m om ent. Kinsey potrzebow a pienidzy, ale jeszcze bardziej potrzebne
m u byo uznanie i szacunek, co organizacja taka jak Fundacja Rockefellera bya
m u w stanie zapewni. Yerkes z kolei dla ocalenia swojego stanow iska w CRPS
potrzebow a kogo, kto rzeczywicie prow adzi badania nad ludzk seksualnoci.
Z daniem Jonesa, proba Kinseya o przyznanie funduszy, stworzya Yerkesowi
sposobno poczenia bada n ad ludm i, ktrych dom agaa si Fundacja Rocke
fellera, z badaniam i behaw ioralnym i, na ktrych CRPS koncentrow aa si w latach
trzydziestych23. W atson zawsze chcia prow adzi badania nad seksem, ale konty
nuow anie ich uniem oliw iy m u realia tam tych czasw oraz rozwj jego wasnej
kariery. Teraz dow iadczenia zdobyte w reklam ie - ktra po I w ojnie wiatowej
czerpaa z osigni wojny psychologicznej stosowanej podczas jej trw ania, a jej
m etody udoskonalane byy w latach dwudziestych i trzydziestych - miay by po raz
kolejny raz poddane naukowej obrbce. N auka wypywajca z zastosowania behaw ioryzm u w reklam ie bya oczywista. Czowieka nie da si dow olnie uksztatow a
oraz nim kierowa. Jest on bow iem stw orzeniem rozum nym , ale jego um ys m og

364

RO Z D Z IA 25.

zaciem nia ograniczone w swej liczbie nam itnoci, z ktrych najpotniejsz

jest seks. Jeeli m ona go byo uy dla n akonienia konsum entw do kupow ania
okrelonych produktw , moliwe jest take wykorzystanie go w przypadku innych
postaci inynierii biologicznej, jak sobie to w yobraa Yerkes. W atsonowi przy
znano wczeniej fundusze na prow adzenie bada, ktre miay odkry podstawowe
skadniki osobow oci funkcjonujce na zasadzie bodziec-reakcja, teraz za Kinsey
m ia otrzym a dotacj na badania m ajce okreli, w jaki sposb m ona posuy
si seksem , aby uczyni z niego rodzaj kontroli nad ludm i. Kinsey z ochot si
tego podj. O w ynikajcych z tego im plikacjach bolenie przekonali si Alan
Gregg oraz R obert Yerkes, nad ktrym i Kinsey m ia zyska wadz. Kiedy ten
ostatni w ykorzysta epizody z ich ycia intym nego, na wasnej skrze przekonali
si, jak skutecznym narzdziem kontroli m oe by seks.
W m aju 1941 roku Yerkes zaw iadom i Kinseya, e, poczynajc od 1 lipca
1941 roku CRPS przyznaa m u na ten rok budetow y grant w wysokoci tysica
szeciuset dolarw. Usilnie doradza Kinseyowi, aby w przecigu kilku kolejnych
miesicy bd to w bezporednich rozm ow ach, bd to pisem nie zapozna komisj
z m etodologi swoich bada. Kinsey odpow iedzia, e bdzie uradowany, jeeli
ktry z czonkw kom isji lub wszyscy jej uczestnicy przyjad do B loom ington
i bd obserw ow ali jego prace.

Cz III

ROZDZIA 1

NOWY JORK, 1940

nia 2 kw ietnia 1940 roku do Stanw Zjednoczonych przyby czo
wiek nazw iskiem W illiam Stephenson. By obywatelem brytyjskim
i oficjalnie przylecia do USA z polecenia Brytyjskiego M inisterstw a
Zaopatrzenia. W ielka Brytania znajdow aa si teraz w stanie wojny
z N iem cam i, wojny, ktrej, zdaniem W instona Churchilla, w ybranego
na prem iera, bez p o m o cy z zew ntrz w ygra nie m oga. Jedynym pastw em
dysponujcym dostateczn si m ilitarn i przyjanie nastaw ionym do koncepcji
udzielenia pom ocy Brytyjczykom , byy Stany Zjednoczone A m eryki. Stephen
sona w ysano do USA jako tajnego agenta, ktrego zadaniem byo wcignicie
A m eryki do wojny po stronie Anglii.
Aby do tego doprow adzi, Stephenson m usia przeam a silny opr. D e
m okraci na ca dekad lat dw udziestych utracili Biay D om , gdy w tedy w a
nie A m ery k an ie u w iadom ili sobie, ja k h o rre n d a ln cen przyszo zapaci
USA za uczestnictw o w I wojnie wiatowej. Republikanie, ktrzy skorzystali na
ostrej reakcji spoecznej na lekkom yln polityk zagraniczn W ilsona, podzie
lili si jed n ak na dw a stronnictw a; konserw atyw n frakcj izolacjonistw, ktrej
zapleczem byy stany rodkowego Z achodu, oraz obz anglofilskich, waspowskich plutokratw ze W schodniego W ybrzea, ktrzy, jak sam a nazw a wskazuje,
utosam iali si z angielskim dziedzictw em kulturow ym , a ich lojalno wobec
grupy spoecznej o p odobnym do nich p ochodzeniu etnicznym i dochodach nie
ograniczaa si do granic terytorialnych pastw a. Kiedy w Europie szalaa wojna,
oni solidaryzow ali si z Angli. By m oe w anie dlatego, e elitarna praktyka
polityczna am erykaskich wadz radykalnie odesza od wasnych demokratycznych
zaoe, waspowski establishm ent m nstw o czasu i stara pow ica negow aniu
swojego istnienia. Fakty jed n ak m w iy sam e za siebie i wiadczyy o czym d o
kadnie przeciw nym . Stanam i Z jednoczonym i rzdzia okrelona grupa etniczna

368

R O Z D Z IA 1.

i dziaaa ona z zaskakujc jednom ylnoci. Zwrcia si ona ku darwinistycznej

eugenice, ktr uznaa za rdze swoich pogldw, a jeszcze przed pocztkiem lat
dwudziestych niezbdnym skadnikiem m aeskich cnt uczynia antykoncepcj.
W roku 1930 odzw ierciedleniem owej zm iany i oficjalnym jej zatw ierdzeniem
bya K onferencja Biskupw Kocioa anglikaskiego w Lam beth, na ktrej w yra
ono zgod na stosow anie antykoncepcji, chocia dw adziecia lat wczeniej ten
sam Koci uzna j za czyn niem oralny. W ten sposb, w rezultacie naoenia
si na siebie pow inow actw a etnicznego, intelektualnego zepsucia oraz upadku
m oralnoci seksualnej, klasa rzdzca w Stanach Zjednoczonych staa si pit
kolum n, skaniajc si ku tw orzeniu im p eriu m na w zr angielskiego, a tym
sam ym dziaajc na szkod am erykaskiej republiki. Po I w ojnie wiatowej lord
Cecil pisa: M im o e n ar d am erykaski skada si gwnie z cudzoziem cw
[rnicych si] zarw no pochodzeniem , ja k i sposobem mylenia, ich rzdzcy
to niem al wycznie A nglo-Saksoni, ktrzy podzielaj nasze polityczne ideay1.
P rzyjed ajc do USA, S te p h e n so n w ied zia, e p rezy d en t R oosevelt
sym patyzuje z t wanie gru p etniczn. W iedzia take, e pew ne am eryka
skie rody m aj wiksz si przebicia ni inne. To dlatego wanie swoj kwater
gwn zaoy na trzydziestym sm ym pitrze Rockefeller Center, najbardziej
ekskluzyw nym m iejscu na biuro, za ktre zreszt nie paci adnego czynszu.
Stephenson w iedzia rwnie, e am erykaska historia to nie tylko jej angielskie
korzenie, ale te silne denie do tego, aby si spod tych wpyww wyzwoli. Walka
0 to nie zakoczya si w raz ze zwycistwem A m erykaskiej Rewolucji. A m eryka
1 W ielka Brytania w latach 1812-1814 toczyy ze sob wojn na kontynencie p
nocnoam erykaskim ; Brytyjczykom udao si w tedy doszcztnie spali Kapitol,
a take rezydencj prezydenta, ktr pniej nazw ano Biaym D om em .
Konflikt ten nie zakoczy si take w raz z ustaniem dziaa w ojennych na
pocztku XIX wieku. Przez cae XIX stulecie, kiedy am erykaski system rozw i
jania i ochrony rodzim ego przem ysu zaow ocow a ogrom nym w zrostem potgi
i zam onoci pastw a, pozostaw a w upieniu, ale na pocztku XX wieku, wraz
z napyw em do USA olbrzym iej fali katolickich im igrantw z Irlandii, a take
Europejczykw z poudniow ej i w schodniej czci kontynentu, w ojna rozgorzaa
na nowo, tyle e wwczas prow adzono j ju innym i ni m ilitarne rodkam i.
W ow ym w ew ntrzam erykaskim konflikcie najw aniejsz kwesti byo to, czy
USA m aj sta si im perium na w zr W ielkiej Brytanii, czy te pozosta rep u
blik, jak stworzyli Ojcowie Zaoyciele, ktrzy w yranie przestrzegali przed
uczestniczeniem A m eryki w europejskich sojuszach i przym ierzach. Pierwszy
pow any w yom w tej polityce anglofilski establishm ent uczyni za prezydencji
W oodrow a W ilsona, wykadowcy, ktry nie tylko uw ika A m eryk w I wojn
wiatow, ale stara si take zm ieni m ap Europy zgodnie z wasnym i, z gry
zaoonym i koncepcjam i. Z daniem M ichaela H unta, W oodrow W ilson:
b y ... przekonany, e angloam erykaskie instytucje oraz w artoci polityczne
m aj w ym iar uniw ersalny. Jako politolog o d daw na sawi w olno, w idzc w niej

N O W Y JORK, 1940

369

zw ieczenie angloam erykaskiej tradycji, jej ew olucyjny rozwj uw aa za k ry te

riu m postpu, a uchw alanie konstytucji za jed n o z w ielkich osigni ludzkoci.
Brytyjski system p arlam en tarn y by dla niego in stytucjonalnym ideaem , a rew olu
cj am erykask uw aa za przeom ow e w ydarzenie, ktre spow odow ao, e resz
ta w iata zapragna w olnoci2.

W ilson, p o d o b n ie jak F ran k lin D elano Roosevelt, by czonkiem Partii

D em okratycznej. W tam tych czasach bycie konserw atyst oznaczao, e jest si
zw olennikiem izolacjonizm u oraz czow iekiem oddanym sprawie zachow ania
am erykaskiej republiki. O w a anglofobiczna tradycja, znajdujca poparcie gw
nie w rd m ieszkacw rodkow ego Z achodu, m iaa w asnych ordow nikw
i przywdcw ; byli nim i m .in. George N orris, republikanin z N ebraski, i R obert
La Follette senior, republikanin z W isconsin. W tedy jednak, podobnie jak obecnie,
Partia R epublikaska bya podzielona i jej stronnictw o anglofilskie ze w schodniej
czci kraju, reprezentujce krajow ych plutokratw , paro do wojny z N iem cam i,
nawet gdyby m iao to oznacza konflikt z W ilsonem . W edug H unta, grupa ta bya:
w iadom ie angofilska w kw estii swej orientacji etnicznej i bez w yjtku p ro te
stancka (zwrykle byli to anglikanie albo prezbiterianie). D w udziestow iecznym ,
now o pow stajcym w ydaniem kogo takiego by zwykle m ieszkaniec p nocnej
albo w schodniej czci kraju, w coraz w ikszym stopniu w yw odzcy si z duych
m iast Pnocnego W schodu. W yksztacenie zdobyte w szkoach pryw atnych,
uczelniach Ligi Bluszczowej oraz szkoach praw niczych u zupenia n iefo rm a l
nym w yksztaceniem w spraw ach m idzynarodow ych, ktre zdobyw a podczas
p o d r y do A nglii oraz na K ontynent. Najpierw, do czasu uzyskania jakiego u rz
du publicznego, otrzym anego zwykle w drodze nom inacji, praktykow a praw o
handlow e. R ozeznaniu w kw estiach polityki zagranicznej tow arzyszyy w artoci
nabyte w krgach elity spoecznej, ekskluzyw nych szkoach oraz klubach i o rg an i
zacjach establishm entu, sp o r d kt ry ch najw aniejsz bya [sponsorow ana przez
Rockefellera] R ada S tosunkw M idzynarodow ych [C ouncil on Foreign Relations]
(pow staa w 1921 ro k u )3.

Spucizn, ktr pozostaw i po sobie W oodrow W ilson, byo w prow adze

nie po d atk u dochodow ego, znienaw idzony trak tat w ersalski oraz coraz wiksza
sk o n n o do w ykorzystyw ania in y n ierii spoecznej ro zum ianej w sposb,
ktrem u przyklaskiw aa New Republic p o d kierunkiem Lippm ana, Deweya
i Crolyego. Republikascy izolacjonici, kojarzeni z krachem na giedzie oraz
W ielkim Kryzysem, ktry po n im nadszed, stracili Biay D om , ale zwarli szyki,
kiedy stao si oczywiste, e Roosevelt, p odobnie jak jego poprzednik W ilson,
jest zdecydow any po raz kolejny uw ika Stany Zjednoczone w w ojn toczc
si w Europie. Franklinow i Rooseveltowi, tak sam o jak W oodrow ow i W ilsonowi,
z tru d em przychodzio oddzielenie przynalenoci etnicznej od wyznawanych war
toci. Skoro A nglo-A m erykanie byli depozytariuszam i w olnoci oraz instytucji
dem okratycznych, N iem cy m usieli by tym i zymi. H u n t pisze, e dla W ilsona

370

RO ZD ZIA 1.

nie do byo pokona Niemcy. C hcia take zada klsk zu, za ktrym si one
opow iaday: im perializm ow i, m ilitaryzm ow i i autokracji. Zwyciska w ojna bya
dla niego tylko w stpem do reform ow ania wiata. A ow iecony pokj m ia ko m
pensow a krw aw ofiar wojny i przeam a m roczny krg podejrze, nienawici
i konfliktw 4.
Rzeczy jed n ak nie potoczyy si zgodnie z tym, co zaplanowa sobie Wilson.
W zrost znaczenia m idzynarodow ej frakcji an g lo -am erykaskiej sprow a
dzi na pastw o pow any kryzys. Anglofilski establishm ent ze w schodu kraju,
praw dopodobnie przeraony m asow ym napyw em im igrantw z poudniow ej
i w schodniej czci Europy, podj starania zm ierzajce do przew artociow ania
koncepcji okrelajcej, co oznacza i z czym wie si bycie A m erykaninem . Teraz
najwaniejszym tego w yrnikiem byo raczej kryterium przynalenoci etnicznej
lub rasowej, nie za intelektualne uznanie caego cigu zaoe i zasad, pord
ktrych jedn z najwaniejszych bya idea goszca, e wszyscy ludzie s rwni.
A m erykanam i byli teraz nie tyle ci, ktrzy owe zasady oraz w artoci akceptowali
i yli z nim i w zgodzie, lecz ludzie okrelonego pochodzenia, konkretnie biali,
anglosaksoscy protestanci. Kiedy do tego doszo, najwaniejsz wizi przestao
by w splne obywatelstwo, a jego m iejsce zaj interes etniczny. O znaczao to,
e Cabotow ie, Lodgeowie i Rockefellerowie w wikszym stopniu utosam iali si
z ludm i przynalecym i do tej samej w arstw y spoecznej w Anglii, ni dajm y na
to z ydam i czy te w oskim i m ieszkacam i Nowego Jorku, ktrzy, przybywszy
niedaw no do USA, stali si ich w spobyw atelam i. Owa zm iana w obszarze lo
jalnoci byaby rw noznaczna z przejciem od republiki do im perium i gdyby tej
grupie spoecznej udao si przej stery rzdzenia krajem , dokonaaby si w spo
sb naturalny.
O statnia wielka bitw a o to rozegraa si w przededniu II wojny wiatowej.
C ena wojny W ilsona, ktra kosztow aa sto m iliardw dolarw oraz sto tysicy
zabitych, staa si w A m eryce r d em rozczarow ania i rozgoryczenia, ktre
sprawio, e w latach dw udziestych pozycj dom inujc w USA zdoby sobie izolacjonizm . Anglofile pozostaw ali odsunici o d wadzy do czasu, kiedy krach na
giedzie z 1929 roku pozw oli dem okratom ponow nie wprow adzi si do Biaego
D om u. Franklin D elano Roosevelt, p odobnie jak wczeniej prezydent W ilson, by
anglofilem, ktry doprow adzi do przystpienia A m eryki do kolejnego wiatowe
go konfliktu. W ielkim jego przeciw nikiem w tej sprawie by Charles Lindbergh,
przew odniczcy kom itetu A m erica First.
W latach trzydziestych Charles Lindbergh, czonkowie organizacji Am erica
First oraz wielu ich zw olennikw na rodkow ym W schodzie pow anie zagra
ali hegem onii anglofilw w prow adzeniu polityki zagranicznej. Z m ienio si
to dosow nie w jednej chwili 7 g ru d n ia 1941 roku, kiedy Japoczycy zaatakowali
am erykask flot w ojenn w Pearl H arbor, a Stany Z jednoczone przystpiy
do wojny z pastw am i Osi i stay si sojusznikiem Wielkiej Brytanii. O d tamtej
chwili a po dzi dzie stery polityki zagranicznej pozostaj w rkach angloftlskiego establishm entu.

N O W Y JORK, 1940

371

Thom as M ahl w swojej ksice zatytuowanej Desperate Deception wykazuje,

e klska zw olennikw organizacji A m erica First nie bya spow odow ana tylko ich
m niejsz biegoci w sztuce prow adzenia sporw oraz prezentow ania swoich racji.
W roku 1939 na czele jednostki o nazw ie British Security C oordination stan
brytyjski m ilioner, W illiam Stephenson. BSC byo ekspozytur brytyjskiego wy
w iadu, a jej zadaniem byo w cignicie A m eryki do w ojny po stronie Anglii.
W edug Ernesta Cuneo, aby to osign, adm inistracja Roosevelta w splnie z BSC
prow adzia agentw, ko ntrolow aa korespondencj, zakadaa pod su ch y telefo
niczne, przyzw alaa na przem ycanie d o kraju m ateriaw propagandow ych, ro z
bijaa publiczne zgrom adzenia, p o tajem n ie subsydiow aa gazety, stacje radiow e
i organizacje, dopuszczaa si faszerstw ... naruszaa ustaw o cudzoziem cach, w ie
lo krotnie si w erbow aa m ary n arzy na statki i p raw d o p o d o b n ie zam ordow aa na
terenie kraju je d n albo wicej o sb5.
Kwatera BSC w N ow ym Jorku zajm ow aa cae dwa pitra Rockefeller Center. To,
e Stephenson nie paci adnego czynszu za tak prestiow e lokum , zdaje si w iad
czy, i rodzina Rockefellerw oraz jej bogate fundacje sym patyzow ay z celami,
ktre sobie postaw i, i chciay go wspiera, nie baczc na to, czy dziaalno ta m iaa
charakter zdrady bd bya sprzeczna z praw em . Pow d by oczywisty. Cecil Rhodes,
zaoyciel R hodes Scholarship, w pierw szym z siedm iu swoich testam entw wezwa
do stw orzenia tajnego stow arzyszenia, ktrego celem m iao by (w edle jego sw)
rozszerzenie brytyjskich rzdw n a caym w iecie... oraz ostateczne odzyskanie
Stanw Z jednoczonych A m eryki jako integralnej czci Im p eriu m Brytyjskiego6.

C hocia Rockefellerowie byli republikanam i, a prezydent Roosevelt d em o

krat, w polityce zagranicznej kierow ali si w splnym interesem etnicznym . 14
czerw ca 1940 roku, trzy m iesice po przyjedzie Stephensona, Nelson Rockefeller
napisa do H arry ego H opkinsa, proponujc zainicjowanie dziaalnoci w yw iadow
czej, ktra pniej, po jej oficjalnym zatw ierdzeniu na m ocy polecenia wykonaw
czego z dnia 16 sierpnia 1940, staa si znana jako Rockefeller Office. Pod koniec
sierpnia Rockefeller Office pracow ao n ad dobrow olnym program em pozbyw a
nia si przez am erykaskie firm y wszystkich swoich przedstaw icieli w Am eryce
Poudniow ej, ktrzy s N iem cam i, bd niem ieckim i p orednikam i7. Istnienie
Rockefeller Office, znanego take jako Biuro K oordynatora Relacji H andlow ych
i K ulturalnych M idzy A m erykaskim i R epublikam i (Office of the C oordinator
o f C om m ercial and C ultural Relations Between A m erican Republics), pniej
za jako Biuro Spraw M idzyam erykaskich (Office of Inter-A m erican Affairs),
ujaw niono w roku 1976, trzydzieci lat p o zakoczeniu wojny, i dopiero wwczas
okazao si, e bya to operacja wywiadowcza.
W sppraca Stephensona z Rockefellerami wiele wyjania. Przede wszystkim
jest w iadectw em tego, e anglofilski establishm ent, reprezentow any przez jeden
z najbogatszych i najbardziej wpywowych rodw, tosamo etniczn uwaa za wa
niejsz od lojalnoci wobec pastw a, ktrego byli obywatelami. wiadczy te, e ro
dzina Rockefellerw dla osignicia swych celw nie cofaa si przed w spieraniem

372

R O Z D Z IA 1.

dziaa bdcych sprzecznymi z prawem . Po trzecie za jest dowodem , e Rockefel

lerowie utrzymywali bezporednie kontakty z brytyjskim wywiadem, co jest faktem
znaczcym w perspektyw ie stosow ania w praktyce najnowszych osigni w dzie
dzinie wojny psychologicznej. W sppraca ze Stephensonem potw ierdza rwnie,
e rodzina Rockefellerw nosia si z zam iarem posuenia si narzdziam i wojny
psychologicznej i uycia ich przeciw ko sw oim w spobyw atelom A m erykanom .
Stephenson doprow adzi do politycznego upad k u republikanw-izolacjonistw ,
takich jak H am ilton Fish, a politycy, ktrych nie by w stanie pokona w politycz
nych zm aganiach, zostali pognbieni m niej konw encjonalnym i m etodam i, do kt
rych zaliczao si take seksualne uw iedzenie. O prcz faszowania sonday opinii
publicznej, do czego w latach pidziesitych i szedziesitych pow rcia P opu
lation C ouncil Johna D. Rockefellera, BSC posugiw ao si w asnym i m etodam i
m anipulow ania ludm i za pom oc seksu. M ahl przytacza przypadek senatora A r
th u ra V andenberga z M ichigan, niegdy niezom nego zw olennika izolacjonizm u,
ktrego gos zdecydow a o niesychanie w anych dla Brytyjczykw ustpstwach.
Doszo do tego za spraw seksualnych forteli M itzi Sims, ony brytyjskiego attache
H arolda Simsa, oraz Cynthii - taki pseu d o n im nadao BSC Betty Thorpe, onie
innego brytyjskiego dyplomaty. Sprawa V andenberga jest dow odem na to, e seks
jest narzdziem wojny psychologicznej, a zainteresow anie, ktre w tym sam ym
czasie Rockefellerowie przejawiali osob i badaniam i profesora Kinseya z Indiana
University, daje wszelkie powody, by sdzi, e zam ierzali posuy si t broni
dla uporania si z now ym i wrogam i.
W m aju 1941 roku R obert M. Yerkes zaw iadom i Kinseya, e CRPS przyzna
o m u grant w wysokoci tysic szeset dolarw na rok budetowy, poczynajc
od 1 lipca 1941 roku. Kinsey, ktry a do tej chwili finansowa swoje badania z w a
snej kieszeni, by ju gboko zaangaowany w sam odzielne zdobywanie informacji
na tem at okrelonych osb. O bietnica pom ocy finansowej ze strony Rockefellerw
pozwolia m u na w zm oenie owych wysikw dziki wynajciu ludzi, ktrzy za
jli si dokadnie tym sam ym. N a pocztku 1941 roku Kinsey zatrudni G lenna
V. Ramseya, ktry wanie otrzym a doktorat na IU. Ramsey wczeniej opowiedzia
m u w asn histori, teraz za m ia zaj si grom adzeniem podobnych inform acji
dla Kinseya. W owym czasie Ram sey pracow a jako nauczyciel w liceum w Peorii w stanie Illinois, zacz wic w ykorzystywa swoje szkolne kontakty zgodnie
z zam w ieniem Kinseya, co rycho sprow adzio n a kopoty.
W poow ie lata 1941 roku R am sey otrzym yw a od Kinseya trzydzieci
dolarw tygodniow o za grom adzenie inform acji o uczniach szkoy w Peorii,
a co waniejsze, proponow a im take doradztw o w sprawach natu ry seksualnej,
jeli zdarzy si, e bd m ieli jakie pytania dotyczce tych kwestii. Zdopingow any
pierw sz dotacj od CRPS, Kinsey nosi si z zam iarem zatrudnienia Ramseya na
peen etat w roku 1942, o ile, jak si spodziew a, przyznana m u zostanie druga,
tym razem wiksza dotacja.
Z anim jed n ak do tego doszo, pojaw iy si trud n o ci. Ramsey, praw do
po d o b n ie zachcony perspektyw z a tru d n ie n ia w penym w ym iarze godzin,

N O W Y JORK, 1940

373

jesieni 1941 roku przeszed sam ego siebie i, z jednej strony, wym usza na swoich
uczniach opow iadanie m u o szczegach ich seksualnych zachow a, z drugiej
za doradza im w tyche sprawach, stosujc si przy tym do zaoe szkoy etyki
seksualnej Kinseya. Inform acje o dziaalnoci Ram seya dotary w kocu do ro
dzicw uczniw, ktrzy z kolei o tym , co si dzieje, pow iadom ili rad szkoy i za
dali jego zw olnienia z pracy. R odzicw szczeglnie oburzyo to, e potajem nie
Ram sey zajm owa si edukacj seksualn ich dzieci. Kiedy za Ram sey zarzutom
nie zaprzeczy, jego los by ju przypiecztowany. W g ru d niu 1941 roku na n a d
zwyczajnym posiedzeniu rada przegosow aa w niosek o zawieszeniu Ramseya.
Kinsey, ktry pniej z pienidzy Rockefellerw pokry czciowo koszty prawnej
obrony Ramseya, w pad we wcieko; dajc jej upust, nie liczy si ze sowami
i nie pozostaw ia wtpliwoci, kto jego zdaniem ponosi odpow iedzialno za w
atak w ym ierzony w seksualn wolno. W licie z 23 stycznia 1942 roku napisa:
Jeeli teraz pozw olim y im na to w Peorii, precedens ten zachci katolikw, by
m oe tu w Bloom ingdale lub gdziekolw iek indziej, eby prbow a stosowa id en
tyczn taktyk wobec nas tutaj oraz przeciwko caem u program ow i badaw czem u8.
Niech Kinseya do katolikw bya dobrze znana, a opieraa si na kilku
prostych faktach, ktre m iay zwizek z przynalenoci etniczn. W aspowski
establishm ent uzna nauk, darw inizm i antykoncepcj za filary swoich przekona,
a gw n przeszkod na drodze urzeczyw istnienia opartego na nich porzdku
spoecznego by Koci katolicki, czego jaw nym dow odem bya interw encja ojca
Ryana i jego wystpienia przed K ongresem z roku 1934. Ksika Paula Blansharda
zatytuow ana Catholic Problem m iaa ukaza si dopiero za siedem lat, ale reakcja
Kinseya dow odzi, e w kwestii tego, kto jest ich w rogiem , czonkw jego klasy
spoecznej cechow aa zadziwiajca jednom ylno. W cigu kolejnych dziesi
cioleci stali si zgodni take co do tego, w jaki sposb w problem rozwiza.
W edug autora najnowszej biografii Kinseya, katolicy jawili si m u [Kinseyowi]
jako grupa najbardziej aonie skonfliktow ana ze wszystkimi. Sowami, w ktrych
pobrzm iew a zarw no gniew, ja k i patos, stwierdzi, e Koci katolicki zawsze
p o dkrela n ien o rm aln o oraz zepsucie pozam aeskich zachow a seksual
nych9. Poniewa Kinsey by dzieckiem owiecenia10, ktrego seksualna dew ia
cja zaw ioda na pozycje radykalnego antyesencjalizm u11, doszed do w niosku,
e religia jest podstaw ow przyczyn seksualnej represji i z tego pow odu w roli
najwyszego arb itra m oralnoci m usi j zastpi nauka. Kinsey, zanim zyska
saw na pocztku lat pidziesitych, rzadko wygasza wykad, nie w spom inajc
otwarcie, e Kinsey Institute m a dru g co do wielkoci kolekcj pornografii na
wiecie. Rozbudziwszy w ten sposb ciekawo suchaczy, oznajm ia sucho, e
najwikszy zbir pornografii znajduje si w W atykanie. Trzydzieci trzy lata po
m ierci Kinseya John Barbour, publicysta religijny z Associated Press, nie do e
nadal pow tarza to celowe kam stw o, to pytany, skd o tym wie, tw ierdzi nawet, e
jaki anonim ow y autor z AP w idzia ow kolekcj gdzie w podziem iach. Paul
G ebhard, w spautor R aportu Kinseya, miejc si, przyzna pniej, e okoo roku
1940 pom ys o watykaskiej kolekcji pornografii Kinsey zapoyczy od R oberta

374

R O Z D Z IA 1.

Latou D ickinsona jako rodzaj artu, m ajcego zjedna m u uwag publicznoci12.

K insey nie syn z p o czucia h u m o ru , a ow a czsto pow tarzana przez niego
uwaga n a tem at w atykaskiej kolekcji pornografii zdradza co wicej, ni tylko
pragnienie w yw oania w ybuchu m iechu. Jest w iadectw em najgbszych obaw
Kinseya i jego klasy spoecznej w obec rosncej politycznej potgi ich najw aniej
szych przeciw nikw w w ojnach kulturow ych, ktre rozptay si po szczliwym
zakoczeniu konfliktu zbrojnego toczcego si jeszcze wwczas w Europie. Kiedy
Rockefellerowie i ich zausznicy pokonali zw olennikw A m erica First, po wojnie
zwrcili si przeciwko swoim kolejnym krajow ym przeciw nikom , czyli katolikom.

ROZDZIA 2

NOWY JORK, 1941

roku 1941,15 sierpnia, dzie wita W niebowzicia ciaa i duszy

najwitszej M arii Panny przypada w pitek. W Nowym Jorku
byo gorco i parno, a po p o u d n iu pada lekki deszcz. I wanie na
ten deszcz, ze stacji m etra Lenox przy 135 ulicy, w sam ym rodku
H arlem u, wyszed Thom as M erton, ktry, co wydawao si raczej ni
do tego miejsca, nis w doniach duy bukiet kwiatw. M erton, ktry siedem lat
pniej opublikow a bestseller Siedmiopitrowa gra i dziki tem u sta si najsaw
niejszym m nichem na wiecie, by teraz m odym praw nikiem , niedaw no przeszed
na katolicyzm i rw nie niedaw no otrzym a dyplom na uniw ersytecie Colum bia.
Latem 1941 roku nkaa go rozterka, czyjego pow oaniem jest zosta pisarzem ,
czy duchow nym . W kw ietniu tego sam ego roku przebywa w zaciszu azylu G ethse
m ane, w klasztorze trapistw pooonym niedaleko B ardstown w stanie Kentucky,
ktry ostatecznie na kolejne dw adziecia lat m ia sta si jego dom em . Jednak
latem 1941 roku prow adzi zajcia z literatu ry angielskiej w katolickiej szkole
w. B onaw entury i stara si kontynuow a karier pisarsk. W anie tam raczej
niechtnie poszed na w ykad rosyjskiej em igrantki Katarzyny de Hueck, szerzej
znanej jako Baronessa, albo po pro stu B.
Baronessa stracia rodzin z rk kom unistw , teraz za prbow aa prze
ciw staw i si ich staran io m zm ierzajcym do pozyskania dla swojej spraw y
m urzyskich m ieszkacw H arlem u. P ostanow ia zapocztkow a radykalnie
katolickie przedsiwzicie, rodzaj akcji spoecznej, ktr nazw aa Friendship House; jej zw olennicy m ieli wyrzec si wiata, y w cakowitym ubstw ie, ale te
podejm ow a si rzeczy bardzo konkretnych, suy ubogim w pew ien okrelony
sposb. Tak opisywa to w swoim dzienniku M erton. W umyle tak idealistycznie
nastaw ionego m odego czowieka jak on, wezwanie to znalazo natychm iastow y
odzew. W owym czasie staw a si postaci coraz bardziej znan i dostrzegan.

376

RO Z D Z IA 2.

Nalea do drugiego pokolenia m odernistw i by czonkiem bohem y niejako

z racji uro d zen ia, p oniew a oboje jego rodzice byli artystam i. Przyszed na
wiat w roku 1915, w sam ym rodku kataklizm u, ktry uksztatow a m odernizm .
M atka M ertona zm ara, kiedy Thom as m ia sze lat; pocztkow o oddano go
pod opiek dziadkw, pniej za ojciec, ktry by m alarzem , ciga go ze sob
po caej Francji. Po m ierci ojca Thom asem i jego m odszym bratem ponow nie
zaopiekowali si dziadkowie. M ona rzec, e dla M ertona m odernizm by czym
naturalnym . Powica czas na studiow anie jego literatury; byy to ksiki, ktrych
tytuw ujaw nienia odm w i w Siedmiopitrowej grze, a ycie, jakie prowadzi,
byo zbiene z ow literatur oraz biografiam i pierwszego pokolenia modernistw .
W rezultacie uw ika si w kilka rom answ, a ow ocem jednego z nich (jak gosia
plotka) m iao by pono nielubne dziecko, ktre wraz z m atk zgino w Londynie
podczas bom bardow ania. Bluniercze, przem iew cze ukrzyowanie, w ktrym
podobno uczestniczy, a do ktrego doszo podczas suto zakrapianego alkoholem
przyjcia, byo pow odem relegowania M ertona z C am bridge i jego pow rotu do
Nowego wiata, gdzie w poowie lat trzydziestych podj studia na now ojorskim
uniwersytecie C olum bia.
W przeciwiestwie do Baronessy, ktra przez rok przebywaa z kom unistam i,
aby pozna ich strategi wobec M urzynw i tym skuteczniej si jej przeciwstawia
poprzez dziaalno Friendship House, M erton, ktry zim 1935 roku zjawi si na
Uniwersytecie Colum bia, gotw by do nich przysta i by jednym z nich. W Sied
miopitrowej grze opisa atrakcyjno k o m unizm u dla rozwizego dw udzie
stolatka, ktrym wwczas by, ale w yjani rw nie, dlaczego ostatecznie jednak
z nim zerwa: Uznawszy, e Bg jest wymysem klas rzdzcych, odrzuciwszy Go,
a razem z N im wszelki m oralny porzdek, kom unici dyli do stworzenia pew ne
go rodzaju systemu m oralnego poprzez zanegowanie wszelkiej m oralnoci u rda,
z ktrego wypywaa1. Kiedy ju definityw nie si od nich odci, stwierdzi, e
wikszo kom unistw to w istocie ludzie haaliwi, pytcy i porywczy, po rnie
ni przez m aostkow e zazdroci, frakcyjne nienawici, zawi i spory. W innym
m iejscu M erton opow iada o kom unistycznym zebraniu w m ieszkaniu przy Park
Avenue, dom u ktrej z dziewczt z B arnard College, nalecej do Zwizku M o
dych K om unistw . Jej rodzice wyjechali na w eekend. M erton w spom ina, e na
pkach biblioteki dostrzeg tam m nstw o tom w Nietzschego, Schopenhauera,
O scara W ildea i Ibsena. Jeszcze bardziej ni w zestaw lektur zirytow a jednak
M ertona pew ien m ody czowiek, ktry jed n o z okien owego m ieszkania uzna
za idealne stanow isko dla gniazda karabinu m aszynow ego2.
Pod tym w zgldem A nglia nie rnia si od Nowego Jorku. Seksualna
niem oralno wiedzie do aktyw noci spoecznej traktow anej jako paliatyw. D e
kadencja praktykow ana i goszona przez Bloom sbury* w latach dw udziestych
*

G rupa Bloomsbury (Bloomsbury Group, Bloomsbury Set) - angielska grupa intelektuali

stw i artystw, dziaajca od 1905 roku do II wojny wiatowej. Czonkowie grupy odrzu
cali obowizujce w erze wiktoriaskiej zasady, norm y i obyczaje majce zwizek z religi,
sztuk, spoeczestwem, oraz seksualnoci (przyp. tum.).

N O W Y JORK, 1941

377

oraz we wczeniejszym okresie, stw orzya podatny g ru n t dla rozwoju k o m u n i

zm u w trzeciej dekadzie XX stulecia. Kiedy M erton przyjecha do C am bridge
na swj, jak si m iao okaza, krtki i n iefortunny pobyt, m ury tej samej uczelni
opuci wanie Kim Philby, k t ry wraz ze swymi kolegami z Cam bridge, Guyem
Burgessem i A nthonym Bluntem , w sppracow nikam i Stephensona z Sekcji D,
zyskali sobie pniej niechlubn saw najwikszych kom unistycznych zdrajcw
XX wieku. M erton, ktrem u niewiele brakow ao, aby rw nie silnie zaangaowa
si po stronie kom unistw , zatrzym a si w por na skraju przepaci, a nastpnie,
czynic dram atyczn volte face, zam iast kom unizm u w ybra katolicyzm. W obu
przypadkach bya to sprawa m oralnoci. Stephen Spender w ksice The God That
Failed pisa o podw jnie obw arow anym kom unistycznym sum ieniu3:
Sum ieniu, ktre m w i n am , e dzi, zajm ujc okrelone stanow isko polityczne
m oem y zyska olbrzym i, tw ard ja k gran it w yszo n ad ca w asn p rzeszo
ci, nie poprzez pokor, sk ro m n o albo w in, ale p o pro stu dziki cnocie p rze
m iany caej swej osobow oci w surow iec do w ykorzystania przez m ach in Partii!4

Spender konkluduje, e dla intelektualisty dobrej woli, kom unizm to walka

sum ienia. Z rozum ienie tego w yjania wiele rzeczy5. M erton nigdy nie by tak
oddany kom unizm ow i, jak Spender, ale tak sam o jak on potrzebow a czego, co
uspokoioby jego sum ienie. Pragn tego tak silnie, e podczas pow rotnej podry
pocigiem na Long Island d ozna poczucia, jak gdyby jaki orodek rwnowagi
zosta we m nie niespodziew anie usunity, a ja m iaem si stoczy w lep przepa
niekoczcej si p rni6.
Nie chciaem przykada adnej wagi do tych praw m oralnych, o d ktrych
zaley nasze zdrow ie i nasza yw otno - i teraz doprow adzio m n ie to do stanu
gupiej, starej kobiety, kt ra kopocze si i zajm uje m n stw em urojonych praw ide
higieny, poziom em w artoci spoyw czych i tysicem szczegw zachow ania si,
sam ych w sobie zupenie m iesznych i bezsensow nych, a jed n a k nkajcych czo
w ieka nieokrelonym i i przeraajcym i sankcjam i. Jeli zjem to lub tam to, m og
straci przytom no. I znw, jeeli nie zjem tego lub owego - m og um rze w nocy.
Tak wic, w kocu staem si praw dziw ym dzieckiem now oczesnego w ia
ta, uw ikanym w bahe i bezcelow e troski o w asn osob, a praw ie niezdolnym
do rozw aania czy zrozu m ien ia czegokolwiek, co m iaoby rzeczywicie jakie z n a
czenie dla m oich praw dziw ych p o trz eb 7.

Katolicyzm i kom unizm byy w yciu M ertona dw om a duchow ym i biegu

nam i i przynajm niej przez pew ien czas jeden i drugi wydaway m u si rw nie
pocigajce. Kiedy przyjecha do H arlem u, aby pracow a z Baroness, dostrzeg
skutki oddziayw ania tego sam ego zjawiska na duchow o M urzynw. M o d ern i
styczne odrzucenie p orzdku m oralnego, zapocztkow ane przez ekonom iczny
liberalizm XIX stulecia, byo gruntem , na ktrym w yrastay dwudziestow ieczne
ideologie. W obliczu zepsucia protestanckiej odm iany chrzecijastw a M erton by

378

RO Z D Z IA 2.

zm uszony wybiera m idzy religi przeszoci, czyli katolicyzm em , ktry dy

do caociowego przyw rcenia p orzdku m oralnego, a religi przyszoci, jak
by kom unizm zm ierzajcy do cakowitego jego obalenia. Opis H arlem u i spo
ecznoci m urzyskiej zaw arty w Siedmiopitrowej grze wiadczy, e zdaniem
M ertona, m ieszkacy H arlem u stali przed dokadnie takim i sam ym i w yboram i,
ktrych on ju dokona:
Tu, w tym olbrzym im , p o n u ry m , p arujcym slum sie setki tysicy M urzy
nw yj stoczeni jak bydo, a wikszo z nich nie m a co je ani adnej roboty.
W szystkie zmysy i caa w yobrania, w szystkie uczucia, w zruszenia, troski, p ra
gnienia, nadzieje i pom ysy tej rasy o ta k ywej uczuciow oci i tak gbokich re
akcjach w zruszeniow ych s skoncentrow ane na nich sam ych, zw rcone n a w e
w ntrz elaznym piercieniem fru stracji i uprzedze zam ykajcych ich w czterech
nieprzebytych cianach. W tym olbrzym im kotle bezcenne n atu raln e przym ioty:
m droci, m ioci, m uzyki, w iedzy i poezji s zaduszone i pozostaw ione do w y
gotow yw ania si z m tam i zasadniczo zepsutej n atu ry ludzkiej, a tysice i tysice
dusz gin w ndzy, w ystpku i depraw acji, usunite, w ykrelone, zm yte z rejestru
yjcych i odczow ieczone. C o nie zostao poarte, H arlem ie, w tw oim ciem nym
tyglu przez haszysz, din, obd, histeri i syfilis?8

M ertona poruszyo wezwanie Baronessy o ocalenie H arlem u przed k om u

nistam i. Jednake jego pogard dla kultury, ktr stw orzy H arlem , agodzia
wiadomo, e wikszoci popenianych tam wystpkw dopuszczali si sami jego
m ieszkacy, nierzadko jeden przeciw ko drugiem u. Innym i sowy, we wczesnych
pracach M ertona pow iconych zagadnieniom rasowym pojawia si rodzaj ambiwalencji, ktrej p o d koniec ycia, kiedy jego publikacje byy odzw ierciedleniem
stricte katolickiego p u n k tu w idzenia na kwestie zwizane z ruchem na rzecz praw
obywatelskich, niem al cakowicie si wyzby.
A przeraajcym parad o k sem jest tu w anie fakt, e sam a dzielnica H arlem
i kady tam zam ieszkay M urzyn s yw ym p o tpieniem tej naszej tak zwanej
ku ltu ry . H arlem istnieje jako rodzaj boskiego aktu oskarenia p o d ad resem m ia
sta N ew York i ludzi yjcych i robicych pienidze w tym miecie. Burdele H arle
m u, jego m asow a prostytucja, jego szajki hand larzy n arkotykam i i w szystkie inne
jego w ystpki s tylko odzw ierciedleniem rnorodnych w ariantw kulturalnego
cudzostw a z P ark Avenue stanow i Boy kom en tarz do caoksztatu naszego
spoeczestw a.
W pew nym sensie H arlem jest tym , co Bg myli o H ollyw ood. A H ollyw ood
to dla H arlem u, w jego rozpaczy, jedyny surogat nieba9.

H arlem stanow i by m oe boski akt oskarenia, ale jednoczenie jest

jed n ak m iejscem ,
gdzie b ezustannie i bez m oliw oci ucieczki ogldaj zo dziejce si n a ich oczach,
tak e nie m a adnego p rzero stu n am itnoci, adnego zw yrodnienia naturalnych

N O W Y JORK, 1941

379

popdw , z k trym i nie zapoznayby si p rzed dojciem do szeciu czy siedm iu lat.
Ju to sam o dostatecznie oskara w yrafinow an, luksusow , ukryw ajc si zm y
sowo i rozpust bogatych, kt ry ch grzechy zrodziy t straszn dzielnic. Skutek
jest p o d o b n y do przyczyny i raczej j naw et w yolbrzym ia i H arlem jest p o rtre te m
tych, z w iny ktrych taki stan rzeczy m g zaistnie. To, co syszane byo tylko w ta
jem n icy pokoi sypialnych i w ap artam en tach ludzi bogatych, w yksztaconych, k u l
turalnych i biaych, goszone jest tu otw arcie n a dachach H arlem u i pokazane jako
to, czym jest napraw d, w caej swojej okropnoci, ta k ja k przedstaw ia si oczom
Boga, nagie i przeraajce10.

Sposb podejcia M ertona do panoszcego si w H arlem ie seksualnego w y

stpku polega na obw inieniu za w ycznie dom inujcej kultury biaych. Bywa
take, e niepotrzebnie ulega tan iem u sentym entalizm ow i, piszc: o ile jednak
M atka Boa postpowaaby zgodnie ze swoim zwyczajem, H arlem byby tym pierw
szym i jedynym m iejscem , gdzie m ona by si byo spodziew a Jej ukazania11.
M im o to nigdy nie traci z oczu w ew ntrznego m oralnego kom pasu. H ol
lyw ood jest zem, ale H arlem n a swj sposb take n im jest. S one przejaw am i
istnienia m odernizm u. Hollywood z j ego splendorem i pienidzm i j est dla Harlem u
surogatem nieba. O n sam jed n ak z kolei peni p o d o b n rol dla Hollywood, ktre
upatruje w n im ucielenienia idei seksualnego wyzwolenia.
W M ertonow skiej analizie H arlem u odnajdujem y okrelony elem ent m oral
nego potpienia i nie odnosi si ono tylko do biaego, rasistowskiego spoecze
stw a oraz jego m iakich ideaw, lecz obejm uje rw nie m ieszkacw Harlem u,
ktrzy je akceptuj i przyjm uj za wasne. Akcja katolicka w takiej postaci, jak
zaproponow aa Baronessa, m iaa dla nich w arto podw jn. Stanowia antidotum
na kom unizm , ale oprcz tego bya take w iadectw em koniecznoci przestrze
gania zasad porzd k u m oralnego. H arlem u nie m ona byo w takim stopniu,
jak H ollyw ood, obw inia o ukryw ajc si zmysowo, ale m im o to, M erton
na rw ni potpia niem oralne zachow ania seksualne, bez wzgldu na to, czy ich
m iejscem jest H arlem , czy H ollywood. Twierdzi, e H arlem naladuje Hollywood,
ale w rzeczywistoci byo chyba na odw rt. Poczwszy o d lat dw udziestych biali
porednicy k u ltu ry widzieli w jazzie i M urzynach sym bol wyzw alania si od m a
om iasteczkow ej obyczajowoci oraz m oralnoci chrzecijaskiej. W jaki sposb
to przedstaw iano, zaleao od decyzji konkretnego m edium . M ogo to by w ulgar
ne, jak Nigger Heaven Van Vechtena, lub niew inne i nieszkodliwe jak hollywoodzka
produkcja Mr. Bojangles.
Kiedy Thom as M erton pojaw i si na C olum bia University, H arlem w y
ksztaci ju w asny kulturow y lingua franca, a by n im jazz, gatunek muzyki,
z ktrym w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku kady, kto studiow a na
C olum bii, chcc nie chcc, m usia si zetkn. M erton - niedoszy m istyk - o p o
w iada, jak w splnie z kolegam i z bractw a pojechali m etrem do nocnych klubw
przy pidziesitej drugiej ulicy.

380

R O Z D Z IA 2.
Nie chodzio nam o upijanie si. Nie pocigao nas to dziwne spdzanie czasu...
oguszanie si m uzyk jazzow, pulsujc w caym tym m orzu cia i wic je w za
jem nie ze sob rodzajem m edium icznego fluidu. Przesiadywanie w tych huczcych
salkach, z haasem przelewajcym si przez ciebie i rytm em drgajcym i pulsuj
cym w szpiku twoich koci, stawao si dziwn, zwierzc parodi m istycyzm u12.

W tym sam ym mniej wicej czasie, kiedy Thom as M erton wychodzi z m etra,
zm ierzajc do Friendship House, pew ien pochodzcy z M assachusetts student
drugiego roku uczelni C olum bia, praw ie ju doszed do peni si po tym , jak
zeszej jesieni w m eczu futbolow ym zdarzyo m u si zama nog. Jack Kerouac,
podobnie jak M erton, by katolikiem . W przeciw iestw ie do niego nie by jednak
konwertyt; urodzi si we francusko-kanadyjskiej rodzinie wyznania katolickiego,
mieszkajcej w przem ysow ym m iecie Lowell. Rzec m ona, e ci dwaj m odzi
ludzie, ktrych dzielia siedm ioletnia rnica wieku, wystawieni byli na identyczne
bodce pynce z otoczenia, a m im o to, drogi yciowe, ktre wybrali, rniy si
diam etralnie. N a uniw ersytecie C olum bia, ktry, w porw naniu z Cam bridge,
oznacza dla M ertona k rok w ty, dokonao si jego naw rcenie. Ta sam a uczel
nia, na ktrej studiow anie dla proletariusza z Lowell oznaczao z kolei awans nie
do przecenienia, bya take sceneri czego, co okreli m ona m ianem dekonwersji Kerouaca, czyli odrzucenia przez niego katolicyzm u. O ba te w ydarzenia
duchow e dokonay si w cieniu H arlem u, a w tle towarzyszyy im dwiki jazzu.
Mniej wicej rok wczeniej, jeden z kolegw Kerouaca ze studiw, zabra go do
Apollo Theater w H arlem ie na wystp Jim m yego Lunceforda*. W tedy to Kerouac
po raz pierw szy usysza czarnego m uzyka grajcego na ywo i, jak pisze jego
biograf D ennis McNally, natychm iast da si porw a to rn ad u am erykaskich
stosunkw rasowych13. Jack sta si jednym z wyalienowanych biaych, ktrzy
przynajm niej w erbalnie odrzucali rasizm i pow anie zainteresow ali si kultur
afro-am erykask, a czasem wrcz dali si ow adn obsesji na jej punkcie.
Zarw no M erton, jak i Kerouac pogardzali bia kultur, czyli dom inujc
obyczajowoci, obowizujc w Am eryce w iatach czterdziestych. Kerouac jednak,
by moe dlatego, e wychow a si w katolicyzm ie, nie by tak skonny jak M erton
do oddzielania jej od k u ltu ry jako takiej. Ten ostatni, m im o e czasam i zdarzao
m u si p o p ad a w sen ty m en taln e idealizow anie C zarnych, podziela pogld
Baronessy, i M urzyni pow inni czerpa z duchowej skarbnicy Kocioa katolic
kiego. W edug M ertona i Baronessy, katolicyzm i kom unizm , odpow iednio - siy
dobra i siy za - cieray si w walce o m urzysk dusz. Jeeli w ynik tej walki
pozostaw a dla nich wtpliwy, to tylko za spraw wolnej woli, nie za dlatego, e
ywili jakiekolw iek wtpliwoci co do tego, ktra opcja jest zem, a ktra dobrem .
W przypadku Kerouaca, przynajm niej w tam tym okresie jego ycia, rzecz wy
gldaa inaczej. Katolicyzm stanow i elem ent biaej kultury, ktrej czci te
byy uniw ersytet C olum bia i Hollywood. Jeli wzi p o d uwag charakter ta m
*

Jimmie Lunceford (1902-1047) prowadzi jeden z najwaniejszych big bandw ery swingu,
(przyp. tum.).

N O W Y JORK, 1941

381

tych czasw, w raliw em u dziew itnastolatkow i atwo si byo pogubi. Uczelnie

zaoone przez chrzecijan, czsto jako sem inaria, nadal funkcjonow ay in loco
parentis; w rodow isku kulturalnych elit zakorzeni si m odernizm , ale nie opa
now a on jeszcze instytucji, ktre w spieray uniwersytety. Ponadto kultur w
czesn cechow aa zdum iew ajca zdolno przysw ajania katolickiej pobonoci,
otw arto i b rak uprzedze - rzecz nie do pom ylenia pidziesit lat wczeniej,
ale te i p wieku pniej. W roku 1928 Ku Klux Klan pry polityczne m uskuy
i w ystpi przeciw ko Alowi Sm ithowi, ktrego sawne powiedzenie, wygoszone
po przegraniu w yborw prezydenckich, powiedzcie papieowi, eby rozpako
w a walizki, jest w iadectw em religijnego zapau, bdcego jedn z przyczyn jego
poraki. W 1989 roku, uywajc taktyki, przy ktrej blaknie ta przyjta przez Klan,
now ojorscy hom oseksualici prbow ali przerw a wystpienie kardynaa Josepha
Ratzingera, w atykaskiego prefekta K ongregacji D oktryny i W iary. Rok pniej
ta sam a grupa hom oseksualistw posuna si do aktu przem ocy, przywoujcego
na myl zamieszki wywoane sto lat wczeniej przez natywistw, wdarli si bowiem
podczas mszy do nowojorskiej katedry w. Patryka; najpierw zakrzyczeli kardynaa
Johna O C onnora, ktry prow adzi naboestw o, a pniej przeute kom unijne
hostie wypluli na posadzk wityni.
W latach czterdziestych jed n ak sytuacja w ygldaa inaczej, a katolicyzm
cieszy si pow szechnym spoecznym szacunkiem , co w dziejach Stanw Zjed
noczonych byo rzecz bez precedensu. N a pocztku teje dekady najwikszymi
h o lly w o o d zk im i sukcesam i kasow ym i byy filmy Going M y W ay oraz Pie
o Bernardetcie. O w a niezwyka estym a m iaa jed n ak take swoj drug stron odpow iedzialno zbiorow. Zarw no Kerouac, jak i M erton, a zwaszcza pierwszy
z nich, przyjli istnienie takiego pow izania, ktre byo wszelako tylko pozorne.
W ycignli jed n ak z tego skrajnie odm ien n e konsekwencje. Kerouac nie potrafi
oddzieli katolicyzm u, a zwaszcza jego chrzecijaskiego kodeksu m oralnego,
od tego, co na pocztku swojej kariery uzn a za bia kultur. Pod koniec ycia
jednak, kiedy kontrkultura, ktr sam przecie pom aga stworzy, stawaa si m u
coraz to bardziej obca, zacz zblia si do katolicyzm u. M erton z kolei poszed
cakowicie in n drog, zwaszcza za w kwestii m urzyskiej. W swoich pnych
publikacjach, takich jak D om ysy wspwinnego w idza, niem al cakowicie wycofa
si z m oralnej krytyki H arem u, ktr zaw ar w Siedmiopitrowej grze. Przym iy
j idee ksztatujcej si w anie kontrkultury. O ile w poow ie lat czterdziestych
potpia Hollywood, pniej znaczna cz am erykaskiego katolicyzm u obarczo
na zostaa przez niego zbiorow odpow iedzialnoci oraz dom niem aniem winy.
W roku 1964 napisa:
Bdem , w kt ry popa m og dzisiejsi katolicy, jest takie traktow anie k u ltu
ry, w ktrej si urodzili, ja k gdyby jej tradycje - cho niem ajce niczego w splnego
z chrzecijastw em - byy czci naszej religii. D o b itnym tego p rzykadem jest ak
ceptow anie przez cz katolikw am erykaskiej spoecznej tradycji uprzedze ra
sow ych, cakow icie i grzesznie sprzecznej z nauk M istycznego C iaa C h ry stu sa14.

382

RO Z D Z IA 2.

Potpianie czego tak w ielorakiego w swojej rnorodnoci, jak kultura,

jest rzecz ryzykow n, grozi bow iem w ylaniem dziecka z kpiel. Kada kultura
jest wszak m ieszanin dobra i za. W ywaone stanowisko, ktre w kwestii Harlem u
prezentow a M erton w latach czterdziestych, stracio t cech w latach szedziesi
tych i przeistoczyo w postaw, ktrej w aden sposb nie m ona okreli m ianem
katolickiej, a ktra po d w ielom a w zgldam i nie rnia si niczym od wczesnego
liberalizm u wywodzcego si z ruchu praw obywatelskich. Skoro M erton uleg cha
rakterystycznem u dla cyganerii resentym entow i wobec ustanow ionego porzdku,
nic dziwnego, e to sam o, lecz wczeniej, uczyni Kerouac. W tym sam ym czasie,
kiedy M erton w splnie z Baroness propagow ali katolicyzm jako an tidotum na
bolczki H arlem u, Kerouac uzna H arlem za rem edium na bia kultur, a moe
naw et przede wszystkim n a katolicyzm . W latach czterdziestych, gwnie za spra
w jazzu, M urzyn z H arlem u sta si sym bolem przeciw iestw a wartoci, ktrych
ucielenieniem bya wwczas dom inujca kultura. Ju w roku 1929 C laude McKay
napisa, e am erykaski czarny robi dzi za patentow anego gupca15 Z kocem
II w ojny wiatowej, kiedy N owy Jork zyska status kulturalnej stolicy wiata, sym
boliczna w arto postaci M urzyna odpow iednio do tego wzrosa.
W roku 1941, m niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy Thom as M erton
pracow a w Friendship H ouse w H arlem ie, A lfred Kinsey rwnie zainteresowa
si M urzynam i. O to co na ten tem at pisze jego w sppracow nik i biograf, W ardell
Pomeroy:
P od koniec 1941 ro k u K insey p ojecha do G ary w stanie Indiana, gdzie ze
b ra siedem dziesit jed en relacji czarnych, n iem al w szystkie o d kobiet; w trakcie
tego m ia pierw szy zatarg z policj, k t r m o cn o zaniepokoiy pogoski o tym ,
co robi w czarnej spoecznoci. Poniew a nie potrafi odpow iedzie fu n k cjo n ariu
szom , zabrano go n a p o steru n ek , gdzie zoy w yjanienia oficerowi dyurnem u,
k t ry zadzw oni na U niw ersytet. G dy tosam o Kinseya zostaa ustalona, nie byo
ju adnych dalszych tru d n o c i16.

P om eroy nie pokw api si je d n a k poin fo rm o w a czytelnika, e policja

zainteresow aa si Kinseyem, poniew a wszystkie co do jednej relacje czarnych
kobiet zebra w rd prostytutek. W innym m iejscu tej samej biografii Kinseya
Pom eroy w spom ina o ich wsplnej wypraw ie do Indianapolis, ktrej celem byo
m ierzenie rozm iarw echtaczek czarnych prostytutek. Ten fakt jest znam ienny
K inseya cigno do m urzyskiego getta d o k ad n ie to sam o, co Jacka Kerouaca. Intrygow aa go seksualna patologia, ktr, podobnie jak Kerouac, uzna
za rodzaj wyzwolenia si od chrzecijaskiej m oralnoci. Kinsey ju w roku 1942
od osadzonych w stanowej kolonii karnej w Indianie dow iedzia si o hom oseksu
alnym pw iatku z Tim e Square. Z etkn si Jackiem Kerouacem i jego kom pani
biaych M urzynw z uniw ersytetu Colum bia, ktrzy odwiedzali slumsy. Kerouac
pisze w ksice W drodze, e Kinsey spdzi sporo czasu w barze u Ritzyego, w y
pytujc niektrych chopcw ; byem tam owej nocy w 1945 roku, kiedy zjawili si
jego po m o cn icy Przeprow adzi w yw iady z H asselem i C arlem 17.

N O W Y JORK, 1941

383

Carl to A llen G insberg, hom oseksualista, poeta, ikona kontrkultury; Hassel

by hom oseksualn prostytutk i drobnym krym inalist, napraw d nazywa si
H erbert Huncke. Czowiekiem , k try okaza si by ogniw em czcym Times
Square z Colum bi, by uzaleniony od narkotykw hom oseksualista W illiam
Borroughs, autor Nagiego lunchu, ksiki, ktr nazw a rodzajem katharsis, gdzie
m w i rzecz najstraszniejsz, jak byem w stanie pom yle18. Kerouac przepisa
m anuskrypt powieci na maszynie; by zdania, e przewysza ona dziea francu
skiego dram atopisarza i hom oseksualisty Jeana G eneta, m arkiza de Sadea, a take
satanisty Aleistera Crowleya.
W takim oto obracajc si rodow isku, Kinsey form uow a swoje konkluzje
odnoszce si do seksualnych zachow a przecitnego A m erykanina. W edug re
lacji Pom eroya, Kinsey
U da si na Tim es Square, nie m ajc tam adnych kontaktw i wczy si po tych
barach na smej Alei, ktre uzna za gejowskie. Caym i godzinam i i przy rnych
okazjach je obserwujc, zauway czowieka, ktry rw nie wydawa si uporczywie
tam kry. Podszed do niego i powiedzia: jestem d r Kinsey z uniw ersytetu Indiana
i prow adz badania nad zachow aniam i seksualnymi. Mog ci postawi drinka?.

Jak pisze Pom eroy niem oliw oci byo... nie dowierza tem u bystrem u,
pow anem u, przyjacielskiem u czow iekow i ze rodkow ego Z ach o d u . W edle
jego wasnej relacji, H uncke zgodzi si opow iedzie Kinseyowi swoj histori
dopiero wwczas, kiedy ten zgodzi si zapaci m u za to dziesi dolarw. W ysu
chawszy w swoim pokoju hotelow ym opowieci Hunckego, ktra z pewnoci wy
rniaa si bogactw em szczegw i wielowtkowoci, poczwszy od pierwszego
jego dow iadczenia, ktre m ia w wieku siedm iu lat, Kinsey poprosi Hunckego
o pozw olenie na dokonanie pom iarw jego penisa. W yj kartk z narysow anym
na niej fallusem i w ytum aczy m u, w jaki sposb m a na niej zaznaczy dugo
prcia - najpierw w spoczynku, a nastpnie w erekcji. O znajm i te H unckem u,
e za kad kolejn rozm ow zapaci m u dwa d o lary Ted M organ stwierdzi, e
B urroughs jest chyba jedynym uznanym pisarzem , ktry m a swoje akta w Kinsey
Institute for Research In Sex G ender, an d R eproduction w Bloom igton w stanie
Indiana, zawierajce seksualn histori jego ycia, w tym take dane o rozm iarze
czonka w stanie w zw odu i w stanie spoczynku19. By m oe M organ nie uznaw a
W illiam a Faulknera za sawnego pisarza, ale jego akta rwnie znajduj si w Bloo
m in g to n p o r d innych, nalecych do znanych postaci ycia literackiego, ktre
nie opary si potrzebie pokazania i opow iedzenia wszystkiego ow em u bystremu,
pow anem u, przyjacielskiem u czowiekowi ze rodkowego Z achodu.
Kinseya cigno do getta, do w izie oraz gejowskich barw - trzech naj
waniejszych rde, z ktrych czerpa relacje o ludzkim yciu seksualnym - a byy
ku tem u dwa powody: przede wszystkim lubi rnorodno i urozm aicenie, ktre
tam odnajdyw a - asy by zwaszcza na hom oseksualne zboczenia, po drugie za,
ludzie tego pokroju byli jedynym i, ktrzy chcieli z n im rozmawia. W ziwszy pod
uwag, e rozm w cy ujaw niali m u szczegowe inform acje, rzeczy, ktre on sam

384

R O Z D Z IA 2.

oraz jego w sppracow nicy po dzi dzie otaczaj zason tajemnicy, oczywiste
jest, e tylko ludzie szczeglnego pokroju gotowi byli zgodzi si na tego rodza
ju rozmowy. Psycholog A braham M aslow w artykule, ktry ukaza si w roku
1952 w kw ietniow ym num erze czasopism a The Journal o f A bnorm al and Social
Psychology wskazywa, e jest to bd dobrow olnoci i stwierdzi:
oglnie rzecz ujm ujc, b d p o p en ian y w b ad an iach n ad seksualnoci, a polega
jcy na w ykorzystyw aniu ochotnikw , pow oduje sztuczne zw ikszenie procentu
osb przyznajcych si do niekonw encjonalnych albo nieakceptow anych zachow a
seksualnych, takich jak m asturbacja, seks oralny, stosow anie p ettin g u dla o signi
cia orgazm u oraz przed i pozam aeskie stosunki seksualne etc. Jest oczywiste, e
im bardziej kto jest niem iay i z am k n ity w sobie, tym sabsza istnieje w n ich ch
zachow ania pryw atnoci oraz akceptacji spoecznej. W ydaje si, e osoby takie ra
czej nie zgaszaj si ochotniczo do b ad a n a d seksualnoci, podczas ktrych za
daje si im kopotliw e pytania. Skonio to nas do w ycignicia w niosku, i dane
procentow e p odane w b a d an iu s p ra w d o p o d o b n ie zawyone i d opki nie zostan
p otw ierdzone, naley je do pew nego sto p n ia ignorow a, poniew a s obcione
bdem dobrow olnoci20.

Maslow, k t ry w sppracow a z K inseyem , kiedy ten grom adzi w spo

m n ian e relacje i o pracow yw a p ierw szy to m sw oich raportw , zapozna go
ze sw oim i w nioskam i, ale K insey zignorow a jego obiekcje. W licie nap isa
nym w 1970 roku M aslow stw ierdzi, e p rzestrzega Kinseya przed bdem
dobrow olnoci, on jed n ak odm w i opublikow ania tego i o tym , co napisaem ,
nie chcia naw et w spom nie w swoich ksikach ani gdziekolwiek indziej. Moja
praca zostaa w caoci wyczona z jego bibliografii21. W edug Maslowa funda
m ent wylicze statystycznych Kinseya, okaza si postaw iony na piasku22, a to za
spraw bdu dobrow olnoci, ktry w iadom ie i z rozm ysem zignorowa.
Bd w w rwnej m ierze odnosi si do ludzi rasy biaej i czarnej, ale o tym,
e faktycznie go popeni, Kinsey najpierw przekona si naocznie w przypadku
Murzynw, kiedy usiowa zbiera relacje wyksztaconych czarnych na H oward
U niversity Pom eroy pisze, e Kinsey i jego w sppracow nicy byli zaskoczeni, i
napotkali tak siln niech do udzielania wypowiedzi, gdy byo to rzadko spoty
kan rzecz. Kinsey szybko zrozum ia, jaki by tego powd. Studenci uwaali, e
W hitney grzebie w ich yciu we wasnym, a nie w ich interesie; biali naukowcy, kiedy
prbuj przeprow adza badania w gettach, spotykaj si dzi z tak sam reakcj23.
To pierw sza z w ielu sprzecznoci zaw artych w relacji Pom eroya na te
m at w ykorzy stan ia danych dotyczcych czarnych, a zaw artych w rap o rtach
Kinseya. M wic o M urzynach, w spom ina najpierw, e w roku 1945 Kinsey by
cakowicie w iadom tego, e w grupie m urzyskiej bya nadreprezentacja ludzi
sabo wyksztaconych, ekonom icznie gorzej sytuowanych i obawia si, i zbyt wielu
ludzi m oe uzna to za charakterystyczne dla caej m urzyskiej spoecznoci.24
Pom eroy pisze dalej: z czasem j ednak, dla zrwnowaenia pozostaych, zebralimy
odpow iedni liczb relacji od M urzynw z wyszych w arstw spoecznych. M im o

N O W Y JORK, 1941

385

to, w podsum ow aniu cytuje Kinseya, ktry powiedzia, e pierwszy opublikowany

tom zawzilimy do [relacji] biaych pci mskiej.
N a stronie siedem dziesitej dziewitej tom u pow iconego kobietom , ktry
ukaza si w roku 1953, Kinsey i inni w spautorzy napisali: pew na niewielka
cz rozbienoci m idzy danym i dotyczcym i kobiet i danym i dotyczcym i
m czyzn m oe wynika z faktu, e k ontakty m idzyrasow e zostay uw zgld
nione w tom ie pow iconym m czyznom , a nie zostay zawarte w niniejszej
pracy, poniew a nie uw zgldnia ona kobiet rasy czarnej. Zastrzeenie to zdaje
si wskazywa, e m ateria dotyczcy M urzynw zosta wykorzystany w pierwszym
Raporcie Kinseya. Na stronie dwiecie trzynastej tej samej publikacji, wspom inajc
o seksualnych snach Kinsey pisze, e okoo trzynastu procent kobiet z tej prby
(M urzynek i biaych), ktre je m iay wczeniej, nio o rzeczach wykraczajcych
poza ich aktualne dow iadczenie - jest to kolejny sygna, e dane dotyczce M u
rzynek w ykorzystano rw nie w tom ie pow iconym kobietom .
Pewien uczony z krgu Kinseya w yjani t oczywist sprzeczno, mwic,
e w kwestii rasy Kinsey chcia zje ciasteczko i m ie ciasteczko. W ykorzysta
m ateriay dotyczce czarnych m ieszkajcych w gettach, aby seksualne dewiacje
interpretow a niem ale jako norm , jednoczenie za tw ierdzi, e ich nie w yko
rzysta, gdy, uw zgldniajc nieufno, z ktr biali odnosili si do m urzyskiej
seksualnoci, pragn unikn podw aania w iarygodnoci przedstaw ionych przez
siebie danych. Tak wic wykorzysta w spom niane materiay, ktrych rdem - jak
wiadcz o tym jego dow iadczenia z H ow ard U niversity - byli gwnie w inio
wie i prostytutki, poniew a dziki tem u w yniki jego raportw usprawiedliwiay
dewiacje zachow a seksualnych i przyczyniay si do podw aenia obow izuj
cych wwczas n o rm m oralnych. Kinsey z rozm ysem bada getto, widzc w nim
m iejsce w ystpow ania seksualnych patologii i w tym sam ym celu przeprow a
dza wywiady z w iniam i oraz byw alcam i gejowskich barw. Kiedy za zaj si
biaym i m ieszkacam i Nowego Jorku, dotyczyo to niem al wycznie rodow isk
szczeglnie podatnych na dewiacje. Ludzie ci byli jedynym i, ktrzy chcieli z nim na
te tem aty rozmawia - to wanie, ku konsternacji Kinseya, udow odni m u Maslow.
Gdyby, jak tw ierdzi Kinsey, nie istniaa adna rnica m idzy obyczajo
woci biaych i czarnych, nie byoby adnego pow odu, aby ze swojej bazy d a
nych wyklucza czarnych wanie a nie biaych obywateli. Badania obcia bd
dobrow olnoci, k t ry Kinsey zignorow a, ale obcia on w takiej samej mierze
prby ludnoci obu ras. Co wicej, pr b a ludnoci czarnej bya ponad dziesicio
k ro tn ie liczniejsza od prby ortodoksyjnych ydw, ale to w aden sposb nie
pow strzym ao go przed dokonyw aniem najdalej idcych uoglnie, odnoszcych
si do seksualnoci drugiej z tych grup. Podsum owujc, dane zebrane przez Kinseya
pochodziy w przytaczajcej wikszoci ze rodow iska ludzi seksualnie wyzwolo
nych, a konkretnie od czarnych m ieszkacw getta oraz biaych z krgw bohemy,
ktrych sojusz opisywa w swoich pow ieciach Kerouac. Jedni i drudzy wzajem nie
siebie potrzebowali. Kinseya i ludzi z jego krgu interesoway zachowania dewiacyj
ne, a ludzie nalecy do grup, w ktrych dewiacje wystpoway, w edug Pomeroya,

386

R O Z D Z IA 2.

szczeglnie hom oseksualici, odczuw ali potrzeb zw ierzania si otw artem u na

nich, wszystko akceptujcem u naukow cow i ze rodkowego Z achodu. Pom e
roy tak oto opisuje okolicznoci, w ktrych Kinsey pozyskiwa wywiady od ludzi
z okolic Tim es Square: N iedaleko od hotelu, rozpoznaw szy w Kinseyu... lekarza
od seksu... pobiega za nam i wysoka m urzyska m ska prostytutka; zapytaa:
czem u nie zapytacie o m oj histori?25.
Kinsey sta si w zorem do naladow ania dla caego pokolenia burzycieli
seksualnego porzdku m oralnego, w tym take dla M astersa, Johnsona oraz Hugh
Hefnera, ktry mwi, e prace Kinseya byy dla niego inspiracj do zaoenia
Playboya. Jako e rozm awiali z nim jedynie ludzie seksualnie wyzwoleni, raporty
Kinseya stanow i odzw ierciedlenie aliansu bohem y i getta w jednej z jego najczyst
szych postaci. Kiedy Kinsey postanow i przedstaw i uzyskane przez siebie wyniki
bada jako odnoszce si do wszystkich bez wyjtku, apologeci wyzwolenia seksu
alnego pow itali jego rap o rty z zapaem i gorliwoci, wiadczcym i o nieczystym
sum ieniu. M ax E astm an, przedstaw iw szy swoje wasne instynkty jako w istocie
lubiene, napisa: kiedy d r K insey w Zachowaniach seksualnych m czyzny
opublikow a swoje w yniki bada statystycznych, nie wywoay one we m nie ani
cienia zaskoczenia, czy te niew iary26. T rudno si tem u dziwi - Kinsey w istocie
opisywa przecie zachow ania ludzi p okroju E astm ana i postpujcych dokadnie
tak samo, jak on. Biay M urzyn N orm an a M ailera m gby odnosi si do nocnych
eskapad Kinseya i Pom eroya w okolice Tim es Square. Obaj byli m iejskim i aw an
turnikam i, ktrzy wczyli si noc, w ypatrujc jakiego w ydarzenia egzemplifi
kujcego zachow ania zgodne z obyczajowoci czarnych, ktre pasow aoby do ich
tez27. Z daniem M ailera pojaw ienie si hips tera', biaego M urzyna stanowio
przeom w dziejach dw udziestow iecznej lewicy. O pisujc dziesiciolecie, ktrego
pocztkiem bya publikacja R aportu Kinseya (1948), kocem za ukazanie si
powieci K erouaca W drodze oraz pojaw ienie si beatnikw jako zjawiska kultury
masowej, M ailer stwierdzi, e
pojaw ienie si h ip ste ra je st pierw szym pow iew em drugiej w ty m stuleciu rewolucji,
ktra w szelako nie dy do czynw i bardziej racjonalnej, sprawiedliw ej d y stry
bucji d b r [jak kom unizm ], lecz cofa si ku bytow i oraz tajnikom ludzkiej siy,
nie pro m u je kolektyw noci, k t ra okazaa si totalitarna, lecz w raca d o n ihilizm u
tw rczych poszukiw aczy przygd... Ta pierw sza rew olucja... bya w iadom a, faustow ska i d arem na, w yw oana w im ien iu p roletariatu, ale w w ikszym sto p n iu sta
now ia chyba w yraz naukow ego narcyzm u, k t ry odziedziczylim y w sp ad k u po
XIX stu le c iu ... druga rew o lu cja... postaw iaby m aterializm na gowie, w iadom o
podporzd k o w aa instynktow i. H ipster, zb untow ana kom rka w ciele naszego sp o
eczestw a, na tyle, na ile w ystarcza m u n a to odw agi, w sw oim yciu i w sw oim
dziaaniu kieruje si gosem instynktw 28.
*

Hipster - slangowe okrelenie uywane do opisania modych dorosych i starszych nasto

latkw z klasy redniej, silnie manifestujcych swoj niezaleno, oryginalno i indy
widualno. Po raz pierwszy okrelenie to pojawio si w latach czterdziestych XX wieku,
odyo w latach dziewidziesitych i nadal jest stosowane (przyp. tum.).

N O W Y JORK, 1941

387

Pod koniec lat czterdziestych bd na pocztku pidziesitych, kiedy lewica

uczynia j nonikiem zm ian spoecznych, rewolucja seksualna, ktrej uosobieniem
by M urzyn z getta i naladujcy go biali, zaja m iejsce rewolucji kom unistycznej.
W latach trzydziestych M urzyni stawali si kom unistam i - przykadem tego byli
m idzy innym i Richard W right, Langston H ughes i Paul Robeson, teraz za praw
dziwy lewicowy rew olucjonista m usia sta si M urzynem , tak jak Jack Kerouac
czy N eal Cassady*. Rewolucja ekono7m iczna zostaa zastpiona przez rewolucj
k u ltu raln , gw nie o w ym iarze seksualnym , a jej aw angard sta si czarny
m ieszkaniec getta.

Neal Cassady (1926-1968), poeta amerykaski, jeden z gwnych przedstawicieli awangar

dowego ruchu artystycznego lat pidziesitych zwanego Beat Generation (przyp. tum.).

ROZDZIA 3

BLOOMINGTON, INDIANA,
1942

roku 1942 w konflikcie z rad szkoy w Peorii Kinsey ponis

co praw da porak, ale jego pozycja w Fundacji Rockefellera
o raz w g ro n ie jej przedstaw icieli staw aa si coraz silniejsza.
W g ru d n iu 1942 roku Rober Yerkes i dwaj jego koledzy z NRC
pojechali do B loom ington, eby pozna doktora Kinseya i gruntow n
si z m etodam i jego pracy1. Kinsey jako badacz seksualnoci dysponow a teraz
potnym i rodkam i nacisku i nie om ieszka ich wykorzystywa dla usidlenia
ludzi, ktrzy decydow ali o przyznaw anych m u rodkach; przez kolejne dw a
nacie lat udao m u si zapew ni sobie nieustanny dopyw pienidzy fundacji.
Z daniem Jonesa, Kinsey nie m ia intencji uczestniczenia w kontroli spoecznej2.
Jego zachow anie po przyjedzie trzech m drcw ze w schodu wiadczy jednak
o czym wrcz przeciw nym . W skazuje rw nie na to, e Jones nie potrafi dostrzec
sensu w asnego tekstu, gdy wizyta w B loom ington - pniej okrelana m ianem
leczenia - od samego pocztku bya w iczeniem w wykorzystywaniu seksualne
go wyzwolenia jako form y kontroli; w ynika to jasno z opisu, ktry wyszed wanie
spod pira Jonesa.
G dy tylko gocie rozlokowali si w przydzielonych im pokojach na terenie In
diana University, Kinsey sprow adzi ich do M orrison Hall i pokazywa im materiay
pornograficzne; byo to w stpem do pozyskania o d nich w ywiadw dotyczcych
ich ycia seksualnego. W edug Jonesa, Yerkes, C o rn er i Reed zgodzili si na to,
aby oceni jego um iejtnoci pozyskiw ania doldadnych danych. Jednak nawet
z relacji Jonesa w ynika jasno, e K inseyem kierow ay ukryte motywy, co Jones
naw et przed sam ym sob niechtny jest przyzna. Jego zdaniem , Kinsey wszystkim
sterowa, a oni reagowali; kiedy skoczy przeprow adzanie wywiadw, pozna ich

390

R O Z D Z IA 3.

tajem nice, oni jed n ak o n im nie wiedzieli niczego... Kinsey ufundow a swe ycie
na zasadzie mwicej, e w iedza to wadza. D oskonale rozum ia, e ich w yznania
daj m u przew ag... Udzieliwszy owych wywiadw, odsonili wasn pryw atno,
w akt zaufania spow odow a, e m usieli teraz polega na jego zobow izaniu si
do zachow ania poufnoci3.
Jones, opisujc spotkanie Kinseya z trzem a m drcam i, operuje retoryk psy
choseksualnej kontroli, ale ani razu nie w spom ina o fakcie najbardziej oczywistym,
czyli o tym , e odkd szefowie fundacji opow iedzieli Kinseyowi o najintym niej
szych szczegach ich ycia seksualnego, m ogli sta si obiektem szantau, gdyby
kiedy przyszo im na myl w strzym a dotacje. Tak jak najbardziej p o d atn i na
oszustwo s ludzie, ktrzy sami si go dopucili, tak te za pom oc seksu najatwiej
m anipulow a tymi, ktrzy chc w ykorzysta go jako rodek do kontrolow ania
innych. W tym przypadku Yerkes i jego koledzy weszli do puapki, doskonale
zdajc sobie spraw z tego, co robi. Kinsey pow iedzia pniej przyjacielowi, e
Yerkes i pozostali wszdzie okazywali, e s to badania, na ktre czekali od ponad
dwudziestu lat4. W edug Jonesa, Yerkes nigdy nie zrezygnowa z denia do swego
celu w ykorzystania CRPS dla popierania naukow cw zdolnych dostarczy w iary
godnych danych, ktre pom ogyby spoeczestw u zrozum ie i kontrolowa ludzkie
zachowania seksualne [kursywa E.M. Jones]5. Kinsey nie do e um oliwi Yerkesowi rozszerzenie bad a prow adzonych przez CRPS o te prow adzone na ludziach
i dotyczce ich seksualnoci, co w owym czasie stanowio tabu, ale te spowodowa,
e Yerkes zachow a stanowisko, odszed bow iem od bezinteresow nego posze
rzania wiedzy, zgodnie z ideam i nauki i niem al zupenie niezalenie od w artoci
spoecznych, jej zastosow a i ryzyka na rzecz czego wwczas znacznie bliszego
sercu Fundacji Rockefellera, czyli inynierii biologicznej.
C h risto p h e r Sim pson w swojej ksice Science o f Coercion w ykaza, e
bezporednim celem tego rodzaju bada byo doprow adzenie do klski pastw
Osi, a krtko pniej pokonanie m idzynarodow ego k om unizm u podczas zim
nej wojny. Jednak zim na wojna, w przeciw iestw ie do II wojny wiatowej, nie
bya w ojn wypow iedzian. M ona przyj, e zakoczya si ona w roku 1989,
dla A rystotelesa jed n ak byoby to tw ierdzenie o tyle niepokojce i kopotliwe,
e waciwie nie w iadom o dokadnie, kiedy si ona zacza - jedynym punktem
odniesienia jest tutaj przem w ienie C hurchilla i ono wanie peni t funkcj,
ale w istocie byo ono nie tyle jej rozpoczciem, co wyartykuowaniem tego, e trwa.
W tym liberalnym spisku uczestniczyy OSS/CIA, fundacje, m edia, oraz rodowiska
akadem ickie i zwykle to one decydow ay o tym , w jaki sposb i przeciwko kom u
owe badania wykorzystywa. Oczyw istym ich celem byli kom unici, ale w m iar
upyw u czasu okazywao si, e wiele spord tych tajnych operacji wym ierzonych
jest take przeciw ko okrelonym g ru p o m ludnoci Stanw Zjednoczonych, ktre,
z p u n k tu w idzenia osb prow adzcych w ojn psychologiczn, naleao zm anipu
lowa albo przekona do swoich racji.
Innym i sowy, personalia to zaledwie jed n a strona m edalu. Bez pienidzy
Rockefellerw, ktre opaciy m u drog do sawy, doktor Kinsey ze swymi h o

BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1942

391

m oseksualnym i natrctw am i pozostaby tylko jeszcze jednym osam otnionym

dziw akiem w muszce. Kinsey pojaw i si w najwaciwszej chwili, aby zici
denia fundacji do w ykorzystania nauki jako narzdzia kontrolow ania ludzkich
zachowa*. Jones pisze, e decyzja, aby zaprzc nauk w sub kontroli spoecz
nej, ostatecznie spalia na panewce. H igienici spoeczni nie zorientow ali si, e
dane naukowe, rw nie atwo jak dla kontroli spoecznej, m ona wykorzystywa
dla rozwijania seksualnego wyzwolenia. Jones nie dostrzega jednak, e wyzwolenie
seksualne jest przecie form kontroli i wanie dlatego Fundacja Rockefellera bya
zainteresow ana gbszym poznaniem tego zagadnienia. W yzwolenie seksualne
pasuje do bad a nad w ojn psychologiczn, ktre fundacja w tam tym czasie
sponsorow aa i gdyby ich rezultatw nie wykorzystyw ano w latach czterdziestych
i pidziesitych, niechybnie doszoby do tego w kolejnej dekadzie, kiedy John D.
Rockefeller III i Population C ouncil p o d przew odnictw em B ernarda Berelsona
organizowali to, co pniej okrelone zostao m ianem rewolucji seksualnej. Ta za
zacza si od spraw y G risw old vs. C onnecticut, jej kontynuacj by proces Roe
vs. W ade, a ukoronow aniem NSSM 200 (Badawcze M em orandum Bezpiecze
stw a N arodow ego) H en ry ego K issingera z roku 1974, ktre kontrol w zrostu
populacji uczynio filarem polityki zagranicznej Stanw Zjednoczonych. Jako e
to Rockefellerowie finansowali badania, ktre opublikow ano w ksice, nic dziw
nego, e biografia Kinseya pira Jonesa sprow adza si (by m oe niew iadom ie)
do uspraw iedliw iania Fundacji Rockefellera. Kinseya obarcza si w in za co, do
czego i bez niego w istocie by doszo. Jones w wielu m iejscach swej ksiki d o k u
m entuje, e Kinsey posugiw a si seksem jako sposobem m anipulow ania ludm i,
dziw ne jest jednak, e nie potrafi zrozum ie, co z tego wynika. M oim zdaniem
[Kinsey] lubowa si w tajem nicach, gdy ich znajom o dawaa m u poczucie w a
dzy - pow iedziaa jedna z cytow anych przez Jonesa osb. Kinsey sprawi te na
niej wraenie kogo, kto - gdyby tylko postanow i ujawni seksualne sekrety ludzi
z najwyszych krgw politycznych, spoecznych i biznesowych, ktrzy podczas
prow adzonych przez niego bad a udzielili m u w yw iadw - w sensie m etaforycz
nym m gby spoecznie i politycznie wysadzi Stany Z jednoczone w pow ietrze7.
Jones przem ilcza fakt, e Kinsey zagrozi, i to w anie uczyni - w spom ina o tym
W ardell Pom eroy w napisanej przez siebie m onografii powiconej Kinseyowi,
ktra ukazaa si w roku 1972. K ontrola ta dziaaa jed n ak w obie strony. Kinsey
m ia j nad ludm i, ktrzy decydow ali o przydzielaniu pienidzy przez Fundacj
Rockefellera, oni za mieli nadziej zyska na jego badaniach dziki wprow adzaniu
instrum ent w seksualnej kontroli w krw ioobieg kultury.
Pod tym wzgldem zarzdzajcy Fundacj Rockefellera - Yerkes, C orner
i Reed - otrzym ali wicej ni to, co da im sam Kinsey, ktrego m odus operandi
skorzysta na ideologicznym podejciu do nauki, podzielanym take i przez
nich. W szyscy z wyej w ym ienionych porzucili religi na rzecz nauki, w ktrej
upatryw ali przew odniczki ycia. N aturaln kolej rzeczy doprow adzio ich to do
postrzegania seksu jako jeszcze jednego obszaru bad a i niedostrzegania faktu,
e m a on nad nim i wadz. Dlatego gdy Kinsey zacz odw raca role, zupenie

392

RO Z D Z IA 3.

nie orientow ali si, co w istocie si dzieje, dopki nie byo za pno. Kinsey by
D ionizosem , oni za Penteuszem (postaci z Bachantek Eurypidesa). Przez cay
czas wydaw ao si im, e m aj go w swojej wadzy, jem u za, aby odw rci sytu
acj na swoj korzy, wystarczyo tylko zapyta, czy nie m ieliby ochoty zobaczy
kobiet taczcych nago na zboczu wzgrza.
N a tym wanie polegao standardow e postpow anie z vipam i przyjedaj
cymi wizytowa instytut w Bloom ington. Chciabym, aby na tyle dokadnie zapo
zna si z nasz bibliotek oraz zbiorem m ateriaw o charakterze erotycznym, eby
zrozum ie ich znaczenie dla projektu badawczego jako caoci - napisa Kinsey do
Alana Gregga, szefa Wydziau N auk M edycznych Fundacji Rockefellera, a zarazem
czowieka, od ktrego zaleao finansow anie jego bada8. 6 lutego 1947 roku Gregg
przyjecha do B loom ington. Jak pisze Jones, Kinsey z w yranym zadowoleniem
pokazywa gociowi rozm aite ksiki, zdjcia oraz rysunki'1. N ietrudno zrozumie
zadow olenie Kinseya, jeli pam ita, e dziki pienidzom i aprobacie Fundacji
Rockefellera m g zaspokaja w asne natrctw a. Kinsey wiedzia, jak wykorzysta
seks do uzyskania w adzy n ad G reggiem , a za jego porednictw em take nad
praktycznie nieograniczonym i zasobam i finansow ym i, ktrym i zarzdza.
K ulm inacyjnym m o m en tem kadej w izyty w B loom ington byo oczy
wicie wydobycie przez Kinseya ze swojej ofiary dokadnej relacji na tem at jej
ycia seksualnego (wiele z tych osb pozw alao si naw et fotografowa podczas
czynnoci seksualnych, ale by to wyjtek, nie regua). Yerkes zoy tak relacj
przed przyjazdem Gregga do B loom ington i odtd, bez wzgldu na to, jak le
Kinsey go traktow a, czu si w obow izku udziela m u swego poparcia. W tym
kontekcie natychm iast nasuw a si na myl sowo szanta. Poznawanie tajnikw
czyjego ycia seksualnego byo dla Kinseya sposobem zdobyw ania wadzy nad
ludm i, a naukow cy przekonani, e seksualna m oralno jest tylko starowieck
pozostaoci m inionych czasw, bywali jego najatwiejsz zdobycz. W yciganiu
od ludzi opowieci o ich poyciu seksualnym od zawsze towarzyszyo niebez
pieczestw o w ykorzystania ich do szantau, i tu wanie, oprcz chorobliwych
zainteresowa Kinseya, naley chyba szuka przyczyny gorliwoci, z jak je zbiera.
Kiedy ju je uzyska, zapisywa najintym niejsze szczegy ycia osb publicznych,
ludzi, dla ktrych skandal oznacza zwykle zrujnow anie caej kariery. O prcz tego
m g rw nie uy tych inform acji dla wykorzystywania ich saboci, co sprawdza
si zwaszcza w odniesieniu do hom oseksualistw.
Wykorzystujc seks jako narzdzie podporzdkow yw ania sobie ludzi, Kinsey
nie ogranicza si tylko do osb z kierow nictw a fundacji. W ten sam sposb, przed
ukazaniem si Zachowa seksualnych mczyzny, potraktow a przedstawicieli prasy.
D ziennikarzy zaproszono do Bloom ington, w stpnie zm anipulow ano, pokazujc
im m ateriay pornograficzne, pniej za poproszono o podpisanie kontraktu,
na m ocy ktrego Kinsey m ia m ie wgld w kady artyku, zanim ten ukaza si
drukiem - wszystko to oczywicie w im i zachow ania naukowej cisoci. Aby ju
do koca zagw arantow a sobie wadz nad ow entuzjastycznie nastaw ion grup
owieconych mylicieli, Kinsey przekona ich, eby opow iedzieli m u o sekretach

BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1942

393

swojego ycia seksualnego. I tak, na wypadek, gdyby ktry z dziennikarzy ochon

i napisa co niezbyt dla niego przychylnego, Kinsey dysponow a teraz m nstw em
inform acji o najintym niejszych szczegach jego ycia i m g je w kadej chwili
przeciw ko niem u wykorzysta.
Identyczn taktyk prbow a zastosowa wobec statystykw, ktrzy przybyli
do B loom ington, aby rozbi w py jego tw ierdzenia, e rezultaty jego bada s re
prezentatyw ne w odniesieniu do caej populacji USA. W padzierniku 1950 roku,
p o d ogrom n presj osb z Fundacji Rockefellera, przekonanych e jego dane
statystyczne s sfaszowane, Kinsey zgodzi si spotka z ekspertam i A m eryka
skiego Towarzystwa Statystycznego n a kilkudniow ym panelu w Bloom ington.
Podczas tego zebrania by niczym jele schw ytany w wiata reflektorw. Nie p o
trafi przedstaw i adnych dow odw statystycznych na poparcie swych tez, ktre
ogosi w w ydanym dw a lata wczeniej raporcie na tem at zachow a seksualnych
m czyzn. Stanwszy w obliczu totalnej kom prom itacji, m g si ratow a jedy
nie wekslowaniem tem atu rozm ow y w taki sposb, aby zam iast o statystyce mwi
o seksie. Jak pisze Jones Sprawy nie m iay si ku lepszem u, dopki statystycy nie
zoyli relacji o w asnym yciu seksualnym . Wtedy, po raz pierw szy odkd przy
jechali, Kinsey nareszcie w cign ich tam , gdzie chcia, czyli na w asne poletko10.
N a Kate Mueller, dziekana na IU, ktra ostatecznie doprow adzia do odsuni
cia Kinseya od nauczania oraz kontaktw ze studentam i, rwnie wywierano naci
ski. Kiedy Kinseyowi nie udao si odwie jej od podjtej decyzji, w pad we wcie
ko. Byam do przeraona - opow iadaa Mueller. Kiedy niebezpieczestw o
p o sunicia si do p rzem ocy fizycznej m ino, Kinsey owiadczy, e M ueller
nie nadaje si n a swoje stanow isko; uw aa, e p o w in n am m u opow iedzie
histori wasnego ycia11. Jeli wzi p o d uwag, jak dobrze pow iodo m u si
z przedstaw icielam i Fundacji Rockefellera, n ietru d n o dociec, do czego bya m u
potrzebna relacja M ueller i rw nie atwo zrozum ie, dlaczego rektor IU, H erm ann
Wells, od ktrego Kinsey tak relacj uzyska, przez cay czas jego pobytu na tej
uczelni trzym a n a d n im o chronny parasol.
W kocu jedynym i ludm i w Fundacji Rockefellera zdolnym i pooy kres
dalszem u finansowaniu Kinseya byli ci, ktrzy nie opowiedzieli m u historii swojego
ycia. Pozostali ulegali m u cakowicie i we wszystkim , nawet jeeli w ten sposb
szkodzili swojej pozycji w rodow isku; nie zm ienio si to naw et wwczas, kiedy
spr wok projektu Kinseya doprow adzi do bezprecedensowego rozam u w onie
grupy. Trzej m drcy z Fundacji Rockefellera - Yerkes, C o rn er i Gregg - nigdy nie
zorientow ali si, o co si potknli. Z tym sam ym m am y do czynienia take i dzisiaj,
przykadem tego jest SAR (R ekonstrukcja Postawy Seksualnej), a zjawisko to p o
lega na tym , e psychologow ie i lekarze m usz si tem u podda, o ile chc uzyska
dyplom ekspertw w dziedzinie seksuologii. SAR rw na si ogldaniu pornografii,
poniew a specjalici, ktrzy poszli ladam i Kinseya, uwaaj, e jeli obejrzy si
odpow iedni ilo m ateriaw pornograficznych, czowiek na nie obojtnieje, jego
postaw y ulegaj zm ianie i zam iast przeciw staw ia si tem u, co widzi, bdzie si
na tym wzorowa. Jeeli pody tym tro p em do jego logicznej konkluzji, oznacza

394

R O ZD ZIA 3.

to zniewolenie przez wasne nam itnoci, czyli, eby uy bardziej wspczesnego

term in u - seksoholizm . N a tym w anie polega strategia zam ieszczania treci
pornograficznych w Internecie; to nic innego, jak odm iana m etod opracowanych
przez CIA w ram ach operacji psychologicznych nakierow anych na sterow anie
elitami. Telewizja to propaganda dla mas. K om putery to propaganda dla elit12.
Kinsey zrobi to sam o z wysoko postaw ionym i urzdnikam i fundacji, uczony
m i i dziennikarzam i, zapew niajc sobie, e publikacja raportu o zachow aniach
seksualnych mczyzny bdzie najw ikszym pijarow skim w yczynem w historii
A m eryki. Uzyska to dziki seksualnej m anipulacji, ale przyczynio si do tego
take zastosow anie m eto d w alki psychologicznej, ktre w latach szedziesitych
byy narzdziem realizowania jego idei w praktyce. M anipulacj a seksualna bya sine
qua non now zdobycz, suc kontroli n ad spoeczestwem , ktr specjalici
od wojny psychologicznej doskonalili podczas II wojny wiatowej; sprawdzaa
si ona jed n ak jedynie w spoeczestw ie, ktrego obyczajowo seksualna bya
sw obodniejsza ni to, co w latach pidziesitych byo praw nie dozwolone. D la
tego w anie w latach szedziesitych pojaw ia si potrzeba zm iany przepisw
praw nych dotyczcych obrazy m oralnoci i antykoncepcji.
W styczniu 1943 roku R obert M. Yerkes w rci do Nowego Jorku i przed
Alanem Greggiem wychwala Kinseya p o d niebiosa. Pajczyna, ktr Kinsey oplt
tych ludzi, aby ich sobie podporzdkow a, bya na tyle delikatna, e wwczas a
den z nich nie uw iadam ia sobie naw et jej istnienia. Yerkes by peen entuzjazm u
dla pracy Kinseya i m ia nadziej, e Gregg zgodzi si na jej dugofalowe subsy
diowanie; m oliwo ta bya n ad er pocigajca rw nie dla niego samego, gdy
przyznanie takich dotacji dla Kinseya byo rw noznaczne z dugoterm inow ym i
grantam i dla CRPS. M niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy Yerkes spotka si
z Greggiem, Kinsey pozna doktora Roberta Latou Dickinsona, czowieka od dawna
oddanego idei seksualnego wyzwolenia i autora ksiki powiconej antykoncep
cji. D ickinson m ia te zwizki ze wiatowym Kongresem Reform y Seksualnej
M agnusa H irschfelda. Poniew a D ickinson, niezalenie od Yerkesa, rw nie
chwali Kinseya przed Greggiem , zwikszenie subsydiw wydawao si spraw
przesdzon. W m aju 1943 roku NRC ogosio, e Kinsey otrzym a grant w w yso
koci dw udziestu trzech tysicy dolarw na kontynuow anie zbierania materiaw,
ktre pniej w ykorzysta w swoich raportach. Rycho sum t podniesiono do
czterdziestu tysicy dolarw rocznie. Fundacja Rockefellera, zanim w roku 1954
zaprzestaa finansow ania Kinseya, w pom pow aa w Instytut Kinseya setki tysicy
dolarw. Instytut ten w 1941 roku, tu po przydzieleniu pierwszej wielkiej dotacji,
na podstaw ie specjalnej um ow y zyska status sam odzielnej jednostki IU. O dtd,
przez kolejne pidziesit lat, dziki pienidzom ze szkatuy publicznej, Instytu
towi Kinseya udaw ao si m ie ciastko i zjada ciastko - w roku 1990 sam a tylko
legislatura Indiany przyznaa m u piset tysicy dolarw rocznej dotacji, ale m im o
to, przez cay ten czas Instytut zachow yw a tak postaw, jakby materiay, za ktre
zapaci stan, m ona byo utrzym yw a w sekrecie przed opini publiczn, a dostp
do nim m iao nieliczne grono certyfikow anych specjalistw Instytutu Kinseya.

BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1942

395

Kinsey w tym sam ym czasie wykorzystyw a pozyskane relacje o yciu sek

sualnym konkretnych osb dla podporzdkow yw ania sobie wpywowych ludzi
i um acniania swojej wadzy. W sierpniu 1943 roku CRPS sponsorow aa na rzecz
Kinseya konferencj pow icon seksualnoci naczelnych; obradow aa ona w h o
telu Pennsylvania w N ow ym Jorku. O tw ierajc konferencj, Yerkes oznajm i, e
badania Kinseya przyczyni si do zrozum ienia i rozum nej kontroli ludzkich
zachow a seksualnych13. Kinsey w trakcie jej trw ania, nie baczc na oficjalny
cel konferencji, zam iast rozm aw ia o m apach, zaj si zbieraniem od uczestni
czcych w niej naukow cw relacji opisujcych ich ycie seksualne. N astpnie za
nie zwleka z w ykorzystaniem ich dla wasnej korzyci. Kiedy Yerkes w ypom nia
m u, e badania Kinseya w zbyt duej m ierze uw zgldniaj hom oseksualistw, co
m oe wypaczy uzyskane w yniki i zniweczy ich w arto, Kinsey zam kn m u
usta, m w ic m u, e co takiego, jak norm alne zachow ania seksualne po prostu
nie istnieje. Poinform ow a take Yerkesa, e wie o czym m wi, gdy zebra relacje
od wszystkich naukow cw uczestniczcych w konferencji i spord osiem nastu
tych osb, tylko dwie albo trzy m ona by uzna za norm alne. Mwi, m ajc
okrelon wiedz, gdy dysponuj relacjam i wikszoci osb z tej grupy14. Kinsey,
kiedy rozbudow a swoj sie n adzoru, wszystkim, ktrzy si m u przeciw staw ia
li w ytrca b ro z rki, oznajm iajc, e jest w posiadaniu inform acji, za pozyskanie
ktrych oni zapacili, ale dostp do nich m og uzyska jedynie za jego porednic
tw em i przy uyciu jego tajnego szyfru.
Na teje konferencji w Nowym Jorku Kinsey po raz pierwszy zetkn si z Ala
nem Greggiem. Poniewa jego zaufani doradcy od miesicy piali hym ny pochwalne
na cze Kinseya, nic dziwnego, e gdy ten 3 w rzenia 1943 roku osobicie pojawi
si w jego biurze, kom pletnie go zawojowa. To, co nastpio po tym spotkaniu,
okreli m ona m ianem nieustajcej obrbki - Kinsey posuy si wszelkimi
m oliw ym i sposobam i, eby uzyska waciwe reakcje czowieka, ktry, tak jak
on, by w aspem i eugenikiem przekonanym , e w roli arbitra m oralnoci nauka
pow inna zastpi religi. Po ta k w ielu latach rozczarow a, po dezercji W atsona,
ktry odszed na M adison Avenue, oraz w ieloletnim i bezcelowym finansow aniu
b ada Yerkesa n ad zw ierztam i, Kinsey m usia si wyda Greggowi spenieniem
jego m odw (o ile w ogle si m odli). Gregg by p o d w raeniem Kinseya, teraz
za, jak zwykle, m ia wasne plany i cele. Zabiegajc o sympati Gregga, potajem nie
dy do pozbaw ienia Yerkesa roli pored n ik a i pragn cao grantw pobiera
bezporednio od Fundacji Rockefellera. G dyby za to si nie pow iodo, chcia
przynajm niej - teraz, kiedy m ocno trzym a Yerkesa w garci - uzyska pew no,
e rzeczywiste rdo jego grantw nie wyschnie.
A lan Gregg jed n ak m ia p o d o b n e zamiary. Jego stanow isko szefa dziau
m edycznego byo niezagroone, wic wadza, ktra go interesowaa, by t, jak
badania Kinseya daw ay fundacji przydzielajcej dotacje w im i korzyci grupy
etnicznej, do ktrej on sam przynalea. G rupa ta uw ikana bya wwczas w wojn
z m ocarstw am i Osi, pniej za, po ich klsce, w m niej rzucajc si w oczy walk
z katolikam i i kom unistam i, n ieustannie dc do uzyskania wadzy nad wiatem.

396

R O ZD ZIA 3.

W lu ty m 1943 ro k u W ardell Pom eroy, p ra c o w n ik sp o eczn y z South

Bend w stanie Indiana, doczy do personelu Instytutu Kinseya. Pom eroy b
dzie w przyszoci jedn z najwaniejszych osb odpow iedzialnych za wychowanie
seksualne i wydaw anie stosow nych certyfikatw nauczycielom, ale jesieni 1943
po p ad w kopoty. W tedy wanie otrzym a wezwanie do staw ienia si przed Ko
m isj Poborow nu m er sze i m ia zosta wcielony do wojska. Kinseyowi z kilku
pow odw zaleao na Pomeroyu. N iedaw no wyszkoli go w technikach przeprow a
dzania w yw iadw oraz zapozna z sekretnym i kodam i, a poniew a w czasie woj
ny tru d n o byo znale kogo odpow iedniego do tej pracy, grozi m u pow any
niedostatek p ersonelu i to ak u rat teraz, kiedy pienidze napyw ay szerokim
strum ieniem , a Fundacja Rockefellera oczekiwaa od niego konkretnych osigni.
Kinsey by zainteresow any Pom eroyem take z racji jego niekonw encjonalnej
opowieci o swoim yciu seksualnym , ktra uczynia go w oczach Kinseya osob
nieoceniajc, co oznaczao, e Pom eroy prom ow a dew iacyjne zachow ania
seksualne rw nie otwarcie, jak Kinsey. O choczo uczestniczy te w seksualnych
eksperym entach, w ram ach ktrych czasam i upraw ia seks z sam ym Kinseyem,
czciej jed n ak z innym i uczestnikam i, Kinsey za si tem u przyglda. Jak pisze
Jones, w badaniach n ad seksem pikne byo to, e um oliwiay Kinseyowi prze
obraenie jego w ojeryzm u w nauk.
N azyw anie tego, co robi Kinsey, nau k w ym agao niem aego w ysi
ku w yobrani, ale Fundacja Rockefellera bya gotow a go podj i w anie do
niej, a w szczeglnoci do A lana Gregga zw rci si Kinsey, proszc go o napi
sanie do kom isji poborow ej listu w sprawie Pom eroya. Gregg wywiadczy m u
t przysug i poproszony zrobi to sam o rw nie dla innych asystentw Kinseya.
Za kadym razem um ieszcza w licie uzasadnienie wyjaniajce, dlaczego dzia
alno Kinseya jest p opierana przez Fundacj Rockefellera. Instytut Kinseya by
jak najdalszy od dziaa na rzecz wyzwolenia, opracow yw a natom iast m etody
kontrolow ania ludzi. 21 padziernika 1943 roku A lan Gregg skontaktow a si
z Komisj Poborow w South Bend i poinform ow a j, e W ardell Pom eroy zajmuje
si dostarczaniem inform acji o wyjtkowej w artoci dla osb odpow iedzialnych
za kontrolow anie wojskowego i cywilnego personelu15. Uzasadniajc subsydio
w anie bada Kinseya, Gregg d o d a jeszcze, co nastpuje: adna inna kilkuletnia
dziaalno badawcza nie zaowocowaa rw nie cennym i inform acjam i, jak projekt,
przy ktrym zatrudniony jest pan Pomeroy, ja za w istotnym stopniu uzaleniony
jestem od jego dow iadczenia w posugiw aniu si stosow anym i tam m etodam i16.
M iejscowa kom isja poborow a zignorow aa prob Gregga, ale jej decyzj an u
lowano, kiedy dotara do W aszyngtonu - by m oe dlatego, e w ow ym czasie
Rockefellerowie wiksz si przebicia m ieli na szczeblu centralnym ni lokalnym .
W gru d n iu 1943 roku doktor D ickinson odw iedzi Instytut Kinseya w Bloom ington, gdzie zosta p o d d an y terapii, czyli ekstensyw nem u oddziayw aniu
pornografii - rzecz rzadka w ow ych czasach, gdy za posiadanie m ateriaw
pornograficznych grozia spraw a k a rn a - ze w szystkim i tego, m oliw ym i do
przew idzenia, skutkam i. D ickinson podzieli si swym i kontaktam i osobistym i

B LO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1942

397

z Kinseyem i dziki tem u ten ostatni spotka si z m czyzn, ktrego Jones n a

zywa panem X, ludzie Kinseya za panem G reenem . Inne rda identyfikuj
go jako urzdnika rzdow ego Rexa Kinga, nienasyconego seksualnego dewianta,
ktry, oprcz utrzym yw ania innych kontaktw seksualnych, m olestow a te dzieci
- wedle jego wasnej relacji byo ich okoo om iuset17. Fakt, e szczegowo opi
sywa swoje wystpki, w oczach Kinseya uczyniy go tym bardziej interesujcym .
W m aju 1944 Kinsey napisa m u jednoznacznie; W adnym razie nie wolno ci
zniszczy tw oich m ateriaw 18.
Kinsey interesow a si p an em X take z innych powodw, a jednym z nich
byo to, e zdawa si on by ucielenieniem Kinseyowskiego ideau prawdziwego
mczyzny, czyli czowieka wyzbytego wszelkich m oralnych hamulcw. Zdaniem
Kinseya, pan X by naukow ym skarbem 19, innym i sowy, ywym dow odem p o
tw ierdzajcym , e jego koncepcja seksualnoci jest nie tylko teoretycznie moliwa,
ale znajduje ucielenienie w czowieku, k try chce si teraz podzieli z Kinseyem
sw oim i w spom nieniam i aktw seksualnego m olestow ania. To jakby drugi D ar
win od k ry seksualny odpow iednik zaginionego ogniwa20.
K ontakt z p anem X m ia je d n a k rw nie niepokojce aspekty. N ajw aniej
szym z nich byo to, e Kinsey w najlepszym razie p o su n si do prom ow ania
dziaalnoci przestpczej, w najgorszym za sam rw nie si jej dopuci. Victor
Nowlis rozpocz prac w Instytucie Kinseya w czerw cu 1944 roku z on i dw oj
giem dzieci. Nowlis by katolikiem , ale by te protegow anym Yerkesa. D rugi z tych
faktw spow odow a, e Kinsey zm uszony by przej do porzdku dziennego nad
pierw szym i zatrudni Nowlisa w im i utrzym ania dotacji. By m oe rwnie
z tego pow odu Flelen Nowlis bya jedyn spord pracujcych w Instytucie k o
biet, ktra nie opow iedziaa Kinseyowi o swoim yciu seksualnym i jedyn osob
sprzeciwiajc si skali kontroli, ktr jego [Kinseya] zdaniem pow inien on mie
nad swym i w sppracow nikam i21.
W padzierniku 1944 roku Nowlis towarzyszy Kinseyowi, Clydeowi M ar
tinow i i W ardellowi Pom eroyow i w w ypraw ie do C olum bus w Ohio, gdzie m ieli
grom adzi kolejne relacje ludzi opisujce ich ycie seksualne, podczas ktrej K in
sey wydawa si folgowa pew nem u rodzajow i zachow a hom oseksualnych22.
Nowlis by zdum iony, e naw et on nie dostrzega do tej pory, do jakiego stopnia
pozostali te zachow ania podzielali.
Nowlis, poniew a nie by uw ikany z Kinseyem w adne kontakty o podou
seksualnym , potrafi te zobaczy inne rzeczy. Pana X uw aa za potw ora i od ra
dza wczanie jego historii do raportu o mczyznach, Kinsey jednak zdecydowany
by j uwzgldni. Jako e p an X nadal m olestow a dzieci, podejm ujc takie, a nie
inne postanow ienie, Kinsey jeszcze bardziej uw ika si w dziaania o charakterze
przestpczym. Jones twierdzi, e gdyby do Yerkesa dotaro, co si dzieje, NRC i Roc
kefellerowie obciliby pom oc finansow dla Kinseya. M im o to jednak, poniew a
Yerkes by m entorem Nowlisa, wczeniej odw iedza instytut i w idzia materiay,
ktre w owym czasie najpraw dopodobniej obejm ow ay rwnie dzieci, wydaje
si oczywiste, e Rockefellerowie wiedzieli, e Kinsey jest uw ikany w dziaalno

398

R O Z D Z IA 3.

sprzeczn z praw em i albo przeszli nad tym do porzdku dziennego, albo uznali,
e jest ona niezbdna dla realizacji ich planw.
W m arcu 1945 roku Kinsey zaproponow a p anu X pensj z pienidzy Rocke
fellerw, aby ten m g wzi urlop i zaj si opracowywaniem dostarczonych przez
siebie materiaw. Jones przyznaje, e pan X by drapienym pedofilem23, a Kinsey,
zatrudniajc go, okaza wielk m oraln sabo24, dalej pisze jednak, i Kinsey
opisy przestpczych czynw pana X przetransponow a na dane naukow e25. To,
czy dane zebrane w trakcie oddaw ania si w ynaturzonym praktykom seksualnym
m ona uzna za naukowe, stanow io tem at do osobnej dyskusji, zwaszcza kiedy
zaczto stawia pytania o rda owych danych dotyczcych dziecicej seksual
noci. Przez cay ten czas udzia Fundacji Rockefellera w dziaalnoci przestpczej
stawa si coraz wikszy. O burzenie tym faktem zostao w wikszoci przykryte
i zniwelowane zniesieniem przepisw praw nych wym ierzonych przeciwko dew ia
cyjnym praktykom seksualnym , do czego walnie przyczyniy si raporty Kinseya,
ale sprzeciw spoeczny przeciw ko m olestow aniu dzieci pozosta, a tabela o n u m e
rze trzydzieci cztery, zam ieszczona w studium Kinseya, potw ierdza, e podczas
zbierania danych opublikow anych w tej pracy kto bez skrupuw oddaw a si
praktykom m olestow ania dzieci.
Pisanie ksiki pow iconej m skim zachow aniom seksualnym rozpocz
Kinsey latem 1945 roku i kontynuow a je przez kolejne dw a lata. Twierdzi, e
jego rap o rt jest przede wszystkim opisaniem tego, co robi ludzie26, nigdy je d
nak nie pokw api si poinform ow a narodu, ktrzy ludzie co robi. U trzym ujc,
e jego rap o rt jest tylko przedstaw ieniem postpow ania przecitnego czowieka,
podczas gdy w rzeczywistoci opiera si on na jego osobistej fascynacji obyczajami
osb pokroju pana X, Kinsey dostarczy doskonaego narzdzia podkopyw ania m o
ralnoci oraz zwikszenia politycznej kontroli, bdcego konsekwencj tej zmiany.
3
k w ietn ia 1946 ro k u n a sp o tk a n iu zarzdcw F undacji R ockefelle
po w ysuchaniu szczegowej relacji na tem at prac prow adzonych przez Kinseya,
przyznano m u trzyletni dotacj w bezprecedensow ej wysokoci stu dw udzie
stu tysicy dolarw. G dy tylko Kinsey otrzym a w grant, zatrudni fotografw
C larencea Trippa i W illiam a D ellenbacka na etatach staych czonkw obsady
Instytutu. Zakupi rw nie bardzo drogi sprzt fotograficzny, ktry Tripp i Dallenback wykorzystywali do robienia zdj Kinseyowi, czonkom personelu oraz
ochotnikom spoza Instytutu podczas oddaw ania si przez nich czynnociom sek
sualnym . Instytut Kinseya sta si w ten sposb czci pornograficznego biznesu,
a finansow aa to Fundacja Rockefellera. Jedyn osob, ktra uznaa to za rzecz nie
do przyjcia, by W arren Weaver, czonek rady fundacji, ktry sta si zawzitym
przeciw nikiem Kinseya. W pniejszym licie, datow anym na 7 m aja 1951 roku,
kiedy rada fundacji bya gboko podzielona w sprawie Kinseya i gotowa z nim
zerwa, W eaver przypom nia kolegom , e on by przeciwko finansow aniu p o rn o
grafii, to za oznacza, e ludzie ci m ieli pen w iadom o, na co wtedy szy te pie
nidze. Stawia te zarzut, e biblioteka literatury erotycznej staa si tak wana, e
stw orzono i w yposaono kom pletne laboratorium fotograficzne oraz zatrudniono

BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1942

399

na peen etat fotografa (m ao brakow ao, a pow iedziabym , pornografa), ktrem u

pacono rocznie cztery tysice osiem set dolarw 27.
W eaver koczy swj list stw ierdzeniem : z penym uzasadnieniem pow ie
dzie m ona, e RF opaca ow kolekcj erotyki, a take dziaania bezporednio
z ni powizane. Ja za uw aam , e nie m usim y ani nie pow innim y tego robi28.
Czym w istocie byy owe dziaania bezporednio z ni pow izane, wyszo
na jaw pniej. W roku 1980, w artykule, k try ukaza si w przeznaczonym dla
hom oseksualistw pim ie The Advocate, Samuel Steward ujawni, e filmowano
go podczas sadom asochistycznych stosunkw hom oseksualnych29. 8 padziernika
1998 roku angielski Kana 4 w yem itow a film dokum entalny w reyserii Tim a
Tatea, zatytuow any Tajna historia pedofilw Kinseya. Clarence Tripp, czowiek
zatrudniony przez Kinseya za pienidze Rockefellerw, opisuje tam wydarzenie,
podczas ktrego pan X (czyli p an G reen) m ia stosunek seksualny z dzieckiem,
ktre zgodzio si na kontakt seksualny. Tripp nie w spom nia jednak, e wedug
praw a dziecko nie moe wyrazi zgody na kontakt seksualny z osob doros. O p o
w iada za to, e dziecko krzykno, kiedy rzeczywicie do tego doszo, gdy byo
bardzo m ode i m iao niew ielkich rozm iarw genitalia, a G reen by w yronitym
m czyzn o w ielkim przyrodzeniu, wic by problem z dopasow aniem 30. Jeeli
Tripp, zgodnie z tym , co pow iedzia, by w iadkiem odbyw ania takich stosunkw,
to najpraw dopodobniej rw nie je filmowa, gdy na tym polegaa jego praca.
To za oznacza, e niepokj W eavera by jak najbardziej uzasadniony - Rockefel
lerowie pacili za film owanie m olestow ania dzieci.
Z czasem, kiedy Kinsey coraz czciej przywoywa nazwisko Rockefellerw,
a ich zaangaow anie w jego dziaalno pogbiao si, sponsorzy Kinseya stawali
si coraz bardziej niespokojni i m ieli ku tem u uzasadniony pow d. W brew swojej
intencji, aby pozosta anonim ow ym i, ukrytym i w cieniu inspiratoram i spoecz
nych przem ian, Fundacja Rockefellera w ycignita zostaa w blask reflektorw,
a wszystko to gwnie za spraw m anipulacji Kinseya, ktrej pow odem byo z kolei
denie do legitymizacji tego, co robi. 27 m arca 1943 roku senator H arry S. T ru
m an z M issouri na forum Senatu Stanw Zjednoczonych oskary Rockefellerw
0 zdrad z pow odu prow adzenia przez nich interesw z niem ieckim koncernem
I.G. Farben. N iebaw em w tych sam ych salach znw usyszano p o d o b n y gos
1w 7duej m ierze byo to nastpstw em obsesyjnego denia Kinseya do okryw ania
swoich w ynaturzonych ram ion paszczem spoecznej aprobaty.

ROZDZIA 4

NOWY JORK, 1947

atem 1947 roku Thom as M erton i Jack Kerouac ukoczyli pisanie swoich
ksiek. Obie wyldoway w rkach tego samego redaktora, Roberta Giroux,
ktry wieo po zakoczeniu obowizkowej suby wojskowej w m ary
narce wojennej pracow a wwczas w w ydaw nictw ie H arcourt, Brace and
Com pany. W cigu roku autobiografia M ertona staa si bestsellerem 1948 roku
i najlepiej sprzedajc si ksik w caej karierze Giroux. Powie K erouaca The
Town and the C ountry ukazaa si dopiero rok pniej; m iaa um iarkow anie przy
chylne recenzje i rednio si sprzedaw aa. Latem 1947 roku dw udziestopicioletni
K erouac postanow i jed n ak wyruszy w autostopow wczg po kraju, czynic
z niej tem at jedynego swojego bestsellera, powieci W drodze, ktrej pierwsze wy
danie ukazao si w roku 1957. O bie te ksiki, kada n a wasny sposb, m iay
o g ro m n si oddziayw ania. Siedm iopitrowa gra bya katolickim bestselle
rem w kraju, w ktrym , w edug M ichaela M otta, czonkowie Kocioa katolickiego,
bdcy osobam i publicznym i - z kilkom a w yjtkam i - woleli bagatelizowa fakt,
e s katolikam i. W ydanie ksiki zbiego si w czasie z uzyskaniem przez biskupa
Fulton statusu gwiazdy telewizji, co sam o w sobie w przypadku katolickiego bi
skupa byo rzecz niezwyk. Siedmiopitrowa gra daa pow d do wielu dyskusji
prow adzonych w rodow iskach intelektualistw , a w G ethsem ane, klasztorze
trapistw niedaleko Bardstow n w Kentucky, gdzie M erton szuka schronienia
przed w spczesnym wiatem, stale brakow ao wolnych miejsc dla goci, ktrzy
chcieli tam przenocow a.
N ic nie w iadczy o tym , e K erouac czyta autobiografi M ertona, ani
e zainteresow ao go jej przesanie. W tym sam ym czasie, kiedy M erton pisa
0 ciem nym tyglu H arlem u z jego haszyszem , dinem , szalestwem , histeri
1 syfilisem, z tego, co M erton postrzega jako m urzyski wystpek, Kerouac czyni
now religi hedonizm u, co w rezultacie doprow adzio do pojaw ienia si najpierw

402

R O Z D Z IA 4.

generacji beatnikw , pniej za hippisw. W przeciw iestw ie do M ertona, k t

ry w idzia w chrzecijastw ie rem edium na bolczki H arlem u, Kerouac to, co
m urzyskie, uw aa za panaceum n a w yobcow anie biaych. Obie ksiki pow sta
y w cieniu H arlem u, a cho ich przesania byy cakowicie rozbiene, stanowiy
jed n ak odzw ierciedlenie faktu, e w latach czterdziestych kultura am erykaska
znalaza si na rozdrou.
6 lutego 1947 roku A lan Gregg przyjecha do B loom ington na terapi.
Wczeniej Kinsey napisa do niego w licie: Chciabym, eby zobaczy pan nasz
bibliotek i zbir m ateriaw erotycznych na tyle dokadnie, aby zrozum ie, jakie
znaczenie m aj one dla projektu badaw czego jako caoci. Poniewa Alan Gregg
by istot ludzk, a w owych czasach tego, co Kinsey m ia m u do pokazania, nie
m ona byo zobaczy na kadym rogu ulicy, dezorientacja szefa dziau m edycz
nego Fundacji Rockefellera w yw oana tym , co jako jeden z trzech m drcw ujrza
tam pi lat wczeniej, teraz praw dopodobnie jeszcze si pogbia. Nie wiemy,
jaka by jego bezporednia reakcja, ale Jones napisa, e Gregg pokn haczyk1,
a to oznaczao, e Kinsey w najbliszej dajcej si przew idzie przyszoci m g
nie obawia si o dalsze finansow anie jego bada. Decyzja Gregga m oga wynika
z niezdrow ych zainteresow a albo z obaw y przed m oliwoci szantaow ania go,
ale naw et z tej perspektyw y to, co p roponow a Kinsey byo zbiene z tym , o co
chodzio Rockefellerom. Z p u n k tu w idzenia Fundacji Rockefellera, ktra p o su
ya si Yerkesem, eby finansowa w atsonow ski behaw ioryzm jako sposb na
zrozum ienie i kontrolow anie ludzkich zachow a, Kinsey by czowiekiem zdol
nym da im to, czego dostarczenie in n i tylko obiecywali. Jak pisze Jones: Pojawi
si w najodpow iedniejszym m om encie, eby skorzysta z denia fundacji do
posuenia si nauk jako narzdziem kontrolow ania ludzkich zachowa. Roc
kefellerowie prom ow ali dziaalno i osob Kinseya goszc, e czyni to w imi
nauki, ale ich pniejsze postpow anie nie pozostaw ia wtpliwoci, e w kwestii
seksualnoci nie interesow aa ich naukow a praw da. Kiedy stao si oczywiste, e
m etody statystyczne, ktrym i posuy si Kinsey, s cakowicie bdne, Rocke
fellerowie zorganizowali spotkanie z czonkam i A m erykaskiego Towarzystwa
Statystycznego, aby Kinsey cho tro ch zyska na w iarygodnoci, zanim ukae si
jego rap o rt na tem at kobiet. Nie zrobili jed n ak niczego, eby w yprow adzi z bdu
opini publiczn i uw iadom i jej, e przedstaw iony przez Kinseya obraz zachowa
seksualnych A m erykanw jest w rzeczywistoci faszywy. Co wicej, w tym samym
czasie, kiedy rada fundacji wiedziaa ju, e owe dane statystyczne s nieprawdziwe,
Rockefellerowie zabiegali o dokonanie zm ian w przepisach praw nych w caym
kraju, uzasadniajc to tym i w anie danym i statystycznymi, w peni wiadom i,
e s one faszywe.
Kinsey, nie do e zapew ni sobie pom oc finansow ze strony Fundacji
Rockefellera, to w ykorzystywa ich nazw isko na tyle sprytnie, e w ydawcy z N o
wego Jorku pchali si do drzw iam i i oknam i, zabiegajc o przywilej w ydania jego
ksiki. Kinsey ostatecznie zdecydowa si na Saundersa - wydawnictwo medyczne
z Filadelfii. Pod koniec 1947 roku W.B. Saunders C om pany przeprow adzio b a

N O W Y JORK, 1947

403

danie rynku, aby zorientow a si, jaki pow inien by nakad pierwszego w ydania
ksiki o zachowaniach seksualnych autorstw a entom ologa z Uniwersytetu Indiana.
Pocztkowo ustalono go na dziesi tysicy egzemplarzy, ale przed ukazaniem si
publikacji, do czego doszo 5 stycznia 1948 roku, p o dniesiono go do dw udziestu
piciu tysicy sztuk. 15 stycznia Saunders zam w i szsty d o d ru k - cznie sto
osiem dziesit pi tysicy egzemplarzy. Bya to rzecz w przypadku w ydaw nictw
m edycznych niespotykana. Ksika nosia tytu Zachowania seksualne mczyzny,
ale nazyw ano j R aportem Kinseya. Dwiecie tysicy egzem plarzy pierw szego
R aportu Kinseya sprzedao si w dw a miesice p o ich wejciu na rynek. Nic chyba
lepiej nie unaocznia charakteru m oralnych wyborw, przed ktrym i sta wwczas
am erykaski nard, ni ten oto fakt, i zarwno katolicki konwertyta, ktry odsun
si od wiata i schroni w klasztorze w Kentucky, jak i zawzity antykatolicki fana
tyk, ktry w okresie pow ojennym najbardziej chyba przyczyni si do podw aenia
seksualnej m oralnoci, stali si autoram i bestsellerw, adresujc je do tych samych,
skonfliktowanych w ew ntrznie czytelnikw.
Latem i jesieni 1947 ro k u K insey sign p o narzdzie kontroli, ktre
stw orzy i kt re d oskonale spraw dzio si w p rzy p ad k u fundacji, stosujc je
tym razem w odniesieniu do prasy, przy okazji za dokona rzeczy uznawanej
za najwikszy pijarowski wyczyn w historii Am eryki. M etoda bya prosta: zaprosi
dziennikarzy do Bloom ington, pokaza im m ateriay pornograficzne i skoni do
opow iedzenia m u o ich yciu seksualnym . Lawrence Sounders uzna, e um ie
jtnoci Kinseya w radzeniu sobie z pras graniczyy z cudem 2.1 jakby tego byo
m ao, Kinsey skoni te dziennikarzy do podpisania trzynastopunktow ej umowy,
ktra daw aa m u decydujce sowo w sprawie napisanych przez nich artykuw.
Patrzc z perspektyw y czasu, jasne jest, e w chwili ukazania si R aport K in
seya przeczytao go niew ielu ludzi. D ziennikarze zostali wzici na smycz, zanim
uzyskali do niego dostp, pniej za, p o d okiem Kinseya, m usieli w taki sposb
cenzurow a swoje artykuy, eby Kinsey zezwoli na ich opublikowanie. W re
zultacie w prasie pojaw io si m nstw o pochlebczych recenzji, ktre cakowicie
pom ij ay wszelkie niedostatki ksiki. W roku 1954 grupa statystykw z miadc
precyzj wykazaa niereprezentatyw no prb i danych, ktre przedstaw i Kinsey.
Aby to zobrazow a, posuym y si jednym tylko przykadem : swoje tw ierdzenie,
e ortodoksyjni ydzi s najm niej seksualnie aktyw n ze wszystkich grup religij
nych w USA opar Kinsey na prbie liczcej pidziesit dziewi osb z caych
Stanw Z jednoczonych i w szystkie one m iay wysze w yksztacenie. Kinseya
przedstaw iano jako cakowicie zwyczajnego, oddanego rodzinie czowieka, ktrego
jedynym deniem jest dotarcie do naukowej prawdy. Jedn z prawdziwych rzeczy
na jego tem at, ktre m im o ch o d em wwczas zostay ujaw nione, jest stw ierdzenie,
e aden z typow ych w ystpkw go nie dotyczy. Poniewa, nie liczc innych rze
czy, jedn z jego ulubionych prak ty k byo w sadzanie sobie szczoteczki do zbw
do cewki moczowej i film ow anie siebie w trakcie tego zabiegu, w istocie tru d n o
powiedzie, eby byo to stereotypow e. W rezultacie m ielim y do czynienia z ja
skraw ym przykadem dziennikarskiego zalepienia i nierzetelnoci. Nawet po

404

R O ZD ZIA 4

trzydziestu dw ch latach nikt chyba nie dostrzeg, e tabela num er trzydzieci

cztery z rap o rtu dotyczcego kobiet jest w iadectw em dziaalnoci przestpczej,
a wic m olestow ania i zncania si n ad dziemi.
To, dlaczego arcywnikliwi i spostrzegaw czy ludzie z New York Timesa
ignorow ali, zatajali bd pom ijali ten fakt, m ona wytum aczy zakulisowymi
pow izaniam i tej gazety z raportem . A rth u r Hays Sulzberger, wydawca New
York Tim esa, zasiada w zarzdzie Fundacji Rockefellera, kiedy ta zadecydowaa
o przyznaniu pienidzy na finansow anie eksperym entw Kinseya, wic byoby
co najm niej rzecz niezrczn i kopotliw przyzna, i rodki te zostay wyko
rzystane dla dziaalnoci przestpczej. Tak wic spraw zam ieciono p o d dywan.
Powizania czce New York Tim esa, Rockefellera i Kinseya s jeszcze jednym
przykadem konfliktu interesw, ktry um oliw i i spowodowa, e Raport Kinseya
sta si bestsellerem .
4
stycznia 1948 roku, w niedziel poprzedzajc ukazanie si tom u om
wiajcego zachow ania seksualne m czyzn, New York Tim es zam ieci jego
panegiryczn recenzj pira H ow arda A. Ruska, szefa centrum medycznego na
U niw ersytecie N ow ojorskim . Rusk zignorow a zaw arte w Raporcie oczywiste
dow ody przestpczych zachow a i w m aw ia am erykaskiem u spoeczestw u,
e wszystko, czego ich nauczono o seksie, byo bdne, co wanie udow odnia
nauka, a w iadectw em tego s dane statystyczne, ktre przedstaw i Kinsey. Byo
to tw ierdzenie w oczywisty sposb faszywe, ale Rusk m ia take do pow iedze
nia rzeczy zgodne z praw d. Poinform ow a czytelnikw gazety, e kraj czekaj
gbokie zm iany obyczajowe3. Bya to suszna diagnoza i odzwierciedlaa zam iary
socjotechnikw, ktrzy przygotowywali grunt po majce dokona si zmiany, a R a
p o rt Kinseya traktow ali jako ich najwaniejsz cz. Rockefellerowie interesowali
si inynieri spoeczn, chcieli m anipulow a seksualnoci, a Raport Kinseya m ia
by narzdziem , ktre przy obojtnej postaw ie kultury m edialnej, w niedalekiej
przyszoci to umoliwi.
K rtko po opublikow aniu R aportu Kinseya, na fali potajem nie m anipulo
wanych przychylnych gosw prasy, C arnegie Institute wyasygnowa rodki na
utw orzenie A m erykaskiego Instytutu Praw a (A m erican Law Institute), ktry
m ia by edukacyjn fili A m erykaskiego Stowarzyszenia Praw nikw (A m e
rican Bar Association). Gw nym zadaniem ALI m iaa by prom ocja czego, co
okrelano m ianem wzorcowego kodeksu karnego, a jednym z celw wzorcowego
kodeksu karnego byo zniesienie zapisw dotyczcych wystpkw seksualnych.
W tym sam ym roku, kiedy ukaza si R aport Kinseya i zaoono A m erican Law
Institute, ktry m ia wprowadza w ycie jego ustalenia poprzez zm ian przepisw
karnych w kadym ze stanw, M orris Ernst, praw nik z ACLU opublikow a ksik
o part na w ynikach R aportu Kinseya. Jeli wzi pod uwag czas potrzebny na
przygotow anie jej do w ypuszczenia na rynek, inform acje w niej w ykorzystane
m g uzyska wycznie z poufnych rde inform acji. Jego praca, zatytuow ana
American Sexual Behavior and the Kinsey Raport wyszczeglnia pidziesit dwa
przestpstw a seksualne, ktre, zdaniem autora, naleao wykreli ze stanowych

N O W Y JORK, 1947

405

kodeksw karnych; zaliczy do nich m idzy innym i sodom i oraz rozpow szech
nianie pornografii. Judith Reism an napisaa o ksice Ernsta: Trzeba jasno p o
w iedzie, e nie m ogaby dotrze do czytelnikw tak szybko bez wczeniejszych
uzgodnie i w spdziaania potnych jednostek i instytucji, w tym wpywowych
agentw m edialnych z Fundacji Rockefellera4. Ernst, ktry pozosta cz roku
1948 spdzi, zabiegajc o p o p arcie ACLU dla p ro p o n ow anych przez siebie
zm ian, nie pozostaw i wtpliwoci, e dla proponow anej przez niego destabilizacji
porzdku m oralnego podstaw ow e znaczenie m ia R aport Kinseya: Cae nasze
praw o i obyczaje w sferze seksualnoci opieraj si na zaprzysigym deniu do
ochrony rodziny, ktrej podstaw jest ojciec. Jednak zachow ania ujaw nione przez
R aport Kinseya cakowicie odbiegaj o d tego, co og przyjm ow a za waciwe
i dopuszczalne5. Rene G uyon, francuski praw nik i pedofil, w roku 1948 rwnie
opublikow a ksik wzywajc do restrukturyzacji zasad m oralnoci seksualnej.
Podobnie jak praca Ernsta, zawieraa ona m ateriay zaczerpnite z Raportu Kinseya
udostpnione przed dat jego oficjalnego ukazania si. W stp napisa ordow nik
Kinseya, H arry Benjam in. N ieustannie, do gw niczego niepodejrzew ajcych
A m erykanw w bijano jedno i to samo: Jeeli nie chcem y zamyka oczu na praw
d albo zam kn w w izieniach dziew idziesit pi procent mskiej populacji,
m usim y cakowicie zrewidowa nasze praw ne i m oralne kodeksy. Kiedy ludzie
z rnych rde sysz taki sam przekaz, zaczynaj skania si ku przekonaniu,
e jest on prawdziwy. W rezultacie pijarow skich zabiegw Instytutu Kinseya,
Fundacji Rockefellera, New York Timesa i wszystkich w sppracow nikw OSS,
teraz uczestniczcych w prow adzeniu walki psychologicznej w fundacjach, na
uczelniach oraz w mass m ediach, ludzie zewszd zaczli sysze to samo. W re
zultacie w ich postaw ach stopniow o dokonaa si zm iana, polegajca na odejciu
od tradycyjnej m oralnoci i akceptacji opartych na biologii i eugenice pogldw
szarych em inencji z ukrycia sterujcych kultur.

ROZDZIA 5

NOWY JORK, 1947

en n eth Rose do tego stopnia wzi sobie do serca sugesti A rtu ra Packarda w sprawie problem u katolickiego, e, nie zwlekajc, odpisa mu,
zapewniajc, e pienidze przekazane przez Saucony zostan wykorzy
stane wycznie na realizacj realizowanego przez Planned Parenthood
P rogram u Negro. Z apocztkow any w lutym 1943 roku Negro Program to:

O glnokrajow y p ro g ram owiatowy, uruchom iony, aby zapozna przyw dcw

m urzyskich z faktem istn ien ia o raz celam i ow ych pro g ram w i pozyska ich dla
aktyw nej w sppracy w k rzew ieniu w r d M urzynw wikszego zro zu m ien ia zn a
czenia w iadom ego rodzicielstw a dla ich zdrow ia, d o b ra i bezpieczestw a ek o n o
m icznego1.

Rockefellerowie byli gorliwymi zw olennikam i Negro Program , a Planned Pa

ren th o o d regularnie otrzym yw aa od Saucony Oil znaczne sum y na jego realizacj.
6 m arca 1943 roku Jeanette Jennigs Taylor napisaa do ony Johna D. Rockefellera
ju n io ra i, dzikujc za zoon przez ni dotacj, zauwaya, e zwaszcza teraz
jest bardzo wane, eby wszystkim rodzicom da m edycznie nadzorow ane m oli
woci kontroli urodze, aby m ogli oni stworzy siln i zdrow rodzin, a zam iast
liczebnoci naszej rasy, p odnosi jej jako2.
Poprzez finansow anie takich program w jak H arlem Project, Rockefelle
rowie m ieli nadziej zm niejszy przyrost n aturalny czarnej ludnoci. W pywanie
na m urzyskich duchow nych okazao si stosunkow o atwe, ale okazao si, e
nie m a bezporedniego przeoenia m idzy tym , co m wili oni swoim w iernym ,
a zachow aniam i czonkw ich kongregacji. Zwizek m idzy tym , co gosili kazno
dzieje, a postpow aniem ludzi nieuczszczajcych do kocioa, by jeszcze bardziej
problem atyczny. Katolicy, z p u n k tu w idzenia Rockefellerw kolejna liczna grupa

408

R O Z D Z IA 5.

m ieszkacw USA o nazbyt duym przyrocie n aturalnym , stanow ili osobny

problem . W ich przypadku, pow izanie m idzy nauk Kocioa a zachow aniam i
seksualnym i w iernych byo w yraniejsze, ale w rd duchow nych katolickich
sprzeciw wobec stosow ania antykoncepcji by zjawiskiem pow szechnym . W obu
przypadkach zm ienio si to w latach szedziesitych, w pierw szym w w yni
ku w prowadzenia program w rzdowych program u Walka z Ubstwem, w drugim
za w konsekw encji skorum pow ania katolickiej inteligencji pienidzm i przekazy
w anym i na rzecz katolickich szk rednich i uczelni wyszych.
W roku 1947 ujaw nia si bezw zgldna, im perialistyczna natura sowiec
kiego kom unizm u, k t ry od roku 1917, kiedy to socjalistyczne dotd pism o The
Masses, kierow ane przez M axa E astm ana zaczo popiera bolszewizm, zdobywa
sobie coraz wiksze wpywy w am erykaskich krgach intelektualnych. W latach
trzydziestych zdom inow a je cakow icie. Pniej, w raz z p o d p isan iem paktu
m idzy H itlerem i Stalinem oraz pow ojennym potpieniem kom unizm u, ktrego
dokona C hurchill i Trum an, zudzenia rozw iay si, a rozczarow anie k o m u n i
zm em byo rozpow szechnione. W rezultacie, po raz pierwszy od trzydziestu lat,
lewica utracia jednoznaczny p u n k t odniesienia. Tak zwana kwestia m urzyska
stanow ia istotn cz lewicowego p rogram u w USA, odkd w roku 1920 John
Reed na danie Lenina zaprosi C laudea McKaya do w ygoszenia przem w ienia
podczas obrad Trzeciej M idzynarodw ki. M cKay przyjecha do M oskwy dopiero
dwa lata pniej i w sppraca z n im w istocie nigdy nie nabraa rum iecw. M im o
to jednak, niepow odzenie to nie zm ienia faktu, e podnoszenie kwestii m urzy
skiej stanow io w owym czasie istotny p u n k t p ro g ram u lewicy. W roku 1933
N ancy C unard napisaa, e aktyw niejsza cz czarnej rasy uw iadom ia sobie,
i to w anie kom unizm znosi owe bariery w taki sam sposb, w jaki likwiduje
podziau klasowe. K om unistyczny porzdek wiata jest dla M urzynw rozw iza
niem problem w rasowych3.
Poczynajc od roku 1928, w raz z postanow ieniem K om internu, ktry uzna,
e M urzyni stanow i odrbny nar d w onie am erykaskiego spoeczestwa, ko
m unici nadali w ysoki priory tet pracy z czarn ludnoci. To oni stali za m asow
kam pani spoeczn zapocztkow an w 1931 roku i kontynuow an w kolejnych la
tach, ktrej celem byo ocalenie chopcw z Scottsboro; pom agali rwnie w tw o
rzeniu M urzyskiego K ongresu N arodow ego. Pod koniec lat czterdziestych ich
dom inujca pozycja zacza jed n a k sabn. Po czci w ynikao to z u w a ru n
kow a polityki m idzynarodow ej; Zwizek Radziecki nie by ju sojusznikiem
aliantw w w ojnie przeciw ko H itlerow i. Byo to te nastpstw em brutalnych
m etod, ktry m i posuyli si kom unici, dc do zm onopolizow ania kwestii
m urzyskiej dla swoich celw. W latach trzydziestych w yrzucono z partii Richarda
W righta. Ralph Ellison w swojej ksice zatytuow anej Invisible M an w spom nia
o dw ulicow oci kom unistw i m anipulacjach, ktrych si dopuszczali. H arold
C ruse w The Crisis o f the Negro Intellectual tw ierdzi, e cakowity b rak sku
tecznoci [kom unistw ] w dziaalnoci spoecznej uderzy m nie dopiero okoo
1950-1951 roku4. W ydarzeniem , ktre zadecydow ao o krytycznym nastaw ieniu

N O W Y JORK, 1947

409

C ru sea w stosunku do polityki prow adzonej przez parti, by zainspirow any przez
lewic bojkot Apollo Theater za wyw ietlanie w nim antykom unistycznej satyry
Ninoczka*, z G ret G arbo w roli gwnej. Decyzj w tej sprawie podja kom u
nistyczna wierchuszka ze rdm iecia, ktra w ym oga podporzdkow anie si jej
na ulegym przyw dztw ie m urzyskim z H arlem u. C ruse nazywa w incydent
niedorzecznym , obrazuje o n bow iem do jakiego stopnia to, co byo wane dla
kom unistw , rozm ijao si z tym , co byo istotne dla przecitnych m urzyskich
m ieszkacw H arlem u, ktrym film z G arbo by cakowicie obojtny.
Pod koniec lat czterdziestych g ru n t p o d istotn zm ian w stosunkach midzy
M urzynam i i lewic by ju przygotowany. Komunici, ktrzy mieli dotd m onopol
na kwesti relacji m idzy czarnym i i biaym i, tracili go, poniew a nie wychodzili
naprzeciw p otrzebom adnej ze stron. C zarni nie widzieli adnych korzyci z boj
kotow ania Ninoczki, a biaych A m erykanw bardziej interesow ao to, co M urzyni
s w stanie w nie do k u ltu ry ni ich aktyw no na rzecz kom unistycznej partii,
ktr w sferze k u ltu ry postrzegano jako coraz bardziej zbdnego porednika.
M ichael H arrin g to n opisuje zmiany, ktre dokonay si wwczas w w ym iarze
politycznym :
W latach trzydziestych by k r tk i okres, kiedy w ydaw ao si, e kom unistw
i B rotherho od o f Sleeping C ar Porters** R andolpha czy ta sam a idea ru ch u k la
sowego czarnych i biaych robotnikw . N o rm a n Thom as, tow arzysz R andolpha,
odegra kluczow rol w tw o rzen iu n a P o u d n iu w splnego zw izku dzierawcw
i ubogich farm erw , sam R andolph za sta si najw aniejsz postaci czarnych
zw izkw zaw odowych. K iedy je d n a k organizow a ru ch M arszu n a W aszyngton
i zm usi R oosevelta do w prow adzenia antydyskrym inacyjnych przepisw w p rze
myle zbrojeniow ym , kom unici, o d k d zosta zaatakow any Zwizek R adziec
ki fanatycznie popierajcy II w ojn wiatow, oskaryli go, e jest faszyst. Po
II w ojnie wiatowej, ko m u n ici byli zaciekle przeladow ani przez dem okratycz
nych liberaw, takich jak H a rry T ru m an i H u b e rt H um phrey, a take Joe M cCarthy; cz zbrodni stalinow skich zostaa potw ierd zo n a przez C hruszczow a i p artia
utracia niem al w szystkie swoje dotychczasow e wpywy, tak p o r d biaych, jak
i czarnych A m erykanw 5.

To, co dziao si na froncie politycznym , afortio ri dokonyw ao si rwnie

na froncie kulturow ym . Polityka Partii K om unistycznej w Stanach Zjednoczonych
bya coraz bardziej oderw ana o d de i biaych, i czarnych obywateli. Czarni
nie chcieli rewolucji, tylko popraw y swojej sytuacji i zm iany obow izujcych
przepisw w prow adzonych po w ojnie secesyjnej, a biaa inteligencja, dla ktrej
*

Film jest antystalinowsk komedi, wyreyserowan przez Ernsta Lubitscha. Gwne role
zagrali Greta Garbo i Melvyn Douglas. Film zarobi 2,2 miliona dolarw i zebra pozy
tywne recenzje. Bya to jedna z najsynniejszych kreacji Grety Garbo, a jednoczenie jej
ostatni trium f ekranowy. Za rol Ninoczki Garbo dostaa nominacj do Oscara. cznie
film uzyska cztery nom inacje (przyp. tum.).

** Pierwszy zwizek zawodowy utworzony przez Czarnych w USA; inicjatorem jego powsta
nia by Asa Philip Randolph (przyp. tum.).

410

R O Z D Z IA 5.

w zorcem byli M argaret Sanger i M ax E astm an, uznaa teraz, e bardziej ni p o

praw a sytuacji ekonom icznej klasy pracujcej interesuje j kwestia wyzwolenia
seksualnego. W rezultacie obie strony postanow iy zrezygnowa z niepotrzebnego
porednika, ktrym staa si partia. K om unizm sta si ideologi nieadekw atn
do sytuacji, poniew a w przededniu zim nej wojny nie um ieci na swoich sztan
darach ani spraw y segregacji rasowej, ani seksualnego wyzwolenia. M urzyn jako
paradygm at seksualnego w yzw olenia p o d noszony w latach dw udziestych przez
m odernistw , a w latach trzydziestych przejty o d nich przez kom unistw , nagle
sta si sym bolem , ktrego ciar przew ysza zdolno lewicy do sprawowania
nad nim kontroli - w iadectw em tego bya kariera Richarda W righta oraz ksika
Ellisona Invisible Man.
Jack Kerouac, zapewne po czci intuicyjnie wyczuwajc ow zm ian w uka
dzie si oraz now atm osfer pow ojennych czasw, um iejtnie j wykorzysta.
M urzyn, ktry uw olni si spod p atro n atu kom unistw , w coraz wikszym stop
niu by w stanie dyktowa w asne w aru n k i na rynku kulturalnym i nawizywa
do w yobrae pow staych w okresie H arlem skiego Renesansu, co zdecydow anie
lepiej odpow iadao uw arunkow aniom am erykaskiej sceny kulturalnej i byo bar
dziej pocigajce ni to, co teraz m iaa do zaproponow ania lewica. Innym i sowy,
kom unistyczny ogon przesta krci psem . Lewica zdecydowaa si strci Parti
Kom unistyczn z piedestau, a w jej dotychczasowej roli coraz czciej ustaw iaa
sobie M urzynw ; ich sprawa daw aa najwiksz szans zdyskredytow ania spo
ecznego i m oralnego status quo, k t ry ich zdaniem naleao zdelegitymizowa.
N orm an M ailer w roku 1957 napisa w Biaym M urzynie, e jedyn rewolucj,
m ajc jakiekolw iek znaczenie dla dw udziestego wieku, bdzie rew olucja sek
sualna6. N astpnie za, form uujc w niosek, ktry ksztatow a si w um ysach
lewicowcw p o d koniec lat czterdziestych, stwierdzi, e H ipster wywodzi si
od M urzyna7. Jazz, filozofia funkcjonujca w podw iatach amerykaskiego ycia
przenikn do k u ltu ry i m a subtelny, ale przem ony w pyw na pokoleniow
awangard, ktrej gw nym kanonem jest niew iara w spoecznie ujednolicone
przekonania jednostek, trw a rodzin i zbone ycie uczuciowe8. Transform acja
ta dokonyw aa si przez p o n ad dw adziecia lat. Zacza si w latach trzydziestych,
a zakoczya p o d koniec pidziesitych.
Przeom ow ym okresem by koniec lat czterdziestych, kiedy Jack Kerouac wy
ruszy w swoj podr. Z am iast Biggera Thom asa, m urzyskiego bohatera Native
Son, ktry chcia zosta kom unist, gw n postaci powieci W drodze jest Sal
Paradise, biay, k t ry wolaby by M urzynem .
Kerouac opisa swj pobyt w Denver, gdzie odw iedzi go R obert Giroux, ten
sam redaktor, ktry w sppracow a z Thom asem M ertonem przy Siedmiopitrowej
grze; om aw iali w tedy zmiany, ktre trzeba w prow adzi do pierwszej powieci
K erouaca The Town and the City:
W pew ien fioletowy w ieczr szedem cay obolay p o r d w iate D w udziestej
Sidm ej i W elton, w dzielnicy kolorow ych w D enver, aujc, e nie jestem M urzy-

N O W Y JORK, 1947

411

n em , czujc, e najlepsze stro n y w iata biaych nie m aj dla m n ie dosy ekstazy,

dosy ycia, radoci, ubaw u, m ro k u , m uzyki, nie m aj dosy n o cy 9.

M niej wicej dw adziecia lat pniej, skazany za gw at Eldridge Cleaver,

ktry deklarow a, e by po d duym w raeniem ksiek M ertona i Kerouaca,
przytoczy powyszy fragm ent W drodze oraz cytat z Siedmiopitrowej gry m
wicy o ciem nym tyglu we wasnej ksice zatytuow anej Soul on Ice. Cleaver,
bdcy niegdy katolikiem , o dnis si do postaw y autorw, ktrzy obaj byli k a
tolikam i, ale M erton kwesti m urzysk postrzega jako sposb upow szechniania
katolickiej nauki m oralnej, K erouac natom iast wykorzystyw a j dla goszenia
seksualnego w yzw olenia, m ajcego stanow i p an aceu m na up ad ek biaych,
czyli protestanckich, ideaw. W roku 1968, kiedy ukazaa si Soul on Ice, Cleaver
d okona w yboru i gorliwie opow iedzia si po stronie zw olennikw wyzwolenia
seksualnego, jed n ak dziesi lat pniej, przeanalizow aw szy pogldy lewicowcw,
liberacjonistw i terrorystw , w kolejnej swojej ksice Soul on Fire w ybra ich
przeciwiestw o, czyli chrzecijastwo.
Pod koniec lat czterdziestych w D enver Kerouac aowa, e nie jest M eksy
kaninem z Denver czy choby biednym , zaharowanym Japocem, kimkolwiek, byle
nie... rozczarow anym biaym czowiekiem 10. O bw inia si, e m a biae ambicje,
ktre ywi cae swoje ycie. Ich przeciw iestw em jest fantazjow anie o niadym
kolanie tajem niczej, zmysowej dziew czyny. Kiedy m ijaa go grupa M urzynek,
jego m arzenie nieom al si zicio, gdy jed n a z nich podesza do niego, omykowo,
by m oe z pow odu p m roku biorc go za kogo o im ieniu Joe. Zorientow aw szy
si jednak, e z kim go pom ylia, w rcia do towarzyszek. Z darzenie to dao Kerouacow i kolejny pretekst do narzekania na swoj biao: aow aem , e nie
jestem Joem. Byem tylko sob, Salem Paradise, sm utnym , spacerujcym w tych
fioletowych ciem nociach, w ten niesam owicie upojny wieczr, aujc, e nie mog
si zam ieni na wiaty ze szczliwymi, prostodusznym i, ekstatycznym i M urzyna
m i A m eryki11. Pod koniec lat pidziesitych, kiedy powie K erouaca staa si
rdem m ody n a beatnikw, N o rm an Podhoretz zauway, e m io Kerouaca
do M urzynw i innych ciem noskrych m niejszoci m a zwizek z jego kultem
prym ityw izm u, co wydaje si raczej oczywiste; w dalszym cigu swojego w y
w odu okreli ow postaw m ian em odw rconej postaci trzym ania czarnucha
tam , gdzie jego miejsce12. Z perspektyw y trzydziestu kilku lat trafniejsze jednak
bdzie stwierdzenie, e Kerouac reprezentow a postaw dokadnie przeciwstawn.
O pow iada si w prost za negryfikacj am erykaskiej kultury. Podczas rew olu
cji kulturalnej, ktrej istot byo obalenie m oralnego porzdku oraz hegem onii
judeochrzecijaskiego Boga, k t ry porzdek w stworzy, w A m eryce czarne
obyczaje starano si przedstaw i jako now , lecz obow izujc norm . I podobnie
jak dw adziecia lat wczeniej, za czasw H arlem skiego Renesansu, M urzyn, kt
ry w ierzy w Boga oraz seksualn m oralno i stara si stworzy trw a rodzin,
zostaw a po pro stu w yrzucany poza nawias swej rasy, a czynili to ludzie dcy
do dechrystianizacji am erykaskiej kultury.

412

R O Z D Z IA 5.

Jeli przyjmiemy, e M erton, Kerouac i Cleaver - a wszyscy oni przynaj

mniej przez pew ien okres w swoim yciu byli katolikam i - na swj sposb byli
buntow nikam i, ktrzy jed n ak zachowali yczliwy stosunek do chrzecijastwa,
atwiej nam bdzie okreli, co w istocie oznacza sowo biay/a. Biaa kultura
to w ytw r zsekularyzow anego protestantyzm u. Cleaver w spom ina, e przebyw a
jc w wizieniu, chodzi na msze, gdy brali w nich udzia M eksykanie, ale nie
uczestniczy w naboestw ach protestanckich, cho w jego przypadku wydawaoby
si to bardziej n aturalne z racji rodow iska, z ktrego si wywodzi (jego ojciec
by duchow nym ). Cleaver nie chcia by uczestnikiem kultu w yznawanego przez
biaych. M erton w p odobnie niepochlebny sposb w yraa si o postpowej
kongregacji Kocioa Syjonu na Long Island, ktrego czonkam i byli jego dziad
kowie. W szystkich trzech pocigaa w katolicyzm ie jego powszechno, poniew a
m ia on charakter m idzynarodow y w takim w ym iarze, ktry protestantyzm ow i
by niedostpny. W anie dlatego - inaczej ni protestanckie sekty - katolicyzm
nie by biay. Kocioy protestanckie, z racji okolicznoci towarzyszcych ich
pow staw aniu, stay si de facto K ocioam i narodow ym i. Koci anglikaski by
K ocioem narodow ym i dlatego biaym , podczas gdy hiszpaski Koci kato
licki nigdy takim nie by, ani te sta si n im nie mg. C yprian Davis w ksice
History o f Black Catholics In the United States napisa: Koci katolicki w Stanach
Zjednoczonych nigdy nie by biaym , europejskim Kocioem. O becno A fry
kanw w yw ieraa w pyw na Koci katolicki w kadym okresie jego historii13.
H andel niew olnikam i w N ow ym wiecie m ia swoje doniose konsekw encje.
W protestanckiej A m eryce Pnocnej m urzyscy niew olnicy nigdy nie zasym i
lowali si w spoeczestw ie ani protestanckich grupach w yznaniowych, poniew a
fundam entem owego spoeczestw a by Koci narodow y. Poczwszy od Lutra,
ktry w szesnastym stuleciu ustanow i cile niem iecki Koci narodowy, prote
stantyzm tw orzy tylko kolejne o dm iany etnocentrycznego chrzecijastwa, kt
rem u brakow ao kulturowej elastycznoci, niezbdnej dla przycignicia czonkw
innych ras. Francuscy jezuici przybyli do Nowego wiata, eby naw raca Indian.
A ngielscy purytanie, ktrzy zjawili si tam m niej wicej w tym sam ym czasie,
z kilkom a chlubnym i w yjtkam i (na przykad Johna Eliota, A postoa Indian),
nie przyjechali naw raca, ale dokonyw a podboju.
Z pow odu bliskich zwizkw z w adzam i wieckimi, Kocioy reform ow ane
nie potrafiy take przeciwstawi si naciskom wspczesnoci. R.H. Tawney i inni
pisz o stopniow ym w ycofyw aniu si protestanckich kociow z ich stanow i
ska w sprawie lichwy, by to jed n ak tylko sym bol zm ian dotyczcych doktryny
jako caoci. To, w poczeniu z nastaw ieniem w oluntarystycznym - dobrym
tego przykadem jest stanow isko Lutra w kwestii wolnej woli - spowodowao,
e wikszo w yzna protestanckich nie potrafia zachowa historycznego dzie
dzictwa wiary. W rezultacie rozm aite Kocioy stany w obliczu dylem atu, czy by
doktrynalnie czystymi, czy te nada za rzeczywistoci ludzkiego dow iad
czenia. P urytanizm w A m eryce zaam a si jeszcze przed kocem XVII wieku.
Jonathan Edw ards prbow a przyw rci kalw inizm ow i d o k try n aln czysto

N O W Y JORK, 1947

413

i skoczyo si to tym , e nie osign niczego. W XIX stuleciu przesiknity ideami

niem ieckiego idealizm u E m erson doprow adzi ju podupadajcy unitarianizm
do jego logicznych konsekw encji, sytuujcych go poza obrbem chrzecijastwa.
W XIX wieku protestantyzm w Stanach Zjednoczonych przeywa kryzys podobny
do tego, ktry d o tk n go w w iktoriaskiej Anglii. W iara utracia zwizek z oby
czajowoci, pozostaw iajc jej w yznaw cw na asce hipokryzji, co spowodowao,
e rewolucja obyczajw staa si rzecz nieuniknion. W czasie prywatnej rozmowy
M arka Twaina z przyjacik, kiedy w yjani jej, w co wierzy, ona zapytaa go,
dlaczego nie ujaw nia swoich pogldw drukiem . O dpow iedzia jej na to pytaniem:
Z apytaem j, czy spotkaa kiedy in teligentn osob, kt ra pry w atn ie w ie
rzy w N iepokalane Poczcie - rzecz jasna, nie spotkaa; zapytaem take, czy byo
jej dane zobaczy, eby jaki inteligentny czow iek m ia do m iaoci, aby p u
blicznie zadeklarow a swoja niew iar w t bajk i ogosi to d ru k iem . Oczywicie,
nikogo takiego nie sp o tk aa14.

Powyszy fragm ent pochodzi z pierw szego tom u biografii M axa Eastm ana.
Z naszego p u n k tu w idzenia koleje jego ycia s bardzo pouczajce. Zacz karier
jako socjalista i wydawca pism a The Masses, nastpnie przeszed na bolszewizm,
ktrym jednak rozczarow a si, widzc, jaki obrt przyja rosyjska rewolucja. Pod
koniec lat czterdziestych by ju zaartym antykom unist, a pniej pisywa w Re
aders Digest i N ational Review. Przez cay ten czas jednak, zm ieniajc barw y
polityczne, pozosta zdecydow anym zw olennikiem rewolucji seksualnej. Eastm an
by synem dwojga kongregacyjnych duchow nych. ona Twaina uczszczaa do ich
kocioa. U rodzony w roku 1880 E astm an nalea do m odernistycznego pokole
nia, ktre problem u traty w iary w prow adzio na aren publiczn. Kiedy Eastm an
i ludzie jego generacji opow iadali si za w oln m ioci, kontrol urodze czy
bolszew izm em , intelektualici starszego pokolenia, tacy jak M ark Twain, besztali
ich za niedostatek dyskrecji, ale nie za goszenie czego, co ich zdaniem byoby
niedopuszczalne m oralnie.
Biay Koci protestancki, zrodzony p o d znakiem etnocentryzm u, prze
gryw a te walk o zachow anie doktrynalnej integralnoci. Poniew a owiecenie,
ktre protestantyzm zaakceptow a rw nie chtnie, jak inne zjawiska k u ltu ro
we, wierzyo w postp, czyli uw aao, e m oralno jest relatyw na i zm ienia
si w zalenoci o d obiektyw nych okolicznoci historycznych, grzechy przeszo
ci w przyszoci bez tru d u m ogy si sta zaletami. Jako e dosow nie wszyscy
czarni A m erykanie w yrastali w teje samej protestancko-ow ieceniow ej kulturze
i wikszo z nich poznaa chrzecijastw o za porednictw em ktrego z p rote
stanckich Kociow, n ieuchronnie m usiao doj do postaw ienia znaku rw noci
m idzy biaym i chrzecijaninem . Stao si tak, poniew a chrzecijastw o koja
rzono z w yznaniam i protestanckim i. Gdy stao si biae, zaczo si sekularyzowa
i pado ofiar pseudonaukow ych ideologii rasistowskich. D oktryna chrzecijaska
zostaa podporzdkow ana ideologiom , takim jak darw inizm oraz pow izanym i

414

R O Z D Z IA 5.

z nim przekonaniam i o suprem acji rasowej biaych, ktrych rozkwit przypad na

koniec XIX oraz pocztek XX wieku. O prcz biaej wiary, kojarzonej z ideologi
dotyczc rasy, w ierny w yznaw a rw nie zakam an bia religi, ktra okazaa
si niezdolna do zachow ania doktrynalnej ortodoksyjnoci zarw no w kwestiach
dotyczcych wiary, jak i m oralnoci. Kiedy w iara zawioda, m usiaa pojawi si
presja, ktrej celem bya zm iana obyczajowoci. Ujawnienie przez lewic etnocentryzm u protestanckich Kociow byo najskuteczniejszym sposobem podw aenia
ich w iarygodnoci.

ROZDZIA 6

DARTMOUTH, 1947

ro k u 1947, nieco p o n a d dw a lata p o tym , ja k K enneth Rose

z Planned P arenthood prbow a nakoni A rth u ra W. Packarda
do w czenia si do dziaa w ym ierzonych przeciw ko katolikom ,
Paul Blanshard, pisarz redniego pokolenia, ukoczy w anie p i
sanie ksiki o Karaibach dla w ydaw nictw a M acm illan i, buszujc w B
na uniw ersytecie D artm o u th , n atk n si na czterotom ow pozycj zatytuow an
M oral and Pastoral Theology pi ra angielskiego jezuity, H enryego Davisa. Na
Blanshardzie szczeglne w raenie w yw ary fragm enty pow icone ksiowskiej
m edycynie, i to do tego stopnia, e kiedy je czyta, wytrzeszcza oczy ze zdum ie
nia, poniew a Davis podaw a najbardziej szczegowe i nienaw istnie w steczne
zalecenia dla kobiet w poogu, a oprcz tego przedstaw ia wskazania dotyczce
stosunku seksualnego bez antykoncepcji1. Czy sysza kto o czym p o d o b
nym ? - zastanaw ia si Blanshard. Pniej, jakby sam sobie odpow iadajc na
to pytanie, stwierdzi, e z pew noci nie. Zdecydow a podj si rozm ylnie
skandalizujcego przedsiw zicia, p o sugujc si przy tym sposobam i, ktre
Lincoln Steffens i in n i am erykascy dem askatorzy wykorzystali dla ujaw nienia
finansow ych naduy popenianych w korporacjach oraz urzdach publicznych
Stanw Zjednoczonych2. Blanshard postanow i, e zdem askuje Koci katolicki.
Lincoln Steffens zasyn w ypraw do Zw izku Radzieckiego, gdzie na
kilka dziesicioleci przed jego upadkiem , wszem i wobec oznajm i, e widzia
tam przyszo i ona si sprawdza. Nie spraw dzia si. Blanshard najwidoczniej
m yla podobnie. A nalizow a dem ograficzn przyszo Stanw Zjednoczonych,
ale obraz, jaki si z tego w yoni, nie znalaz jego akceptacji. Jako e waspowska
elita uczynia antykoncepcj integraln czci poycia maeskiego, A m eryka
znalaza si na prostej drodze do tego, by sta si pastw em katolickim. W rezulta
cie, krtko po wizycie w Baker Library, Blanshard w siad do pocigu i pojecha do

416

R O Z D Z IA 6.

Biblioteki K ongresu, gdzie przez kilka kolejnych miesicy powici si zgbianiu

tajnikw katolickiej teologii m oralnoci. N apisa pniej: Zdaem sobie spraw,
e natrafiem na najlepszy tem at w caej mojej dziennikarskiej karierze3.
W swoich w spom nieniach p o m in jed n ak fakt, e to, co w swoim w yda
nym w 1949 roku bestsellerze Am erican Freedom and Catholic Power okreli m ia
nem katolickiego problem u, nurtow ao take wielu przedstawicieli jego warstwy
spoecznej i rodowiska. Bezporednim pow odem owego zaniepokojenia by wyrok
Sdu Najwyszego z 1947 w sprawie znanej jako Everson vs. Board of Education,
kiedy to skad sdziowski wikszoci gosw pi do czterech w uzasadnieniu wy
roku napisanym przez sdziego H ugo Blacka uzna, e stan New Jersey moe
zwrci rodzicom uczniw szk katolickich koszty ich autobusow ego dojazdu
i p ow rotu ze szkoy. W yrok ten wyw oa oburzenie w rodow iskach ju wczeniej
obawiajcych si w zrostu politycznej siy am erykaskich katolikw i da pow d
licznym artykuom i w stpniakom redakcyjnym ukazujcym si w caym k ra
ju, w ktrych przedstaw iano go jako upadek am erykaskiej dem okracji, po n ie
wa opiera si ona na uspoecznieniu, ktre, jak w ykaza John Dewey, dokonuje
si w placw kach szk publicznych.
Sprawa Everson vs. Board o f E ducation bya inspiracj dla pow stania orga
nizacji Protestants an d O th er A m ericans U nited for the Separation of C hurch and
State (Protestanci i Inni A m erykanie Z jednoczeni na rzecz Rozdziau Kocioa
i Pastwa). Blanshard uzna t nazw za niezrczn i ostatecznie zm ieniono
j na zgrabniejsz: A m ericans U nited for the Separation o f C hurch and State
(A m eryka Z jadnoczona na na rzecz Rozdziau Kocioa i Pastwa). Blanshard
zosta jej rzecznikiem i gwnym przedstaw icielem w walce przeciwko rzekom em u
przejm ow aniu kraju przez katolikw. Posugujc si term inologi z czasw nie
daw no zakoczonej wojny, Blanshard tw ierdzi, e Koci katolicki sym patyzuje
z faszyzmem , a niew ykluczone nawet, e sam jest kryptofaszystow sk organizacj
i na dow d tego przytacza zapisy um w konkordatow ych, ktre Koci podpisa
z frankistow sk H iszpani, W ocham i M ussoliniego i hitlerow skim i Niem cam i.
W swojej drugiej ksice, pow iconej tem u sam em u zagadnieniu, zatytuow a
nej C om m unism , Democracy and Catholic Power, zaatakowa Koci, zarzucajc
m u totalitaryzm w stalinow skim znaczeniu tego sowa. W atykan i Krem l nazwa
dw iem a najwikszym i dyktaturam i na wiecie4 i podaw a take w wtpliwo
bonafides jednego z am erykaskich partn er w w antykom unistycznej krucjacie.
W sp o m n ia pniej, e jednym z podstaw ow ych celw napisania tej ksiki
byo obalenie wyw iechtanego tw ierdzenia, podnoszonego przez Koci kato
licki w A m eryce, e z racji tego, i by on ta k zawzitym w rogiem kom unizm u,
pow inno si go teraz darzy szacunkiem jako przyjaciela dem okracji. W ycign
em z tego zrozum iay wniosek, e dem okracja pow inna wystrzega si obu tych
postaci totalitarnych rzdw 5.
Sprawa Everson vs. Board o f E ducation zaowocowaa nie tylko pow staw a
niem organizacji podobnych do P rotestants an d O th er Am ericans, ale skonia
te A m erykaskie Towarzystwo U nitariaskie do zorganizow ania w W aszyng

D AR TM O U TH , 1947

417

tonie hucznej uroczystoci na cze Thom asa Jeffersona, w ktrej uczestniczyo

czterech sdziw Sdu Najwyszego, a stacje radiow e sieci NBC transm itow ay
j n a cay kraj. Jefferson jako P oudniow iec oraz waciciel niew olnikw nie
m g by idolem u n itarian z Bostonu, niem niej by dla ich wysikw postaci
kluczow, a to za spraw cytatu, zaczerpnitego przez u n itarian z jednego z jego
listw z roku 1801, w ktrym pisa o m urze oddzielajcym pastw o od Kocioa.
G w nym mw c na w aszyngtoskich uroczystociach by Frederick M ay Eliot,
protagonista unitarianizm u, k t ry arliwie dom aga si, aby chrzecijastw o byo
wolne od wszelkiej autokratycznej kocielnej kontroli n ad um ysam i i sum ieniam i
jego poszczeglnych w yznawcw6. By moe, obawiajc si, e aluzja ta bdzie
dla audytorium m ao czytelna, Eliot w yjani pniej: chocia nie w ym ieniem
adnej nazwy, nie m iaem wtpliwoci, e to, co m iaem na myli, zostao jasno
zrozum iane przez hierarchw , czyli katolickich biskupw.
A rtykuy B lansharda pow icone katolickiej potdze i wpywom ukazay
si w listopadow ych n u m erach The N atio n , lewicowego pism a, ktre kw e
sti w yzw olenia seksualnego uczynio staym tem atem swoich zainteresow a.
Nie pow inno wic dziwi, e w wywoanej spraw Eversona debacie o pom ocy
dla niepublicznych placwek owiatowych w rzeczywistoci chodzio o kwestie
zwizane z seksem , co Blanshard w yranie potw ierdzi w swoich w spom nieniach.
Przyznajc, e pozornie katolicka argum entacja na rzecz w spom agania szk
bya przekonujca, Blanshard rycho przechodzi do sedna i tumaczy, dlaczego
ow ieceni i postpow i ro d zice... nie pow in n i w spiera katolickiego system u
szkolnictw a: system ten jest czci wielkiego konserw atyw nego kom pleksu
z c e n tru m w Rzym ie, ktry, n ie dajc am ery k a sk im katolikom m oliw oci
skutecznego w yraenia o dm iennego zdania, opow iada si przeciw ko kontroli
urodze, rozw odom , aborcji, szerzc wiele antynaukow ych pogldw, ktre libe
raow ie uznaj za nie do przyjcia7.
Jeli uzna, e kwestia oddzielenia Kocioa od pastw a w przypadku owia
ty, tak katolickiej, jak i publicznej, m iaa w yranie seksualny podtekst, to samo
pow iedzie m ona o yciu sam ego Blansharda. U rodzi si w roku 1892 w Fredericksburgu w stanie Ohio, m in u t przed swoim bratem bliniakiem o im ieniu
Brand; jego ojciec by kaznodziej, a o swojej rodzinie napisa, e unieszczliwia
j nad m iern a religijno8. Oczywiste jest jednak, e w czasach m odoci tak nie
uwaa, poniew a zosta duchow nym , podobnie jak jego ojciec. I tak jak M ax East
m an, ktry w yw odzi si z tego sam ego rodow iska i przeszed identyczny rodzaj
przem iany wiatopogldowej, ostatecznie opowiadajc si za seksualnym libertynizm em , Blanshard opisuje wczesny okres swojego ycia jedynie z perspektyw y wy
borw, ktre pniej uczyniy go takim , jakim by i w wietle ktrych pow oanie
duchow ne i ch zostania kapanem jaw i si jako cakowicie niezrozum iae.
Trudno m i poj, dlaczego w ybraem zawd duchow nego - napisa u schyku
ycia w swojej autobiografii. Nastpnie, jakby odpow iadajc sam em u sobie, dodaje
kilka zda dalej: Myl, e m iao to co w splnego z seksualn powcigliwo
ci9. Jak wikszo seksualnych rewolucjonistw, take Blanshard m ia kopoty

418

RO Z D Z IA 6.

z odczytywaniem sensu wasnych tekstw. W przeciwiestwie do W ilhelm a Reicha,

ktry, pracujc w sex-polu w Berlinie i W iedniu, nie m ia wtpliwoci, e idea Boga
znikna z um ysw sem inarzystw, ktrzy oddaw ali si seksualnym wystpkom,
Blanshard nigdy nie poj, e przyczyn jego odejcia od chrzecijastw a i re
zygnacji z penienia funkcji kapaskich by brak seksualnej wstrzemiliwoci.
Blanshard napisa pniej, e jego ycie zdom inow ay trzy rzeczy: religia,
seks i polityka. Jego chrzecijaski im iennik powiedzia, ale w innym kontekcie,
e najwaniejsza jest mio. Si sprawcz w rogoci B lansharda w stosunku do
Kocioa katolickiego by seks. Atak na Koci przynis m u saw dokadnie w tym
okresie historii, kiedy Koci w Stanach Zjednoczonych by ju na tyle silny, eby
przeciwstawi si lepej niszczycielskiej sile eugenicznego protestanckiego lobby,
powiedzie m u nie i da tem u wyraz poprzez udarem nienie we wszystkich stanach
uchwalenia przepisw sankcjonujcych kontrol urodze. Blanshard, kiedy sta si
ordow nikiem pogldw Protestants and O ther Am ericans United for the Separa
tion of C hurch and State nie by protestantem w religijnym tego sowa znaczeniu
- nie wierzy nawet w istnienie Boga - by jednak protestantem w sensie etnicznym,
a poniew a wielu ludzi z jego rodowiska, podobnie jak on odw rcio si od religii. Bez jakichkolw iek zaham ow a m g wic zosta rzecznikiem ich interesw
etnicznych. Co waniejsze, by nadal zdeklarow anym zw olennikiem wyzwolenia
seksualnego, a rozdzia Kocioa od pastw a w postaci goszonej przez rodowiska
protestanckie, stanowi po prostu jeden z frontw walki o jego urzeczywistnienie.
Teologia protestancka w w ydaniu Blansharda bya z zaoenia negatywna. Sta
nowia antytez przekona katolikw. Ujawnio si to przy okazji sporu o kontrol
urodze. Ju jako starzec Blanshard napisa: Bogosawiona niechaj bdzie piguka!
By moe w przyszoci ktry z historykw okrzyknie j najwikszym przyczyn
kiem szczcia... a take upadku chrzecijaskiej m onogam ii10. W roku 1950 chyba
nikt nie dostrzega niczego anorm alnego w fakcie, e Blanshard, protestancki
bojow nik, gosi koniec instytucji chrzecijaskiego maestwa.
Przyszo m u to o tyle naturalnie, e sam z zapaem pracow a nad niszcze
niem wasnych zwizkw m aeskich. Jako m ody czowiek Blanshard oeni si
z koleank ze studiw na Uniwersytecie M ichigan. Podobnie jak Shelley, Engels
i M ax Eastm an, sign po cytat z Krlowej Mab; w splnie z p an n m od przy
rzekli sobie y ze sob, jak dugo bdzie trw a m io11. Kiedy zrezygnowa
z pracy w kociele w Tampie na Florydzie, w roku 1917 bez grosza w kieszeni
przyjecha z on do Nowego Jorku. Tam, jak wczeniej M argaret Sanger i Max
Eastm an, oboje oddali si lewicowej polityce oraz wolnej m ioci, ktre p ro m o
w ano w The N ation. Niejakie pojcie o tym , za czym w tedy opow iada si The
N ation, daje przyw oany przez B lansharda cytat z ksiki Josepha W ooda Krutcha zatytuow anej More Lives Thea One, w ktrym o gejowskich krzyowcach
(okrelenie to zyskao take konotacj seksualn) z The N ation m w i si, e
wszyscy [s] liberaam i, a nawet libertarianam i i libertynam i w osiem nastow iecz
nym , ale te czsto take we w spczesnym znaczeniu tego sowa12. Oznaczao
to oczywicie cakowit szczero w m aestw ie13 - eufem istyczne okrelenie

D A R TM O U TH , 1947

419

dla uspraw iedliw ienia cudzostw a. K rutch co praw da naw oyw a pniej do za
chow yw ania wikszej dyskrecji i m niejszej ostentacyjnoci w jego praktykow aniu,
B lanshard uzna jednak, e on i jego ona nigdy nie m ieli przed sob niczego do
ukrycia. Zawarli w tej sprawie um ow . Po urodzeniu si naszych dzieci stalimy
si typow ym i uczestnikam i seksualnej rew olucji lat dw udziestych, bez wstydu
i z radoci odrzucalim y tradycjonalistyczne seksualne tabu. Pod koniec ycia
Blanshard stw ierdzi proroczo, e wiat poszed w nasze lady - czyli jak i my
zatraci m oralno14.
Blanshard, zanim napisa te sowa, by trzykrotnie onaty. M ia wiele pozam aeskich rom answ, a utrzym ujc je w relacjach interpersonalnych, przejawia
cechy, ktre okreli trzeba m ianem pew nej gruboskrnoci, a naw et brutalnoci:
Nie m og pow iedzie, e m oje pozam aeskie ycie seksualne ch arak tery zo
w aa w raliwo lub polot; tru d n o je naw et nazw a cyw ilizowanym . Podniecony
seksualnie sam iec z n atu ry nie jest agodnym zw ierzciem . Jest co bardzo o k ru t
nego w egoistycznym m sk im instynkcie, eby zabiega o p o d an kobiet z sza
leczym zapaem , posi j, a nastpnie porzuci. Ulegajc tem u in stynktow nem u
zachow aniu, zdarzao si, e zadaw aem gbokie ran y [kobietom ], nie w pen i zd a
jc sobie spraw z w asnego w iaro o m stw a15.

Powyszy fragm ent m a kluczowe znaczenie, o ile chcem y zrozumie, na czym

polega zwizek m idzy seksem wyzwolonym z wizi m aestw a a seksem jako
form kontroli. Libertyn, jeeli obstaje przy zaspokajaniu wasnych seksualnych
zachcianek, staje si seksualnym drapienikiem , polujcym na przedstawicielki
przeciw nej pci i zadajcym im gbokie rany, aby nasyci swoje dze. Z chwil
zaakceptow ania takiego stanu rzeczy, do czego doszo w okresie, kiedy Blanshard
pisa autobiografi, o d podporzdkow yw ania sobie kogo dla osobistej przyjem
noci ju tylko drobny k rok dzieli nas o d system atycznego podporzdkow yw a
nia sobie wikszych grup ludzkich dla osigania korzyci politycznych. D ruga
z w ym ienionych postaci m anipulacji i k ontroli w ynika z pierwszej. Poniewa
cudzostw o zakada takie pokierow anie partn erem , aby uzyska na nie jego zgo
d (w przeciw nym razie byby to gw at), otw iera to rw nie drog do sterow ania
ludm i na szersz, spoeczn skal.
W yzwolenie seksualne tym w anie w kadym razie zaowocowao w przy
padku Paula Blansharda, k t ry ostatecznie odszed o d socjalizm u, nigdy jednak
nie w ypar si zaangaow ania w spraw seksualnego wyzwolenia. Co wicej, im
ostrzej si za n im opow iada, tym bardziej z w ym iaru czysto osobistego przecho
dzio ono w sfer polityki. M anipulacja seksualna, ktrej dopuszcza si, cudzo
oc, rycho doprow adzia go do akceptacji jej form y politycznej, czyli eugeniki.
D ruga z nich bya n atu raln konsekw encj pierwszej, zarw no w jego osobistym
przypadku, jak i grupy etnicznej, ktrej pogldy w yraa w swoich publikacjach;
by jed n y m z synw p ro testan ck ich duchow nych, ktrzy przez w asn deka
dencj postradali wiar, a teraz obaw iali si, e utrac pozycj i przywileje klasy

420

R O ZD ZIA 6.

rzdzcej na rzecz zbiorowoci nadal wierzcej w odrzucon przez nich Ewangeli

i przewyszajcej ich w skanikiem przyrostu naturalnego. A ntykatolicka krucjata
bya w ojn z m oralnoci seksualn prow adzon przez ludzi, ktrzy w relacjach
z partn eram i odm iennej pci nauczyli si seksualnej m anipulacji, teraz za zam ie
rzali owe um iejtnoci wykorzysta globalnie dla uzyskania politycznych korzyci.
Po w szystkich postpow ych zm ianach, ktre dokonay si za m ojego ycia,
kontroli urodze, sterylizacji na yczenie, w prow adzeniu liberalnych przepisw
aborcyjnych i uatw ie w uzyskiw aniu rozw odu, uw aam , e m usi doj do p lan o
wej ingerencji w ludzkie geny, aby stw orzy doskonalszego czowieka. Jestem nadal
do tego stopnia zafascynow any m oliw ociam i nowej eugeniki, e gdybym m ia
jeszcze raz przey swoje ycie, zostabym gen ety k iem 1'.

Podobnie jak M argaret Sanger, ktra wygosia odczyt w kociele Maverick w Bostonie, Blanshard, kry by tam p om ocnikiem pastora, rw nie karier
intelektualisty zaczyna w N owym Jorku jako socjalista i libera w okresie spo
ecznego w rzenia poprzedzajcego w ybuch I wojny wiatowej, a m asakra w Ludlow w strzsna nim rw nie gboko jak Sanger. Kolejne podobiestw o m idzy
nim i polegao jed n ak na tym , e tak w przypadku Sanger, jak i Blansharda, libertynizm stopniow o przew ay nad trosk o praw a pracow nicze robotnikw. Pod
koniec ycia Blanshard, p odobnie jak Sanger, postrzega sprawiedliwo spoecz
n wycznie przez pryzm at seksualnoci. Identycznie jak Sanger i A leksandra
Koontaj projektow a ludzko jako cao i uzna, e ludzie m usz si wyzwoli
dokadnie tak, jak on, czyli innym i sowy, pow inni podporzdkow a si tem u sa
m em u, co on. Chcia ich zniewoli w taki sam sposb, w jaki on podporzdkow any
by wasnym , nieokrzesanym nam itnociom .
Identycznie jak M argaret Sanger, Blanshard zauway, e wyzwolenie seksu
alne prow adzi bezporednio do socjotechniki. Kiedy zam iast socjalizmu w yznacz
nikiem jego ycia intelektualnego staa si eugenika, w roli gwnych wrogw ludz
kiego szczcia zam iast kapitalistw obsadzi katolikw. Z rozbrajajc szczeroci
napisa: M oje zainteresow anie eugenik wizao si cile z zainteresow aniem
katolicyzm em oraz narastajcym pow tpiew aniem co do w artoci mej w czeniej
szej, raczej naiwnej wiary w socjalizm17. Dla zobrazowania swojego rozczarowania
socjalizm em Blanshard przyw ouje cytat z powieci R om aina G aryego Korzenie
nieba: Jedyna rewolucja, w jak wci wierz, to rewolucja biologiczna. Postp
m oe zrodzi si tylko w laboratoriach biologicznych18. Omawiajc tekst G ary
ego, Blanshard twierdzi, e nadal opow iada si za spoeczestw em socjalistycz
nym, ale nie potrafi wyobrazi sobie udanego socjalistycznego spoeczestw a
bez wczeniejszego rozw izania problem u ludnociow ego19. Sownictwo, jakim
posuguje si dla opisania owego problem u, zaczerpnite jest ze sow nika ruchu
na rzecz eugeniki, ktry Blanshard eufemistycznie okrela m ianem ruchu na rzecz
jakoci czowieka. W ydaw nictw o Beacon Press podpisao z nim um ow na nap i
sanie ksiki, ktrej tytu roboczy brzm ia W prowadzenie do wartoci czowieka;
m iaa by ona analiz szkodliwego skutku jakociowej nadprodukcji gorszych

D A R T M O U TH , 1947

421

jednostek20. Ksika ta jednak nigdy nie powstaa, by moe dlatego, e Blanshard,

jak sam o sobie pisze, nie m ia naw et dostatecznej wiedzy, eby popularyzow a
cudze idee21, ale moliwe rw nie z tego pow odu, i w okresie pow ojennym nie
p otrafi stawi czoa konsekw encjom w yznaw anych przez siebie pogldw na
eugenik. Jednak dw adziecia pi lat pniej bez zm ruenia oka przyj eugeniczn ideologi nazistw. Hitler, goszc eksterm inacj niepenosprawnych
i definiujc niepenospraw no w taki sposb, eby zaliczy do tej kategorii ydw
i liberaw, cofn ruch na rzecz jakoci czowieka o pokolenie wstecz22. Blanshard,
p o d obnie jak Rockefellerowie, w peni akceptow a d oktryn ruchu eugenicznego,
ale tak sam o jak oni uwaa, e naley zm ieni taktyk, gdy po tym , co - kie
rujc si identycznym i zasadam i - zrobi Hitler, byo to koniecznoci. Teraz to,
co H itler prbow a wym usi si, m iao zosta zrealizow ane dziki zastosowaniu
now ych, wypracow anych przez W atsona, Barneysa i grup finansowanych przez
Rockefellerw ekspertw od teorii kom unikacji m eto d perswazji, ktrej narz
dziem i nonikiem byy mass media. Blanshard, rwnie zawzicie jak Hitler, pragn
uniem oliw i prokreacj niepenospraw nych i, aby to zrealizowa, m ia do dys
pozycji z jednej strony behaw ioryzm W atsona, z drugiej za pragm atyzm Deweya,
ktry by rozw iniciem psychologii W atsona i suy jej zastosow aniu w polityce.
Blanshard p ozna Deweya, kiedy w roku 1917 studiow a na Uniwersytecie
C olum bia. N iem al naty ch m iast zaangaow a si w u praw ianie socjotechniki
inspirow anej jego pracam i. W iosn 1918 roku Blanshard i jego brat Brand zo
stali w ybrani uczestnikam i wyjtkowego sem inarium pow iconego filozofii,
prow ad zo n y m p rzez Johna D ew eya na U niw ersytecie C o lum bia23. Jednym
z jego kolegw by tam A lbert C. Barnes, bogaty ekscentryk z Filadelfii, ktry
zbi ogrom ny m ajtek na produkcji m aci do oczu Argyll i dziki tem u zgro
m adzi rw nie im ponujc kolekcj sztuki im presjonistw, ktr, pilnie strze
on, trzym a w swojej posiadoci w Baa Cynwyd w Pensylwanii i pokazywa
tylko nielicznym w ybracom . Socjotechniczne teorie D eweya zafascynow ay
go do tego stopnia, e zaproponow a, aby sem inarium odbyw ao si w pew nym
budynku w Filadelfii, gdzie m ogliby eksperym entow a na polskich katolikach.
Blanshard przedstaw ia Barnesa jako fanatycznego, nieom al niezrw now aonego
psychicznie wielbiciela Johna Deweya i B ertranda Russella, o sam ym projekcie
pisze za, e chodzio w nim o stw orzenie czasowego orodka dla im igrantw .
Eksperym ent rozpoczto tego sam ego lata, w ktrym w ystawiono przedstaw ie
nie Tygiel narodw, opisane przez W altera Lippm ana w Public Opinion. Z am iar
Barnesa, eby odebra Polakom poczucie ich przynalenoci narodow ej i odwie
ich od lojalnoci wzgldem swoich duchow nych, spali na panewce, a Blanshard
i jego brat Brand wynieli z tego poronionego eksperym entu niech do katolickich
m niejszoci narodow ych i pragnienie zgbiania m eto d socjotechniki, n a rozwj
ktrej przez reszt stulecia, gdy w yniesiono j ju do rangi nauki o spoeczestwie,
asygnow ano sute gratyfikacje.
W roku 1925 B lanshard pojecha do Rosji, aby na wasne oczy przyjrze
si realizacji najw ikszego dw udziesto w ieczn eg o p rzedsiw zicia in ynierii

422

R O Z D Z IA 6.

spoecznej. W pniejszym okresie ycia, piszc o Stalinie, ktry wwczas prbowa

przenie rewolucj do C hin i w zwizku z tym ryw alizowa z chrzecijaskim i
m isjonarzam i z Zachodu o dusze Chiczykw, powiedzia, e by on oderw anym
od rzeczywistoci lewicowym fundam entalist, m isjonarze za byli oderw anym i
od rzeczywistoci fundam entalistam i z praw icy24. W owym czasie jed n ak Blanshard sympatyzowa z tym , co dziao si w Rosji, a zwaszcza z rewolucj wzorcw
dotyczcych seksu i rodziny; by tym zafascynow any, poniew a, kiedy reim
zacz prom ow a wyzwolenie seksualne, wszystko wydawao si sta otw orem 25
dla zm ian. N a Blanshardzie szczeglne w raenie wywara dziaalno A leksandry
Koontaj, ktra wwczas w odzia rej w debacie o m oralnoci seksualnej. Stwierdzi
pniej, e rewolucja seksualna w Rosji zakoczya si w roku 1936, w rzeczywisto
ci jednak, podczas jego pobytu w ZSRR dobiegaa kresu. Nie zorientowa si w tym,
poniew a nie m w i po rosyjsku. Jako czowiek z zew ntrz i stojcy z boku obser
w ator dostrzeg jedynie, e Rosja staa si pierw szym w ielkim krajem na wiecie,
ktry poprzez oficjalne dziaania w adz w prow adza szybkie zm iany w buruazyjnym yciu rodzinnym i seksualnym 26. Byo to oczywicie przedsiwzicie
socjotechniczne, ktre w jego oczach, studenta Deweya i liberalnego socjalisty,
m usiao znale uznanie. G dyby uwaniej w suchiw a si w prow adzon wwczas
debat, m iaby szans dow iedzie si, e wyzwolenie seksualne kosztowao wiele
ofiar i krzywd. Pamitajc jednak o jego postawie wobec kobiet, polegajcej na uzy
skiwaniu od nich tego, czego chcia, nie baczc na to, jak gboko je rani, raczej nie
m a pow odu przypuszcza, e wziby to sobie do serca. W jego w spom nieniach wy
ranie w idoczny jest podziw dla rosyjskiego eksperym entu, a przy tym cakowicie
pom ijane jest wszystko, co m ogoby w jaki sposb zaszkodzi sprawie seksualne
go wyzwolenia. Inaczej ni Reich, Blanshard nie drczy si pytaniam i o powody,
dla ktrych eksperym ent ten si nie pow id. Skoro by na to lepy w roku 1973,
gdy wszystkie dow ody negatyw nie wiadczce o tam tym przedsiw ziciu byy
ju znane, tym bardziej m usia ich nie dostrzega w latach czterdziestych, kiedy
przyczyni si do zapocztkow ania antykatolickiej kam panii, bdcej kolejnym
zabiegiem socjotechnicznym , tym razem przekadajc si na m anipulacje w sfe
rze dotyczcej seksualnoci, czego ukoronow aniem bya rewolucja seksualna z lat
szedziesitych. Tym, co w now ym , seksualnym w ym iarze rewolucji wywaro
na m nie najwiksze w raenie, bya cakow ita szczero, z jak m odzi ludzie om a
wiali pow ane kwestie dotyczce seksu. W tych spraw ach rozwinli w sobie ten
sam rodzaj otw artoci, ktry pojaw i si w Stanach Zjednoczonych po d koniec lat
szedziesitych, wwczas jed n ak byo w tym m niej ekshibicjonizm u27.
Kam pania antykatolicka, ktra rozpocza si niedugo po tym, jak Blanshard
odszed od socjalizm u, bya kolejn szans dla inynierii spoecznej. Narzdzia,
ktrym i posugiw ali si A m erykanie, byy o wiele bardziej wyrafinowane ni te,
ktrym i we wczesnych latach dw udziestych dysponow ali Rosjanie. K am pania
ta zbiega si w czasie z pow staniem CIA - nastpczyni OSS z czasw zim nej w oj
ny, ktra z kolei bya organizacj spraw niejsz ni CPI dziaajce podczas I wojny
wiatowej. Ale waniejsze naw et ni sam a CIA i finansowanie teorii kom unikacji

D A R TM O U TH , 1947

423

na uczelniach caego kraju byo to, e ludzie z OSS, ktrzy nie przeszli do CIA,
a objli wysokie stanow iska w kierow niczych grem iach m ass mediw, podzielali
pogldy i obaw y Paula Blansharda. Rekrutow ani z grona czonkw elitarnych
klubw, na przykad Skull and Bones, n a najlepszych uczelniach, takich jak Yale
i zatrudnien i w przem yle telekom unikacyjnym oraz fundacjach no n profit, lu
dzie ci, ktrzy psychologi w ykorzystywa chcieli jako bro, wywodzili si z tej
samej grupy etnicznej, co Blanshard, a w kwestiach dotyczcych seksu i katolikw
podzielali jego liberalne pogldy i uprzedzenia.
W rezultacie katolicy czuli si dotknici i oburzeni. Konflikt by nieuchronny.
W roku 1947 na uniwersytecie Fordham , podczas uroczystoci rozdania dyplomw,
kardyna Francis Spellm an z archidiecezji nowojorskiej, m w i o odradzaniu si
natyw izm u i stwierdzi, e fanatyzm kolejny raz atakuje yw otne organy naj
wspanialszego pastw a na Ziem i, naszej ukochanej A m eryki. M im o e Spellman
pow iedzia to przed ukazaniem si w The N ation artykuw Blansharda, uzna
on pniej atak kardynaa na Am erican Freedom and Catholic Power za okolicz
no, dziki ktrej ksika ta staa si bestsellerem . Spellm an wyczuwa narastanie
antykatolickich nastrojw i wiedzia, e wynikaj one z niezadow olenia i zanie
pokojenia w aspw w zrostem politycznej siy katolikw. Jej rdem by przyrost
naturalny, a eksplozja dem ograficzna, ktrej pocztek przypad na rok 1946 i ktra
utrzym yw aa si przez kolejnych trzynacie lat, stanow ia realne zagroenie (czego
dow odem by w ybr Johna F. K ennedyego na prezydenta), e o ile decydowa
b d o tym cile dem okratyczne reguy, waspow ska elita zostanie w ym azana
z m apy politycznej kraju. Kiedy ukazay si artykuy Blansharda, katolicy przypu
cili kontratak, naw oujc do bojkotu The N ation. Pism o odpow iedziao kontr
kontratakiem ; utw orzono ad hoc k om itet n a rzecz obrony The N ation - na
jego czele stan poeta A rchibald McLeish, a w skad kom itetu weszli wczeni
przedstaw iciele liberalnej elity, na czele z Eleanor Roosevelt i L eonardem B ern
steinem . Ulegajc katolickim naciskom , zwaszcza za presji ze strony kardynaa
Spellm ana, Cyrus Sulzberger nie zgodzi si na reklam ow anie ksiki na am ach
New York Timesa. W ojna kulturow a ju si rozpocza, poniewa jednak toczono
j w zgodzie z realiam i tam tych czasw, bya to skryta walka m idzy pozornym i
sojusznikam i uczestniczcym i w antykom unistycznej krucjacie. I wtedy, i pniej
bya to niejaw na w ojna psychologiczna, w ktrej kwestie zwizane z seksem sta
now iy gwny podtekst owej K u ltu rka m p f i, m im o e podskrnie obecne, nigdy
jed n ak nie pojaw iay si w gazetowych nagwkach. Jak pisa Blanshard w swojej
autobiografii, w tam tym czasie m iaem naw et poczucie, e najpow aniejsz skaz
katolickiej polityki bya seksualna hipokryzja i ucisk28. Blanshard wystpowa w te
dy w obronie niedaw no opublikow anego R aportu Kinseya, wskazujc, e Krajowa
Rada Kobiet Katolickich w roku 1948 okrelia go m ianem obrazy amerykaskiego
n aro d u 29. W spom nia rwnie o legislacyjnych kam paniach, jakie toczyy si w ca
ym kraju, opisujc klsk prby uchw alenia w 1948 roku popraw ki w sprawie
k ontroli urodze, ktr w caym M assachusetts przedstaw iano jako niem oralne
praw odaw stw o i przepisy w ym ierzone przeciw ko dzieciom . Blanshard w ysnu

424

RO Z D Z IA 6.

std w niosek, e sprzeciw Kocioa w obec kontroli urodze sta si obecnie naj
w aniejszym elem entem jego postaw y w kw estiach zwizanych z seksualnoci.
Blanshard stara si stworzy w raenie, e pom ys antykatolickiej kru cja
ty wyszed od niego, oczywiste jest jednak, e by on tylko czci wikszego ru
chu i w adnym razie nie m oe pretendow a do m iana jego inicjatora. Jasne
jest rw nie, e ludzie niegdy pracujcy w OSS, w splnie z innym i specjalista
m i w dziedzinie m anipulacji psychologicznej, wszczli w prasie debat na tem at
m oralnoci seksualnej oraz system u owiatowego, ktry m ia je upowszechnia,
m ajc w zanadrzu z gry przygotow ane tezy i ostateczny jej wynik. W obliczu tak
zorganizowanego i zm asow anego ataku katolicy byli po prostu bez szans. Ale i tak
z perspektyw y czasu w alka ta wydaje si prow adzona fa ir w porw naniu z tym,
do czego doszo dw adziecia lat pniej, kiedy naw et katolickie orodki i organy
opiniotw rcze zostay zm anipulow ane od w ew ntrz. Sim pson m w i wyranie, e
rodow isko pracow nikw w yw iadu byo w USA n ad er specyficzn grup, ktrej
przywiecay w yrane i bardzo k o n k retn e cele. Ludzie ci w duej czci wywodzili
si z uniw ersytetu Yale, a zwaszcza z sekretnych stowarzysze, jak w spom niane
Skull and Bones; wikszo swoich osigni i w iedzy na tem at m etod prow adze
nia wojny psychologicznej OSS zawdziczao badaniom , ktre w latach trzydzie
stych finansow aa Fundacja Rockefellera. W ielu pracow nikw OSS przeszo po
jej utw orzeniu do CIA, spora ich liczba zaja si jed n ak teori kom unikacji, ktra
jest eufem istycznym okreleniem wojny psychologicznej. Czynili to nie tylko jako
naukowcy-teoretycy, lecz dziaali take tam , gdzie ich um iejtnoci m iay wiksze
i konkretne zastosow anie w praktyce. W roku 1953 jeden z byych pracow nikw
O W I napisa, e jego koledzy s teraz:
w ydaw cam i Tim ea, Look, F ortune i kilku dziennikw , red ak to ram i w H oli
day, C oronet, Parade, Saturday Review, D enver P ost, New O rleans Tim es-Picayune i innych pism ach; szefam i Viking Press, H arp er & B rothers, F arrar
Straus an d Young; laureatam i trzech holyw oodzkich Oscarw, jed en dw u k ro tn ie
otrzym a N agrod Pullitzera, in n y jest szefem rad y nadzorczej CBS, a okoo tu zi
n a z nich piastuje kierow nicze stanow iska w m ediach; jed en z n ich jest gw nym
autorem przem w ie E isenhow era, a kolejny szefem m idzynarodow ego w ydania
R eaders D igest; co najm niej szeciu to w splnicy w duych agencjach rek lam o
wych, kilku jest uznanym i socjologam i30.

Co bardziej istotne, ludzie z OSS zatrudniali si, a nierzadko otrzym ywali

kierow nicze stanow iska w najw aniejszych fundacjach: Forda, Rockefellera,
Carnegiego, te za z kolei subsydiow ay wikszo bada socjologicznych oraz
dotyczcych teorii kom unikacji. W roku 1939 Fundacja Rockefellera opacia cykl
tajnych sem inariw, ktrych celem byo wypracowanie dem okratycznej profi
laktyki, ktra u o d p o rn i du grup ludnociow am erykaskich im igrantw na
propagand pastw Osi oraz Sowietw31. Pouczajce jest tu w ykorzystanie sow
nictw a z zakresu higieny spoecznej. Prow adzcy w ojn psychologiczn wysoko
cenili nauk m wic, e p ostpom w higienie fizycznej m oe towarzyszy ich

D A R TM O U TH , 1947

425

psychologiczny odpow iednik, a to da im zwycistwo w toczonej przez nich walce.

W tajnych sem inariach z roku 1939, ktre organizow aa Fundacja Rockefellera,
uczestniczyli uczeni o najw ikszym dorobku w dziedzinie nauki o kom unikacji,
ktrych chciano pozyska dla zjednania akceptacji spoecznej dla wojny przeciwko
nazistow skim N iem com . D ostrzec w tym m ona stay i spjny m odus operandi
uyty ju w dziaalnoci Biura H igieny Spoecznej, w latach czterdziestych w yko
rzystany w odniesieniu do bada Kinseya, a we wczesnych latach szedziesitych
zastosow any w kontekcie tajnych konferencji pow iconych antykoncepcji, ktre
organizow ano na N otre D am e University. W kadym z tych przypadkw uniwersy
tecka nauka posuya jako przykryw ka dla wojny psychologicznej wymierzonej
przeciw ko konkretnym zbiorow ociom etnicznym lub religijnym.
M im o i ludzie zajm ujcy si prow adzeniem wojny psychologicznej, ktrzy
obsadzili posady w CIA, fundacjach oraz katedrach uniw ersyteckich, w latach
pidziesitych stali si rw nie zawzitym i antykom unistam i, jak w latach czter
dziestych byli antyfaszystam i, ich stosunek do Kocioa katolickiego niezm iennie
cechowaa daleko idca nieufno i podejrzliw o. W ielu z nich uwaao, e Rzym
jest dokadnie takim sam ym w rogiem am erykaskich swobd, jak M oskwa, i m
wili o tym publicznie, nie baczc zupenie, jakie szkody w yrzdza to w splnem u
frontow i przeciwko kom unizm ow i. Karl Barth, w ybitny protestancki teolog, ktry
m ia w USA wielu zwolennikw, stwierdzi: Prawd powiedziawszy, dostrzegam
m idzy nim i pew ien zwizek. M wi oczywicie o katolicyzm ie i kom unizm ie.
Oba s totalitarne; oba chc zaw adn czowiekiem. K om unizm wykorzystuje
niem al identyczne m etody organizacji (przejte od jezuitw ). O ba przykadaj
ogrom n wag do tego, co zew ntrzne. Z nich obu jed n ak dla protestantyzm u
niebezpieczniejszy jest rzym ski katolicyzm . K om unizm przem inie; rzym ski ka
tolicyzm jest zjawiskiem trw aym 32.
Przytoczone pogldy unaoczniaj nam , e antykom unistyczny sojusz Ko
cioa katolickiego i Stanw Z jednoczonych by rw nie kruchy i nietrway, jak
przym ierze USA ze Zwizkiem R adzieckim zawizane przeciwko faszyzmowi.
Stao si jasne, e A m erykanie to n ar d zrnicow any w ew ntrznie, ktry nale
y w rozm aity sposb m obilizow a dla osignicia wytyczonych celw, a wojna
z faszyzm em bya tego d o b ry m przykadem . Po jego p okonaniu w roku 1945
uksztatow a si skom plikow any ukad trzech stron, ktrego uczestnicy byli zdecy
dow ani toczy zim n wojn na dw ch frontach. Kady z nich zawizywa rozmaite
alianse w zalenoci od potrzeby chwili. I tak, p o zwyciskim zakoczeniu W iel
kiej W ojny Ojczynianej, Zwizek Radziecki znalaz si w stanie wojny zarwno
ze Stanam i Zjednoczonym i (i ich sojusznikam i), jak i z Kocioem katolickim ,
ktrego chcia pozbaw i w pyw w w Europie W schodniej, zwaszcza w takich
krajach, jak Polska i Chorw acja. Koci katolicki rw nie toczy walk na dwch
frontach, ktrych zapowied odczyta m ona, uw anie studiujc kolejne encykliki
spoeczne, poczw szy od wydanej w 1891 roku Rerum N ovarum , a po opubliko
w an w 1931 roku Quadragesimo Anno. W pierw szym z tych dokum entw Leon
XIII stw ierdzi dosy w yranie, e zarw no liberalizm , jaki praktykow ano w dzie

426

R O Z D Z IA 6.

witnastowiecznej Anglii, jak i kom unizm sprzeczne s z prawidowym porzdkiem

spoecznym ; co wicej, papie p o su n si naw et do stw ierdzenia, e liberalizm
jest rdem bolszewizm u. O baw y Piusa XII wobec kom unizm u, ktre wynis
z czasw, gdy by nuncjuszem papieskim w M onachium i w roku 1919 om al nie
zosta zam ordow any przez bolszewick tuszcz, kazay m u zawiera strategicz
ne sojusze z liberaam i, nigdy jed n ak nie utosam ia ich interesw z interesam i
Kocioa katolickiego.
O
ile kom unici toczyli w ojn zarw no z Kocioem katolickim , jak i z k
pitalistycznym i m ocarstw am i, a we w czesnym okresie zim nej wojny czyli jedno
z drugim , sytuacja w Stanach Zjednoczonych bya jeszcze bardziej skomplikowana,
poniew a znaczna cz A m erykanw - p o d koniec lat czterdziestych osiem na
cie procent - bya w yznania katolickiego, a podczas II wojny wiatowej w walce
udow odnia swj patriotyzm . Klasa rzdzca w USA, czyli waspowie - elita wy
w odzca si z najw aniejszych o dam w protestantyzm u - zawsze traktow aa
katolikw podejrzliw ie, a po zakoczeniu II w ojny wiatowej ich zaniepokojenie
dodatkow o pow iksza fakt, e przyrost n aturalny katolickiej spoecznoci zacz
gw atow nie wzrasta.
W rezultacie, pow stanie CIA i jej zainteresow anie w ojn psychologiczn
zbiego si w rodow iskach ludzi zwizanych z w yw iadem z coraz wiksz niech
ci do katolikw. Jeli przyjrzym y si konkretnym nazw iskom , okae si, e tych
samych ludzi, ktrzy prow adzili krucjat przeciw ko kom unizm ow i, niepokoi te
problem katolicki. Blanshard by w iadom kom unistycznego niebezpieczestwa,
ale swojej niechci do katolikw nie zam ierza podporzdkow yw a idei wsplnego
frontu przeciw Sowietom. Nawet pow ierzchow na lektura Am erican Freedom and
Catholic Power nie pozostaw ia wtpliwoci, e w katolikach widzia takie samo
zagroenie dla am erykaskiej w olnoci, jak w kom unistach. Dlatego ju w p o
cztkowej czci swojej ksiki w ysnu tak oto konkluzj:
Cz czytelnikw, ktrzy zgadzaj si z kadym faktem przyw oanym przeze
m n ie na tych stronach, m oe je d n a k kw estionow a sens om aw iania obecnie tych
kw estii publicznie z pow o d u krytycznej sytuacji m idzynarodow ej, gdy d e m o k ra
cje zachodnie staj do walki z rosyjskim kom unistycznym agresorem . W oleliby
oni, aby do czasu zaegnania obecnego kryzysu nie m w i o antydem okratycz
nym program ie W atykanu, uw aaj bow iem , i K oci katolicki, m im o w szyst
kich jego przew in, jest niezbyw alnym b astio n em stojcym n a d rodze w ojujcego
kom unizm u. Szanuj szczero takiego p ostaw ienia spraw y i p o dzielam p rzek o n a
nie wikszoci A m erykanw , e rosyjskiej agresji trzeba stawi zdecydow any opr.
N ie w ierz jednak, e lk przed je d n z auto ry tarn y ch potg uspraw iedliw ia zaw ar
cie kom prom isu z drug, zwaszcza za wrtedy, gdy m oe o n zosta w ykorzystany
dla um o cn ien ia si w wielu pa stw ach klerykalnego faszyzmu. Oczywicie w tym
kraju akceptacja jakiejkolw iek p ostaci au torytarnej w adzy osabia d u ch a d em o
kracji, a naruszenie dem okratycznego p o rz d k u m oe posuy innym za prece
dens. W duszej perspektyw ie zdolno obrony am erykaskiej d em okracji przed
k om unistyczn dyktatur m usi opiera si n a w olnoci k u ltu ry 33.

D A R TM O U TH , 1947

427

Fakt, e K oci zdolny by funkcjonow a w kontekcie dow olnej fo r

m y rzdw, Blanshard m ylnie interpretow a jako oportunizm i stawia pytanie,
czy w przyszoci Koci przypadkiem nie zm ieni zdania i nie bdzie kolaborowa
z kom unistam i. Z tego, co pisz jaw ni apologeci katolicyzm u w Europie i A m e
ryce, w ynika, e jeli zaszaby taka konieczno, gotowi s aprobow a M arksa
tak samo, jak kiedy zrobili to z A rystotelesem - napisa Sidney H ook, z czym
oczywicie Blanshard w peni si zgadza. H ook praw idow o przew idzia rozkwit
teologii wyzwolenia, ktry m ia m iejsce w latach siedem dziesitych i osiem dzie
sitych, nie rozum ia jednak, e zdecydow ane potpienie kom unizm u w Quadragesimo Anno znalazo najpierw rozw inicie teoretyczne, pniej za przeoono
je rw nie na praktyk.
Blanshard i H ook m ieli jed n a k racj po d tym wzgldem, e Koci nie o p o
w iada si za adn z form rzdw, a ju z pew noci nie za dem okracj w w ydaniu
am erykaskim , ktra w oczach B lansharda uchodzia za wito. Koci nie by
te zwolennikiem fabiaskiego* socjalizmu, z ktrego wyrastay polityczne pogldy
Blansharda. O n sam nie zauway, e jego ksika p o d w ielom a w zgldam i bya
sam ospraw dzajc si przepow iedni. W zrost antykatolickich nastrojw w rd
elity, liberalnych w arstw am erykaskiego spoeczestw a, by niem al pew n gw a
rancj, e antykom unistyczny sojusz rozpadnie si po d koniec lat pidziesitych,
z pew noci za w poow ie lat szedziesitych, poniew a Koci zacz rozumie,
e najwiksze niebezpieczestw o zagraa m u ze strony przyjaci.
Blanshard kibicow a m asoskim przeladow aniom Kocioa w Meksyku,
a zarazem nie m g pogodzi si z tym , e Koci by w stanie w ym c em bargo
na dostaw y broni dla republikaskiej Hiszpanii. Irytujcy dla niego by fakt, e
arcybiskup Fulton J. Sheen w ystpow a w telewizji w czasie najwyszej ogldal
noci, dziki czem u m g bezpatnie szerzy insynuacje i w ypow iedzi w ym ie
rzone przeciw ko politycznem u i religijnem u liberalizm ow i, kontroli urodze,
um iarkow anym przepisom rozw odow ym , rzdow i Jugosawii i innym rzeczom,
ktre w zbudzay jego gniew . W tym program ie nie cenzuruje si ani m onsignora Sheena, ani innych katolickich prelegentw - stw ierdza Blanshard, wyranie
proponujc w prow adzenie cenzury, kt r przecie ostro potpia w przypadku
praktykow ania jej przez katolickich duchow nych.
B ezporednim im pulsem do napisania ksiki byy dla B lansharda wyroki
Sdu Najwyszego w spraw ach M cColluma i Eversona, ktre pozornie sankcjo
now ay pom oc dla katolickich szk. W rzeczywistoci jed n ak obaw y Blansharda
koncentrow ay si w ok kwestii zwizanych z dem ografi, seksem i m oralnoci.
Katolicy, w przeciw iestw ie do swoich lepiej ustaw ionych spoecznie i zam oniej
szych protestanckich ziomkw, nie akceptow ali sztucznej kontroli urodze. Skut
kiem tego byo zjawisko, ktre ludzie pokroju Blansharda eufem istycznie okrelali
*

Fabianie, Fabian Society, angielskie stowarzyszenie reformistyczne, zaoone w 1884 w Lon

dynie przez grup intelektualistw, dce do stopniowego przeksztacenia ustroju kapi
talistycznego w socjalistyczny. Pod koniec XIX wieku Fabian Society liczyo okoo trzech
tysicy czonkw w Londynie i okoo czterdziestu tysicy na prowincji (przyp. tum.).

428

R O Z D Z IA 6.

m ianem zrnicow anej podnoci. Przyrost naturalny katolikw by wyszy ni

protestantw , i gdyby stan taki si utrzym a, Stany Zjednoczone rycho stayby
si pastw em katolickim , a perspektyw a taka w przedstaw icielach rzdzcej w ar
stwy w aspw wywoywaa dreszcz przeraenia. Jakie s rzeczywiste perspektyw y
przejcia wadzy w USA przez katolikw ? - pyta Blanshard.
D w adziecia lat tem u B ertran d Russell pow iedzia, e jego zd an iem Ko
ci rzym sko-katolicki zdom in u je Stany Z jednoczone w cigu kolejnych pi
dziesiciu albo stu lat si zwykej liczebnoci. W ielu katolickich przyw dcw
podchw ycio t przepow iedni. O jciec James M. Gillis, red ak to r pism a Catholic
W orld w roku 1929 przew idyw a, e n im w ym rze obecne m o d e pokolenie, A m e
ryka bdzie gw nie katolicka14.

Niepokoje B lansharda zwizane z potg katolikw nie wynikay po prostu

z liczby ich dzieci, lecz z tego, e - aby posuy si okreleniem kulturow e
go rew olucjonisty lat szedziesitych, Leo Pfeffera - w ydaj si tak m onolitycz
ni w kwestii wyznawanych w artoci oraz na poziom ie organizacji. To wanie
niepokoio Blansharda, poniew a w naszym indyw idualistycznym narodzie, eby
kontrolow a rzd, cile jednorodnej organizacji politycznej nie potrzeba liczebnej
przew agi. Dlatego najwiksz nadziej hierarchii na przeksztacenie katolickiej
mniejszoci w wikszo jest zrnicowany w skanik urodze. Nastpnie powouje
si na wypow iedzi katolikw, ktre zdaj si potw ierdza jego najgorsze obawy:
Wielebny John J. Bonner, diecezjalny superintendent szkl w Filadelfii, w 1941 roku
chepi si, e wzrost przyrostu naturalnego katolikw w Filadelfii by w roku poprzed
nim o ponad poow wyszy, ni wzrost ogu ludnoci, a Filadelfia w stosunkowo
niedugim czasie bdzie w pidziesiciu procentach katolicka. .. Jeeli podana przez
niego dysproporcja we wskanikach urodze utrzymywaaby si dalej, Stany Zjedno
czone w krtkim czasie stayby si pastwem katolickim35.

Przeczytawszy te wywody, M cG eorge Bundy doczy do Johna Deweya,

A lberta E insteina oraz B ertran d a Russella i, wychwalajc ksik Blansharda
uzna j za niezwykle poyteczn36. Bundy by wwczas profesorem H arvardu,
ale wczeniej nalea do Skuli and Bones w Yale, by take prezesem Fundacji Forda
i, co dosy dziwne, czonkiem adm inistracji Johna F. K ennedyego, pierwszego
katolickiego prezydenta Stanw Zjednoczonych. Na nim te spocza odpow ie
dzialno za ledztwo w sprawie zabjstwa Kennedyego; by take jedn z najw a
niejszych postaci zam knitych krgw tw orzcych liberalny establishm ent USA,
toczcych wojn z kom unizm em i katolicyzm em jako gwnym i zagroeniam i
dla am erykaskiej wolnoci.
N a pocztku lat pidziesitych rzd Stanw Zjednoczonych wydawa na woj
n psychologiczn m iliard dolarw rocznie. Sim pson stw ierdza wyranie, e du
cz tych pienidzy wykorzystano nielegalnie w czarnych operacjach w ym ierzo
nych w am erykaskich obywateli. Nie m w i jed n ak o tym , e z analizy zam knitej

D AR TM O U TH , 1947

429

n atu ry rodow isk establishm entu CIA, fundacji i wiata akadem ickiego wynika
jasno, e tym i, ktrzy prow adzili w ojn psychologiczn i tym i, ktrzy obawiali
si problem u katolickiego, byli faktycznie ci sam i ludzie. O znaczao to, e kiedy
Rzym w spdziaa ze Stanam i Zjednoczonym i w antykom unistycznej krucjacie,
jako sia polityczna dziaa w tym kraju na wasn szkod. Stawao si to tym b ar
dziej oczywiste, kiedy fundacje kontrolow ane przez Rockefellera, pniej za rzd
Stanw Zjednoczonych, a na koniec O rganizacja N arodw Zjednoczonych coraz
aktywniej angaoway si w prom ow anie kontroli urodze. W poow ie lat sze
dziesitych katolicy, ktrzy uwaali si za patriotycznych antykomunistw, rwnie
zaczli optowa za tym sam ym , co byo przecie jaw nie sprzeczne z nauczaniem
Kocioa. Jaskrawo tej antynom ii agodzio tylko to, e by to proces stopniow y
i rozoony w czasie.
D oktor Tom D ooley jest jeszcze jednym przykadem katolika-antykom unisty, ktrego w ow ym czasie p rom ow ao CIA. w iadectw em jego pow iza
z N otre Dam e, kolejnym rdem pienidzy z fundacji, ktre wykorzystyw ano
do kw estionow ania stanow iska Kocioa katolickiego w sprawie antykoncepcji,
jest list Dooleya do T heodore H esburgha, wczesnego prezesa N otre D ame, kt
rego kopia znajduje si w grocie sanktuarium w Lourdes. Jednoczenie ta sam a
CIA, ktra prom ow aa Dooleya, zam ieszana bya w zabjstwo Ngo D inh Diema,
antykom unistycznego prezydenta W ietnam u, lecz jednoczenie zego katolika.
N a pocztku lat szedziesitych antykom unizm sta si skutecznym narzdziem
uporania si z katolickim problem em . Kiedy Stany Z jednoczone czynniej zaan
gaoway si w propagow anie kontroli urodze na caym wiecie, Rzym powoli
doszed do w niosku, e bardziej ni wrogw pow inien si obawia przyjaci.
W rezultacie W atykan zrezygnow a z uczestnictw a w antykom unistycznej k ru
cjacie na rzecz Ostpolitik.
W rm y jed n ak do Stanw Zjednoczonych: nadzieje katolikw rozbudzo
ne w yrokiem z 1947 roku w sprawie Eversona pogrzebao w ydane rok pniej
orzeczenie w procesie M cCollum vs. School Board. A utorem jego uzasadnienia
by rw nie Hugo Black, tym razem jed n ak uzna, e w ykorzystanie budynkw
szk publicznych przez g ru p y w yznaniow e stanow i n aru szen ie zasady ro z
dzielenia K ocioa od pastw a. W sw oich w sp o m n ien iach B lanshard chwali
Sd Najwyszy i nazywa go jedyn instytucj w W aszyngtonie, ktra podja
kwesti rozdziau pastw a o d Kocioa37. Blanshard zatem podziw ia Sd i byo
to uczucie odw zajem nione. H ugo Black by gorliw ym czytelnikiem jego ksiek,
a w swojej bibliotece m ia w yeksponow any egzem plarz Am erican Freedom and
Catholic Power. W roku 1957 syn Blacka napisa o ojcu: M ia nieufny stosunek
do Kocioa katolickiego. Czyta wszystkie ksiki Paula Blansharda, ujawniajce
naduycia w adzy w Kociele katolickim 38. Hugo Black w splnie z W illiam em
O. D ouglasem , ktry porzuci swoj pierw sz on m niej wicej w tym samym
czasie, kiedy ukazay si ksiki Kinseya i Blansharda, pniej za w id ywot
libertyna, by w kocu jako siedem dziesiciolatek oeni si z osiem nastoletni
kelnerk, stanowili intelektualne przyw dztw o w Sdzie Najwyszym za kadencji

430

R O Z D Z IA 6.

przew odniczcego W arrena. Jak pisze Blanshard, sd sta si w tedy politycznym

nonikiem trzeciej rewolucji seksualnej, tej, ktrej pocztkiem by - przynajm niej
z praw nego p u n k tu w idzenia - w yrok w sprawie R otha z roku 1957, kontynuacj
orzeczenie w procesie G risw old vs. C onnecticut wydane w 1965 roku znoszce
zakaz sprzeday rodkw antykoncepcyjnych, a ukoronow aniem rozstrzygni
cie w sprawie Rose vs. W ade z 1973 roku. D openienie rewolucji m iao miejsce rok
pniej, kiedy H enry Kissinger napisa NSSM 200 (N ational Security Study M e
m o randum ), d o kum ent D epartam en tu Stanu, ktry kontrol globalnego wzrostu
populacji uczyni jednym z filarw polityki zagranicznej USA.

ROZDZIA 7

BLOOMINGTON, INDIANA,
1950
im o zapau, z jakim czwarta wadza propagowaa wyzwolenie seksu
alne, ktre gosi i do ktrego przekonywa Kinsey w swoim raporcie
pow iconym m czyznom , jego ksika wywoaa konflikt, w kt
rym po przeciwnych stronach barykady stano wielu wpywowych
A m erykanw , od N orm ana V incenta Pealego po prawej stronie sceny
po Lionela Trollinga, Geoffreya G orera oraz jego przyjacik M argaret M ead na
lewicy. Kiedy aplauz w m ediach przycich, przyszed czas na wyw oane tym konse
kwencje. Poczwszy od roku 1950 FBI zaczo interesow a si yciem seksualnym
urzdnikw pastw ow ych, ktrych kariera rokow aa rozwj, to za doprow adzi
o w kocu do utw orzenia czego w rodzaju kartoteki hom oseksualistw. Jako
e Kinsey by bez w tpienia w iodcym ordow nikiem hom oseksualizm u, jego
nazw isko zaczo przewija si w raportach FBI opatrzone podejrzeniem , e jest
on przeciwko FBI1. W 1950 roku Kinsey otrzym a w iadom o od dyrektora FBI
J. Edgara Hoovera: Chciabym, aby przy okazji kolejnego pobytu w Nowym Jorku,
spotka si p an z jednym z m oich asystentw 2. Kinseya bardzo to przestraszyo.
By zamieszany w najrozm aitsze przestpstw a - od rozpow szechniania pornografii
(o co bez pow odzenia oskarono jego instytut), a po m olestowanie dzieci. O prcz
tego, by teraz sawniejszy ni ktrykolw iek z jego pacjentw, ktrzy opowiedzieli
m u o swoim yciu seksualnym , a w zwizku z tym , tak jak i oni m g w kadej
chwili pa ofiar szantau. G dyby w roku 1950, kiedy m ia ju znane nazwisko,
a w ystpienia przeciw ko niem u przybieray na sile, ujaw niono rzeczywisty cha
rakter jego dziaalnoci, caa jego praca, zlikw idow ana w zarodku, poszaby na
m arne. H oover jed n ak nie kw api si z opublikow aniem tego, co o nim wiedzia.
Jones uznaje to za dow d, e Kinsey zawar z H ooverem ukad, otw ierajc m u

432

R O Z D Z IA 7.

dostp do swoich poufnych archiw w i dajc do rki bro, ktr dyrektor FBI
m g wykorzystywa do szantaow ania swoich przeciw nikw 3. Cokolwiek byo
tego przyczyn, H oover w czasie, kiedy m g Kinseyowi zaszkodzi najbardziej,
niczego przeciw ko niem u nie uczyni.
Samo to jednak, e da do zrozum ienia, i m gby to zrobi, wystarczyo,
eby ludzie z Fundacji Rockefellera zaczli reagowa wyjtkowo nerwowo. W e
aver zaprotestowa, kiedy FR w 1946 wesza w biznes pornograficzny, przyznajc
Kinseyowi pienidze na zatru d n ien ie Trippa i D allenbacka oraz zakup kam er
i sprztu potrzebnego do film owania ludzi podczas upraw iania seksu. Teraz ten
sam W eaver w roku 1950 ponow nie napisa do zarzdu, przypom inajc, e cztery
lata wczeniej powiedzia, i z penym uzasadnieniem powiedzie m ona, e RF
opaca ow kolekcj erotyki, a take dziaania bezporednio z ni powizane4.
O znajm i zarzdowi, e Fundacja Rockefellera jest zam ieszana w propagowanie
dziaalnoci przestpczej, teraz za FBI przyglda si Kinseyowi oraz jego badaniom .
W padzierniku 1950 roku, m niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy FBI
szykowao si do rozpracow ania Kinseya w B loom ington, poudniow a pikno,
niejaka Bettie Page, spacerow aa now ojorsk pla na C oney Island; zauway
a w tedy czarnego ciarowca i spodobao si jej jego ciao. Uczucie to m usiao by
oboplne, poniew a Jerry Tibbs, podnoszcy ciary policjant, ktry am atorsko
para si take fotografi, zapyta Page, czy pracow aa ju kiedy jako m odelka.
Odpowiedziaa, e nie, ale skwapliwo, z jak przyja zoon przez niego p ro p o
zycj robienia jej zdj, wskazywaa, e nie m w ia m u prawdy. Poniewa zgodzia
si przyj do jego studia, nie m iao to ju wikszego znaczenia i Tibbs nie cign
duej tego tem atu. Na dolnym M anhattanie byo wtedy m nstw o loftw, ktre
z pow odu powojennej recesji m ona byo tanio wynaj. W ojna przyniosa rw
nie inne zm iany i w Nowym Yorku zam ierzano si na nich dorobi. Podobnie jak
podczas wojny secesyjnej, ktra stworzya okazj wykorzystywania seksualnych
cigot onierzy i robienia na tym pienidzy - co byo pow odem wprowadzenia
przez prezydenta Lincolna pierwszych w historii kraju przepisw zakazujcych nie
m oralnych zachowa - w czasie II wojny wiatowej rozkrci si biznes polegajcy
na rozprow adzaniu i sprzedaw aniu am erykaskim onierzom w rnych rejonach
wiata plakatw ze skpo odzianym i pin up girls oraz hollywoodzkimi aktorkami.
Po zakoczeniu wojny popyt na nie bynajm niej nie usta, ale wzrs, podsycany
przez zjawiska i w ydarzenia, ktrych czci by rap o rt Kinseya. Towarzyszy
tem u wzrost popytu na nago. Pocztki lawiny pornografii, ktra zalaa kraj w la
tach siedem dziesitych, wyglday skrom nie i rniy si od niej tak, jak rda
A m azonki rni si od jej ujcia, ale kierunek przyszych zm ian zosta wytyczony
ju wtedy. Problem em bya bierno wobec tego rodzaju obscenicznoci i niedo
strzeganie, jakie skutki bdzie to m iao dla kultury. Im powszechniejsze stawao
si to zjawisko, tym m niej rozum iano, co w istocie oznacza.
W roku 1948, czyli m niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy Bettie Page roz
poczynaa karier najpopularniejszej p in -u p girl w N ow ym Jorku, R ichard
W eaver w Ideas Have Consequences napisa:

BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1950

433

Najgorsze jest to, e ludzie, kroczc po owej rw ni pochyej, w yksztacaj w so

bie brak w raliwoci, kt ry zwiksza si p ro p o rcjo n aln ie do sto p n ia ich degradacji.
U padek ten w ida najw yraniej u rda; kiedy naw yk ten si utrw ala, widzimy, e
anorm alny stan zobojtn ien ia n arasta w raz z p ogbianiem si m o ralnego kryzysu.
W wczas pojaw iaj si pierw sze sabe sygnay ostrzegaw cze, e to najlepsza okazja,
aby nie dopuci do sam ozatraty; i to, jak podejrzew am , tum aczy, dlaczego re
dniow iecznych mylicieli ta k bardzo po ru szay kwestie, ktre dzi w ydaj si n am
bezprzedm iotow e. Jeli dalej kroczym y p o tej drodze, gosy ostrzegaw cze cichn
i m ona osign stan, w k t ry m cakow icie traci si orientacj m oraln. I tak,
konfrontow ani z ogro m n b ru taln o ci naszych czasw, wrydajemy si by n iezd o l
ni do tego, eby odpow ied n io przeciw staw i si wrypaczaniu praw dy oraz aktom
zezw irzcenia... D ochodzim y do stanu, w k t ry m zatracim y zdolno dostrzega
nia w asnej niem oralnoci, a stoczywszy si, nie bdziem y m ieli narzdzi, dziki
ktrym m oglibym y oceni sto p ie naszego u p a d k u 5.

Zdjcia Bettie Page, wedle pniejszych standardw bardzo niew inne, stano
wiy wany w yznacznikow ej degradacji. Jedno z nich dotaro do r k lrv in a Klawa,
czowieka, ktry zbi fortun na sprzedaw aniu onierzom plakatw pin-up girls.
Klaw dostrzeg potencja Page i rycho sam zacz j fotografowa. Po wojnie wzrs
popyt na to, co Klaw okrela m ianem D am sel-in-distress (M dka w n ied o
li), czyli w izerunkw zwizanych i zakneblow anych kobiet przeznaczonych dla
ludzi o upodobaniach sadom asochistycznych. W krtce zacza do nich pozowa
take i Page. Klaw nie ukazyw a nagoci, ale czasy byy, jakie byy, fotografw
nie brakow ao i Bettie szybko zgodzia si take na robienie jej aktw. N iedugo
pniej zacza wystpowa w film ach krconych na om iom ilim etrow ej tamie,
o tytuach w stylu Dziewczyna z dungli przyw izana do drzewa. Ogldajc zdjcia\
Page po pidziesiciu latach o d ich zrobienia, m ona zapyta, o co ten cay haas,
ale trzeba zdawa sobie spraw, e najwaniejszy jest tutaj fakt, i czowiek w sp
czenie ogldajcy te zdjcia ju nie odczuw a emocji, ktre w intencji ich twrcw
m iay wywoywa. Pornografia jest zjawiskiem, ktre opiera si na ustaw icznym
przekraczaniu granic, a te, ktre obowizyway w roku 1950, zostay przesunite na
tyle daleko, e dzi nikt ju nie dostrzega, gdzie przebiegay. Zobojtnienie stao si
gw nym politycznym problem em naszych czasw. Stao si rwnie narzdziem ,
dziki ktrem u nasi nadzorcy utrzym uj w adz polityczn.
Richard Foster, autor publikacji The Real Bettie Page, pisze o zjawisku zobo
jtnienia, ale nie podaje adnego spjnego jego wyjanienia, poniewa sam rwnie
m u uleg. Nie zdajc sobie spraw y z konsekw encji tego, co mwi, stwierdza, e po
jakim czasie caa ta cielesno przestaje nas ekscytowa6. Foster pisze to z p o
zycji redaktora pism a dla dziewczt, ktre zam iecio zdjcia Bettie, ale rwnie
dobrze m gby napisa te sowa, odnoszc je do k u ltu ry jako takiej. M gby take
odnie je do sam ego siebie, ale najw aniejsze jest tutaj to, e ludzie, ktrzy zobo
jtnieli, nigdy nie uwiadam iaj sobie przebiegu tego procesu. Zauwaaj po prostu,
e w izerunki, ktre kiedy m iay n a nich potn si oddziayw ania, teraz s ju
jej pozbaw ione. Szukaj zatem kolejnej podniety, przekraczaj nastpne granice,

434

R O Z D Z IA 7.

am i kolejne tabu pojawiajce si na ich drodze i po rwni pochyej wasnej lubienoci podaj ku mierci. Najwyej postaw ieni przedstawiciele liberalnych wadz
spowodowali, e w kulturze zacza funkcjonow a bezprecedensow a w historii
ilo w izerunkw , obrazw i film w naruszajcych przyjte n o rm y Uczynili
to w nadziei czerpania korzyci ze zniszczenia dotychczasowego porzdku, ko n
centrujc si na tym , aby ludzka alienacja przynosia w ym ierne zyski finansowe,
tak jak to jest z pornografi. W yw oano w ten sposb reakcj acuchow , ale nikt
chyba nie wie, w jaki sposb j przerw a. W rezultacie, kiedy niekontrolow ane
dze bior gr, ludzie popadaj w obd albo dopuszczaj si m orderstw .
Tak wanie stao si w przypadku Bettie Page. O d osiem nastego roku prow a
dzia rozwize ycie. W szkole redniej bya jed n z najlepszych uczennic w klasie
i zam ierzaa zosta nauczycielk. W poow ie lat pidziesitych, kiedy dobiegaa
czterdziestki, zapada na chorob psychiczn. Nie bya w stanie ukoczy adnego
z w ielu kursw biblijnych, na ktre si zapisaa i stanow ia zagroenie dla ycia
i zdrow ia ludzi ze swego otoczenia. Foster przytacza zwyke w takich razach
freudow skie w ytum aczenia tego faktu, w tym take najbardziej przekonujce zgodne z teori uw iedzenia, ktr Freud w swoim czasie jed n ak odrzuci - czyli
takie oto, e bdc dzieckiem , bya seksualnie m olestow ana przez ojca. N ie sposb
pom niejsza traum y towarzyszcej takim dow iadczeniom i dlatego w tym przy
padku naley przyj, e w raz z upyw em czasu jej znaczenie dla psychiki stawao
si coraz wiksze, co z kolei pozw ala przypuszcza, e trau m a ta funkcjonow aa
jako w spom nienie przesonow e dla czego bardziej zwizanego z teraniejszoci,
a konkretnie, dla jej zachow a seksualnych w dorosym yciu.
0 ile skutki zachow ania um iarkow ania s kulturow o relatywne, konsekw en
cje lubienoci takie nie s. O statecznym i nastpstw am i rozwizoci, zgodnie
z p o rzd k iem rzeczy, jest rozp ad osobow oci. Nasze ja konstytuuj relacje
z innym i; rem edium na traum , ktrej pow odem by w ystpek ojca, polegajcy
na zam aniu zasad owego porzdku, m g by w yrozum iay i em patyczny m,
z ktrym Betty pozostaw aaby w staym , m onogam icznym zwizku - jej ycie
potoczyo si jed n ak inaczej. atwe zarabianie pienidzy za sesje fotograficzne
m usiao wiza si z zaw ieraniem rw nie atwych i bahych zwizkw z m czy
znam i, w pewnej chwili jed n ak rzeczywisto psychiczna dosza do gosu, a kiedy
to si stao, nam itnoci sw obodnie w ytw orzone przez ja zaczy dom inow a,
a ona nie bya ju w stanie ich kontrolow a.
1 sierpnia 1951 roku E.E. Cox z Georgii oznajm i w Izbie Reprezentantw,
e zgosi rezolucj w sprawie pow oania specjalnej kom isji dla przeprow adze
nia wnikliwego i caociowego ledztw a oraz spraw dzenia fundacji owiatowych
i dobroczynnych, a take innych podobnych organizacji zwolnionych od opacania
podatkw federalnych7. Przechodzc do konkretw , Cox przytoczy przypadek
m urzyskiego poety L angstona H ughesa, niegdy protegow anego C arla Van
Vechtena i jednego z przedstaw icieli H arlem skiego Renesansu, ktrego m otorem
napdow ym bya chorobliw a fascynacja biaych yciem seksualnym czarnych
m ieszkacw H arlem u. Cox poinform ow a deputow anych, e H ughes jest auto

BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1950

435

rem wiersza egnaj Chrystusie, w ktrym zw raca si do Jezusa sowami: Spadaj

std teraz/Z rb m iejsce dla now ego faceta bez adnej religii/Prawdziwego faceta
o nazw isku/M arks K om unista Lenin C hop Stalin R obotnik Ja. O znajm i te, e
o Hughesie m w i si ostatnio, i jest poet-rezydentem na subsydiow anym
przez Rockefellera Uniwersytecie w Chicago. Co wicej, by te beneficjentem
stypendium G uggenheim a w 1935 roku, a w latach 1931 i 1941 stypendiw fu n
dacji Rosenwalda. Cox pyta, dlaczego fundacje firm ow ane nazw iskam i w iod
cych kapitalistycznych rodw w kraju przydzielay dotacje kom unistom pokroju
Langstona H ughesa. Cox oskara o to zwaszcza Fundacj Rockefellera, ktrej
fundusze s w ykorzystyw ane dla finansow ania osb pryw atnych oraz organizacji
m ajcych na celu w prow adzenie k o m unizm u do szk pryw atnych i publicznych,
szkalowanie A m eryki i w ychw alanie Rosji. W ynika z tego, e Fundacja Rockefel
lera ponosi cz w iny za w pychanie chiskich profesorw i studentw w objcia
kom unizm u w latach poprzedzajcych w ybuch czerw onej rewolucji w C hinach8.
Cox reszt krtkiego czasu, jaki m u jeszcze pozosta do przeycia, powici
kierow aniu swoich uwag p o d niew aciw ym adresem . Z anim w iersz H ughesa
zyska sobie niezasuon saw, jego auto r przesta ju by kom unist. W istocie
nigdy nie by n ikim wicej, jak tylko zwykym oportunist. Szukajc wsparcia
u ludzi bogatych i wpywowych - czy bya to pani Van de Vere, ktra telepatycz
nie nawizywaa kontakt z jego afrykask dusz, czy kom unici, ktrzy w latach
trzydziestych houbili m urzyskich pisarzy - H ughes zawsze m w i im to, co p ra
gnli usysze. Skoncentrow anie si na kom unizm ie przysonio te inkw izytorom
z Kongresu, w tym take Coxowi, to, co w istocie dziao si w fundacjach, ktre
niewtpliwie angaoway si w dziaalno wywrotow, nie w taki jed n ak sposb,
jak Cox to sobie wyobraa. Najw aniejszym brakiem i uom noci dochodze
prow adzonych przez Coxa, a pniej przez Reecea, by niedostatek wyobrani.
Jeden i drugi nie byli po pro stu w stanie dopuci do siebie myli o istnieniu
spisku innego ni kom unistyczny To, e najbogatsze am erykaskie rody w imi
u trzym ania etnicznej hegem onii zaangaow ay si na rzecz seksualnego przew ro
tu, wykraczao poza zdolnoci pojm ow ania Coxa. N iedugo pniej Cox zmar.
Sytuacja ulega wzgldnej popraw ie, kiedy na scen w kroczy jego nastpca, C ar
roll Reece z Tennessee, ale Kom isja Reecea trw aa w identycznym ideologicznym
zalepieniu. Jeeli w kraju dokonyw a si przew rt, niechybnie m usieli za tym sta
kom unici. Coxowi i Komisji Reecea brakow ao nawet odpow iedniego sownictwa
dla okrelenia i opisania dziaalnoci wywrotowej, finansowanej przez fundacje.
W rezultacie ich ustalenia nieodw racalnie nabray posm aku nieadekw atnoci i sta
y si m ao w iarygodne w odbiorze. M edia dodatkow o ten aspekt wyolbrzymiy,
one za byy z kolei w duej m ierze opanow ane przez byych pracow nikw OSS,
ktrzy zatrudnili si w nich, eby prow adzi w ojn psychologiczn w ym ierzon
przeciw ko niczego niepodejrzew ajcym w spobyw atelom .
Poniewa czonkowie komisji Coxa i Reecea nie znali sownictwa opisujcego
seksualn kontrol, adnej z nich nie udao si nazwa ani opisa przew rotu, k t
ry wwczas si dokonywa. Kom isja Reecea pow oaa si na dow ody zebrane przez

436

R O Z D Z IA 7.

swoj poprzedniczk, czyli Komisj Coxa, wiadczce o tym, e powsta, sterowany

przez Moskw, konkretny spisek m ajcy na celu przeniknicie do am erykaskich
fundacji i wykorzystanie ich rodkw dla finansow ania kom unistycznej p ropa
gandy oraz pow ikszania kom unistycznych wpyww w naszym spoeczestwie.
Stwierdzia rwnie, e udow odnione jest, i spisek ten do pewnego stopnia si
pow id9. Skoncentrow anie si na kom unistycznym spisku sprawio, e fundacje
m ogy zej z celownika i unikn odpow iedzialnoci, poniew a wywoano w ra
enie, e byy ofiar obcych wpyww, podczas gdy w rzeczywistoci realizoway po
prostu cele konkretnej warstwy spoecznej, skrytego ethnosu, ktry pozostawa poza
polem w idzenia ledczych. Komisja Reecea stw ierdzia nawet w pew nym miejscu,
e zarzd Fundacji Rockefellera nie by w peni wiadomy tego, co si dzieje10.
Innym i sowy, Fundacja Rockefellera nie m iaa pojcia, na co s wydawane jej
pienidze. Podobnie jak inni pow iernicy tak rozbudow anych fundacji, wikszo
decyzji pozostaw iali swoim pracow nikom , funkcjonariuszom fundacji11. O ile
argum entacj tak w ogle m ona zastosowa w odniesieniu do innych bogatych
am erykaskich rodw, z pew noci jest ona zupenie bezpodstaw na w przypad
ku rodziny Rockefellerw, ktrej czonek, John D. Rockefeller III sprawie eugenicznej kontroli populacji powici cae swoje ycie i przez czterdzieci kolejnych lat
ze skrupulatnoci m enadera niszego szczebla zarzdza funduszam i rodzinnym i
oraz rodkam i wasnymi za porednictw em organizacji Population Council. A rgu
m entacja ta m iaaby pew ne podstaw y w przypadku rockefellerowskich dotacji dla
Institute for Pacific Relations, ale na pew no nie w odniesieniu do pienidzy, ktre
otrzym a Kinsey. Jak wiadom o, Kinsey nie by kom unist, a Fundacja Rockefellera
z pen wiadom oci udzielaa m u w sparcia finansowego - doskonale wiedzc
take i o tym, e dopuszcza si czynw przestpczych - poniew a dane i inform acje
pozyskiwane przez Kinseya byy pom ocne w wojnie etnicznej, jak ludzie ci to
czyli ze swoimi przeciw nikam i. Z tego samego pow odu dotowali take organizacj
Planned Parenthood. W ywrotowcom z fundacji daleko byo do w iatopogldu ko
munistycznego - stali na przeciwlegym kracu politycznego spektrum . Reprezen
towali rzdzc warstw plutokratw, ktrzy dyli do obalenia dem okratycznych
instytucji, poniew a rozum ieli, e w dem okracji w adza polityczna jest pochodn
demograficznej liczebnoci - ktra w ich przypadku, za spraw antykoncepcji oraz
eugeniki, ulegaa gw atow nem u zm niejszeniu. Ludzie ci mieli wiadom o, e pod
tym wzgldem s stron przegrywajc.
Jeeli pow iernicy Fundacji Rockefellera nie m ieli w iadom oci, co dzieje si
na zebraniach zarzdu, kres tego nadszed 2 padziernika 1951 roku, kiedy F un
dacja otrzym aa list od Coxa, wzywajcy do udostpnienia jej akt dla pastwowej
kontroli12. Kady z czonkw zarzdu, ktry wczeniej przestrzega, e poczynania
Kinseya m og w pdzi Fundacj w kopoty, m g teraz powiedzie: A nie m
wiem ?. Fundacja, ktrej nade wszystko zaleao na dziaaniu w cieniu, zostaa
ustaw iona w penym wietle reflektorw przesucha w Kongresie i w ystaw iona
na w idok publiczny. Nieco p o n ad dw a tygodnie pniej, 18 padziernika, o d p o
w iedziano na list Coxa, e Fundacja Rockefellera nigdy nie przyznaa adnych

BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1950

437

dotacji ani p anu Hughesowi, ani jego pracom 13. 31 padziernika D ean Rusk n a
pisa do Coxa, proszc go o zwok i wyjaniajc, e w czterdziestoletniej historii
Fundacji Rockefellera udzielia o n a grantw na czn kwot p o n ad czterystu
siedem dziesiciu m ilionw dolarw, a szczegowe sprawdzenie, w jaki sposb
zostay one wydatkow ane, w ym aga wnikliwej kontroli ksigowej.
D nia 4 kw ietnia 1951 roku, kiedy zebra si zarzd Fundacji Rockefellera,
oficjalne pism o od Coxa byo jeszcze spraw przyszoci i m iao nadej dopiero
za p roku, ale w sprawie tej wszystko zostao ju zwaone, policzone i rozdzielone,
a dziaalno Kinseya spotkaa si ze zdecydow anym sprzeciwem. aden spord
now ych czonkw zarzdu nie przekaza wczeniej Kinseyowi relacji na tem at
swojego ycia seksualnego i to w anie ci ludzie, ktrym przew odzi John Foster
Dulles, postaw ili spraw na o strzu noa. O statecznie stanow isko A lana Gregga
przewayo, nie tyle z pow odw m erytorycznych, ile z racji jego wieku i szacunku,
jakim si cieszy. D otacje dla Kinseya uchw alono stosunkiem gosw dziewi do
siedm iu, ten ostatni jed n ak na pew no uw iadom i sobie, e jeli wzi po d uwag
tak niewielk przewag, jego dni w Fundacji s policzone. W gru d n iu 1951 roku,
krtko po tym , jak Komisja Coxa skontaktow aa si z fundacj, ASA wydaa n e
gatyw n ocen praw idow oci bad a statystycznych zam ieszczonych w raporcie
Kinseya, a C o rn er stara si jako ratow a sytuacj, twierdzc, e statystyki w ba
daniach Kinseya nie maj wikszego znaczenia, podczas gdy w istocie cae badania
n a nich wanie si opieray. Skoro R aport Kinseya nie odzw ierciedla dokadnie
zachowa seksualnych przecitnych Amerykanw, by cakowicie bezwartociowy.
Inaczej mwic, ASA, wbrew inspirow anym przez fundacj ocenom , oznajm io po
prostu, e R aport Kinseya jest ta k obciony bdam i, e nie m a adnej wartoci.
Szefowie Fundacji Rockefellera, m im o e zaniepokojeni kwesti Kinseya,
nie zam ierzali jed n ak zm ienia swej dugofalowej strategii w ykorzystywania sek
su jako narzdzia kontroli tylko dlatego, e dane statystyczne przytaczane przez
Kinseya nie byy popraw ne. Z am iast odrzuci jego badania, Fundacja Rockefel
lera skoncentrow aa si teraz na dziaaniach w obszarze praw a, tw orzc nowe
organizacje m ajce lobbow a za zm ianam i praw a karnego w oparciu o ustalenia,
0 ktrych fundacja w iedziaa, e s oszustw em . Poczwszy od roku 1950, Funda
cja Rockefellera dotow aa A m erican Law Institute, w spom agajc i naganiajc
jego projekt w zorcowego kodeksu karnego. M anfred S. G uttm acher, brat Alana
G uttm achera, ktry obj stanow isko prezesa organizacji Planned P arenthood
1 w zwizku z tym w iedzia od w ew ntrz, co tam si dzieje, w spom nia, e de
niem Rockefellerw bya zm iana przepisw praw a krajowego, zwaszcza za tych
jego zapisw, ktre odnosiy si do w ykrocze seksualnych; stanow io to cz ich
dugofalowej strategii. W wydanej w 1968 roku ksice zatytuowanej The Role
o f Psychiatry and. the Law G uttm acher napisa, e:
A m erican Law Institu te p o d j si w ielkiego zadania n apisania w zorcow e
go kodeksu karnego. Pow iedziano m i, e w ier w ieku wczeniej Instytut zw r
ci si do F undacji R ockefellera o fundusze n iezbdne do realizacji tego projektu,

438

R O ZD ZIA 7.
ale w ow ym czasie d r A lan Gregg, czow iek wielkiej m droci, d o rad zi Fundacji,
aby w strzym a si z tym , gdy n au k i spoeczne osign niedugo poziom , dziki
k t rem u bd m ogy og ro m n ie si tem u przysuy. N ajw idoczniej In sty tu t d o
szed do w niosku, e czas ten ju n a d szed 14.

D w udziestopicioletnia p rzerw a tum aczy take zniecierpliw ienie Gregga w yw oane tym , e Yerkes nie p otrafi przekona W atsona do zastosow ania
odpow iednich narzdzi behaw ioralnych, ktre um oliw iyby im zmodyfikowanie
przepisw prawa. W yjania rw nie, dlaczego nie chcia duej finansowa bada
Yerkesa nad naczelnym i. Beardsley Rum i pow iedzia W atsonowi, e Rockefelle
rowie oczekuj konkretnych wynikw, czyli opracow ania m etod, ktre, zgodnie
z obietnicam i W atsona, pozw ol na przew idyw anie i kontrolow anie ludzkich
zachowa. R aport Kinseya da Rockefellerom narzdzie socjotechniczne, ktrego
potrzebowali. Kiedy opinia publiczna zapoznaa si z pracam i Kinseya i ulega w ra
eniu ich rzekom ej naukowej w iarygodnoci, Fundacji Rockefellera pozostao
jedynie to wykorzysta i przej do kolejnego etapu spoecznej m anipulacji, ktrego
cz stanow ia zm iana przepisw praw nych, zwaszcza tych odnoszcych si do
zachow a seksualnych. Byo to moliwe, poniew a, jak pisze G uttm acher, W zor
cowy Kodeks K arny zakada, e spraw y te pow inny by dom en przew odnikw
duchow ych, nie za policji i sdw 15. N ow ym i przew odnikam i duchow ym i
m ieli by naukowcy, a Rockefellerowie, jako e to oni trzym ali sakiewk, mieli
ich nadzorow a.
W m aju 1952 roku w prestiow ym Flarvard Law Review ukaza si artyku
zatytuow any The Challenge o f a M odel Penal Code. Jego autor, H erbert Weschler,
by profesorem na uniw ersytecie Colum bia, zaufanym w sppracow nikiem Franklina Roosevelta i p om ocnikiem Francisa B iddlea oraz sdziw am erykaskich
Trybunau Norym berskiego. Wechsler potw ierdza plan dziaa socjotechnicznych,
o ktrych w spom ina w swojej ksice G uttm acher, i wyjania, e przez niem al
dwadziecia lat agenda A m erican Law Institute w kwestii wzorcowego kodeksu
karnego pozostaw aa w zaw ieszeniu a do roku 1952, kiedy to Fundacja Rocke
fellera. .. wyasygnowaa fundusze, umoliwiajce realizacj tego przedsiwzicia16.
W echsler podaje te, co zawieraa agenda i jak kluczowe znaczenie dla realizacji
tego planu m iay relacje o zachow aniach seksualnych, ktre zebra Kinsey. Tak jak
uprzednio dow id on, e w roli yciowego przew odnika nauka jest waniejsza
od m oralnoci, tak teraz jego ustalenia m iay wykaza, e ona take, a nie prawo,
jest ostatecznym arbitrem w kwestii ludzkich zachowa. A to dlatego,
e p raw o ... przyjm uje w adliw e psychologiczne zaoenia, takie jak wolna wola
lub przekonanie, e k ara m a w arto odstraszajc; przynale one d o kategorii
psychologicznych, ktre s tyle sztuczne, co starow ieckie, w ykorzystujc pojcia
takie jak prem edytacja, afekt, wola, niepoczytalno, zam iar ; i naw et kiedy
dopuszcza jako dow d w iadectw a ekspertw psychiatrw , n a przykad w kwestii
odpow iedzialnoci, staw ia pytania, kt ry ch naukow iec nie m oe uzna za sensow
ne i trafne ani odpow iedzie n a n ie w kategoriach naukow ych; w k o cu za z tego

BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1950

439

pow odu, e chocia funkcj praw a m a by kontrolow anie okrelonych zachow a,

o drzuca ono albo nie w p en i korzysta z pom ocy, kt r zapew ni m u m oe n o w o
czesna n a u k a 1'.

W tym sam ym czasie, kiedy K ongres pozyskiw a inform acje w kw estii

finansow ania Kinseya przez Rockefellerw, oni byli ju gotowi si od niego o d
ci i finansowali kolejny in stru m en t, ktrego podstaw byy badania, o ktrych
faszywoci wiedzieli. 1 lipca 1952 roku stanow isko prezesa Fundacji Rockefellera
straci C hester B arnard a, zastpi go na nim D ean Rusk. W ydaje si, e Rusk
ju wczenie z du rezerw odn o si si do m etod badawczych Kinseya. Nie p o
dziela entuzjazm u, jaki pocztkow o wywoa, ani nie zoy Kinseyowi relacji na
tem at swojego ycia seksualnego. Dlatego w anie nic nie stao na przeszkodzie,
aby doszed do przekonania, e Kinsey kosztuje ich nazbyt wiele, zwaszcza w ko n
tekcie niepodanego publicznego zainteresow ania, ktrego obiektem za jego
spraw staa si Fundacja.
20 stycznia 1953 roku kierow ana przez Ruska Fundacja Rockefellera wydaa
dokum ent zatytuow any Procedury unikania przydzielania dotacji jednostkom w y
w rotow ym , w k t ry m stw ierdzano, e jest to polityka Fundacji Rockefellera,
zakadajca nieprzyznaw anie dotacji, darow izn, poyczek ani nakadw bezpo
rednio albo p orednio adnej z organizacji z listy organizacji wywrotow ych oraz
organizacji z nim i pow izanych, sporzdzonej przez P rokuratora G eneralnego
Stanw Zjednoczonych18. Ow iadczenie to byo oczywicie zupenie bez pokrycia,
a jeli w ydano je z myl o zapobieeniu ledztw u prow adzonem u przez Kongres,
okazao si cakow itym fiaskiem. Latem 1953 roku Izba R eprezentantw uchw a
lia rezolucj pow oujc do ycia specjaln kom isj, ktrej celem byo przepro
w adzenia dochodzenia w sprawie dziaalnoci fundacji poytku publicznego. Jej
przew odniczcym zosta C arroll Reece, republikanin z Tennessee19.
H istori n ieodm iennie pisz zwycizcy, a dalsze koleje bitw y Reece-Rockefeller udow odniy to po raz kolejny, cele i pobu d k i kom isji byy bow iem dys
kredytow ane w ten oto sposb, e goszono, i przede wszystkim niczego tu nie
m a do wykrycia. W ayne Hays, d em okrata zasiadajcy w kom isji i czowiek, ktry
odegra decydujc rol w uniem oliw ieniu docieczenia praw dy i przedstaw ienia
jej spoeczestwu, oznajmi, e podoem caej sprawy s polityczne ambicje. Roz
m aw iaem z panem Reeceem, kiedy pow staw aa kom isja i pow iedzia m i wtedy, e
jest przekonany, i fundacje spiskoway w celu zablokow ania nom inacji senatora
Tafta na kandydata w w yborach prezydenckich oraz objcia przez niego stanowiska
Sekretarza Stanu20. W artykule, k t ry bez w tpienia czonkowie zarzdu Rockefel
lera dobrze zapam itali21, Helen Hill Miller przedstawia Coxa oraz Komisj Reecea
jako pow rt na scen ludzi A m erica First, ktrzy chc przyw rci izolacjonizm .
M iller ani razu nie w spom ina o Kinseyu ani o przestpstw ach, ktrych dopuci si
po d paszczykiem nauki. Zam iast tego stawia tez, e Reecea irytowaa propagan
da n a rzecz globalizm u, w tym take m idzynarodow ego kom unizm u i dziaa na
pierwszej linii w interesie tych, ktrzy chcieli zlikwidowa Organizacj N arodw

440

R O Z D Z IA 7.

Zjednoczonych i pozby si Eisenhow era, oraz tych, ktrzy dyli do usunicia

Roberta H itchinsa, rektora U niw ersytetu Chicago. M im o poparcia ze strony caej
czwartej wadzy, Fundacja Rockefellera bya dosy zaniepokojona22.
20 sierpnia 1953 roku ukaza si raport Kinseya dotyczcy kobiet i wraz z jego
opublikow aniem jego autor znalaz si u szczytu sawy. 24 sierpnia 1953 roku na
okadce T im eu ukazao si podretuszow ane zdjcie Kinseya, na ktrym prno
by szuka w idocznych na innych jego fotografiach z tam tego okresu wyranych
oznak choroby bdcej konsekwencj wyjtkowo rozpustnego ycia. W tym samym
num erze znalaz si take pow icony jego osobie artyku, ktry przedstaw ia go
jako oddanego swej pracy naukow ca oraz prawego, w iernego rodzinie dom atora.
M im o to jednak recepcja tom u powiconego kobietom nie bya rwnie przychylna
jak ta, z ktr spotka si raport na tem at mczyzn. Po czci niewtpliwie dlatego,
e wybijaa si w nim w yrana hom oseksualna niech do kobiet. W odczuciu
Kinseya, kobiety byy w istocie ozibymi seksualnie moralistkam i, dobrow olnym i
narzdziam i spoecznej kontroli23. Bill D allenback, fotograf Kinseya, uwaa, e
tom pow icony kobietom jest typow ym przykadem nienaw istnego stosunku do
kobiet, z n a tu ry waciwego hom oseksualistom 24. Stosunek Kinseya do kwestii
m olestowania dzieci rwnie zacz wywoywa kontrowersje: Gdyby dziecko nie
byo kulturow o uw arunkow ane, wtpliwe, czy oferty seksualne stanowiyby dla
niego pow d do niepokoju25. W ielki naukow iec doszed do w niosku, e kobiety
i mczyni zdecydow anie do siebie nie pasuj26. To rwnie daje do myle
nia w sprawie jego seksualnych skonnoci. G dyby Kinsey poszed za ich gosem,
tom o kobietach nigdy by nie pow sta. Zam iast tego po raporcie pow iconym
m czyznom napisaby ksik o hom oseksualizm ie, gdy ten tem at by znacznie
bliszy jego sercu. W cigu dw ch pierw szych tygodni od ukazania si raportu
0 kobietach zawar um ow z hom oseksualn organizacj M attachine Society na
grom adzenie relacji opisujcych ycie seksualne jej czonkw.
O d tej chwili jed n ak wiat Kinseya zacz si wali. Po kilku m iesicach
od ukazania si jego zdjcia na okadce m agazynu Time Komisja Reecea w m arcu
1954 oznajm ia w yranie, e zam ierza wezwa go na przesuchanie. Stwierdzi
a rw nie, e chce przesucha tych, ktrzy wspierali go finansowo, to za ozna
czao, e dotyczy to take Rockefellerw, ktrzy wedle dokum entacji zarzdu ich
fundacji doskonale zdawali sobie spraw, e uczestniczyli w dziaalnoci przestp
czej. 10 m aja 1954 roku Komisja Reecea rozpocza przesuchania w Kongresie.
O pinia publiczna odczytaa to jako sygna, e Rockefellerowie s kom unistam i
1 uznaa to za cakowicie niew iarygodne. O prcz tego, w skutek pechow ego dla
kom isji zbiegu okolicznoci doszo wwczas do dugiej serii wakich w ydarze,
ktre odw rciy spoeczn uwag o d przebiegu jej prac. Naleay do nich prze
suchania przed kom isja M cC arthy ego, ktre trw ay w tym sam ym czasie, sprawa
Brown vs. Rada Szkolna w Topeka i w yrok Sdu Najwyszego w kwestii desegregacji
oraz upadek tw ierdzy D ien Bien P hu we francuskich Indochinach. D odajm y do
tego wrogie nastawienie prasy do wszystkiego, co czonkowie Komisji Reecea mieli
do przekazania, oraz skonno m ediw do uciekania od wszystkiego, co naprawd

BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1950

447

istotne, a okae si, e zainteresow anie seksualnym przew rotem oraz seksualn
kontrol zachow a byo praktycznie adne. M im o ideologicznych ogranicze
antykom unistycznej krucjaty, o d ktrych Reece take si nie wyzwoli, jego rozu
m ienie przew rotu byo gbsze i bardziej wnikliwe ni Coxa, dostrzega bowiem, e
nie oznacza on natychm iastow ej rew olucji, ale sprzyjanie ten d en cjo m , ktre p o
przez zepsucie i alienacj n ieu ch ro n n ie prow adz do niszczenia zasad. We w sp
czesnym spoeczestw ie przew r t to nie gw atowny, niszczycielski w ybuch, lecz
stopniow e podkopyw anie fu n d am en t w p rzek o n a i o dchodzenie o d n ic h ... Jeli
przyj now oczesne znaczenie sow a przew rt, nie bdzie przesad tw ierdzenie,
e w obszarze n au k spoecznych wiele w anych projektw badaw czych najhojniej
sponsorow anych przez fundacje, m a w yw rotow y ch arak ter27.

Saboci C arrolla Reecea bya niem ono wyjanienia, kim s oni oraz
jakie m aj pogldy i dlatego w szystko k ad na karb k om unizm u, posuw ajc
si w tym na tyle daleko, i cakiem pow anie tw ierdzi, e kom unici ze Zwizku
Radzieckiego bez jej w iedzy infiltrow ali Fundacj Rockefellera. M im o to w pad
n a tro p czarnych charakterw i dostrzeg ich dziaalno, cho nie potrafi odkry
zamiarw, k trym i si kierowali, ani przekona Kongres i opini publiczn, eby
cokolwiek w tej sprawie uczyni. R ozum ia take, e istotnym problem em byo
bogactw o bdce w ich posiadaniu. Reece porw na fundacje do zakonu tem pla
riuszy i przychylnie w yraa si o papieskiej decyzji obalenia jego potgi. Przywo
ywa te w erdykt sdziego Brandeisa w sprawie w zrostu ich skoncentrow anej siy
ekonom icznej i cytow a jego stw ierdzenie, e fundacje s pastw em w pastwie
i to na tyle potnym , e istniejce zwyke siy spoeczne i gospodarcze s niew y
starczajce, eby sobie z nim i poradzi. Poniew a dysponow ay m ajtkiem p a
stwowym, a jednoczenie nie podlegay zarzdzaniu publicznem u, fundacje mogy
funkcjonow a niczym kapita inwestycyjny lokow any w w ywrotowe koncepcje
i nie podlega kontroli ani restrykcjom ze strony pastw a. Kapita w m ia take
istotny wpyw na zm iany spoeczne. Reece, jako koronny tego przykad przytacza
dane dotyczce dotacji, jakie Rockefellerowie przyznali Kinseyowi:
Fundacje Rockefellera w latach 1931-1954 n a b a d an ia p roblem w pci p rzy
znay cznie N ational R esearch C ouncil C o m m ittee 1 755 000 dolarw. Z teje
kwoty, zgodnie z inform acjam i przekazanym i Komisji R eecea przez Fundacj
Rockefellera, n a dziaalno d o k to ra Kinseya w ydatkow ano okoo 414 000 d o la
rw. Jest to kw ota m ikroskopijna, jeli porw na j do sum y 6 m illiardw d o la
rw w ydaw anych corocznie w Stanach Z jednoczonych na dziaalno d o b ro czy n
n. M im o to jed n ak oddziayw anie, jak im skutkow aa we w spom nianej dziedzinie
owa niew ielka kw ota, jest n iep ro p o rcjo n aln a do sto su n k u w artoci o b u tych liczb.
D ziaalno d ok to ra Kinseya m o n a aprobow a albo si z n i nie zgadza i ro z
m aicie ocenia jej w pyw n a nasz obyczajowo seksualn. P rzypadek doktora
Kinseya pokazuje jednak , e w dziedzinie idei relatyw nie niew ielkie dotacje m og
m ie wielkie reperkusje28.

442

R O Z D Z IA 7.

O grom ne pienidze w poczeniu z rozwijajcym i si m etodam i k o n tro

low ania spoeczestw a, ktre pow stay w XX wieku, sprawiy, e potencjalnie
ogrom ne moliwoci kontrolow ania um ysw stay si realnym zagroeniem dla
dem okratycznych instytucji pastw a. Komisja Reecea w skazaa na Kinseya jako
typowego socjotechnika, dziaajcego dziki funduszom zw olnionym od podatku
i poza kontrol pastw a, upatrujc w n im architekta spoecznej zmiany, ktry
podw aanie adu m oralnego uczyni narzdziem kontroli i wadzy:
I tak, skoro do k to r K insey staw ia tez, e w duszej perspektyw ie dziew czta
byyby szczliwsze, gdyby p rzed zaw arciem m aestw a m iay rozlege, a nawet
niecod zienne dow iadczenia seksualne, wwczas, zdaniem owych inynierw
spoecznych, m oralne o raz praw ne koncepcje, ktre tego zabraniaj, naley o d
rzu ci... W adza polityczna m a w ic by p rzekazana w rce elity inynierw
spoecznych. To, czego p rag n ludzie, niekoniecznie m usi by dla nich dobre; brak
im kom petencji, by m ogli p odejm ow a decyzje. Abymy m ogli m ie inteligentne,
oparte na nauce spoeczestw o, m usz robi to za nich fiihrerzy29.

Stwierdzajc, e Fundacja Rockefellera w roku 1931 zaangaowaa si w sys

tem atyczne w spieranie bad a fizjologii ycia seksualnego oraz zachow a seksu
alnych30, Reece przestrzeg w spobyw ateli przed m oliwoci o wiele wikszej
koncentracji wadzy, m ajtku i wpyww ni ta, ktra w pierwszej dekadzie stulecia
spow odow aa konieczno interw encji pastw a na rzecz rozbicia trustw i m o n o
poli. Dziaalno ludzi pokroju Kinseya, by moe dlatego, e kojarzono j z seksem,
poczytyw ano jednak za rzecz m ao znaczc i niegron, zwaszcza w porw naniu
z w rogiem , jakim by kom unizm . Seks skutkow a m oe swoistym rodzajem zobo
jtnienia i wanie dlatego, ju od czasw Eurypidesa, Zachd uznawa za konieczne
obw arow anie tej sfery ycia konkretnym i nakazam i i zakazami. N ard osabiony
zepsuciem obyczajw, bdcym nieuchronnym nastpstw em wojny, wydawa si te
raz z jednej strony podekscytow any wizj poszerzenia zakresu seksualnej wolnoci,
z drugiej za zaabsorbow any spraw am i, ktre poczytyw a za znacznie istotniejsze.
19 m aja przed Komisj Reecea zeznaw a A lbert Hoyt H obbs z Uniw ersytetu
Pensylwanii. Jones dyskredytuje go jako prawicowego socjologa31, ktrego ze
znania skaday si w jednej poow ie z oszczerstw, w drugiej za z paranoicznych
uroje. Bardziej ni o wiadectwie H obbsa wiadczy to o uprzedzeniach samego
Jonesa, ten pierwszy bow iem m ia sporo do pow iedzenia o wykorzystywaniu nauki
jako narzdzia podkopyw ania m oralnoci, co, zdaniem H obbsa, byo oczywist
intencj bada, ktre prow adzi Kinsey:
M im o oczyw istych n iedostatkw tych b ad a oraz ich stronniczoci, pow szech
nie d ano w iar ich ustalen io m dotyczcym zachow a seksualnych. Prezentow ano
je na uczelnianych zajciach; lekarze przyw oyw ali je na w ykadach; psychiatrzy
im przyklasnli; w jed n y m z p ro g ram w radiow ych podkrelano, e ich ustalenia
s podstaw dla przew artociow ania k odeksu m oralnego odnoszcego si d o lu d z
kich zachow a seksualnych; w artykule redakcyjnym jednej ze studenckich gazetek

B LO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1950

443

pojaw io si w ezw anie skierow ane do w adz uczelni, aby p odjy stosow ne dziaa
n ia um oliw iajce stu d en to m rozadow yw anie p o p d u seksualnego zgodnie z n a
ukow ym i faktam i ustalonym i w tej p racy32.

Hobbs odnis si take do w tku dotyczcego m olestow ania dzieci, sprawy

kom pletnie pom initej przez m edia, gdy w roku 1948 ukaza si pierw szy tom
R aportu dotyczcy zachow a seksualnych mczyzn:
W d ru g im tom ie na p rzykad po d k rela si, e potp iam y pedofilw gw nie
dlatego, e zostalim y tak w anie u w arunkow ani, a m olestow ane dzieci przeyw aj
em ocjonaln trau m przede w szystkim z po w o d u starow ieckich postaw ich ro d zi
cw w sto su n k u do takich praktyk. Rzeczywist szkod w p rzy p ad k u m olestow ania
dziecka w yrzdzaj zatem (jak z tego w ynika) rodzice, p o niew a p o d n o sz w ok
tego n iepotrzebn wrzaw. N ato m iast pedofil, i tutaj zacytuj K inseya, m oe k o
rzystnie przyczyni si do ich pniejszego rozw oju socjoseksualnego. Tak wic
K insey utrzym uje, e pedofil nie tylko nie krzyw dzi dzieci, ale m oe korzystnie
przyczyni si do ich pniejszego rozw oju socjoseksualnego33.

Hobbs powiedzia potem Judith Reisman, e gdyby podczas tych przesucha

pojawiy si pniej stawiane zarzuty o dziaalno przestpcz, historia potoczya
by si zupenie inaczej. To, e praw da nie wysza wwczas na jaw, jest w duej mierze
zasug stara W aynea Haysa z O hio. Haysa rozzociy zwaszcza oskarenia w y
suw ane p o d adresem Instytutu Kinseya. Poprosi o udostpnienie m u do wgldu
m ateriaw Komisji dotyczcych Kinseya, po czym dokum enty te zniky i nigdy
nie ujrzay wiata dziennego. W roku 1954, zanim uchw alono budet komisji,
Hays kategorycznie oznajm i D oddsow i, jej gw nem u ledczem u, e bdzie
przeciw staw ia si dalszem u finansow aniu Komisji, dopki ledztwo w sprawie
Kinseya nie zostanie przerw ane34. Sprzeciw Haysa by tw ardy i gwatow ny do tego
stopnia, e zagrozi, i wystpi w Izbie przeciwko finansow aniu [Komisji] 35. Hays
skutecznie zablokowa ledztwo w sprawie Kinseya, prasa za, zam iast krytykowa
go za uniem oliw ianie obyw atelom realizacji praw a dostpu do inform acji, w y
chw alaa go p o d niebiosa i nazyw aa rycerzem w lnicej zbroi36.
Hays m ia m ono uniemoliwia uporzdkow any przebieg przesuchania
i wykorzystywa to w peni, skutecznie sabotujc przesuchania prow adzone przez
Komisj Reecea. Nic nie wskazuje na to, aby Hays wczeniej przekaza Kinseyowi re
lacje na tem at swojego ycia seksualnego, z czasem jednak okazao si, e m ia w tej
m ierze niem ao do ukrycia. Elizabeth Ray, m etresa, ktr utrzym yw a, pacc jej
pensj z pienidzy podatnikw , kilka lat pniej upublicznia t spraw w Play
boyu, gdzie oprcz artykuu ukazay si rw nie jej roznegliowane zdjcia37.
W gru d n iu 1954 roku Kom isja Reecea opublikow aa raport kocow y i, jak
byo do przew idzenia, w sporze tym prasa krajow a opow iedziaa si po stronie
Haysa. New York Tim es skrytykow a rap o rt za w yraone w nim izolacjonistyczne i reakcyjne pogldy, nie ujaw niajc jed n ak konfliktu interesw lecego
u rda przyjtej przez siebie postawy. G dyby ujaw niono, e Kinsey popenia

444

R O ZD ZIA 7.

przestpstw a, kiedy A rth u r Hays Sulzberger zasiada w zarzdzie Fundacji Rocke

fellera, a ta finansow aa jego dziaalno, nie obeszoby si bez skandalu, a gdyby
obudzio to gniew opinii publicznej, skutki tego mogyby by jeszcze powaniejsze.
C arroll Quigley, kronikarz waspowskiego, anglofilskiego establishm entu i jego
aspiracji, wiele lat pniej napisa:
Rycho stao si jasne, e ludzie bardzo bogaci bd niezadow oleni, jeeli ledz
tw o [Reecea] posunie si zbyt daleko, a najbardziej cenione gazety w kraju, blisko
pow izane z ow ym i bogaczam i, w zw izku z w yboram i oraz d o tacjam i n a k am p a
ni w yborcz, nie zainteresuj si jego ustaleniam i i nie uznaj ich za w arte publicz
nego upow szechnienia38.

Zwaywszy na stanowisko, jakie Sulzberger zajm owa w Fundacji Rocke

fellera, w jego yw otnym interesie leao niedopuszczenie do ujaw nienia prawdy
o Kinseyu. Inform acje dotyczce koneksji bogaczy z badaczem ludzkiej seksual
noci zostay wyciszone, a fundacja, ktra finansow aa badania nad seksualnoci,
traktujc je jako cz prow adzonej przez siebie potajem nie kam panii w yw roto
wej oraz wojny etnicznej, znow u m oga odetchn spokojnie. Wczeniej jednak
sam a rwnie podja odpow iednie kroki. 24 sierpnia 1954 roku, na kilka miesicy
przed ukazaniem si ksiki W orm sera, opisujcej ledztwo przeciw ko fu nda
cjom, w New York Tim esie ukazaa si inform acja, e fundusze dla doktora
Kinseya zostay obcite od poow y lata, poniew a jego Instytut Bada nad Seksem
nie zw rci si z prob o przeduenie dotacji.
M usiao to by zaskoczeniem dla Kinseya, ktry ogrom nie obaw ia si nie
tylko groby straty finansowej, ale jeszcze bardziej u traty w iarygodnoci, gdy
odm ow a Fundacji Rockefellera p rzyznania m u kolejnych grantw to w anie
oznaczaa. W rezultacie k om pulsyw ne zachow ania seksualne K inseya, ktre
nigdy nie byy stabilne, stay si teraz autodestrukcyjne. Kinsey by naogow ym
onanist; ycie seksualne, jakie prow adzi, uczynio go im potentem , a eby ten
stan przezw yciy, m usia ucieka si do coraz gw atow niejszych i bardziej
autodestrukcyjnych zachowa. W tam ty m okresie chorow a na orchitis, czyli za
palenie i opuchnicie jder, bdce nastpstw em choroby w enerycznej albo zbyt
czstej m asturbacji, a m oe jednego i drugiego. C oraz trudniej byo m u osign
orgazm , co popychao go do coraz bardziej przeraajcych praktyk seksualnych;
po n ad to w depresj w pdzaa go myl, e utraci w sparcie fundacji. W rezultacie
jego zachow ania stay si do tego stopnia dziwaczne, e zaczy by grone dla jego
ycia. W sierpniu 1954 roku, m niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy na am ach
New York Timesa ukazaa si inform acja, e Fundacja Rockefellera nie przyznaa
m u dalszych dotacji, Kinsey obwiza sobie m oszn lin, drugi jej koniec przerzuci
n ad wystajc ze ciany rur, trzym ajc go w doni, zeskoczy z krzesa i caym
ciarem zawis na wasnych chorobliw ie powikszonych genitaliach. W ydarzyo
si to w dwikoszczelnej, um ieszczonej w piw nicy kom nacie seksualnych tortur,
zbudow anej cile w edug jego instrukcji w budynku Wylie Hall. By to akt w y

BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1950

445

naturzonej rozpaczy; praw dopodobnie jego nastpstw a doprow adziy do mierci

Kinseya, ktry zm ar niecae dw a lata pniej39.
By m oe w szalestwie Kinseya bya jed n ak m etoda. Jego sam ookaleczenie
zbiego si w czasie z apogeum przesucha, ktre prow adzia Komisja Reecea.
We w rzeniu, kiedy Komisja bya gotow a go wezwa do zoenia zezna, Kinsey
przebyw a w szpitalu, gdzie leczy si na chorob, ktrej nazw y nie ujawniono.
W padzierniku take chorow a, nadal niezdolny stawi si na przesuchania. Jako
e by take uzaleniony od b arbituratw i amfetam iny, m ia wszelkie powody,
aby si leczy w szpitalu, ale zbieno w czasie obu tych w ydarze rodzi jednak
podejrzenia. Jego zdrowie szybko si poprawio, kiedy znikna groba wezwania go
przed Komisj i Kinsey w yjecha za granic, gdzie - cho nie zna adnego obcego
jzyka - w kadym kraju, do ktrego zawita, traktow ano go jako uznanego eks
perta w dziedzinie ludzkich zachow a seksualnych. Kinsey wsplnie z Kennethem
A ngerem , hom oseksualnym reyserem filmowym, odw iedzi rw nie O pactw o
Thelem y zaoone przez A leistera Crowleya. Kinsey m ia obsesj na punkcie
pozyskania dziennikw Crowleya dla swego instytutu i daw a do zrozum ienia, e
chce w ykorzysta crowleyowsk m agi seksualn - by m oe chcia w ten sposb
doprowadzi do przyw rcenia dotacji na rzecz instytutu. Nigdy ju jednak nie w r
ci do peni si i zdrow ia, czego w iadectw em s zrobione m u w tedy fotografie.
Jeeli prbow a rzuca m agiczne zaklcia, w jego przypadku magia Crowleya
zawioda. Rusk odszed od niego na dobre. 25 kw ietnia 1955 roku pow oany do
ycia przez Fundacj Rockefellera A m erican Law Institute opublikow a pierwszy
projekt W zorcow ego Kodeksu Karnego, o p arty w duej czci na zaleceniach
Kinseya, kt ry pom g zm ieni am erykaskie przepisy dotyczce przestpstw
seksualnych oraz przew idyw ane za nie kary. Jones pisze, e K insey wywar
niew ielki w pyw n a przep isy dotyczce p rzestp stw seksualnych, ale zaraz,
jakby przyapujc sam ego siebie na niezgodnym z praw d tw ierdzeniu, dodaje:
przynajm niej za swego ycia40. C hodzi by m oe o to, e ALI w yda oparty na
badaniach Kinseya W zorcow y Kodeks K arny nieco p o n ad rok po jego mierci,
kiedy Kinsey odegra ju swoj rol. Jego pom iertn y w pyw na reform prawa
karnego, zgodn z intencjam i Rockefellera, by jed n ak ogromny.
1 czerwca 1956 roku Kinsey m ia zawa serca. 25 sierpnia zm ar, praw dopo
dobnie w nastpstw ie kolejnego zaw au oraz zapalenia puc, ale szczegw jego
m ierci nigdy nie upubliczniono, praw dopodobnie dlatego, e ujaw niyby one
praw d o jego seksualnych praktykach. W tym sam ym czasie, jakby wsplnie z Kinseyem wypow iadajc wasne nunc dim ittis dla dziea podkopyw ania m oralnego
porzdku, um arli te Yerkes i Gregg. Fundacja, ktra um oliw ia im wywrotow
dziaalno, p odobnie jak czsto dzieje si to w przypadku korporacji, funkcjo
now aa jed n ak nadal w asnym yciem i stawiaa przed sob jeszcze am bitniejsze
plany na przyszo.

ROZDZIA 8

WASZYNGTON, D.C., 1957

statecznie wszyscy ci fotografowie z tanich lofitw na dolnym M anhat

tanie, ktrzy robili zdjcia kobietom pokroju Bettie Page, zwrcili na
siebie uwag za spraw biznesow ych przedsiwzi ludzi, takich jak
Irw ing Klaw oraz, co waniejsze, niejaki Roth. Roth zosta skazany
przez aw przysigych Sdu Okrgowego poudniow ego dystryktu Nowe
ktry uzna go w innym czterech spord dw udziestu szeciu postaw ionych m u
zarzutw za rozsyanie poczt obscenicznych ulotek i ksiki, co byo naruszeniem
ustaw y federalnej w sprawie pornografii. Sprawa trafia w kocu do Sdu Najwy
szego, a sdzia B rennan w im ieniu wikszoci owiadczy, e kwesti wymagajc
uregulow ania jest to, czy treci obsceniczne przynale do obszaru wolnoci sowa
i prasy1. N astpnie, odpow iadajc na postaw ione przez siebie pytanie, napisa,
e zdaniem sdu treci obsceniczne nie znajduj si w obszarze konstytucyjnie
chronionych wolnoci sowa i prasy2. Na tym jednake sd nie poprzesta i wyrazi
opini, e seks i obsceniczno nie s ze sob tosam e3, a wyjaniajc to, wyrazi
pogld, e obscenicznym jest m ateria, k try przedstaw ia seks w sposb wyw ou
jcy lubiene zainteresow anie4. W celu zdefiniow ania tego, co jest lubiene, a co
nie, sd zaproponow a, aby probierzem byo to, czy w przypadku przecitnego
czowieka, stosujc wspczesne standardy spoecznoci, przew odni m otyw owego
m ateriau traktow anego jako cao, wywouje w nim lubiene zainteresow anie5.
Z godnie z duchem czasu, w kw estiach odnoszcych si do dziedziny seksualnoci
Sd Najwyszy uchyli jasne i egzekwowalne przepisy, zastpujc je czym, co byo
zarw no m tne, jak i niebezpieczne. D ekretujc, e m oliwe jest rozrnienie
pom idzy tym , co seksualne, a tym , co obsceniczne, sd sam zobligowa si do re
gularnego zajm ow ania si pornografi. Z daniem Leo Pfeffera, w yrok w sprawie
Roth vs. USA oznacza, e sd w kadym przypadku przyjtej apelacji, zm uszony

448

R O Z D Z IA 8.

bdzie do przeczytania konkretnej ksiki lub periodyku [albo] obejrzenia filmu1.

O dtd, przez kolejnych pitnacie lat podnieceni urzdnicy sdowi m ieli grom a
dzi si w gabinetach sdziw Sdu Najwyszego i oglda pornograficzne filmy,
a w trakcie najbardziej skandalicznych ich fragm entw wznosi okrzyk, bdcy
pow trzeniem sawnego pow iedzenia sdziego Pottera Stewarta: Wiem wtedy,
kiedy widz, ktre m iao by kluczem do rozstrzygania, co jest pornografi, a co
ni nie jest.
Jeszcze gorsze ni m tne w yw ody wikszoci skadu orzekajcego byy leseferystyczne pogldy na kwestie zwizane z seksualnoci, goszone przez Hugo
Blacka i W illiam a O. Douglasa, ktrzy w gosie m niejszoci w zwizku z orzecze
niem w sprawie R otha wyrazili opini, e obsceniczno podlega ochronie Pierw
szej Poprawki do Konstytucji. N a poparcie swej tezy, D ouglas cytuje dwa wybitne
autorytety w dziedzinie obscenicznoci, L ockharta i M cClurego, ktrzy w swej
ksice zatytuowanej Literature, the Law ofObscenity, and the Constitution stwier
dzili, e niebezpieczestw a w ynikajce ze skutkw zm ian w obecnie obow izu
jcych standardach m oralnych spoeczestw a, szokow ania lub uraania uczu
czytelnikw bd wywoywania seksualnych myli i podania, abstrahujc od ich
obiektywnego oddziayw ania, w adnym razie nie m og usprawiedliw ia spoecz
nych szkd, wynikajcych z ingerencji w sw obod wypow iedzi7. Douglas na tym
nie poprzestaje i pisze dalej, e eksperym ent, ktry nie dopuci dzi do publikacji
m arnego utw oru, w przyszoci m oe uniem oliw i ukazanie si literackiego ar
cydziea8. D ouglas nie w spom ina jed n a k w swoim votum separatum , e Lockhart
opar swoje konkluzje na treci raportw Kinseya. Pisze o tym w ksice, na ktr
powoywa si sdzia Douglas, ale ten jej fragm ent w zdaniu odrbnym do wyroku
przytoczony nie zosta: Prace Kinseya pokazuj, e literatura w niew ielkim tylko
stopniu peni rol silnego seksualnego bodca. A badania wiadczce, e wiedz
seksualn rzadko czerpie si z lektur, dow odz, e w porw naniu z innym i faktami
spoecznym i, literatura m a w tej dziedzinie relatyw nie niewielkie znaczenie9.
L o ckh art zyska ren o m , kiedy w ro k u 1970 zosta przew odniczcym
niesawnej Komisji Prezydenckiej ds. Pornografii, ktra dosza do w niosku, e
pornografia nie m a w pywu na ludzkie zachowania; opinia ta spotkaa si ze sprze
ciwem m niejszoci, a kiedy j ogoszono, ostro polem izow a z ni jezuita, ojciec
M o rto n Hill. Komisja Prezydencka, a raczej jej cz, dosza do tej konkluzji
po wizycie w Instytucie Kinseya w Bloom ington w stanie Indiana, gdzie, podobnie
jak wielu innych przed nim i, niektrzy jej czonkowie zostali poddani leczeniu.
N ieudany eksperym ent praw ny w kwestii obscenicznoci zapocztkowany
spraw R otha na kolejne pitnacie lat szeroko otw orzy drzw i dla wydawania
pozbaw ionych p odstaw orzecze w tych spraw ach, a p o n ad to zapocztkow a
lawinow produkcj film w pornograficznych, ktrych producenci, aby unikn
oskarenia o naruszenie prawa, uciekali si do um ieszczania w nich sekwencji
nawizujcych do w artoci spoecznych, poniew a dziki tem u m ateria w tra k
tow any jako cao, nie w yczerpyw a definicji tego, co zabronione. Przykadem
tego jest szwedzki film I A m Curious (Yellow), w ktrym cakowit nago aktorw

W ASZYN G TO N , D.C., 1957

449

oraz ew identnie stym ulujce seksualnie treci uspraw iedliw iono w artociam i
spoecznie pozytyw nym i, a to za spraw kilkakrotnie pow trzonych naw iza do
ycia M artina Luthera Kinga; nigdzie nie w yjaniono jednak, czy i dlaczego m ogo
to m ie jakikolw iek zwizek ze szw edzkim i bohateram i filmu.
W roku 1957, kiedy w ydano orzeczenie w sprawie Rotha, ruch praw obywa
telskich sta si kw intesencj liberalnego sposobu pojm ow ania realizow ania w ar
toci spoecznych. Nic wic dziwnego, e przedsibiorczy Szwedzi wczyli je do
jednego z w yprodukow anych przez siebie filmw pornograficznych, aby nie cigao
ich prawo. W 1957 roku ruch praw obywatelskich, wykorzystujc czarnych jako
paradygm at seksualnego wyzwolenia, odziedziczony w spadku po H arlem skim
Renesansie z lat dw udziestych, by na najlepszej drodze do stania si najw aniej
szym narzdziem szerzenia w kraju m oralnej destabilizacji. Biaym w splnotom
kocielnym , zwaszcza tym z poudniow ej czci USA, odm aw iano m oralnej w ia
rygodnoci z pow odu popierania przez nie segregacji rasowej; by to pocztek w y
korzeniania i rugow ania wszelkich postaw i zachow a, ktre finansow ani przez
fundacje socjotechnicy uznali za niepodane i godne potpienia. Co oczywiste,
zaliczyli oni do nich rw nie chrzecijaskie zakazy i nakazy odnoszce si do
ycia seksualnego. O ile ruch praw obywatelskich uznam y za wszy koniec klina
podw aajcego i dew aluujcego m oralno, o tyle jego drugim i szerszym ko
cem bya rewolucja seksualna. To, czego pocztkiem bya troska o losy czarnych,
ewoluowao i przerodzio si w odrzucenie seksualnej m oralnoci.
F u n d a c jo m dla w sp ie ra n ia ich w yw rotow ej d z iaaln o ci nie byli p o
trzebni kom unici; ich zaangaow anie si w socjotechniczne m anipulacje nie
byo ciosem w ym ierzonym w protestanckie zwizki w yznaniow e, jako e one
sam e, w brew wasnej nauce i tradycji, stay si ich aktyw nym i uczestnikam i.
0 swoim ojcu, wielebnym R obercie W. Spikeu, czonku prestiowego protestanc
kiego stowarzyszenia wiatowej Rady Kociow odpow iedzialnego za goszenie
1 prom ow anie zgodnej koegzystencji ras, Paul Spike powiedzia: ojciec um acnia
m n ie w byciu b u n to w n ik ie m ...W jego oczach praw a obywatelskie byy tylko
jednym z fragm entw wielkiej, spoecznej, technologicznej, seksualnej oraz m o
ralnej rew olucji10. Spike snuje naw et domysy, e jego ojciec praw dopodobnie
p o d pew nym i w zgldam i chcia by taki, jak o n 11. A na czym to polegao? Spike
m odszy pow iada nam : m oim i ulubionym i s pisarze z n u rtu beatnikw . I dalej:
M am specjaln pk ze zbiorem ich dzie. Kerouac, G insberg, C orso12. Bia
kultur, ktr za porednictw em ojca przej Paul Spike, by zsekularyzowany
protestantyzm . Jego u p adek dokona si nie tyle za spraw ludzi spoza tego krgu,
lecz protestanckich duchow nych, ktrzy przestali wierzy w przesanie i nauk re
prezentow anych przez siebie Kociow. D o tej grupy duchow nych zaliczali si
ludzie pokroju Spikea oraz Paula Tillicha, ktrego ona relacjonowaa ich wypady
do Smali Pardise w Flarlemie, gdzie ona i jej m , czcigodny protestancki teolog,
ogldali pokazy erotyczne z udziaem przedstaw icieli rnych ras. Dla nich czarno oznaczaa nie tyle obalenie chrzecijaskiej m oralnoci - cho to z pewnoci
take - lecz jego m oralne uspraw iedliw ienie w im i spraw iedliwoci spoecznej

450

R O ZD ZIA 8.

dla M urzynw. Ze w spom nie Paula Spikea jasno w ynika jednak, e w rodow i
sku artystycznej i intelektualnej aw angardy m odernistyczna koncepcja M urzyna
jako paradygm atu seksualnego w yzw olenia utorow aa drog akceptacji dla ruchu
obrony praw obywatelskich. Mj ojciec - pisze Paul Spike - faktycznie zna
Ginsberga, C orso oraz innych wczesnych beatnikw 13. Spike starszy pozna ich,
kiedy by pastorem kocioa Judson M em orial; funkcj t peni od koca lat
czterdziestych do roku 1955. Jego posuga duszpasterska w rd przedstawicieli
bohem y Greenw ich Village przebiegaa, jeli tak to m ona okreli, dw utorow o,
zam iast bow iem przyblia ich C hrystusow i, Spike przysta do nich i sam zacz
gosi teologi bohem y. W edle w iadectw a jego syna, R obert W. Spike prze
szed w Judson przem ian z konserw atyw nego baptysty na m odernistycznego
pioniera na bezdroach pow ojennego am erykaskiego spoeczestw a... Stajc
si rew olucjonist, zosta buntow nikiem . By jednym z najbardziej radykalnych
duchow nych w am erykaskim Kociele14. Jest bardziej ni ktokolw iek inny ty
pow ym przedstaw icielem lat szedziesitych. Spike m odszy w spom ina rok 1963
i waszyngtoski m arsz ruch u obrony praw obywatelskich, nazywajc je jednym
z najwikszych w ydarze w swoim yciu. Jego ojciec m ia wwczas powiedzie:
po raz pierw szy w mojej posudze duchow nego m iaem poczucie, e Koci jest
tam , gdzie jego miejsce, na sam ym rodku ulicy. Byo to eschatologiczne przey
cie, ktrego dow iadczaem przez cay ten dzie15. M am nadziej, e wiesz, e
m asz wspaniaego ojca - te sowa Spike ju n io r usysza od Floyda McKissicka,
szefa CORE* - twj ojciec jest wielkim czowiekiem. Gdyby nie on, prawie nikogo
z obecnych tu biaych nie byoby dzi na tym m arszu16.
Naleaoby jed n ak spyta, w im i poparcia jakiego postrzegania M urzyna
m aszerow ali obaj Spikeowie. Jak utrzym uje Paul Spike, ich w yobraenie byo wy
padkow pogldw i idei ywych w Greenwich Village pod koniec lat czterdziestych
XX wieku. R obert zaczerpn je bezporednio o d beatnikw, Paul za porednic
tw em dzie Ginsberga, K erouaca i innych oraz z trzeciej rki, za porednictw em
tekstw Boba Dylana. (Tej w iosny sucham wycznie Dylana - napisa Spike
na pocztku 1965 roku). A sam Dylan? Pocztkowo inspirow ali m nie Ginsberg
i Kerouac - stwierdzi artysta17. Z anim Kerouac dowiedzia si, kim jest Bob Dylan,
by ju nazbyt chory, eby si nim interesow a i skrytykowa jako jeszcze jednego
pieprzonego ludow ego piewaka18. Thom as M erton, ktry nieco lepiej zapozna
si z jego twrczoci, by p o d znacznie wikszym, pozytyw nym w raeniem lu
dowego piewaka z H ibbing w M innesocie. Zauroczy si nim do tego stopnia,
e kiedy Jean M aritain, sawny francuski tom ista, przyjecha do G ethsem ane, aby
odw iedzi sawnego m nicha, M erton zoy m u n ad er wtpliwy hod, puszczajc
m u pyt D ylana Highway 61 Revisited, co M aritain przyj z zakopotaniem , o ile
*

Kongres Rwnoci Rasowej (CORE - Congress of Racial Equality) - organizacja zaoo

na w 1942 w Chicago, walczca o likwidacj segregacji i dyskryminacji rasowej Murzynw,
skupiajca nie tylko ludno murzysk, lecz take biaych Amerykanw. Pocztkowo
stosujca taktyk biernego oporu, od poowy lat szedziesitych skaniajca si do bar
dziej radykalnych m etod (przyp. tum.).

W A SZYN G TO N , D.C., 1957

451

nie irytacj. M ott pisze, e M erton stara si przedstaw i D ylana jako am eryka
skiego Franois Villona, jed n ak raczej bez pow odzenia19.
Postaci M urzynw w pow ieci Kerouca W drodze s przedstaw ione w spo
sb bdcy w ypadkow wpyww rewolucji kulturalnej lat szedziesitych n ie
m al w tym sam ym stopniu, jak m urzyscy bohaterow ie H arriet Beecher Stowe
kreow ani byli przez ni p o d w pyw em idei abolicjonistw z poprzedniego stulecia.
Co ciekawsze, w powieci Kerouaca postaci M urzynw stanowi tylko to. W drodze
opow iada po prostu o przygodach Sala i Deana (odpow iednio Jacka Kerouaca oraz
N eala Cassadyego), a jeeli w opow ieci tej pojaw ia si jaki czarny, to wycznie
jako funkcja jakiego ich zapotrzebow ania. Czarni byli depozytariuszam i wartoci,
ktre Sal i D ean staraj si im przypisywa. D ean przyznaje, e nie m a bladego p o
jcia, co dzieje si w gowach M urzynw, ktrych widuje, ale niewiedza ta jest tylko
czynnikiem potgujcym m echanizm projekcji. W czasie jednej z ich transkontynentalnych wypraw, kiedy om al nie potrcili sdziwego M urzyna jadcego wozem
cignitym przez muy, Neal stw ierdza filozoficznie: W tej gowie tuk si myli,
za ktre dabym sobie uci ostatni rk, eby je pozna. G dyby tak m c zajrze
do tej gowy i dowiedzie si, co te ten biedaczysko myli o tegorocznej rzepie
i o szynce20. Innym i sowy, C assady nie wie, co koacze si w gowie napotkanego
przez nich M urzyna, a konkretniej, chodzi tu o to, e cokolwiek by sobie on nie
myla, blaknie to w p orw naniu z tym , co m ona by m u przypisa. Cassady by
jed n z najwaniejszych postaci pow ojennej rewolucji kulturalnej w USA. By
najbliszy koncepcji K erouaca mwicej o biaym czowieku urzeczywistniajcym
m urzyskie w artoci. Po opublikow aniu W drodze (1957), C assady sta si
pierw ow zorem beatnika, pniej za jednym z pionierw ruchu hippisowskiego,
doczy bow iem do Kena Keseya i razem z nim w yruszy w kolejn podr przez
Stany Zjednoczone, tym razem w pom alow anym w psychodeliczne w zory auto
busie, z ktrego co jaki czas w ychodzi, eby onglowa m otkam i i rozdawa
ludziom LSD. Thom as Wolfe u p am itn i ten okres ycia Cassadyego w swojej
ksice The Electric Kool A id Acid Test
W innym fragm encie W drodze Sal i D ean skum ali si na koniec z M urzy
nem im ieniem W alter21. Trzej pijani mczyni w epchnli si w rodku nocy do
sypialni Waltera; w ku leaa jego ona. W przeciw iestwie do on Cassadyego
i m atki Kerouaca, poow ica W altera nie m iaa nic przeciwko takiem u zachowaniu:
Z ona bya jakie pitnacie lat starsza o d W altera, najsym patyczniejsza kobieta
p o d socem . N astpnie m usielim y wczy przeduacz n a d jej kiem , a w szyst
ko w um iechach. N ie zapytaa naw et W altera o to, gdzie by, kt ra jest godzina,
o nic. W k o cu zainstalow alim y si w k u ch n i z ty m przeduaczem ... o n a W alte
ra nie przestaw aa si um iecha, kiedy pow tarzalim y cay ten w ariacki m anew r.
N ie odezw aa si ani sow em 22.

Podobnie jak w przypadku starca jadcego wozem cignitym przez muy,

uro k ony W altera polega na tym w anie, e nie m w i niczego, co krytykow ao
by postpow anie D eana albo jego w asne pragnienia, ktre on na ni projektuje.

452

R O Z D Z IA 8.

Ju na ulicy D ean przedstaw ia j jako w zr kobiety, ktrej sam poszukuje, czyli,

innym i sowy, osoby, ktra nie bdzie przeciw staw iaa si ani krytykow aa jego
niedojrzaego braku odpow iedzialnoci.

W idzisz, stary, to jest praw dziw a kobieta. A ni jednego cierpkiego sowa, ani
jednej skargi, adnych fochw. Jej stary m oe w rci o dow olnej p orze w rodku
nocy, z kim tylko zechce, p o gada sobie w kuchni, napi si piw a i wyj te, kiedy
zechce. Taki dom to praw dziw a tw ierdza dla mczyzny. I w skaza t kam ienic23.

Kerouac, p odobnie jak M erton, widzi, e w getcie pojawia si m nstw o sek

sualnych patologii, e jest ono nkane plag narkotykw oraz alkoholizm u, w prze
ciwiestwie jed n ak do tego drugiego, w anie dlatego getto uwaa za atrakcyjne.
Niegdysiejszym katolikom , Kerouacowi i C assadyem u, M urzyn dostarcza uspra
wiedliw ienia ich wasnej seksualnej nieodpow iedzialnoci. To, e fantazjowanie
0 m urzyskiej kobiecie jako osobie zawsze otw artej na spenianie seksualnych
zachcianek pozostanie tylko w sferze niespenienia, gdy nie jest moliwe do re
alizacji, wydaje si w nioskiem oczyw istym i nieuchronnym . M im o to zostaje ono
poddane weryfikacji i swoistem u spraw dzianow i w powieci Kerouaca Podziemni,
ktra opow iada o jego rom ansie z zam bosk M ardou Fox.
Na Boga, m usz zada si z t kobietk - m wi Kerouac, widzc Fox sie
dzc na zderzaku sam ochodu zaparkow anego przed barem San Remo w G reen
wich Village. I dodaje znam ienne sowa: m oe take dlatego, e jest M urzynk.
Dla niego byoby jed n a k lepiej, gdyby trzym a si z dala od czarnych kobiet.
Tak jak wwczas, kiedy pew nego razu w D enver m urzyska dziewczyna wzi
a go om ykowo za Joe. Kiedy bow iem dokona seksualnego podboju i zdoby
M ardou Fox, pisze: Budz si... i w idz obok siebie m urzysk kobiet, pic
z na w p rozchylonym i wargami, niewielkie skrawki biaej poduszki przewicaj
m idzy czarnym i w osam i i czuj niem al w strt, rozum iem , jaka ze m nie bestia,
e m am choby cie tego rodzaju u czu cia... wic chce m i si natychm iast wyj,
eby wrci do pracy24.
W ten sposb seks z przedstaw icielk innej rasy nie okazuje si wcale nie
ziem skim przeyciem , ktrego oczekiw a Kerouac. Nie rni si od kontaktw
seksualnych z biaym i kobietam i, a o tym , czy jest to akt nierzdny, czy nie, de
cyduje stan cywilny partnerw . N ieziem skie dow iadczenie, jakim m ia by seks
z M urzynkam i, konfrontuje ostatecznie K erouaca z tym i sam ym i odw iecznym i
zagadnieniam i zw izanym i z m ioci, pow iceniem oraz odpow iedzialnoci
za rodzin, ktre tak bardzo odstrczay go, kiedy sypia z biaym i kobietam i.
Kerouac m usia uczy si na w asnych bdach, eby zrozum ie, i rasa w aden
sposb nie wpywa na w ym iar m oralny stosunku seksualnego. Kategorie rasowe
nie m og zastpi znacznie istotniejszych kategorii m oralnych, okrelajcych to,
co suszne, i to, co wystpne. Seksualne w yuzdanie byo rdem poczucia winy
1odrazy, a odm ien n a rasa partn erk i i rom antyzm getta z jego uciecham i i czarnoci tylko w niew ielkim sto p n iu byy w stanie zagodzi uczucia, ktrych
dowiadczy nastpnego ranka.

W A SZ Y N G T O N , D.C., 1957

453

Leo Percepied, posta z powieci Kerouaca Podziemni, przekonuje si, e

p o skonsum ow aniu zwizku, kiedy m odociany kogut dokona podboju, o d
czuwa potrzeb, eby pobiec do dom u, do m atki. Kerouac dostrzega, e znalaz
si w bolesnym dla siebie pooeniu, pociga go bow iem sytuacja w yw oana ro
dzinn patologi, ktr pow iela jedynie w swoim zwizku z M ardou. W ew ntrzny
przym us, aby wyj, niezdolno Kerouaca do w ytrw ania w zwizku, kiedy n a
biera on charakteru staego zobow izania, uw ypukla jedynie rodzinn patologi,
ktra w pierw szym rzdzie go pocigaa. Ujawnia si to, kiedy spojrze na rzecz
z p u n k tu w idzenia M ardou. G etto - m atecznik seksualnej nieodpow iedzialno
ci wanie przede w szystkim dlatego zauroczyo Kerouaca i Cassady ego. w brak
seksualnej odpow iedzialnoci w yglda jed n ak zupenie inaczej z perspektyw y
kobiety i dziecka, ktre zostay porzucone, a poniew a M ardou gra obie te role,
nic dziwnego, e postrzega rzeczy inaczej. Dlaczego m usisz tak szybko wyj,
nieom al jakby ci gonia histeria albo jakie zm artw ienie? T rudno odpowiedzie,
czy kiedykolw iek si tego dowie, gdy wszystko, co si dzieje, postrzegam y p o
przez pryzm at zwichrowanej psychiki Percepieda. Kiedy jednak ten owiadcza jej,
e wychodzi, zirytow ana tym M ardou mw i mu: Jestem zazdrosna, e masz dom
i m atk, ktra prasuje twoje rzeczy, i o to wszystko, czego ja nie m am 25.
To w anie w ydaje si rzecz szczeglnie tru d n do w yartykuow ania
i niem odn. Kerouac interesuje si M urzynem wycznie z racji seksualnych
patologii, ktre znajduje w getcie. M ardou Fox natom iast chciaaby m ie matk,
ktra prasow aaby jej rzeczy. P o cig aj dom atorstw o. O n konsum uje seksualnie
ich zwizek i w rezultacie odkryw a, e M urzynka, ktre bya dla niego ucie
lenieniem wyzwolenia, chce m ie taki sam dom , k t ry on niegdy porzuci,
a co waniejsze, postanow i, e ju nigdy innego nie zaoy. Z am iast tego wybra
m ieszkanie z m atk na przedm ieciach i rom ans z czarn dziewczyn w Village,
ktra m u zazdroci, gdy nie m oe m ie dom u, ktrego beatnik nie chce i nie
zam ierza dla niej stworzy.
Kerouac napisa Podziemnych w cigu trzech nocy na rolce papieru do d a
lekopisu. Kiedy natchnienie go opuszczao, w spom aga si kolejnym i dawkam i
benzedryny. W rezultacie ksik t cechuje narkotyczny, maniakalny, szaleczy
pd, bdcy czym w rodzaju spowiedzi. To w duej m ierze strum ie w iado
m oci, lecz wicej w tym dym u, anieli ognia prawdziwej sztuki i rzeczywistego
poznania. Dlatego, kiedy energia psychiczna autora p o d koniec ksiki zaczyna
si wyczerpywa, jedyn ocen zw izku oraz znaczenia i treci przynalenoci ra
sowej kochanki, na jak sta Percepieda, jest pow iedzenie jej:
jako p k rw i M urzy n k a jeste w pew nym sensie pierw sz kobiet, istot k o
biecoci, i dlatego jeste najbardziej, najpierw otniej i najpeniej p en a czuoci
i m acierzyskoci a teraz bolesne rozczarow anie i tow arzyszcy m u utracony
am erykaski nastrj: Raj jest w Afryce, d o d aem kiedy w tym jed n ak m o
m encie odw racam si w swej uraonej nienaw ici i ta k drepcz z n i p o Pricea, ile
kro spostrzegam M eksykank albo M urzynk, m w i w d u ch u do sam ego siebie:

454

R O Z D Z IA 8.
kurew ki, w szystkie s takie sam e, zawsze p rbuj ci oszuka i okra przy
w oujc wszystkie m oje zwizki z nim i w przeszoci M ardou, czujc spywajce
ze m nie fale nienaw ici, nie odzyw a si ani sow em 21.

Raj jest by m oe w Afryce, oczywiste jest jednak, e ten konkretny rom ans
z konkretn M urzynk stanie si kolejnym Rajem U traconym . Percepied staje si
odraajcy w oskareniach, ktre stawia i n ietru d n o dopatrze si w nich pew ne
go rodzaju rasizm u, bdcego po prostu projekcj rozgoryczenia czowieka, ktry
odm w i podporzdkow ania si praw u m oralnem u, teraz za nie potrafi zdoby
si na skierow anie swojego potpienia tam , gdzie w inien to by uczyni. Rzecz
ciekaw byoby przeledzi, czy owe szybkie wycofanie si z krzyow ania ras
m a swoje rdo w kulturze Poudnia (jak zdaje si sdzi Faulkner), to jednak
jest tem at na odrbn ksik. W przypadku Kerouaca C zarny Raj przeistoczy
si w dug podr, ktrej towarzyszyo gbokie poczucie winy, szalona potrzeba
pjcia do dom u, neurotyczne lki, kac, przeraenie. Podziem ni s odzw iercie
dleniem tego, co w cyganerii uznaw a za najbardziej odpychajce, widzc w niej
Klas Gadaczy prbujc zracjonalizow a swoje istnienie na podstaw ie, m oim
zdaniem prym ityw nego, niem al lubienego, nagrzanego m aterializm u. W je d
nym z wielu m om entw otrzew ienia, ktre podkrelaj jeszcze bardziej oglny,
mtny, narkotyczny charakter prozy K erouaca, pisarz przyznaje ze sm utkiem :
a teraz jeszcze odtrcie m io m aej kobietki, gdy m iae akurat ochot napi
si jeszcze jednego27.
To, e jego rom ans z zam bosk skoczy si fiaskiem, nie m ogo by adnym
zaskoczeniem , poniew a w roku 1953 Kerouac m ia ju za sob kilka nieudanych
zwizkw. W listopadzie 1950 roku p o zn a Joan Haverty, atrakcyjn kobiet,
z ktr po d wpyw em im pulsu oeni si przed upyw em miesica. Joan praco
w aa w dom u handlow ym i czytywaa powieci nadajce si do w ykorzystania
jako scenariusze do filmw, a Jack oddaw a si pisaniu. O trzym a w anie tysic
dolarw zaliczki na poczet swojej powieci The Town and the City, m arzy o y
ciu, w ktrym bdzie m g sie oddaw a wycznie pisarstwu. Rzeczy jednak nie
potoczyy si zgodnie z jego oczekiw aniam i. W m aju 1951 roku R obert G iroux
odrzuci rkopis, ktry w ostatecznej wersji m ia sta si powieci W drodze, i tego
sam ego m iesica Joan pow iadom ia go, e jest w ciy. W strzs, jakim bya dla
niego u trata pozycji jako pisarza oraz finansowego wsparcia, ktrego udzielaa mu
ona, zbieg si z koniecznoci przyjcia na siebie odpow iedzialnoci ojca rodziny
i zarabiania na chleb na norm alnej posadzie, a to byo ju dla niego nazbyt wiel
kim pow iceniem . Kerouac, co byo dla niego typowe, po prostu w yprowadzi
si w tedy z dom u. D ennis M cNally napisa, e wizja om iogodzinnej niewolniczej
harw ki dla utrzym ania dziecka, przy jego stanie wraliwoci, to byo dla niego
zbyt wiele28. Z am iast poszuka pracy, Kerouac w ola zakwestionowa swoje oj
costwo. W edug M cNallyego, uzna, e to nie jego dziecko i wobec najbliszych
przyjaci zdecydow anie w ypar si ojcostwa29. Janet M ichele Kerouac urodzia
si 16 lutego 1952 roku. Kerouac nie przekaza na utrzym anie dziecka ani centa

W A SZYN G TO N , D.C., 1957

455

do chwili, kiedy dziewczynka skoczya dziesi lat. W roku 1968 szesnastoletnia

hipiska przyjechaa do Lowell i przysza do dom u, ktrego adres znalaza w ksice
telefonicznej. Herve, kuzyn Jacka, ktrego ona dostrzega w jej rysach bezdysku
syjne rodzinne podobiestw o, doprow adzi do jej spotkania z pisarzem .
Nie doszo do adnej chwytajcej za serce sceny pojednania. Janet bya w d ro
dze do M eksyku, ale jedynym pytaniem , na jakie zdoby si Jack, byo, czy otrzy
m aa dwanacie dolarw tygodniw ki, ktre niedaw no jej wysa. Dla Kerouaca
byo ju za pno, eby zosta ojcem w jakim kolw iek sensow nym znaczeniu tego
sowa. Nim m in rok, czterdziestosiedm ioletni pisarz zm ar w nastpstw ie krw o
toku przeyku. By to klasyczny przypadek zgonu alkoholika. O dw iedziny crki,
uczestniczki ru ch u hippisow skiego, do spopularyzow ania ktrego przyczyniy
si jego ksiki, byy ukoronow aniem ucieczki od seksualnej odpow iedzialnoci
charakteryzujcej cae jego ycie.
O jkofobia, niech do w splnoty, w ty m take ro d zinnej, staa si ce
ch w yrniajc now oczesnego pisarza. D osow nie wszyscy autorzy z krgu
H arlem skiego R enesansu (za w yjtkiem A rny B ontem psa) m ieli chorobliwy lk
przed ojcostwem , o ile p o d tym pojciem rozum ie bdziem y nie tylko sam fakt
spodzenia potom stw a, ale te odpow iedzialno zwizan z w ychow ywaniem
dzieci. O drzucenie rodziny stao si czynem okrelajcym m odernistycznego
pisarza. Bya to m atryca, z ktrej wywie m ona literalnie kady aspekt m o d er
nistycznej ideologii. Pod koniec lat czterdziestych Kerouac m ia do w yboru wiele
literackich wzorcw, pisarzy zarw no biaych, jak i czarnych; byli w rd nich Carl
Van Vechten, Max Eastman, Claude McKay i Nancy Cunard. W przypadku kadego
z nich w ydarzeniem pocztkujcym ich karier literackich kontestatorw norm
m oralnych bya alienacja wynikajca z rozpadu ich zwizkw z partneram i, rozw o
dw i odm ow a wzicia na siebie opieki n ad potom stw em . W kadym przypadku
take sprawa odpow iedzialnoci seksualnej m iaa zwizek z kw estiam i rasowymi.
Sprawa rasy staa si przykryw k dla uspraw iedliw ienia tego, co w istocie rzeczy
byo po prostu seksualn derelikcj.
To sam o odnosio si rw nie do Kerouaca. M arzenie o yciu fellachw,
dalekim od am bicji biaych, blisko niadego kolana tajem niczej, zmysowej
dziewczyny, po pro stu si nie zicio, kiedy prbow a je zrealizowa z prawdziw
M urzynk, M ardou Fox. W ziw szy po d uwag, e egzystencja K erouaca staa si
splotem niezaspokojonych pragnie, jego wizja dobrego ycia, pornograficzny,
haszyszowy sen na jawie w niebie m oga urzeczywistni si tylko w dom u publicz
nym , tak jak w kluczowej scenie powieci W drodze. Pod koniec ycia jedynym
pocieszeniem dla Kerouaca byo to, e w sprawie ru ch u beatnikw przyj b ru tal
nie szczer postaw: Nie nabijalim y sobie gw abstrakcyjnym i rozwaaniam i.
Bylimy po pro stu paczk facetw, ktrzy wychodzili, eby co przelecie30.
W drodze N eal/D ean m w i do Jacka: wiemy, co to czas... jak go spowalnia,
azi, zaapywa si, no i ta odw ieczna radocha negatyww, a s jakie inne?31.
Radocha negatyww to w tym przypadku prba pow ielania przez biaego katoli
ka, ktry porzuci katolicyzm , istniejcych w getcie patologii, cznie z am oralnym

456

R O Z D Z IA 8.

seksem, narkotykam i, alkoholem i pobrzm iew ajcym w tle tego wszystkiego jaz
zem. Biali mogli tego dokona, nie mieszajc si z przedstawicielami innych ras, ale
czynnik rasow y w nosi rodzaj elem entu metafizycznego, ktry by im niezbdny
dla uspokajania nieczystego sum ienia. W pew nym m om encie Jack/Sal m w i do
N eala/D eana, ktrego nazyw a jezuit i m inistrantem : Nie m oesz tak p o
dzi dzieci po caym kraju. Te biedne istoty bd pniej bezradne. M usisz da
im w yciu szans12. Podobne do tej refleksje zostaj jed nak szybko odrzucone;
Sal i D ean wdruj po kraju od jednego getta do kolejnego (gdzie niepraw o zdaje
si nie by ju pitnow ana) i podaj do Meksyku, gdzie z kolei odnosi si to do
zaywania narkotykw. W Lonesome Traveller (tytu ksiki w ym ow nie oddaje
stan ducha jej autora) Kerouac napisa: to odczuw anie ycia przez fellachw,
nieprzem ijajca rado ludzi nieuw ikanych w wielkie dylem aty cywilizacyjne
i kulturow e - znajdziesz to niem al wszdzie, w M aroku, caej A m eryce aci
skiej, w Dakarze, w Kurdystanie33.
W powieci W drodze Sal opisuje jedenie po caym wiecie i docieranie do
miejsc, gdzie czowiek nareszcie poznaje sam siebie w rd indiaskich fellachw
tego wiata, nieodzow ny tru d ludzi napraw d pierw otnych, skamlc ludzko,
ktra cignie si w pasie rw nikow ym wok brzucha wiata34. Kiedy Sal i Dean
docieraj do Meksyku, wszystkie kwestie metafizyczne zostaj sprowadzone do
kilku prostych pyta: Hej, may, m asz m a-ri-hu-an?35 - to na pocztek, pniej
zasign inform acji, jak daleko jest do najbliszego burdelu. Ju w dom u publicz
nym Sal usiuje si oswobodzi, eby si zaj ciem noskr szesnastolatk, ktra
siedziaa po drugiej stronie sali, w patrujc si m arkotnie we wasny ppek przez
otw r w krtkiej koszulowej sukience36. Kolorowa dziewczyna okazuje si jednak
dla niego nieosigalna, m usi wic zadowoli si jedn z M eksykanek, ktra sym bo
licznie nie m a a takiej wartoci. W tle sycha muzyk seksualnej rewolucji, rytm
m am bo to rytm konga znad Kongo, rzeki Afryki i caego wiata; tak napraw d jest
to rytm wiata37. D om publiczny to terminus ad quem tej powieci. Symbolizuje
aspiracje i denia jej gwnych bohaterw; w istocie jest to koniec drogi; dziwny raj
tysica i jednej nocy, ktry wreszcie znalelim y przy kocu trudnej, jake trudnej
drogi. O feruje seks bez poczucia winy, gdy przepojony jest ide solidarnoci
ze wiatem uciskanych. Jest to seks oderw any od wiadom oci spoecznej, kultu
ry, kwestii cywilizacyjnych. Dziki odpow iedniej dawce narkotykw, seksu oraz
gonej m uzyki nieom al udaje si zaguszy gos sum ienia, nagle jednak wdziera
si w to dwik z rzeczywistego wiata. Sal mwi, e skd dobieg pacz tulonego
do snu niemowlaka, co m i przypom niao, e jestem w Meksyku, a nie w jakim
pornograficznym, haszyszowym nie na jawie w niebie38. Pacz dziecka przypom ina
Salowi, e seks m im o wszystko m a jednak swoj wag i konsekwencje, to za skania
naszych bohaterw do ponow nego w yruszenia w drog. Jedynym sposobem na
zaguszenie praw dy jest wskoczy do sam ochodu, podkrci radio na fuli i skrci
sobie kolejnego zawierajcego opium jointa o wielkoci cygara.
Jeeli tak wyglda niebo, to w duej m ierze przypom ina ono M urzyskie
Niebo Carla Van V echtena opisane przez niego dwadziecia lat wczeniej. D om

W A SZ Y N G T O N , D.C., 1957

457

publiczny na kocu drogi w pow ieci K erouaca to ponow na w iyta w M urzyskim

Niebie. Teraz jed n ak biali nie s tylko biernym i w idzam i w kabarecie m urzyskiej
dekadencji. Teraz staraj si sta M urzynam i poprzez m apow anie dekadencji,
ktrej s wiadkami. Cel jest ten sam - ucieczka od biaych w artoci; rodki ku
tem u rw nie s identyczne - inspirow ana jazzem dekadencja i w ykorzystanie
stosunkw rasow ych jako narzdzia um ierzania w yrzutw sum ienia, ktrych
rdem jest seks. Cay M eksyk by jednym w ielkim obozow iskiem cygaskim39
- m w i Sal, dajc tym sam ym przykad projekcji przewyszajcej wszystko, co
kiedykolw iek wymyli Carl Van Vechten. W yprawa Sala do jednego z dom w
publicznych Trzeciego wiata staa si o d td zwykym i pow szechnym zjawiskiem
kulturow ym ; niem ieckie agencje turystyczne wysyaj dzi ju rnych N iem cw
sam olotam i do Tajlandii, gdzie m og zaspokoi swoje dze znacznie taniej
ni w R eeperbahn w H am burgu. Jest to szczeglnie prym ityw na i raca for
m a wyzysku Trzeciego wiata, ale poniew a wie si z seksualn rozpust, rzadko
bywa przedstaw iana w ten sposb. Kerouac odpow iada za stw orzenie jednych
z podstaw ow ych przesanek oraz uspraw iedliw ie dla turystyki seksualnej. Ale
oprcz tego, jego popularno w ynikaa z tego, e artykuow a aspiracje i denia
pow ojennego pokolenia. W drodze daje wejrzenie w to, jak m iaa si sta A m eryka
n a przestrzeni kolejnego wierwiecza. Po w ojnie denia i aspiracje cyganerii
stay si zjaw iskiem m asow ym . R ew olucja k u ltu ra ln a przeobrazia wszystkie
bez wyjtku am erykaskie instytucje. Biae wartoci, ktre byy gwnie czerpane
z protestanckiego chrzecijastwa, ze szczeglnym pooeniem nacisku na rodzin
i prac, zastpiono radoch, czyli pow ielaniem przez biaych patologicznych
obyczajw panujcych w getcie. D om rodzinny zosta zastpiony przez sam ochd,
narkotyki, wyzwolenie seksualne, gon muzyk, a pojcie rasy stao si spraw
wit, dziki ktrej nkani poczuciem w iny biali m ogli osign autentyczno.
W ydaw nictw o Viking w poow ie g ru d n ia 1956 roku przyjo W drodze do
publikacji. W poow ie stycznia pojaw iy si pierw sze reakcje mediw. Village
Voice zam ieci stosow ny wywiad, a w lutym 1957 roku w M adem oiselle ukaza
si artyku, w ktrym byo niewiele tekstu, ale za to wiele fotografii przedstaw iaj
cych intrygujco wygldajcych beatnikw stojcych przed ksigarni City Lights
Books w San Francisco. Jack rozzoci si, poniew a na jednym ze zdj w yretuszow ano krzyyk, ktry nosi n a koszuli. Jeeli ideologia bitnikow ska m iaa zado
m ow i si w um ysach egzaltowanych nastolatek, naleao zadba, aby bya w olna
od wszelkich skojarze religijnych. Jesieni 1957 roku W drodze znalazo si na
licie bestsellerw w raz z By Love Possessed Jamesa G oulda Cozzensa i Peyton Place
Grace M etalious, a ruch beatnikw (okrelenie stw orzone przez H erba Caena,
felietonist z San Francisco, k t ry poczy sowo beat ze sowem sputnik, aby
podkreli lewicowe cigoty beatnikow skich liderw) m ia rycho sta si zjawi
skiem o zasigu oglnokrajow ym . Dla tych, ktrzy nie czytali powieci Kerouaca,
byo to zjawisko k u ltu ry m asowej, ktrego przesanie opierao si na m edialnej
interpretacji pisarskiego przekazu. Ksiki M axa Schulm ana o D obie Gillis zo
stay zaadaptow ane na potrzeby telewizji i nakrcono na ich podstaw ie sitcom,

458

R O Z D Z IA 8.

w ktrym wystpi beatnik M aynard G. Krebs. Jego posta, oprcz skpej koziej
brdki i poobcinanych koszulek, cechow a przem ony w strt do jakiejkolwiek
pracy. Film u na podstaw ie pow ieci W drodze nigdy nie nakrcono, m im o e
M ort Sahl by tym zainteresowany. Kerouac chcia, eby rol gwn zagra M arlon
Brando, ale zam iast tego cae przedsiw zicie zredukow ano do nakrcenia serialu
Route 66, ktry spraw ia w raenie rozbudow anej reklam y chevroleta corvette,
nie za historii w ypraw y w poszukiw aniu radochy negatyww . By opowieci
o W anderlust z sam ochodem w roli gwnej i na dodatek w ypranym z wszelkiej
postaci seksualnych natrctw, ktre uczyniy j psychicznym im peratyw em . The
Village Voice w ychwala W drodze jako punkt zborny nieuchw ytnego ducha
b u n tu tych czasw40. Filozoficzny w ym iar owej transform acji najlepiej chyba
ukaza N orm an Mailer. W eseju Biay M urzyn, ktry ukaza si rw nie w roku
1957, zdem entow a wikszo n ieporozum ie i przekam a stw orzonych wok
beatu przez kultur m asow , tw ierdzc, e wzorcem h ipstera jest M urzyn41.
A eby czytelnik nie myla, e m w i o jakim konkretnym M urzynie, wyjani,
i on sam i jego pokolenie hipsterw za szczeglnie pocigajce uwaaj obyczaje
seksualne istniejce w getcie.
W poow ie lat pidziesitych, w raz ze m ierci Stalina i odrzuceniu jego
spucizny przez Chruszczow a, kiedy pow oli zaczy wychodzi na jaw dow ody
popenionych przez Stalina m asow ych zbrodni, kom unizm utraci sw dotych
czasow pozycj, jak m ia w krgach zachodnich intelektualistw. Jednak to, co
stanowio genez jego sukcesu - a wic b u n t przeciw Bogu oraz adowi m oralnem u,
przed w ybuchem I wojny wiatowej wypisany na sztandarach pierwszego pokolenia
m odernistw - nadal byo ywe i, co wicej, rozkw itao jak nigdy dotd. W roku
1917 denie do rewolucji seksualnej utorow ao drog dla akceptacji k o m u n i
zm u w rodow isku am erykaskich radykaw, teraz za pragnienie to stao si
jeszcze silniejsze. W yzwolenie seksualne, przed I w ojn wiatow bdce przyw i
lejem nielicznych, po II w ojnie wiatowej stao si obsesj nadzwyczaj wielu ludzi.
Kiedy za bolszewizm przesta by m o torem lewicy, obiektem jej zainteresow ania
sta si M urzyn postrzegany jako paradygm at now o w yzw olonego czowieka,
z tym e wyzwolenie to m iao bardziej seksualny ni ekonom iczny charakter.
M urzyskie getto zaczo oddziayw a na reszt spoeczestwa za porednictw em
muzyki, ale najbardziej pocigajcy w n im by rozpad ycia rodzinnego, ktry je
charakteryzow a. W edug N orm ana Mailera:
obecno hipstera jako filozofii ywej w subw iatach am erykaskiego ycia zapew ne
m a swoje rdo w jazzie i jego gw atow nym w kroczeniu do kultury, w subtelnym ,
ale gbokim w pywie, jaki w yw ar n a b ra k w iary pokolenia aw angardy... w sp o
ecznie jed n o ro d n e koncepcje m onogam ii, trw aej rodziny oraz zbonego ycia
erotycznego42.

Podobnie jak Van Vechten i protom odernistyczni dekadenci, ktrzy w la

tach dw udziestych stworzyli Flarlem ski Renesans, biali tw orzcy m asow y ruch
beatnikow ski lat pidziesitych rw nie interesow ali si M urzynam i gwnie

W A SZYN G TO N , D.C., 1957

459

z racji rodzinnych patologii i perspektyw y seksualnego wyzwolenia oraz radochy

negatyw w , ktr widzieli w getcie. Beat by w yrazem b u n tu przeciwko biaej
cywilizacji, czyli chrzecijaskiem u kodeksow i m oralnem u, zwaszcza za prze
ciwko chrzecijaskiem u zakazowi utrzym yw ania pozam aeskich stosunkw
seksualnych. W latach pidziesitych ekonom iczny kryzys lat trzydziestych
zosta przezwyciony, a seksualne obyczaje spoeczestw a, ktre znioso kodeks
moralny, silniej em anow ay teraz z getta ni wczeniej ze Zwizku Radzieckiego.
Z daniem M ailera, k t ry artykuow a aspiracje tej grupy:
M urzyn (przy uw zgldnieniu w szelkich w yjtkw ) rzadko m g sobie p ozw o
li na stosow anie si do w ym ylnych zakazw cywilizacji i dlatego, aby przetrw a,
trzym a si tego, co podstaw ow e i p ierw otne, y we w szechogarniajcej teran iej
szoci, egzystowa dla so b o tn ich nocnych przyjem noci, rezygnujc z p rzy jem n o
ci um ysu na rzecz bardziej obligatoryjnych przyjem noci ciaa, a w swojej m uzyce
daw a w yraz naturze oraz w artoci w asnej egzystencji, sw em u gniew ow i i niesk o
czonej liczbie przejaw w radoci, podania, znuenia, tem u, co go krpuje i co go
gryzie, krzykow i i rozpaczy swego orgazm u. G dy jazz jest orgazm em ; to m uzy
ka orgazm u, orgazm u dobrego i zego przem w ia do caego kraju, niosa przekaz
sztu k i... opow iadaa, niew ane w ja k okrojony, p o p u larn y sposb, o ulotnych eg
zystencjalnych stanach, n a kt re cz biaych m oga si otworzy; byo to rzeczy
wicie kom unikow anie si p o p rzez sztuk, poniew a m uzyka m w ia: Czuj to,
a teraz ty czujesz to take43.

Mailer, ktry pisa to w roku 1957, skutecznie zanegowa tym sam ym prawo
utosam iania si z w asn ras kadem u M urzynow i, ktry pragn prowadzi
ycie zgodne z nakazam i m oralnoci w penej, nierozbitej rodzinie, w niesam o
w ity wrcz sposb antycypujc to, co m iao wydarzy si trzydzieci lat pniej,
kiedy NAACP identyczn m etod prbow aa zdyskredytowa sdziego Clarencea
Thom asa. Sednem tej spraw y jest kwestia winy. W edug M ailera, M urzyn zosta
zm uszony (kursywa E.M. Jones) do eksploracji wszystkich tych m oralnych pustko
wi cywilizowanego ycia, ktre autom atycznie potpia si jako naruszajce prawo,
ze, jako przejaw niedojrzaoci, patologii, autodestrukcji albo zdepraw ow ania44.
Poniew a M urzyna zm uszono do tego, co M ailer i in n i chcieli czyni z wasnej
i nieprzym uszonej woli, by on w olny od winy. By ofiar rasizmu. Stajc si je d
nak ofiar spoecznej niespraw iedliw oci, stawia p o d znakiem zapytania wszelk
m oraln w iarygodno porzd k u spoecznego, ktry sprow adza go do tej roli.
D ziki m oralnej dyskredytacji biaego spoeczestw a, bdcej konsekw encj
aprobow ania przez nie segregacji rasowej, biay naladowca, ktry przejm ow a
obyczaje seksualne panujce w m u rzyskim getcie, m g czu si zw olniony
z wszelkiego poczucia winy. W szak bya to take tylko jego reakcja na zdem orali
zowane spoeczestwo. Biay M urzyn stoi z boku i wyraa swj aplauz dla czarnego
M urzyna, ktry kroczy w tym innym kierunku, gdzie wszystkie sytuacje s rwnie
uzasadnione. M ailer niew tpliw ie znajduje jakie porednie pocieszenie w fakcie,
e pord najgorszego w ynaturzenia, rozpusty, nierzdu, narkotykowego naogu,

460

RO Z D Z IA 8.

gwatw, chlastania brzytw , szkem rozbitej butelki, itd., itp., M urzyn odkry
i w ypracow a m oralno dna45. H ipsterzy byli now generacj poszukiwaczy
przygd, miejskich aw anturnikw , ktrzy noc w ynurzali si z dom w w poszuki
w aniu dozna zgodnych ze swym rozum ieniem kodeksu postpow ania czarnych.
H ipster przej egzystencjalne synapsy M urzyna, a ze wzgldw praktycznych
m ona go byo uwaa za biaego M urzyna46.
Prawdziwi M urzyni nie interesow ali ludzi pokroju Mailera. Jego zaintere
sowanie ograniczao si jedynie do tych, ktrzy pragnli sta si sym bolem tego
samego, co on, czyli seksualnego wyzwolenia. Dlatego, jeli jaki M urzyn, tak jak
Clarence Thom as, pragnie wie m oralne ycie, mie rodzin, wierzy w Boga lub
ywi w dziczno dla sistr zakonnych, ktre byy jego nauczycielkam i w szkole
podstaw ow ej, bd te robi co, co M ailer potpia jako skwerowskie, usuwa
si go z w idoku, tak aby znikn ludziom z oczu. Osiga si to oczywicie dziki
pom ocy innych M urzynw, ktrzy chc w tym w spuczestniczy jako seksual
ni rewolucjonici.
Ciekawym przypadkiem jest w tym kontekcie historia Eldridgea Cleave ra, ktry zaczyna jako skazany praw om ocnym w yrokiem gwaciciel, a pniej,
z dnia na dzie, dziki napisanej przez siebie ksice Soul on Ice sta si nagle
literackim zjawiskiem. Pod koniec lat szedziesitych Cleaver by M urzynem
du jour, identycznie jak Langston H ughes w czasach H arlem skiego Renesansu,
a Claude McKay podczas IV Kongresu Trzeciej M idzynarodwki Komunistycznej,
poniew a skwapliwie chcia w spiera seksualn rewolucj, a przy tym wychwa
la wszystkich tych, ktrych wychwala naleao. Podobnie jak biedny dzierawca
z powieci Niewidzialny czowiek, Cleaver zosta wyniesiony na piedesta z pow odu
swoich seksualnych wystpkw. Sta si rzecznikiem przem aw iajcym w im ieniu
swojej rasy wanie dlatego, e by gwacicielem i chcia gosi, e gwat jest ak
tem pow staczego b u n tu . W pod o b n y m duchu pisa N orm an Mailer. Cleavera
prom ow ano, gdy zgodzi si zosta w ykorzystany jako m iso arm atnie we fron
talnym ataku na seksualn m oralno. N apisa dokadnie to, co chciaa usysze
lewica: Radow ao m nie, e o drzucam i depcz praw o biaego czowieka, jego
system w artoci i to, e p ohabiem t kobiet47. Po lekturze tekstw M ailera et
consortes dla nikogo nie pow inno by zaskoczeniem , e take ich radow aa taka
postawa. O krelenie m oralnoci seksualnej praw em biaego czowieka suy
o relatywizacji w artoci i agodzio w yrzuty sum ienia wywoane dopuszczaniem
si dalszych wystpkw.
We wstpie do Soul on Ice Maxwell G eism ars okrela Cleavera m ianem jed
nego z najwikszych odkry lat szedziesitych; to czarn dusz, skolonizowa
n a .. . przez opresyjne biae spoeczestw o, ktre swoj ciasn, ograniczon wizj
ycia przedstawia jako odwieczn prawd. M im o to jednak najwaniejszym atutem
Cleavera jest laurentyjski seksualny m istycyzm oraz to, e zawsze dostrzega
seksualny rdze kadego zjawiska spoecznego (lub rasow ego)48. Cleaver ze swej
strony gotw jest odw zajem nia pochway. Rewanuje si pochw a dla wszystkich
dobrych ludzi, czyli tych czynnie zaangaow anych w rewolucj kulturaln, ktra

W A SZYN G TO N , D.C., 1957

461

pom aga niszczy chrzecijaskie obyczaje seksualne. Wielkie w raenie wywara

na m nie am erykaska m odzie, biaa i c z a rn a ... Poczuem , czym dla m odych
A m eryki jest m io i chc by czci tego dobra oraz wielkoci, ktrej oni p ra
gn dla wszystkich ludzi - pow iedzia Cleaver, ktry wwczas m ia nieco ponad
trzydzieci lat. Cleaver dostrzega rw nie pikno w oglnokrajow ych d em o n
stracjach FSM (Free Speech M ovem ent), debatach i dyskusjach i bardzo chciaby
by teraz w Berkeley, w ytarza si w tym bocie, pohasa w chlewie funkowej re
wolucji ...49, poznajc w ten sposb zawioci w iatopogldu reprezentow anego
przez Now Lewic.
yczenia Cleavera m iay si speni i to na tyle dokadnie, e przyw iodo go
to do przekonania, i to, czego sobie yczy, nie byo jed n ak tym , czego napraw d
chcia. Po opublikow aniu Soul on Ice zrobiono go m in istrem inform acji partii
Czarnych Panter, co w konsekw encji, kiedy ru ch praw obywatelskich ze swoj
ideologi niestosow ania przem ocy podzieli si, rzucio go w sam rodek lewackiej
polityki. W Soul on Ice Cleaver udow odni swoj biego w cytow aniu wszel
kich w ygodnych dla siebie fragm entw z tekstw waciwych ludzi. Powoywa
si na Biaego M urzyna N orm an a M ailera, ktry wydawa m i si tekstem p ro ro
czym i w nikliw ym w interpretow aniu uw arunkow a psychologicznych m ajcych
udzia w przyspieszeniu konfrontacji m idzy czarnym i a biaym i w A m eryce.
Cytowa take znakom ity fragm ent z W drodze Jacka Kerouaca, w ktrym Jack
spaceruje po Denver: W pew ien fioletowy w ieczr szedem ..., aujc, e nie
jestem M urzynem , czujc, e najlepsze strony wiata biaych nie m aj dla m nie
dosy ekstazy, dosy ycia, radoci, ubawu, m roku, muzyki, nie maj dosy nocy.
Cleaver upatruje w K erouacu jednego z przyw dcw rewolucji kulturalnej, ktra
m iaa przyswoi klasie redniej obyczaje panujce w getcie. M urzyn i skojarzenie
go z walk o praw a obywatelskie sta si symbolem , ktry sprawia, e szkodnictwo
to stao si czym do przyjcia: M urzyska rew olucja m iaa dla rozczarowanej
m odziey m agnetyczn w rcz si przycigania. Starsze pokolenie byo, zdaniem
Cleavera, zaniepokojone, widzc, e biaa m odzie przejm uje inicjatyw oraz
m etody w ypracow ane w walce M urzynw i stosuje je w odniesieniu do caego
spoeczestw a. Zaliczay si do nich take zew ntrzne atrybuty uczestnika k u l
turalnej rewolucji, ktrej apogeum przypado na rok 1968: dugie wosy, nowe
tace, fascynacja m urzysk m uzyk, palenie m arihuany, m istyczny stosunek do
seksu - wszystko to stanow io narzdzia ich b u n tu 50. O to radocha negatyww,
ktrej w powieci W drodze ordow nikiem by D ean M oriarity. M urzyn w swojej
sym bolice najlepiej spraw dzi si w tym w anie w ym iarze oraz jako rdo siy
m oralnej ruchu zm ierzajcego do obalenia chrzecijaskiego Boga w raz z jego
kodeksem m oralnym .
Cleaver m ia si jed n ak przekona, e by to jedyny pow d zainteresowania,
k t ry m liberaow ie darzyli M urzyna. Jeli bow iem zdarzyo si, e konkretne
je d n o stk i w yam yw ay si z w yznaczonego dla nich teren u (niczym dawniej
z plantacji), cigay na siebie gniew si, ktre d o td je promoway. Cleaver m ia
tego bolenie dowiadczy n a w asnej skrze. Pod koniec lat siedem dziesitych

462

R O Z D Z IA 8.

napisa, e jego pozycja w o n ie C zarnych P an ter w ynikaa z dw ch przy

czyn: mojego statusu celebryty jako autora bestsellera Soul on Ice, oraz mojego
pochodzenia z getta, gdzie w idok broni czy odgos w ystrzau nie by nigdy niczym
niezwykym 51. Partia korzystaa oczywicie take z pom ocy z zewntrz. Czarne
Pantery nawizay w spprac z coraz bardziej skonnym do stosowania przem ocy
SNCC (Studencki Pokojowy Komitet Koordynacyjny), ktry, traktow any dotd jako
organizacja obywatelska, korzysta z hojnego wsparcia pieninego ze strony wielu
liberaw , bez ktrego nie m oglibym y funkcjonow a tak dugo, jak to miao
miejsce. Pniej szybko si to zm ienio i wsparcia finansowego udzielay im gwnie
Partia K om unistyczna oraz Socjalistyczna Partia Robotnicza, ale rycho stao si
to przyczyn kolejnych rozczarowa. Jak pisze Cleaver, am erykascy m arksici
byli zainteresow ani popieraniem p rogram u C zarnych Panter, ale jednoczenie
dali czego w zam ian, a wreszcie Cleaver zacz mie poczucie, e czerwoni
nie s dziaaczam i na rzecz sprawiedliwoci spoecznej dla czarnych, ale dbajcymi
o wasne korzyci o p o rtu n ista m i52. Brak pom ocy ze strony kom unistw oraz fakt,
e Czarne Pantery angaoway si w przedsiwzicia w coraz wikszym stopniu wy
korzystujce akty przem ocy (a Cleaverowi grozi kolejny wyrok), byy powodam i,
dla ktrych postanow i uda si na wygnanie, najpierw na Kub, nastpnie za do
Algierii. Dowiadczenia, jakie m ia z rew olucyjnym i rzdam i tych krajw oraz
uczestnictwo Czarnych Panter w przestpczej dziaalnoci, ktra dawaa organizacji
zyski (w Algierii faszowali paszporty - wyszkolili ich w tym czonkowie niem iec
kiej organizacji terrorystycznej Frakcja A rm ii Czerwonej, a oprcz tego dziaali
jako paserzy kradzionych sam ochodw ) przyspieszyy i spotgoway proces utraty
zudze co do sprawy lewicy jako drogi rozwizania problem w Murzynw.
W ksice Soul on Ice zawar Cleaver szczegow analiz tego, w jaki sposb
patologia getta przenikaa do lewicowej polityki. W ychowywa go apodyktyczny
ojciec, ktrego jed n ak czsto nie byo w dom u. To oraz przeprow adzka rodziny
do Los Angeles, do ktrej doszo, kiedy Cleaver by nastolatkiem , spowodoway,
e w jego przypadku obyczaje getta zaczy przew aa nad w adz i autoryte
tem rodzicw. Cleavera cigno do m eksykaskich gangw ze w schodniego Los
Angeles, poniew a w tam tym czasie, kiedy zaczem si wyamywa spod kontroli
dom owej, m eksykascy gangsterzy korzystali z wikszej sw obody i m ieli mniej
ogranicze narzucanych im przez rodziny ni czarni chopcy. Koci niezgody
staa si kwestia godziny, o ktrej Cleaver pow inien w raca w ieczorem do dom u.
Jeeli nie stosow a si do w yznaczonego term in u pow rotu i spnia si, ojciec go
bi, co tylko utw ierdzao go w buntow niczej determ inacji. Pewnej nocy Cleaver na
tyle skutecznie fizycznie przeciw staw i si ojcu, e go zastraszy. Byo to jednak,
jak si m iao okaza, pyrrusow e zwycistwo. A utorytet i wadza ojca i tak ju
nadw tlone tym , e kiepsko zarabia, upady ostatecznie, kiedy syn go zaatakowa.
Cleaver postanow i sobie, e jeli ojciec ponow nie bdzie chcia go bi, zadga go
noem , nie zosta jed n ak postaw iony w takiej sytuacji. Zam iast jednak prbow a
odzyska utracon pozycj, jego ojciec pew nego d nia po prostu porzuci rodzin.
O to jak Cleaver opisa reakcj ojca na jego b u n t dorastajcego chopaka: Znikn,
odszed. Zobaczyem go dopiero pi lat pniej.

W ASZYN G TO N , D.C., 1957

463

Zniknicie ojca sprawio, e nic ju nie stao na przeszkodzie, aby patologie

ycia w getcie stay si udziaem Cleavera, a popenione przestpstwa zaprowadziy
go do wizienia. Osobist fascynacj postaci Jzefa Stalina przypisuje Cleaver
tem u, e Stalin rw nie m ia autorytarnego ojca. Jego zaangaow anie si w le
wicow polityk zaczo si jed n a k dopiero pniej, po tym , jak rozpad rodziny
doprow adzi go do uw ikania si w dziaalno przestpcz, ktra zaprowadzia
go do w izienia. N ietru d n o dostrzec, e to patologia obecna w jego rodzinie
zawioda go w konsekw encji do wiziennej celi, a jego dow iadczenia nie byy
czym nietypow ym na tle losw czarnych rodzin w latach czterdziestych oraz
pocztku lat pidziesitych. Z nkany ojciec m ia poczucie godnoci i da dla
siebie odrobiny szacunku, a kiedy m u tego odm w iono, uzna, e m usi odej.
Za odebranie m u tego w duej czci odpow iedzialno ponosio spoeczestwo.
Kiedy zbuntow ana rodzina odm w ia m u okazania choby resztek szacunku, d o
prow adzio go to do tego, e nie m g lub nie chcia tego duej znosi i po prostu
odszed. Gwn baz i rdem wyzwania rzuconego rodzicielskiemu autorytetowi
i wadzy bya cz pow ojennego pokolenia - rw ienicy Cleavera, grupa, ktra
coraz powszechniej zacza przejm ow a wzorzec zachow a ukazanych w powieci
Kerouaca W drodze. G dy Kerouac w yrusza autostopem w podr do Denver,
aby doczy tam do N eala Cassadyego, Cleaver m ia wwczas dwadziecia lat.
R adochy negatyw w w getcie, seksualna rozwizo, narkotyki, przestpczo,
m agia sam ochodw byy zanegow aniem wadzy rodzicw i w ypeniay pustk,
ktra pojaw iaa si po odejciu ojca. Z chwil kiedy rol oraz pozycj ojca zaczy
przejm ow a gangi z getta, uw ikanie si m odych w dziaalno przestpcz jeeli
nawet nie byo nieuchronne, to z pew noci atwe do przew idzenia. Zrozum iae
jest rw nie, e dziaalno ta m oga przybiera p osta czynnego u czestnic
tw a w polityce. Podobnie jak w czasach rewolucji francuskiej, w izienie zyskao
status sym bolu niepraw oci ustanow ionego porzdku. M arkiza de Sade uwolniono
z Bastylii, aby p o p ar i zatw ierdzi jego now posta i tak sam o postpia lewica,
kreujc podo b n ie mylcego M urzyna, aby legitym izow a now y porzdek lub
przynajm niej parti C zarnych P anter w kr tk im okresie jej istnienia.
Co ciekawe jednak, w yciu Cleavera rodzina zwyciya z ideologi. Przez
cay okres swego pobytu na w ygnaniu, najpierw na Kubie, a pniej w Algierii
i Francji, pozosta w ierny w anie jej, najbardziej przecie kontrrew olucyjnej
instytucji; w ytrw a w zw izku m aeskim i nie rozbi go. W brew pozie, jak
przyj w Soul on Ice w stosunku do biaych kobiet - O ddabym dziesi czarnych
dziwek, eby dobra si do biaej k obiety... U wielbiam b ru d n e m ajtki biaych
kobiet53, Cleaver oeni si z K athleen Neal, M urzynk o bardzo jasnej karnacji;
lub odby si w roku 1967. Z p u n k tu w idzenia lewicowych politykw, jej przy
naleno rasow a m iaa m niejsze znaczenie ni fakt, e Cleaver swj zwizek
m aeski utrzym a. Jego obsesja n a tle biaych kobiet braa si przede wszystkim
z tego, e by M urzynem osadzonym w w izieniu w wiecie, w ktrym wszystkie
bez w yjtku plakaty z pin -u p girls przedstaw iay kobiety biae. Playboy na swo
ich rozkadw kach rwnie zam ieszcza niem al wycznie zdjcia przedstawicielek

R O Z D Z IA 8.

464

biaej rasy. W ykorzystanie biaej kobiety-bogini byo dla niego po prostu jednym
ze sposobw zaatakow ania Boga biaego czowieka, czyli Boga chrzecijan. W Soul
on Ice napisa: Ten, k t ry oddaje cze D ziewicy M aryi, poda piknej, gupiej
blondynki. A ta, ktra tskni za ukoysaniem w ram ionach Jezusa, da si zabi
za niebieskie oczy i biae ram iona typow ego am erykaskiego chopca54. W ten
sposb napa czarnego gwaciciela na bia kobiet staje si sposobem na przy
puszczenie ataku na m oralne zakazy boga biaego czowieka.
O
wiele wiksze znaczenie w kontekcie jego rewolucyjnego w iatopogl
m ia jed n ak fakt, e nie do e przez wszystkie te lata pozostaw a w zwizku
m aeskim z t sam kobiet, to oprcz tego urodzia m u ona dwoje dzieci.
C leaver w spom ina, e ich u ro d zin y byy dla niego p u n k te m zw rotnym i ce
zu r w yznaczajc zerw anie z m arksistow sk ideologi. O dejcie od ateizm u
i zaangaow ania w spraw lewicy uzn a za jedyn drog prow adzca do m urzy
skiego wyzwolenia.
Najwikszy, pojedynczy p rzeo m w m o ich kom unistycznych p ogldach n ast
pi za spraw naro d zin m ych dzieci. D la m n ie kade z nich byo niezw ykym , d u
chow ym w ydarzeniem . C u d em ... najpierw w przy p ad k u M acea, a pniej mojej
crki. Nie o d razu otrzsn em si z m arksistow skiej filozofii. Jednak pknicie
to pojaw io si niczym w yom w m u rze i nigdy ju nie znikno; bya to afirm acja
ycia, ktra zaw adna m n, kiedy rodziy si m oje dzieci i stale szeptaa mi: oto
jest dusza, oto ogniw o w a cu c h u y cia... K iedy za pojaw ia si ta szczelina, n a
suny m i si kolejne pytania i przyspieszyy zaw alenie si k o n ceptualnego k o m u
nistycznego im p eriu m 55.

Przywoany powyej fragm ent jest interesujcym przypadkiem dow iadcze

nia dokadnie odw rotnego ni to, ktre byo udziaem innych znanych m o d ern i
stw, wszyscy oni bow iem , a zwaszcza ci popierajcy spraw czarnych, odeszli
od wyznawanej w iary i niem al zawsze wizao si to z porzuceniem przez nich
ony lub ma. Carl Van Vechten, M ax Eastm an, Claude McKay, N ancy Cunard,
Jack Kerouac - wszyscy oni zerwali swoje zwizki maeskie i nierzadko porzucili
te dzieci, a czyn w by pocztkiem ich karier seksualnie wyzwolonych liberaw,
zwaszcza za ordow nikw spraw y czarnej m niejszoci. W przypadku McKaya
i Eastm ana porzucenie ony i dzieci poprzedzio ich niem al natychm iastow y w y
jazd do Zwizku Radzieckiego i zaangaow anie si w walk polityczn wczesnych
lat bolszewickiej rewolucji w tym kraju.
Cleaver, ktry nie zerwa swego maestwa, dopuci si modelowego, kontr
rewolucyjnego postpku, czynu, k t ry m ia podway, a ostatecznie zniweczy
jego polityczne zaangaow anie p o stronie lewicy. W ychodzc naprzeciw realiom
ludzkiej seksualnoci, a take jej n atu raln em u spenieniu, ktrym jest posiadanie
dzieci oraz opieka nad nim i i ich wychowanie, Cleaver odkry, e m arksistowski
ateizm nie m a ju sensu. W obu przypadkach pogldy byy funkcj zachowa.
W wietle wyzwolenia seksualnego realizowanego w praktyce, norm alny porzdek
spoeczny nie m ia racji bytu, a odm ow a przyznania si do bdu nieuchronnie p o

W A SZYN G TO N , D.C., 1957

465

pychaa jednostk na drog dziaalnoci spoecznej, ktra m iaa legitymizowa jej

zachowania w oczach spoeczestwa. Podobny m echanizm zadziaa w przypadku
Cleavera: dziaalno rew olucyjna stracia dla niego sens, kiedy spojrza na ni
z perspektyw y ojca trwaej i stabilnej rodziny. Najwaniejszym kryterium w artoci
nie bya ju przynaleno rasowa, lecz charakter czowieka. G dy urodziy m u si
dzieci, Cleaver zrozum ia, e bez w ew ntrznej kontroli, perspektyw y m oralnej
oraz duchowej rwnowagi, ktrej rdem jest chrzecijaska m io, spraw iedli
wo i opiekuczo, kom unistyczne obietnice okazuj si najwikszym ze wszyst
kich oszustw 56. Zostanie rodzicem byo postpkiem w yw rotowym ; przenicowao
ca lewicow ideologi lewicy, ktra zasadzaa si na urzeczyw istnianiu w je d
nostkow ym yciu dok try n y i zasad seksualnego wyzwolenia. Pozbaw iony siy
napdowej seksualnego wyzwolenia, pocig lewicowej ideologii stan. Cleaver
ta k oto opisa swoje naw rcenie: M oje dow iadczenie jako rodzica wystarczyo,
abym wycign ze wniosek, e Byt Najwyszy istnieje bez wzgldu n a to, czy Karol
M arks si z tym zgadza, czy nie. M oje przekonania ugruntow ay si; ku niem aem u
zasm uceniu m ych pijcych francuskich przyjaci-rew olucjonistw byem gotowy
uzna, e istnieje Bg, k t ry stw orzy ten wszechwiat i m a nad n im w adz57.
Reakcja lewicy bya szybka i atwa do przew idzenia. Cleaver zosta w yklu
czony poza nawias czarnej rasy. Ciekawym w tej sprawie przyczynkiem jest zrela
cjonow ana przez niego rozm owa, ktr przeprow adzi z Jeanem G enetem , biaym
hom oseksualist i rewolucjonist kulturalnym , bohaterem ksiki Jean-Paul Sartrea
wity Genet i autorem klasycznej sztuki teatru absurdu zatytuowanej M urzyni.
Cleaver popeni bd, m wic kilka pozytywnych rzeczy o Francji, czym trafi
G eneta w czue miejsce. Nie do e jeste dzieckiem - powiedzia Genet, stara
jc si wymyli najgorsz m oliw jego zdaniem zniewag - to jeste biaym !58.
D aw ni w sptow arzysze podr y Cleavera z Czarnych Panter byli w w ik
szoci tego sam ego zdania. Ron Dellum s, czarny czonek Izby Reprezentantw,
o ktrym Michael H arrington powiedzia, e w roku 1986 by jedynym liczcym si
dem okratycznym socjalist na K apitolu, czowiek, ktrego uczestnictw o w walce
o praw a obywatelskie zaczo si o d zwizkw rodzinnych z B rotherhood o f Sle
eping C ar Porters, doszed do w niosku, e w Stanach Z jednoczonych nie m a
dla m nie m iejsca. Kiedy Cleaver ogosi, e w raca do USA, eby si stawi przed
sdem , czonkowie C zarnych Panter zorganizowali seri konferencji prasowych,
n a ktrych potpili m nie jako inform atora FBI oraz agenta CIA, twierdzc, e w ta
jem nicy zoyem zeznania p rzed Senack Komisj Sprawiedliwoci. Jakby i tego
byo mao, zaapelowali do czarnych, aby nie udzielali m i pom ocy.
To tyle, jeli chodzi o solidarno rasow. W okresie, kiedy Cleaver prze
byw a na w ygnaniu, rew olucja wicia w kraju kolejne triumfy. N ie bya to je d
n ak rewolucja, ktrej spodziew a si Cleaver, kiedy przyjecha do Algierii. Przeja
bow iem nie tyle stru k tu ry kom unizm u, ile jego m atryc, z ktrej czerpa niegdy
si. Z am iast repliki rewolucji bolszewickiej z 1917 roku, A m eryka dowiadczya
bolesnych parkosyzm w rew olucji kulturalnej w ym ierzonej przeciwko Bogu oraz
chrzecijaskiem u porzdkow i m oralnem u, ktrej w tkam i przew odnim i bya rasa

466

R O Z D Z IA 8.

i seks. M urzyni byli potrzebni jako przykryw ka walki o wyzwolenie seksualne. Tym
z nich, ktrzy wyznawali im i Jezusa C hrystusa, doradzano, aby pozostali we
Francji; Eldridge Cleaver dow iadczy tego na wasnej skrze.
Ku swem u zaskoczeniu Cleaver odkry, e m oi starzy przyjaciele w ygryw a
li w ybory i otrzym ywali lukratyw ne stanowiska. W ybierano ich do Kongresu; inny
z kolei zosta w icegubernatorem Kalifornii; cz z nich bya teraz burm istrzam i
miast, ktre niegdy stay w poodze. Nowy w spaniay wiat; wyglda na to, e w a
nie powstaje. W szystko to dao Cleaverovi nadziej, e dokonaj si zm iany na
lepsze. W krtce jed n ak zrozum ia, e dotyczy to tylko czarnych o okrelonych
pogldach. Kiedy zw rci si do swych ziom kw z prob o pom oc w pow rocie do
kraju, pow iedziano mu: Czarni u w adzy nie chc o tobie sysze, Eldridge. Nie
m a dla ciebie miejsca, zosta po p ro stu n a stae tam , gdzie jeste, bd czarnym
Francuzem i zajadaj francuskie ciasteczka59.
Cleaver w spom ina, e rada ta bya dla niego niczym w yrok - skazanie na
kolejny pobyt w w izieniu. Tym razem jed n ak stranikam i stali si jego dawniejsi
towarzysze, ktrzy na fali rewolucji kulturalnej porobili kariery, on za przebywa
poza krajem i bezskutecznie optow a za rew olucj polityczn. W roku 1980 Mick
Jagger zapyta W illiam a Burroughsa: Czym jest ta rew olucja kulturalna, o ktrej
mwicie?. Czy zdajesz sobie spraw - odrzek Burroughs, zwracajc si do niego
jak do opnionego w rozw oju dziecka, e trzydzieci czy czterdzieci lat tem u
czteroliterow e sowo nie m ogo pojaw i si w druku? Pytasz, czym jest rewolucja
kulturalna? D o cholery, czowieku, jak ci si zdaje, co m y robim y przez wszystkie
te lata60. Rewolucja kulturalna om ina Cleavera, ale we w asnym yciu, dziki
opow iedzeniu si za m onogam i i w ytrw aniu w niej, udao m u si doprow adzi
do rewolucji duchowej.
W roku 1959 lub 1960, kiedy odsiadyw a w yrok w San Q uentin, Cleaver
przeczyta Siedmiopitrow gr T hom asa M ertona. W owym czasie Cleaver by
katolikiem (W ybraem koci katolicki, gdy chodzili tam wszyscy M urzyni
i M eksykanie. Biali chodzili do protestanckiej kaplicy), ale odstrczaa go wizja
zakonnego ycia, ktre w jego rozum ieniu byo rw noznaczne ze skazaniem sam e
go siebie na wizienie. M erton go zafrapow a, ale Cleaver nie potrafi da wary
jego arliwej obronie stanu zakonnego61. Powiem to w prost, napisa, relacjonujc
opini, jak m ieli w tej sprawie in n i w iniow ie osadzeni w San Q uentin, uw a
alimy, e M erton jest n a swj sposb stuknity.
M im o to jed n ak due w raenie w yw aro na nim opisanie przez M ertona
H arlem u, now ojorskiego czarnego getta, zwaszcza za ten oto jego fragm ent:
Co nie zostao poarte, H arlem ie, w tw oim ciem nym tyglu przez haszysz, din,
obd, histeri i syfilis?, k t ry pniej przytoczy w Soul on Ice. W raenie to nie
byo jed n ak dostatecznie silne i gbokie, aby pow strzym a go przed zostaniem
czarnym m uzum an in em przykutym przez D iaba na dnie grobu, czy te za
pobiec jego pniejszej fascynacji m arksizm em . Cleaver nigdy nie wytum aczy,
dlaczego porzuci katolicyzm i przeszed na islam, eby zosta z kolei m arksistow
skim rew olucjonist, G dyby jed n ak dogbnie naw et studiow a M ertona, niewiele

W ASZYN G TO N , D.C., 1957

467

znalazby w jego dzieach powodw, aby w ytrw a w katolicyzmie. W ksice D o

m ysy wspwinnego widza, kt ra ukazaa si m niej wicej w tym sam ym czasie,
kiedy Cleaver pisa Soul on Ice, M erton nie w ykaza si niczym po n ad zam iesz
czenie w niej standardow ych liberalnych pochw a ruch u praw obywatelskich oraz
jego w kadu w ksztatow anie relacji m idzy rasam i. Z aw arta w Siedmiopietrowej
grze, a przeprow adzana z pozycji stricte katolickich krytyka, ktrej w alorem byo
nadanie problem om nkajcym H arlem w ym iaru m oralnego, w latach szedzie
sitych cakowicie zanika; jej m iejsce zaj m dy katolicyzm i goszenie hase, ktre
liberaom w ychodzio o wiele lepiej. Pod w ielom a w zgldam i byo to zjawisko
typowe dla okresu niepew noci oraz poczucia zagroenia Kocioa, ktre pojawio
si po Soborze W atykaskim D rugim .
Bez wzgldu na nasz krytyczny stosunek do Europy i A m eryki, nadal s one
u szczytu potgi, a nadziej przyszoci wci pozostaje liberalna m niejszo62.
M erton napisa to m niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy liberalna mniejszo
zajta bya atakowaniem R aportu M oynihana, gdy wskazywano w nim na istnienie
zwizku midzy gettem a stabilnoci rodziny. Jeeli Cleaver poszukiw a motywacji
dla pozostania w Kociele katolickim , w ksice takiej jak D om ysy wspwinne
go widza z pew noci odnale jej nie m g, poniew a M erton proponow a w niej
tylko jakie ckliwe panacea, cakowicie pom ijajce m oralny w ym iar ycia w getcie,
0 ktrym pisa by dwadziecia lat wczeniej. S rzeczy, o ktrych M urzyni wiedz,
e biay nie pozna ich nigdy63 - napisa M erton w Domysach. Jak to si jednak
stao, e on wie o rzeczach, ktrych biay nie pozn a nigdy, tego ju M erton
nie wyjani. M ona w tym widzie sentym entalizm , protekcjonalizm albo rasizm,
zaley to wycznie od stopnia dobrej woli interpretujcego. M erton upatruje te tej
tajemniczej spucizny, boskiego objawienia [kursywa E.M. Jones] w piewie Mahalii
Jackson, a take kilku spord bardzo wielkich, zapoznanych artystw jazzu64.
To jeden z najjaskrawszych przykadw patosu i pom patycznoci M ertona.
M ailer w Biaym M urzynie okaza si bardziej przenikliw y i nazw a jazz muzyk
orgazm u, orgazm u dobrego i zego. To okrelenie rw nie tru d n o uzna za wielk
sztuk. Jest to rodzaj kulturow ej w ykadni, ktra nadaje orgazm ow i z konotacj,
ale nie prbuje przynajm niej dopatryw a si m istycznoci w czym, co w isto
cie rzeczy stanow i kulturow y zapis ro zpadu m urzyskiej rodziny w Ameryce.
M erton jako kom en tato r k u ltu ry sta si czci spoeczestwa, przed ktrym
uciek dwadziecia lat wczeniej. U naocznia n am to dwie sprawy: potg kultury
popularnej tam tych czasw oraz u padek T hom asa M ertona, ale te zm ierzch
caoci katolickiej aktyw noci spoecznej. N a pocztku lat szedziesitych nawet
m nisi pustelnicy suchali Joan Baez oraz Boba D ylana, a co gorsze, pozwalali,
aby ksztatow ali oni ich kategorie pojm ow ania kultury. Z dolno Thom asa M er
to n a rozum ienia tego, co dzieje si w onie ruchu obrony praw obywatelskich
nie bya wiksza ni Joan Baez, a to dlatego, e oboje suchali tych samych pyt
1 piewali te sam e piosenki.
M uzyka ta, bardzo agodna w porw naniu z tym, co m iao pojawi si pniej,
m iaa wpyw na M ertona. Ludzie, ktrzy przychodzili go odwiedzi, a w przypadku

468

RO Z D Z IA 8.

czowieka, k try uw aa si za pustelnika, nie byo ich wcale mao, rycho do

w iadywali si, e m aj przynie ze sob skrzynk piwa albo butelk whiskey.
M erton najpierw pi, a nastpnie szed popyw a w tow arzystwie jednej lub kilku
kobiet z grupy osb, ktre goci. Pewnego razu, m wic o goliardach, ktrych
obsceniczn redniow ieczn poezj w Carm ina Burana opatrzy m uzyk Carl
Off, nazw a ich beatow ym i m n ich am i. By na najlepszej drodze, eby sam em u
sta si jednym z nich.
W ksice Catholic Counter Culture In America 1933-62 James Terence Fisher
nazywa Kerouaca i M ertona ostatnim i katolickim i rom antykam i. M erton zosta
beatowym m nichem p o d w pyw em rodzcej si kontrkultury, dla ktrej w zor
cem byy radochy negatyw w oraz obyczaje panujce w gettach, osabiajce
instytucj ro d zin y i niszczce seksualn m o ralno. K iedy p o d koniec ycia
M erton zaoy periodyk poetycki M onks P ond, nalega na Kerouaca, aby do
niego pisa. Ten jednak, w m iar ja k zblia si do kresu ycia, wydawa si coraz
bardziej skania w stron katolicyzm u, w ktrym w yrasta jako dziecko (M erton
i Kerouac zm arli w odstpie niecaego roku). G dy jed n a z jego m etres uczya go
m alowa, pisarz upiera si przy sporzdzaniu jednego po drugim serii portretw
wczesnego papiea, Jana XXIII. Innym razem , bdc w podobnie religijnym
nastroju, obstaw a przy tw ierdzeniu, e okrelenie Beat w ywodzi si od sowa
Beatitude (bogosawiestwo).
W wywiadzie dla CBS, sceptycznie nastaw iony Mike Wallace zapyta: Ma
pan na myli to, e beatnicy chc si zaprze samych siebie?. Kerouac odpar: Tak.
W ie pan, Jezus pow iedzia, e aby ujrze Krlestwo Niebieskie, trzeba si siebie
zaprze65. W innym program ie telewizyjnym Kerouac oznajm i, e codziennie
m odli si do braciszka, ktry um ar, do swojego ojca, do Buddy, do Jezusa C hry
stusa, do Dziewicy M a ry i... m odl si do tych piciu osb. Jeeli m ona to uzna
za katolicyzm, a w pew nym sensie w istocie nim by, to zakwalifikowa go m ona do
niezwykle synkretycznej jego odmiany. Kerouac odszed od praktykow ania wiary,
kiedy na pocztku lat czterdziestych w yjecha do Nowego Jorku w poszukiw a
n iu radochy negatyw w W roku 1953 seksualne ekscesy, alkohol, narkotyki
i oglna rozpusta spowodoway, e odczu potrzeb posiadania jakiej duchowej
alternatywy, drogi wyjcia, ale na pew no nie czego, co oznaczaoby konieczno
cakowitego wyrzeczenia si swoich wystpkw. W rezultacie zwrci si ku buddy
zmowi. Jak pisze Fisher: Kerouac w ybra buddyzm jako usprawiedliwienie swoich
lkw przed sukcesem i wiatem, gdy nie istniaa adna zdatna do tego katolicka
alternatyw a66. W w yborze K erouaca atwiej jed n ak dopatrzy si duchow ego
kom prom isu. Potrzebna m u bya duchow o pozbaw iona ciaru m oralnoci;
nauka katolicka, z jej potpieniem rozpusty i pijastw a, bya dla niego nie do
przyjcia. Z Budd jako swym przew odnikiem Kerouac w cakowitej sam otnoci
zaszywa si w lasach, niczym straak na wiey, skd w ypatryw a m a poarw.
Skutkowao to poczuciem osam otnienia, ktre na pow rt pchao go do barw oraz
uczestniczenia w pijackich bjkach na ulicach m iasta. Jeeli tak wyglda dyscyplina
duchowa, tru d n o wyobrazi sobie, co m ogoby by jej przeciwiestwem. Buddyzm

W A SZYN G TO N , D.C., 1957

469

praktykow any przez beatw nie by jednak surow ym doskonaleniem si, a ju

n a pew no nie w dziedzinie m oralnej. I to w anie stanow io o jego atrakcyjnoci.
Ted M organ, opisujc zauroczenie W illiam a B urroughsa buddyzm em , twierdzi, e
Pocigajce w budd y zm ie byo to, e nie m a w n im adnych bogw. Nie bya
to religia p o d o b n a do chrzecijastw a, islam u czy judaizm u, nie istniaa w niej ad
na w adcza b ro d ata posta groca ci w iecznym p o tpieniem , jeeli nie w yznasz
sw oich grzechw, nie byo w niej adnego potnego instytucjonalnego K ocioa
z m eczetam i, k atedram i i ca arm i k ap an w ... B uddyzm by elastyczny, na tyle
bezpostaciow y i posiadajcy dostateczn ilo o d m ian , by sta si atrakcyjnym dla
tak rnych ludzi, jak Jack K erouac, A llen G insberg, G ary Snyder i John G io rn o 67.

Buddyzm bardzo przemawia take do Thomasa Mertona. Fisher w tym wanie

upatruje pow odu jego stopniowego odrzucenia katolickiego triumfalizmu. M erton
zwraca si ku W schodowi, co jest sygnaem nowego okresu osobistej siy i dojrzaoci.
M oim zdaniem, lektura Domysw nie pozostawia adnych wtpliwoci co do natury
okresu osobistej siy i dojrzaoci M ertona. Wszystko, na co go sta, to niemiae
sekundowanie liberaom (nadziei przyszoci!) z pozycji, ktre teraz postrzega
jako trzym anie si z boku. Pocig M ertona do buddyzm u z pewnego przynajmniej
punktu widzenia, m ona interpretowa po prostu jako kolejny przejaw jego fascy
nacji beatnikowsk kultur. M erton sta si m nichem - beatem. W rwnej mierze
mieli na niego wpyw Kerouac, Bob Dylan oraz David Bowie. Poniewa kultura
popularna spod znaku sex, drugs and rocknroll, ktra rycho miaa zyska status
dominujcej, wydawaa si M ertonow i czym cakowicie odm iennym od tego, co
uwaa za am erykaski m ainstream w latach trzydziestych i czterdziestych, da si
nabra i do pewnego stopnia zm ieni perspektyw. Thomas M erton, podobnie jak
Eldridge Cleaver, nie zauway nadejcia kulturalnej rewolucji.
W innym m iejscu swej ksiki Fisher tw ierdzi, e denie M ertona do
poznania m droci W schodu uw olnio go od roli w zoru bezinteresownego katolic
kiego posuszestw a68; jest to teza, ktra zblia nas do istoty sprawy. Dla Kerouaca
kontakt z buddyzm em by podejm ow an w oparach alkoholowego zam roczenia
prb pow rotu do duchow oci katolickiej, w ktrej w yrasta jako dziecko. W przy
padku M ertona, czowieka, ktry na pow rt skania si ku pogldom bohemy, byo
to podenie w dokadnie odw rotnym kierunku. W obu przypadkach jestem y
w iadkam i ogrom nej klski katolickiej kultury w dotarciu ze swoim przekazem do
dwch spord najbardziej utalentowanych jej synw. M erton w swoich duchowych
poszukiw aniach w rci do pu n k tu wyjcia. Czowiek, ktry w roku 1941 zabra do
H arlem u kw iaty i w ystpow a przeciw ko ciem nem u tyglowi, unicestw iajcem u
jego m ieszkacw m arihuan, dinem i syfilisem, na kocu swojej drogi sta si
biaym M urzynem uganiajcym si za uciecham i negatyw w. Czowiek, ktry
zaczyna swoje apostolstw o M urzyna, przynoszc kw iaty do D om u Przyjani, za
koczy je urzeczony m tam i i alkoholikam i, ktrzy przew odzili seksualnej rew o
lucji, zmieniajcej ten kraj w ogrom ne getto rozbitych rodzin i seksualnej rozpusty,
zgodnie z ich w yobraeniem o uciechach negatyw w .

470

R O Z D Z IA 8.

U padek katolickiego apostolatu M urzynw by pow odem podw jnej szkody.

Przede wszystkim , katoliccy intelektualici w toku rewolucji kulturalnej, ktra
uczynia z M urzyna paradygm at wyzwolenia, zatracili swoj katolick tosamo.
K erouac i M erton to postaci reprezentatyw ne dla wczesnej i pnej fazy tego
procesu. Kerouac w ykorzysta obraz M urzyna w sposb, ktry za spraw ruchu
beatnikow skiego przyj si w kulturze. M erton, ktry w latach czterdziestych
m ia w iadom o m oralnego w ym iaru problem u, uleg liberalnej tendencji do
cakowitego zarzucenia pojcia seksualnej m oralnoci. M urzyni rw nie na tym
ucierpieli. Przyw dcy czarnej m niejszoci, na fali sukcesu, ktrego rdem byy
kolejne zwycistwa ruch u praw obywatelskich, zapom nieli o w ym iarze m oralnym
caego zagadnienia. Z chwil kiedy M urzyna uczyniono dysponentem m oralnej
legitymizacji w wiecie wieckim, u tracono z pola w idzenia fakt, e przyczyny roz
padu rodziny, wynikajcego z seksualnej niem oralnoci, tkw i w patologiach wy
stpujcych w getcie.
W poow ie lat szedziesitych za jaw nie w itokradczy poczytyw ano p o
gld, e katolicy, oprcz bran ia udziau w oficjalnie usankcjonow anych m arszach
i protestach w obronie praw obywatelskich, m og wnie wasny w kad w dzieo
ksztatow ania relacji i stosunkw rasowych. Thom as M erton jest p o d tym wzgl
dem tylko reprezentantem caego pokolenia katolickiego duchow iestw a w USA.
W ielebny George H. D unne SJ opisa swoje w raenia z m arszu w M ontgom e
ry, w Alabamie. Przecitny m ieszkaniec A labam y yje w przekonaniu, e w r u
chu praw obywatelskich uczestnicz jedynie peday, beatnicy i kom unici. Trzy
dziewczyny z w osam i na topielic, dokadnie w stylu Joan Baez, ktre, kiedy
dem onstracja ju si rozesza, w idziaem idce boso ulic za Jamesem Baldwinem,
m oim zdaniem tej opinii nie podw aaj69.
Nie m g jej rw nie podw ay James Baldwin, k try nie tai, e jest h o m o
seksualist. Czy ojciec D u n n o tym w iedzia, tego nie m oem y by pewni. W tym
konkretnym przypadku m oem y by jed n ak cakowicie spokojni o cnot owych
trzech dziewczt, z w ygldu podobnych do Joan Baez. Z akonnik jednoznacznie
m ylnie interpretuje jed n ak przesanie tego m arszu. W jawnej sprzecznoci z oczy
wistym w iadectw em w asnych zm ysw stw ierdza bowiem: Nie chodzio w nim
o w olno bycia b eatn ik iem ..., ale o w olno M urzyna z A labamy cieszenia si pe
ni praw w ynikajcych z am erykaskiego obywatelstwa70. W wietle wiadectwa
sam ego ojca D u n n e a jest rzecz niepraw dopodobn, aby trzem m odym dam om
chodzio w istocie o co rw nie abstrakcyjnego. Bycie beatnikiem byo sposobem
korzystania z seksualnego wyzwolenia, a jednoczenie yw ieniem przekonania, e
postpow anie takie prow adzi do zw ikszenia praw wyborczych. Jeeli dziewczta
te spayby z biaym i rasistam i lub m akleram i, ich sum ienie m wioby im co innego.
Ellen Tarry, czarnoskra pisarka, ktra przybya do H arlem u p o d koniec lat
dwudziestych, kiedy H arlem by jeszcze m odny, siedem dziesit lat pniej uznaa,
e czarni nie m aj ordow nika i stan taki utrzym uje si od czasu m ierci w ie
lebnego Johna LaFargea S.J., red ak to ra pism a A m erica, zaoyciela Catholic
Interracial C ouncil M ovem ent (Ruch Katolickiej Rady Midzyrasowej) i czowieka,

W A SZYN G TO N , D.C., 1957

471

ktry zachci baronow de H ueck do zaoenia w H arlem ie D om u Przyjani. Od

tam tej p o ry nie m am y przyw dcy- stw ierdzia Terry. O d poow y lat szedzie
sitych czarna spoeczno nie m a te adnego program u. Cay ru ch rozpad si
po m ierci M artina Luthera Kinga. Terry w spom ina take o Raporcie M oynihana,
nie nazyw a go jed n ak ani razu inicjatyw katolick, a tym bardziej nie u p a tru
je w nim inicjatyw y kogo, dla ktrego natchnieniem , podobnie jak dla niej, by
ojciec LaFarge.

ROZDZIA 9

SOUTH BEND, INDIANA, 1962

iatach pidziesitych, zw aszcza p rzed w yrokiem w spraw ie
sdowej R oth vs Stany Zjednoczone, k t ry sprawi, e ciganie
praw ne publikow ania m ateriaw i treci obscenicznych stao si
utru d n io n e, pow sta ciekawy zwizek we wzajem nych relacjach
am erykaskiego oraz w oskiego przem ysu filmowego oraz n o rm
now ania. H ollyw ood m usiao stosow a si do zapisw Kodeksu Produkcyjnego,
ktry zacz obowizywa na pocztku lat trzydziestych, a w duej czci powsta
z inicjatywy katolikw. Zabrania on pokazywania nagoci oraz przekazywania treci
nieprzyzwoitych lub obraajcych uczucia religijne. Aby obej przepisy kodeksu,
producenci, tacy jak Joseph E. Levine, sprowadzali do USA woskie filmy autor
stwa na przykad Federico Felliniego, krcone gwnie w Rzymie, siedzibie wadz
Kocioa katolickiego. Jeden z krtkich filmw Felliniego by czci trylogii, kt
rej wywietlanie stao si pow odem zoenia na pocztku lat pidziesitych pozwu
sdowego w sprawie Joseph B urstyn INC. vs. W ilson. Katolicy poszli wwczas na
barykady w obronie kultury przed zalewem, ich zdaniem , niem oralnych filmw,
ktre sprow adzano z katolickich W och. Cz W ochw bya jednak tak samo
oburzona skutkam i wywietlania w ich kraju filmw w yprodukow anych w USA.
Jedn z osb, ktre czuy si tym najbardziej zgorszone, by papie Pius XII, kt
ry wiele swoich wypowiedzi pow ici roli telewizji i filmu. Kiedy jednak w latach
pidziesitych z w olna p o p a d a w dem encj, paeczk po n im przejli inni.
K ardyna Alfredo O ttaviani by tak zaniepokojony skutkam i oddziayw ania treci
przekazywanych w filmach, e stworzy w asn sie kin, aby m ie pewno, e
bd w nich wywietlane jedynie te obrazy, ktre nie naruszaj m oralnoci.
W roku 1950, kiedy Pius XII i kardyna O ttaviani zajci byli zwalczaniem
groby kom unizm u, W. W. C harters wypow iedzia si o recepcji film w kinow ych
przez dzieci oraz jej nastpstw ach:

R O Z D Z IA 9.

474

M ae dziecko, ktre w ciem nociach kinow ej sali oglda film, obserw ujc gr
aktorw oraz rozwj fabuy, uw aa je za rzeczyw isto. W idzi dziaania ludzi w rze
czyw istym wiecie, nie za aktorw odgryw ajcych udaw ane role. Jego em ocje
narastaj w sposb, ktry opisano. Z ap o m in a o tym , co go otacza. Traci zwyk
kontrol n ad sw ym i uczuciam i, postp o w an iem i m ylam i. Identyfikuje si z tym,
co dzieje si na ekranie i zatraca si w filmie. Jego stan em ocjonalny m oe osi
gn tak intensyw no, e naw et p o dejm ow any przez nie wysiek, eby si z niego
otrzsn, m oe przynie n a d er niew ielki skutek. Rzdzi n im to, co o g ld a1.

A utorem przytoczonej tu wypowiedzi nie jest zgorszony katolicki hierarcha,

zaniepokojony m anipulow aniem ludzkim i em ocjam i; pochodzi on ze zbioru ese
jw po d redakcj B ernarda Berelsona, jednego z najbardziej znanych, wojujcych
psychologw -behaw iorystw lat pidziesitych i szefa rockefellerowskiej Rady
ds. Zaludnienia. C hyba naw et kardyna O ttaviani nie sprecyzowaby lepiej istoty
zarzutw wysuwanych p o d adresem Hollywood. W raz z upyw em lat pidzie
sitych, kiedy zagroenie k om unizm em m alao, proporcjonalnie roso zagroenie
ze strony Hollywood. O ttavianiego m artw i wpyw, jaki na ycie w oskich katoli
kw w ywieray hollyw oodzkie produkcje oraz niesione przez nie treci; niepokoi
si tym do tego stopnia, e w splnie z kardynaem Tardinim podczas trw ania
konklaw e u d a si do nastpcy Piusa XII, G iuseppe Roncallego, pniejszego
Jana XXIII i oznajm i m u, e pow inien zwoa sobr powszechny, aby odm odzi
kocielne wadze i stawi czoa nadcigajcem u z zew ntrz zagroeniu, ktre, cho
dopiero pojaw iao si na horyzoncie, byo ju w yranie wyczuwalne. O ttaviani
przygotowywa wszystkie wstpne propozycje dokum entw Soboru Watykaskiego
II; wikszo z nich nie zostaa przyjta przez Sobr, ktry poszukiw a nowych
sposobw rozw izyw ania problem w , w obliczu ktrych stan Koci. Kwestia
m etodologii nie pow inna jed n ak odw raca naszej uwagi od przyczyn zwoania
soboru. O ttaviani i Tardini byli przew iadczani, e Koci nie jest przygotowany,
aby przeciwstawi si napaciom na m oralno i instytucj rodziny, organizow a
nym za porednictw em m ediw przez Stany Zjednoczone, rzekom o sojusznika
Kocioa w antykom unistycznej krucjacie. W dokum encie z 15 stycznia 1962 roku
zatytuow anym ad moralny O ttaviani krytykuje prby
w prow adzania jako k ry te riu m m o raln o ci tego, co uyteczne, w ygodne, zgodne
z dobrem rasy, interesam i klasow ym i albo potg pastw a. W ten sposb tw orzy
si i upow szechnia system y filozoficzne, m o d y literackie o raz d o k try n y polityczne.
Prbuje si zastpow a chrzecijaski p o rzd ek m o raln y tak zw an etyk sytuacyj
n albo etyk indyw idualistyczn, czsto potp ian y m i przez Piusa XII, a ostatecz
nie potpionym i dekretem witego O ficjum w lutym 1956 roku. P odejm uje si
take prby zastpienia idei Boga, sankcji i obow izku etyk niezalen (to znaczy
o d erw an od chrzecijaskiej m o raln o ci)2.

Aluzja do szerm ujcych interesam i klasow ym i jest nader czytelna. Kiedy

jed n ak wczyta si w tekst, oczywiste staje si rwnie, e dokum ent pira O t-

SO U T H BEND, IN D IA N A , 1962

475

tavianiego pow icony adow i m o ralnem u naley odczytywa jako atak na obie
strony zim now ojennego konfliktu. Ju niebaw em stao si tak, e ataki na oficjal
nego sojusznika Kocioa w antykom unistycznej krucjacie zyskay pierw szestw o
nad w ystpieniam i w ym ierzonym i w ich rzekom ego wsplnego wroga. O ttaviani
atakuje ludzi kreujcych rzekom e sprzecznoci... pom idzy sztuk a m oralnoci,
bd pom idzy w olnoci w ypow iedzi i sum ieniem 3, czynic porednio aluzj
do coraz silniej atakow anego Legionu Przyzwoitoci, k t ry w obliczu zdecydo
wanych stara H ollyw ood o w prow adzenie ludzkiej nagoci na ekrany, walczy
o zachow anie standardw m oralnych w filmie. O ttaviani atakuje te wszelkie
bdy poniajce ludzk g o dno p o d faszyw ym pretekstem osw abadzania
czowieka z wszystkich wizw, w jaki sposb ograniczajcych jego rzeczywist
natur. ad m oralny m a okrelony cel, jest nim nie tylko prow adzenie czowieka
ku jego rzeczyw istem u przeznaczeniu, ale take jego obrona przed wszystkimi
doktrynam i i praktykam i, ktre uzaleniaj go od pogldw, m d i nam itnoci
sprzecznych z godnoci jego rozu m u 4.
P o d p o rz d k o w a n ie u m y su n a m i tn o c io m sp rz ec zn y m z ro zu m em
byo w anie istot dziaa podejm ow anych w latach pidziesitych przez spe
cjalistw od wojny psychologicznej. Celem i istot reklam y byo sprawienie, eby
zaw arty w niej przekaz nie podlega racjonalnej kontroli um ysu, tak aby zm ani
pulow a nabywc i skoni go do kupienia rzeczy cakowicie m u zbdnej, bd
te dokonania zakupu tow aru z innych przyczyn ni jego uyteczno. W latach
pidziesitych ludzie w yszkoleni przez OSS oddali swoje um iejtnoci i o d k ry
cia w znakom icie opacan sub am erykaskim korporacjom , ktre wykorzy
styway je do w ym uszania na klientach dokonyw ania w yborw nielecych w ich
interesie. Jak pisze Simpson:
Prow adzone przez am erykaski rzd k am panie n a rzecz bezpieczestw a n a
rodow ego zazwyczaj po k ryw ay si z kom ercyjnym i deniam i gw nych reklam odaw cw , firm m edialnych oraz przedsibiorczej w arstw y uniw ersyteckich
m enaderw i wykadow cw. A gencje wojskowe, wrywiadowcze i propagandow e,
takie jak D ep artam en t O b ro n y oraz C en traln a A gencja W yw iadow cza w ydatnie
finansow ay w szystkie prow adzone po II w ojnie wiatowej b a d an ia n ad tech n ik a
m i przekonyw ania, so nd aam i opinii publicznej, przesucha, politycznej i m ilitar
nej m obilizacji, propagow aniem ideologii i inn y m i zw izanym i z n im i kw estiam i.
W ikszo naukow ej p o d b u d o w y now oczesnej reklam y oraz tech n ik m otyw acyj
nych zaczerpnite zostao z b a d a n ad tech n ik am i przekonyw ania5.

W dalszych fragm entach adu moralnego w ida w yraniej, w czyj stron

kardyna kieruje swj gniew. Stwierdziwszy, e ad m oralny broni niezm iennych
zasad chrzecijaskiej skrom noci i czystoci, pisze nastpnie:
W iemy, ile energii w dzisiejszych czasach pow ica w iat m ody, k in a i prasy,
by w strzsn podstaw am i chrzecijaskiej m oraln o ci w tych kw estiach, zupenie
jakby szste przykazanie naleao uzna za przebrzm iae i w p en i folgowa wszelkim

476

R O Z D Z IA 9.
nam itnociom , naw et sprzecznym z natur. S obr bdzie m ia co d o pow iedze
nia w tej sprawie. Nazwie i ostatecznie p otpi w szystkie pr b y w skrzeszenia p o g a
stw a i w szystkie denia, ktre p o d paszczykiem psychoanalizy chc uspraw iedli
wi naw et to, co jest b ezp o red n io sprzeczne z p o rzd k iem m o ralnym '.

M oskw tru d n o byo uw aa za lidera wiata mody, nie m ona te byo

przyj, e jest ona znaczcym p ro d u cen tem filmw. Z arzuty kardynaa ogl
nie w ym ierzone s w Z achd oraz k onkretnie w Hollywood. O ttaviani potpia
wspczesny wiat niem al in toto, w raz z jego hodow aniem technicznem u
postpow i, m odelam i ycia i coraz w ikszym arsenaem narzdzi propagandy
oraz reklam y, i naw et na soborze pow szechnym , o ktrym m w i si, e otworzy
okna Kocioa na pow iew liberalizm u, czyni to w sposb, ktry Paula Blansharda
skoniby do stw ierdzenia: A nie m w iem ?.
Pow innim y pam ita, e propaganda i reklam a byy specjalnoci am ery
kaskiego rzdu oraz CIA, oficjalnie sojusznikw W atykanu w wojnie z k om uni
zm em . Jednak na pocztku lat szedziesitych, w czasach Soboru W atykaskiego
II, przym ierze to naleao ju do przeszoci. Zostao zerw ane gwnie dlatego,
e coraz bardziej oczywiste stawao si, i propaganda i reklam a, przed ktrym i
ostrzega O ttaviani, s wykorzystywane znacznie skuteczniej przeciwko katolikom
ni kom unistom . O znaki tego byo wida po obu stronach. W przypadku W atykanu
bya to Ostpolitik, w przypadku Rockefellerw prow adzona przez nich kam pania
na rzecz stosow ania rodkw antykoncepcyjnych - zapow iadao to nadejcie
now ych czasw, epoki, ktrej ukoronow aniem bya zorganizow ana po d auspicja
m i O N Z bukaresztaska K onferencja na rzecz Z aludnienia i Rozwoju, podczas
ktrej W atykan zawar sojusz z kom unistycznym i pastw am i bloku w schodniego
i Trzecim wiatem, aby zablokowa starania Rockefellera o w prow adzenie na ca
ym wiecie m altuzjaskich kw otow ych ogranicze dotyczcych liczby urodze.
N a pocztku lat szedziesitych zainteresow anie Johna D. Rockefellera
III ponow nie dao o sobie zna, a byo to spow odow ane przez kilka przyczyn.
Po pierwsze, Koci katolicki by teraz jedynym przeciw nikiem jego kam panii
n a rzecz eugeniki. Z chw il kiedy gw ne K ocioy p rotestanckie zagodziy
swoje stanow isko w spraw ach zwizanych z seksualnoci, jedyn przeszkod na
drodze w prow adzenia na caym wiecie polityki Rockefellera stali si katolicy.
Rockefellerowi day te do m ylenia wieci o zbliajcym si zw oaniu soboru
powszechnego. Jego biografowie, H arr i Johnson, w spom inaj, e pontyfikat Jana
XXIII, w ybranego papieem w roku 1958, zdaw a si zapow iada zagodzenie
doktryny rzym sko-katolickiej. W pierw szych latach sidm ej dekady XX w ie
ku w rodow isku liberalnych katolikw uw aano za przesdzone, e Koci
zagodzi swoje stanow isko w kwestii kontroli urodze. G dyby rzeczywicie m iao
do tego doj, John D. Rockefeller III zam ierza uczyni wszystko, co w jego mocy,
aby si do tego przyczyni.
Z ainteresow anie to byo je d n a k oboplne. W tym sam ym czasie, kiedy
Rockefeller szuka m oliw oci realizacji sw oich interesw poprzez osabianie

SO U T H BEND, IN D IA N A , 1962

477

katolickiego sprzeciw u w obec eugenicznego trak to w an ia seksualnoci, cz

am erykaskich katolikw zabiegaa o wiksz akceptacj ze strony protestantw,
to za oznaczao pozyskiw anie przychylnoci ludzi, ktrzy zarzdzali fundacjam i.
Rene W orm ser skary si, e katolicy zostali w yczeni z udziau w badaniach
spoeczno-socjologicznych w nastpstw ie wiadomej polityki fundacji. O d roku
1957 W orm ser m ia pow ody by pisa:
Jest w tym kraju trzydzieci m ilionw katolikw, kt rzy utrzy m u j bardzo w ie
le collegeow i uniw ersytetw . Instytucje te nie nale d o faw oryzow anych przez
zesp fundacji, a zw izani z n im i uczeni m aj niew ielk szans n a pozyskanie
od fundacji dotacji na b adania. By m oe istnieje u zasad n io n y p o w d takiej dys
krym inacji. Jeeli tak, nie p o trafi odgadn, na czym o n polega. To praw da, insty
tucje katolickie zostay zaliczone do instytucjonalnych donatariuszy, dla ktrych
Fundacja Forda przeznaczya o statn io o g ro m n sum pienidzy, co zasuguje na
najbardziej entuzjastyczn spoeczn aprobat. Jednak w p rzy p ad k u specjalnych,
indyw idualnych dotacji, o d nalezienie w gronie don atariu szy instytucji katolickiej
jest zaiste rzadkoci7.

Pod koniec lat pidziesitych ojciec Theodore Hesburgh, rektor Uniwersyte

tu N otre Dam e, by tak sam o zatroskany brakiem w sparcia ze strony fundacji, jak
W orm ser. Postanow i uczyni wszystko, co si da, eby dotacje otrzym a; jedno
ze rde podaje, e poszed do fundacji, a tam pow iedziano m u, e aby ubiega
si o pienidze, m usi zredukow a liczb wykadowcw. Ojciec H esburgh poszed
za t rad i w rezultacie w ystpi o przyznanie grantw, a w roku 1961 otrzym a
stanow isko czonka zarzdu Fundacji Rockefellera. Pniej, w latach kiedy F un
dacja zaangaow aa si w kam pani na rzecz aborcji, zosta jej przew odniczcym .
N a pocztku lat szedziesitych stao si jasne, e katolicy pokroju H esburgha oraz fundacje przychylne eugenice zrozumiay, e m og co zyska na wzajem
nej wsppracy. Czego chcieli katolicy, tacy jak H esburgh, byo oczywiste. Zaleao
im na pienidzach, ale pragnli zarazem , aby spyna na nich cz powszechnego
szacunku, ktrym cieszyy si fundacje, dziki czem u z obsesyjnego onanisty i p o d
gldacza, jakim by Kinsey, potrafiy uczyni w oczach opinii publicznej wielkiego
naukowca. Niektrzy katolicy przekonali si, e pozyskiwanie grantw sprowadzao
si do alternatyw y wszystko albo nic. Jako e fundacje byy praktycznie spiskiem
zam knitych dyrektoriatw sucych interesom etnicznym , jeeli jaka uczel
nia otrzym aa pienidze o d jednej z nich, m iaa moliwo uzyskania ich take
od wszystkich pozostaych, a kiedy p o d koniec lat szedziesitych rzd zwikszy
swoje zaangaow anie w finansow anie wyszych uczelni, akceptacja przez fu nda
cje oznaczaa rw nie otw arcie dostpu do funduszy pastwowych. O statecznie,
na pocztku lat siedem dziesitych stan ten zosta usankcjonow any praw nie na
m ocy w yroku Sdu Najwyszego w sprawie Lem on vs. K urtzm an, zgodnie z k t
ry m przekazyw anie pienidzy rzdow ych katolickim szkoom podstaw ow ym
uznano za sprzeczne z konstytucj, ale jednoczenie, orzeczenie w sprawie Tiltona dopucio przekazyw anie ich katolickim wyszym uczelniom . Najwaniejsz

478

RO Z D Z IA 9.

rnic dzielc szkoy podstaw ow e o d uczelni bya ich sekularyzacja. Katolickie

uniw ersytety zsekularyzow ay si gw nie za spraw uw olnienia si spod kurateli
Kocioa, a m otorem tego procesu by ojciec H esburgh. Rwnie konkretne byy
denia fundacji. C hciay one, aby Koci zrezygnow a ze sprzeciw iania si anty
koncepcji, a ludzie, tacy jak John D. Rockefeller III, uwaali, e w urzeczywistnieniu
tego denia ojciec H esburgh m oe odegra kluczow rol.
10 padziernika 1962 roku, w przeddzie otwarcia Soboru Watykaskiego
II, rockefellerowska Rada ds. Z aludnienia, w nastpstw ie rozm w prow adzonych
midzy wybitnym i katolickimi autorytetami, przedstawicielami organizacji Planned
P arenthood oraz funkcjonariuszam i Rady ds. Z aludnienia, przyznaa Uniwersyte
towi N otre D am e dotacj w wysokoci piciu tysicy dolarw na zorganizowanie
w grudniu dw udniow ego spotkania, ktre zgrom adzi przedstawicieli rozmaitych
wiatopogldw, religijnych i innych, w celu przedyskutow ania zagadnie zwi
zanych z przyrostem naturalnym , w szczeglnoci za dla rozpoznania obszarw
moliwych zbienoci stanow isk w podejciu do w ym ienionych kwestii8.
K onferencja ta odbya si dopiero na pocztku roku 1963, jed n ak przygo
tow ania do niej trw ay przez cae lato 1962 roku. Im puls dla jej zorganizow ania
nie wyszed jed n ak od H esburgha; rol t speni dokum entalny film stacji CBS,
zatytuow any Birth Control and Law, a w yem itow any 10 m aja 1962 roku. Jedn
z wystpujcych w n im osb by ojciec John A. O Brien, teolog z uniw ersytetu
N otre D am e, ktry zw rci na siebie uwag proantykoncepcyjnego lobby swoim
artykuem Lets Take Birth Control O ut o f Politics, k try ukaza si 10 listopada
1961 roku w czasopim ie Look. D okum entalny film CBS by pow szechnie k ry
tykowany w katolickiej prasie jako propaganda na rzecz antykoncepcji. W ielebny
John B. Sheehin zgani bezkrytyczn postaw m oderatora, Erica Severeida w sto
sunku do Planned Parenthood i nazwa film rozbudow an reklam tej organizacji.
W ielebny John C. K nott, szef w ydziau ds. rodziny Krajowej Katolickiej
Akcji D obroczynnej z siedzib w W aszyngtonie, stwierdzi, e CBS udow odnia,
i staa si m edium public relations propagujcym k o nkretn filozofi ycia oraz
nadm iernie uproszczone rozw izania ludzkich problem w , i pyta, dlaczego CBS
nie daa katolikom tyle sam o czasu antenow ego na przedstaw ienie ich stanowiska.
Najwyraniej przeoczy zasugi ojca O Briena, a by m oe uwaa, i jego p ro p o
zycj stw orzenia zespou katolickich oraz protestanckich ekspertw w celu pod
jcia prby rozw izania problem u tru d n o zakwalifikowa jako wyraz stanowiska
katolikw. Z pew noci jed n ak nie by zbudow any opiniam i oraz stanow iskiem
ojca OBriena i nie w yw ary one na n im wraenia.
Znaleli si je d n a k ludzie, ktrzy m ieli w tej spraw ie o d m ienne zdanie.
6 lipca 1962 roku Cass Canfield, przew odniczcy fundacji Planned P arenthood
i czonek zarzdu Rady ds. Z aludnienia, napisa do ojca O Briena, inform ujc go,
e od lat ledzi jego artykuy i jest p o d w raeniem sw w ypow iedzianych przez
niego w w yem itow anym ostatnio program ie stacji CBS. D eklarujc ch rozwija
nia dialogu na ten tem at m idzy rnym i spoecznociam i religijnymi, Canfiels
zaprosi O Briena do wzicia udziau w maej dyskusji - gwnie katolickich, p ro

SO U T H BEND, IN D IA N A , 1962

479

testanckich i ydowskich duchow nych, ktra m iaa si odby rankiem 25 padzier

nika w jednym z now ojorskich hoteli, a jej p rzedm iotem m iao by om wienie
kwestii regulacji podnoci w kontekcie wiadom ego rodzicielstwa oraz przyrostu
naturalnego. N a zakoczenie Canfield przedstaw i kilka bardzo oglnych pyta,
ktre m ogyby zosta przedyskutow ane na w spom nianym spotkaniu, na przykad,
jaki jest oglny stosunek zw olennikw rnych w iatopogldw do problem u
zaludnienia, a take: jakie s m oliw oci - w onie sam ych w splnot religijnych
oraz m idzy w splnotam i religijnym i a federacj Planned P arenthood - ideowego
i praktycznego w spdziaania w obszarze tych jake yw otnych kw estii9.
24 lipca Canfield otrzym a odpow ied, jed n ak nie od ojca 0 Briena, lecz
od G eorgea Shustera, w sppracow nika ojca H esburgha z N otre D am e, in fo rm u
jc go, e nie m oe by m ow y o uczestnictw ie 0 Briena w organizowanej przez
Planned P arenthood konferencji:
Przy obecnym stanie spraw jest rzecz niem oliw , aby katoliccy ksia oraz
wieccy, ktrzy przestrzegaj zalece (a niew tpliw ie o n ich p an u chodzi), uczest
niczyli w sp otkaniu sponsorow anym przez P lan n ed P arenthood. N a to nie p rzy
sza jeszcze pora. O soby zaproszone m usz uzyska zezw olenie n a uczestnictw o
o d now ojorskiej kurii, a w ydaje si, i nie m a m oliw oci, aby jej odpow ied bya
pozytyw na10.

W rezultacie, zam iast spotkania w N ow ym Jorku, Shuster zoy propozycj

zorganizowania identycznej konferencji na N otre Dam e, sugerujc, e sam a nazwa
uczelni bdzie gw arantow aa, i spotkanie nie wywoa niepodanych skojarze,
a oprcz tego katolikom skonnym w sppracow a w sprawie kontroli urodze
pom oe unikn czujnego oka kardynaa Spellmana:
Takie rozw izanie u su n o b y w szelkie tru d n o ci zw izane z uczestnictw em
[w spotkaniu] p ro m in en tn y ch katolikw, poniew a w szelkie p roblem y zwizane
z udziaem w konferencji sponsorow anej przez P lan n ed P a ren th o o d zostayby ro z
w izane. U niw ersytet jest n a to gotow y i obecnie organizuje cykl sp o tk a z ro zm a
itych dziedzin, podczas kt ry ch istotne problem y s om aw iane w o parciu o zach o
w anie p ary tetu m idzy katolikam i i inn y m i uczestn ik am i11.

W licie do Rockefellera III z 31 lipca Canfield ledwie kontroluje emocje:

odpow ied Shustera nazywa w ysuchaniem m odlitw y dziewicy. Canfield dzie
wic nie by i praw dopodobnie take nie m ia zwyczaju si m odli, ale w kocu
udao m u si dokona dosy znaczcego w yom u i znale paszczyzn rozm o
wy z katolikam i, ktrzy byli ostatni przeszkod na drodze do pow szechnego
zaakceptow ania antykoncepcji. W latach pidziesitych Rada ds. Z aludnienia
utrzym yw aa k o n tak t z W illiam em J. G ibbonsem , jezu it z B altim ore, ktry
p rosi j o dofinansow anie przedsiw zicia o nazw ie N ew York Professional
Sodality; bya to propozycja p o traktow ania zagadnienia przeludnienia jako p ro
blem u przede wszystkim n a tu ry m oralnej. Propozycja ojca G ibbonsa wywoaa

480

RO Z D Z IA 9.

konsternacj Rady. Frederic O sborne w m em o ran d u m skierow anym do Dudleya

Kirka w yrazi pogld, i tru d n o w yobrazi sobie pow an w ym ian pogldw
o p a rt n a takich zaoeniach, zw aszcza e G ibbons p roponow a, aby kade
ze spotka rozpoczyna uroczystym przyrzeczeniem respektow ania praw a ka
dego rodzica do udziau w tw orzeniu ycia. Jeeli o to m iao chodzi katolikom ,
Rada ds. Z aludnienia nie bya tym w aden sposb zainteresowana. Propozycja
Shustera spotkania na uniw ersytecie N otre D am a bya jednak czym cakowicie
innym i Canfield nam aw ia Rockefellera, aby wyoy na to pienidze, twierdzc,
e suyoby to bardzo poytecznem u celowi.
Frank N otestein, k try w iedzia o planowanej dyskusji, wydawa si zgadza
z Canfieldem i wylicza pozytywne skutki, jakie m oe ona przynie. Przede wszyst
kim R ada ds. Z alu d n ien ia i zaproszeni na sp otkanie protestanci, zw olennicy
antykoncepcji, bd m ieli okazj
w yw rze dodatkow y nacisk n a liberalnych katolikw, aby w zm ocni w Kociele
rodow iska uznajce: (a) p o trzeb tolerancji dla pogldw innych ni katolickie,
(b) zasadno w ycofania si katolikw z de do ustanow ienia zakazw praw nych
uniem oliw iajcych niekatolikom postpow anie zgodne z ich pog ld am i m o raln y
m i, (c) potrzeb zw rcenia wikszej uw agi w nauczaniu K ocioa na kw esti o d p o
w iedzialnoci rodzicielskiej12.

O prcz tego, konferencja pow inna da okazj katolikom do przedstaw ienia

swojego stanow iska niekatolikom , zwaszcza zapoznania nas, w dogbny sposb,
z niemoliwymi niem al do przezwycienia ograniczeniam i w stanowisku Kocioa
oraz dziaaniam i w zakresie ktrych dokonanie zm ian jest moliwe13.
Zdaniem Notesteina, tego rodzaju konferencja nie mogaby co prawda wpyn
na zm ian treci nauczania Kocioa w kwestii kontroli urodze, m ogaby jednak
w zm ocni to rodow isko w Kociele, z k t ry m cz nas w splne aspiracje,
a dziel m inim alne rnice. [W ziwszy to p o d uwag] publikacja w ynikw k o n
ferencji byaby rzecz bezcelow, poniew a w yw oaaby gniew hierarch ii i u tw ar
dzia stanow iska, doprow adzajc do pow stania dw ch niew zruszonych frontw.
S tronnictw o proantykoncepcyjne m oe jedynie w yw iera w pyw n a tych spord
znaczcych katolikw, ktrzy b d uczestniczyli w k onferencji14.

Przy tych zaoeniach - dodaje N otestein - jest rw nie wane, abymy

do uczestniczenia w konferencji nie w ybierali reprezentatyw nych katolikw, lecz
tych, ktrzy zajm uj stanow isko ja k najbardziej zblione do naszego. Pow innim y
dy do zwikszenia naszych wpyw w w tej wanie grupie15. Innym i sowy,
Rada ds. Z aludnienia bya skonna sfinansowa spotkanie na uczelni N otre Dame
p o d tym w arunkiem , e zaproszeni do udziau w n im zostan jedynie liberalni
katolicy, czyli osoby skonne dziaa na rzecz zm iany stanowiska Kocioa w kwestii
kontroli urodze. N otestein sugeruje nawet, aby pom in takie osoby ja k ojciec
Z im m erm an z pew noci m ajc na myli A nthonyego Z im m erm ana SVD, zna

SO U T H BEND, IN D IA N A , 1962

481

nego przeciw nika kontroli urodze. W innym licie do Rockefellera datow anym
na 2 sierpnia N otestein ponow nie sprzeciw ia si zapraszaniu reprezentatyw nych
katolikw . Jedynymi, ktrzy m aj by zaproszeni, s katolicy zajm ujcy stano
wisko jak najbardziej zblione do naszego.
O sobicie chciabym p o n o w n ie podkreli m oje p rzekonanie, e trzeba uczy
ni wszystko, aby w grupie tej znaleli si w ycznie katolicy o n astaw ieniu liberal
nym . Po pro stu nigdzie nie dojdziem y, jeli b d tam zw olennicy praw ego skrzyda.
R ozm ow y te w inny by p row adzone m idzy tym i oso b am i z obu stron, ktre dziel
m inim alne rnice stanow isk16.

Brak jakichkolwiek wiadectw, aby podczas negocjacji w sprawie konferencji

Shuster, ktry prow adzi korespondencj, bd H esburgh, ktrego zgod o d n o
tow ano, w jakikolw iek sposb zaprotestow ali przeciw ko narzucaniu N otre Dam e
przez Rad ds. Z aludnienia tego, jakich katolikw uczelnia m oe zaprosi do wzi
cia udziau w spotkaniu. Najwidoczniej wytyczne N otesteina, wedle ktrych naley
zaprosi wycznie liberalnych katolikw, nie byy naruszeniem wyznawanej przez
H esburgha zasady zachow ania rzeczywistej autonom ii oraz akadem ickich swo
b d wobec wszelkich w adz spoza samej akademickiej wsplnoty, czy to wieckich,
czy to duchow nych. H esburgh zaw ar j w przem w ieniu wygoszonym w roku
1967, kiedy to w yprow adzi U niw ersytet N otre D am e spod wadzy Kocioa kato
lickiego, a kierow anie nim o d d a w rce wieckiego zarzdu. Kiedy jednak Rada
ds. Z aludnienia przedstaw ia m u swoje dania, wojowniczo H esburgha znika
bez ladu, a jej miejsce zaja cakow ita ulego. N otestein w ida wyczuwa, e
H esburgh naley do tego pokroju katolikw, na ktrych najbardziej m u zaleao,
m ianow a go wic przew odniczcym konferencji w m iejsce Johna D. Rockefellera
III, ktrego osoba, za spraw jego pow iza z ruchem na rzecz antykoncepcji oraz
kontroli urodze, m ogaby by odebrana jako nazbyt kontrow ersyjna. Przypusz
czam - pisze N otestein o H esburghu - e bdzie skutecznie blokow a przed
stawianie rozwlekych w yw odw teologicznych, ktre s niepotrzebne, poniew a
stanow iska stron s znane. N ikt nie zam ierza nikogo naw raca argum entam i na
poziom ie teologicznym .
Rockefeller najw idoczniej da si przekona argum entacji Notesteina. W li
cie do Cassa Canfielda z 6 sierpnia nazywa propozycj Shustera zachcajcym
kolejnym krokiem w w anym i delikatnym obszarze. Przychyla si rwnie do
sugestii N otesteina, aby osoby m ogce uczestniczy [w konferencji] wybiera
spord tych o liberalnych pogldach; w przeciw nym razie bdzie tru d n o o to,
aby spotkania okazay si szczeglnie konstruktyw ne17.
N a pocztku sierpnia spraw a konferencji na uniw ersytecie N otre Dam e
bya ju przesdzona, przynajm niej w wyszych grem iach Rady ds. Zaludnienia.
We w rzeniu 1962 roku Rada dyktow aa ju nie tylko to, kto m oe by na ni
zaproszony, ale te, jakie ksiki zostan na niej zaprezentow ane i om w ione (na
przykad A Citizens Perspective on Population pira Johna D. Rockefellera oraz
Does Overpopulation M ean Poverty Josepha Jonesa), ustalono take, jakie padn

482

R O ZD ZIA 9.

pytania, oraz - co atwo si dom yli - jakich naley udziela na nie odpowiedzi.
U niono, z jak H esburgh zaakceptow a w arunki postaw ione przez Rockefel
lera, pozw ala sdzi, e akadem icka w olno bya w istocie pretekstem , ktrym
posuono si, eby uniw ersytet N otre D am e m g otrzym a dotacje z fundacji.
W swoich w spom nieniach H esburgh opowiada, e broni am erykaskiego teologa
Johna C ourtneya M urraya przeciw ko kardynaow i O ttavianiem u. To doskonay
przykad sposobu m ylenia H esburgha. A kadem ickie sw obody s rw noznaczne
z bronieniem katolikw przed wpywem Rzymu. O znacza to rwnie uleg akcep
tacj wszelkich przedsiwzi zw olennikw eugeniki, czy bdzie to antykoncepcja,
czy akcja afirm atyw na, ktr H esburgh p o p ar w latach siedem dziesitych przy
okazji sprawy Bakkego. W roku 1962, kiedy ostatecznie ustalano plany konferencji
na uniwersytecie N otre D am e, H esburgh ani razu nie sprzeciwi si w arunkom
narzucanym przez Rad, ktra m iaa decydow a o tym , kto bdzie m g w niej
uczestniczy. Nie sprzeciwi si take tem u, e narzucono mu, jakie m ateriay bd
na niej prezentow ane, kto bdzie zaproszony (lub nie bdzie), i jakie bd tem aty
dyskusji. W m em orandum zatytuow anym Kilka swobodnych propozycji w sprawie
Konferencji na Notre D am e C aneld napisa: Uczestnicy konferencji pow inni
om w i kwesti tego, czy wyznawcy jakiejkolw iek w iary m aj prawo inicjowa
i wpywa na proces stanow ienia praw a inaczej ni jako jednostki, wyraajce
tylko w asne pogldy.
Nie trzeba by geniuszem , aby przew idzie odpow ied na tak tendencyjnie
postaw ione pytanie. Liberalnie nastaw ieni katolicy mieli publicznie owiadczy, e
ich sprzeciw wobec antykoncepcji jest osobisty i nie m arz nawet o narzucaniu
swoich pogldw innym , a ju na pew no nie zam ierzaj wpywa na stanowienie
stosownego prawa. Istotne jest, e Rockefeller nie m ia wtedy poczucia, e jest w sta
nie nakoni Koci do zm iany jego nauczania w sprawie antykoncepcji; pniej
jed n ak zm ieni opini w tej sprawie. M im o to uwaa, e Rada ds. Z aludnienia
m oe przekona liberalnych katolikw, aby gosili swoim mniej owieconym wsp
wyznawcom , e jako katolicy nie m aj adnego interesu we w pyw aniu na proces
stanow ienia am erykaskich przepisw dotyczcych antykoncepcji. O rganizacja
P lanned P arenthood podja ju dziaania w celu zniesienia przepisw zabrania
jcych stosow ania antykoncepcji w stanie C onnecticut. By to jed n ak dopiero
pocztek. Leo Pfeffer powie pniej, e finansow anie antykoncepcji przez wadze
stanowe byo adresow ane przede wszystkim do spoecznoci m urzyskiej i dla
jej w asnego dobra. G w n przeszkod na drodze do realizacji tych planw by
sprzeciw Kocioa katolickiego.
Canfield stale podkrela, e w sprawie antykoncepcji rozsdni katolicy czyli tacy, ktrym zaleao na pienidzach Rockefellera - pow inni zatrzym a swoje
opinie dla siebie. Taki by cel konferencji, a przyjm ujc pienidze od Rady ds. Z a
ludnienia na narzuconych przez ni w arunkach, H esburgh pokaza, e przyzwoli
na takie rozwizanie. U czestnicy konferencji m ieli zrozum ie, e jeli jaka wspl
nota religijna prbow aaby wpywa na ustanaw ianie prawa, staw iaoby to pod
znakiem zapytania zasad tolerancji. W edug Canfielda, pow odem , dla ktrego

SO U T H BEND, IN D IA N A , 1962

483

Rada ds. Z aludnienia wyoya pienidze, bya nadzieja, e liberalne przekonania

czci katolikw, zyskaj wiksz popularno w ew ntrz Kocioa, a rozwaania
praktyczne w powizaniu z ograniczaniem liczebnoci populacji (a take badaniam i
biologicznym i, po czci lub w caoci finansow anym i przez katolikw) sprawi,
e ich stosunek do stosow anych m etod bdzie coraz to m niej restrykcyjny18.
Fred Jaffe, zastpca dyrek to ra ds. in form acji i edukacji P lanned Parenth o o d rw nie uczestniczy w dialogu, k t ry zawiza si w postaci w ym iany
m e m o ra n d w i d o sz e d do id en ty czn y ch w nioskw . K onferencja p o w in n a
skoncentrow a si bardziej na celach ni m etodach. Przyczynioby si to do
zniwelowania rnic, a take, chocia tego ju nie napisa, sprawioby wraenie,
e obstaw anie Kocioa na stanow isku, i niektre m etody s niem oralne, w yda
waoby si nieracjonalne. R ada ds. Z aludnienia natom iast przedstaw iaby si jako
otw arta na wszystkie metody. Podsum ow ujc swoje rozw aania, Jaffe poda list
katolikw m ile w idzianych przez fundacj. Znaleli si na niej w spom niany ju
ojciec G ibbons SJ, ojciec Joseph G rem illion z Krajowej Katolickiej Akcji D obro
czynnej, ktry o d daw na w sppracow a z N otre Dam e, ojciec H esburgh i ojciec
W alter Im biorski z C ana Conference w Chicago (ktry pniej zrzuci sutann
i oeni si, a kiedy um ar, nie pochow ano go zgodnie z katolickim obrzdkiem ).
29 padziernika Shuster ponow nie napisa do C anfielda w sprawie obsugi
m edialnej konferencji, wykazujc w tej kwestii daleko posunit dwulicowo.
Prosi, aby nie inform ow a m ediw z w yprzedzeniem o konferencji, poniew a
dowiedzieliby si o niej nieprzychylni jej ludzie, w tym take m iejscowy biskup.
Jednoczenie jed n ak w tym sam ym licie podkrela, i w nadziei na porednie
korzyci zaprosi na ni jednego czy dw ch redaktorw w iodcych katolic
kich periodykw . D oskonale zgadza si to z tym , co Shuster pow iedzia Canfieldowi w sierpniu, kiedy stw ierdzi: poruszam y si p o relatyw nie tru d n y m
terenie; w nadziei na lepsz przyszo w skazane jest podj rodki ostronoci.
Shusterowi a tak bardzo nie zaleao na utrzym yw aniu konferencji w tajemnicy,
gdy to on ustala sposb wyjcia inform acji na zewntrz. Rozgos byby szkodliwy
jedynie wwczas, gdyby niewaciwi ludzie ujawnili co zbyt wczenie. W notatce
napisanej po zakoczeniu konferencji N otestein w yraa nadziej, e nie byo
adnych niefortunnych przeciekw , Shuster za zapew nia go: dziki Bogu, nie
byo adnych przeciekw .
Nadzieja na lepsze ju tro z p u n k tu w idzenia Shustera i H esburgha oznacza
a wicej pienidzy z fundacji n a wicej konferencji nadw tlajcych stanowisko
Kocioa w spraw ie antykoncepcji. 5 czerw ca 1963 roku Shuster zoy w n io
sek w Fundacji Forda z prob o sfinansowanie dokadnie takiej samej konferencji.
M iaa ona suy Osigniciu konsensusu, ktry w pierw szym rzdzie posuy
jako m ocna i w yrazista baza dialogu oraz zakreli obszary przyszych bada
i dyskusji - czyli m iao w niej chodzi praktycznie o to samo, co w pierwszej.
Shuster jed n ak rozszerza swoj propozycj, dodajc, e celem jest przygotowanie
kocowego owiadczenia i szerokie jego upow szechnienie. Oczywicie owiadcze
nie to miaoby by wezwaniem katolickiego rodowiska naukowego do poczynienia

484

RO Z D Z IA 9.

zm ian w nauczaniu Kocioa, co najpraw dopodobniej byoby bezskuteczne, ale

m im o to postaw ioby Koci w niezrcznej sytuacji, zwaszcza gdyby rozpropa
goway je m edia. Nie bd jeszcze bardziej podkrela oczywistego znaczenia
takiego kroku - napisa Shuster do O scara H arkavyego, szefa Fundacji Forda.
Zainteresow anie kardynaa M eyera - to jedyna, obecnie poufna cz tego listu
- wystarczy, aby zasygnalizowa, e obrady te m og odbi si echem daleko poza
granicam i Stanw Zjednoczonych19.
Ludzie Rockefellera otrzym ali w niosek Shustera bezporednio os Harkavyego (a to wskazuje, jak cise byy pow izania m idzy fundacjam i). H arkavy chcia
uzyska od Rady ds. Z aludnienia odpow ied na pytanie, czy pow inien przyzna
dotacj N otre D am e, czy te nie, ta za nie wydawaa si zachwycona perspektyw
organizow ania kolejnej konferencji, a ju tym bardziej caego ich cyklu. Rada ds.
Z aludnienia posza do ka z uczelni N otre Dam e, rankiem za uznaa, e stra
cia do niej szacunek. Fundacja Forda ostatecznie sfinansowaa seri konferencji,
podczas ktrych katolicy zebrani n a N otre D am e w coraz ostrzejszych sowach
atakowali przeciw ne antykoncepcji stanow isko Kocioa. Pogarda, jak Rada ds.
Z aludnienia darzya N otre Dam e, w yranie jed n ak pobrzm iew a w sporzdzanych
tam m em orandach. D udley Kirk pisze najpierw, e m ogliby to sponsorowa,
a pniej im prow izow a, pniej je d n a k zastanaw ia si, czy naley czu si
chwalonym, czy te nie, z tego pow odu, e jest jedynym heretykiem zaproponow a
nym do wzicia udziau w pierwszej konferencji. To z kolei skonio M arshalla C.
Balfoura do dodania: Na cze heretyka, hurra! Jest na pew no bez szans! Chyba
e dla papiea Pawa przygotow uje si jaki sposb zm iany regu gry20.
Frakcja Kocioa katolickiego, ktrej konferencje byy finansow ane z pie
nidzy Rockefellera, z pew noci przygotow yw aa si na tak ew entualno. Jako
e wikszo graczy bya w podeszym wieku i oficjalnie trw aa w celibacie, nie m a
pow odu sdzi, e po owej zm ianie spodziew ali si jakich osobistych korzyci.
Jednak zm iana w nauczaniu Kocioa oznaczaaby, e jako katoliccy akadem icy
znaleliby akceptacj u ludzi zarzdzajcych fund acjam i, zyskali akceptacj
am erykaskich protestantw oraz rodow iska waspw. Staliby si A m erykana
m i w penym tego sowa znaczeniu, do czego zawsze dya pew na grupa kato
likw w tym kraju. W spdziaajc z ludm i takim i, jak ojciec H esburgh, ktrzy
sterowaliby katolikam i w Stanach Zjednoczonych, by m oe tym razem udaoby
si skoni papiea do ustpstw. Z m iana nauczania Kocioa w sprawie antykon
cepcji pokazaaby, e H esburgh i spka m aj bardzo silne poparcie w rd w sp
wyznawcw. G dyby m ogli wykaza, e opow iadali si za antykoncepcj, byliby
cennym narzdziem w ym uszania za jaki czas kolejnych ustpstw na Kociele - na
przykad na wypadek, gdyby protestanci o sto osiem dziesit stopni zm ienili swoje
stanow isko w kwestii aborcji. By m oe wanie dlatego ludzie pokroju Shustera
i H esburgha z tak im zapaem w poow ie lat szedziesitych propagow ali ide
organizow ania konferencji pow iconych antykoncepcji.
Brak jakichkolw iek inform acji, aby w trakcie upokarzajcego ubiegania si
o dotacje - kiedy to narzucano, kogo N otre D am e moe, a kogo nie m oe zaprosi

SO U T H BEND, IN D IA N A , 1962

485

do udziau w konferencji, jakie ksiki bd tam om aw iane, jakie w toku dyskusji

p ad n pytania i jakie odpow iedzi - ojciec H esburgh uzna, e naruszane s akade
m ickie swobody uczelni. Jego czujno w kwestii uczelnianych wolnoci cakowicie
znikna, kiedy zacz m ie do czynienia z Rockefellerami, narzucajcym i m u
znacznie surowsze w arunki ni te, ktre stawiali kardyna O ttaviani albo W atykan.
Polityka nieposiadania przeciw nikw po lewej stronie m iaa przynie kilka daleko
idcych konsekwencji. Po pierw sze, sw obody akadem ickie zostay zdefiniowane
jako de facto praw o do przekonyw ania do seksualnego wyzwolenia. O dnosio si
to nie tylko do uczelni katolickich, lecz do wszystkich szk wyszych w kraju.
Polityczna p o praw no to w ostatecznym ro zrach u n k u w ykorzystanie wiata
akadem ickiego dla uspraw iedliw iania inynierii seksualnej. Po drugie, dziaalno
H esburgha doprow adzia do tego, e Koci utraci kontrol nad uniw ersytetem
N otre Dame; ideologi dom inujc zam iast katolicyzm u sta si tam liberalizm .
Po trzecie, wyzwolenie seksualne zem cio si na N otre Dam e, gdy od roku 1967,
po deklaracji niezalenoci uczelni od Kocioa, wydzia teologiczny zacza nka
fala skandali seksualnych. We w rzeniu 1987 roku wielebny Niels K. Rasm ussen
OP, szef katedry liturgii, zosta zastrzelony i znaleziony m artw y w piw nicy swojego
dom u. W ok ciaa rozrzucona bya hom oseksualna pornografia, akcesoria sadom asochistycznego seksu oraz b ro autom atyczna. Uczelnia N otre D am e chciaa
urzdzi Rasmussenowi katolicki pogrzeb - wbrew jego w yranem u yczeniu, ktre
pozostaw i w licie poegnalnym - ale uroczystoci aobne przerw aa w iadom o
o podoeniu bom by i znajdujcy si w kam pusie koci p od wezwaniem Najwit
szego Serca opustosza. Sprawa Rasm ussena jest tylko najbardziej spektakularnym
przykadem spord wielu seksualnych skandali, ktre w ybuchay w N otre D am e
z tak regularnoci, e ju n ik t si nim i specjalnie nie gorszy21. W rezultacie,
szanta sta si pow szechnym , jeeli nie uznanym sposobem zastraszania, co nie
pozostao bez w pyw u na uczelniane wadze, ktre am ic katolickie zasady, zm ie
niy uczelni w narzdzie rodow iska waspw, ze szkod dla katolickich interesw
politycznych i kulturalnych.
K ongresm ena C arrolla Reecea z Tennessee potga fundacji takich jak Ford,
Carnegie i Rockefeller zaniepokoia do tego stopnia, e doprow adzi do przesu
cha w Kongresie, ktrych celem byo zbadanie roli, jak odegray one w osabianiu
dem okratycznych instytucji Stanw Zjednoczonych. W poowie lat pidziesitych
byo jasne, e CIA, fundacje i siy antykatolickie byy gboko uw ikane w czarne
operacje, czyli dziaania w ym ierzone przeciw ko obyw atelom Stanw Z jedno
czonych, co stanow io jaw ne naruszenie prawa. Praktyki te um oliw ia groba
kom unizm u, a teraz kady, kto sprzeciw ia si celom i deniom tych si, bd
grozi, e ujaw ni stosow ane przez nie metody, stawa si dla nich celem. Bolenie
przekona si o tym sam kongresm an Reece. To jed n ak by przypadek dotyczcy
jednostki. Celem tych operacji byy te ludzkie zbiorowoci, a w sytuacji, kiedy
czarne operacje tolerow ane byy z racji w ew ntrznego zagroenia kom unizm em ,
oczywiste byo, kto bdzie ich nastpn ofiar. Katolicy. W ojna psychologiczna
prow adzona przeciw ko Kocioowi w Stanach Zjednoczonych wizaa si z walk

486

R O Z D Z IA 9.

0 antykoncepcj, a jej apogeum przypado w poowie roku 1965, kiedy Sd Najwy

szy w yda w yrok w sprawie G risw old vs. C onnecticut, a senator E rnest G ruening
z Alaski zacz prow adzi przesuchania w sprawie przeludnienia i rodkw, jakie
zam ierza podj rzd, aby ten problem rozwiza.
Jak pisze Sim pson:
K ongresm an Reece stw ierdzi, e najw aniejsze am erykaskie fundacje
- w rd n ic h F undacja Rockefellera, F undacja Forda, C arnegie oraz R ada ds. Ba
d a w N aukach Spoecznych (Social Science R esearch C ouncil) - byy zaangaow a
ne w k am p an ie prom ow an ia socjalizm u oraz jednego, w iatowego rzd u poprzez
finansow anie b ad a w zakresie n a u k spoecznych, ktre Reece uw aa za majce
podstaw ow e znaczenie dla USA oraz wolnej przedsibiorczoci. Jako d o m n iem a
nych p row odyrw tego p ro c e d e ru w ym ieni Johna Deweya, Sam uela Stouffera oraz
B ernarda B erelsona .

Bernard Berelson by z wyksztacenia bibliotekarzem, ale pod koniec lat czter

dziestych uznaw ano go za specjalist w dziedzinie public relations i eksperta od m a
nipulow ania opini publiczn. Rok po ukazaniu si ksiki Blansharda, powiconej
katolickiej potdze, Berelson wsplnie z M orrisem Janowitzem wydali prac Public
Opinion and Com m unication, jedno z fundam entalnych dzie powiconych teorii
komunikacji. Byo to wyran oznak, e techniki wojny psychologicznej udoskona
lane podczas II wojny wiatowej bd teraz wykorzystywane przeciwko am eryka
skiem u spoeczestw u, jako narzdzie kontrolow ania poprzez manipulowanie nim
za porednictw em nowych mediw, czyli radia i telewizji. Gwne zaoenie swej
ksiki um ieci Berelson we wstpie do niej: postpujca sekularyzacja oznacza,
e coraz wicej obszarw ycia staje si otw arte raczej na opini ni boskie prawo
1 na kom unikow anie si, nie za na objawienie. Postpujce uprzemysowienie to nie
tylko zwikszenie liczby osb um iejcych pisa i czyta; oprcz tego zapewnio nam
ono techniczne urzdzenia dla masowego kom unikow ania si23.
Celem sekularyzacji byo pom niejszenie wszystkich yciowych imperatyww
do poziom u opinii, ktre nie s odzw ierciedleniem m oralnych absolutw ani
boskiego praw a. Kiedy sekularyzacja ta staa si faktem, ludzie kontrolujcy
opini zaczli kontrolow a kraj. Berelson jest rw nie szczery w sprawie rde
nowej nauki o o p in ii publicznej:
B adania w tej dziedzinie zintensyfikow ane zostay podczas II w ojny wiatowej;
p o trzeb n e byy bad an ia n ad skutkam i, jakie przekazyw anie in form acji w ywiera
n a personel wojskowy, przystosow anie si do wojskowego ycia, postaw y wobec
dow dcw i w rogiej p ro p ag an d y oraz na m o rale obywateli. Po w ojnie rosnce za
interesow anie t problem atyk doprow adzio do stw orzenia dodatkow ych o ro d
kw uniw ersyteckich zajm ujcych si b ad an ia m i n ad o pini publiczn i k o m u n i
kow aniem si, stosujcych m eto d y n au k spoecznych. Jeli uw zgldni dziaania
po d ejm o w an e na tym p o lu przez przem ys i rzd, stanow i one teraz zakrojone na
szerok skal przedsiw zicie badaw cze24.

SO U T H BEND, IN D IA N A , 1962

487

Jak wielka bya to skala, m iao si to niedugo okaza. Z anim jednak do tego
doszo, naleao dokona okrelonych zm ian w obszarze tego, co uznawano za treci
nadajce si do przekazyw ania. W roku 1959 Berelson napisa, e wielkie idee,
ktre dziesi i dw adziecia lat tem u day potny im puls badaniom w dziedzinie
kom unikow ania si, w istotnym stopniu ulegy wyeksploatowaniu. Na ich miejscu
nie pojawiy si adne nowe idee o porw nyw alnym ciarze gatunkow ym . Jeste
m y na paskow yu25. D roga zejcia z niego jest oczywista dla kogo, kto uwanie
przeczyta ksik Berelsona z 1950 roku, zwaszcza za fragm ent, w ktrym autor
stwierdza: obecnie w A m eryce istnieje rzeczywisty proreligijny m onopol na tre
ci dostpne szerokiej publicznoci26. Przekonania religijne stanow i ipso facto
przeciw iestw o opinii i dlatego wanie idee nie poddaj si m anipulacji ludzi
kontrolujcych m edia inform acyjne. W tej sytuacji niezbdne byo dokonanie
przeniesienia sporych obszarw myli ze sfery religii do sfery opinii; jeeli rze
czywicie m ia si dokona jakikolw iek znaczcy przeom w spraw ow aniu wadzy
politycznej opartej na m anipulow aniu ludm i za porednictw em mediw, bya
to rzecz absolutnie konieczna. Najw aniejszym obszarem myli religijnej, ktry
naleao przenie do krlestwa opinii, bya m oralno seksualna, w tedy bowiem
m ogli j ksztatow a specjalici o d wojny psychologicznej, tacy jak Berelson, oraz
ci, ktrzy go opacali, czyli Rockefellerowie.
I
dokadnie to wanie si stao. W latach szedziesitych, kiedy Hollwo
starao si doprow adzi do uchylenia kodeksu produkcyjnego i w prow adzenia
nagoci na ekran y kin, B erelson pracow a ciko dla Johna D. Rockefellera,
przeprow adzajc badania opinii publicznej, a celem tego bya zm iana stosunku
A m erykanw do antykoncepcji. O biektem szczeglnego zainteresow ania byy
postaw y katolikw, ktrych opiniam i Berelson m anipulow a za pom oc zestawu
sugerujcych odpow iedzi pyta, ktre postaw i katolikom po w ystpieniu papiea
Pawa VI na forum O rganizacji N arodw Zjednoczonych w 1964 roku. Pytanie
nu m er osiem ankiety, ktr w tedy opracow a Berelson, brzm iao: Koci rzymsko-katolicki nie aprobuje wielu m etod kontroli urodze. Czy uwaasz, e Koci
pow inien zm ieni swoje stanow isko w tej sprawie? N ietrudno dociec, jak pow in
na wyglda praw idow a odpow ied na to oraz inne, tendencyjne pytania tam
postaw ione, ktrych celem byo zasugerowanie, e Koci pow inien znaczco
zm ieni swoje nauczanie w kwestii zaludnienia.
Rada ds. Z aludnienia podejm ow aa zakulisowe dziaania take w innych
sprawach. Dziki konferencji na uniw ersytecie N otre D am e zatrudniony tam
socjolog D onald B arrett naw iza kontakt z Rad ds. Z aludnienia i wystpi do
niej o przydzia dotacji finansowej. Rada, co jest kolejnym przykadem istnienia
cisych pow iza m idzy fundacjam i, o ktrych pisaem wczeniej, przekazaa
w niosek Barreta Fundacji Forda, ta za w poow ie lat szedziesitych przyznaa
m u grant w wysokoci piciuset tysicy dolarw. Sytuacja staa si jeszcze bardziej
zawikana, kiedy Barrett, po czci dziki pom ocy H esburgha, uzyska nom inacj
na czonka ustanow ionej przez Pawa VI kom isji ds. kontroli urodze. W ten
sposb kto, kto otrzym yw a pienidze od establishm entu fundacji, ktry w tym
sam ym czasie podejm ow a starania o zm ian zapisw am erykaskiego prawa oraz

488

RO Z D Z IA 9.

treci katolickiej nauki w sprawie antykoncepcji, podnosi rk w gosowaniach ko

misji powoanej przez Pawa VI w celu rozpatrzenia, czy Koci pow inien zmieni
swoje stanowisko w tej samej sprawie. By to jaskrawy przykad konfliktu interesw,
ale wwczas chyba nikt tego nie dostrzeg. To samo m ona powiedzie w przypadku
Pata i Patti Crowleyw, stojcych w tam tym czasie na czele organizacji Catholic
Family M ovem ent. Crowleyw rw nie desygnow ano na czonkw komisji ds.
kontroli urodze z pow odu ich zwizkw z N otre Dame. Jednoczenie jednak
otrzymywali pienidze od Rockefellerw, aby podwaa nauczanie Kocioa w spra
wie antykoncepcji. Z daniem ich biografa, Roberta M cCloryego, kiedy Koci
przygotowyw a si do opublikow ania encykliki H um anae Vitae, Crowleyowie,
obdarowani grantem przez Fundacj Rockefellera (kursywa E.M. Jones) snuli plany
zorganizow ania m idzynarodow ego forum R odzina C hrzecijaska na wiecie,
ktre m iao obradow a we W oszech latem 1968 roku27.

ROZDZIA 10

WASZYNGTON, 1964

listopadzie 1964 roku, m niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy

na uniw ersytecie N otre D am e trw ay utrzym yw ane w sekrecie
obrady konferencji w sprawie antykoncepcji, Lyndon Johnson,
dziki m iadcem u zwycistwu w w yborach, zasiad w Biaym
D om u, a kraj - p odobnie jak to byo w czasach W ielkiego Przebudze
co jaki czas pow tarzao si - znalaz si w ogniu kolejnej m oralnej krucjaty,
znanej jako ru ch na rzecz praw obywatelskich. Tak jak abolicja, w ielokulturow o i kam p an ia antynikotynow a, ru ch praw obyw atelskich otrzym a b ogo
sawiestwo w arstw y w aspw i - w duym stopniu za spraw finansow ania go
przez fundacje, zwaszcza Fundacj Forda - ukierunkow any by na suenie ich
interesom . O znaczao to, e n ieu ch ro n n ie m usia m ie take podtekst seksualny,
a e tak byo, stao si jasne, kiedy przyszo do poruszenia kwestii obyczajowoci
seksualnej czarnych rodzin.
Stereotypowa ocena tego ruchu wygldaa nieco inaczej. W roku 1964 od ko
ca II wojny wiatowej upyno ju niem al dwadziecia lat i panow ao przekonanie,
e kraj wypracow a sobie dostateczny m aterialny i duchow y kapita, aby przystpi
do rozwizywania jednego z najbardziej palcych problem w wewntrznych, czyli
kwestii rasowej, ze szczeglnym uw zgldnieniem jej aspektw ekonomicznych.
Cztery lata wczeniej prezydentem w ybrany zosta John F. K ennedy i wydawao si,
e wykorzysta w jaki sposb to nastaw ienie spoeczne, aby co konkretnego w tej
sprawie zrobi. M ichael W arrington napisa ksik The Other America, ktra zwr
cia uwag na ludzi, ktrzy nie zabrali si z fal pow ojennej prosperity. Najwiksz
i najatwiej zauwaaln ich cz stanowili M urzyni, ktrych sprawa na przestrzeni

Wielkie przebudzenie - okrelenie wielkich przem ian duchowych w amerykaskim prote

stantyzmie w XVIII i XIX wieku. Wielkie przebudzenie doprowadzio do narodzin nowej,
charakterystycznej amerykaskiej odm iany protestantyzm u (przyp. tum.).

490

RO Z D Z IA 10.

m inionych ostatnich dziesiciu lat coraz bardziej przycigaa uwag spoeczestwa.

W yrok w sprawie Brown vs. Board o f Education of Topeka w ydany w 1954 roku
stanowi cezur, wyznaczajc pocztek coraz wikszego angaowania si rzdu
na rzecz zdelegalizowania ustanow ionej po wojnie secesyjnej segregacji rasowej
na Poudniu. W roku 1963 prezydent K ennedy zosta zam ordow any w jednym
z poudniow ych miast, a w 1964 roku jego nastpca, Lyndon Johnson, podj dzieo
poprzednika, doprowadzajc do uchwalenia ustawy o prawach obywatelskich, w na
zwie ktrej um ieszczono ten wanie rok.
Latem 1964 roku kwestia walki o prawa czowieka przycigna uwag spo
eczestwa, kiedy na konwencji dem okratw przedstawiciele Mississippi Freedom
D em ocratic Party wywoali burz, tw ierdzc, e delegaci na konw encj z tego
stanu zostali w ybrani z naruszeniem zasad, poniew a czarnym uniem oliwiano
uczestniczenie w gosowaniach, na podstaw ie ktrych osoby te otrzym ay m andaty
delegatw. By to znaczcy, cho nieprzyjem ny akcent, ktry zakci w ydarzenie
m ajce by witem z okazji otrzym ania przez Lyndona Johnsona nom inacji Partii
D em okratycznej na jej kandydata w w yborach prezydenckich i przewidywanego
zwycistwa w nich, ktre odnis cztery m iesice pniej. Kiedy spoeczestwo
opowiedziao si za program em liberaw, czego wyrazem by wyborczy pogrom
Barry ego Goldwatera, w dysonans, dostrzegany ju w Atlantic City, w cigu n a
stpnych czterech lat m ia by odczuw any i dostrzegany coraz czciej. W cigu
owych czterech lat Johnson, pocztkow o arliwy ordow nik sprawy czarnych,
zm ieni zdanie, gorzko rozczarow any zarwno sam ym program em czarnych, jak
i przywdcam i ich ruchu, ktrzy zdawali si by zainteresowani jedynie politycznym
pozerstwem i wyciganiem pienidzy od rzdu. Liberalny establishment, do ktrego
na pocztku lat szedziesitych zalicza si ruch na rzecz praw obywatelskich, by
gotw zerwa dobre relacje z prezydentem w im i sprzeciwu wobec wojny, ide
ologicznej czystoci i rasowego separatyzm u. Przywdztwo czarnej mniejszoci,
podzielone po mierci M artina Luthera Kinga, pogryo si w coraz bardziej jaowej
politycznej hucpie, a naw et jeszcze bardziej bezpodnym popieraniu rozmaitych
odm ian lewactwa oraz rewolucji z uyciem przemocy. Za rzdw adm inistracji
Johnsona dokonywaa si rewolucja, ale bya to rewolucja o charakterze kulturo
wym, nie za politycznym , jak tego oczekiwaa lewica. Ludzie, ktrzy na pocztku
dekady nie pytali, co kraj m oe dla nich zrobi, ale co inni m og zrobi dla kraju,
p o d koniec tego dziesiciolecia wzywali do obalenia rzdu, a kiedy to si nie udao,
swj rewolucyjny zapa skoncentrow ali na wasnym yciu, szukajc sposobw na
usunicie z niego wszelkich elem entw spoecznego adu i porzdku.
Pod koniec 1964 roku w przypadku biaych politykw z Poudnia polityka ra
sowa i dem agogia stay si jednym i tym samym. Czarni, dziki przyjciu strategii
biernego oporu, m ogli m iao uderza w m oralizatorskie tony. Ruch n a rzecz
praw obywatelskich nie by wwczas postrzegany ani jako kolejna grupa zainte
resow ana wyciganiem pienidzy z kieszeni rzdu federalnego, ani jako ruch re
alizujcy wycznie interesy czarnych. U w aano go raczej za aw angard reform
spoecznych w kraju. M roczne dziedzictw o przeszoci nareszcie znikao w p ro
m ieniach midzyrasowej w sppracy i wspdziaania, ktra szerzya si w caym

W ASZYN G TO N , 1964

491

kraju. Wolno bya ide w yniesion z okresu niewolnictwa i przem awiaa nie tylko
do potom kw niewolnikw, lecz rw nie do tych, ktrzy widzieli w tym ruchu
przykad spoecznego postpu. Ludzie XX wieku, stulecia nieudanych, utopij
nych eksperym entw , ktre w w ielu przypadkach opieray si na pojciu rasy,
p o d tym wzgldem okazali si m ao pojtnym i uczniam i. Sm utne dow iadczenia
sprzed dw udziestu-trzydziestu lat cakowicie przysonia im euforia chwili oraz
przekonanie, e Poudnie to zacofanie, kom prom itacja i zo.
N igdy przed tem konserw atyzm , k t ry zdom inow a kiedy am erykask
polityk w konsekw encji nieudanej polityki zagranicznej prezydenta W ilsona, nie
by postrzegany z tak dezaprobat. C takiego chcieli zachow a ci Poudniow
cy? Jeeli byo to co innego ni niespraw iedliw ie zdobyte przywileje rasowe,
z pew noci nie byo obecne w gw nym nurcie w iadom oci wczesnej am ery
kaskiej opinii publicznej. O prcz tego, jak m ona byo przedstaw ia Barryego
G oldw atera jako obroc w splnego dobra i spoecznego porzdku? Czy byo
to moliwe w odniesieniu do G eorgea W allacea. Nie. Nie w roku 1964. W tedy
konserw atyzm by synonim em reakcji, ktrej najw ikszym grzechem byo to,
e w ystpow aa przeciw ko zacnym M urzynom z Poudnia i ich deniu do uzy
skania politycznego rw noupraw nienia. To sam o poczucie sprawiedliwoci, ktre
trzydzieci lat pniej pogw acone zostao akcj afirmatywn*, naruszya wwczas
skandaliczna pr b a odm w ienia M urzynom nalenych im praw.
M im o to jednak, panujce wwczas raczej yczliwe i liberalne nastaw ie
nie wobec kw estii rasowej w niew ielkim tylko stopniu m oe przysania fakt,
e ruch na rzecz praw obywatelskich ju w roku 1964 osign wikszo celw,
dla ktrych pow sta, pniej za goni resztkam i si. Praw ne usankcjonow anie
segregacji rasowej zostao uchylone. Ruch praw obywatelskich w ykorzysta cay
swj autorytet m oralny dla przeprow adzenia kam panii na Poudniu, ktra w prze
waajcej czci zostaa przez niego wygrana, jed n ak na bardzo krtko. Teraz jego
uczestnicy am ali sobie gow, co robi dalej, co m ona wyrazi m niej dram atycz
nie, mwic, e po pro stu znaleli si na rozdrou. Stanli przed pytaniam i: czy
pow inni skoncentrow a swoje wysiki na m etodach i sposobach dziaania, ktre
sprawdziy si w przeszoci? Czy p ow inni nawoywa do uchw alenia kolejnych
ustaw i przepisw, odpow iadajcych na postulaty p odnoszone podczas dem o n
stracji i protestw, ktre odbyw ay si na Poudniu? A m oe naleaoby rozsze
rzy ruch, tak aby wczy do niego rzesze M urzynw z duych m iast Pnocy,
ktrych problem y wydaj si szczeglnie zadaw nione i tak czy owak wi si
z szybko uchylanym i przepisam i praw Jima Crowa?* * Bayard Rustin, by odwoa
*

Akcja afirmacyjna/afirm atywna - regulacja zobowizujca pracodawcw oraz uczelnie do

gwarantowania mniejszociom okrelonego procentu miejsc w zakadach pracy i na uczel
niach (przyp. tum.).

** Prawa Jima Crowa (Jim Crow laws) - prawa wprowadzane na szczeblu lokalnym lub sta
nowym, gwnie w poudniowych stanach USA po wojnie secesyjnej (podobne istniay
take w stanach nienalecych do Konfederacji). Miay one za zadanie ograniczenie praw
byych murzyskich niewolnikw oraz pogbianie separacji midzy bia a czarn lud
noci. Nazwa pochodzi od pogardliwego okrelenia Jim Crow, ktre w USA stosowa
no w odniesieniu do Murzynw (przyp. tum.).

492

R O Z D Z IA 10.

si do jednego tylko przykadu, po zam ieszkach w H arlem ie (1964.) znalaz prac

stu dw udziestu m ieszkajcym tam nastolatkom .
K ilka tygodni pniej pracow ao nadal zaledwie dw u n astu z nich. Pew ien ch o
piec pow iedzia R ustinow i, e wicej ni pidziesit dolarw tygodniow o, ktre
zarabia, m oe w ygra w bilard; inny z kolei m gby zarobi p o n a d szedziesit
dolarw na sprzeday traw ki; a jeszcze in n y zrezygnow a z czteroletniego koszy
karskiego stypendium n a je d n y m z liczcych si uniw ersytetw , gdy w ola zosta
alfonsem 1.

Jak tego rodzaju relacje m aj si do w izerunku szlachetnych M urzynw

z Poudnia, ktrzy w swojej determ inacji jawi si jako arcychrzecijanie, kt
rzy w obliczu straszliwej prow okacji, ktra przynosi wstyd caem u krajowi, nie
zgadzaj si uywa przem ocy? Bya to kwestia, ktr za kopotliw uznawali nie
tylko czarni.
Jesieni 1964 roku katolicki podsekretarz stanu w D epartam encie Transpor
tu adm inistracji Johnsona pow ici sporo czasu analizow aniu kwestii ubstw a
M urzynw i zalenoci m idzy yciem w biedzie a rodow iskiem rodzinnym .
D aniel Patrick M oynihan zosta zatru d n io n y w Biaym D om u w zespole p ro
gram u K ennedyego Nowe wyzwania, a po zabjstwie prezydenta zacz pra
cowa w adm inistracji Johnsona. Pocztkow o dziaa w D epartam encie Pracy
i w ram ach swoich obowizkw zacz przeglda statystyki powicone zwizkom
m idzy w skanikam i bezrobocia a w spczynnikam i rozpadu zwizkw m ae
skich. Pod koniec listopada 1964 roku, kiedy Lyndon Johnson po m iadcym
zwycistwie w w yborach ponow nie zasiad w Biaym D om u, M oynihan postanowi
stworzy w ew ntrzny rzdow y rap o rt pow icony m urzyskim rodzinom , ktry
m gby stanow i podstaw do ksztatow ania polityki bdcej alternatyw wobec
coraz wikszych i coraz bardziej przypadkow o ukierunkow anych da establish
m entu ruchu na rzecz praw obywatelskich. M oynihan uwaa, e ustawy antysegregacyjne, choby najskuteczniej zapewniajce ruchow i praw obywatelskich m oraln
przewag oraz rodki na dalsz dziaalno, nie s waciw drog do rozw izania
problem u. M oynihan tak oto w spom ina okres po zwycistwie Johnsona:
O budziem si kilka d n i pniej o czw artej ra n o i poczuem , e m usz o p ra
cowa d o k u m en t pow icony m urzy sk im ro d zin o m , aby un ao czn i w sp p ra
cow nikom , e problem jest tru d n iejszy ni sdz, a p o n ad to w yjani kilka kwestii
zw izanych z bezrobociem i gosp o d ark m ieszkaniow , ujm ujc je w sposb dla
n ich na tyle nowry i poruszajcy, eby pow iedzieli: Nie m oem y pozw oli, eby tak
byo nadal. M usim y co z ty m zrobi2.

Okazja ku tem u bya doskonaa. U kad sytuacji w ew ntrznej i zagranicznej

stworzy wyjtkowo sprzyjajce okolicznoci. Z daniem M oynihana, w kraju za
szo co, co nigdy wczeniej si nie zdarzyo. Bya to chwila, o ktrej M oynihan
napisze pniej w artykule w C om m entary, e bya poczeniem woli akcep

W A SZYN G TO N , 1964

493

tacji daleko posunitej innow acji spoecznej oraz prawdziwej wraliwoci na

problem y M urzynw .
Na wiecie panow a pokj. P rezydent dysponow a o g ro m n w ikszo
ci w Kongresie. Pojawiy si ju oznaki p o w odzenia p ro g ram u N ew Econom ics:
Biuro B udetow e przew idyw ao, e do ro k u 1970 przychody federalne w zrosn
o czterdzieci pi m iliardw dolarw, ktre zgodnie z zaoeniam i naleao wyda,
aby w zrost si utrzym a. adnych d em o n stran t w za granic, adnego n arastajce
go konfliktu ani konfron tacji n a linii biaa w adza - czarne protesty. W atm osferze,
ktr cechow ao m ak sim u m rozsdku i spokoju, kiedy p rezydent m g bez w ik
szego ryzyka nie robi praktycznie niczego, dziki rozsdkow i w anie pow staa
sposobno ksztatow ania h istorii, a prezydent, w ykorzystujc j, n a d a bieg p o
w anej inicjatyw ie3.

Jej p o d sta w byy b a d a n ia M o y n ih an a, k t re p rz e p ro w a d zi jesieni.

O d grudnia 1964 roku do m arca 1965 roku M oynihan i jego w sppracow nicy
sporzdzili d okum ent, k t ry ostatecznie opatrzono jego nazw iskiem . W toku
bada i planow ania zwizanych z jego pow staw aniem , M oynihan podzieli si
swymi przem yleniam i z sekretarzem prasow ym , Billem M oyersem , ktry prze
kaza m u entuzjastyczne kom entarze prezydenta. M oynihan postaw i tezy, ktre
kw estionow ay pew ne fu ndam entalne zaoenia dotyczce am erykaskiego ycia
politycznego. D o tych o najw ikszym ciarze gatunkow ym naleaa ta, k t
ra rzucaa wyzwanie w yobraeniom na tem at am erykaskiego indyw idualizm u.
W miejsce dw uczonow ej stru k tu ry rzd-jednostka, M oynihan zaproponow a
jako ogniw o porednie rodzin, upatrujc w niej najwaniejszego w yznacznika
zdrowia spoecznego M urzynw i gwny podm iot dziaalnoci rzdu zmierzajcej
do zlikwidow ania ich ekonom icznego upoledzenia w zgldem biaych. Z asadni
cze tezy R aportu M oynihana odnosiy si do kwestii polityki rodzinnej: Gwn
przyczyn degradacji tkanki m urzyskiego spoeczestw a jest degradacja m u
rzyskiej rodziny. R aport wzywa do udzielania p om ocy ekonom icznej gowom
czarnych rodzin. Zdrow ie i trw ao rodziny oraz zm niejszenie liczby urodze
nielubnych dzieci m iao by przyjtym przez rzd k ry terium spoecznego post
pu. W lutym 1965 roku na konferencji pow iconej kwestii ubstw a M oynihan
oznajm i jej uczestnikom , e problem ubstw a skania nas do gbokiego, p o
now nego rozw aenia skutkw naszego sposobu traktow ania rzeczywistoci w tym
kraju dla stru k tu ry rodziny.
Pocztkowo reakcje na w ystpienie M oynihana byy pozytywne. W m arcu
1965 roku w ydrukow ano sto egzem plarzy jego raportu. Johnson postanow i, e
tezy zawarte w Raporcie M oynihana, zwaszcza za kluczowe dla jego treci tw ier
dzenie, e ubstw o czarnych wie si z degradacj m urzyskiej rodziny, bd
podstaw jego nowej polityki dotyczcej problem atyki praw obywatelskich. Okres
uchw alania ustaw dobieg koca. Sprawa rw noci rasowej wesza w nowy etap.
W cigu niespena roku w podejciu adm inistracji Johnsona do polityki spoecz
nej dokonay si rew olucyjne zmiany. Kwestie rasowe um ieszczono w szerszym

494

RO Z D Z IA 10.

kontekcie problem u ubstw a, a najw aniejszym w yznacznikiem zdrow ia spo

ecznego oraz podstaw dla program w socjalnych uczyniono rodzin. Polity
ka ro dzinna bya pow szechnie prow adzona w krajach europejskich, ale w USA
nigdy d o td nie zaistniaa w adnej spjnej postaci. Teraz jed n a k m iaa by
zapocztkow ana jako sposb rozw izyw ania problem w rasowych, ktre przez
m inione sto lat nkay kraj.
N a pocztku czerwca 1965 roku Johnson przedstaw i swj now y program
czoow ym p rzed staw icielo m ru c h u na rzecz p raw obyw atelskich, a uczyni
to w przem w ieniu w ygoszonym na H ow ard University, tradycyjnie murzyskiej
uczelni w W aszyngtonie. Z anim je wygosi, om w i jego tre z najwaniejszymi
przywdcam i ruchu. W przytaczajcej wikszoci zyskaa ich aprobat. W edug re
lacji Yanceya i Rainwatera, M artin L uther King, Roy W ilkins i W hitney Young
wyrazili entuzjazm i przewidywali, e dla pozostaych przyw dcw ru chu praw
obywatelskich przem w ienie to bdzie przyjem n niespodziank. R obert Carter,
gwny doradca NAACP, dostrzeg w n im przejaw zadziwiajcego zrozum ienia
spustosze, bdcych konsekw encj zam ieszkiw ania w slumsach
Lyndon John so n zap o zn a zg ro m ad zo n y ch n a sali przyw dcw ruchu
na rzecz praw obywatelskich z zaoeniam i nowej polityki, ktr wanie zaini
cjowa:
Rodzina jest fundam entem naszego spoeczestwa. Bardziej ni jakikolwiek inny
czynnik ksztatuje postawy, nadzieje, w artoci i ambicje dziecka. Kiedy rodzina si roz
pada, zazwyczaj poszkodow anym i s dzieci. G dy dzieje si to na masow skal, szkod
ponosi spoeczestwo. Zatem , jeeli nie podejm iem y dziaa na rzecz um ocnienia ro
dziny, stworzenia warunkw, ktre sprawi, e wikszo rodzicw nie rozstanie si,
caa reszta, a wic szkoy i place zabaw, pom oc publiczna i pryw atne wsparcie, nie wy
starcz nigdy, eby cakowicie zlikwidowa krg braku nadziei i niedostatku4.

Patrzc z perspektyw y czasu, w ydaje si oczywiste, e Johnson po strze

ga ro d zin przez p ry zm at kw estii m acierzy stw a d o k ad n ie w tym sam ym
czasie, kiedy rodzina i m acierzystw o staway si zagadnieniam i, wywoujcym i
najwiksze podziay w spoeczestwie. Rwnie jasne wydaje si, e ani Johnson,
ani przyw dztw o czarnej m niejszoci nie byo tego wwczas w iadom e. Jeli
adm inistracja Johnsona chciaa dokona rewolucji w am erykaskiej polityce spo
ecznej, nie sposb byo posuy si bardziej rew olucyjnym paradygm atem ni
definiowanie rodziny jako wyznacznika spoecznego zdrowia. M oynihan m ia racj
,mwic, e Stany Zjednoczone s dosownie jedynym pastw em spord cywilizo
wanych krajw, nieposiadajcym i nieprow adzcym adnej polityki rodzinnej. Nikt
jed n ak chyba nie spodziew a si, e uczynienie rodziny w yznacznikiem polityki
spoecznej wywoa niech si stojcych za ruchem na rzecz praw obywatelskich,
nikt chyba rw nie nie przew idzia, do jakiego stopnia ru ch sta si zakadnikiem
lewicy. M oynihan dostrzeg to, ale dopiero po fakcie; napisa o tym w artykule
opublikow anym w C om m entary:

W ASZYN G TO N , 1964

495

W pierw szej poow ie lat szedziesitych liberalna lewica, w wikszoci zo

ona z biaych, niem al cakow icie opanow aa ru ch n a rzecz praw obywatelskich;
najbardziej w idoczne byo to oczyw icie w SNCC i CORE*, ale te w starszych
organizacjach. P rzy pom in ao to relacje m arksistow skiej lew icy ze zw izkam i
zaw odow ym i z lat trzydziestych. W ikszo czonkw ru c h u zawsze stanow ili
zwykli, szarzy ludzie, ktrzy, oglnie rzecz biorc, m ieli raczej stereotypow e p o
gldy i nadzieje. O toczenie przyw dcw stanow ili jed n a k ludzie innego pokroju:
energiczni, w iadom i celu, potn ie zaangaow ani. M ieli za sob zrnicow an
spoeczno w yw odzc si z uczelni, kociow, duych m iast, m aego biznesu,
publikatorw , ktra dostarczaa im pienidzy, pom ysw , w sparcia, zwolennikw,
jed n y m sow em wszystkiego, co niezbdne dla skutecznego dziaania polityczne
go. N ie przeceniajc w ew ntrznej spjnoci tego ru ch u , w ida jed n ak , e istn ia
o w n im co na ksztat w sp ln o ty pogldw 5.

M oynihan nie zaprzecza, e w onie owej w splnoty toczya si walka, m im o

to jednak tw ierdzi, e koalicja ta potrafia w ypracow a istotn zgodno w spra
wach, ktre jej dotyczyy. Jak si okazao, ludzie ci przykadali wielkie znaczenie
do rodziny, tyle e w inny sposb, ni to zakada Johnson. C hocia w tam tym
czasie chyba n ik t tego nie zauway, w sparcie rodziny oznaczao ograniczenie re
wolucji seksualnej, ktra w anie, dziki p om ocy fundacji, uczelni i prasy, szerzya
si w caym kraju. M oynihan i adm inistracja Johnsona nie dostrzegli zwizku
m idzy zdom inow anym przez lewic ruchem obrony praw obywatelskich a zaan
gaowaniem na rzecz wyzwolenia seksualnego i eugeniki, ktre zawsze bliskie byy
sercom fundacji sponsorujcych ruch. Co za do osb, ktre go napdzay, byli
to cigle Sanger i Rockefeller oraz kolejni, wspczeni McKayowie i Eastmanowie.
W roku 1967 M oynihan nadal naiw nie upatryw a w lewicy wieckiego sum ienia
narodu, nie zauwaajc przy tym , e sum ienie to obciay wystpki przeciwko
seksualnej m oralnoci, ani tego, e byo ono szczeglnie w yczulone na rzdowe
inicjatywy zmierzajce do um ocnienia stabilnoci rodziny. Jak pow iedzia Michael
H arrington, kluczow a posta, stanow ica ogniw o czce lewic z ruchem praw
obywatelskich: nie byo w tym niczego dtego ani w itoszkow atego... W szyscy
z kim na boku sypiali6.
Konsekwencje niedostrzegania istoty i treci lewicowego wieckiego su
m ienia ujaw niy si zwaszcza w roku 1965. N ikt w adm inistracji Johnsona nie
by przygotow any na zm ian stanow iska ruchu, do ktrej doszo tam tego lata.
Poniewa adm inistracja nie spodziew aa si tego, nie potrafia przeciwstawi si
ani broni swojego stanow iska, kiedy przyw dztw o ruchu praw obywatelskich
nagle zwrcio si przeciw ko nowej polityce rodzinnej. Stereotypowym w ytu
m aczeniem , ktre przytacza si dla w yjanienia, dlaczego doszo do tej zmiany,
jest eskalacja wojny w W ietnam ie. Ci sam i liberalni wyborcy, ktrzy byli uczest
nikam i ruch u na rzecz praw obywatelskich, byli coraz bardziej przeciw ni poli
tyce zagranicznej Johnsona i zaczli wykorzystywa ruch jako trybun, z ktrej
CORE - Kongres Rwnoci Rasowej; SNCC - Studencki Pokojowy Komitet Koordynacyj
ny (przyp. tum.).

496

R O Z D Z IA 10.

m ogli w yraa swj sprzeciw oraz potpienie wojny. Jako w yjanienie czasem
podaje si rw nie zam ieszki w Watts*, ale to one sam e s w ydarzeniem , ktre
nadal dom aga si wyjanienia. Ruch obrony praw obywatelskich stan w obliczu
coraz bardziej paradoksalnej sytuacji: im wicej zwycistw odnosi na polu usta
wodaw czym i praw nym , tym bardziej roso napicie pord rzesz przecitnych
czarnych m ieszkacw m iast na Pnocy. N iektrzy uwaali, e ruch rozbudzi
oczekiwania, ktrym nie by w stanie sprosta. W kocu naw et sam M artin Luther
King nie by w stanie zapobiec aktom przem ocy, ktre ostatni organizow any przez
niego m arsz wywoa w M em phis. Powstanie w getcie okazao si wyjtkowo szko
dliwe dla lansow anego w izerunku spokojnych, nieuciekajcych si do przem ocy
M urzynw, szczutych przez policj psam i w m iastach Poudnia. Latem 1965 roku,
kiedy po czytaniu projektu fundam entalnej ustaw y o praw ach obywatelskich,
krtko pniej w ybuchy zam ieszki w W atts, zaczo stawa si oczywistym, e
nikt nie m a przekonujcego wyjanienia pow odu, dla ktrego do aktw przem ocy
czarnych doszo tu po tak znaczcych legislacyjnych zwycistwach.
By moe wanie zdum ienie i konsternacja popchny sekretarza prasowego
Billa M oyersa do przekazania R aportu M oynihana dw m w aszyngtoskim felie
tonistom , Evansowi i Novakowi. M oliwe te, e M oyers udostpni im Raport
M oynichana, gdy uwaa, e najlepszym w ytum aczeniem zam ieszek w m iastach
Pnocy jest patologia rodziny. Tak czy inaczej, kiedy ich artyku ukaza si w d ru
ku, zaczto dokadniej przyglda si sprawie, lewica za coraz goniej zacza
m w i o swoich zastrzeeniach.
Yancey i R ainw ater w swoich rozw aaniach staraj si przekona czytelnika,
e sednem spraw y by problem PR. Rzecz polegaa na tym , e R aport M oynihana
by dokum entem stw orzonym i przeznaczonym dla niewielkiej grupy funkcjona
riuszy rzdow ych, pniej za upublicznili go dziennikarze, ktrym zaleao na
jak najwikszym rozgosie i dlatego w artykuach uw ypuklili najbardziej te jego
aspekty, ktre m ogy wywoa gw atow n reakcj czytelnikw. Z daniem Yanceya
i Rainwatera, artyku Evansa i N ovaka z 18 sierpnia 1965 roku opatrzony d ra
stycznym i w treci cytatam i - na przykad ujaw nia brzydk praw d o pooeniu
M urzynw w wielkich m iastach - by najbardziej b rzem ienn w skutki publi
kacj zwizan z raportem . Ich zdaniem , take najbardziej szkodliw. Najwiksz
szkod, ktr przynis artyku, byo odw rcenie uwagi opinii publicznej od za
wartych w raporcie propozycji dotyczcych bezrobocia, skierowanie jej na sform u
ow ania i treci odnoszce si do zapaci m urzyskiej rodziny. W ynika z tego, e
skuteczniejsze zabiegi pijarowskie mogyby zapobiec klsce. O cena ta opiera si na
spostrzeeniu, e rzeczywisty sens propozycji zosta m ylnie odebrany, podczas gdy
analiza sprzeciwu wskazuje, e praw d m ogo by co wrcz przeciwnego. Sprzeciw
p o d n i s si z tego pow odu, e jego krytycy a nadto dobrze zrozum ieli przesa
nie rap o rtu oraz ze wzgldu na to, e by o party na rdach i danych dla lewicy
*

Zamieszki w Watts miay miejsce w sierpniu 1965 roku w dzielnicy Watts miasta Los A n
geles. Trway z duym nateniem przez sze dni. Trzydzieci cztery osoby zginy, ponad
dwa tysice byo rannych, aresztowano prawie cztery tysice osb (przyp. tum.).

W ASZYN G TO N , 1964

497

niew ygodnych. W tej sprawie krytycy rap o rtu okazali si bardziej przenikliw i ni
jego obrocy. Yancey i R ainw ater starali si obciy w in wysokich urzdnikw
m inisterialnych, k t ry m zaleao na zw ikszeniu budetw jednostek, w k t
rych pracowali. Kiedy jed n ak bliej przyjrze si siom przeciw nym Raportow i
M oynihana, w ida jak na doni, e opozycja wobec niego bya znacznie szersza
i kierowaa si pow aniejszym i pow odam i. Stawka w tej grze bya znacznie wysza
ni okazja do zw ikszenia bud etu ktrego z departam entw . Im wicej czyta si
tekstw stanow icych podstaw y tego dokum entu, tym bardziej rzuca si w oczy,
do jakiego stopnia ich treci sprzeczne s z w artociam i, za ktrym i opow iada
si ruch praw obywatelskich i jego liberalni zwolennicy.
Jeden z najw aniejszych z n ich, k t ry p o stan o w io n o przeoczy, kiedy
zarzucano M oynihanow i, e jest biaym rasist, stanow i praca E. Franklina Fraziera, czarnoskrego socjologa z H ow ard University, k t ry by koleg ze studiw
Langstona H ughesa i Thurgooda M arshalla. Frazier tw ierdzi, e na wiele dziedzin
ycia murzyskiej rodziny fatalny wpyw m iao niewolnictwo, R ekonstrukcja oraz
pozbaw iona j akiegokolwiek zakotwiczenia egzystencj a w przemysowych m iastach
Pnocy. Frazier ostatni z tych czynnikw z wielu pow odw uwaa za najbardziej
niszczcy. cznym rezultatem wszystkich tych historycznych zaszoci byo osa
bienie instytucji rodziny oraz skarlenie m oralne - rzecz, ktr Yancey i Rainwater
prbuj pom niejsza. Frazier nie bagatelizuje skutkw niew olnictw a, segregacji
i rasizm u, m im o to jed n ak jasno stwierdza, e patologie, ktre wwczas si p o
jawiy, nie znikn w raz z zanikiem okolicznoci, w ktrych powstay. Zrodziy
si w tam tych w arunkach i systemach spoecznych, ale zaczy y wasnym yciem.
W opracow aniu naukow ym zatytuow anym The Negro Family In the Uni
ted States Frazier tw ierdzi, co nastpuje: W now ym rodow isku [czyli stanach
Poudnia] p o p d seksualny M u rzy n a... przesta podlega kontroli spoecznej
i podporzdkow any zosta jedynie zew ntrznej kontroli pana oraz pragnieniom
i postaw om tych, z ktrym i w chodzi w zwizki... Z chwil kiedy popdu seksual
nego mczyzn nie ograniczaa ju afrykaska obyczajowo i tradycja, kierow aa
nim tylko okresow a potrzeba zaspokojenia seksualnego podania7.
Pod w ielom a w zgldam i Frazier zdaje si wyej ocenia okres niew olnictw a
ni czasy tu po jego zniesieniu, a to pow odu stabilnoci porzdku spoecznego
oraz wizi istniejcych wwczas m idzy niew olnikiem i jego panem . Kiedy jarzm o
niew olnictw a zostao zdjte, nic ju nie krpow ao w czgowskich skonnoci
i dzikich dz pozostaw ionych sam ym sobie mas. D aw na zayo m idzy panem
i niew olnikiem , na ktrej w okresie niew olnictw a opiera si ad moralny, zostaa
bezpow rotnie zniszczona... Rozwize zwizki seksualne i cige zm ienianie wsp
maonkw, stay si regu w rd zdem oralizow anej czci wyzwolonej m u rzy
skiej ludnoci8. A lternatyw dla tego spoecznego chaosu bya tradycyjna rodzina,
ktrej gow by ojciec, posiadajca jak przynoszc dochd wasno, czstokro
farm. Ten m odel rodziny by waciwy dla zapew nienia sobie ycia we wzgldnym
dobrobycie zarw no p o zniesieniu niew olnictw a, jak i w okresie Rekonstrukcji.
Em ancypacja nie wywara wikszego w pywu na ten stan. Kto m ia trw a, stabiln

498

RO Z D Z IA 10.

rodzin, a w czasach niew olnictw a w szed w posiadanie jakiego w arsztatu pracy,

tem u, m im o ogrom nych tru d n o ci i przeszkd, na jakie napotyka, pow odzio si
dobrze i wwczas, i w latach R ekonstrukcji. D obrze zorganizow ana rodzina pod
przyw dztw em ojca potrafia sprosta przejciu od niew olnictw a do wolnoci,
m im o przytaczajcych trudnoci, ktrych dow iadczaa. Sto lat pniej kraj m ia
si dowiedzie, e ci, ktrzy takiego startu nie mieli, nie potrafi funkcjonowa,
a w wielu przypadkach naw et przetrw a, m im o przytaczajcej liczby rzdowych
program w i przedsiwzi, ktre dziaay na korzy czarnych rw nie skutecznie,
jak kiedy w adze Poudnia na ich zgub. Po upad k u system u niewolnictwa pisze Frazier - rodziny, ktre w m inionym okresie osigny waciwy poziom
zorganizow ania, przeszy przez okres przem ian bez wikszych zm ian w porzdku
swego ycia. W rodzinach tych autorytet ojca by silnie ugruntowany, a rola kobiety
jako m atki i ony odpow iadaa patriarchalnem u m odelow i d o m u ... Ojciec sta si
przyw dc rodziny, o ile nie jej jedynym ywicielem9.
Analizy Fraziera, trzeba to w yranie pow iedzie, przecz gloryfikacji wol
noci, ktra bya najw aniejszym hasem zarw no ruch u praw obywatelskich
z lat szedziesitych, jak i ruch u n a rzecz zniesienia niew olnictw a sprzed stu lat.
Patriarchalna rodzina m urzyska bya najw aniejszym gw arantem pom ylnoci
czarnych. W walce o jej zachow anie, relatyw ne sw obody Pnocy - na przy
kad w olno, pozbaw ione m oralnych ogranicze narzucanych przez wiejskie
grupy wyznaniow e - okazay si dla M urzynw bardziej szkodliwe ni system
niew olnictw a narzucony przez biaych. W iksza cz czarnej kultury XX wieku
- Frazier jako przykady podaje tutaj bluesa i jazz - stanowi odzw ierciedlenie
niem onoci sprostania w yzw aniom , ktre przed M urzynam i postaw ia wolno.
Pod wieloma wzgldami sytuacja na Pnocy bya gorsza ni na Poudniu, poniewa
M urzyn w m iecie Pnocy nie tylko nie podlega tradycyjnem u p o d p o rzdko
w aniu biaym panom , ale pozbaw ia si m oralnego w sparcia ze strony krewnych
i ssiadw ... Porzucanie rodzin jest jedn z nieuchronnych konsekwencji migracji
ludnoci m urzyskiej do m iast10.
Frazier p o d wieloma wzgldami nawizuje do bukolicznej tradycji potpiania
m iasta jako takiego, a czynic to, zapom ina o zjawisku przew artociow ywania
tradycyjnych w artoci, b dcym niezbyw aln czci k u ltu ry now oczesnych
am erykaskich m iast XX wieku. M odernizm sankcjonow a b u n t przeciw Bogu
i odrzucenie norm m oralnych, jego filozofia zostaa upow szechniona przez in stru
m entarium kultury, przenikna rw nie do orodkw m iejskich w caej p n o c
nej czci Stanw Zjednoczonych. U rok m iasta i jego sia przycigania bray si
z postrzegania go w kategoriach ucieczki od tyranii chrzecijaskiej m oralnoci
seksualnej w jej protestanckim w ydaniu, ktre przyjo si na rolniczym Pou
d n iu i m iasteczkach rodkowego Z achodu. M urzyni nie byli na nie uodpornieni.
Barw nie przedstaw i to D uBose H eyw ard w powieci Porgy, zwaszcza w scenie
uw odzenia Bess przez handlarza narkotykw S p o rti Lifea. W wersji m usicalo
wej z m uzyk G ershw ina, S portin Life m wi do Bess: Bdziemy paradow ali po
H arlem ie / i nic nie bdzie dla ciebie za dobre.

W ASZYN G TO N , 1964

499

O cena Fraziera zbiena jest take z in n podstaw , na ktrej M oynihan

opar swj raport, a m ianow icie z nauk spoeczn Kocioa. W roku 1950 napisa:
W skutek dezorganizacji rodziny, znaczna cz m urzyskich dzieci nie przesza
procesu uspoecznienia, k try zapew ni m oe jedynie rodzina. N astpnie opisuje
negatyw ne zmiany, ktre j dotkny, czynic to w sposb przyw odzcy na myl
pogldy papiea Leona XIII:
Z dezorganizow ane ro d zin y nie zapew niay zaspokojenia ich [dzieci] potrzeb
em ocjonalnych, nie w yksztaciy w n ich take zdyscyplinow ania oraz naw ykw
niezbdnych dla osobistego ro zw o ju ... Jako e szerzca si w rd M urzynw d ez
organizacja rodzin y w ynika z faktu, i ojciec nie jest w stanie sprosta oczekiwanej
przez am erykaskie spoeczestw o roli, jak p o w in ien odgryw a w yciu rodziny,
zagodzenie tego pro blem u w ym aga takich zm ian w m u rzy sk im i am erykaskim
spoeczestw ie, ktre um oliw i czarnoskrem u ojcu w ypenianie przypisanej
m u ro li11.

Rola ojca, ktrej znaczenie podkrela Frazier, m iaa szczeglne znaczenie

dla M oynihana, ktry w yrasta w rozbitej rodzinie mieszkajcej w nowojorskiej
dzielnicy H elis Kitchen*, a w w ieku trzynastu lat zosta pucybutem . Pracujc
na rogach ulic w raz z kolegami, podobnie jak on czyszczcymi buty przechodniom ,
po raz pierw szy uw iadom i sobie podobiestw a m idzy okropnym i irlandzkim i
slum sam i z koca XIX wieku a m urzyskim i gettam i poow y i koca lat dw u
dziestych XX stulecia.
M oynihan wychow yw a si bez ojca, ale jako katolik pozna spoeczne n a
uczanie Kocioa o rodzinie. Powouje si na prace jezuity Johna LaFargea z lat
trzydziestych. LaFarge utrzym yw a kontakty z D om em Przyjani oraz baronow
de H ueck Doherty, ktrej dziaalno w H arlem ie zrobia wielkie wraenie na
Thom asie M ertonie. P ropozycje M oynihana naw izyw ay do podobnych in i
cjatyw katolickich, co szybko zauwayli jego przeciw nicy w debatach toczcych
si w latach szedziesitych, p o d wielom a w zgldam i bdcych ukoronow aniem
antykatolickiej kam panii na rzecz eugeniki nagonionej przez Blansharda w kocu
lat czterdziestych. Yancey i R ainw ater pisz o tym m niej konkretnie, ale kad w y
raniejszy nacisk na zwizki M oynihana z katolicyzm em . Ich zdaniem , w jego
pogldach wida:
Silne w pyw y katolickiego ro zu m ien ia opieki spoecznej, k t ra akcentuje p o
gld, e zabezpieczenie in teresu ro d zin y jest najistotniejszym celem opieki sp o
ecznej i oglnie polityki socjalnej. [M oynihan] zauway, e wikszo krajw
europejskich i K anada przyjy pro g ram y udzielania ro d zin o m zasikw i ulg, aby
u p ora si z tru d n o cia m i u trzy m an ia w ysokoci d o ch o d w w grupie ludnoci
o ich niskim p o zio m ie12.
*

Helis Kitchen, znana rwnie jako Clinton albo Midtown West, dzielnica M anhattanu.
Niegdy Helis Kitchen bya jednym z orodkw nowojorskiego wiata przestpczego,
zwaszcza irlandzkiej mafii (przyp. tum).

500

RO Z D Z IA 10.

Zwizki m idzy R aportem M oynihana a katolick nauk spoeczn s jasne

i atwe do zauwaenia. Papie Leon XIII w encyklice Rerum N ovarum , ktra daa
pocztek caem u w spczesnem u spoecznem u nauczaniu Kocioa, stwierdza:
prawo posiadania, ktre - jak widzielim y - przysuguje jednostce na podstaw ie
praw a natury, naley zastosowa do czowieka, bdcego gow rodziny13. W tym
sam ym paragrafie m w i dalej: Jak pastw o, tak i rodzina - powiedzielim y ju jest praw dziw spoecznoci i rzdzi si swoj, to jest ojcowsk w adz.
Z racji hierarchicznego charakteru katolickiej nauki, wadza ojca podporzd
kow ana jest praw u m oralnem u, bdcem u po prostu przejaw em woli Boga, czyli
Najwyszego Ojca. W szystkie Jego nakazy zgodne s z dobrem w splnym w d o
brze rzdzonym pastwie:
W interesie tak d o b ra publicznego, jak pryw atnego, ley, aeby panow ay pokj
i zgoda; aby cae ycie kierow ane byo przykazaniam i B oskim i i praw am i n a tu
ry; aby ycie ro d zin n e o pierao si n a poszanow aniu adu i na czci dla religii; aby
tak w yciu pryw atnym , jak publicznym kw ita p en a m oralno; aby wicie p rze
strzegano spraw iedliw oci i b y n ik t nie krzyw dzi bliniego bezkarnie; aby wreszcie
m ne rosy pokolenia ku p o d p o rze p a stw a14.

Zgodnie z zasad subsydiarnoci, pastw o moe w kracza w sprawy rodziny

jedynie wwczas, kiedy ta w jaki radykalny sposb zawodzi. Jednym z przyka
dw jest sytuacja, kiedy si rozluni naturalne zwizki rodzinne w rd ro b o t
nikw. .. naley si, w pew nych zreszt granicach, uciec do siy i powagi praw
pastw ow ych. R aport M oynihana p ro p o n o w a podjcie takiej w anie in ter
wencji. Jednak naw et w podanym tutaj przykadzie program y rzdowe pow inny
gwnie i przede w szystkim m ie na celu przyw rcenie m oralnego porzdku:
niech wszyscy zrozum iej, e nacisk naley pooy na odnow chrzecijaskich
obyczajw, bez czego na nic si przydadz rodki podane przez roztropno ludzk,
choby uznane byy za najwaciwsze15. Kady, kto chocia pobienie zapozna
si z nauczaniem spoecznym Kocioa, wie, e kiedy papiee z takim naciskiem
zwracaj uwag na konieczno um acniania rodziny, m w i o um acnianiu prawa
m oralnego. W encyldice Quadragesimo A nno Pius XI stwierdzi: bez odrodzenia
m oralnego nie da si dokona odnow ienia i udoskonalenia ustroju spoecznego.
Uczy nas o tym historia16.
Skoro rozwaania Yanceya i Rainwatera niczego nowego nie wnosz, w iad
czy to, e lewica p od w ielom a wzgldam i bya bardziej w iadom a tego faktu ni
M oynihan oraz jego zw olennicy i nie yczya sobie adnej odnow y obyczajw,
ktra mogaby zaham ow a coraz bardziej upowszechniajce si denie do seksu
alnego wyzwolenia. O prcz wskazywania na niedostatki pijaru, Yancey i Rainwater
staraj zdystansowa si od m oralnego przesania, bdcego sednem propozycji
przedstawionych przez M oynihana. W tym przypadku naley odda sprawiedliwo
liberalnym krytykom raportu, oni je bowiem przynajmniej dostrzegli i wystpowali
przeciwko niem u w cakowitej zgodzie ze swoim pojm ow aniem osobistej wolnoci
jednostki. Yanceya i Rainwatera natom iast sta wycznie na utyskiwanie:

W A SZYN G TO N , 1964

501

W oficjalnej wersji ra p o rtu naleaoby ograniczy w yw ody pow icone nielubnoci, a to z racji zapalnego ch arak teru tej kwestii, kt ra nierozcznie zaw iera
podteksty m w ice o n ie m o ra ln o c i... U w any czytelnik w w ielu relacjach p ra so
wych dojrzy z pew noci zakam uflow ane oskarenia o n iem o raln o 17.

N iepow odzenie spow odow ao, e obrocy R aportu M oynihana wydawali

si zaenow ani m oralnym i im plikacjam i d okum entu i om al nie zaczli za niego
przeprasza. By m oe z tego pow odu, e nie u znano go za przejaw socjologii
na wysokim poziom ie, jego podbudow m oraln p otraktow ano z daleko p o su
nit wstrzem iliwoci. Z am iast podej do spraw y w prost i powiedzie: tak,
napraw a spoeczestw a nie jest m oliw a bez o d n o w ien ia obyczajw, Yancey
i Rainw ater woleli udaw a, e m oe istnie p rogram wzywajcy do odnow y y
cia rodzinnego, k try w aden sposb nie odw ouje si do m oralnego fun d am en
tu rodzinnego ycia, a konkretnie, do m oralnoci seksualnej. Z daniem Yanceya
i Rainw atera Wolno oczekiwa, e inteligentni obserw atorzy ycia spoecznego
uporaj si z tym problem em , uw alniajc go od purytaskiej antynom ii m oralne-niem oralne, postrzegajc go w kontekcie uw arunkow a spoecznych oraz
spoecznych kosztw 18.
Lewica jed n ak tego w anie zrobi nie chciaa. Z am iast otwarcie zaj si
kw esti m oraln o ci seksualnej, obro cy ra p o rtu potrafili jedynie chowa si
za swym statusem naukowcw-socjologw. A dm inistracja Johnsona, starajc si
zaagodzi instynktow n reakcj lewicy, doprow adzia tylko do jej spotgowania,
poniew a nie odniosa si bezporednio do przyczyny, ktra j wywoaa. Zdaniem
Yanceya i Rainwatera:
Tylko nieliczni socjolodzy przyznali, e z ich osobistego p u n k tu w idzenia
posiadanie nielubnych dzieci jest rzecz n iem o raln . Jednak reakcja z n ak o m i
tej w ikszoci socjologw na sposb w ykorzystania przez M oynihana danych d o ty
czcych dzieci nielubnych w skazuje, e sam i w tej spraw ie bo ry k ali si z w asnym
sum ien iem i rozterki te projektow ali n a innych. W ydaw ali si m w i: To nie to,
ebym uw aa, e co zego jest w p o siad an iu nielubnych dzieci, tak m yl ludzie
stereotypow i i dlatego nie pow in n im y o ty m m w i19.

O baw y lib era w sigay je d n a k dalej. P ropozycja M o y n ih an a u d e rz a

a w fundam en t ich przekona w niem niejszym stopniu ni nauczanie spoeczne
Kocioa. Jeeli postp w sprawie czarnoskrych obywateli m ia oznacza go
szenie koniecznoci przestrzegania m oralnoci, zwaszcza za w dziedzinie ycia
seksualnego, cena za to byaby nazbyt wygrowana. Skoro sprawiedliwo rasowa
m iaaby oznacza co ta k radykalnego, lepiej niech M urzyni w racaj do swoich
gett i kisz si tam we w asnym sosie.
We w spom nianym ju artykule zam ieszczonym w C om m entary M oynihan cytuje w ypow ied M arcusa Raskina, ktra ukazaa si w R am parts, ktrej
autor atakuje jego sam ego oraz pogld, e rzd m oe w jaki sposb troszczy si
o m oralno obywateli. Podobne stanowisko zaj C hristopher Jencks, wywodzcy

502

R O Z D Z IA 10.

R aport M oynihana z tradycji konserw atyw nej, ktrej w iodcym zaoeniem jest,
i genez patologii spoecznych s nie tyle zasadnicze w ady systemy, ile u o m n o
ci konkretnych jednostek oraz grup, uniem oliw iajce im przystosow anie si
do system u... Dlatego recept na to nie jest zm iana systemu, ale ludzi nieprzestrzegajcych jego zasad i n o rm 20. Jencks, ktry w tam tym czasie w sppracow a
z w aszyngtoskim Instytutem Studiw Politycznych (Institute o f Policy Studies)
i dlatego wiedzia, co mwi, stwierdzi, e radykaowie u trzym uj..., i angaowa
nie si w tego rodzaju spraw y [czyli na przykad dbanie o rodzin] jest pierwszym
krokiem w k ierunku [wiata roku] 1984 (to wrogie nastaw ienie wydaje si w duej
m ierze wywodzi z obawy, e rzd podejm ie prb narzucania powcigliwoci
i w iernoci seksualnej - w artoci, ktre zdaniem niem al wszystkich krytykw
s znacznie przeceniane)21.
L iberalna lewica w idziaa w R aporcie M oynihana prb zlikw idow ania
ciko przez ni wywalczonych seksualnych swobd. Uwaali to za postulat, k t
ry w celu um ocnienia m urzyskiej rodziny p roponuje przestrzeganie m oralnoci
seksualnej rozm ylnie odrzuconej po to, aby w anie sta si czci owieconej
seksualnie lewicy. Jedn z gwnych przyczyn uczynienia przez lewic gwnym
orodkiem swojego zainteresow ania M urzynw byo to, e M urzyni (lub raczej
ich cz) prow adzili niczym nieskrpow ane ycie seksualne, cakowicie wolne
od poczucia winy. Liberaowie w roku 1965 chcieli postawi na getto i nic w tym
dziwnego, gdy wczeniej przecie czynili dokadnie to samo. Ich fascynacja M u
rzynam i w yrastaa z zainteresow ania m urzyskim jazzem oraz wszystkim tym , co
skadao si na w yobraenia na ich tem at podsycane przez biaych, dcych do
obalenia spoecznego porzdku. W istocie rzeczy ich opinia na tem at M urzynw
bya taka sama, jak K u-Klux-Klanu, tyle e z dokadnie odw rcon skal w arto
ci. Dla liberaa bow iem sw obodne ycie klasy niszej pozostajcej w kontakcie
z prym ityw n (seksualn) natur, byo lepsze ni ywot zgodny z bia (chrzeci
jask) m oralnoci. Libera, niczym b ohater powieci Jacka Kerouaca W drodze,
spacerow a po korytarzach K ongresu albo Fundacji Forda pragnc by M urzy
nem i poszukujc radochy negatyw w . M urzyn to now y zbir zasad, nowa
ewangelia, zgodnie z ktr odpow iedzialno za rodzin naleao odrzuci dla
ekstazy, radoci, ubawu, m roku i m uzyki. Podobnie jak Ku-Klux-Klan, lewica
bya gotowa odebra m oralnie yjcem u M urzynow i praw a do identyfikowania si
z w asn ras i jako niew ygodnego cakowicie usun go w cie. Prawdziwym
M urzynem , tym , ktrego zbuntow ani biali pragnli naladowa, by alfons i seksu
alny ogier. M urzysko oznaczaa seksualn rozpust pozbaw ion poczucia winy.
Tu po przyjedzie do Nowego Jorku Paul Tillich, liberalny protestancki
teolog, uchodca z nazistow skich N iem iec, znalaz si w bardzo podobnej sytu
acji. H istoria ta wie si z jego on H annah, ktrej w spom nienia z druzgocc
jednoznacznoci dem askuj seksualny rodow d m odernizm u; ich opublikowanie
bardzo nadw yryo reputacj Tillicha jako teologa, a odzyskanie jej kosztowao
go wiele wysikw. D okdkolw iek podrow ali Tillichow ie lub gdziekolw iek
przeprow adzali si, m ieli w zwyczaju pierw sze swoje kroki w now ym m iejscu

W ASZYN G TO N , 1964

503

kierowa do dzielnicy czerwonych latarni. Z daniem H annah, dom y publiczne byy

oknem na u kryt praw d. Kiedy Tillichowie w latach trzydziestych przybyli jako
uchodcy do Nowego Jorku, byli rozczarow ani, kiedy okazao si, e nie m a tam
dzielnicy czerw onych latarni podobnej do tej, jak znali z A m sterdam u. Pniej
jednak odkryli Harlem :
W H arlem ie znalelim y jaki rodzaj pocieszenia. Kto m usia zabra nas do
Smali Paradise, gdzie w chodzio si p o strom ych sch o d ach strzeonych przez sta
rego, dziobatego M urzyna, ktrego w yszarzay u n ifo rm ze zotym i epoletam i w y
w oyw a w nas lekki lk. Pniej ciskalim y sobie d onie n a pow itanie. W ew ntrz
ciem nego, dugiego pom ieszczenia zobaczylim y c h m u ry d y m u unoszce si nad
orkiestr M urzynw, grajcych gono i jazgotliwie. Jakbymy weszli do tro p ik al
nego lasu krzyczcych papug, czarnych tw arzy w ynurzajcych si z dungli, false
tow ych gosw i lnicych, jaskraw ych barw. M urzyn taczy ze m n , M urzynka
z Paulusem .
W Sm ali poczulim y si dobrze i w rcilim y ta m z przyjacim i, w dziczny
m i obserw atoram i, ktry ch zauroczy pierw o tn y w dzik krzepkich m czyzn i k o
yszcych si kobiet. Postrzegalim y to jako zjawisko estetyczne. N ie mylelim y
0 tym w kategoriach ekonom icznych, politycznych czy spoecznych.
Pew nego razu om ielilim y si pj na w ystp d o piwnicy, gdzie byli praw ie
sam i M urzyni. N a parkiecie p o ro d k u sali daw ano ak u rat pokaz. Naga M u rzyn
ka pom alow ana zot farb taczya z dw u k ro tn ie o d siebie w ikszym M urzynem ,
opara si ciaem o jaki su p ek i m asturbow aa si gw atow nym i, w owym i ru
cham i, podczas gdy jej niedaw ny p a rtn e r z in n dziew czyn w yranie oddaw ali si
upraw ianiu seksu. N ie w ygldao to w ulgarnie ani fizjologicznie. Em anow aa z tego
natu raln a rado ycia tych piknych, czarnoskrych ludzi.
Ludziom w sem in ariu m nie p o d o b ay si nasze przygody. N iepokoio ich to,
e taczym y z M urzynam i. Pniej zanegow ali nasz estetyczny stosunek do czar
nych. Paulus i ja rozm aw ialim y wczeniej o w izeru n k u M urzyna w yw odzcym si
z czasw pierw otnych, o czarnoskrych ludziach uw aanych za najm niej w a rto
ciow ych... w naszej psychice czarny lub ciem n o sk ry to zawsze d ia b e ... czarna
dusza przeciw ko biaej... czer jako m agiczna barw a, przynalena zu, m rokow i
1 siom piekielnym 22.

W oczach m odernistycznej elity M urzyn sta si narzdziem obalania chrze

cijaskich w artoci. To, e wikszo M urzynw bya chrzecijanam i, niewiele
znaczyo dla ludzi pokroju Tillichw i niewielkie te m iao znaczenie wobec tego,
czego M urzyn m ia by sym bolem . Co za do realnie istniejcych Murzynw, bar
dzo wielu z nich byo chtnych do w sppracy z arbitram i m o d ernizm u w zam ian
za okrelone korzyci finansowe lub inne. W poowie lat dw udziestych przym ierze
to zyskao nazw H arlem skiego Renesansu. Jego najw aniejszym i ordow nikam i
byli przede w szystkim biali dekadenci, tacy jak Carl Van Vechten, autor powieci
Nigger Heaven, koczc si scen, w ktrej m ody czarnoskry pisarz uczestni
czy w obrzdku czarnej mszy. A kcent ten z pew noci doceniaby H annah Tillich,
ale M urzyni, ktrzy cenili sobie ycie rod zin n e atakow ane przez Van Vechtena,

504

R O Z D Z IA 10.

poczuli si ni dotknici. W.E.B. D ubois i inni utyskiwali, e jedynym i M urzynam i,

m ajcym i wstp do rodow iska literackiego biaych s ci, ktrzy schlebiaj pogoni
biaych m odernistw do pogrania si w dekadencji.
We w spom nieniach napisanych po m ierci Tillicha Rollo M ay pisze o w py
wie, jaki Paulus w yw ar na jego ycie, odkd w styczniu 1934 roku pozna go w se
m inarium U nion Theological Seminary. Poczuem , e ogarnia m nie fala w olno
ci - wolnoci od jaow ych studenckich dywagacji. W ikszo tych gupawych
dyskusji dotyczya kwestii istnienia Boga i Jego praw a m oralnego. Poczuem
si take wolny od dokuczliwego w ew ntrznego przym usu, aby wierzy - pisze
dalej May, a pniej opisuje niektre z owych jaowych dywagacji, od ktrych
si uw olni dziki naukom Tillicha:
W ypow ied Paulusa odeb raa m i poczucie bezpieczestw a, dziecinne przeko
nanie, do ktrego, w brew caem u m em u intelektualnem u rozwojowi, najw idocz
niej wci byem przywizany. W iem , e dla wikszoci ludzi Bg jest gw arantem
istniejcego status quo; ch ro n i ich przed cakow itym w ew ntrznym rozbiciem ,
przed m oraln anarchi. Bg strzeg witoci m aestw a, potpia wystpek, ch ro
ni wasno (zwaszcza jeeli kto nalea do jednej z sekt w yrosych z kalw inizm u).
Sowo ateista czyo si z w szystkim , co jest tego odw rotnoci: diabolicznym czow iekiem , kt ry jest antym oralny, w ierzy w w oln m io, jest nieuczciw y
i zdolny torturow a tw oj babci, a do tego d o d a naley w szystkie inw ektyw y rz u
cane obecnie na ateistyczny k o m u n izm . Treci te, infantylne w taki sam sposb,
jak szcztkowe pozostaoci idei, ktre m i zaszczepiono w dziecistw ie i teraz
obraliw e dla m ego rozum u, egzystuj gdzie w mojej w iadom oci - nie mog
tem u zaprzeczy. Aby w yrosn z tych przesdw, nie w ystarczy logika, potrzeba
na to ycia i czasu. ycia i czasu p o trzeb a m i take n a to, aby przyj to, co stara
m i si przekaza P aulus3.

Ja pisze May, Tillich, odrzucajc to wszystko, gosi pogld, e idea Boga

ulega nieustannym przem ianom : jest elastyczna, dynam iczna, zawsze w ru ch u ...
okrelenie Bg p o n ad Bogiem oddaje to, co odw ieczne, m etafor, ktra nie
przeobraa si w dogm at24.
Bg p o n ad Bogiem wykazuje si wobec nas spor uprzejm oci, nieduo
bow iem wymaga, z pew noci za niewiele da o d nas w kwestii seksualnej p o
wcigliwoci. Pod tym w zgldem przypom ina samego Paula Tillicha - i to wanie
byo rzecz najbardziej pocigajc dla m odernistw pokroju Maya: chcieli w iary
pozbaw ionej zakazw. M ay tak oto relacjonuje jedno z kaza Tillicha:
Niczego si o d ciebie nie w ym aga - adnej idei Boga, adnego d o b ra w tobie,
adnej religijnoci, bycia chrzecijaninem , bycia m d ry m czy m oralnym . Jedyne,
czego si da, to aby by otw arty i skonny przyj to, co jest ci ofiarow ane, now y
Byt, Byt m ioci, spraw iedliw oci i prawdy, k t ry objaw ia si w Tym, Ktrego ja rz
m o jest sodkie, a brzem i lekkie25.

W A SZYN G TO N , 1964

505

M ay tum aczy, e sensem przytoczonej powyej w ypow iedzi jest to, i

nie wym aga si o d nas w iary w konkretnego boga, bycia religijnym w jakim
konkretnym sensie, bycia chrzecijaninem albo bycia m oraln y m ... M oj w iar
i nadziej jest to, e cech tej nowej religijnej perspektyw y bdzie nie tylko in ter
nacjonalizm , ale te interrasizm i interseksizm 26
W sem inarium U nion Theological Sem inary liberalna dok try n a sto su n
kw rasow ych zacza pow oli zastpow a ch rzecijastw o jako d o m inujcy
w iatopogld lat czterdziestych i pidziesitych. N iem aa w tym zasuga Tillicha.
D ysertacja M artina Luthera K inga pow icona bya p o rw naniu Paula Tillicha
i H enry ego W iem anna. Pogldy Tillicha w latach szedziesitych nadal byy ywe,
ale co waniejsze, m iay znaczcy wpyw na funkcjonow anie takich instytucji, jak
Krajowa Rada Kociow, ktra przew odzia opozycji wobec R aportu M oynihana.

ROZDZIA 11

WASZYNGTON, 1965,
RZYM, 1965

m ieleni poczuciem , e dysponuj teraz najlepszym zestawem ro d

kw w iodcych do celu, ktry przyjli w sprawie antykoncepcji, John
D. Rockefeller i R ada ds. Z aludnienia postanow ili wykorzysta sytu
acj. Par dni po przytaczajcym zwycistwie Johnsona w listopado
wych w yborach 1964 roku i m niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy Dani
analizow a tru d n sytuacj czarnych rodzin, Rockefeller w towarzystwie B ernarda
Berelsona pojecha do W aszyngtonu, eby uzyska audiencj u Lyndona Bainesa
Johnsona. Bez pow odzenia. U dao im si jedynie spotka z D eanem Ruskiem,
sekretarzem stanu w adm inistracji K ennedyego i zausznikiem Rockefellera, ktry
obci dotacj Kinseyowi, kiedy jego ankiety na tem at seksualnoci w kontekcie
przesucha Reecea postaw iy fundacj w kopotliw ym dla niej pooeniu. Dziki
zabiegom Ruska, w ordziu o stanie pastw a, ktre Johnson wygosi w styczniu
1964 roku, znalazo si zdanie m wice, e prezydent bdzie poszukiw a n o
wych sposobw w ykorzystania naszej wiedzy, ktre pom og rozwiza problem
wiatowej eksplozji dem ograficznej i w yczerpyw ania si wiatowych zasobw .
Biografowie Rockefellera uznaj to ow iadczenie za przeom ow y p u nkt zw rot
ny w kwestii zm iany niechtnego nastaw ienia spoeczestw a do antykoncepcji
i przygotow anie g ru n tu dla rzdow ego udziau w upow szechnianiu pocztko
wo wiedzy o antykoncepcji, pniej za rodkw antykoncepcyjnych.
W yrok w sprawie G risw old vs. C onnecticut, k t ry zapad n a pocztku lata
1965 roku, by kolejnym m ilow ym krokiem na tej drodze. Po odniesieniu tego
zwycistwa, Leo Pfeffer cakowicie szczerze w yjania, dlaczego praw o zakazuj
ce sprzeday rodkw antykoncepcyjnych, ktre nigdy nie weszo w ycie, i tak
naleao uchyli. Stao si tak,

508

R O Z D Z IA 11.
poniew a istnienie tych przepisw uniem oliw iao p a stw u zachcanie do stoso
w ania antykoncepcji, co w ydaje si coraz bardziej palc koniecznoci. Ludzie
o rednich d ochodach i ludzie zam oni, onaci i nieonaci, stosuj antykoncepcj;
b iedni m aj dzieci. K iedy ubodzy, czsto czonkow ie m niejszoci rasow ych, korzy
staj z zasikw, paccy p o d atk i A m erykanie b u n tu j si i oczekuj o d pastw a,
eby co z tym zrobio... Rzd krajow y uczyni to ju czci swojego pro g ram u
p o m o cy dla pastw sabo rozw initych, ale Stany Z jednoczone nie m ogy zrobi
tego sam ego u siebie, jak dugo praw a stanow e zakazyw ay takich p raktyk'.

W rezultacie liberaow ie prow adzili podw jn gr. Posuyli si kwesti ra

sow, eby obali przekonanie, i porzdek spoeczny jest w jaki sposb zaleny
od adu m oralnego, nastpnie za wykorzystali rozlunienie m oralnoci seksualnej
dla prow adzenia eugenicznej kam panii w ym ierzonej w tych samych czarnych,
ktrzy do rozlunienia obyczajw najbardziej si przyczynili. Poudnie akceptowao
segregacj, a wszyscy tam byli chrzecijanam i; dlatego chrzecijastw o zostao
zdyskredytow ane jako przem oc i nie m oe m ie nic do pow iedzenia o tym , w jaki
sposb pow inno by zorganizow ane spoeczestwo. Gwne wyznania protestanc
kie w peni zgadzay si z t strategi, naw et jeli pozornie wydawao si, e im
szkodzi, poniew a one rw nie byy spragnione seksualnego wyzwolenia i to do
tego stopnia, e kiedy gw ne kocioy protestanckie je d n ak ostatecznie w tej
kwestii skapituloway, kom pensujc to sobie, zintensyfikoway dziaania na rzecz
sprawiedliwoci rasowej.
D rugi elem ent podw jnej g ry lewicowych liberaw wiza si z eugenik.
Kiedy porzdek spoeczny zosta nadw tlony przez liberaw wykorzystujcych
kwesti rasow jako przykryw k dla seksualnego wyzwolenia, rodki antykoncep
cyjne przedstaw iono jako rem edium na wysokie koszty zasikw i innej pom ocy
spoecznej, poniew a redukow ayby one liczb czarnej ludnoci, czyli odbiorcw
teje. C zarni, k t ry ch w ykorzystano jako pretek st do zm iany obyczajow oci
spoecznej, stali si pierw szym i ofiaram i tej zmiany, poniew a zostali uznani
za beneficjentw szerokiej p om ocy rzdowej, ktra najczciej suya tylko
jako pretekst dla uspraw iedliw ienia antykoncepcyjnej eugeniki. W yrok w sprawie
G riswold vs. C onnecticut by tu w anym przeom em . Teraz rzd m g rozwija
program y k ontroli p rzyrostu naturalnego, nie w chodzc przy tym w konflikt
z praw am i stanowym i.
By moe zachcony tym pasm em sukcesw Rockefeller w swojej walce o an
tykoncepcj postanow i posun si o krok dalej. Zdecydowa, e stawi czoa prze
ciwnikowi w jego m ateczniku. Dziki pom ocy ojca Theodore Hesburgha, rektora
U niwersytetu N otre D am e i czonka zarzdu Fundacji Rockefellera, zaatwi sobie
audiencj u papiea Pawa VI, ktry w owym czasie zastanawia si nad kwesti
kontroli urodze i, zgodnie z owieceniowym spojrzeniem na histori, m g si
okaza jeszcze bardziej liberalny ni Jan XXIII, ktry rni si od swoich poprzed
nikw, jak dzie si rni od nocy. H esburgh, o ktrym m wi si, e jego pogldy
na spraw zaludnienia byy zdecydow anie liberalne, cho w pew nych aspektach
nie posuw a si tak daleko jak Rockefeller2, by niezwykle szczliwy, e m g m u

W A SZYN G TO N , 1965, R Z YM , 1965

509

t przysug wywiadczy. Krtko poinstruow any przez kilku jezuickich profesorw

z uniw ersytetu G eorgetow n o zawiociach doktryny Kocioa katolickiego, ktre
ograniczaj sw obody kadego papiea, Rockefeller w poow ie lipca 1965 roku
spotka si z papieem Pawem VI na czterdziestopiciom inutow ej audiencji.
Lata pniej, w licie do H en ry eg o C abota L odgea bdcego wwczas
am erykaskim em isariuszem w W atykanie - czowieka, ktry zorganizowa za
m ordow anie Ngo D inh Diem a, katolickiego prezydenta W ietnam u - Rockefeller
opisywa tam to spotkanie jako ciepe i przyjacielskie, ale jednoczenie mao zna
czce i m ao konstruktyw ne w kwestii zaludnienia, poniew a czuem , e nie mog
nazbyt m ocno naciska, a on na pew no nie m gby by ze m n cakowicie szcze
ry w osobistych pogldach, poniew a zblia si czas podjcia przez niego wanej
decyzji w sprawie kontroli urodze. Decyzja ta, ogoszona w papieskiej encyklice
z roku 1968 zatytuowanej H um anae Vitae, m usiaa by dla Rockefellera gorz
kim rozczarow aniem . Pi lat po jego spotkaniu z papieem i dw a lata po ukazaniu
si encykliki H um anae Vitae, sprzeciw Kocioa wobec kontroli urodze nadal nie
dawa m u spa; by jak nawiedzony. D o tego stopnia, e latem 1965 roku wykorzy
sta przyja z Lodgeem , nakaniajc go, aby ten przekaza jego stanowisko tem u
sam em u papieowi, ktry wczeniej tak jaw nie je zignorowa. Rockefeller napisa
do Lodgea: Kwestia zaludnienia jest najwaniejszym tem atem , ktry musiaby
om wi z Jego witobliwoci, zakadajc, e masz z nim bliskie i nieoficjalne
kontakty3. M ona odnie wraenie, e Rockefeller nigdy nie pogodzi si z faktem
przem ilczenia i niepodjcia przez papiea jego propozycji pom ocy we wsplnym re
dagow aniu Hum anae Vitae. W licie, ktry Rockefeller wysa do Lodgea w roku
1970, tumaczy: wkad Kocioa take i dzi m gby by bardzo znaczcy, gdyby
by skonny wyda w tej sprawie pozytyw ne owiadczenie.
Tego, e Koci owiadczenia, ktre Rockefeller uwaa za pozytywne, je d
nak nie wyda, nie sposb przypisywa niedostatecznem u zaangaow aniu i braku
stara ze strony Rockefellera. Kilkanacie m in u t po zakoczeniu krtkiego spotka
nia z papieem w lipcu 1965 roku, Rockefeller na gos czyni sam sobie wymwki,
e nie do precyzyjnie i zdecydow anie przedstaw i swoje stanowisko. Prbujc
go uspokoi, m onsignore Paul M arcinkus, pniejszy szef banku watykaskiego,
zaproponow a, eby Rockefeller napisa do papiea list i zawar w nim wszystko,
co m ogo zosta pom inite w rozm ow ie podczas audiencji. Nazajutrz, 16 lipca
1965 roku wysa list w sprawie doniosoci problem u zalu d n ien ia... i roli, jak
Koci m gby odegra w jego rozw izaniu4.
Relacj z tego w ydarzenia czyta si niczym rozdzia z nieopublikow anej
pow ieci H en ry Jamesa. G orliw y am erykaski p rotestant, dysponujc dw om a
now o w y nalezio n y m i ro d k a m i k o n cep cy jn y m i i n ie u z a sa d n io n w iar, e
technologia i postp zlikw iduj wszystkie bolczki wiata, staje tw arz w twarz
z gow wanej i wpywowej instytucji Starego wiata, w oskim dentelm enem
o nazw isku M ontini. Nie m a waniejszego problem u, przed ktrym stoi dzi
ludzko - z zapaem oznajm ia papieowi. Jeeli Pawe VI nie pjdzie za rad
Rockefellera staniem y w obliczu katastrofy o bezprecedensow ym ogrom ie5.

510

R O ZD ZIA 11.

Pan Rockefeller zacz nastpnie objania swj wynalazek papieowi; mwi,

e wkadka dom aciczna jest przeom em na prawdziwie ogrom n skal; umoliwia
stosowanie metody, ktra jest bezpieczna, skuteczna, niedroga i osigalna w naj
trudniejszych yciowych w arunkach. Dotychczasowe dow iadczenia jej uywania
wiadcz, e wszdzie zyska szerok akceptacj ogrom nych rzesz ludzi6. W kadki
dom aciczne wycofano pniej z am erykaskiego rynku z pow odu skarg sdowych
skadanych na jej producentw wskutek szkd powstaych w wyniku ich stosowania.
Ci, ktrzy uwaaj, e Koci, publikujc encyklik H umanae Vitae, przegapi histo
ryczn szans, pow inni zastanowi si nad tym, jakie konsekwencje dla w iarygodno
ci papiea, a tym bardziej dla dogm atu o jego nieomylnoci, miaoby pjcie za rad
Rockefellera i uznanie w kadki dom acicznej za dozwolony przez Koci rodek
kontroli urodze. Jeeli chodzi o udzielanie rad, Rockefeller by przyzwyczajony, e
niepodzielnie skupia na sobie uwag religijnych przywdcw, ktrzy, oglnie rzecz
biorc, wydawali si czerpa z tego finansowe korzyci w prost proporcjonalnie do
zapau oraz gorliwoci, z jak za porednictw em instytucji, w ktrych piastowali
swe stanowiska, propagow ali i realizowali jego program . Kwakrzy, ktrych pojm o
wanie pracy misyjnej obejm owao take implem entow anie M eksykankom wkadek
dom acicznych, s tego dobrym przykadem . By moe wanie sualcza natura
prom inentnych protestantw om ielia Rockefellera, ktry postanow i skoczy
z grzecznociam i i bez ogrdek pow iedzie Jego witobliwoci, co moe si sta,
jeeli papie nie podzieli jego stanowiska. Rockefeller napisa do Pawa VI:
M oim zdaniem , jeeli K oci nie obejm ie w tej sprawie przew odnictw a, bdzie
to m iao dwie konsekw encje: p o pierwsze, obecne, coraz silniejsze denie ku sta
bilizacji populacji bdzie postpow ao, obejm ow ao kraj po kraju, bez caociowego
n ad zo ru i ukierunkow ania, zwaszcza w sferze m oralnej; po drugie, jeli w olno m i
to pow iedzie otw arcie, K oci nie bdzie m ia udziau w sprawie o fu n d am en tal
nym znaczeniu dla jego czonkw i dla d o b ra caej ludzkoci. Fali pow odziow ej nie
m ona zatrzym a ani spow olni, m ona ni jed n ak pokierowa. Poniew a gor
co w ierz w donioso roli, kt r Koci m a do o degrania w dzisiejszym , niesp o
kojnym wiecie, jestem gboko zatroskany, patrzc na rozwj sytuacji, kt ra w d u
szej perspektyw ie, jak sdz, przyniesie szkod pozycji Kocioa na caym wiecie7.

Ciekawe, jakie myli pojawiay si w gowie papiea, kiedy czyta te sowa. Czy
byo to uczucie w dzicznoci za ocalenie go oraz jego Kocioa przed zm ieceniem
przez pow odziow fal postpu i historii? A m oe byo to co podobnego raczej
do woskiej wersji pow iedzenia: Skoro jeste tak cholernie bogaty, dlaczego nie
jeste m dry?. Tak czy inaczej, w iem y z historii, e papie propozycj Rockefellera
odrzuci. H istoria pokazuje rwnie wyranie, e wielu liberalnych katolikw w Sta
nach Zjednoczonych byo o wiele bardziej skonnych ni papie, aby spenia
yczenia Rockefellera, zwaszcza w takich przypadkach, kiedy prow adzone przez
nich instytucje m iay szans skorzysta z hojnoci jego samego bd ktrej z jego
fundacji. D obrym tego przykadem jest ojciec H esburgh, k t ry zorganizow a
spotkanie Rockefellera z Pawem VI.

W ASZYN G TO N , 1965, R Z Y M , 1965

511

W ty m sam y m licie d o p a p ie a R o ck efeller p y ta, czy m oliw e je st

przeniesienie koncentracji tej troski z m etody jako takiej na uytek, jaki z niej
bdzie czyniony. Czy byoby m oliwe, aby Koci pozostaw i poszczeglnym ro
dzinom dokonanie w yboru co do metody, jak zastosuje, w celu ograniczenia liczby
posiadanych dzieci, o ile m eto d a ta nie jest szkodliwa dla stosujcej j osoby i o ile
nie koliduje ona ze znaczeniem i doniosoci zwizku seksualnego w m ae
stwie?8. Takie wanie byo oczywicie stanow isko Rady ds. Z aludnienia i taki by
jej w arunek sponsorow ania konferencji w N otre D am e powiconej problem atyce
zaludnienia. Ojciec H esburgh dow id wwczas, e jego ugodow o w tej sprawie
jest rwnie wielka, jak niew zruszono papiea. W izyta Rockefellera m iaa te inne
konsekwencje. Przekonaa papiea, e jego najw aniejszy w rg nie znajduje si
teraz na wschodzie, ale n a zachodzie, zakoczy wic antykom unistyczn k rucja
t i zapocztkow a w atykask Ostpolitik. 26 czerw ca 1966 roku, niecay rok po
spotkaniu papiea z Johnem D. Rockefellerem III, Agostino Casaroli, powszechnie
uznaw any za architekta polityki wschodniej Stolicy Apostolskiej, polecia do Bel
gradu i podpisa um ow norm alizujc stosunki m idzy W atykanem a Jugosawi9.
Poniew a seks by tylko narzdziem - podobnie jak n - Rockefeller m g
pyta: czy nie jest waciwe, aby autorytetem i pow ag Kocioa okreli okolicz
noci, w jakich wybrana m etoda m a by stosow ana?... By uj powysze w bardziej
zwizy sposb, proponuj, aby te k o n k retn e m eto d y postrzega jedynie jako
narzdzie, jak noe, ktrych uycie jest m oralnie dobre bd ze w zalenoci
od intencji tych, ktrzy si nim i posuguj10. Stanowisko Rockefellera byo rodza
jem konsekw encjonalizm u, k t ry ojciec Charles C u rran opisa m niej wicej dwa
lata wczeniej w ksice opublikow anej przez w ydaw nictw o uniw ersytetu N otre
Dame. Papie jed n ak w idocznie jej nie przeczyta. Koci katolicki nie kupi tego
bez zastrzee, a dow odem byo ogoszenie encykliki H um anae Vitae; dwadziecia
pi lat pniej rw nie nie zm ieni w tej sprawie stanow iska i tym razem przed
stawi jasno i kategorycznie w encyklice Veritatis Splendor. Rzecz jasna katolickie
uczelnie i teolodzy przyjli pogld Rockefellera m niej wicej w tym sam ym czasie,
kiedy ojciec H esburgh zorganizowa spotkanie Rockefellera z papieem Pawem VI.
Jawnie zerwali z Kocioem, kiedy H esburgh latem 1967 roku w ystpi ze swoim
ow iadczeniem w Land oLakes.
Rockefeller w tym sam ym licie napisa rw nie, e upow szechnienie ro d
kw antykoncepcyjnych zm niejszy liczb zabiegw aborcyjnych i zaznaczy, e jest
im przeciwny, w rzeczywistoci jed n ak zaangaowa si ju w finansowanie kam pa
nii na rzecz aborcji w USA. To, co zaproponow a papieowi jako swj w kad w tre
jego encykliki o przekazyw aniu ycia, zyskao sobie - jak w spom niaem - nazw
konsekw encjonalizm u. By to pogld, wedle ktrego dobro lub zo jakiego dziaa
nia jest ontologicznie niezalene od jego istoty i uzalenione wycznie od intencji
majcego praw a i obow izki m oralne czowieka oraz konsekw encji wynikajcych
z okrelonych czynw. W raz z upyw em lat to wanie konsekw encjonalizm sta si
gwnym pow odem rnicy zda i podziau w rd katolikw. Sta si te podstaw
wysokiej pozycji Charlesa C urrana, czowieka, ktry zorganizow a w USA najgo

512

RO Z D Z IA 11.

niejsz akcj protestacyjn przeciw ko encyklice H um anae Vitae i by zapraszany

na niezliczone konferencje w kraju, sponsorow ane z pienidzy fundacji. Rockefel
lerow i nie pow iodo si z papieem , ale jego argum entacj coraz czciej m ona
byo usysze z ust katolickich profesorw teologii.
W p ad ziern ik u 1965 ro k u cykl konferencji pow iconych antykoncepcji,
o rg anizow an y ch na uniw ersytecie N o tre D am e najp ierw p o d egid R ady ds.
Z a lu d n ie n ia w 1962 roku, a n astp n ie sp onsorow anych przez F undacje For
da, w k o c u p rzesta by tajem n ic, kiedy, zgodnie z o b ietn ic d an Rockefel
lerow i przez G eo rg ea Shustera trzy lata w czeniej, katoliccy naukow cy wydali
ow iadczen ie kontestujce stanow isko K ocioa w spraw ie ko n tro li urodze.
R w n ie w p a d z ie rn ik u 1965 ro k u R eligious N ew s Service zapow iedzia
p u b lik acj nadzw yczajnego o w iadczenia w spraw ie k o n tro li u ro d ze , przy
gotow anego tej w iosny przez trzy d ziestu sied m iu am erykaskich naukowcw,
a k t reg o istn ien ia nie u jaw n io n o i czekano z ty m a siedem miesicy. K ato
liccy u czeni, a raczej tych trzy d ziestu sied m iu sp o r d nich, w ypow iedzieli si
teraz oficjalnie i stanow isko K ocioa w spraw ie antykoncepcji okrelili jako
nieprzekonujce. O w iadczenie zostao przekazane w ielebnem u H enriem u De
R iedm atten o w i, sekretarzow i papieskiej kom isji ds. k o n troli u ro dze; dorczy
je osobicie w ielebny T heodore H esburgh. C a spraw opisano w paryskim w y
d a n iu N ew York T im esa, w arty k u le napisan y m przez Johna Cogleya, gdzie
zn alazy si rw nie cytaty z tek stu przekazanego przez H eb sburgha papieskiej
k o m isji ds. k o n tro li uro d ze .
N ic dziw nego, e ow iadczenie z N o tre D am e, ktre przygotow yw ano
o d siedem nastego do dw udziestego pierw szego m arca 1965, gosio, e wiatowy
kryzys dem ograficzny jest gw nym pow odem tego, e nauczanie Kocioa stao
si nieprzekonujce. W ow iadczeniu przedstaw ia si tezy i w nioski przyjte
przez uczestnikw konferencji:

U czestnicy konferencji, szanujc autorytet Kocioa, uwaaj, e no rm y usta

now ione w przeszoci, nie s ostateczne, lecz pozostaj otw arte dla dalszej
ich ewolucji (punkt 2).

U czestnicy konferencji nie uznaj za przekonujce argum entw zazwyczaj

przytaczanych na poparcie oficjalnego stanowiska. A rgum enty te nie wiadcz
o w aciw ym docenianiu odkry fizjologii, psychologii, socjologii i dem ogra
fii, ani w ystarczajcym zrozum ieniu zoonoci i fundam entalnej w artoci
seksualnoci w ludzkim yciu (punkt 3).

W ikszo uczestnikw jest zdania, i istniej obiektywne dowody, e antykon

cepcja nie jest z istoty swej niem oralna i dlatego w okrelonych okolicznociach
m oe by dozw olona, a naw et zalecana (pu n k t 5).

U czestnicy uznaj, e w kw estiach polityki spoecznej w pluralistycznym

m o raln ie spoeczestw ie katolicy, dajc wiadectwo swoim przekonaniom ,
n ie m usz z pow odu swych pryw atnych pogldw m oralnych przeciwstawia
si rzdow ym program om p om ocy na rzecz ograniczenia rodziny, o ile usza
now ane zostaje sum ienie wszystkich obywateli (pu n kt 7).

W A SZ Y N G T O N , 1965, R Z YM , 1965

513

Szczeglnie w any by ostatni punkt. Zaw iera jed n z tez, ktrych przyjcie
Rada ds. Z aludnienia uczynia w arunkiem sponsorow ania przez ni Konferencji
N otre D am e z 1962 roku. Teraz, mirabile dictu, przedstaw iono j tak, jakby grupa
odpowiedzialnych katolickich uczonych, zastanawiajc si nad wyzwaniami, jakie
stoj przed katolick teologi, dosza sam odzielnie do identycznego przekonania.
M im o istnienia gbokich, zakam uflow anych wzajem nych pow iza i zalenoci,
zarwno osobistych, jak i tych zwizanych z pozyskiwaniem pienidzy, m im o faktu,
e identyczne idee zostay zaprezentow ane przez tak wydawaoby si w iatopogl
dowo odlege od siebie krgi, zostao to przypisane tem u, e wielkie um ysy zawsze
podaj podobnym i drogam i. Jak zobaczymy, pogld, e katolicy nie pow inni
przeciwstawia si finansow aniu przez rzd rodkw antykoncepcyjnych, jeszcze
przed kocem lata 1965 roku zostanie nagoniony ponow nie.
Idee, ktre znalazy swoje odzw ierciedlenie w toku konferencji z 1965 roku,
nie byy oczywicie w yczn dom en Rockefellera i Rady ds. Zaludnienia. Latem
1965 roku strony zainteresowane t kwesti staray si wypracowa konsensus. I tak,
na przykad, jednym z sygnatariuszy ow iadczenia z N otre D am e by absolwent
i czonek zarzdu teje uczelni, Thom as P. Carney. W czasie trw ania konferencji
C arney piastow a stanow isko wiceprezesa ds. bada i rozw oju chicagowskiej C.D.
Searle Company, duej firm y farm aceutycznej, starajcej si wwczas o w prow a
dzenie na rynek piguki antykoncepcyjnej. Kiedy tre obrad konferencji w N otre
D am e zostaa upubliczniona, W illiam a Bentleya Balia, praw nika z H arrisburga w Pensylwanii, wyjtkowo oburzya towarzyszca jej hipokryzja. Bali by take
doradc praw nym Pensylwaskiej Akcji Katolickiej i z tego wzgldu napisa list
do jej przew odniczcego, arcybiskupa Johna Krla, ordynariusza archidiecezji
filadelfijskiej. Stwierdziwszy, e konferencja w N otre D am e niczego nie posuna
do przodu, Bali opisa histori katolickiego lekarza, ktry by uczestnikiem konfe
rencji i byo oburzony tym, co tam usysza, a by to m idzy innym i zintegrowany
atak na stanow isko przyjte przez Wasze Ekscelencje, w ktrym posunito si
nawet do tego, e pow izano m nie z nim w z gry przygotow anym dokum encie11.
Konferencji przew odniczy - pisa dalej Bali - absolw ent N otre Dam e
o nazwisku Carney, ktry jest wiceprezesem Searle, najwikszego chyba producenta
rodkw antykoncepcyjnych w USA12.
Podczas obrad konferencji na N otre Dam e, przy om aw ianiu kwestii k o n
troli urodze, szanse w ypow iadania si nie byy rw ne dla wszystkich, nie byo
tam rwnie bezstronnych obserwatorw. O prcz asych n a granty naukowcw,
firm y farm aceutyczne m iay na niej take wasnych przedstawicieli, ktrzy mieli
zadba o to, eby rezultaty obrad byy zgodne z ich oczekiwaniami. Uczelnia Notre
D am e wydawaa si bardzo zadow olona z tej wsppracy. W roku 1967 Thomas
Carney, kt ry trzydzieci lat wczeniej uzyska n a N o tre D am e m agisterium
z chem ii, zosta m ianow any czonkiem zarzdu tego uniw ersytetu, a w 1969 roku
otrzym a od niego ty tu d o k to ra honoris causa. W m aju 1971 roku otrzym a
N agrod Edw arda Fredericka Sorina, najwysze w yrnienie przyznaw ane przez
N otre D am e A lum ni A ssociation (Stowarzyszenie A bsolwentw N otre Dame).

514

R O ZD ZIA 11.

W ikszo prasy katolickiej pow itaa opublikow any z opnieniem kom uni
kat z utrzym yw anych w sekrecie obrad konferencji N otre Dam e, jakby to bya p a
pieska encyklika. M onsignore George W .Casey w artykule zamieszczonym w The
Boston Globe: Jako czytelnik po raz pierw szy stykam si z tym , e komisja
zoona z odpow iedzialnych teologw m oralnych i socjologw, obradujca pod
katolickim patronatem , wydaje publiczn deklaracj, w ktrej dopuszcza, chocia
z pew nym i zastrzeeniam i, stosow anie antykoncepcji1. Na Caseyu due wraenie
zrobia m iao ow iadczenia z N otre D am e - i nie m ia na to wpyw u fakt, e
pow staa w sekrecie siedem m iesicy wczeniej. To, e opublikow ano j jesieni
1965 roku, poczytyw a za oznak zbliajcych si zm ian. Skoro ci ludzie mog
pow iedzie co takiego i nie ponie za to adnych konsekwencji, oznacza to, e
to nauczanie Kocioa m ona zakwestionowa. Innym i sowy, Casey w wikszym
stopniu odnis si do sposobu rozpow szechniania owiadczenia, roli, jak odgry
way w tym m edia, oraz do reakcji Kocioa, nie za do treci sam ego dokum entu
lub rozum ow ania, ktre byo uzasadnieniem jego tez. Fakt, i owiadczenie zo
stao podpisane przez specjalistw, ktrzy twierdzili, e s katolikam i, skutkowao
odw rceniem uwagi od kwestii jego treci, jako e wikszo ludzi nie uwaaa
si za ekspertw. Reakcja na deklaracj z N otre D am e bya rw nie wiadectwem
lojalnoci ywionej przez katolikw wobec instytucji dziaajcych pod patronatem
Kocioa. W tam tym czasie wikszo ludzi praktycznie utosam iaa uniw ersytet
N otre D am e z K ocioem , a fundacje sponsorujce konferencj w ykorzystay
to w stopniu m aksym alnym . Z aufanie dla katolickich instytucji, przekonanie, e
Sobr W atykaski II zainicjow a w Kociele zmiany, ktre w anie si dokonuj,
a take kam pania m edialna zorganizow ana przez Rockefellera i innych, ktrzy bili
na alarm i ostrzegali spoeczestw o przed nadchodzc eksplozj dem ograficzn,
skutkow ay w yw oaniem w ludziach poczucia, e oto dokonuje si co n ieo d
wracalnego, co, czego niczym procesu lodow acenia pow strzym a nie sposb,
a stosunek do antykoncepcji jest w yznacznikiem tego, czy popynie si z prdem ,
czy zostanie zm iecionym przez fal przem ian. M onsignore Casey, odnoszc si do
kwestii antykoncepcji, stwierdzi: Wida oznaki tego, e biorc p o d uwag to, co
uczyniono bd czego zaniechano w odniesieniu do owego palcego problem u,
najbardziej doceniana bdzie reform a i odnow a, ktrej dokona papie Jan14.
Jednym z przejaww tego, e starania Rockefellera i Rady ds. Z aludnienia
przynosz efekty, byo to, e rzd zacz angaowa si po ich stronie. O dkd prezy
dent Johnson w 1965 roku w ordziu o stanie pastw a opow iedzia si za kontrol
urodze, sze m iesicy pniej, w czerw cu 1965 roku, uczyni to take sd, w y
dajc w yrok w sprawie G risw old vs. C onnecticut. Po jego ogoszeniu latem tego
samego roku, senator z Alaski E rnest G ruening przew odniczy senackiej komisji,
ktra prow adzia posuchania w sprawie tak zwanej eksplozji dem ograficznej.
C hodzio w nich o osignicie dw ch celw: przede wszystkim, przestraszenie
spoeczestw a zagroeniam i w ynikajcym i z przeludnienia, krelc w tej sprawie
najbardziej zowieszcze scenariusze, oraz organizacj przesuchania w taki sposb,
aby wypowiedzi ludzi wystpujcych przed kom isj G rueninga byy jednom ylne

W A SZYN G TO N , 1965, R Z YM , 1965

515

i prezentow ay to sam o stanowisko. Brak gosw reprezentujcych w tej kwestii

przeciwne pogldy m ia wywoa wraenie, e najlepsi i najm drzejsi ludzie zajm u
j w tej sprawie takie sam e stanowisko, a senatow i pozostaje tylko wciela w ycie
podane przez nich zalecenia.
Przedstaw iane prognozy byy skrajnie pesym istyczne. Przyrost dem ogra
ficzny przedstaw iany by jako nieuch ro n n ie zbliajca si katastrofa, porw ny
w alna z wojn nuklearn. Czsto padao przy tym sowo potop. Sam senator
G ruening w yrazi nastpujcy pogld: Jeeli nasz przyrost dem ograficzny nie
zostanie ustabilizowany, m am y podstaw y sdzi, e utracim y nasze wolnoci,
przywileje i w ygodne ycie, k trym i cieszymy si dzisiaj15. Senator Joseph C.
Clark z Pensylwanii, czowiek, ktry by w Filadelfii am basadorem polityki Nowego
adu i ktrego d ruga ona zasiadaa w zarzdzie filadelfijskiego oddziau Planned
Parenthood, w poow ie lat szedziesitych sta si niestrudzonym ordow nikiem
finansow ania przez rzd rodkw antykoncepcyjnych. Przed kom isj G rueninga
powiedzia: M oim zdaniem , oprcz problem u wojny i pokoju, jest to najwaniejszy
problem , przed jakim obecnie stoi nasz kraj16. R obert C. Cook, szef Population
Reference Bureau, podczas posuchania pow iedzia, e prg demograficzny, po
przekroczeniu ktrego zm iany bd ju nieodw racalne, zostanie przekroczony
w nieodlegej przyszoci. Dla niew tajem niczonych, owym progiem i punktem ,
od ktrego nie bdzie odw rotu, jest chwila, kiedy lawinowe przyrastanie liczby
ludnoci sprawia, e dezintegracja i brak nadziei staj si nieuchronne. G enera
W illiam H. D raper jr., w iceprzew odniczcy P lanned P arenthood-W orld Popu
lation, oznajm i kom isji, e jego zdaniem , kwestia zaludnienia to bom ba, ktr
trzeba rozbroi, eby ludzko nie m noya si ku wasnej zagadzie.
Niczym kom rki raka m noce si w organizm ie - pow iedzia D raper
i rozwija dalej t m etafor - spow oduje to, o ile tego nie spowolnimy, zniszczenie
naszej obecnej cywilizacji i to rw nie niechybnie, jak w ojna nuklearna.
Nic dziw nego - zwaywszy na stanow isko w tej sprawie, ktre nagoni
chcia G ruening - e na przesuchanie przed kom isj senatu wezwano rwnie
Johna D. Rockefellera III, przew odniczcego zarzdu Rady ds. Zaludnienia. I nie
jest take zaskakujce, e pow iedzia on senatorow i z Alaski, i dla dobra ludzko
ci nie m a nic pilniejszego i waniejszego o d ograniczenia przyrostu naturalnego.
O ceniajc zagroenie, jakie stw arza dla naszej przyszoci, czsto porw nuje si
go z konfliktem nuklearnym 17.
10
sierpnia w ieczorem Bali oglda w iadom oci NBC, w ktrych wystp
H untley i Brinkley, oraz wysucha wypowiedzi Stuarta Udalla, niegdy pracownika
D epartam entu Spraw W ew ntrznych i Allana G uttm achera z Planned Parenthood,
ktrzy oznajmili, e przesuchania przebiegaj spraw nie i jak dotd nie ujawniy si
podczas nich adne rnice pogldw. I to by wanie cel takiego, a nie innego ich
zorganizow ania: syszalny m ia by jedynie gos strony opowiadajcej si za k o n
trol urodze. Bali, czowiek, do ktrego obow izkw naleao reprezentow anie
Kocioa w stanie Pensylwania, zacz si zastanawia, czy ludzie z N ational Catholic Welfare Conference w W aszyngtonie przypadkiem tej sprawy nie przegapili.

516

RO Z D Z IA 11.

Czy katolicy rzeczywicie nie zam ierzaj zaprezentow a swojego stanowiska?

eby si tego dowiedzie, w ykona kilka telefonw i okazao si, e tak wanie
jest. W tej sytuacji Bali uzna, e nie trzeba si spieszy z pow iadam ianiem o tym
arcybiskupa Krla. Skontaktow a si z W illiam em Budem C onsedinem , doradc
praw nym N CW C w W aszyngtonie, ale ten pow iedzia m u, e N CW C trzym a si
z dala od tego, poniew a ich zdaniem , jak to uj C onsedine, ten projekt ustawy
i tak nie m a szans na uchw alenie. Bali by skonsternow any tym , co usysza. Pod
koniec lata wygldao na to, e przesuchania przed kom isj zakocz si bez
opinii przeciw nych do w yraonych dotychczas, a aden przedstaw iciel Kocioa
nie zostanie tam wysuchany, ale nie tyle z tego pow odu, e G ruening nie dopuci
jego wiadectwa, ile dlatego, e N ational C atholic Welfare Conference uznaa, e
nie m a nic do pow iedzenia w tej sprawie.
Im bardziej Bali zabiega o uzyskanie jakich odpow iedzi w tej bulwersujcej
kwestii, tym wiksze stawao si jego zaniepokojenie. Po w stpnym spotkaniu z ar
cybiskupem Krlem i otrzym aniu zgody na w ystpienie przed kom isj w im ieniu
stanu Pensylwania, Bali skontaktow a si z m onsignore Francisem Hurleyem, ktry
stara si odwie go od pom ysu stawienia si przed komisj. Jego zdaniem , w yst
pienie Balia jako przedstaw iciela ordynariuszy diecezji z Pensylwanii doprow adzi
oby do frakcyjnych podziaw w innych stanach, gdzie wydziay opieki spoecznej,
za zgod tam tejszych biskupw, w ram ach program u walki z ubstw em , w prow a
dziy ju w ycie program y kontroli urodze. H urley uwaa, e stanowisko, ktre
Bali chcia przedstaw i komisji, postaw i tyche biskupw w niezrcznej sytuacji.
Kiedy zbliy si w yznaczony dzie posuchania Balia, stao si jasne, e
obiekcje H urleya m aj te inny ni tylko czysto proceduralny charakter. I tak
na przykad Bali usysza od niego, e N C W C chce sam a wybra czas i miejsce
swojego w ystpienia w sprawie kontroli urodze, a zarazem jej pracow nicy tw ier
dzili, e oczekuj na instrukcje z Rzym u. Za proceduralnym kruczkam i krya
si jednak okrelona intencja. H urley i cae N C W C byli przeciw ni konfrontacyj
nem u nastaw ieniu Balia w sprawie angaow ania si rzdu w upow szechnianie
antykoncepcji. Koci niezgody ponow nie staa si tu kwestia rasowa, a raczej
posuono si ni jako przykryw k uspraw iedliw iajc niesprzeciw ianie si temu,
co dziao si na przesuchaniach prow adzonych przez kom isj G rueninga. Hurley
pyta, czy suszn rzecz jest zablokowa p rogram walki z ubstw em , dlatego e
zawiera on elem enty prom ujce kontrol urodze. Innym i sowy, akceptow a p ro
gram y walki z ndz, biorc je za dob r m onet, podczas gdy Bali w idzia w nich
front w alki o poszerzanie w adzy i um acnianie siy wieckiego pastw a kosztem
Kocioa, a oprcz tego co, czego rdem byy jeszcze m roczniejsze denie do
eugenicznego zm niejszenia w skanika urodze czarnych.
Spr ten nie znalaz rozstrzygnicia. Bali nadal uw aa H urleya za inteli
gentnego naiw niaka, ktry si pogubi, gdy nie zna si na prawie. W rezultacie
doszed do przekonania, e H urley nie pow inien prow adzi negocjacji w im ie
niu Kocioa. Poniew a tego im pasu nie sposb byo przeam a, pogbiaa si
oboplna nieufno. H ulrey i N C W C wysunli w asnego kandydata, ktry m ia

W A SZYN G TO N , 1965, R Z YM , 1965

517

przem w i w im ieniu Kocioa; by nim jezuita z Georgetown, D exter Hanley. Ball

i Krl ze swej strony zaczli podejrzew a, e N C W C dy do osabienia ich pozycji
W przededniu sierpniow ego term in u przesuchania Bali, ktry m ia wy
stpi przed kom isj jako rzecznik katolickich biskupw, zaw iadom i Krla, e
12 sierpnia do popraw ek ustaw y o rw nych szansach ekonom icznych, na prob
senatora Clarka, doczono konkretne um ocow ania dla dziaa na rzecz kontroli
urodze. Pozosta cz swego listu Bali pow ici zaw iadom ieniu Krla, jakie
kroki podja (lub nie) N W C W w kwestii dotow ania przez rzd rodkw anty
koncepcyjnych oraz wyliczy w ady i zaniechania jej polityki zarzucane przez niego
p u nkt po punkcie m onsignore Hurleyowi:
1.
2.

3.
4.
5.
6.

N C W C nigdy nie sprzeciw iaa si w prow adzeniu k o n tro li u ro d ze do p ro g ra

m u w alki z ubstw em .
O sobiste stanow isko m on sig n o re H urleya (ktre w ydaje si znajdow a o d
zw ierciedlenie w polityce N C W C ) to pogld, e K oci nie pow in ien p rze
ciw stawia si finansow aniu kontro li u ro d ze ze rodkw publicznych.
A kceptuje tre zaczonego ow iadczenia ojca H anleya i innych w kwestii
planow ania rodziny.
Z decydow anie nie zgadza si z m oim , przeciw nym p lanow aniu rodziny sta n o
w iskiem , kt rem u daem wryraz w C o m m en tary .
Uwaa, e nie p o w in ien em zeznaw a na przesuchaniach G ru en in g a w im ie
niu adnego z biskupw, a jedynie w ycznie w sw oim w asnym .
N C W C nie zaja d o td adnego stanow iska na p rzesuchaniach G ru en in g a18.

W czasie, kiedy N C W C nie p o dejm ow aa adnego dziaania, oficjalnie

z pow odu oczekiw ania na dalsze wskazwki z Rzym u, Komisja G rueninga przez
cae lato dbaa o w yw oanie w raenia, e w sprawie rzdowego finansow ania a n
tykoncepcji panuje pena jednom ylno. Lato chylio si ku kocowi, m ija dzie
za dniem , a ze strony katolikw nie byo adnej reakcji. Bali nie kry swojego zdu
m ienia tym faktem. Powiedzia Krlowi: Nie mog uwierzy, e po pidziesiciu
latach w ystpow ania przeciwko kontroli urodze, am erykascy biskupi pozwalaj
odnie Planned Parenthood cakowite zw ycistw o... A jednak tak wanie wygl
daj fakty. Protestowanie przeciwko wykorzystywaniu przez D epartam ent Zdrowia
stanu Pensylwania funduszy stanow ych dla finansow ania kontroli urodze nie
m a wikszego sensu, skoro krajow a polityka katolicka to sankcjonuje19.
Term in p rz e su c h a n ia Balia przed Komisj G rueninga w yznaczono na 24
sierpnia, ale jest oczywiste, e b rak poparcia ze strony N C W C w W aszyngtonie
m usia go zam a na duchu. Jestem zm czony i przygnbiony cigym wykazy
w aniem inicjatywy w sytuacji, kiedy N CW C pozostawia m nie cakowicie sam em u
sobie. Najgorsze jest to, e m leko ju si rozlao20.
W przeddzie w ystpienia Balia przed kom isj G rueninga Krl napisa do
Egido Vagnozziego, tym razem skarc si na postpow anie ojca Hanleya SJ,
ktry przem aw iajc 9 sierpnia przed czonkam i sekcji praw a rodzinnego A m e
rykaskiego Stowarzyszenia Prawnikw, w ypow iedzia si na tem at problem w

518

R O ZD ZIA 11.

polityki spoecznej zwizanych z finansow aniem planow ania rodziny ze rodkw

pochodzcych z podatkw . Tak jak spodziew a si Krl, przychylne stanowisko
H anleya wobec finansow ania program w planow ania rodziny pienidzm i pocho
dzcym i z podatkw, zostao szeroko nagonione i w rezultacie bardzo czsto
odczytyw ano je jako wyraz opinii Kocioa w tej sprawie. Krl skary si rwnie
Vagnozziemu, e dezinform acja ta niesychanie szkodliwie wpywa na ksztato
w anie si opinii sam ych katolikw. Powouje si na badania G allupa z 1953 roku,
ktre wykazay, e pidziesit trzy procent katolikw opowiedziao si za tym, aby
inform acje o kontroli u rodze byy dostpne dla kadego. W styczniu 1965 roku
ten sam pogld podzielao ju siedem dziesit osiem procent katolikw. Ponadto
szedziesit procent katolikw uw aao e Koci zaakceptuje ktr z m etod
kontrolow ania liczby urodze, n a przykad piguk antykoncepcyjn, a osiem
dziesit jeden procent uwaao, e Koci zgodzi si na to w cigu najbliszych
dziesiciu lat.
Vagnozzi, odpow iadajc Krlowi, stwierdzi: Podzielam zaniepokojenie
Waszej Ekscelencji postaw niektrych osb wobec zalecenia Ojca witego d o
tyczcego om aw iania kwestii kontroli urodze. Niestety, osobom tym oraz sam o
zwaczym ekspertom udaje si wywoywa faszywe w raenie na tem at stanowiska
Kocioa w tej sprawie. Szczerze mwic, sdz, e wym aga to wikszej troski21.
Tak jak m wi W asza Ekscelencja, jest to pow any problem - konkluduje
Vagnozzi.
Z korespondencji obu hierarchw w ynika jasno, e zarw no Krl, jak i Va
gnozzi byli zgodni, i m ylne interpretow anie stanow iska Kocioa i zakaz dyskusji
na tem at kontroli urodze, ktrem u zreszt podporzdkow yw ali si wycznie ci,
ktrzy zgadzali si z nauczaniem Kocioa, m a pow ane nastpstw a dla wiernych,
poniew a p roantykoncepcyjne m ed ia w prow adzaj opini publiczn w bd.
To z kolei wywouje pow ane reperkusje w sferze polityki spoecznej. Jedynym
aktem sprzeciwu, na k t ry potrafi zdoby si Koci wobec trwajcej przez cae
lato kam panii propagandow ej na rzecz antykoncepcji, byo wystpienie Billa Balia
zaplanow ane na ranek 24 sierpnia.
Kiedy wreszcie rankiem 24 sierpnia Bali stawi si w sali przesucha p o d
kom isji na Kapitolu, zdum iony odkry, e jego w ystpienie nie jest ju uwzgld
nione w planach komisji. W term inie, ktry uprzednio m u w yznaczono, zam iast
niego m ia teraz wystpi nie kto inny jak wielebny D exter Hanley. W gld w tre
jego w ypow iedzi pozw ala zrozum ie, dlaczego G ru en ing uzna jego pogldy
za dogodniejsze dla siebie ni stanow isko Balia. Ojciec H anley rozpocz swo
je wystpienie o d bardzo katolickiej deklaracji. Powiedzia, e jedynym, m oral
nie akceptow alnym sposobem dobrow olnego regulow ania liczebnoci rodziny
jest wstrzemiliwo; cakowita, lub okresowa. W szelkie program y spoeczne,
ktre bezporednio albo p orednio zasad t podw aaj, spotkaj si ze sprzeci
w em katolikw . Pniej jed n ak skutecznie odebra tem u stw ierdzeniu wszelk
pryncypialno, dodajc, e dotyczy to tylko ich samych, a w spoeczestwie plu
ralistycznym d o b ry katolik nie stara si narzuca swojej woli spoeczestw u jako

W ASZYN G TO N , 1965, R Z YM , 1965

519

caoci. H anleyow ska idea praktycznej i politycznej zgody oznaczaa w istocie

m arginalizacj roli Kocioa katolickiego w kwestii kontroli urodze i dalsz se
kularyzacj k u ltu ry oraz tow arzyszc tem u procesow i degradacj spoecznego
porzdku. Katolicki sprzeciw w obec antykoncepcji zosta przedstaw iony jako
m oralna analogia niespoyw ania m isa w pitki. Z daniem ojca Hanleya, byoby
ideaem , gdyby wszyscy obywatele przestrzegali tego sam ego kodeksu m oralnego
i podzielali te sam e podstaw ow e przekonania m oralne, ale fakt, e jednak tak si
nie dzieje, oznacza, i katolicy pow inni wycofa si ze sprzeciww wobec wszelkich
de wieckiego pastw a, ktrym przeciw staw ia si Koci: Rzd nie jest orga
nem powoanym do rozstrzygania, ktry ze sprzecznych pogldw jest prawdziwy.
Dlatego, chocia jako katolik trw am zdecydow anie przy m o ich podstaw ow ych
przekonaniach m oralnych, uw aam , e m og poprze rzdow y p rogram , k t
ry w im i uzasadnionej tro sk i o edukacj, zdrow ie i do b ro b y t gw atow nie rosncej
populacji, pozw ala kad em u obyw atelow i dokona cakow icie w olnego m o raln e
go w yboru w kw estii planow ania rodziny i pom aga m u go urzeczyw istni22.

Niewykluczone, e ojciec Hanley doszed do swoich pogldw samodzielnie,

zam knity w swoich czterech cianach, majc przed sob tylko otw arty egzemplarz
Denzingera*, niem niej nie zm ienia to faktu, e istniej znaczce podobiestw a
m idzy goszonym i przez niego pogldam i a stanow iskiem Rockefellera i Rady
ds. Zaludnienia, ktrych przyjcie ta ostatnia uczynia niezbdnym w arunkiem
dotow ania przez ni konferencji na uniw ersytecie N otre D am e (1962). Faktem
jest rwnie, e ojciec Flanley otrzym yw a zaproszenia na te w anie konferencje,
ta k wic w edle w szelkiego p raw d o p o d o b ie stw a zn a postpow e stan o w i
sko w sprawie kontroli u ro d ze i wiedzia, jakie pogldy pow inien gosi w tej
sprawie katolik, eby zyskay one przychylne przyjcie u Rockefellera i ludzi m y
lcych tak, jak on. Nie trzeba geniusza, eby na to w pa - przeciw nie, trzeba by
by gupcem , eby si tego nie domyli, a ojciec H anley gupcem nie by. Poza
tym , zaprezentowane przez niego stanowisko m iao bogosawiestwo m onsignore
Hurleya i biurokratw z NCW C, ktrzy z coraz wikszym zdecydowaniem zabiegali
o wasne interesy kosztem nauczania Kocioa, a ponadto chcieli prowadzi wasn
polityk za plecam i biskupw. W ysanie H anleya na przesuchanie przed kom isj
G rueninga byo kolejnym w iadectw em tego, e realizuj swoj strategi ze szkod
dla biskupw, swych pracodawcw.
Bali stan jed n ak przed kom isj tego sam ego dnia, czyli 24 sierpnia, ale w y
suchano go jako ostatniego. Niestety, fakt, e zdanie Kocioa zostao w rezultacie
przedstaw ione w postaci dw ch odm iennych, czyli jego i Hanleya, stanow isk w tej
samej sprawie, wywoa wraenie, i Koci nie potrafi si zdecydowa i zaj
*

Enchiridion Symbolorum, definitionum et declarationum de rebusfidei et morum, czyli Pod

rcznik Symboli, definicji i deklaracji o sprawach wiary i moralnoci (zwany rwnie w skr
cie Enchiridion Symbolorum) jest zbiorem najwaniejszych katolickich wyzna wiary oraz
dokum entw M agisterium Kocioa dotyczcych nauczania w sprawach wiary i m oralno
ci (przyp. tum.).

520

R O ZD ZIA 11.

jednolitej postaw y wobec finansow ania kontroli urodze ze rodkw rzdowych.

Jeli wzi pod uwag, e druga strona zadbaa o zachowanie pozorw jednom yl
noci co do niebezpieczestw zwizanych z bom b dem ograficzn, ktra lada
chwila m iaa rzekom o w ybuchn, stanow isko Kocioa w zestawieniu z tym wy
dawao si jeszcze bardziej chw iejne i niezdecydowane.
Oczywicie ocena ta nie odnosi si do wystpienia Balia, bdcego wielk
m ow oskarycielsk przeciw ko planom finansow ania przez rzd program w
kontroli urodze jako um niejszajcych obywatelskie wolnoci i skrycie realizujce
zaoenia eugeniki. Majc ograniczone pole m anew ru, z jednej strony przez w a
tykaski zakaz antykoncepcji, z drugiej za przez coraz bardziej rygorystycznie
interpretow an zasad rozdziau Kocioa od pastwa, Bali sprawdzi si doskonale,
gdy sponsorow an przez rzd kontrol urodze przedstawi jako zagroenie swo
bd obywatelskich. Jego argum entacja opieraa si na dwch niedawnych wyrokach
Sdu Najwyszego. Z orzeczenia w sprawie Griswolda, w ywid prawo obywatela
do zachowania pryw atnoci, a ze sprawy Engela i sprawy Schem ppa zakaz stoso
wania przez rzd jakiegokolwiek przym usu w kwestiach wyznaniowych. Skoro Sd
Najwyszy orzek, e m odlitw a albo czytanie Biblii w szkoach jest stosowaniem
przym usu wobec osb, ktre nie wyznaj wiatopogldu chrzecijaskiego i, jako
takie, stanowi naruszenie zasady rozdziau pastw a od Kocioa, zatem pracownik
socjalny wypytujcy podopiecznego o jego pogldy na seksualno i prokreacj rw
nie dopuszcza si zam ania owej zasady, Zdaniem Balia odnosio si to do wszyst
kich osb korzystajcych z pom ocy spoecznej, zwaszcza za do katolikw na
zasikach bd otrzym ujcych dow oln inn pom oc od jednostek pastwowych.
Bali pow iedzia podczas posuchania: najwaniejsz cech tej ustawy jest
to, e stanow i ona zagroenie dla obywatelskiej w olnoci, a jednoczenie nie
proponuje adnej realnej wizji rozw izania problem u ubstw a, przeludnienia
i szerzenia si chorb, ktre rzekom o m a zwalcza23. Poza tym, program y kontroli
urodze z istoty swej s form przym usu, w takim jego rozum ieniu, jakie przyj
sd, wydajc niedaw no w yrok w sprawie m odlitw y w szkoach. Bierze si to z tego,
e grup ludnoci, do ktrej s one gwnie kierow ane, s ludzie biedni. Powie
dzenie kom u, e m oe skorzysta z ofiarowywanej m u m etody kontroli urodze,
nie jest rw now aone przez dopow iedzenie m u, e m oe rw nie si na ni nie
zgodzi. Sam fakt, e rzd, ktry zapew nia kom u takiem u rodki utrzym ania,
oferuje m u takie usugi, oznacza, e zdaniem w adz antykoncepcja jest rzecz
godn polecenia, a rozszerzajc to, e beneficjent jego wiadcze zrobi dobrze,
jeeli si na ni zgodzi. Taka w ym iana z natury swojej jest form przym usu. Wedle
katolika bow iem , pastw o ingeruje wwczas w sfer, w ok ktrej sam o wznioso
niedaw no wysoki m u r odrbnoci.
Gdyby Sd Najwyszy by szczery w swojej trosce o zachowanie rozdziau pa
stwa od Kocioa, niewtpliwie uznaby argum entacj Balia. Jeli jednak przyjrze
si faktom, tru d n o sdzi, aby rzd zachowywa si szczerze w tej sprawie. Prawo do
pryw atnoci, na ktre w roku 1965 pow oa si sdzia Douglas, siedem lat pniej
zostao wykorzystane dla uzasadnienia depenalizacji aborcji, nie posuono si nim

W ASZYN G TO N , 1965, R Z YM , 1965

521

jednak, aby powstrzym a rzd od coraz wikszego angaowania si w finansowanie

rodkw antykoncepcyjnych. Patrzc na to z perspektyw y czasu, wnioski wydaj
si oczywiste. Pryw atno oznaczaa w rezultacie ochron seksualnego wyzwolenia
przed zagroeniami ze strony zinstytucjonalizowanej religii. Prawo do prywatnoci
posuyo na koniec obronie dw ch hom oseksualistw przyapanych in flagranti
dilectu w sam ochodzie zaparkow anym na jednej z ulic Albany w stanie Nowy Jork.
W ykorzystano je wtedy do obalenia stanowego przepisu prawnego zabraniajcego
uprawiania sodomii. By to kolejny przykad na to, e sposoby, ktre pastwo wiec
kie wykorzystuje dla poszerzania spoecznej akceptacji seksualnego wyzwolenia,
nigdy nie posu obronie wartoci, ktrym ono zagraa.
W tej sprawie m ona obw inia Balia za naiw no, byby to jednak prze
sadny cynizm , zwaszcza w wietle wczesnych w ydarze. W roku 1965 nie byo
oczywiste, e sdzia D ouglas nie by szczery, kiedy ogaszajc w yrok w sprawie
G riswolda, m w i, e m aestw o jest witoci, rzecz pryw atna i osobist.
Bali wykorzysta po prostu jzyk, z ktrym styka si jako praw nik w kraju, ktry
oficjalnie szanow a praw orzdno.
Bali w spom nia rw nie o tym , e niedaw no zarw no sdy, jak i legislatury
dokonay jednoczesnego poszerzenia definicji pom ocy spoecznej i ograniczy
y wadz rzdu nad jednostkam i. Jedno i drugie uzasadniano trosk o sabsz
cz spoeczestw a... o statn io troska ta zostaa p o szerzona na oskaronych
o p o p en ien ie przestpstw a, obcokrajow cw , M urzynw i biednych. Ustawa
G rueninga proponow aa co, co byo sprzeczne z obom a tym i trendam i. Zdaniem
Balia, S. 1676 jest jasna i prosta, to ustawa um oliw iajca w droenie w ew ntrz
nego i m idzynarodow ego program u kontroli u rodze oraz utw orzenie staych
organw rzdu federalnego do jego realizacji. Bali stwierdzi, e instytucje takie
z istoty swojej stosow ayby przym us i ingerow ay w pryw atno, a co wicej, in
tencj projektu ustaw y jest, eby brzem i to spado na M urzynw.
Eugenika rasow a to n ie u c h ro n n a konsekw encja propozycji zaw artych
w S. 1676... W chwili bolesnego dla nich pojaw ienia si naszych m urzyskich
braci w am erykaskim spoeczestw ie, trzeba m ie to na wzgldzie, rozpatrujc
zakadane, ale niedow iedzione korzyci zawarte w projekcie S. 1676 traktujcym
o kontroli urodze. Na koniec Bali pow iedzia, e caa ta ustawa stanowi odzw ier
ciedlenie postaw y ukazanej w Brzem ieniu biaego czowieka* i dlatego wanie
p ow inna by odrzu co n a24.
Sposb podejcia Balia do kwestii kontroli urodze zaskoczy chyba wiecki
establishm ent i katolickich potakiwaczy. John Cogley, o ktrym spokojnie m ona
pow iedzie, e by przedstaw icielem obu tych grup jako kom entator religijny
*

Brzemi biaego czowieka ( The White Mans Burden) - tytu wiersza Rudyarda Kiplinga
opublikowanego po raz pierwszy w 1899 roku. Napisany on zosta w kontekcie am ery
kaskiego podboju Filipin i innych kolonii hiszpaskich. Wiersz ten opisuje misj kra
jw kultury chrzecijaskiej polegajc na walce z godem i chorobami, upowszechnianiu
owiaty, wprowadzeniu swej administracji, zdobyczy techniki i chrzecijaskich obycza
jw. Tytu ten sta si sloganem, uywanym do uzasadnienia kolonizacji jako misji hum a
nitarnej (przyp. tum.).

522

RO Z D Z IA 11.

New York Tim esa, by przyjem nie zaskoczony w ystpieniem Balia, przynaj
m niej pocztkowo. W artykule, k t ry ukaza si dw a dni po posuchaniu Balia,
Cogley, nie do e w spom nia, i Bali w swoim w ystpieniu opar si m ocno
n a orzeczeniach Sdu Najwyszego, ale da jeszcze do zrozum ienia, e argum ent
0 przym usow ym charakterze kontroli u rodze sponsorow anej przez rzd by ar
gum entem przekonujcym . Decyzja Balia, by ogie zwalcza ogniem , wydawaa
si przynosi owoce, przynajm niej w odniesieniu do Cogleya, ktry przytoczy
pogld, e czyje praw a m usiayby zosta naruszone, a tym kim niechybnie
m usiaby by klient. Jego zdaniem , fakt, e obywatel jest ustaw iony na pozycji
Jdienta w szechpotnego rzdu wystawia go na niebezpieczestw a podatnoci
na delikatn presj25. Wydaje si, e Cogney oczekiwa po Ballu, e ten w imieniu
biskupw przypuci frontalny atak na niemoralne aspekty kontroli urodze, a kiedy
okazao si, e jest inaczej, nieco go to wytrcio z rwnowagi.
W cigu kilku d n i jed n ak C ogney zm ieni zdanie na tem at w ystpienia Balia
1 zacz go atakowa, zarzucajc m u, e w ystpi przed komisj, podajc faszy
we rekom endacje. Poniewa nie m g raczej odw oa tego, co napisa o treci wy
stpienia Balia, postanow i zakwestionowa to, w czyim im ieniu ten przem aw ia26.
C ogney da do zrozum ienia, e Bali kam a, tw ierdzc, e przem aw ia w im ieniu
am erykaskich hierarchw. A rtyku Cogneya roi si od insynuacji i powoywania
si na nieokrelone rda, ale jego intencja by oczywista. Zdyskredytow a Balia
tw ierdzeniem , e nie reprezentow a stanow iska katolikw.
Nie podajc adnych nazwisk, C ogney napisa take: Co najm niej jeden
czonek zarzdu adm inistracyjnego N ational C atholic Welfare Conference, jedy
nego ciaa upraw nionego do przem aw iania w im ieniu am erykaskich biskupw,
nie w iedzia nic o tym , aby to ow iadczenie zostao im przedstaw ione do auto
ryzacji27.
W niedziel 29 sierpnia 1965 roku, tu po wystpieniu Bali przed Komisj
Grueninga, kardyna Patrick 0 Boyle wygosi w waszyngtoskiej katedrze pod we
zwaniem w. M ateusza kazanie zatytuowane Kontrola urodze a polityka spoeczna.
Byo ono szeroko om awiane w prasie, a jego konsekwencje day si odczu w kulu
arach wadzy. Koci w osobie kardynaa 0 Boylea zaj stanowisko wobec progra
m u walki z ubstw em i stara rzdu, aby z tru d n y m pooeniem biednych w ogle,
a m urzyskich biednych w szczeglnoci, upora si, stosujc rodki z arsenau
eugeniki. Kazanie to byo oczywist prb wytyczenia wyranej granicy midzy
tym, co dopuszczalne, a tym, co nie do przyjcia, a wizao si to z pojawieniem si
propozycji, aby program y zwizane z kontrol urodze wczy do budetu walki
z ubstwem.
Kardyna 0 Boyle zacz kazanie od stw ierdzenia, e w Stanach Z jedno
czonych postp w dziedzinie spraw iedliw oci rasowej i spoecznej jest niem al
niezwykym 28. K azanie 0 Boylea m iao uw iadom i w adzom , e niezalenie
od jego wyjtkowoci i tego, jak wit spraw sta si ru ch praw obywatelskich,
Koci katolicki nie zam ierza tolerow a go jako frontu na rzecz zdobyw ania
akceptacji spoecznej dla kontroli urodze.

W ASZYN G TO N , 1965, R Z Y M , 1965

523

W kazaniu znalazo si take ukryte potpienie dla dotychczasowej ugodowej

polityki NCW C. Komisje kongresu i inne ciaa spoeczne, nie syszc adnego
oficjalnego zdania sprzeciw u, przyjy, e m ilczenie oznacza zgod i zacz
y wciela w ycie program y ingerujce w pryw atne ycie obywateli - programy,
ktrych przedm iot, pow iedzm y to otwarcie, nie jest spraw rzdu. 0 Boyle nie
do e zerwa z polityk N CW C, ale zakwestionowa te ca tez demograficznej
eksplozji, uznajc tylko, e w niektrych czciach kraju istniej co praw da obsza
ry relatywnie przeludnione - na przykad tak zwane m urzyskie getta w niektrych
z m iast na p n o cy . K ardyna pow iedzia jasno, e chocia s to zjawiska w ym a
gajce kompleksow ego rozw izania, kontrola urodze, zwaszcza w prow adzana
za porednictw em program w dotow anych przez rzd, nie zaagodzi istniejcych
problem w spoecznych.
Nad wtpliwymi korzyciam i wynikajcym i z w prow adzenia tego program u,
przewaaj jego negatyw ne skutki, a jest to m idzy innym i stw orzenie zagroe
dla amerykaskiej rodziny, a zwaszcza coraz gbszego ingerow ania rzdu w p ry
w atne ycie obywateli. ladem Balia, 0 Boyle dla poparcia swojej argum entacji
pow oa si na w yroki Sdu Najwyszego. Sdziego Brandeisa prawo do bycia
zostaw ionym w spokoju znalazo wspczesne zastosow anie w procesie Griswold
vs. C onnecticut: Teraz, kiedy rzd jest zwizany tym orzeczeniem i nie moe
zabrania stosow ania rodka kontroli urodze, logicznie w ynika z tego, e tak
sam o nie wolno m u jej prom ow a. N astpnie Boyle zaatakow a projekt ustawy
G rueninga, cho bez w ym ieniania nazw iska senatora:
M im o tych niew tpliw ych konstytucyjnych przeszkd, p rojekt jest teraz w se
nackiej podkom isji ds. p o m o cy zagranicznej, kt ra oficjalnie i b ezporednio w
cza rzd federalny w pro gram y o g raniczania liczby u ro d ze , w ty m take w u p o
w szechnianie inform acji i m ateriaw , ktre finansuje si ze rodkw publicznych...
W niektrych m iastach p r bow ano czy pro m o w an ie kontro li u ro d ze z now ym
p rogram em zw alczania ubstw a na podstaw ie tego, e, ja k to uj jed e n z sen ato
rw, w p rzypadku biednych istnieje wiksze ni w o d n iesien iu do innych g ru p
praw dopodobiestw o, e b d m ieli liczne ro d zin y 29.

To - zagrzm ia z am bony Boyle - nie jest spraw rzdu. Wybr, ile dzieci
pow inna m ie jaka para, jest wycznym , osobistym praw em maonkw. Jeeli
zdarzy si, e s biedni, ich praw o do tego nie jest przez to m niejsze.
Granica kom prom isw zostaa w yranie zakrelona. Koci udzieli poparcia
prom ow anem u przez ruch praw obywatelskich program ow i walki z ubstwem oraz
zw izanem u z tym rozszerzeniem zakresu pom ocy spoecznej udzielanej przez
pastw o tylko wwczas, jeeli zwikszenie jej nie bdzie wizao si z naruszaniem
praw a m oralnego. Jeeli granica ta zostanie przekroczona, rzd m oe spodziewa
si zdecydow anego protestu katolikw. Tego w anie o d samego pocztku oba
wiali si zw olennicy sekularyzacji. Rockefellera i jego poplecznikw z Rady ds.
Z aludnienia interesow ali jedynie ci katolicy, ktrzy byli gotowi sprzeniewierzy

524

RO Z D Z IA 11.

si w asnym m o raln y m p rz e k o n a n io m w im i folgow ania sw oim u p o d o b a

niom . To by w aru n ek sine qua non finansow ania przez fundacj konferencji
0 antykoncepcji organizow anych na uniw ersytecie N otre D am e - i taka te bya
istota stanow iska Hanleya, ktre przedstaw i czonkom A m erykaskiego Stowa
rzyszenia Praw nikw oraz kom isji G rueninga. To take stanow io o politycznej
strategii NCW C, ktra, jak podejrzew a kardyna Krl, zrobia wszystko, eby na
posuchaniach G rueninga Billa Balia zastpi Hanleyem.
Tak wic O Boyle wzywa do uczciwego interpretow ania zasady rozdziau
pastw a od Kocioa, a w kwestiach dotyczcych seksualnoci wanie przestrzega
nia jej Koci nigdy si nie doczeka, poniew a we w szystkich istotnych sprawach
w rozdzia suy jedynie jako pretekst dla urzeczyw istniania celw zwolennikw
sekularyzacji. Z czasem stawao si to coraz bardziej oczywiste, gdy korzystne dla
siebie zm iany praw a krajowego oraz wyzwolenie seksualne bdce przykryw k dla
eugenicznej kontroli urodze uwaali oni za niezbywalne i niepodlegajce dyskusji.
Jeeli przedstawiciel wadz wypytuje o konkretne szczegy dotyczce ycia
seksualnego bd w jakikolw iek sposb sugeruje stosowanie w tej dziedzinie prak
tyk, ktre mog narusza przekonania religijne, stanowi to jawne pogwacenie prawa
ludzi do pryw atnoci, ktre Sd Najwyszy uzna na nienaruszalne30 - stwierdzi
O Boyle. Innym i sowy, zdaniem kardynaa, jest czym w ew ntrznie sprzecznym
zakazywanie m odlitw y w szkoach w im i nienaruszania przekona religijnych
1 jednoczesne prom ow anie antykoncepcji. Bya to oczywicie prawda, ale prawd
jest rwnie, e w ew ntrzna sprzeczno stanow i nieodczn cech sekularyzmu.
W tak doniosych kwestiach, gdzie opinie s wyjtkowo podzielone, pierwsz
i najwaniejsz trosk, ktra pow inna towarzyszy poszukiw aniu ich rozwizania,
jest zachowanie danego nam przez Boga praw a sum ienia. Katolicy, na przykad, nie
m aj praw a narzuca za pom oc ustaw swojego kodeksu m oralnego pozostaym
obywatelom . I identycznie rozum ujc, sum ienie obliguje ich do sprzeciwiania
si wszelkim regulacjom , ktre nadaj status polityki spoecznej wiatopogldowi
bd praktykom naruszajcym ich praw o do pryw atnoci albo w olno sum ienia.
W olnoci obywatelskie przysuguj obu stronom sp o ru ... W sytuacjach, takich jak
ta, gdzie w gr w chodz wane kwestie m oralne, w odniesieniu do ktrych ludzie
staraj si zachowa zgodno z wasnym sum ieniem , rola rzdu jest oczywista to bezwzgldna n e u tra ln o ... Z chwil gdy rzd om iela si udziela rady w tak
delikatnej materii, um oliwia to wpywanie na wolne decyzje obywateli. A od wpy
w ania do przym usu ju tylko krok31 - m w i dalej kardyna O Boyle.
Niestety, arcybiskup O Boyle, podobnie jak wszyscy biskupi, walczy w tej
sprawie na dwch frontach. Z jednej strony przestrzega rzd przed finansowaniem
program w kontroli urodze, z drugiej za musia nakania katolikw do popiera
nia stanowiska Kocioa: Katolik, dobrow olnie, przez sam fakt swojej przynale
noci wyznaniowej, w sprawach w iary i m oralnoci akceptuje oficjalne nauczanie
Kocioa. A nauczanie Kocioa w kwestii antykoncepcji jest, m oi kochani, jasne
i konsekw entne32. Jako wiadectwo tego, e nauczanie Kocioa nie ulegnie w tej
sprawie adnej zmianie, O Boyle przytoczy sowa papiea Pawa VI: nie m am y wy

W ASZYN G TO N , 1965, R Z YM , 1965

525

starczajcego pow odu, aby norm y podane przez papiea Piusa XII, a odnoszce si
do tej sprawy, uznawa za przedaw nione, a przez to nieobowizujce.
Koczc w ygaszanie hom ilii, kardyna 0 Boye powiedzia: Jeeli w przy
szym tygodniu poprosz was, abycie powicili jed n o ze swych dzieci, aby zago
dzi eksplozj dem ograficzn, ktre z nich w ybierzecie?... W szczytnej historii
tego wspaniaego kraju m ielim y lepszych przew odnikw Wielkiego Spoeczestwa
ni czterej jedcy sztucznej kontroli urodze, aborcji, sterylizacji i eutanazji...
To filozofia defetyzm u i rozpaczy33.
W licie w yraajcym zadow olenie ze sposobu, w jaki przyjto jego kazanie,
0 Boyle w spom nia o oburzeniu, jakie wywoaa jego w zm ianka o W ielkim Spoe
czestwie, ktre przyw oa w negatywnym kontekcie. Oczywicie nie byo to z jego
strony zam ierzone Jeli adm inistracja Johnsona kontynuow aaby dotychczasow y
kurs, m usiaaby rozwia wtpliwoci Kocioa co do swoich szczerych intencji
m oralnych. M im o to jednak, 0 Boyle wzi sobie do serca krytyczne uwagi w tej
sprawie i z kolejnych publikacji kazania usu n w zm iank o W ielkim Spoecze
stwie. Przesanie w nim zaw arte byo i tak dostatecznie jasne.
Jesieni 1965 roku Bali, Krl i 0 Boyle wsplnie opracowywali polityk majc
udaremni angaowanie si rzdu Stanw Zjednoczonych w kwesti kontroli urodze.
29 padziernika Bali m ia czteroipgodzinne spotkanie z kardynaem w Waszyngto
nie, podczas ktrego przedstawi trzy moliwe do przyjcia strategie wobec program u
kontroli urodze. Pierwsza to pokojowa koegzystencja, ktrej ordownikiem by,
zdaniem Balia, m onsignore Hurley i NCW C. Na rzecz przyjcia takiej polityki argu
m enty byy identyczne z tymi, ktre za najbardziej przekonujce uznawali liberaowie,
czyli wsppraca ekum eniczna, pokj obywatelski i uniknicie niebezpieczestw
zwizanych z w draaniem program u walki z ubstwem. Realizowanie jej najmniej
zaszkodzioby interesom liberaw zwizanymi z korzyciami, jakie dawaoby im
pastw o opiekucze, poniewa w rezultacie usunaby ona Koci z pola walki.
Opcja num er dwa bya polityk ograniczonego oporu, ktrej ordownikiem by
ojciec Hanley. Przeciwstawiaaby si ona w prow adzeniu w ycie rzdowych pro
gram w kontroli urodze, chyba e uchwalono by stosowne przepisy zakazujce
stosowania przym usu, chronice pryw atno i zakazujce aborcji oraz sterylizacji.
Do obu tych moliwoci Bali by nastawiony sceptycznie; uwaa, e ruch na rzecz
kontroli urodze sta si ju tak potny, i w aden sposb nie da si ju go kontro
lowa, jeliby za napyny do niego fundusze rzdowe, praktycznie wymknie si
spod wszelkiej kontroli, w tym take instytucji powoanych do jego kontrolowania.
Takie same zastrzeenia m ia w stosunku do drugiej moliwoci. Przywoa przy tym
przykad organizacji Planned Parenthood jako dowd, e prawnie okrelone rodki
kontroli, ktrych ustanow ienia dom aga si Hanley, nawet jeeli zostaj przyjte
na papierze, w praktyce okazuj si zupenie bezuyteczne. W ram ach program u
Economic O pportunity Planned Parenthood wystpia o grant w wysokoci dzie
widziesiciu tysicy dolarw z przeznaczeniem na tworzenie miejsc pracy w Filadel
fii w rejonie zamieszkaym w stu procentach przez ludno murzysk, a pooonym
w pnocno-rodkow ej czci miasta. Ponadto, ludzie zatrudnieni do jego realizacji

526

R O Z D Z IA U .

nie mieli przeszkolenia medycznego, poniewa szkolono ich do realizacji program u

spoecznego Planned Parenthood. Zgodnie z wnioskiem o dotacj, wizytatorzy
przeszkoleni przez Planned Parenthood mieli chodzi po dom ach swoich klien
tw i rozpoznawa w arunki ycia rodzin oraz pozyskiwa informacje niezbdne
dla skutecznego planowania przyszych dziaa. Jeeli dotacje zostayby przyznane
na takich warunkach, zdaniem Balia, nie miaoby sensu oczekiwa, e programy
te, niezalenie od sposobw ich kontrolowania, nie bd ingeroway w prywatno
i bd pozbawione wszelkiego przymusu.
W rezultacie Bali zaproponow a przyjcie polityki cakowitego oporu, wska
zujc jednoczenie, e niesie ona ze sob okrelone trudnoci i zagroenia. Cako
wity opr bdzie strategi tru d n do realizacji, poniew a sprawa kontroli urodze
staa si miliardowej w artoci przemysem , ktry nie bdzie szczdzi ani czasu, ani
pienidzy, aby ksztatowa opini publiczn w taki sposb, eby zyska jej akceptacj
dla finansowania jego produktw przez rzd. Krl, ktry ywi powane wtpliwoci
co do efektywnoci pracy i lojalnoci personelu NCW C, nie wydawa si zniechco
ny ponurym obrazem , ktry nakreli Bali. Bez w ahania opowiedzia si za strategi
cakowitego oporu. W licie datow anym na 2 listopada 1965 roku, odpowiadajc
na zrelacjonowanie przez Balia jego spotkania z arcybiskupem O Boyleem, Krl
zgodzi si, e polityka pokojowej koegzystencji, a nawet ograniczonego oporu
byaby strat czasu i si, i bezwzgldnie zapewniaby zwycistwo naszym przeciw
nikom . Cakowity opr jest jedynym wyjciem, jakie nam pozostaje34.
W cigu nastpnych dw ch tygodni po zajciu stanowiska przez Krla, Bali
przebyw a w Rzymie, gdzie odby poufne spotkanie z biskupam i w sprawie zagro
e, jakie nioso ze sob rzdowe finansow anie kontroli urodze, oraz najlepszych
sposobw upo ran ia si z tym problem em . By moe, dlatego e m g mwi, co
myli, bez obawy nagonki ze strony mediw, przedstaw i bardzo cyniczny ob
raz program u W alki z U bstw em . Ustawa Econom ic O p p o rtu n ity Act, gwna
podstaw a praw na finansow ania program w zw alczania biedy, staa si, zdaniem
Balia, najwaniejsz drog urzeczyw istniania rzdowej kontroli urodze w USA.
Pienidze kierow ano bezporednio do ubogich i wykorzystyw ano je przeciw nim ,
stosujc naruszanie ich pryw atnoci oraz przym us. Jako przykad poda Bali warty
dziewidziesit tysicy dolarw program zaproponow any przez P lanned Paren
th o o d do realizacji w getcie w pnocnej czci Filadelfii.
Kiedy Bali w rci z Rzymu, m ia za sob nie tylko poparcie najwaniejszych
biskupw, ale te bogosawiestwo Stolicy Apostolskiej. Zjednanie sobie katolikw
z adm inistracji prezydenta Johnsona okazao si jed n ak trudniejsze, ni uzyska
nie akceptacji Rzymu. 13 g ru d n ia 1965 roku o 15:45 Bali spotka si z Sargentem
Shriverem, szefem U rzdu Pom ocy Gospodarczej (Office o f Econom ic O p p o rtu
nity), aby om wi z n im pow ody zatroskania biskupw. Nie zwlekajc, od razu
przeszed do rzeczy. O znajm i, e w rd biskupw istnieje szerokie poparcie dla
program u zwalczania biedy, ale s oni gboko niezadow oleni z tego, e program
ten jest wykorzystyw any do prom ow ania kontroli urodze. N astpnie zakw estio
now a legalno rzdow ego finansow ania kontroli urodze. Powiedzia, e jego

W ASZYN G TO N , 1965, R Z Y M , 1965

527

zdaniem , w wietle prawa nie m a moliwoci wykorzystywania program u zwalcza

nia biedy do finansow ania kontroli urodze. Innym i sowy, Shriver dziaa i dziaa
nielegalnie. W ow iadczeniu Balia tkw ia u k ry ta groba, e dziaajc w im ieniu
biskupw, m oe wytoczy O EO spraw sdow, jeeli okae si, e Shriver po zo
staje guchy na m niej konfliktow e rodki perswazji.
Shriver odpowiedzia, e nie obawia si grb ze strony Kocioa i da jasno do
zrozum ienia, e wiksze potencjalne zagroenie stanow i dla niego lewica. Dlatego
nie m oe ryzykowa najkrtszego naw et odw lekania zaakceptow ania wnioskw,
ktre czekaj na rozpatrzenie. Shriver jasno owiadczy, e OEO pozytyw nie roz
patrzy kady projekt zwizany z kontrol u rodze przedstaw iony przez lokalne
kom isje program u w alki z ubstw em . C ho brak jakiejkolwiek reakcji ze strony
N C W C wobec rozpoczcia w draania program u stw orzy precedens, Shriver nie
m g si teraz na niego pow oa, nie przyznajc si jednoczenie, e jego dzia
ania byy od pocztku do koca nielegalne. O znajm i, e pragnie zyska sobie
dobr opini, przyjm ujc do realizacji przed kocem roku jak najwiksz liczb
wszelkiego m oliwego rodzaju wnioskw.
Kiedy Bali zapyta go, czy m gby si z tym w strzym a do 1 lutego, Shriver
odpow iedzia, e nie i doda, e naciska na niego doktor G uttm acher z Planned
Parenthood oraz inne osoby, ktre ubiegaj si o dotow anie projektw przew iduj
cych finansowanie aborcji i sterylizacji. O prcz tego Shriver poinform ow a Balia, e
organizacja Protestants and O th er A m ericans U nited for the Separation of C hurch
and State w yw iera na niego presj, aby zaprzesta dofinansow yw ania projektw,
ktrych sponsorem jest Koci. Z daniem POAU, kada form a zaangaowania
Kocioa w jakkolw iek dziaalno socjaln dotow an przez rzd jest narusze
niem zasady rozdziau pastw a i Kocioa. Shriver odm w i przychylenia si do
da POAU i przez cay czas trw ania rozm ow y z Ballem stara si przedstawi
jako kto, kto usiuje znale w tej kwestii rozsdn paszczyzn porozum ienia.
Byo jed n ak oczywiste, e to, ja k on j pojm uje, uzalenione jest od naciskw,
ktre w tam tym czasie w yw ieray n a niego rne siy polityczne. W sytuacji, kiedy
N C W C nie podja w tej sprawie adnej zdecydowanej polityki, stanowisko Shrivera p o d w pyw em w spom nianej presji przesuno si zdecydow anie zbyt daleko
na lewo od tego, co katoliccy biskupi uznaw ali za akceptowalne.
O statni prb, jak pod j Bali, eby przekona Shrivera do swoich racji,
byo pow oanie si n a odm ow K ongresu, k t ry we w rzeniu nie zgodzi si
przyj popraw ki C larka dotyczcej kontroli urodze, co, zdaniem Balia, sta
now io czytelny sygna, e intencj K ongresu jest w ykluczenie kontroli urodze
z program u w alki z ubstw em . Shriver jed n ak pozosta przy swoim stanowisku,
co wicej, przeszed do ataku, przestrzegajc Balia, e im wicej szum u wok
kwestii kontroli u ro d ze bdzie robi Koci, tym m niejsze bd szanse, aby
dziaalno i przedsiw zicia zwizanych z n im instytucji m ogy zosta wczone
do projektw realizow anych w ram ach rzdow ego p rogram u zwalczania biedy.
Bya to raczej m ao zaw oalow ana groba i na niej spotkanie si zakoczyo.
B ali w y sz e d o d S h riv e ra , z y sk u j c p e w n o co d o d w c h spraw :
przede wszystkim , p o rozm ow ie z szefem OEO i jego asystentem uzna, e zgody

528

R O Z D Z IA 11.

n a kontrol urodze jeszcze nie m a, a oprcz tego wiedzia ju ponad wszelk w t

pliwo, e Shriver i O EO bd nadal finansowali program y kontroli urodze,
poniew a wycofanie si z tego byoby dla nich wikszym zagroeniem politycznym
i praw nym ni kontynuow anie tej dziaalnoci. Bali wycign z tej sytuacji okre
lone wnioski, a najwaniejszy z nich sprow adza si do tego, e wszelkie dalsze
prby perswazji s bezcelowe, a biskupi pow inni zastanowi si, czy najlepsz drog
dla urzeczyw istnienia ich celw nie pow inien by proces sdowy. W ziwszy pod
uwag sprzeciw Kongresu wobec popraw ki Clarka, rozw izanie takie m ogo mie
szanse pow odzenia. O prcz tego Bali uzna, e na pocztku 1964 roku biskupi
przegapili doskona ku tem u okazj, ale m im o to nie m aj innego w yboru, jak
tylko przeciwstawi si forsow anym przez OEO p rogram om kontroli urodze,
poniew a, jeli adnego o p o ru przeciw ko p rogram om OEO nie bdzie, w caych
Stanach Zjednoczonych Planned Parenthood bdzie prow adzia swoj dziaalno
na koszt spoeczestwa. Z chwil kiedy takie program y zostan uruchom ione, ich
zakres bdzie si stale poszerza, obejm ujc aborcj, sterylizacj oraz reglam enta
cj potom stw a, zakadajc, e kady obywatel pow inien zosta wysterylizowany,
chyba e otrzym a od rzdu zezwolenie na posiadanie dzieci. Pomys ten by naga
niany w m ediach za spraw ludzi p okroju W illiam a Shockleya, laureata nagrody
Nobla, ktr otrzym a za w ynalezienie tranzystora, co bardzo szybko wykorzysta
jako okazj dla coraz dononiejszego nawoywania do stosowania eugeniki rasowej.
Podobnie jak przedtem , take i teraz przeciwnicy Kocioa mieli nad nim przewag
niem al na w szystkich frontach, niem niej reakcja Kongresu na przesuchanie Balia
i kazanie 0 Boylea daw ay powody, by nie traci nadziei.
Nadzieja ta okazaa si ponna i krtkotrwaa. Zdaniem Balia, jesieni 1965 roku
przed biskupami otworzya si historyczna okazja, jednak gwnie za spraw celowe
go opniania sprawy przez prawnikw NCW C zim nie podjto adnych dziaa,
a Koci uczyni historyczny krok w miejscu. W maju 1966 roku Bali wyrazi
przekonanie, e wielu z przeraeniem spojrzy kiedy na to, co mona jedynie okreli
m ianem historycznego zaniedbania. Z jego punktu widzenia szczeglnie irytujcy
by fakt, e NCW C uciekaa przed kadym, najsabszym nawet przeciwnikiem, legi
kapokowych smokw - jak napisa w licie do arcybiskupa Krla. Gdyby Koci
zdecydowa si przedstawi rzdow kontrol urodze jako rzecz zagraajc prawu
do prywatnoci, m ia szans pozyskania dla swego stanowiska duej czci opinii
publicznej. Tymczasem jednak Bali - jak sam stwierdzi - prowadzi najczciej
jednoosobow krucjat, a w tym samym czasie ojciec Charles W helan, z poparciem
NCW C, gosi wszem i wobec, e obawy zwizane z angaowaniem si rzdu w kwe
sti kontroli urodze s bezpodstaw ne i absurdalne. Zdaniem Balia, frakcja Hanleya
i W helana do tego stopnia obawiaa si narzucanie katolickiej m oralnoci innym,
e wasnorcznie otworzyli drzwi przed aborcj, sterylizacj oraz eugenik rasow
- wszystko to w imi pokoju z liberaami. Z coraz bardziej przesyconych gniewem
listw Balia skierowanych do Krla na pierwszy plan wybija si uczucie niedowierza
nia. Caa ta sprawa rzdowej kontroli urodze staa si dla m nie czym podobnym
do mierci. Przygldasz si jej i nie moesz uwierzy.

ROZDZIA 12

WASZYNGTON, LISTOPAD 1965

Panowao poczucie, e wsplnota m ioci czarnych i biaych staa si
namacaln rzeczywistoci w intym noci sypialni.
Sara Evans, Personal Politics

aul Blanshard w swojej autobiografii krytykuje papiea Pawa VI za co,

co nazw a syndrom em starego kawalera. N ajw aniejszym przejawem
owego syndrom u byo, zdaniem Blansharda, dram atyczne wystpienie
na forum N arodw Z jednoczonych w 1965 roku oraz to, e zam iast
przedstaw ia kontrol u ro d ze jako sposb na rozw izanie problem w wiata,
papie stwierdzi, i w przypadku pastw zam oniejszych ich zadanie polega
na tym , aby chleba byo wystarczajco duo na stole caej ludzkoci, nie za na
prom ow aniu antykoncepcji, ktra prow adzi do zm niejszenia liczby biesiadnikw
przy stole ycia. Papie m ia naw et m iao podtrzym a swe dogm atyczne sta
nowisko, kiedy pojecha do Indii - napisa dalej B lanshard1.
W listopadzie 1965 roku, tydzie przed K onferencj w Biaym D om u, ktra
stanow ia cz prezydenckiej propozycji przedstaw ionej przez Lyndona Johnso
na w iosn 1965 roku w przem w ieniu wygoszonym na uniw ersytecie Howarda,
i m niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy Bill Bali nam aw ia Sargenta Shrivera,
aby nie wcza kontroli u ro d ze do p rogram u walki z ubstw em , koalicja sze
dziesiciu przedstaw icieli now ojorskich K ociow oraz organizacji dziaajcych
na rzecz praw obywatelskich zorganizow aa w asn konferencj, dom agajc si,
aby kwestia trw aoci rodziny zostaa w ykrelona z planu zbliajcego si spo
tkania w Biaym D om u. Inicjatyw ie tej przew odzili B enjam in Payton, m urzyski
socjolog i duchowny, oraz R obert W. Spike, szef Komisji ds. Religii i Rasy Krajowej
Rady Kociow. Nagle okazao si, e czoowe osobistoci ru chu n a rzecz praw

530

RO Z D Z IA 12.

obywatelskich, ktre w iosn z takim entuzjazm em pow itay inicjatyw Johnsona,

teraz zaczy zm ienia zdanie.
Floyd M cK issick, now y d y re k to r C O R E, p o w ied zia: N ajw aniejsze
zastrzeenie, jakie m am w obec tego ra p o rtu , polega na tym , e zakada on,
i wszyscy w A m eryce w artoci am erykaskiej klasy redniej uwaaj za suszne.
M cKissick m w i dalej, najw idoczniej nie zdajc sobie sprawy, e M oynihan w y
chowywa si w rozbitej rodzinie: M oynihan uwaa, e wszyscy pow inni mie
tak rodzin, jak jego. Poza tym uw ypukla negatyw ne strony M urzynw, zdajc
si mwi, e wszystko to w ina jednostki; jed n ak ten przeklty system napraw
d wym aga zm ian2.
C larence M itchell z waszyngtoskiego biura NA ACP bya przeciwniczk ra
portu, poniew a zakada si w nim , e napraw a m urzyskiej spoecznoci pow in
na postpow a od w ew ntrz3. W gronie krytykw uczestniczcych w spotkaniu,
ktre odbyo si 30 padziernika w gwnej siedzibie NAACP w W aszyngtonie,
by W hitney Young, ktry w iosn w yrazi swj pozytyw ny stosunek do planw
prezydenta, oraz m ody w aszyngtoski aktyw ista M arion Barry, szybko w spina
jcy si po szczeblach kariery, czoowa posta ruchu praw obywatelskich i spe
cjalista od pozyskiw ania rzdow ych funduszy - czowiek, ktry pi lat pniej
zyska wtpliwy rozgos, kiedy ju jako burm istrz W aszyngtonu zosta aresztowany
przez agentw federalnych za posiadanie kokainy. Jeli wzi p o d uwag, jaki
obraz jego ycia seksualnego w yoni si podczas procesu, tru d n o si dziwi, e
Barry sprzeciwia si uzalenianiu pom ocy dla M urzynw od trw aoci rodziny.
Gdyby takie kryterium w prow adzono, jest m ao praw dopodobne, aby Barry dosta
z rzdowych pienidzy choby jednego centa.
Jednak z tej perspektyw y patrzc, gdyby kry teriu m to byo bezwzgldnie
przestrzegane w odniesieniu do ludzi ubiegajcych si o dotacje, wtpliwe jest, czy
ktokolw iek z nich by je otrzym a. Barry nie by tu adnym wyjtkiem od zasady,
ale jej potw ierdzeniem . Czonkow ie ruchu na rzecz praw obywatelskich w raporcie
M oynihana dopatrzyli si prby zam achu na ich sw obody seksualne. I gwnie
o to chodzio. Nie m ogli zm ierzy si z tym w sposb otw arty i uczciwy, poniew a
om aw iane problem y w duej m ierze dotyczyy ich samych. O statecznie ruch praw
obywatelskich postanow i wycofa si z wszelkich inicjatyw majcych jakikolwiek
zwizek z m oralnoci seksualn, wystpi za to o pozyskanie rzdowych pienidzy.
O prcz w niosku, aby kwestia trw aoci rodziny w ogle nie bya poruszana, zw r
cili si do prezydenta o utw orzenie Funduszu Rozwoju Ekonom icznego na rzecz
Rwnych Praw w A m eryce (Econom ic D evelopm ent Budget for Equal Rights In
Am erica), ktry m ia kosztow a p odatnikw zaledwie trzydzieci dwa m iliardy
dolarw (m w im y o wartoci, jak m iay one w roku 1965) rocznie. To posunicie
utwierdzio Johnsona w przekonaniu, e ruch potrafi jedynie krzycze i narzeka na
biay rasizm , wycigajc rk po rzdow e pienidze, ktre ten m a im wypaca dla
uspokojenia sum ienia. W swoim artykule z 1967 roku D aniel Patrick M oynihan,
podsum ow ujc spraw sporzdzonego przez siebie raportu, da wyraz tem u, e jego
stosunek do ruchu praw obywatelskich m a charakter ambiwalentny. Z jednej strony

W ASZYN G TO N , LISTO PAD 1965

531

stwierdzi, e krajow i potrzeb n a jest liberalna lewica penica rol wieckiego

sum ienia, z drugiej jed n ak obw ini liberaw o zaprzepaszczenie szansy popraw ie
nia losu pokrzywdzonej spoecznoci murzyskiej: przed liberaam i otworzya si
niepow tarzalna okazja i tu w anie cakowicie zawiedli4. Dlaczego tak si stao,
tego M oynihan nie wyjania, analizujc to jed n ak z perspektyw y czasu dostrzega
si w yranie, e ruch praw obywatelskich by m ocno uw ikany w to samo, co
M oynihan krytykow a w czarnych gettach. W roku 1965 ostatni rzecz, o ktrej
chcieli sysze M artin Luther King jr. i p o d o b n i m u ludzie, byy spoeczne konse
kwencje nagannych zachow a seksualnych.
W artykule zam ieszczonym w C o m m en tary M oynihan stw ierdzi, e
R obert W. Spike odegra decydujc rol w zdyskredytow aniu pogldu, wedle
ktrego postp i popraw a sytuacji czarnych jest uzaleniona take od trw aoci ro
dziny: Stosunek liberalnej lewicy do kw estii czarnej rodziny by rozstrzygajcy
(reakcja protestantw bya tylko tego nastpstw em ). Nie m ieli adnego. N ikt nie
zam ierza m w i w taki sposb o biednych ze swojej spoecznoci5.
Rok p o o d rzu cen iu R ap o rtu M oynihana, Spike zosta znaleziony m a r
tw y we w anie wyw iconym budynku duszpasterstw a akadem ickiego w C o
lum bus, Ohio. O gldziny wykazay, e jego m ier bya nastpstw em cikiego
pobicia. Jak si okazao, Spike by hom oseksualist, a zam ordow a go czowiek,
ktrego podw iz, kiedy jecha do m iasta na uroczysto pow icenia budynku.
W ksice, ktra ukazaa si w 1965 roku, Spike m w i o duchowej kondycji
ludzi swojego pokolenia i co za tym idzie, take swojej wasnej. Upom inaj si
o nich ich grzechy stw ierdza6.1 pisze dalej: Od czasu zniesienia niewolnictwa,
Kocioy oraz ich w ierni nie m ieli takiej w iadom oci winy oraz potrzeby dzia
ania, jak w ostatnich m iesicach7. W artykule, ktry opublikow ano w lutym
tego roku, gdy zgin, Spike om aw ia okolicznoci rozkw itu ru ch u praw obywa
telskich w latach szedziesitych, tw orzonego przez dotd cierpic i milczc
m urzysk ludno oraz licznych biaych, przeladow anych poczuciem w iny.
Najwaniejszym pow odem krytycznego stosunku Spikea do R aportu M oynihana
jest kwestia trw aoci rodziny: nic dziwnego, e w jego raporcie jest tyle niechci
do czarnych. N iepraw dziw e uoglnienia dotyczce biaych i czarnych rodzin nie
s uzasadniane adnym i innym i w yznacznikam i trw aoci rodziny, oprcz obec
noci w niej ojca8. Patrzc na to z perspektyw y czasu, n ietru d n o zauway, e
podoem zarzutw Spikea byo przeladujce go wasne poczucie winy, gdy wid
podw jne ycie; hom oseksualisty i gowy dom u. Jasne jest, e w dziedzinie w asne
go ycia seksualnego oczekiwa w ym iernych korzyci w ynikajcych z rewolucji
ludzkich sw obd, ktrej jed n ak zarzuca, e najpierw m w i ludziom , e s wolni,
pniej za pociga za niem al niew idoczne sznurki, ktre nim i kieruj9.
Shelby Steel w C ontent o fO u r Character podaje stereotypow e i nieprzeko
nujce w ytum aczenie idei biaej w iny. N ieprzekonujce z kilku powodw, ale
przede w szystkim dlatego, e czas pokaza, i jest prostsze w ytum aczenie tego
zjawiska. Wydaje si, e brzytwa O ckham a znajduje zastosowanie take w sprawach
n atu ry m oralnej. Spike, z pom o c ludzi takich jak Paul Tillich, przyj za swoje

532

RO Z D Z IA 12.

w artoci goszone przez m odernistw , a stao si to praw dopodobnie p o d koniec

lat czterdziestych, kiedy zosta pastorem Judson M em orial C hurch w Greenwich
Village i zacz przestaw a z Jackiem K erouacem , A llenem G insbergiem oraz
innym i tw rcam i beatu. Spike przez pew ien czas prow adzi podw jne ycie h o
moseksualnego duchownego, to za byo dla niego rdem powanych osobistych
niepokojw i w ew ntrznego cierpienia.
We w spom nieniach opublikow anych w 1973 roku Paul, syn Spikea opisuje
nieatwe ycie swego ojca i czyni ciekawe uwagi na tem at zwizku m idzy aktyw
noci spoeczn a niespokojnym sum ieniem . Paul pisze, e ojciec pow iedzia mu:
Baldwin i inni byli pierwszymi, ktrzy powiedzieli nam: jeste czowiekiem! Mamy
poczucie osobistej winy i osobistej odpow iedzialnoci za odm aw ianie m urzyskim
obywatelom peni praw i sprawiedliwoci, czego skutkiem byo pogorszenie si
stosunkw rasowych do stanu, w jakich znalazy si w iosn 1963 roku10.
Syn Spikea krytykuje udzia biaych w M arszu na W aszyngton, ktry odby
si w iosn 1963 roku, gdy zachowywali si, jakby udrki czarnych dziaay na
nich jak narkotyk, ale nie wyjania, dlaczego osoby tak aktywnie upom inajce
si o praw a dla M urzynw, w wikszoci przypadkw przeladow ao poczucie
biaej w iny. R obert Spike m w i jed n ak jasno, e ruch praw obywatelskich jest
tylko czci wikszej rewolucji m oralnej, o korzeniach sigajcych beatnikow skiej kultury koca lat czterdziestych, z ktr m ody wwczas duchow ny z Ohio
zetkn si, kiedy zosta pastorem w Greenw ich Village. Paul napisa o ojcu: Jego
zdaniem , praw a obywatelskie s tylko jednym z elem entw zakrojonej na bardzo
szerok skal spoecznej, technologicznej, seksualnej oraz m oralnej rewolucji11.
Dziaajc na rzecz wyzwolenia czarnych Amerykanw, sam sta si w olny.... Wal
ka o praw a obywatelskie daje Kocioowi kolejn szans postpow ania w sposb
chrzecijaski i nie oznacza to ciasnoty pogldw ani p ruderii zachowa. Dla
Kocioa protestanckiego w A m eryce m oe to by szansa ostatnia12. Z tego, co
pisze jego syn, w ynika jasno, e zdaniem Spikea ruch praw obywatelskich jest tylko
czci oglnej transform acji: wojujcy pastor z Judson napisa wiele artykuw
dla krajowej prasy, ciko pracow a na rzecz ruch u antyw ojennego oraz ruchu
praw obywatelskich i jest chyba kluczow postaci akcji reform ow ania przepisw
aborcyjnych w stanie N owy Jork13.
rdo poczucia w iny R oberta Spikea znacznie atwiej zlokalizowa ni
czyni to standardow e w yjanienia biaej w iny przedstaw iane przez ludzi p o
kroju Shelbyego Steelea:
W latach szedziesitych ... poczucie w iny u biaych stao si ta k ew identne,
e w ida je byo u konk retn y ch ludzi. W tam ty m czasie p ostrzegaem to jako zn a
czc utrat autorytetu. A tam , gdzie biali stracili, czarni zyskali. Nie m oesz o d
czuw a w obec kogo poczucia winy, nie um acniajc go. W ten sposb biali stali si
nagle cakow icie bezb ro n n i i jak o czarny m iae praw o to w ykorzysta. W istocie,
czarna sia praw ie tego o d ciebie d aa14.

W ASZYN G TO N , LISTO PAD 1965

533

Spike by hom oseksualist, ktry i jako duchowny, i jako ojciec rodziny p ro

wadzi podw jne ycie. Sprawa M urzynw bya dla niego narzdziem do uspraw ie
dliwienia swoich seksualnych saboci. To sam o czynili ludzie z warstwy waspw,
odkd zaczli finansowa H arlem ski Renesans. To wystarczy, aby rozbudzi poczu
cie winy. Ale chodzi tu take o co jeszcze. Biali anglosascy protestanci odkrywali dla
siebie wasne wersje czarnych uciech, a jednoczenie wykorzystywali program wal
ki z ubstw em do ukrytego eugenicznego ataku, ktrego celem byo zm niejszenie
przyrostu naturalnego czarnych, oraz udarem niania wszelkich inicjatyw, takich jak
R aport M oynihana, ktrych celem byo um ocnienie m urzyskiej rodziny. Biorc
to wszystko pod uwag, Spike oraz czonkowie Krajowej Rady Kociow byli w inni
czynw, ktre poruszyyby naw et najbardziej zatwardziae sum ienia.
Nowoczesno oznacza wyzwolenie seksualne. W yzwolenie seksualne rodzi
poczucie winy. Dla tych, ktrym obca jest skrucha, jedyny sposb, eby jako u p o
ra si z w yrzutam i sum ienia, to odda si dziaalnoci spoecznej, ktra je um ie
rza. Zaangaow anie si w ruchy spoeczne, takie jak ru ch praw czowieka, ruch
proaborcyjny czy ru ch na rzecz rw nych praw dla hom oseksualistw , pozwala
ucisza gos sum ienia. Stosunki m idzy liberaln lewic a przyw dztw em ruchu
praw obywatelskich byy rodzajem symbiozy. Poczucie winy, wynikajce z reali
zow ania celw i planw lewicy, ktre zawsze wizay si z jak form seksualne
go wyzwolenia, agodzio zaangaow anie si w walk o sw obody dla Murzynw,
to za z kolei oznaczao niezm iennie jaki w ariant eugenicznej sterylizacji, ktrej
celem byo zm niejszenie p rzy ro stu natu raln eg o czarnych oraz osabienie ich
siy politycznej bdcej jego wypadkow. Paul Spike pow iedzia o swoim ojcu:
D ziaajc na rzecz w yzw olenia czarnych A m erykanw , sam sta si w olny.
Uczestnictw o w susznej polityce rasowej pozw alao m u usprawiedliwia przed
sam ym sob konkretne seksualne wystpki, ktrych si dopuszcza. Dotyczyo
to zwaszcza jego hom oseksualizm u. W alka o w olno oznaczaa, e jego sum ienie
m om entalnie uw alniao si od brzem ienia, ktrego rdem byo prow adzenie
podw jnego ycia. D ziaalno spoeczna na rzecz M urzynw bya rodkiem
znieczulajcym , k t ry agodzi obcione seksualnym i w ystpkam i sum ienia
ludzi liberalnej lewicy. R aport M oynihana zachwia istot owej skomplikowanej
psychicznej rwnowagi, zagrozi ujaw nieniem seksualnej genezy popierania przez
liberaw spraw y m niejszoci m urzyskiej oraz m echanizm u, ktry sprawia,
e dziki poczuciu w iny biaych, czarni w ym uszali kolejne ustpstw a na swoich
seksualnie wyzwolonych sojusznikach. Nie w olno byo dopuci, aby to wyszo
na jaw. W rezultacie, liberaow ie i lewica w splnie przeciwstawili si koncepcji
prom ow ania trw aoci rodziny, czego nieu ch ro n n y m skutkiem byo szerzenie
si w m urzyskich rodzinach zjawisk i zachow a patologicznych. Liberaowie
postanow ili utrw ali stan istniejcy w getcie i wykorzysta je jako bastion obrony
seksualnego wyzwolenia.
Przyw dztw o ru ch u praw czowieka nie byo tutaj oczywicie wyjtkiem.
O ni rw nie podlegali tym sam ym praw om m oralnym ; atwo wykaza na ko n
kretnym przykadzie, e angaowali si w spraw wyzwolenia seksualnego rwnie

534

RO Z D Z IA 12.

gboko, jak liberalna lewica. Bayard Rustin, podobnie jak Spike, by hom osek
sualist. Rustin, bliski w sppracow nik A. Philipa Randolpha, przew odniczcego
B rotherhood o f Sleeping C ar Porters i najbardziej znanego czarnego przywdcy,
by wczeniej czonkiem Zwizku M odziey Kom unistycznej, a na pocztku lat
szedziesitych zosta skazany za upraw ianie seksu z dw om a m czyznam i w za
parkow anym sam ochodzie. Czarni, jak wida, rw nie potrzebow ali solidnego
oparcia m oralnego, aby uspokoi swoje sum ienia, dokadnie tak samo, jak biali.
W rezultacie z rw n gorliw oci przeciw staw iali si w szelkim inicjatyw om ,
zakadajcym konieczno odnow y obyczajw. Kiedy w przyw dztw ie czarnych
do gosu zaczli dochodzi radykaow ie, m niej skrajnie nastaw ieni czarni przy
w dcy woleli zachowywa si biernie, poniew a seksualnie odbiegali od norm y
i zdawali sobie spraw, e radykaow ie o tym wiedz.
D obrym tego przykadem jest sytuacja, w jakiej znalaz si M artin Luther
King. W 1965 roku King polecia do Miami, aby uczestniczy w finansowanym przez
Fundacj Forda szkoleniu um iejtnoci przywdczych, ktre przeznaczone byo dla
czarnoskrych duchownych. W ikszo czasu King spdzi zam knity w hotelowym
pokoju, by m oe z pow odu konfliktu, ktry om w im y poniej. Jednym z zapro
szonych mwcw by D aniel Patrick M oynihan, ktrego raport King popar kilka
miesicy wczeniej. W licie do jednego z kierow nikw Fundacji Forda M oynihan
napisa pniej, e na spotkaniu panow aa skrajnie w roga atm osfera. D oda te:
po raz pierw szy w yciu znalazem si w otoczeniu przesyconym czym wrcz
bliskim szalestwa... Przew odniczenie zebraniu spoczywao w rkach nieom al
obkanych czarnych radykaw, ktrzy przez cay czas wygaszali niepraw dy
(o m nie, o Stanach Zjednoczonych, o prezydencie, o naszej historii, etc. etc.) bez
jednego gosu sprzeciwu. King, A bernathy i Young siedzieli tam przez cay czas,
cakowicie nie wykazujc chci (przynajm niej w mojej obecnoci), aby powiedzie
choby sowo w obronie nieuywania przemocy, integracji i unikania konfliktw15.
King, ktry w iosn p o p ar inicjatyw prezydenta, nie m g uczyni tego
samego teraz, poniew a, jeli chodzi o jego ycie seksualne, on take m ia co do
ukrycia. W rezultacie czarnoskrzy przyw dcy skapitulowali przed radykaam i,
a ru ch praw czowieka, zam iast zrezygnowa z seksualnego wyzwolenia, wybra
drog utrw alan ia patologii w ystpujcych w m urzyskich rodzinach. Garrow
m wi jasno, e reputacja Kinga jako kobieciarza bya pow szechnie znana w przy
wdztwie SCLC, a take poza nim . Na dow d tego przytacza artyku, ktry ukaza
si jeszcze w latach pidziesitych na am ach poczytnego krajowego dziennika
czarnej m niejszoci The Pittsburgh C ou rier, w ktrym ostrzega si znanego
duchow nego z gbokiego Poudnia, czowieka, ktry za spraw swojej walki o pra
wa obywatelskie trafi na pierw sze strony gazet, eby uwaa, co robi. Jak pisze
Garrow: gazeta ujawnia, e biali segregacjonici wynajli detektyww., w nadziei
wywoania skandalu, ktry wywoa przyapanie go w hotelow ym pokoju z k o
biet niebdc jego on, podczas jednego z jego wyjazdw do m iast na pnocy
kraju. Dlatego wanie King nie m g przeciwstawi si oczernianiu M oynihana
na spotkaniu duchow nych w M iam i. W kw estiach seksualnych, w dokadnie tych

W ASZYN G TO N , LISTO PAD 1965

535

sam ych ich aspektach, ktre p odnosi R aport M oynihana, King nie m g si w y
powiada. Zbyt wiele m ia na sum ieniu. Radykaowie doskonale znali jego sabo
i wykorzystali j z korzyci dla siebie.
D o kwestii seksualnoci King m ia bardzo am biw alentny stosunek. Z jednej
strony, jeli spotyka si z zarzutam i, prbow a usprawiedliwia swoje zachowania.
Kiedy przyjaciele podjli kiedy tem at, jak pisze Garrow, jego kom pulsywnego
seksualnego atletyzmu, King odpowiedzia: Przez dwadziecia pi do dwudziestu
siedm iu dni w m iesicu nie m a m nie w dom u. Pieprzenie si jest form roza
dow yw ania napicia16. Publicznie jed n ak King gosi chrzecijaskie pogldy na
seks. Podczas jednego z kaza w ygoszonych w kociele baptystw powiedzia:
Seks jest gboko uwicony, o ile w aciwie jest w ykorzystyw any a ... m a
estw o jest najw ikszym przyw ilejem czow ieka w ty m oto sensie, e przez nie
i w n im Bg daje czow iekowi sposobno w spom oenia G o w Jego stw rczym
dziele. D latego w adnym razie seksu nie w olno naduyw a w sensie n iep rzestrze
gania zw izanych z n im ogranicze, jak czyni si to we w spczesnym w iecie17.

W anie w rozdw ik m idzy jego yciem pryw atnym a tym , co gosi p u

blicznie, wystawia Kinga na niebezpieczestwo, e jeli radykaowie zechc, m og
postaw i m u zarzut hipokryzji. J. Edgar Hoover, stojc na przeciwlegym skraju
politycznego spektrum , stosowa podobne form y szantau, co byo rdem staego
niepokoju zarw no dla sam ego Kinga, jak i dla jego zwolennikw. Niewiele byo
trzeba, aby tego rodzaju zarzuty postawili m u ludzie z jego wasnego ruchu. Nic wic
dziwnego, e wola zachowa milczenie.
King w swoich kazaniach bardzo czsto, zam iast zaj jasne stanowisko
i opow iedzie si albo za opcj chrzecijask, albo pogldam i zw olennikw w y
zwolenia seksualnego, dawa wyraz rozterkom z ycia pryw atnego, ktre wynikay
z antynom ii istniejcej m idzy jego skonnociam i a przekonaniam i: Poniewa
s w nas dwa ja, w ojna dom ow a toczy si w duszy nas wszystkich - pow ie
dzia w kociele Ebenezera. To jest w ew ntrzna schizofrenia... D owiadczam y
jej wszyscy - oznajm i w innym kazaniu. Bywa, e kady z nas m a poczucie, e
jest w nim dok to r Jekyll i m ister Hyde. Jednak, Bg nie sdzi nas na podstaw ie
oderw anych od siebie incydentw lub poszczeglnych bdw, ktre popeniamy,
lecz bierze p o d uwag caoksztat naszego ycia18.
Nic dziw nego, e to, co nazw ane zostao teori w yboru podstawowego,
znalazo u z n a n ie K inga. Jest o n a p o cig ajca d la ludzi, kt rzy nie potrafi
kontrolow a sw oich zych nawykw, ale te dla tych, ktrzy czuj si w yalieno
w ani i zagroeni z p o w o d u prow adzenia podw jnego ycia. King m ia p o trze
b w spom inania o sw oim w ew ntrznym konflikcie w wygaszanych przez siebie
kazaniach, a oprcz tego interesow ay go rozm aite teorie, dziki ktrym m gby
uspraw iedliw i i uzasadni swoje postpow anie. G arrow przytacza w ypow ied
osoby, ktra podkrela, e King chcia poznaw a rne systemy m ylenia o Bogu,
ktre m gby pow iza dla uspraw iedliw ienia i zaspokajania swoich skonnoci

536

RO Z D Z IA 12.

- skonnoci uksztatow anych przez jego dowiadczenia. Kiedy zapozna si z teo riam i Schleierm achera, k t ry podkrela p ry m at dow iadczenia nad wszelkim
zew ntrznym autorytetem , King napisa do jednego ze swoich daw nych profeso
rw z sem inarium , e Schleierm acher trci strun, ktrej dw ik pobrzm iew a
take w m oim dow iadczeniu19.
G arrow zauwaa te, e uganianie si Kinga za kobietam i byo staym pow o
dem napi w jego m aestw ie i dodaje, e w okresie poprzedzajcym jego mier
byo ono bliskie zerw ania i zakoczenia rozw odem . Jeden ze wsppracow nikw
Kinga powiedzia: Gdyby ten czowiek y, jego m aestw o by nie przetrw a
o, wszyscy tak uwaaj20. Kinga cigno w dwie, skrajnie sobie przeciwne strony,
a zjawisko to zostao niezwykle precyzyjnie opisane w R aporcie M oynihana. King
jako osoba publiczna walczy o zniesienie segregacji na Poudniu, ale ten sam
King jako osoba pryw atna u podabnia si do nieobecnego, seksualnie nieo d p o
wiedzialnego ojca, co zdaniem M oynihana byo gw nym pow odem spoecznych
patologii wystpujcych w gettach Pnocy.
Trzy jego zw izki rozw iny si do p o zio m u czego wicej ni przypadkow ych
jednodniow ych przygd; przez n iem al dw a o statnie lata King coraz bardziej zbli
a si do jednej z tych kobiet, z kt r w idyw a si praw ie codziennie. W anie
ten zwizek, bardziej ni m aestw o, stawa si em ocjonalnym oro d k iem ycia
Kinga, co jed n ak nie zakoczyo jego incydentalnych rom answ , bdcych staym
elem entem jego po d r y 21.

W konsekw encji King by coraz bardziej ro zd arty w ew ntrznie i coraz

m niej zdolny zapanow a nad ruchem , ktry dryfow a w kierunku stosowania
przem ocy oraz rasowego separatyzm u. M oynihan w spom ina, e King p o d koniec
ycia cigle rozlicza si z sam ym sob. Z arw no Stanley Levinson, jak i Coretta,
ona Kinga, m wili o nim , e drczyo go poczucie w iny. W illiam A. Rutheford,
biznesm en z Chicago i w sppracow nik Kinga w SCLC, w spom ina SCLC jako
bardzo haaliwe miejsce i twierdzi, e w ruchu jako takim panow ay do sprone
obyczaje. Jak pisze Garrow:
Pierw szym w strzsem byy dla R utheforda doniesienia z A tlanty o przyjciu na
ktre sprow adzono prostytutk, a oprcz tego prb o w ano zgwaci sied em n asto
letni sekretark z SCLC. R utheford poru szy ten tem at na zeb ran iu kierow nictw a,
a w tedy wszyscy ryknli m iechem ... King rw nie si m ia, co byo kolejnym
odzw ierciedleniem bardzo sw obodnego podejcia do seksu w SCLC oraz p a n u
jcego tam praw dziw ie obscenicznego poczucia h u m o ru 22.

Prace naukow e i w spom nienia pow icone osobom dziaajcym w ruchu

praw obywatelskich potw ierdziy, e zachow anie K inga byo typow e dla ludzi
z SCLC oraz caego ruchu. Sara Evans w Personal Politics szuka korzeni ru ch u fe
m inistycznego i odnajduje je w wyzwoleniu seksualnym realizowanym w praktyce
przez czonkw ruchu praw obywatelskich latem 1964 roku Zdaniem Evans: ruch

W A SZYN G TO N , LISTO PAD 1965

537

biernego oporu oraz przejazdy wolnoci wywary elektryzujcy wpyw na liberaln

kultur pnocy kraju, a w skutek tego dzieci liberaw i radykaw z Pnocy
z arliwym oddaniem doczyy do ru c h u 23. Jak arliwe ono byo, dow iadujem y
si z relacji biaych kobiet, ktre zebraa Evans. W edug jednej z nich:
W szystko obracao si w ok seksu - czarn i m czyni z biaym i kobietam i
- to nie by tylko seks, to bya take w ym iana pogldw i obaw, oraz em o cjo n al
ne w sparcie... M oj seksualno n a mj w asny uytek potw ierdzili czarni m
czyni, nigdy p rzed tem tego nie dow iadczyam . W biaym spoeczestw ie uw a
ano, e jestem za d u a ... W ic zawsze m u siaam strasznie si stara, eby by
atrakcyjn dla biaych m czy zn ... C zarn i m czy n i... uwaali, e jestem seksow
n a ... a ja bardzo tego p o trzeb o w aam 24.

Obie strony tego seksualnego rw nania byy godne seksualnego potw ierdze
nia i zrozum ienia25.1 to do tego stopnia, e z perspektyw y czasu okrelenie M artina
Luthera Kinga wsplnota mioci nabrao cakowicie nowego znaczenia. Pokole
nie, ktre zachysno si ideam i zaczerpnitym i z teologii egzystencjalnej i filozofii,
odm ienio koncepcj w splnoty m ioci, przeksztacajc j w przewiadczenie
posiadajce m oc przeobraania ludzkich relacji... Panowao poczucie, e wspl
nota mioci czarnych i biaych staa si nam acaln rzeczywistoci w intym noci
sypialni26. Evans podaje, e pew ien m urzyski przyw dca powiedzia o biaych
ochotniczkach, e wikszo z nich spdzia to lato na plecach, oddajc si nie
tylko pracow nikom SNCC, ale kadem u, kto przyszed... tam , gdzie byem szefem
projektu, w cigu trzech tygodni wyrzucilim y z zespou biae kobiety, gdy chciay
puszcza si w caym miecie. Z daniem Evans, zewszd wyzierao poczucie winy,
a za ni czai si gniew 27. G niew ten z kolei da pocztek feminizm owi, przepisom
aborcyjnym , aktywizm owi hom oseksualistw, akcji afirm atywnej i caej kulturze
b u n tu podsycanego poczuciem winy, w ynikajcym z prow adzonego ycia seksu
alnego oraz rozm aitych posuni, ktre w rezultacie daway pow ody do szantau.
Sytuacja ta znalaza swoje apogeum jesieni 1964, po zakoczeniu kam pa
nii na rzecz rejestracji wyborcw. W listopadzie tego roku, m niej wicej w tym
sam ym czasie, kiedy D aniel P atrick M oynihan obudzi si w rodku nocy z go
tow ym pom ysem now ego ukierunkow ania ruch u praw obywatelskich, Stokely
Carm ichael, podczas wyjazdu edukacyjno-rekreacyjnego dla pracow nikw SNCC,
zapoznawa swoje biae wielbicielki ze swymi pogldam i na miejsce kobiet w ruchu.
Realizowa w ten sposb procedur (n u m er 24), ktrej szczegy przedstaw iono
na zebraniu. D o kum ent zatytuow any by Procedura SNCC (Kobiety w R uchu);
nazw iska jego autorek (Casey H ayden, poprzedniczka Jane Fondy w roli ony
Tim a, oraz M ary King, ktrej m zam ordow a pniej A llarda Lowensteina,
napisay go po dyskusji, jak przeprow adziy z M ary Valer) na ich prob
zostay zatajone. Po caym d n iu zajadych sporw i dyskusji, C arm ichael zabra
grom adk swych wielbicielek i butelk w ina na nabrzee nad Zatok Meksykask.
Zapytawszy je retorycznie o pozycj kobiet w ruchu, sam sobie odpowiedzia,
mwic: jedyn pozycj kobiet w SNCC jest pozycja w ypita28.

538

RO Z D Z IA 12.

Evans pisze dalej, e docinek C arm ichaela przez wikszo tych, ktrzy
to syszeli, zosta odebrany jako w ietny art. Nawizywa do seksualnych wy
czynw z poprzedniego lata - do w szystkich m odych biaych kobiet, ktre m iay
pono spdzi tam to lato na plecach2'. M ary King, chocia nie zgadza si
z w ikszoci ocen i opinii w yraanych przez Evans, uwaa, e uwaga C arm ichae
la w tam tym czasie bya rzeczywicie mieszna. Wszystkie pkaym y ze m iechu
- napisaa w swoich w spom nieniach.
m ieszna czy nie, uwag t czsto uw aa si za pocztek otw artej wojny
m idzy pciam i, ktrej n ad an o nazw ru ch u fem inistycznego. Kobiety dobrze
odrobiy lekcj. Dla w ym uszania ustpstw w oparciu o poczucie seksualnej winy
m iay naw et lepsz pozycj ni czarni. Evans odbieraa nauki z pierwszej reki.
O pisuje jed n z konferencji, podczas ktrej Polityka m oralizow ania osigna
kolejne wyyny, gdy m oralizm klasy redniej zderzy si z m oralnoci susznego
g n ie w u ... Za kadym razem , kiedy konferencja kapitulow aa przed daniam i
czarnych, wikszo biaych witaa to z entuzjazm em w dem onstracyjnej aprobacie
dla oskare, ktre na nich rzucano30.
M ary King nie stara si zasia niezgody w popraw nej politycznie koalicji
fem inistek i czarnych; jed n ak fakty przytoczone w jej ksice wskazuj, e rdem
fem inizm u byo seksualne wykorzystywanie kobiet praktykow ane w ruchu obrony
praw obywatelskich - i p o d tym w zgldem ona i Sara Evans s zgodne. King uw a
a, e kontakty seksualne z przedstaw icielam i innej rasy byy podoem czarnego
separatyzm u, poniew a od M urzynek, ktre pracow ay w ruchu, odchodzio wielu
ich dotychczasow ych partnerw , a wszystko to za spraw zbyt duej liczby atwo
dostpnych biaych liberaek lekkiego prow adzenia si.
To szybko stao si p o w odem napi m idzy czarnym i w eterankam i ru ch u
a biaym i kobietam i z SNCC, poniew a M urzynki dostrzegay, e biae ochotniczki
odczuw aj pocig do czarnych czonkw personelu. Podanie to byo intelektu
alnie nie do przyjcia, ale psychologicznie dla n iektrych m czyzn byo nie do
odparcia. C zsto zastanaw iaam si, czy sprzeciw w obec tej sytuacji nie wywoa
fali czarnego nacjonalizm u, ta k jak to m iao m iejsce w SN CC po listopadow ym
zebraniu w W aveland w 1964 roku. C zarni m czyni, nagle m ajcy k o n tak t z du
liczb biaych ochotniczek - w sytuacji gdy w ielu m iejscow ych po raz pierw
szy w yciu rozm aw iao z bia kobieta ja k rw ny z rw nym - niespodziew anie
uzyskali rzeczyw ist albo h ipotetyczn m oliw o przeam ania starego tabu. M u
rzynki, ktre byy tam z atru d n io n e jako sekretarki i szefowe projektw , przez cay
dzie pracujc z czarnym i kolegam i ram i w ram i, odkryy, e po godzinach pracy
n iektrzy z nich szukaj tow arzystw a biaych ochotniczek31.

Nasze ycie przeczyo konw encjonalnej m o raln o ci32 - podsum ow uje

M ary King. Wolno i w yzw olenie byy ideaam i, o ktre trzeba walczy i je
urzeczyw istnia - pisze Evans. adna z nich nie dostrzega jed n ak konsekwencji
owej wolnoci od m oralnego praw a, zwaszcza w rd ludzi, ktrzy m ieli by
jej beneficjentam i. G w n ofiar tego przedsiw zicia byli sam i M urzyni. Kiedy

W A SZYN G TO N , LISTO PAD 1965

539

podsekretarz M oynihan zaproponow a dokonanie w yboru m idzy uzdrow ieniem

opartym na odnow ie m oralnej a dalszym rozpadem i zepsuciem , lewica w ybraa
to drugie jako sposb ocalenia seksualnej rewolucji. W cigu lat, ktre upyny
od chwili, kiedy ru ch praw obywatelskich podj tak decyzj, liczba nielubnych
m urzyskich dzieci w zrosa z dw udziestu procent do siedem dziesiciu. Sytuacja,
ktr M oynihan w roku 1965 przedstaw i jako katastrofaln dla czarnych, staa
si no rm w caym am erykaskim spoeczestwie; w skanik liczby nielubnych
dzieci wynosi dzisiaj dwadziecia jeden procent. Przywdztwo ruchu praw obywa
telskich, rw nie gboko uw ikane w naganne zachow ania seksualne, zgodzio si
na ten wybr. Zam iast zrezygnowa z rewolucji seksualnej i pienidzy, ktre otrzy
m ywali na organizow anie eugenicznych kam panii w ym ierzonych we wasnych
pobratym cw , woleli skaza czarn biedot n a dalsze zam ieszkiw anie w gettach,
a odwracajc w zrok o d wasnej degradacji seksualnej, koncentrow a uwag n a
rodu na biaym rasizm ie jako radix malorum . Nawet ci spord czarnych, ktrzy
korzystaj z pienidzy w ypacanych przez rzd dla uspokojenia sum ienia - gdy
do tego wanie sprow adza si w praktyce akcja afirm atyw na - zdaj si grz
zn w jaow ym i szkodliwym dla nich obrazie samych siebie jako bezradnych ofiar.
N a koniec okazuje si, e fem inistki m im o wszystko m iay racj. Przynaj
m niej jeli chodzi o ruch praw obywatelskich, to, co polityczne, wynikao z tego, co
osobiste. Zarw no biali, jak i czarni przyw dcy zbyt wiele zainwestowali w spraw
seksualnego wyzwolenia, aby zdoby si na uczciwy ogld patologii getta jako przy
czyny rozpadu rodziny. Biaa lewica zawsze zabiegaa o prom ow anie M urzynw
jako wzorca seksualnego wyzwolenia. Z wielu wzgldw jedynie to j w M urzynach
interesow ao. Propagow anie m urzyskiej dekadencji jako zblienia do natury
i tego, co prym ityw ne, byo najlepszym sposobem doprow adzenia do przew ar
tociow ania wszystkich w artoci oraz u p adku chrzecijaskiego etosu Zachodu.

ROZDZIA 13

LOS ANGELES, 1966

od koniec m arca 1966 roku Thom asa M ertona przyw ieziono do szpi
tala w. Jzefa w Louisville na o peracj dw ch krgw krgosupa.
Rozkoszujc si podczas swej rekonw alescencji m oliw oci leenia na
plecach i nieodczuw ania blu, sze dni po operacji, ostatniego dnia
m arca, M erton p o d n i s w zrok i zobaczy, e do sali wesza uczennica szkoy
pielgniarskiej. Powiedziaa, e przysza, eby m u przynie gbk do kpieli. Bya
od niego o trzydzieci lat m odsza i cho zakazano jej go niepokoi, oznajm ia mu,
e zna jego prace. W ywizaa si z tego rozm ow a i toczya si ju przez cay czas
jego pobytu w szpitalu. Kiedy go opuci, aby w rci do G ethsem ane, klasztoru
trapistw, pooonego pidziesit m il n a p oudniow y w schd, najsawniejszy na
wiecie m nich by zakochany.
Jeeli in fo rm acja, e ascetyczny a u to r Siedm iopitrow ej gry zakocha
si w kobiecie na tyle m odej, e m ogaby by jego crk, wydawa si moe
niew iarygodna, to jedynie dlatego, i wikszo z tego, co chcia opowiedzie
o swoich m odzieczych seksualnych w ybrykach, zostao usunite z ksiki przez
cenzorw z G ethsem ane. M erton zapisa w swoim dzienniku, e przed i po ope
racji nawiedzay go seksualne niepokoje. Kiedy szed do szpitala, by ju autorem
D om ysw wspwinnego widza, pozycji, ktra ukazyw aa si w odcinkach w m a
gazynie Life. Jeeli istniay oznaki tego, co przydarzyo si am erykaskim kato
likom w okresie pow ojennym , to przepa dzielca obie ksiki M ertona daje nam
o tym pew ne pojcie. Katolicy przetrzym ali w ym ierzon w nich kam pani Paula
B lansharda oraz jego zausznikw z Ligi Bluszczowej i zajli nalene im miejsce na
rodku narodow ej sceny tylko p o to, eby ich wasny sukces im to odebra. Fakt,
e M erton m ia dostp do najwikszych mediw, m iao swoje dobre, ale take i ze
strony. Jeli bow iem oznaczao to, e m a due, krajowe audytorium , oznaczao

542

RO Z D Z IA 13.

to rwnie, e m edia m aj dostp do niego - dla czowieka, ktry w ybra dla siebie
ycie m nicha, skry si przed w iatem i zam kn w pustelni w lasach rolniczego
Kentucky, m iao to w akie konsekwencje.
N ieprzerw any stru m ie odw iedzajcych, ktrych M erton goci, pozwala
sdzi, e stopnia jego odosobnienia nie sposb porw na z tym , ktry by udzia
em O jcw Pustyni. Ponadto, po przejciu przez niego terapii psychoanalitycznej
u doktora G regoryego Zillborga - w ydarzenie to byo zapowiedzi pojaw ienia
si w jego pracach zalewu psychoanalitycznego argonu - M erton i jego pustelnia
stali si celem odw iedzin rozm aitego au toram entu godnych duchowego rozwoju
celebrytw, ktrzy chcieli spdzi czas ze sawnym m nichem i autorem . Latem
1959 roku N atasha Spender, ona poety Stephena Spendera, przyjechaa z M argot
D ennis, dziewczyn z wybrzea1. Z godnie ze swoim zwyczajem M erton zabra
nieco jedzenia i picia, i zaprow adzi goci nad jeden z pobliskich staww, gdzie
M argot przeistoczya si, przyjm ujc posta przypom inajc Najad, umiechajc
si pierw otnym um iechem spoza kosm ykw m okrych, luno wiszcych wosw
i posza si kpa, oczywicie bez kpielowego kostium u. Jeli chodzi o zacho
wywanie ascezy, M ertona tru d n o raczej uzna za drugiego Szymona Supnika;
nie dorw nyw a w tym naw et sw oim w spbraciom z klasztoru trapistw, m im o
e fakt, i pozw olono m u m ieszka w pustelni, m gby wskazywa na to, e byo
odw rotnie. Jego sabo ujaw nia si, kiedy zadurzy si w uczennicy szkoy pie
lgniarskiej, ktr w swoich dziennikach nazywa M.
Przyjaciele M ertona, James M cLaughlin i N icanor Parra, zawieli go 5 maja
na lotnisko w Louisville, gdzie
M. i ja znalelim y chw il tylko dla siebie, w yszlim y stam td, poszukalim y zacisz
nego m iejsca, usiedlim y na traw ie z dala o d ludzkich spojrze i kochalim y si do
granicy ekstazy. To byo pikne, w spaniale jest tak m o cn o kocha i by kochanym
i m c to w szystko pow iedzie bez najm niejszego lku i zaham ow a (co nie ozna
cza, e doszo m idzy n am i do seksualnego zblienia)2.

Ten wpis w dzienniku M ertona pozw ala n am sdzi, e seksualne zblienie

jed n ak chodzio m u po gowie. 7 m aja, na pikniku n ad pobliskim jeziorem zor
ganizow anym z okazji dorocznego wycigu K entucky Derby, zachowanie M erto
na w stosunku do M. wyw oao zakopotanie wszystkich tam obecnych osb. Ich
zwizek by bliski skonsum ow ania 19 maja, w d n iu wita W niebowstpienia,
kiedy przyjacika M. podw ioza j w okolice klasztoru, a pniej oboje z M ertonem poszukali odosobnionego m iejsca w lesie otaczajcym V ineyard Knobs; jedli
szynk i ledzia, pili wino, czytali m iosne wiersze, a przede wszystkim przez pi
godzin kochali si, kochali si i kochali. M erton napisa pniej w dzienniku, e
dziki tem u spotkaniu:
Po latach raczej gorczkowego jej tum ienia (gdy chocia sdziem, e m am
j w peni pod kontrol, byo to tylko zudzenie) m oja seksualno staa si znow u rze
czywista i uporzdkow ana. Czuj si zdrowszy. Czuj si czowiekiem, jestem wdzicz
ny za jej mio, ktra jest tak cakowicie moj. Cae to pikno bierze si z tego, e to nie

LOS ANGELES, 1966

543

zwyke igraszki; przynaleymy bez reszty do wzajemnej mioci (i tylko przysiga p o

wstrzymuje m nie przed tym, co stanowi o ostatecznym podd an iu si)3.

W czerw cu zachow anie M ertona na tyle w ym kno m u si spod kontroli, e

zw rcio uwag jego zakonnych przeoonych. Jeden z m nichw podsucha roz
m ow telefoniczn M ertona z M. i donis o niej opatowi, D om ow i Jamesowi
Foxowi. Fox okaza w yrozum iao, ale zada o d M ertona cakowitego zerw a
nia z M. A utor Siedmiopitrowej gry, podobnie jak w ielu zakonnikw w tam tych
czasach, stan przed bardzo tru d n y m w yborem : albo zerwa luby zakonne, albo
porzuci kobiet, ktr kocha.
Latem 1966 roku, kiedy w Rzymie dobiega koca Sobr W atykaski II,
a w USA rozpoczynaa si rewolucja seksualna, wiat wydawa si zdawa sobie
spraw, e w sferze zwizanej z seksualnoci m og dokona si teraz istotne zmiany.
Dotyczyo to zwaszcza katolickich zakonnic i duchownych; wielu z nich skrycie
spodziewao si, e Koci katolicki gotowy jest znie celibat. W splnie z nim i
spenienia wasnych oczekiwa spodziewali si rwnie w ierni, ktrzy z kolei przy
puszczali, e zniesiony zostanie zakaz stosowania sztucznej kontroli urodze. Papie
Pawe VI pow oa ciao doradcze zoone z przedstawicieli laikatu i sdzono - jak
m iao si okaza susznie - e ludzie ci opow iedz si za zniesieniem od tak dawna
obowizujcego kocielnego zakazu stosowania antykoncepcji, ktry odnow iony
zosta trzydzieci lat wczeniej na m ocy encykliki Piusa XI Casti Canubii. Poniewa
za spraw Jana XXIII, prezydenta Johna F. K ennedyego oraz obradujcego wanie
soboru katolicy znaleli si w centrum zainteresowania mediw, caa ta wrzawa w o
k nich spowodowaa, e przeoczyli fakt, i rodki masowego przekazu sterowane
przez dawnych pracownikw OSS i specjalistw od wojny psychologicznej dokonuj
m anipulacji i znieksztacania ich wizerunku. Nie rozum ieli, do jakiego stopnia ich
przekonania i opinie s wypaczane przez ludzi pokroju Xaviera Rhynnea i M icha
ela Novaka oraz innych m edialnych zapalecw, ktrzy ksztatowali w ludziach
poczucie, e dugie rzdy antykatolickiej bigoterii w Stanach Zjednoczonych maj
si ku kocowi, a wszystko, co m usi zrobi Koci, aby doprow adzi ten proces
do pom ylnego zakoczenia, to dostosow a si do liberalnego ducha czasw, oraz
- jak pisano w The Tim e oraz New Yorkerze - znie redniowieczne zakazy
dotyczce seksu, a w tedy fina tej sprawy bdzie korzystny dla wszystkich.
Latem 1966 roku, m niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy M erton prze
ywa w ew ntrzne rozterki zw izane z koniecznoci dokonania w yboru m idzy
dotrzym aniem lubw zakonnych a m o d studentk pielgniarstw a, siostry z za
konu niepokalanek z Los Angeles zaprosiy now ojorskiego psychiatr do swego
dom u rekolekcyjnego w M ontecito, aby poprow adzi tam w arsztaty psychotera
peutyczne. Siostrom zajcia ta k si spodobay, e rok pniej zaprosiy do siebie
psychologa, Carla Rogersa w raz z jego w sppracow nikam i, aby zapocztkowali tak
zwany Innow acyjny Program Edukacyjny, ktry obj m ia cay zakon i wszystkie
szkoy prow adzone przez zakonnice w archidiecezji Los Angeles.
Rogers zyska rozgos w 1961 roku, kiedy ukazaa si jego ksika On Becom ing a Person. W splnie z A braham em M aslow em , ktrego praca Toward

544

RO ZD ZIA 13.

a Psychology o f Being opublikow ana zostaa rok pniej, czyli w 1962 roku, stali
si dw om a czoow ym i ordow nikam i tak zwanej psychologii hum anistycznej,
nazywanej rw nie psychologi trzeciej siy. Nawizywaa ona do terapii opartej
na osigniciach F reuda i W atsona, bya jed n ak bardziej ukierunkow ana na
klienta. W terapii stosowanej przez Rogersa klient sam odzielnie rozwizywa
swoje problemy, przy m inim alnej tylko ingerencji terapeuty-przew odnika, ktry
unika udzielania m u jednoznacznych odpow iedzi - chodzio o prow adzenie
pacjenta ku prawdzie, ktr on zna, ale nie chce jej do siebie dopuci. Terapi
t nazyw ano rw nie p o radnictw em niedyrektyw nym . Powstaa na pocztku lat
czterdziestych jako - zdaniem W.R. C oulsona, asystenta Rogersa - alternatyw a
dla behaw ioryzm u w laboratorium , a psychoanalizy Freuda w klinice.4
W roku 1965 C arl Rogers zacz rozprow adza w niektrych zakonach
na obszarze Los Angeles prac zatytuow an The Process o f the Basic Encounter
Group. Jednym z odbiorcw tego d okum entu nadzwyczaj zainteresow anego jego
treci byy siostry z zakonu Sistr Niepokalanego Serca Najwitszej M aryi Panny.
Nic w tym zaskakujcego, bow iem niepokalanki z Kalifornii ju wczeniej zyskay
sobie opini now atorskich. N a pocztku lat szedziesitych siostra Aloyse, prze
oona zakonu niepokalanek, zaprosia do poprow adzenia zaj rekolekcyjnych
holenderskiego psychologa i duchow nego A driana van Kaama; na czas ich trw ania
wszystkie reguy zgrom adzenia zostay zawieszone5. Skutki takiego nowatorstwa
nie byy tru d n e do przew idzenia. Dziki kontaktom z psychologam i zakonnice
uw iadom iy sobie, jak bardzo dyktatorscy s ich zw ierzchnicy i, co za tym idzie,
do jakiego stopnia one sam e s niesam odzielne, ulege oraz bezradne, kiedy przy
chodzi im porusza si w zew ntrznym wiecie6. W iosn 1965 roku kardynaa
Jamesa M clntyrea, arcybiskupa archidiecezji Los Angeles zaniepokoio, e znaczna
liczba sistr niepokalanek zwraca si z prob o zwolnienie ich z zakonnych lubw.
Czas m ia pokaza, e sowo znaczna to okrelenie w tym przypadku wzgldne.
Krtko pniej liczba prb skadanych przez zakonnice o anulow anie ich lubw
zakonnych urosa do rozm iarw potopu, a gw n tego przyczyn by trening
uwraliwiajcy prow adzony w zakonie w ram ach Innow acyjnego Program u E du
kacyjnego. N im eksperym ent dobieg koca, zgrom adzenie niepokalanek przestao
istnie, pozostaw iajc przyszym pokoleniom do przem ylenia w przypadek,
bdcy klasycznym przykadem fiaska le rozum ianej odnowy, podjtej w nastp
stwie okolicznoci tow arzyszcych Soborowi W atykaskiem u II.
Patrzc na to z perspektyw y czasu, kady, kto zapozna si z prac Rogersa,
od samego pocztku pow inien zdawa sobie spraw z takiej moliwoci. W lipcu
1969 roku nieco zm ieniona wersja The Process o f the Basic Encounter Group poja
wia si w periodyku Psychology Today, tym razem jako artyku zatytuowany
Com m unity: The Group Comes o f Age. Rogers napisa w nim:
Podczas intensyw nie prow adzonych zaj w g rupach koedukacyjnych, m idzy
uczestnikam i grupy terapeutycznej czsto pojaw iaj si pozytyw ne, ciepe, m iosne
uczucia, i, co oczywiste, byw a e pojaw iaj si one m idzy m czyznam i a kobieta
mi. N ieuchronnie, niektre z tych uczu m aj te pod tek st seksualny, to za m oe

LOS ANGELES, 1966

545

by przedm iotem pow anego niepokoju sam ych uczestnikw i . .. w ielkim zagroe
niem dla ich w spm aonkw .

Albo ich lubw zakonnych - m gby doda Rogers.

Mniej wicej w tym sam ym czasie, kiedy Rogers rozprow adza wrd sistr
niepokalanek swoje opracow anie zatytuow ane Involvem ent in the Basic Enco
unter, wstpn wersj tekstu opublikowanego dwa lata pniej pod tytuem Tte
Process o f the Basic Encounter Group, w Rzymie koczy si Sobr Watykaski II.
Uwana lektura jego dokum entw pozwala stwierdzi, e s one kontynuacj i p o
twierdzeniem katolickiej tradycji. W tam tym czasie jednak wnikliwe ich odczytanie
ustpio miejsca interpretow aniu ich w sposb odpow iadajcy raczej wczesnemu
wieckiemu Zeitgeist. 2 w rzenia 1966 roku Pawe VI uzupeni zatwierdzony przez
sobr dekret Perfectae Caritatis, powicony odnow ie ycia zakonnego, ogaszajc
list papieski M otu Proprio, w ktrym zaleca wszystkim osobom zakonnym aby
przemyleli i odnowili swe ycie, a w tym celu podejm owali szeroko rozum iane
eksperym enty. Tu jednak papie doda stosowne zastrzeenie: o ile cel, natura oraz
charakter tego, co ustanow ione, zostaje nienaruszone. Zgodnie z duchem tamtych
czasw, zastrzeenie to byo jednak niem al powszechnie ignorowane, gdy te naj
bardziej chtni do eksperym entowania byli ludzie najbardziej skonni to zastrzeenie
zlekceway. Siostry niepokalanki byy jednym i z pierwszych osb zakonnych, ktre
odpowiedziay na to wezwanie. W cigu szeciu tygodni list papieski dotar do pi
ciuset szedziesiciu czonki zgrom adzenia. Powoano komisje, ktre miay zaj
si starannym przestudiow aniem wszystkich aspektw ich powoania religijnego.
Zakony, takie jak zakon N iepokalanego Serca Najwitszej M aryi Panny,
byy ju w tedy liczniejsze ni kiedykolwiek w historii i wydawao si, e kiedy
dokonaj w ew ntrznej odnow y, odrzucajc p rzestarzay ubir i zachow ania,
osign jeszcze wicej i odnios jeszcze wiksze sukcesy. Przedstawicielki tego
sam ego pokolenia wyu dem ograficznego, ktre wczeniej uczyy si w szkoach
prowadzonych przez siostry, powikszay liczebno zakonu. Inwestowanie w nie
zaczynao si zwraca. Jedn z osb nalecych do tamtej generacji, ktra zdecydo
waa si wstpi do zakonu N iepokalanego Serca Najwitszej M aryi Panny, bya
Jean Cordova. C ordova wiosn 1966 roku ukoczya szko redni, a sonecznego
6 w rzenia 1966 roku w raz czworgiem spord swoich braci i sistr przystpia do
now icjatu w Santa B arbara, gdzie m iao rozpocz si jej ycie zakonne.
1
stycznia 1967 roku Jean Cordova zostaa wezwana do biura matld przeoon
gdzie zakomunikowano jej, e ona i inne nowicjuszki bd mieszkay w rzeczywistym
wiecie, czyli, w tym wypadku, w budynku otoczonym ogrodzeniem z siatki i drutu
kolczastego, ktry znajdowa si w rdmieciu Los Angeles niedaleko slumsw. Pew
nej nocy Cordova obudzia si tam , i wpatrujc si w pulsujce czerwone wiato na
szczycie ratusza, zacza zastanawia si nad tym, co stao si z ni sam i z konwentem,
ktry sobie wybraa w miejsce realnego wiata. W stpia do nowicjatu, oczekujc
czego zupenie innego. Po dwudziestu latach nadal odczuwaa rozgoryczenie, e
uyto wobec niej wtedy m etody na przynt (fakt, e by moe nie uczyniono tego
z premedytacj, nie m ia dla niej wikszego znaczenia).

546

R O Z D Z IA 13.
O biecali m i zakonne szaty, w spania acisk liturgi, o b ro n trzech witych
lubw, pokj w itych w cichej celi, braterstw o witej rodziny. M oje ycie zakon
ne rozpoczo si w tym sam y roku, w k t ry m m iao si skoczy: 1966. Ojcowie
witego i A postolskiego K ocioa rzym skokatolickiego siedzieli w W atykanie na
obradach Soboru i w im i ZM IA NY niszczyli m oje m arzenia. Z nie acisk li
turgi. Z rzuci habit. Precz ze w itym posuszestw em . Z ako n nice i ksiy w y
sa w REALNY wiat. G dyby m i zaleao n a realnym wiecie, zostaabym w n im 7.

W ram ach przeniesienia jej do realnego wiata, Cordov wysano do Im

m aculate H eart College, wzorcowej szkoy zakonu, kazano jej uczestniczy w In
now acyjnym Program ie E dukacyjnym - bezporednio, poprzez udzia w terapii,
i porednio, poprzez dziaania nauczycieli, ktrzy wczeniej rw nie chodzili na
te zajcia. U rzeczyw istnieniem now ego m odelu zakonnicy byli chyba ludzie
sawni, jak siostra C orita [Kent], zakonnica-artystka, sawna ze swoich inspiro
wanych sztuk graffiti obrazw, ilustrujcych fragm enty tekstu Biblii, na przykad
Bogosawiestwa, ktrych sform uow ania uw spczeniono (na przykad zdanie
Bogosawieni ubodzy duchem , w nowej wersji brzm iao teraz Szczliwi ubodzy
duchem ). Cordow a w spom ina zajcia plastyczne, podczas ktrych razem z innymi
zakonnicam i kazano jej biega p o blatach awek, jednoczenie nakadajc farb na
ptno. Pow iedziano jej, e w ten sposb ona i pozostae siostry wyraaj siebie.
O pow iada take o zajciach z siostr Richard, wielkim um ysem filozoficznym,
ktra sakram ent chrztu czya z porzdkiem wszechwiata8.
Najlepszym przykadem nowej duchowoci by trening uwraliwiajcy. Jedna
ze w sppracow niczek siostry Richard napisaa, e dziki treningow i uwraliwiaj
cemu, ktry przesza w ram ach Innow acyjnego Program u Edukacyjnego, przeor
ganizowaa wszystkie prow adzone przez siebie zajcia: Moje zachowanie podczas
zaj jest teraz zupenie inne. Potrafi przyzna si m oim uczniom do swoich obaw
i w konsekwencji czuj na zajciach lepiej ni kiedykolwiek wczeniej. Poprosiam
dziewczta, eby m wiy m i po im ieniu i po kilku tygodniach ju to robi. Pozwala
to na bardzo sw obodn w ym ian myli. Nie stawiam stopni i nie robi spraw dzia
nw. Pisz o tym , co uwaaj za wane. N astpnie o tym dyskutuj.
Entuzjazm dla zaj terapeutycznych Rogersa najwidoczniej uniem oliwi
starszym siostrom dostrzeenie tego, e uczennice, takie jak Jean Cordova, uwaay
je raczej za stresujce ni otwierajce przed nim i nowe horyzonty. Cordova napisaa
do jednej z koleanek: M nstw o razy syszaam, e nauczyciele mwili, e zmusza
si ich ... do m w ienia rzeczy, ktrych mwi nie chc; ja sam a czuj si bardzo
le zam knita z ludm i, ktrzy zaam uj si i m w i co, czego w m oim odczuciu
sysze nie pow innam . M oim zdaniem wywouje to w ludziach zaenowanie, k t
re w kontaktach z innym i chyba bardziej przeszkadza ni pomaga. M im o to uw a
am, e bardzo duo si nauczyam o ludzkich zachowaniach. Inna uczennica bya
jeszcze bardziej zakopotana i poruszona: W czasie zaj grupow ych czuam si
dzisiaj zupenie zagubiona: wrcz naga, jakby wszyscy zbyt duo o m nie wiedzieli9.
Rycho wiele innych zakonnic rw nie poczuo si tak, jak gdyby byy nagie,
gwnie za spraw rozlunienia dyscypliny w zakonie w im i otw artoci w kali-

LOS ANGELES, 1966

547

fornijskim stylu; rozbieray si i upraw iay seks z innym i zakonnicam i. Zam iast
podczas zaj uw anie analizowa tekst Rogersa, zwaszcza fragm ent mw icy
o tym , e grupy psychoterapeutyczne czsto wyzwalaj w ich uczestnikach uczu
cia m ajce p odtekst seksualny, i postpow a zgodnie z reguam i dochow ania
lubu czystoci, niepokalanki w im i now atorstw a i otw artoci postanowiy, e
m usz pobra lekcje ludzkich nam itnoci w kosztow nej szkole dowiadczenia.
W im i otw artoci, z ycia konw entu w yrugow ano religijny ascetyzm. C ordova
przesta chodzi na m sz o 6:30 rano, poniew a o d zakonnic nie w ym agano ju,
aby w niej uczestniczyy. Kiedy praktyka religijna znikna z ich ycia, zakonnice
zwrciy si o pom oc do siebie nawzajem. Rozkwitay przyjanie, a w atm osferze
tam tych czasw niektre z nich nieuchronnie staway si zwizkami seksualnymi.
To oczywicie oznaczao, e ycie w konw encie utracio duchow o i stao si nie
uporzdkow ane. W iosn 1967 roku C ordova zauwaya, e wiele zakonnic w ogle
ju nie chodzi na msze. O znaczao to pocztek
w ielu szczeglnych przyjani, caej su b k u ltu ry w asnej i obcej grupy, tego, kim byy
i w jaki sposb, oraz tego, jak m o n a p o p ro stu w ym igiw a si o d wszystkiego. Dla
osam otnionej po stu lan tk i w aosnym , pozbaw ionym m ioci wiecie, byo to ab
surdalnym zgorszeniem . P rzestaam kocha Jezusa i niepokalanki, ktre zd rad zi
y i wyszydziy m oj n ie w in n o ... Pograam si w grzzaw isku zaw iedzionych
nad ziei... O d zawsze chciaam by zakonnic. Teraz ni byam i to byo p iek o 10.

Jean C ordova uznaa, e nie m oe rozm aw ia z rodzicam i o zm ianach.

Praw dopodobnie dlatego, e jej rodzice byli tak sam o jak ona zdezorientow ani
niesychanym cigiem wydarze. M am a bya spokojn, wychowan w przyklasz
tornej szkole irlandzk katoliczk z Geens na Long Island, ktra o kontroli urodze
praw dopodobnie przeczytaa po raz pierw szy w LA Times, m idzy urodzeniem
dziewitego a dziesitego dziecka. W przyprawiajcej w dezorientacj atm osferze
panujcej w nowoczesnym , pozbaw ionym dotychczasowych regu funkcjonowania
konwencie, gdzie niepokalankom na zajciach psychoterapeutycznych m w io
no, aby byy otw arte na swoje uczucia, Cordova znalaza pocieszenie w zwizku
seksualnym z je d n z zakonnic. Przeycia, ktrych dow iadczya w konw en
cie, rozbudziy j seksualnie, ale byy te rdem rozczarow ania i rozgoryczenia.
Z ostaa aktyw istk ruchu lesbijek i oddaa si tem u rw nie gorliwie, jak wczeniej
przedsoborow em u Kocioowi.
Przem ieniam m j gniew w m io do gejw jako ludzi przeladow anych.
M oje rozgoryczenie p o trzeb u je prostego wiata, w k t ry m bdzie dla nas miejsce
i kt ry zaakceptuje nasze praw a. N auczyam si, e gniew prow adzi m n ie tam ,
gdzie in n i obaw iaj si pj, a o burzenie jest dobrem , gdy Sia Wysza, jeli b
dzimy, o b darza nas susznym gniew em , aby nas c h ro n i 11.

Inne siostry niepokalanki m iay p o dobne dow iadczenia. Siostr M ary Ben
jam in, kiedy w 1962 roku w stpow aa do now icjatu, podobnie jak Jean Cordov

548

RO Z D Z IA 13.

odwieli do klasztoru jej liczni katoliccy krewni. Sam ochd kombi, ktrym przyje
chali, wypenili szczelnie, niczym druyna bejsbolu. Tak sam o jak Jean Cordova,
M ary Benjam in zostaa w ysana do Im m aculate H eart College, gdzie cztery lata
pniej, latem 1966 roku, poproszono j o wzicie udziau w treningu uwraliwia
jcym 12. W swojej grupie psychoterapeutycznej siostra M ary poznaa Ew, m oc
no zbudow an, niad kobiet o duych brzow ych oczach i czarnych wosach.
Wziwszy pod uwag ducha tam tych czasw, rozwj tej znajom oci by rwnie
atwy do przew idzenia, co w przypadku Jean Cordovy: Zakon nie zakazywa ju
pewnych przyjani, zaczymy utrzym yw a kontakty seksualne13 - w spom ina
siostra Mary. Szukaa rady u ksidza, ale ten, najw idoczniej rw nie ju zainfe
kow any wczesn atm osfer, odm w i osdzenia m oich uczynkw. Powiedzia,
e to do m nie naley zdecydowa, czy s one dobre, czy ze. O tw orzy drzwi, a ja
przez nie przeszam , uw iadam iajc sobie, e jestem sam odzielna Kiedy siostra
M ary powiedziaa Ewie, e obawia si, e si w niej zakochaa, Ewa odpowiedziaa:
Wspaniale! Cieszm y si tym !14.
O kazao si jednak, e zwizek siostry M ary z Ew nie przynis im w ie
le radoci. Kiedy nabra charakteru seksualnego, rycho doszo do zerw ania, ono
za przyspieszyo jej zerw anie z Kocioem. Siostra Mary, podobnie jak wikszo
lesbijek, zacza nawizywa wiele krtkotrw aych zwizkw, a jednym z nich
okazaa si przynaleno do Kocioa. Kochajc Ew, byam w coraz to wikszej
sprzecznoci z celami istnienia zakonu, regu posuszestw a i suby Kocioowi.
Zaczam podejm ow a decyzje niew ynikajce z poczucia winy, ale zgodne z tym,
co podpow iadaa m i intuicja oraz m dro ciaa. Zaczam rw nie z wiksz
obiektyw noci postrzega Koci. Rzdzili nim ludzie, a nie Bg. W ierno
Kocioowi nie bya ju m oim przeznaczeniem , lecz w yborem 13.
Gdyby siostra M ary zapoznaa si wczeniej z pracam i Reicha, zrozumiaaby,
e z chwil kiedy zacza folgowa seksualnym zachciankom , jej zerw anie z Ko
cioem byo przesdzone i w ybr niewiele m ia z tym wsplnego. O dkd w swoim
postpow aniu zacza kierow a si hom oseksualnym podaniem , odejcie z Ko
cioa stao si nieuchronne. A jako e pniej gboko zaangaowaa si w spraw
fem inizm u, zabrako jej intelektualnych narzdzi, aby przeanalizowa i zrozumie,
co jej si przydarzyo. Postrzegaa teraz wszystko w kategoriach wyzwolenia
z ucisku, a poniew a kultura, w ktrej ya, m iaa kilkusetletni tradycj przed
stawiania ycia zakonnego jako form y ucisku, nic dziwnego, e i ona widziaa
je w taki sposb. Jeeli jakie m roczne siy przyspieszyy odejcie siostry M ary
z konw entu i porzucenie przez ni w iary katolickiej, hom oseksualizm , ktry sta
si orodkiem jej ycia, zastpujc penicy dotychczas t rol katolicyzm , sku
tecznie uniem oliw i jej ich zrozum ienie. Zacza myle kategoriam i lesbijskimi,
ktre wykluczay wszelkie inne w ytum aczenia tego, co jej si przydarzyo.
Jean O Leary, podobnie jak Jean Cordova, w stpia do konw entu w roku
1966 i tak sam o jak ona natychm iast zetkna si z now ym i zasadam i funkcjo
now ania odnow ionego zakonu: cay czas przebyw aym y razem , na treningu
uw raliw iajcym i grupie terapeutycznej prow adziym y gorce, niekoczce

LOS ANGELES, 1966

549

si rozm ow y o m ioci, nadziei i filozofii16. Tak sam o jak w dw ch poprzednich

przypadkach, gboko em ocjonalne rozm ow y o wielkich mylicielach i psy
chologii wspczesnej w iody nieuchronnie do wyzwolenia w ich uczestniczkach
uczu o charakterze seksualnym , to za rw nie n ieuchronnie prow adzio je do
podejm ow ania ycia seksualnego, co z kolei, kiedy oczywiste stawao si, e siostry
postpuj w sposb sprzeczny ze swymi zakonnym i lubam i, m usiao skutkowa
kryzysem w iary Staway wwczas przed koniecznoci dokonania w yboru: albo
dostosowa ycie do zasad, albo zasady dostosow a do prow adzonego przez siebie
ycia. W przypadku tych, ktre nie pow rciy do seksualnej abstynencji, skutek
tego m g by tylko jeden. Z godnie z tym , co przew idzia Reich w Psychologii
mas wobec fa szy zm u , u trata w iary bya jed n z n ieuniknionych konsekw encji
niedozw olonej aktyw noci seksualnej. Jean O Leary, tak sam o jak siostra Mary,
zwrcia si o duchow rad do ksidza, ten jednak, p odobnie jak we wczeniej
om aw ianym przypadku, sam by psychologiem , ktrego sprow adzono do zakonu,
aby prow adzi grupy psychoterapeutyczne, a to one przecie byy katalizatorem
seksualnej aktyw noci zakonnic i rdem problem u. Nic zatem dziwnego, e
na adn duchow pom oc z tej strony nie m ona byo liczy, a Jean O Leary n a
wizaa kolejny rom ans, tym razem z opiekunk sistr nowicjuszek, pniej za
opucia zakon i jako jego surogat w ybraa dla siebie aktyw n dziaalno w ruchu
politycznym lesbijek.
M niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy Jean O Leary folgowaa swoim
seksualnym p o p d o m , Abe Maslow, jed en z tw rcw szkoy psychologicznej,
ktrej m etody wyzwoliy w niej oraz pozostaych zakonnicach ch zaspokajania
pragnie seksualnych, zm ieni zdanie w kwestii samego zjawiska oraz problematyki
zwizanej z prow adzeniem g rup psychoterapeutycznych. O to, co zapisa w swoim
dzienniku: Od daw na w kwestii tego orgiastycznego i dionizyjskiego rodzaju
ksztacenia jestem w nieustannej rozterce. Maslow nie zawsze ywi tego rodza
ju wtpliwoci. W artykule z 1949 roku zam ieszczonym w Journal of Psychology
napisa: M og dowie em pirycznie, e w naszej kulturze najzdrow szym i oso
bam i. .. s przede w szystkim (zwaszcza) poganie, przede wszystkim (zwaszcza)
ludzie zawierzajcy instynktow i, przede w szystkim (zwaszcza) akceptujcy sw
zwierzc natur.
Trzy lata przed tym , jak praca Carla Rogersa pow icona grupom psychote
rapeutycznym zacza kry w rd zakonnic z Los Angeles, A braham Maslow 17
kw ietnia 1962 roku wygosi w ykad dla sistr z collegeu Sacred H eart, eskiej
szkoy katolickiej w stanie M assachusetts. Pod t sam dat zanotow a w dzien
niku, e spotkanie byo duym sukcesem , ale to w anie go zaniepokoio: Nie
pow inny m i przyklaskiwa, ale atakowa. Gdyby byy w peni wiadom e, co robi,
zrobiyby [to]17.
Dlaczego sdzi, e zakonnice pow inny atakowa jego pogldy, staje si oczy
wiste, jeli zapozna si z treci wpisw, ktrych dokona w dzienniku mniej wi
cej w tym sam ym czasie. M aslow wiedzia, e grupy psychoterapeutyczne s tok
syczne dla katolikw w ogle, a dla katolickich osb zakonnych w szczeglnoci.

550

RO Z D Z IA 13.

Kady, kto propagow a je w rd katolikw, ipso facto niszczy w nich wiar, nawet
jeeli robi to w im i wyzw olenia i z tak w anie intencj. Dla liberalnych ydw
i protestantw zakonnice byy podrcznikow ym przykadem osb, ktre naley
wyzwoli, ale dla katolickiego ycia zakonnego i lubw, na ktrych si opiera
o, wyzwolenie m ogo oznacza tylko unicestw ienie. 25 lutego 1967 roku Maslow
zapisa w dzienniku: By m oe gupcom potrzeba zasad, dogm atw, obrzdw
etc.. Dalej czyni notatk, eby dla biblioteki Brandeis zam wi ksik zatytuo
w an Life am ong the Lowbrows. Z robi to by m oe dlatego, e zdaniem jej autora:
ograniczeni um ysowo klienci lepiej si zachow uj oraz lepiej si czuj, jeeli
s katolikam i i przestrzegaj wszelkich regu i zasad. Poniewa zakonnice nie byy
ograniczone umysowo, oznacza to, e w ich przypadku sam orealizacja oznacza
sprzeniew ierzenie si lubom zakonnym , utrat w iary i zerw anie z Kocioem.
By m oe wanie z tego pow odu M aslow uzna, e jego wykad z 1962 roku nie
pow inien znale akceptacji sistr. O n, k t ry pracow a w centrali N ational Training Laboratories w Bethel w stanie M aine, gdzie dziki grantom z Office o f Naval
Research (U rzdu Bada Naukowych M arynarki W ojennej) zorganizowano grupy
psychoterapeutyczne, wiedzia doskonale, e pow stay one jako narzdzie w wojnie
psychologicznej, a efekty ich funkcjonow ania z zam ierzenia m iay by wanie
takie, jak m iao to m iejsce w przypadku zakonnic; przeprow adzenie eksperym entu
na siostrach m iao jed n ak nalee do Carla Rogersa.
W roku 1965, a zatem ty m sam ym , w ktrym Rogers zacz rozprow a
dza w rd sistr niepokalanek swoj prac na tem at niew ielkich grup psycho
terapeutycznych i m niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy zakonnice zaczy
odchodzi z konw entu, M aslow zanotow a w dzienniku:
C hodzi m i o to, e owe in terp erso n aln e, terapeutyczne, wszelkiego rodzaju
stym ulujce rozwj zwizki, kt re opieraj si na zayoci, uczciwoci, otw arciu
si, rozw ijaniu poczucia w iadom oci w asnego ja - a co za tym idzie, odpow ie
dzialnoci za udzielanie in form acji zw rotnej, etc. - s gboko rew olucyjnym i m e
chanizm am i, w cisym znaczeniu tego sowa - to znaczy zm ieniajcym i zo rien
tow anie spoeczestw a w bardziej podanym kieru n k u . W istocie rzeczy, jeeli
znajdzie si dla n ich szerokie zastosow anie, m og sta si rew olucyjnym i take
i w innym sensie. M oim zd aniem , w cigu dziesiciolecia przeo b raen iu ulegnie
caa ku ltu ra i wszystko, co si n a ni sk ad a18.

To, co byo praw d w odniesieniu do kultury, byo ni take a fortiori w przy

padku zakonw religijnych w Kociele katolickim . Z m ienia si caa kultura
- w istocie rzeczy, po upow szechnieniu si grup psychoterapeutycznych - nigdzie
jednak zm iana ta nie objawia si rwnie dram atycznie, jak w Kociele, tam bowiem
doprow adzia ona do dosow nie rozum ianego zniszczenia zakonw, ktre pr b o
way z psychoterapi eksperym entow a. Po odkryciu swojego w ew ntrznego ja,
zakonnice podejm ow ay decyzj o odejciu z zakonw i podjciu ycia seksualnego,
aczkolwiek nie zawsze w tej kolejnoci. Trzydzieci lat pniej w sppracow nik
Rogersa, W. R. Coulson, napisa:

LOS ANGELES, 1966

551

Przejaw em owej m ocy oddziayw ania byy naw rcenia, bdce skutkiem
uczestniczenia w w arsztatach Rogersa. Pew ien katolicki duchow ny w 1960 roku
by uczestnikiem piciodniow ego w arsztatu. Po jego zakoczeniu porzuci stan k a
paski, eby studiow a psychologi u Rogersa, k t ry by facylitatorem tej grupy.
Z darzao si to w ielokrotnie. O w arsztacie, w k t ry m bra udzia ksidz, napisa on,
e pocztkow o p o d ch o d zi do niego sceptycznie, ale w rod ... zaczo si dzia
co dla m nie nowego, intrygujcego, upajajcego, ale te przeraajcego... byo [to]
niczym pikne narodzin y do now ego istn ie n ia... nie w iedziaem , do jakiego sto p
nia byem niew iadom y w asnych najgbszych uczu i tego, jak cenne m og by
one dla in n y c h ... N igdy w czeniej, p rzed uczestnictw em w zajciach w grupie, nie
dow iadczaem siebie z tak intensyw noci19.

Ksidz m g tego nie zauway, ale Maslow i Rogers zajmowali si seksualn

inynieri zachowa. Katolickie osoby zakonne, ktre m iay prowadzi ascetyczne
ycie, dowiadyway si, e pow odem ich ascezy jest m io i em pirycznie dow iad
czay mioci, o ktrej uprzednio rozm aw iay tylko w kategoriach abstrakcyjnych
i w ysublim ow anych. W ikszo z nich cakowicie w ytrcao to z rwnowagi.
Skuteczno oddziayw ania grupy psychoterapeutycznej opieraa si na zam ierzo
nym przeam yw aniu seksualnych zakazw, ktre um oliw iaj zwyke, codzienne
ycie. Z chwil kiedy ograniczenia te znikay, ogrom ny przypyw emocji, ktre
pojawiay si, aby w ypeni t pustk, wydawa si przypom ina mio, ktr
chrzecijanie p ow inni darzy swoich blinich, ale w istocie rzeczy, byo to blisze
nieskrpow anem u libido, ktre facylitator m g teraz wykorzysta jako energi
um oliwiajc dokonanie podanego aktu inynierii spoecznej. M aslow zreszt
nigdy nie ukryw a, e seks to narzdzie socjotechniki. We fragm encie jego ksiki
Eupsychian M anagem ent (pniej usu n ity m przez redaktorw i przyw rco
nym w roku 1998 w publikacji M aslow on M anagem ent) czytamy:
Zawsze uw aaem za bardzo rozsdne to, co praktykuje nisza w arstw a M u
rzynw w Leveland i co opisane zostao w pew nym opracow aniu. O t ich ycie
seksualne rozpoczyna si w okresie pokw itania. Zwyczajowo, zadaniem starszego
brata jest znalezienie kolegi w jego w ieku, aby ten, kiedy siostra osignie stosow
ny wiek, w prow adzi j w ycie seksualne. To sam o naley do dziewczyny. Kiedy
jej brat w chodzi w okres dojrzew ania, szuka w rd swoich przyjaciek osoby, k t
ra w m iy sposb d o k on a inicjacji seksualnej chopca. W ydaj si to w yjtkow o ro z
sdne i m dre, a p o n ad to m oe rw nie suy rozm aitym celom terapeutycznym .
Pam itam , e rozm aw iaem o tym z A lfredem A dlerem i artow alim y sobie na ten
tem at, pniej jed n ak podeszlim y do tego pow anie i A dler uzna, e taka terapia
seksualna z pew noci jest doskona rzecz w kadym wieku. Zastanaw iajc si
nad tym , w yobrazilim y sobie pracow nika socjalnego, zarw no kobiet, jak i m
czyzn, doskonale w yszkolonych, ktrzy poprzez seks, ale przede w szystkim jako
psychoterapeuci, prow adz terapi na kanapie, w dosow nym tego sowa znacze
niu, czc pikn i delikatn inicjacj seksualn z realizow aniem wszelkich zada
i celw, jakie przyw iecaj psychoterapii20.

552

RO Z D Z IA 13.

Dla Maslowa wzorcem seksualnego wyzwolenia s M urzyni; w ten sposb

naw izuje on do dugiej tradycji socjotechniki spoecznej, opartej na p o d k re
laniu rnic rasowych. Jej pocztki, jak pam itam y, sigaj lat dw udziestych
XX wieku i H arlem skiego Renesansu, a ukoronow aniem tego zjawiska by ruch
obrony praw obywatelskich z lat szedziesitych. Koncepcja psychoterapeuty
prowadzcego terapi na kanapie, w dosow nym tego sowa znaczeniu doskonale
si w to wpisuje. Obie taktyki zostay w ykorzystane przeciwko katolikom w to
czcej si w latach szedziesitych Kulturkampf, jako sposoby zm ieniania ich
anachronicznych postaw i popychania ich w k ierunku bardziej odpow iadajcym
postpow ym facylitatorom .
Pod koniec lat szedziesitych, czyli na krtko przed m ierci Maslowa,
przyszo m u konfrontow a si nie z teoriam i dotyczcym i grup terapeutycznych,
lub psychologii trzeciej siy, ale szeroko rozpow szechnion praktyk, i to, co d o
strzega, budzio jego przeraenie. Szacunek dla nauki i uczenia si, ktry przypi
sywa ydom, nagle okaza si koncepcj bez pokrycia - M aslow doszed do tego
przekonania w Brandeos, gdzie by wykadowc i naocznie m g obserwowa, jak
jego wasne teorie oddziayw ay na studentw.
Ten sam kopot z liberaam i, h u m an istam i, trzeci psychologi [psychologi
hum anistyczn] polega na tym , e rezygnuj one ze zw alczania za, a przynam niej
cakowicie si tu pogubiy. Jakby n a wiecie nie byo ajdakw, paranoikw , psy
chopatw i przekona zdolnych zepsu wszystko, naw et w idealnym rodowisku.
M oja klasa zatracia tradycyjne ydowskie poszanow anie dla nauczycieli, wiedzy
oraz uczenia si. N ie akceptuj tego21.

W roku 1967 Maslow, piszc o sam orealizacji, ktra m iaa by rezultatem

uczestniczenia w grupach psychoterapeutycznych, a staa si po prostu czci
esalesko-dionizyjskiego przedsiwzicia, nazyw a j bzdur S.A.*. Rok przed
zgonem, we wszystkich tych dziaaniach wyczuwa ju wo szalestwa i mierci22.
O baw y w yraane przez tw rcw psychologii hum anistycznej nie byy
podzielane przez ich znacznie bardziej entuzjastycznie nastaw ionych epigonw,
bardziej skonnych prow adzi terapi na kanapie, w dosow nym tego sowa
znaczeniu, zw aszcza jeeli chodzio o zakonnice, anieli troszczy si o konse
kw encje, jak ie dla rzeczy w yszych niosy tego rodzaju zachow ania. W ksice
H ollyw ood P riest bdcej zapisem w spom nie paulisty** i producenta telew izyj
nego, w ielebnego Elw ooda B uda K iesera, autor opisuje spotkanie z zakonnic
nazyw an tu G enevieve, ktr pozna w roku 1964 w dom u rekolekcyjnym
niepokalanek w Santa Barbara24 (w opow ieci K iesera odnajdujem y w iele po
dobiestw do historii Jam esa F. T. Bugentala, jednego z uczniw Rogersa, ktry
*

Skrt od self-actualization (przyp. tum.).

Paulici, Towarzystwo witego Pawa, katolickie zgromadzenie zakonne zaoone przez

ks. Jakuba Alberione w 1914 roku w Albie. Paulici w dziele ewangelizacji wykorzystu
j wszystkie dostpne rodki masowego przekazu (pras, ksiki, kino, radio, telewizj,
Internet) (przyp. tum.).

LOS ANGELES, 1966

553

praktykowa w Los Angeles i polubi Elizabeth Keebler, by zakonnic ze zgrom a

dzenia niepokalanek)25. Jesieni 1965 roku Kieser przebyw a w Rzymie, skd rela
cjonowa zakoczenie obrad Soboru Watykaskiego. Pod koniec roku, kiedy wrci
do kraju, zda sobie spraw, e bez pam ici zakocha si w siostrze Genevieve,
ktra podczas spotkania w do m u rekolekcyjnym pow iedziaa m u, e zam ierza
przej psychoterapi. Kieser by tym niezw ykle zaskoczony, m im o to jednak
podziwia odwag, jak wykazaa w obliczu tej sytuacji, prbujc co w tej sprawie
zrobi. Kieser nie wyjania, na czym polegaa ta sytuacja, i dlaczego wymagaa
zastosowania leczenia, ale w duej czci chodzio na pew no o grupy psychotera
peutyczne, w ktrych uczestniczyy zakonnice. W edug psychologii egzystencjalnej
trzeba by szalecem , eby tum i w asne libido. Poniew a wszystkie zakonnice
to wanie robiy, oznaczao to ipso facto, e s szalone, a jako takie kwalifikuj si
na terapi, chocia jedynie najdzielniejsze z nich m iay do odwagi, aby zanurzy
si we w asn podw iadom o i to potw ierdzi.
Nic dziwnego, e dla siostry Genevieve psychoterapia bya bolesnym d o
wiadczeniem . Zw rcia si o pom oc do ojca Kiesera, pytajc go, czy pow inna
nadal uczestniczy w zajciach, gdy nie jest pew na, czy m oe ufa prow adzcem u
grup. Kieser, k try zna ksik napisan przez tego terapeut, zapew ni j, e
m oe zaufa H arry em u (takim p seudonim em obdarzy terapeut). Bya to rada,
ktrej Kieser m ia aowa do koca ycia. Najwaniejszym skutkiem leczenia
byo wytworzenie w Genevieve przekonania, e podoem jej postanowienia o wst
pieniu do konw entu buo stum ienie, a nie sublim acja seksualnych popdw .
Teraz w sam ym w rodku toczcej si rewolucji seksualnej lat szedziesitych,
kiedy Genevieve dobiegaa czterdziestki, m echanizm y stum ienia zdaway si
ulega dezintegracji26.
Dlaczego owe m echanizm y zostay zniszczone, dow iadujem y si od Kiesera
z opisu terapii, ktrej p o d d an o siostr Genevieve:
Na sam ym pocztku terapii, jej terapeuta - nazwijmy go H arrym - zapropono
wa jej pew ne zabawy seksualne, ktre miay pom c upora si z jej zahamowaniami.
Obecnie niem al wszyscy terapeuci uznaliby to za pow ane naruszenie etyki zawodo
wej, ale w latach szedziesitych nie byo to niczym niezwykym. Zgodzia si. Kie
dy mi o tym opowiedziaa, w padem w ewcieko. Postanowia z tym skoczy. Ale
to by jej saby punkt. Jego rwnie. Kiedy raz zacznie si robi co takiego, trudno
utrzym a si w ryzach. Stao si to problem em , ktry powanie wpyn na jej terapi27.

Latem 1967 roku uroso to ju do takich rozm iarw, e H arry znalaz dla
Genevieve innego terapeut. Jesieni jed n ak zaczli widywa si poza zajciami
terapeutycznym i, a ich kontakty seksualne ulegy zintensyfikow aniu. Genevieve
opow iadaa o tym Kieserowi, k t ry z jednej strony dow iadcza teraz czysto
mskiej zazdroci, z drugiej za paa oburzeniem z pow odu tak jaskrawego n a
ruszenia relacji m idzy lekarzem a pacjentk.
Terapeuta H arry by rzecz jasna wwczas m aonkiem innej kobiety, k t
r ostatecznie porzuci, eby oeni si z siostr Genevieve. Ojciec Kieser za

554

R O ZD ZIA 13.

przeywa w ew ntrzne rozterki, prbujc dociec, czyjego uczucia wynikaj z m o

ralnego oburzenia, czy m oe po pro stu z zazdroci. By tak poruszony, e rozwaa
naw et zabicie terapeuty, m im o to jednak, nie by w stanie zrozum ie, co w istocie
si dzieje, chocia napom yka, e seksualna rew olucja lat szedziesitych m iaa
z tym co wsplnego:
U dziaem nas obojga bya rew olucja seksualna, kt ra w latach szedziesi
tych bya zjaw iskiem dotykajcym cae am erykaskie spoeczestw o, a take
K oci katolicki. D otychczasow y konsensus spoeczny i kocielny w anie zaczy
na ulega rozpadow i. Po o b u stro n ach negow ano wadze, w ierzenia i instytucje.
Podw aano dogm aty, o d rzu can o pew niki, kw estionow ano prawdy, sk rupulatnie
analizow ano w artoci i pow szechnie am an o zasady. Rewolucja seksualna n ab ra
a rozpdu, a jej najw aniejszym przesaniem w ydaw ao si haso: jeeli co ci sp ra
w ia przyjem no, rb to 28.

Kieser nie tylko da si porw a rewolucji seksualnej lat szedziesitych, ale

te z bliska obserwowa jej m echanizm y napdowe, m im o to jednak pozosta lepy
na to, co mia tu przed oczami. Stosownego wyjanienia potrafiby m u udzieli
W ilhelm Reich. Rozwizo i luby zakonne nie id ze sob w parze. Ludzie, ktrzy
dowiadczyli jednego i drugiego, m usz w kocu dokona wyboru. Poniewa seks
tego rodzaju silnie uzalenia, dokonywany w ybr by czsto zaprzeczeniem lubw
suenia Kocioowi, ktre skada kada osoba zakonna. Seks by najskuteczniej
szym sposobem wyzwolenia zakonnic z niewoli konwentu. Jak w 1976 roku
powiedzia Leo Pfeiffer, rewolucja kulturalna lat szedziesitych bya wojn midzy
owieceniem (popieranym przez liberalnych protestantw oraz ydw) a Kocioem
katolickim. Seks stanowi po prostu najskuteczniejsz bro, po ktr owiecenie
signo w tej walce. Reich opisa, jak wykorzystywa seks do niszczenia wiary reli
gijnej, zwaszcza w rodowisku osb duchownych. Uczyni to w swoim opus magnum,
Psychologii mas wobec faszyzm u. Powrt zainteresow ania t ksik pojawi si
mniej wicej w tym samym czasie, kiedy Kieser ama sobie gow nad postpowaniem
siostry Genevieve. Kieser jednak nie czyta Reicha, a nawet gdyby czyta, najpraw do
podobniej nie byby w stanie go zrozumie. Powd tego jest dosy prosty. Kieser do
tego stopnia przesik sposobem rozum owania swoich przeladowcw, e nie potrafi
poj, co na jego oczach dziao si z siostr Genevieve i jej zakonem. Z racji tego,
e siostra Genevieve bya m u bliska, sta si w istocie gwnym sprawc jej upadku
jako osoby zakonnej i niejasno zdawa sobie z tego spraw: Czuj si w jaki sposb
za to odpowiedzialny: gdybym podj inn decyzj, czyjej decyzja rwnie byaby
inna?29. Kiedy do tego doszed, byo ju jednak za pno.
Kieser heroicznie stara si poj, co si dzieje, ale zawsze ponosi klsk,
gdy kategorie mylenia, ktre przyj, skutecznie m u to uniemoliwiay. Kt moe
by przeciwny wyzwoleniu, naw et jeeli oznacza ono zam anie zakonnych lubw?
Za kadym razem , kiedy Kieser podejm ow a prb zrozum ienia postpow ania
zaprzyjanionej z nim zakonnicy, zwodziy go na m anowce kategorie rozumowania,
ktre zaczerpn z psychologii gbi i za ich spraw w pdzi j tylko w kopoty.

LOS ANGELES, 1966

555

Czyby problem y z w iar m iay zwizek z jej problem am i seksualnymi?30 - zasta

nawia si Kieser i trafia w sam o sedno. Ale naw et wtedy, gdy w pada na prawidow
odpow ied, nie potrafi niczego poj wanie w skutek schem atw mylenia, ktre
przej od kalifornijskiej kultury. Nie wiem , ale wiem , e kiedy tum i si jaki
aspekt swojego czowieczestwa, zadaje si gw at rw nie wszystkim pozosta
ym. Represja seksualna odbiera nie tylko zdolno naw izywania relacji z osob
przeciwnej pci, ale te z Bogiem31. Tak wic, czy aby odzyska zdolno kontaktu
z Bogiem, siostra Genevieve p ow inna nawiza stosunki seksualne z terapeut,
poniew a dziki tem u wyzwoli si od represji? W ydaje si, e oprcz dolewania
oliwy do ognia, Kiesera nie sta na nic wicej. Aby lepiej zrozum ie, czego jest
wiadkiem , ojciec Kieser postanow i wzi udzia w jednej z m odnych wwczas,
bardzo dugich sesji terapeutycznych, w ktrych uczestniczya te siostra G enevie
ve. Sesja trw aa dwadziecia cztery godziny, ale kiedy zbliaa si ku kocowi, Kieser
nadal nie rozum ia zwizku m idzy terapi grupow a tym , e siostra Genevieve
utracia wiar i staa si uzaleniona od seksu. Praw da jest jed n ak taka, e nie
tylko Kieser nie dostrzega, i czci tego problem u jest uczestnictw o w grupach
psychoterapeutycznych. W yszed z sesji rozradow any. D a si w cign w tryby
tego samego m echanizm u, k t ry niszczy zakon Sistr N iepokalanego Serca N aj
witszej M aryi Panny, nie zdajc sobie spraw y take i z tego, co jem u sam em u si
przydarzyo. Terapia nadal jest dla niej bolesna. Czasami wydawao si, e wcign
j wir, ktry wsysa j coraz gbiej ku zatraceniu32 - stw ierdza Kieser, wci nie
m ajc pojcia, o czym pisze.
W dn iu wita D zikczynienia 1967 roku G enevieve pow iadom ia ojca
Kiesera, e terapeuta H arry odszed od ony i chce si rozwie. Zam ieszkaa teraz
u niego do czasu orzeczenia rozw odu, pniej za zam ierzali si pobra. Kolejna
siostra niepokalanka odchodzia z Kocioa, a tym , co j do tego skonio, bya
terapia grupow a. Kieser opow iada, e cakowicie go to rozbio, gdy oznaczao
to definityw ne zerw anie z K ocioem i, jak si wydaje, take z tym i w artociam i
- m ioci, w iernoci, pow iceniem , szacunkiem dla praw innych, uczciwoci
- ktre Koci w nas krzewi i o ktrych zawsze mylaem, e s nam wsplne. G e
nevieve take nie wygldaa na szczliw; przyznaa si Kieserowi, e przez reszt
ycia bdzie si czua w inna za to, co robi jego [terapeuty] onie33.
W zorcow a szkoa zakonu niepokalanek, Im m aculate H eart College trafi
a w sam o cen tru m ru ch u terapeutycznego i psychologicznego, ktry znalaz dla
siebie w Kalifornii najlepszy wzorzec prom ow anego przez siebie sposobu oraz
stylu ycia. Los Angeles ley m niej wicej w poow ie drogi m idzy Esalen w Big
Sur, niedaleko na p o u d n ie od San Francisco, a m eksykask granic, nieco na
pnoc od La Jolla, gdzie w W estern Behavioral Sciences Institute pracow a Carl
Rogers. W najbliszym ssiedztwie m ieszkaa te pew na liczba terapeutw, a cz
z nich bya w sppracow nikam i Rogersa, ktry odgryw a kluczow rol w realizacji
Innow acyjnego P rogram u Edukacyjnego. W edug W.R. Coulsona, asystenta Ro
gersa w IPE, zesp z WBSI przebyw a na terenie cam pusu Im m aculate H eart, aby
uczy i osobistym przykadem dawa w iadectw o zjawisku, ktre m iao wkrtce

556

RO ZD ZIA 13.

sobie zyska nazw cichej rew olucji w owiacie. Z daniem C oulsona, przedsta
wiciele WBSI nie byli jedynym i ludm i z zewntrz. Zjechali tam rwnie inni
konsultanci, ktrzy usyszeli, e zakonnice s gotowe podda si psychologicznym
eksperym entom 4.
Ju sam a w zm ianka o psychologicznych eksperym entach brzm i zowiesz
czo, ale doda trzeba, e siostry nie m iay nic przeciw tem u, aby posuy za winki
morskie. Apogeum potgi ich zakonu zbiego si w czasie z bezprecedensowym zja
wiskiem politycznej akceptacji dla katolikw, czego najdobitniejszym przykadem
by w ybr Johna F. K ennedyego na prezydenta. W chwili rozpoczynania realizacji
projektu Zakon N iepokalanego Serca liczy piset szedziesit sistr i prow adzi
szedziesit szk. Podobnie jak w przypadku ogu eskich zgrom adze zakon
nych, do ktrych naleao wwczas w caych Stanach Zjednoczonych sto osiemdzie
sit sze tysicy zakonnic, dla niepokalanek by to okres najwikszego rozkwitu
tak pod wzgldem ich liczebnoci, jak i znaczenia, a osignito to wszystko w cigu
dw udziestu lat, ktre m iny o d zakoczenia II wojny wiatowej.
Jako e sukcesy zakonu Sistr N iepokalanego Serca Najwitszej M aryi
Panny w czasie i m iejscu zbiegy si z apogeum kariery C arla Rogersa, nawizanie
kontaktw m idzy nim i byo rzecz przesdzon. Rogers, ktry tak sam o jak Paul
Blanshard urodzi si w roku 1902, podobnie jak on we w czesnym wieku dojrza
ego chcia by duchow nym , ale po dw ch latach pobytu w U nion Theological
Seminary, podobnie jak Blanshard, zrezygnowa z kapastw a na rzecz studiw na
Uniwersytecie Colum bia. W przeciwiestwie do Blansharda, Rogers nie zetkn si
podczas studiw z Deweyem , ale przej ducha jego pogldw za porednictw em
jego uczniw. Jeden z nich, W illiam H. K ilpatrick, prow adzi zajcia z teorii w y
chow ania w sposb podo b n y do m etod stosow anych pniej na zajciach grup
psychoterapeutycznych. Dla nich obu nauka na U niwersytecie Colum bia (Blan
shard studiowa tam socjologi, a Rogers psychologi) staa si drog do osignicia
tego, co protestanccy liberaow ie obiecywali, ale nie byli w stanie zrealizowa.
W latach trzydziestych Rogers pracow a jako psycholog w Rochester w stanie
Nowy Jork i tam nieom al przypadkow o odk ry m etod pom agajc pozytyw nie
motywowa neurotykw . Polegaa ona na tym , aby prow adzi ich, zadajc im
delikatnie naprow adzajce pytania o spraw y bdce podoem neurotycznych
zachowa. Rogers nazw a swoje odkrycie odpow iedzi objaniajc, W ksice
zatytuowanej Counselling and Psychoterapy: Newer Concepts In Practice pisa:
G w nym celem d orad cy jest p om c klientow i w wyzbyciu si nadw raliw oci
na krytyk, poczucia, e sw oich postaw nie naley ujaw nia, obaw, e do rad ca m oe
go skrytykow a, co sugerow a albo nakazyw a. Jeeli ten cel zostanie osignity,
k lient zyskuje m ono ujrzen ia sytuacji tak, jak jest o n a w rzeczyw istoci, bez
p otrzeby uspraw iedliw iania si i przyjm ow ania postaw y o b ro n n e j5.

W roku 1965 Rogers napisa, e pierw szy kontakt z grupam i psychotera

peutycznym i m ia po zrobieniu doktoratu podczas intensyw nych warsztatw

LOS ANGELES, 1966

557

psychoterapeutycznych w 1950 roku. W Carl Rogers on Encounter Groups przesu

n t dat wstecz, na okres tu po II w ojnie wiatowej, kiedy stw orzono pierwsz
grup terapeutyczn. W latach 1946-1947 Rogers i jego w sppracow nicy z C o
unselling C enter o f th e U niversity o f Chicago zajmowali si szkoleniem doradcw
dla U rzdu ds. W eteranw. W tedy poproszono go o stw orzenie m etody treningu
psychologicznego, ktry pom oe doradcom przystosow yw a spoecznie onie
rzy wracajcych z wojny do norm alnego ycia. Rogers szybko zorientow a si, e
intensywne zajcia grupow e znacznie skuteczniej zm ieniaj zachowania czowieka
ni trening kognitywny. Jego zdaniem , g rupa z C hicago nie zrobia niczego, aby
to odkrycie rozwin. Nawet jeeli to praw da, oczywiste jest, e inni ludzie w tym
sam ym czasie szli tak sam drog i stopniow o, przez dwadziecia lat, rozm aite
osignicia znalazy swoje odzw ierciedlenie w praktykach stosowanych na zaj
ciach grup psychoterapeutycznych w latach szedziesitych.
W roku 1966, kiedy Carl Rogers zacz eksperym entow a z zakonnicam i
z konw entu N iepokalanego Serca i bada skutki ich uczestnictw a w zajciach grup
psychoterapeutycznych, trening uwraliwiajcy, terapia grupow a oraz treningi gru
pow e byy znane ju od okoo dw udziestu lat i rozw ijane przez tych, ktrzy chcieli
uy ich w okrelonym celu. Rogers pisze, e byo to poczenie z jednej strony
koncepcji Lewina i psychologii G estaltu, z drugiej za terapii ukierunkow anej na
klienta16. O dpow iedzi objaniajce Rogersa stay si jednym ze standardow ych
narzdzi terapii grupow ej. Z daniem Rogersa, tren in g uwraliwiajcy by:
R elatywnie niezorganizow any, tw orzy k lim at m aksym alnej w olnoci o so b i
stej ekspresji, eksploracji uczu i kom unikacji interpersonalnej. Nacisk kadzie si
na rozw ijanie interakcji czonkw grupy, w atm osferze, kt ra zachca do o d rzu ce
nia defensyw noci i zew ntrznych pozorw , a dziki tem u um oliw ia bezporednie
i otw arte o dnoszenie si do pozostaych czonkw g ru p y 7.

W latach szedziesitych Rogers stosowa terapi grupow nie wobec n eu

rotykw, jak robi to w latach trzydziestych w Rochester i nie wobec wracajcych
z frontu onierzy, ktrych nieprzystosow anie do cywilnego ycia m ogo przypo
m ina neuroz, lecz wobec norm alnych ludzi. W tej sytuacji denie do tego,
eby klient wyzby si postaw defensywnych nabiera dodatkow ego znaczenia,
ktre w najlepszym razie dom aga si w yjanienia, w najgorszym za brzm i nieco
zowieszczo, pod o b n ie jak w zm ianka M aslowa o rew olucyjnych m echanizm ach
poczyniona przeze w o d n iesien iu do zakonnic, z k t ry m i zetkn si kilka
lat wczeniej. O ceny w artociujce, ktrych dokonuje Rogers - m aska w opozycji
do rzeczywistej osoby etc. - staj si tym bardziej wtpliwe, im norm alniejszych
ludzi dotycz. Jeeli najw aniejszym kry teriu m postpow ania z klientam i nie
jest zdrowie, jak zatem naley rozum ie sdy w artociujce zawarte w poniszym
fragm encie jego ksiki?
Coraz bardziej oczywiste staje si, e to, jak pocztkowo si przedstawiaj, jest
tylko fasad, mask. D opiero kiedy ostronie ujawniaj prawdziwe uczucia, pojawiaj

558

RO Z D Z IA 13.
si jako rzeczywiste osoby. Rozdwik m idzy zew ntrzn skorup a skryt w niej
osob, z upyw em godzin staje si coraz wyraniejszy. Stopniowo tw orzy si poczucie
prawdziwego kom unikow ania si, a osoba dotd skryta cakowicie za m urem , ktry j
oddziela od innych, ujaw nia niewielk cz swoich prawdziwych uczu38.

Czy siostry niepokaanki byy rzeczywistymi osobam i? A m oe kryy si

kada za swoj fasad? N a jakiej podstaw ie Carl Rogers m g rozstrzygn,
czy nie cierpi na zaburzenia umysowe? Pytania te m aj w arto terapeutyczn
jedynie wwczas, kiedy odnosz si do osoby cierpicej na zaburzenia umysowe.
W kadym innym przypadku zastosow ana przez niego term inologia odwouje
si do socjotechniki. C arl Rogers rw nie dobrze m g przyj, e zakonnice
s um ysow o chore tylko na podstaw ie tego, e byy zakonnicam i, ale w takim
przypadku terapia w oczywisty sposb w kracza w dziedzin polityki (albo religii),
a Rogers wcale nie stara si ich wyleczy, ale zm ieni w taki sposb, aby stay si
czym, jego zdaniem , lepszym ni zakonnice. Nawet jeeli postanow iby uczyni
z nich lepsze zakonnice, m gby to zrobi, jedynie przyjwszy uprzednio okre
lone zaoenia, w ynikajce z jego wasnej oceny tego, co uw aa za dobre i ze
politycznie, ale nie psychologicznie, poniew a zakonnice ani nie byy chore, ani
sam Rogers takiej diagnozy im nie postaw i. Jeli chcem y zrozum ie wszystkie
oceny wartociujce przedstaw ione przez Rogersa w opisie grupy terapeutycznej,
m usim y j e osadzi w konkretnym kontekcie. Jeeli klient j est neurotykiem , kontek
stem jest jego zdrowie. Jeeli jest zdrow y - a tak zapew ne byo w przypadku sistr
niepokalanek - kontekst jest stricte polityczny, to za, co okrela si m ianem terapii,
jest w istocie socjotechnik, bez w zgldu na to, na ile terapeuta lub facylitator
jest, wedle swoich zapew nie, niedyrektyw ny. Sowa Rogersa w yranie wiadcz
o tym , e jego nastaw ienie do grup terapeutycznych jest wanie polityczne, czyli,
inaczej mwic, nie postrzega ich w kategoriach terapii, ale socjotechniki.
W roku 1968, czyli po dw ch latach funkcjonow ania Innow acyjnego P ro
gram u Edukacyjnego, Rogers i C oulson zauwayli, e dzieje si co zego. Na tym
etapie P rogram u ju p o n ad trzysta sistr zgosio ch w ystpienia z zakonu,
a konw ent podzieli si na dwie w rogie sobie grupy walczce o zawadnicie jego
m ajtkiem . Frakcja postpow a zaangaowaa si take w kam pani m edialn wy
m ierzon w kardynaa M clntyrea. Jedynym sposobem , eby Program przedstawi
jako sukces, byo przejcie pijarowskiego argonu, ktry w owym czasie w ykorzy
stywano do opisyw ania w ojny w W ietnam ie. W ten sposb, pow tarzajc slogan
wczesnej propagandy tumaczcej obecno am erykaskich wojsk w Indochinach,
stw ierdzono, e Rogers m usia zniszczy zakon, aby go ocali. Innow acyjny P ro
gram Edukacyjny m ona by nazw a sukcesem , o ile najw aniejsz jego intencj
byo doprow adzenie zakonu do upadku.
C oulson w kocu publicznie przeprosi za swoj dziaalno i sta si go
no wyraajcym swoje opinie przeciw nikiem tego, co gosi w latach szedzie
sitych. Rogers natom iast zam iast przeprosin wola w ybra obron przez atak.
W latach 1969-1970, kiedy pisa ksik o grupach psychoterapeutycznych, tw ier
dzi, e jego oponenci s prawicowym i oszoom am i. Niestosowno i absurdalno

LOS ANGELES, 1966

559

tak zaciekego atakow ania przeciw nikw politycznych pozw ala przypuszcza, e
dziaalno grup terapeutycznych o d sam ego pocztku m iaa okrelone cele poli
tyczne. Jeeli jed n ak ta k rzeczywicie byo, niew yw iczone oko nie byo w stanie
tego zauway. Pod tym wzgldem Rogers by typow ym przykadem odw oania si
do angielskiego sposobu mylenia, zgodnie z ktrym , naw izujc do pow iedzenia
N ew tona, nie staw ia si hipotez, jednake w ukryciu, za fasad tej deklaracji,
tw orzy skom plikow any system n ad zo ru i kontroli. Ujmujc to m ym i wasnymi
sowami, grupy psychoterapeutyczne to droga do wikszej osobistej niezaleno
ci, redukcji skrywanych uczu, wikszej gotowoci do w prow adzania zmian, wik
szego sprzeciwu wobec instytucjonalnego skostnienia39. Prno jednak bdziem y
szukali wyjanienia, w jaki sposb, nie stosujc kryteriw m edycznych, Rogers
potrafi orzec, e jaka instytucja jest skostniaa. Z dalszej dyskusji w yania si tyl
ko w yrany obraz jego politycznych przeciwnikw, ktrzy w czasie, kiedy Rogers
pracow a z siostram i z zakonu niepokalanek, oskarali go o pranie m zgw .
Z daniem Rogersa, wszystkie rodzaje intensyw nego tren ingu psychologicznego
byy obiektem najbardziej zjadliwych atakw rodow isk prawicowych i reakcyj
nych. W edug nich jest to pranie mzgw oraz indoktrynacja40.
Odwracajc sytuacj, Rogers zarzuci swoim krytykom , i prawica szykuje
si do zaw adnicia krajem , ujaw niajc tym sam ym , e jego terapia m a jednak
zwizek z polityk. W ydaje si, e d r Rogers, w brew zasadzie N ew tona, stawia
jed n ak hipotezy i m iay one bardzo w yrane zabarw ienie polityczne:
O becnie m oliw o przejcia w adzy przez skrajn praw ic wydaje si bardziej
praw d o p o d o b n a ni uzyskanie jej przez skrajn lewic. W obu tych przypadkach
jed n ak grupy psychoterapeutyczne zostayby zlikw idow ane, gdy spraw kluczo
w nie bdzie ju w olno, lecz bezw zgldny nadzr. N ie sposb w yobrazi sobie
istnienia g ru p psychoterapeutycznych w dzisiejszej Rosji czy naw et w C zechoso
w acji, cho s dowody, e w ielu ludzi w tych krajach tskni za tak w anie sw obo
d w ypow iedzi, ktr one um oliw iaj... Jeeli w kraju dojdzie d o dyktatorskiego
przew rotu - a tak a przeraajca perspektyw a rysuje si coraz w yraniej - w w
czas w szystkie tendencje korzystne dla rozw oju intensyw nych tren in g w psycho
logicznych zostan zdaw ione i unicestw ione41.

Rogers sygnalizuje take, i jego p rzek o n an ia polityczne uksztatow aa

II w ojna wiatowa, tw ierdzi bow iem , e jego adw ersarze s przykadam i je d
n o stek o osobow oci au to ry ta rn e j, opisanej przez T heodora W iesengrunda
A dorno w ksice sfinansowanej z pienidzy CIA m niej wicej w tym sam ym
czasie, kiedy na ry n k u ukazaa si praca B lansharda (co uzna m ona za kolejny
przejaw denia mylicieli finansow anych przez fundacje, aby czy katolicyzm
z faszyzmem ). Z daniem Rogersa:
James H arm o n w staran n ie u d o k u m en to w an y m opracow aniu dochodzi
do w niosku, e istnieje wiele dow odw, i praw icow e skrzydo to w duej cz
ci osobow oci autorytarn e. Ludzie ci skaniaj si k u p rzekonaniu, e czowiek
z n atu ry jest z g ru n tu zy. O toczeni, jak m y wszyscy, w ieloci bezosobow ych si,

RO Z D Z IA 13.

560

ktre zdaj si by poza nasz kontrol, szukaj wroga, aby n a n im sk o n cen tro
wa nienaw i. W rnych okresach historycznych wrogiem takim byw ay na
przykad czarow nice, dem ony, k om unici (pam itacie Joego M cC arthyego?), teraz
za jest n im edukacja seksualna, tren in g uwraliwiajcy, areligijny h u m an izm
i inne w spczesne d em o n y 42.

O dpow iadajc krytykom , ktrzy podejrzew ali, e trening uwraliwiajcy

to rodzaj spisku, aby niczego niepodejrzew ajcym m asom zrobi pranie mzgu,
Rogers tw ierdzi, e ru ch ten m ia w asn, nieprzew idyw aln dynam ik rozwoju:
C zynnikiem , kt ry ro zro st ten czyni jeszcze bardziej niezw ykym , jest jego
cakow ita, yw ioow a spontaniczno. W brew o stry m w ypow iedziom p rzed sta
wicieli praw icy (o ktry ch w sp o m n poniej), nie by i nie jest to spisek. W rcz
przeciw nie. ad n a g ru p a ani organizacja nie prom ow aa rozw oju ru ch u gru p sp o
tk aniow ych... N ie byo adnego finansow ania jego upow szechniania ani ze strony
fundacji, ani ze stro ny rzd u 43.

Rogers nie jest jed n ak uczciwy. W iadom o przecie, e siostry niepokalanki

poczyniy starania o uzyskanie dotacji dla Innow acyjnego Program u Edukacyj
nego; subsydiow aa go po czci Fundacja M erilla, po czci za Fundacja M ary
Raynolds Babcock, ktrej fundam entem bya fortuna tytoniow ego m agnata R.J.
Reynoldsa. Ponadto Rogers m usia wiedzie, e w rd jego w sppracow nikw
s specjalici o d prow adzenia w ojny psychologicznej, gdy zesp IPE we w nio
sku o dofinansow anie wczesnej wersji projektu przytacza jego pozytyw ne o nich
opinie. Jedn z osb pracujcych w splnie z Rogersem w ram ach Innowacyjnego
Projektu Edukacyjnego sistr n iepokalanek by Jack Gibb, ktry we w niosku
0 dotacj napisa, e w 1949 roku, studiujc na Uniwersytecie Chicago, stworzy
intensyw ny program b ada laboratoryjnych i terenow ych powiconych naturze
1 czynnikom w arunkujcym poziom y psychologicznych m echanizm w o b ro n
nych wystpujcych w niew ielkich grupach ludzkich. W latach 1953-1962 by
on w spierany przez U rzd B ada N aukow ych M arynarki W ojennej. Tene sam
U BN M W wsplnie z niesaw n Carnegie Foundation, w latach 1947-1960 sfinan
sowa pierw otny projekt N ational Training Laboratories. W brew tem u, co twierdzi
Rogers, grupy spotkaniow e byy finansow ane zarw no przez rzd, jak i fundacje,
a co wicej, subsydiow ano je w anie jako narzdzia wojny psychologicznej.
Zdawkow a w zm ianka Rogersa o Kurcie Lewinie, ktr uczyni opisujc ge
nez trening u uwraliwiajcego, wskazuje, e grupy spotkaniow e byy wytworem
prow adzonej przez CIA kam panii wojny psychologicznej. K urt Lewin, podobnie
jak W ilhelm Reich, by niem ieckim ydem, ktry wyjecha z Niem iec w 1933 roku,
kiedy H itler doszed do wadzy. Tak jak w przypadku Rogersa, na pogldy Lewina
silny w pyw wyw ary dokonania Freuda oraz W atsona. W edug Kleinera, Lewin
podziela przekonanie freudystw, e naszym i najgbszym i uczuciam i rzdz
podw iadom e rem iniscencje przeytej niegdy traum y, a z behaw iorystam i zga
dza si, e ludzi m ona zaprogram ow a w taki sposb, aby reagujc na konkretny

LOS ANGELES, 1966

561

bodziec, zachow yw ali si w sposb cakow icie przew idyw alny44. Inaczej ni
W atson i Freud, Lewin sta na stanow isku, e na ludzk zdolno podejm ow ania
decyzji m oe wpywa wiele innych czynnikw 45. W przeciw iestw ie do Freuda
i W atsona, Lewin uwaa, e nasze postanow ienia i decyzje s w ynikow wielu
czynnikw, w istocie caego ich splotu, na ktry skadaj si m aestw o oraz re
lacje rodzinne, lki i nadzieje, neurozy i zdrow ie psychiczne, sytuacja zawodowa
oraz grono przyjaci46.
By moe w anie dlatego, e dziaaniam i jednostek kieruje cay splot czyn
nikw psychologicznych i psychicznych, Lewin tw ierdzi, e najskuteczniejszym
narzdziem w pyw ania na indyw idualne zachow ania czowieka s grupy i ro
dow iska spoeczne. W latach czterdziestych w raz ze swym w sppracow nikiem
Ronem Lippittem postanow i to udow odni, eksperym entujc na grupie czonkw
YMCA z Iowa City. Kiedy w ybucha wojna, naukow cy tacy jak Lewin i Lippitt,
dotd czciowo odcici o d w iata w swoich pracow niach, stopniow o zaczli
angaowa si w b adania nad w ojn psychologiczn. Jak pisze Kleiner: Wojna
bya potnym katalizatorem rozwoju n auk spoecznych w A m eryce (i Anglii),
poniew a odcigna badaczy uniw ersyteckich o d ich teoretycznych docieka.
Pracowali w splnie n ad problem am i rzeczywistego wiata, takim i jak zachowanie
dobrego m orale wojska, rozwj technik wojny psychologicznej i poznaw anie ob
cych k u ltur47. W ojn psychologiczn zajm ow a si rw nie asystent Lewina, Ken
Benne, ktry, pod o b n ie jak Blanshard, studiow a na uniw ersytecie Colum bia i by
uczniem Johna Deweya. Stopniowo naukowcy pracujcy nad zagadnieniam i wojny
psychologicznej doszli do w splnego przekonania, e, jak m wi Kleiner, zm iany
spoeczne naley przeprow adza inteligentnie - w adnym razie nie przy uyciu
siy, m anipulacji ani poprzez chciwy wyzysk48. G rupy spotkaniow e byy po prostu
najskuteczniejszym , jakie dotd w ypracow ano naukow ym narzdziem zm ian spo
ecznych dokonyw anych poprzez m anipulacj lub nacisk rodowiskowy. To, w jaki
sposb si nim posuono, byo uzalenione od priorytetw spoecznych warstwy,
ktra je wymylia, a po zwyciskim zakoczeniu II w ojny wiatowej ludzie ci
przestali zajmowa si faszyzm em i skoncentrow ali si na problem ie katolickim ,
konkretnie za, na dem ograficznym zagroeniu, ktre katolicka nauka w sprawach
pci stanow ia dla utrzym ania w USA hegem onii w arstw y biaych, anglosaskich
protestantw .
D rugim , najw aniejszym rdem idei G rup Spotkaniow ych bya szkoa
terapii Gestalt, stw orzona przez Fritza Perlsa i Paula G oodm ana, ktrej tezy i zao
enia byy tak sam o sprzeczne z katolick m oralnoci seksualn, jak przekonania
upow szechnianie przez w aspw w ram ach prow adzonej przez nich wojny psycho
logicznej. Terapia G estalt w duym stopniu opieraa si n a pogldach W ilhelm a
Reicha, ktry uwaa, e nieskrpow ana aktyw no seksualna to najlepszy sposb,
aby odwie ludzi o d w iary w Boga. Kiedy Rogers naw iza kontakty z siostram i
niepokalankam i, Perls by g uru w Esalen, pooonym o cztery godziny jazdy na
pnoc od Los Angeles. Jego m etody byy doskonale znane w caej Kalifornii;
upow szechnia je sam Perls w Esalen oraz ucze Reicha, A leksander Lowell,

562

RO Z D Z IA 13.

ktrego koncepcja bioenergetyki opieraa si na Reicha idei przebicia zbroi m i

niowej klienta i w ten sposb w sparcia go w walce z seksualn represj oraz jej
transcendentnym odpow iednikiem , czyli w iar w Boga. M ichael W eber w ksice
zatytuowanej Psychotechniken: Die Neuen Verfhrer w coraz czstszym w prow a
dzaniu technik grup spotkaniow ych do niem ieckiego sem inarium upatruje konia
trojaskiego, a celem tego jest, jego zdaniem , rozm ylne niszczenie religijnego
pow oania, osabianie Kocioa protestanckiego i katolickiego w Niem czech oraz
doprow adzenie do zwycistwa w iatopogldu ateistycznego. rde wzmoonego
ataku na instytucj ycia zakonnego w N iem czech szuka w N ational Training
Laboratories: We w rzeniu 1963 roku w Schliersee w O berbayern trzydziestu
niem ieckich nauczycieli wzio udzia w trzytygodniow ych w arsztatach prow a
dzonych przez N ational Training Laboratories. Celem tej grupy treningowej byo
wpynicie na ich au torytarny sposb nauczania49. Z daniem W ebera, Innow a
cyjny Program Edukacyjny realizowany u sistr niepokalanek by czci tej samej
kam panii zmierzajcej do sparaliow ania ycia zakonnego. Trzydzieci lat pniej
grupy treningow e stay si w N iem czech trw aym elem entem procesu ksztacenia
duchow nych. W eber uwaa, e grupy spotkaniow e s w istocie form m anipulacji
seksualnej: Seksualno odgryw a kluczow rol w procesie ksztacenia ksiy
opartym na grupow ym tren in g u psychologicznym , program ie, ktry obejmuje
seksualizacj uczestniczcej w n im osoby50. W edug Reicha, seksualizacja jest
m iertelnym w rogiem religii. O znacza to, e polityczne wyzwolenie, o ktrym
myla, moliwe jest tylko poprzez zniszczenie seksualnej represji i wyobcowanie
dziecka z jego relacji z rodzicam i. To samo odnosi si do osb zakonnych, dlatego,
zdaniem W ebera, m asowe wczanie w sem inariach treningw psychologicznych
opartych na grupach spotkaniow ych w proces ksztacenia duchow nych jest w st
pem do zastosowania wobec zakonw strategii, ktrej przywiecaj prawdziwie reichowskie cele, czyli seksualizacja jako preludium do cakowitego zniszczenia.
M im o protestw Rogersa, K leiner wykazuje, e grupy spotkaniow e nie tylko
m iay zwizek z w ojn psychologiczn, ale te z praniem mzgw:
Z darzyo si, e do spoecznoci N TL nalea ekspert w dziedzinie p ran ia m
zgw, m ody psycholog, E dgar Schein; przyszed do w ydziau M cG regora na M IT
p o d koniec lat pidziesitych, a p o d koniec w ojny w Korei p ojecha do Inchon,
eby pom aga w sprow adzaniu do kraju am erykaskich jecw w ojennych. B ada
nia, ktre przeprow adzi w Korei, upew niy go, e chiski m odel spraw ow ania k o n
troli n ad spoeczestw em obyw a si bez stosow ania narkotykw , hipnozy, uw arunkow yw ania m etod Pawowa, a naw et to rtu r; jedynym rodkiem , k try stosow ano,
bya presja otoczenia. D ok ad n ie tak, jak to si robi w przy p ad k u gru p tre n in g o
w ych, k om unici um iecili je c w w ojennych n a kulturow ej wyspie, odcinajc ich
o d w szelkich kontaktw z lu d m i z zew ntrz i otaczajc przyjanie nastaw ionym i
chiskim i wielkim i b ram i (ktrym przyrzeczono n ag ro d y za naw rcenie za
ch odnich w spw iniw )51.

W iedz zdobyt w Korei Schein zastosow a szybko dla korzystnego dla

N TL rozw oju grup spotkaniow ych. Nie w idzia praw ie adnych podobiestw

LOS ANGELES, 1966

563

m idzy obozam i jecw w ojennych a yciem zwykych obywateli USA, dopki nie
przyjrza si z bliska najbardziej prestiowym am erykaskim orodkom ksztacenia
kadry kierowniczej, takim jak Crotonville, nalecy do General Electric, oraz Sands
Point, wasno k oncernu IBM. Poniewa zasady i nakazy obowizujce w ewntrz
korporacji stworzyy efektywn form kontrolow ania jednostki przez otoczenie,
co jest w arunkiem skutecznoci technik uyw anych na grupach spotkaniow ych,
Schein doszed do w niosku, e grupy treningow e spraw dz si take w wiecie
korporacji. Schein co praw da ju o tym nie w spom nia, ale kolejny wypywajcy
z tego w niosek jest naw et jeszcze bardziej oczywisty. W konw encie kontrola o to
czenia jest jeszcze cilejsza ni w wielkich korporacjach, tak wic jest to idealne
rodow isko dla praktyki pran ia m zgw przez grypy spotkaniowe.
O statecznie R o b ert Blake, kolejny czonek zespou NTL, wcieli teorie
Scheina w ycie, organizujc pierw szy trening uw raliw iajcy w Bayway, rafinerii
nalecej do Standard Oil z New Jersey, koncernu znanego pniej jako Esso. Blake
spdzi pto ra roku w Tavistock, gw nym brytyjskim orodku bada nad wojn
psychologiczn. W Tavistock dla grup spotkaniow ych znaleziono znacznie szersze
spektrum zastosow a ni w N ational Training Laboratories w Bethel w stanie
Maine. W przeciw iestw ie do swego am erykaskiego odpow iednika w Tavistock
bardziej interesow ano si tech n ik am i spraw ow ania kontroli ni doznaniam i
szczytowym i*. By m oe w anie dlatego, jak pisze Kleiner, Blake uw iadom i
sobie, e we wszystkich grupach treningow ych, bez wzgldu na to, jak bardzo
niedyrektyw nym stara si by prowadzcy, jest o n /o n a jed n ak nieco dyktatorski/a,
i to naw et bardziej (bo robi to delikatnie) ni najsurow szy CEO, poniew a k o n
trola, ktr spraw uje n ad grup pozostaje ukryta52. Pow izania m idzy Erikiem
Tristem z Tavistock, D ouglasem M cG regorem z MIT, K urtem Lewinem, twrc
NTL, i R obertem Blakeem daj niejakie pojcie o tym , jak bliskie byy wzajem ne
kontakty specjalistw od wojny psychologicznej oraz ich zwizki z pow staniem
grup spotkaniow ych, bdce z kolei cile zespolone z realizow aniem interesw
anglofilskiej elity intelektualnej, ktra je pow oaa do ycia.
28
listopada 1953 roku d oktor Frank O lson, am erykaski naukow iec w
skowy, zosta znaleziony m artw y na chodniku przy now ojorskim hotelu Statler.
Kilka dni pniej orzeczono, e p openi sam objstw o. D w adziecia dw a lata po
tym w ydarzeniu Komisja Rockefellera, pow oana przez prezydenta Forda dla zba
dania nielegalnych operacji CIA przeprow adzanych na terytorium kraju, ogosia,
e O lson by obiektem eksperym entu CIA, w trakcie ktrego podano m u dawk
LSD. Komisja Rockefellera uznaa, e O lson wyskoczy z okna hotelu w stanie
psychozy wywoanej przez LSD, ale Erie, syn O lsona, uwaa, e jego ojciec zosta
zamordowany, poniew a nie godzi si na eksperym enty na ludziach i m ia zam iar
ujaw ni wszystko, co w iedzia na ten tem at. Z daniem Erica O lsona, wykorzysty
w anie halucynogenw , elektrow strzsw oraz innych praktyk w celu uzyskania
kontroli nad zachow aniam i czowieka, to w przypadku CLA odpow iednik Projektu
M anhattan [budow a bom by atom ow ej]53. W edug brytyjskich autorw:
*

D oznanie szczytowe (ang. peak experiences), term in wprowadzony do psychologii hum a

nistycznej przez Maslowa (przyp. tum.).

564

R O ZD ZIA 13.
Z daniem osb, ktre zapoznay si z p ro g ram em M K -U ltra, dugofalow ym ce
lem eksperym entw ze ro d kam i h alucynogennym i jest zabezpieczenie d o m in u
jcej pozycji cywilizacji anglo-am erykaskiej w sposb, k t ry eugenicy nazyw aj
wojn w szystkich ze w szystkim i - kluczem ew olucyjnego sukcesu. P ranie m
zgw zostao w ykorzystane nie tylko dla p o k o n an ia w roga, ale te dla zagw aranto
w ania sobie ulegoci i lojalnoci w asnego spoeczestw a54.

Zwizek m idzy grupam i spotkaniow ym i a anglofilsk elit intelektualn p o

zwala rwnie zrozumie, w jaki sposb techniki wojny psychologicznej byy wyko
rzystywane po zakoczeniu wiatowego konfliktu. C hristopher Sim pson w swojej
ksice The Science ofCoercion tw ierdzi, e U rzd Bada N aukowych M arynarki
W ojennej by jednym z najwaniejszych kanaw przepyw u pienidzy rzdowych
do rodowisk naukowych, a przeznaczonych na finansowanie wojny psychologicz
nej55. Ludzi zainteresow anych w ojn psychologiczn nazywa grup odniesienia
i nie uywa okrelenia spisek, ale rozrnienie to jest waciwie tylko sem antycz
ne. Najwaniejszym i osobam i zajm ujcym i si w ojn psychologiczn byli gwnie
ludzie zwizani niegdy z OSS i wywodzcy si z tajnych stowarzysze studenckich
uczelni nalecych do Ligi Bluszczowej, takich na przykad jak Skuli and Bones
z uniw ersytetu Yale, ktrzy podjli prac w m ainstream ow ych m ediach oraz w d u
ych fundacjach. G rupa ta podzielaa zaniepokojenie anglofilskiej elity katolickim
problem em - jak nazw a go Blanshard - i bya zdecydow ana jako go rozwiza.
John T. M cG reevy przekonujco wykaza, e Paul Blanshard, m im o swej reputacji
antykatolickiego fanatyka, cieszy si niem al pow szechnym poparciem w pyw o
wych osb nalecych do elity rzdzcej w arstw y waspw. John Dewey chwali
B lansharda za wzorcow naukow o, trafno sdw i takt56. 25 maja 1950 roku
na sym pozjum finansow anym przez A m erican U nitarian Association, M cGeorge
Bundy, w latach pidziesitych i szedziesitych jed n a z najwaniejszych postaci
establishmentu, wychwala ksik Blansharda, nazywajc j bardzo poyteczn57.
Ci sami ludzie, dla ktrych pow odem troski by problem katolicki, byli te
gboko zaangaow ani w rozw ijanie teorii kom unikow ania si, w ktrej obszarze
zainteresow a znajdow ay si m idzy innym i grupy spotkaniow e i ktra rwnie
staa si teraz frontem w ojny psychologicznej. Z daniem Simpsona:
D obitnie w iadczy to, e bardzo istotn cz funduszy finansujcych uniw ersy
teckie badania n ad psychologi spoeczn oraz rozlicznym i aspektam i roli rodkw
m asow ego przekazu w pierw szym pitnastoleciu zim nej w ojny bya b ezporednio
kontrolow ana lub ich p rzydzia w znacznej m ierze zalea o d decyzji niewielkiej
grupy osb, ktre z zapaem w spieray kastow e operacje psychologiczne, w i
dzc w nich po II w ojnie wiatowej narzdzie polityki zagranicznej i_w ew ntrz
nej. Ludzie ci spraw ow ali w adz poprzez sie w zajem nie pow izanych kom itetw
i kom isji, czcych najw aniejsze rodow iska naukow e z krgam i fu n k cjo n ariu
szy w ojska i w yw iadu. By to w iat praw ie cakow icie zam knity dla ludzi spoza tej
sfery; dokum entacja ich d ziaa oraz procesy pod ejm o w an ia decyzji byw ay cz
sto utajnione, a w niektrych p rzypadkach sam o istnienie cia koordynujcych ich
dziaania stanow io tajem nic pastw ow 58.

LOS ANGELES, 1966

565

Powizania m idzy osobam i zatroskanym i problem em katolickim a lu d

m i zaangaow anym i w prow adzenie wojny psychologicznej w ydaj si rzecz
oczywist, skoro dw om a najw aniejszym i rdam i finansow ania wojny psycho
logicznej w okresie zim now ojennym byy Fundacja Russella Sagea oraz Fundacja
Rockefellera. Pierw sza z nich bya wydawc ksiki K urta Backa Beyond Words,
powiconej grupom spotkaniow ym . Szefem w ydziau nauk spoecznych Fundacji
Rockefellera by Leland De Vinney, autor napisanego w splnie z Samuelem Stoufferem cyklu Am erican Soldier i uznany specjalista w dziedzinie wojny psycho
logicznej. Fundacja Rockefellera finansow aa wojn psychologiczn z wasnych
rodkw, ale oprcz tego suya jako kana przepywu pienidzy CIA. W ten sposb
na program In ternational Social Research przekazaa H adley C antrils Institute co
najm niej m ilion dolarw z funduszy C entralnej Agencji W ywiadowczej. W edug
Sim psona, N elson Rockefeller nalea do grona najbardziej prom inentnych zw o
lennikw operacji psychologicznych, a w latach 1954-1955 by w tej dziedzinie
gwnym strategiem i doradc Eisenhow era59.
Rodzina Rockefellerw ponow nie jawi si zatem jako ogniwo kluczowe dla
zrozum ienia, do jakiej klasy spoecznej (lub grupy etnicznej) naleeli ludzie, ktrzy
przyczynili si do stw orzenia technik wojny psychologicznej, ale take dlaczego
techniki te zostay stw orzone i przeciwko kom u je wykorzystano. Rockefellerowie,
bardziej chyba ni jakikolw iek inny r d am erykaskich bogaczy, zasuguj na
m iano przyw dcw w arstw y w aspw w USA. N iepokoje Rockefellerw stay si
ich troskam i i vice versa. Jak pisze Thom as Mahl:
Byli to ludzie, ktrych socjolog C. W right M ills w ym ieni w ksice The Power
Elite (1956). Stany Z jednoczone, napisa Mills, nie s rzdzone przez og obyw a
teli, jak m w i teoria dem okracji, ale przez bogat elit anglosaksoskich p ro te sta n
tw, absolw entw uczelni Ligi Bluszczowej. W o g n iu zjadliw ych kom entarzy, k ry
tycy, czsto zim now ojen n i liberaow ie, gorco zaprzeczali, e taka elita istnieje60.

Kiedy W illiam Stephenson, brytyjski tajny agent o pseudonim ie Interpid

zosta wysany do Stanw Zjednoczonych, aby stworzy tam jednostk nazw an
British Security C oordination, ktrej celem bya operacja wywiadowcza m aj
ca w cign A m eryk do w ojny jako sojuszniczk Anglii, w iedzia doskonale,
e m oe liczy na przychylno, a m oe naw et jaw ne w sparcie ze strony w arstwy
bardzo wpywowych osb. Bya to ta sam a grupa etniczna, ktra popieraa i finan
sowaa organizacj P lanned P arenthood oraz w ojn psychologiczn, a poniew a
ludzie ci upatryw ali swoich przyw dcw w rodzinie Rockefellerw, byo rzecz
naturaln, e Stephenson pow inien zwrci si do nich o pom oc, oni za pospiesz
ze szczodr dotacj. O baw y Stephensona byy obaw am i Rockefellerw, a obawy
Rockefellerw byy obaw am i elity, ktra rzdzia krajem . Nie pow inno by zatem
niespodziank, gdzie Stephenson ulokow a swoj kw ater gw n. K rtko po
przyjedzie do Stanw Zjednoczonych,

566

RO Z D Z IA 13.
Stephenson zaj trzydzieste sm e pitro In tern atio n al B uilding w C en tru m
R ockefellera, ktre Rockefellerowie, spieszc z p om oc, w ynajli m u za przyso
w iow y grosz. M iejsce byo b ard zo dogodne. Kilka brytyjskich agencji zajm ujcych
si nam aw ianiem do interw encji [wojskowej w Europie] rw nie m iao ta m swoje
siedziby. B rytyjska g ru p a w yw iadow cza p o d szyldem Fight for F reedom prow adzi
a swoj dziaalno na dw udziestym sidm ym pitrze tego sam ego budynku, take
nie pacc czynszu61.

Majc za przywdcw Rockefellerw, etniczna warstwa rzdzca waspw m ar

twia si, jak okreli to A rthur W. Packard, zrnicowanym poziom em podnoci,
czyli, inaczej mwic, popierali ruch eugeniczny i jego propagandow przybudwk,
organizacj Planned Parenthood. Obawy wynikajce ze zrnicowanego poziom u
podnoci, mwic wprost, byy obaw przed katolikami, poniewa w tamtym okresie
katolicy nie stosowali antykoncepcji, a Koci katolicki wspierany przez polityczn
machin wielkich miast, majc rzecznika w osobie m onsignora Johna Ryana, by naj
wikszym i najbardziej wpywowym przeciwnikiem depenalizacji antykoncepcji. Ina
czej mwic, zainteresowanie eugenik oraz problemem katolickim byo wzajemnie
uwarunkowane. Kiedy wojna z faszyzmem zostaa wygrana, waspowski establishment
skoncentrowa uwag na swoim najwaniejszym przeciwniku politycznym oraz opo
nencie w kwestiach demograficznych, czyli Kociele katolickim. Skoro waspowska
elita, ktra wymylia i prowadzia wojn psychologiczn, w sprawach dotyczcych
seksualnoci i demografii m iaa uwika si w otw art i dugotrwa walk politycz
n z Kocioem, zrozumiae byo, e posuy si m etodam i, dziki ktrym udao si
jej wyj zwycisko z poprzedniego konfliktu. To z kolei oznaczao, e trzeba zaj si
katolickim systemem owiatowym, ktry by najskuteczniejszym antidotum Kocioa
na socjalizacj w duchu Deweya, ktr realizowano w szkoach publicznych. W spo
m niane troski i obawy znalazy swoje odzwierciedlenie w kolejnych orzeczeniach
Sdu Najwyszego, od wyroku wydanego pod koniec lat czterdziestych w sprawie
Eversona poczwszy. U koronow aniem tego zjawiska byo orzeczenie w sprawie
Lemona, wydane na pocztku lat siedemdziesitych.
Paul Blanshard - o czym nie pow innim y zapom ina - w swojej ksice
Am erican Freedom and Catholic Power w yrazi kilka ostrych i jednoznacznych
opinii na tem at katolickich zakonnic oraz ich udziau w katolickim systemie
owiatowym. Jego zdaniem , kiedy rozpatruje si kwesti katolickiej owiaty, naj
waniejsz rzecz, o ktrej trzeba pam ita, jest:
fakt, e stru k tu ra ekonom iczna szkolnictw a katolickiego jest zagroona upadkiem ,
poniew a coraz wicej m odych katoliczek skania si k u w spczesnem u liberali
zmowi. Szkolnictw o katolickie w istocie o p iera si n a zakonnicach, ktre pracuj
bez p obierania w ynagrodzenia. Jeeli dopyw zakonnic do szk zostanie odcity,
cay ten system szybko si ro zp ad n ie62.

Tak wic kluczem do zniszczenia katolickiego system u szkolnictwa, a co

za tym idzie, osabienia politycznych w pyw w i pozycji Kocioa katolickie

LOS ANGELES, 1966

567

go w A m eryce byo zapew nienie tego, aby m ode katoliczki wyrastay w sw o

bodnej i zdrowej atm osferze now oczesnej A m eryki61. A to oznaczao rzecz jasna
uczszczanie do szk publicznych i kontakt z ideologi seksualnego wyzwolenia,
ktre byo przecie gw n przyczyn tego, e Blanshard porzuci stan duchow ny
i zosta dziaaczem liberalnym . Rzecz najw aniejsz byo prom ow anie w rd
m odych katoliczek emancypacji, poniewa, jeeli postaw a wyemancypowanych
m odych katoliczek si nie zm ieni, hierarchia m oe ostatecznie zosta zm uszona
presj ekonom iczn do tego, aby du cz pryw atnego system u szkolnictwa
przekaza p o d dem okratyczn, spoeczn kontrol64.
W lipcu 1967 roku czterdzieci trzy zakonnice, w ybrane jako przedstaw i
cielki rozm aitych kapitu zakonu N iepokalanego Serca Najwitszej M aryi Panny
spotkay si w M ontecito, gdzie zatw ierdziy przeprow adzenie zakrojonego na
szerok skal eksperym entu, a jako jego uzasadnienie przytoczyy m otu proprio,
ktre papie Paw e V I w yda niecay ro k w czeniej. M iesic pniej w yday
owiadczenie, e poczw szy o d czerwca 1968 roku, adnej siostrze niepokalance, ktra nie m a odpow iedniej certyfikacji, nie zostanie pow ierzone stanowisko
nauczycielskie.65 16 p adziernika 1967 roku tu p o pow rocie z Rzymu, gdzie
konferow aa z belgijskim kardynaem Suenensem , siostra A nita C aspary spotkaa
si z kardynaem M clntyreem i przedstaw ia m u uchw ay podjte przez zakon.
Owiadczenie w sprawie certyfikowania nauczycieli hierarcha uzna za ultim atum ,
narzucajce m u nieuzasadniony i obligatoryjny ostateczny term in jego w prow a
dzenia. Zam iast p o d d a si naciskowi, M clntyre oznajm i Caspary, e rozway
inny term in, ale jeeli zakonnice bd si upieray przy swoim, m aj cakowit
swobod opuszczenia archidiecezji66. Siostra A nita powiedziaa, e przedstawi pro
ponow ane zm iany w zakonie p o d jeszcze jedno gosowanie, ale wwczas kardyna
postaw i spraw jasno, m w ic, e nic chce m ie w swojej diecezji zakonu, ktry
nie m a i nie przestrzega reguy surowszej, ni ta, kt ra zostaa zaproponow ana.67
W tym m iejscu do gry wkroczy New York Times, ktry poinform ow a swo
ich czytelnikw, e zakon niepokalanek niedugo w prow adzi w tej regule liberalne
zm iany. W ypow ied C aspary - siostra C orita jest doskonaym przykadem tego,
co m ona zrobi w naszym zakonie68 - zostaa przytoczona w artykule opubli
kow anym tego sam ego dnia, w ktrym spotkaa si ona z kardynaem 69. C aspary
pow iedziaa te w tym sam ym artykule: m am y wiele sistr do niej podobnych
i ywim y nadziej na w iksz heterogeniczno i niezaleno. Jak widzimy,
M clntyre dow iedzia si o zam iarach zakonnic jednoczenie z czytelnikam i New
York Timesa, co jeszcze pogorszyo jego i tak ju ze relacje z niepokalankam i.
A rtyku w New York Tim es zapocztkowa publicznie prow adzon kam pa
ni w ym ierzon przeciwko kardynaowi i Rzymowi, ktr zakonnice kontynuoway
przez kolejne dw a lata. M clntyrea przedstaw iano w niej jako czarny charakter,
podczas gdy zakonnice, ktrych zakon sta si celem w ojny psychologicznej, po
czci przez nie sam e finansow anej, ukazyw ano jako ow iecone i postpowe. Jako
e m ediam i sterow aa ta sam a grupa, ktra staa za w ojn psychologiczn i a n
tykatolick kam pana Paula Blansharda, ludzie w idzcy w upadku zakonu znak
postpu, podjudzali teraz zakonnice do konfrontacji z kardynaem , arcybiskupem

568

R O ZD ZIA 13.

Los Angeles. John Cogley, felietonista New York Tim esa piszcy o sprawach
zwizanych z religi, ktry m ia w krtce dokona aktu apostazji i porzuci ka
tolicyzm, napisa cykl artykuw w duchu owieceniowej pseudom oralnoci, co
zreszt cechowao wikszo relacji prasowych na ten tem at. O siostrach niepokalankach wyrazi si, e s liberalnym wiatem w ultrakonserw atyw nych m rokach
archidiecezji Los Angeles, a starania M clntyrea zm ierzajce do pow strzym ania
zakonu przed sam ozagad skom entow a jako rw nie gupie, jak prby niedo
puszczenia do w schodu soca70.
W ten sposb upew niona w swojej susznoci przez New York Tim es
oraz zachcona zapew ne przez grupy spotkaniow e do penej otw artoci, siostra
A nita nadal otw ieraa dusz przed okazujcym i jej zrozum ienie reporteram i,
ktrzy w im i odnow y popychali zakon ku sam ozagadzie. Tu po ukazaniu si
jej wypowiedzi w New York Tim es, siostra A nita udzielia wywiadu Johnowi
Dartowi z Los Angeles Times; konflikt z kardynaem okrelia tam jako znaczcy
przeom dla rzym skokatolickich zakonnic w Ameryce. Powiedziaa, e odnow a
ta bdzie m iaa wiksze znaczenie dla caej am erykaskiej spoecznoci religijnej
katoliczek ni jakakolwiek inna dotychczas ogoszona71. Zauwaywszy, e wszyst
kie nowe rodki z n atu ry swej s eksperym entalne, jej zdaniem nie m a pow odu
sdzi, e owe innow acje, ktre okazay si poyteczne, nie bd w prow adzone na
stae72. Co za do stroju zakonnego, C aspary uznaa, e adnego z nich nie m ona
uzna za norm atyw ny, a siostry w ykonujce rozm aite zajcia, m og nosi rne
habity, odpow iednie dla wykonywanej przez siebie pracy73. Pismo Commonweal
napisao, e siostry niepokalanki zamierzaj dokona daleko idcego przeoriento
wania w splnotow ego ycia i nazw a ich propozycje przeom ow ym i.
23 padziernika 1967 roku siostra A nita pow iadom ia M clntyrea, e kie
row nictwo zakonu sistr niepokalanek jednogonie zatw ierdzio wyniki tajnego
gosowania treci caego dok u m en tu 74. C aspary pospieszya take poinform ow a
Jego Em inencj, e nowa regua, przyjta w anie przez zakonnice, jest gboko
chrzecijaska i odzw ierciedla ten rodzaj zakonnego ycia we w splnocie, ktre
m u si pow icam y75. Nie wiemy, czy kardyna uzna, e siostry si powicaj,
z pew noci jednak now a regua, ktr m u przedstaw iono, nie w zbudzia w nim
entuzjazm u. O dpow iedzia siostrze Anicie, e nie zam ierza pozwala, aby nasze
konwenty zamieniy si w hotele albo internaty dla kobiet76. Caspary z kolei wrcia
do sistr i pow iadom ia je, e reakcja kardynaa jest negatyw na. W tedy wanie
zakonnice jako pierwsze zaczy mwi, e je wyrzucono, co byskawicznie p o d
chwycia prasa. 15 listopada N ational C atholic R eporter obwieci na pierwszej
stronie: M clntyre chce wyrzuci 200 zakonnic. Praw da jednak wygldaa inaczej:
kardyna powiedzia siostrom , e skoro nie chc zaakceptowa regu postpowania
ustanow ionych przez niego w archidiecezji, m aj pen swobod, aby j opuci.
A ndrew Greeley, ktry w roku 1965 odw iedzi niepokalanki i bardzo spodoba
m u si ich sposb ycia w zakonie, wzi stron zakonnic i owiadczy, e regua,
ktr siostry przedoyy kardynaow i M clntyreow i bya rozsdna oraz w ywa
ona i t drog, o ile m aj przetrw a, bd m usiay pody wszystkie zakony77.

LOS ANGELES, 1966

569

Ojciec Kieser rycho rw nie zosta uw ikany w t walk. O drzucenie przez

M clntyrea zm ienionej reguy zakonnej niepokalanek, odpow iednio nagonione
przez sym patyzujce z nim i m edia, zostao przyspieszone przez w ybuch zm aso
wanego b u n tu czci duchow iestw a diecezji. Kieser, na przykadzie zaprzyja
nionej z nim siostry Genevieve, m ia m ono obserw ow ania z bliska, jakie skutki
m iao dla zakonnic uczestniczenie w grupach psychoterapeutycznych i grupach
spotkaniow ych, a m im o to nie potrafi zrozum ie, e na jego oczach dokonuje
si atak w ym ierzony w zakon. Bezkrytycznie przyj za dobr m onet to, w jaki
sposb spraw t przedstaw iay m edia i zalepiony przez ten sposb m ylenia,
doczy do walki przeciw ko uciskowi zakonnic, stajc si czonkiem dziw nego
tw oru, ktry okreli m ianem podziem nego kocioa: Sprowadzilim y p o st
pow ych prelegentw z innych czci kraju, staralim y si nakoni kardynaa do
zw oania synodu diecezjalnego, robilim y wszystko, aby wesprze znajdujcy
si p o d obstrzaem zakon Sistr N iepokalanego Serca Najwitszej M aryi P an
ny, w ukryciu odpraw ialim y msze78. Los siostry Genevieve najwidoczniej niczego
Elw ooda Kiesera nie nauczy, gdy pojecha do Esalen i zatrzym a si tam , eby
pozna w asne podziem ne ja. Pobyt Fritza Perlsa, g u ru terapii G estalt w Esalen
zblia si w tedy ku kocow i. W 1970 roku przenis si on do Kanady, gdzie
nad jeziorem C ow ichan zaoy wasny G estalt Kibbutz. Po przejciu powanej
operacji chirurgicznej, Perls nie m g ju cierpie w kutych w yy w enflonw
i zacz je wyciga. D o sali, gdzie lea, wesza w tedy pielgniarka, ktra kazaa
m u przesta i lee spokojnie. Perls odpow iedzia jej: Zam knij si, nie bdziesz
m i mwi, co m am robi, po czym w sta z ka i u p ad m artw y na podog.
W ostatnich dniach pobytu w Esalen jego ulubion m eto d diagnozow ania sek
sualnego stum ienia byo w suw anie jzyka w usta klientw, zarw no kobiet, jak
i mczyzn; robi to w ram ach sesji pow iconej francuskim pocaunkom . Jeeli
spotka atrakcyjn kobiet, ktra wydaw aa si cierpie na t przypado, prosi,
eby si rozebraa i wzia z nim w spln kpiel w jednym z gorcych rde.
Ojciec Kieser nie pisze, czy Perls zdiagnozow a u niego stum ienie seksu
alne; nie m wi take, jaki by w ynik jego pobytu w Esalen. W spom ina tylko, e
po wyjedzie stam td:
w ziem udzia w tren in g u uw raliw iajcym w Institute o f Person C arla Rogersa
[w rzeczyw istoci m iao to m iejsce w WBSI] w La Jolla. K om unikow anie si na
tych sesjach byw ao pogbione i uczciwe, a czonkow ie g ru p czsto zbliali si do
siebie. Na zakoczenie kadego d n ia grom adzilim y si na po d w rk u do m u k ato
lickiego kapelana na terenie uniw ersytetu, by uczestniczy w E ucharystii. Te msze
przeyw ano bardzo gboko; byy pene em ocji. Jednak em ocjonalne uniesienia nie
m ogy nie m ie koca79.

W styczniu 1968 ro k u arch id iecezja Los A ngeles przygotow yw aa si

do w yprow adzenia sistr zakonu N iepokalanego Serca ze szk. 8 stycznia siostra
A nita prbow aa w cign do walki rodzicw uczniw, przedstawiajc im swj
pu n k t widzenia w licie rozesanym do w szystkich proboszczw parafii, w ktrych

570

RO Z D Z IA 13.

pracow ay niepokalanki. G dy nuncjusz apostolski w Stanach Zjednoczonych p o

prosi Caspary, aby unikaa om aw iania tej spraw y na forum publicznym , siostra
A nita zorganizow aa objazdow e prelekcje. Pniej przyszed czas na kam pani
pisania listw, ktra skonia dw udziestu dziewiciu jezuitw do podpisania listu
otw artego popierajcego zakonnice. To z kolei spow odowao, e podobna liczba
jezuitw z tej samej prow incji zakonnej zadeklarowaa, i nie popiera postpowania
sistr niepokalanek. Dziki staraniom podjtym dla nagonienia i upublicznienia
sprawy, zdaniem m onsignora Patricka Rochea, niepokalankom udao si stworzy
atm osfer dezorientacji i niezadow olenia, ktra uniem oliw ia porozum ienie80.
21 lutego 1968 roku Kongregacja do spraw D uchow iestw a, dziaajc z nie
zwyk jak na rzym sk kuri energi, uniew ania uchway zakonnic, oznajmiajc,
e m usz one nosi jeden rodzaj habitu, codziennie m usz uczestniczy we mszy,
a celem ich dziaalnoci owiatowej jest praca dla zbawienia dusz. N ajokrut
niejszym ciosem byo jed n a k polecenie kurii, aby zarw no w tym , jak i innych
sporach, podporzdkow ay si w adzy miejscowego biskupa. N a reakcje nie trzeba
byo dugo czeka. 9 m arca 1968 roku gazeta The Pasadena Independent Star
podaa do w iadom oci, e spord szeciuset niepokalanek piset dwadziecia
pi chce odej z zakonu i utw orzy lun konfederacj religijnych kobiet.
Z akonnice prbow ay zorganizow a kolejn publiczn kam pani, eby zmusi
Rzym do zm iany decyzji, ale petycja, na ktrej ten zam iar si opiera, zawioda,
gdy nie udao si zgrom adzi p o d ni planow anych piciu tysicy podpisw. Pod
o drbn petycj podpisao si stu dziew idziesiciu czterech prom inentnych
am erykaskich duchow nych, m idzy innym i H arvey Cox, autor The Secular City,
oraz A rth u r Lichtenberger, urzdujcy biskup am erykaskiego Kocioa episkopalnego, czyli kto, kom u w chwili podpisyw ania tego dokum entu, dobro Kocioa
katolickiego niew tpliw ie najbardziej leao na sercu81. Skutkiem tych wszystkich
niesnasek, siostry, ktre nie odeszy z zakonu, podzieliy si na dwa wrogie obozy,
z ktrych aden nie by otw arty na kom prom is82. O statecznie spr rozstrzygnito
na drodze praw nej, a rozstrzygnicie byo korzystne dla frakcji liberalnej, ktrej
przyznano wikszo m ajtku nalecego do zgrom adzenia.
29
lipca 1968 roku, kiedy konflikt wok zakonu Sistr N iepokalanego Se
Najwitszej M aryi Panny zacz wygasa, w W atykanie ogoszono encyklik Humanae Vitae, zatwierdzajc tradycyjny katolicki zakaz stosow ania antykoncepcji.
N a nowo rozptaa si aw antura, tym razem zorganizow ana przez ojca Charlesa
C urrana, teologa m oralnego, w ykadow c n a w aszyngtoskim Uniwersytecie
Katolickim, ktry, aby uy tutaj odpow iedniego porw nania, z historii niepoka
lanek uczyni burz w szklance w o d y Starania Johna Rockefellera III o zm ian
nauczania Kocioa w sprawie antykoncepcji zakoczyy si fiaskiem, ale denia
do stw orzenia w n im w ew ntrznych podziaw pow iody si. Dziki zabiegom
Rockefellera podjtym n a uczelni N otre D am e, encyklika H um anae Vitae stwo
rzya w onie Kocioa opozycj, ktra przetrw aa do nastpnego m ilenium . Dziki
kam panii medialnej, ktra z jednej strony bya kontynuacj kam panii prowadzonej
przez niepokalanki, z drugiej za doprow adzia do jej zaham ow ania, Charlesowi

LOS ANGELES, 1966

571

C urranow i udao si przekona wikszo katolikw w Stanach Zjednoczonych

do pogldu, e encyklika H um anae Vitae nie jest odzw ierciedleniem nieomylnej
nauki Kocioa i e am erykascy katolicy m og z czystym sum ieniem stosowa
antykoncepcj. Liberalne duchow iestw o kolaborow ao z Rockefellerami w roz
wizywaniu problem u katolickiego, ktre opierao si na powszechnej akceptacji
antykoncepcji przez katolickie m aestw a. W rezultacie antykoncepcja staa
si rozw izaniem problem u katolickiego i to na dw a sposoby: przede wszyst
kim zm niejszya przyrost naturalny katolikw, ktry spdza sen z oczu Paulowi
Blanshardow i oraz tym , ktrzy o d koca II w ojny wiatowej udzielali m u swego
poparcia. Z chwil kiedy katolicy przyjli stosow anie antykoncepcji na sposb waspowskiej warstwy rzdzcej, przestali stanowi dla niej dem ograficzne zagroenie.
Po drugie, kwestia antykoncepcji podzielia katolikw n a dwa obozy: liberaw,
ktrzy j akceptowali, oraz konserwatystw, ktrzy jej byli przeciwni. G dy podzia
w si dokona, katolicy utracili polityczn si, ktr dysponow ali w czasach
m onsignore Johna Ryana.
Latem 1968 roku m niej wicej w okresie m idzy w yciszeniem zam tu w o
k zakonnic a n arastan iem kolejnego, tym razem w ok encykliki H um anae
Vitae, W.R. C oulson w splnie z C arlem Rogersem prow adzi zajcia ze studenta
mi; w pewnej chwili zauway, e Rogers nagle przerw a, zaam a si i rozpaka na
oczach caej grupy. Pow odem tego w ybuchu paczu by rozw d jego crki Natalie
z Lawrencem H. Fuchsem , profesorem n auk politycznych na uniw ersytecie Bran
dis. Pena relacja o tym , co wwczas si wydarzyo, pojaw ia si dopiero w roku
1980, kiedy Natalie, ktra pow rcia do swego panieskiego nazwiska, opow ie
dziaa histori swojego wyzwolenia z m aestw a i o d rodziny w swoich w spo
m nieniach zatytuow anych Emerging W oman. W 1958 roku Natalie postanow ia
chodzi na zajcia p ro w ad zo n e przez koleg jej m a, A b rah am a M aslowa,
tego samego, k t ry w 1949 roku napisa, e najbardziej autentyczni s ludzie
w najwikszym stopniu ulegajcy instynktow i, ale w 1968 roku zm ieni zdanie co
do esaleskiego, orgiastycznego, dionizyjskiego rodzaju ksztacenia. Natalie Fuchs
najwidoczniej wzia sobie do serca wczeniejsze pogldy Maslowa, gdy we w spo
m nieniach przedstaw ia nie tylko okolicznoci po rzucenia rodziny i ma, ale te
zwizki seksualne z rozlicznym i m czyznam i, ktnie z ich rozwcieczonym i
onam i oraz to, ja k odkrya dla siebie m asturbacj; dug relacj powicia te
zaywaniu LSD, ktre przyjm ow aa w Esalen p o d kuratel Lois Bateson. Lois bya
on G regoryego Batesona, byego m a M argaret M ead i, podobnie jak ona, jedn
z gwnych postaci wojny psychologicznej.
Zachta ze strony Abea Maslowa pom oga m i zdoby si na odwag, eby
zosta studentk83 - napisaa w swoich wspom nieniach Natalie. Teraz Carl Rogers
m g przekona si czarno na biaym, jakie zachowania wywouj jego techniki psy
chologiczne. Zaczo si okazywa, e grupy spotkaniowe przypominaj rozszczepienie
atomu: w najlepszym razie jest to bogosawiestwo, w najgorszym, niebezpiecze
stwo naprom ieniowania tych, ktrzy maj z tym nazbyt bliska styczno. Podobnie
jak W ilhelm Reich, ktry w Rangeley w stanie Maine woy rad do akumulatora,

RO Z D Z IA 13.

572

Carl Rogers zaczyna dostrzega toksyczne skaenie, ktrem u ulegali uczestnicy

grup spotkaniowych wystawieni na skutki stosowanych tam metod. Mieszkajcy
na w schodnim wybrzeu Harold Lyon pod koniec lat szedziesitych i na pocztku
siedemdziesitych by wsppracownikiem asystenta Rogersa. Uczestniczy w zajciach
grupy spotkaniowej prowadzonej przez niego w Nowym Yorku i to, co tam usysza,
zacz bra sobie do serca. W 1977 roku Lyon napisa ksik, w ktrej stara si udo
kumentowa wpyw grupy spotkaniowej na jego ycie duchowe:
D oszedem do p u n k tu , w k t ry m uzyskaem co, co m og okreli m ianem
religii ja. U w aam , e w ikszo odpow iedzi znajduje si we m n ie sam ym , a ucze
nie si odnajdyw ania m ioci, pik n a i siy w ew ntrz siebie jest rzeczywicie o d d a
w aniem czci w ew ntrzn em u ja. M w ic krtko, w ierz w Boga. Bg jest w kadym
z nas. M y wszyscy jestem y B o g iem ... M edytuj teraz n ad b ogiem w m ym w a
snym w ew ntrznym ja i za kadym razem , kiedy to czyni, o d k ry w am w sobie
now e zasoby niezm ierzonej m ioci oraz p ik n a84.

K rtko po tym , jak zosta Bogiem , Lyon, k t ry w owym czasie by p ra

cow nikiem owiaty publicznej oraz autorem publikacji zatytuowanej Learning
to Feel, Feeling to Learn: H um anistic Education fo r the Whole M an, zosta aresz
towany za przestpstw a seksualne i w krtce po tym przystpi do pisania ksiki
0 uzalenieniu o d seksu. Kiedy w iadom o o jego aresztow aniu ukazaa si
na pierwszej stronie W ashington P o s t85, Lyon straci rzdow posad i zosta
osadzony w wizieniu, gdzie d ozna kolejnego owiecenia: uzna, e jed n ak nie
jest Bogiem i naw rci si na chrzecijastwo. O becnie Lyon nie m a w dom u ani
jednej ksiki o psychologii, gdy obaw ia si, e m og te zatru kogo innego
1w yrzdzi jeszcze wicej szkd.
James K avanaugh cieszy si k rtkim rozgosem w poow ie lat szedziesi
tych, po napisaniu zapom nianego dzi bestsellera zatytuowanego A M odern Priest
Looks at His O utdated Church, w ktrym naw oyw a m idzy innym i, aby Koci
zaaprobowa antykoncepcj. Krtko po ukazaniu si tej ksiki Kavanaugh przesta
by now oczesnym ksidzem , zrzuci sutann i zosta psychoterapeut. N iedugo
pniej przesta take by terapeut, poniew a jego zezwolenie na wykonywanie
zaw odu zostao zawieszone, kiedy oskarono go o m olestow anie seksualne p a
cjentek86. W roku 1970 trzynastu uczniw i zw olennikw Rogersa pow oao do
ycia O rodek Terapii Uczu (patrzc z perspektyw y czasu, trzeba uzna, e bya
to nader odpow iednia nazw a), planujc stworzy jego filie w Europie, ale plany
te udarem n i skandal, w rezultacie ktrego caa trzynastka stana przed kalifor
nijsk Rad Lekarsk; czci z nich zarzucono m olestow anie seksualne pacjentek
i zm uszanie tych, ktre zaszy z nim i w ci do dokonyw ania aborcji87.
Pow odw ez Carla Rogersa m ogo by wicej. M niej wicej w tym samym
czasie, kiedy dow iedzia si o rozpadzie m aestw a crki, dotara do niego in
form acja, e tren in g uw raliw iajcy jest w prow adzany na uczelniach jako zajcia
obowizkowe. Polityczny przew rt, o ktrym m arzy, w anie si dokonywa, ale
nie za spraw praw icow ych oszoomw, przed ktrym i ostrzega swoich czytel

LOS ANGELES, 1966

573

nikw, lecz dziki pozbaw ionej zaham ow a lewicy wykorzystujcej narzdzia,

ktre stworzy. Jak napisa Coulson, cig w ydarze przekona Rogersa, e obo
wizkow y tren in g uw raliw iajcy bdzie po prostu zem, nie m g ju jednak
pow strzym a rozw oju wypadkw, tak sam o jak nie potrafi zapobiec rozpadniciu
si m aestw a Natalie. G rupy spotkaniow e, w organizow aniu ktrych m ia tak
duy udzia, zaczy teraz y w asnym yciem, a kierow ane przez terapeutw
m niej sum iennych ni on, pow odow ay wiele szkd w psychice ludzi.
Zawsze uwaaem, e ludzie, wedle swojego yczenia, m og wybiera tak czy inn
drog. Sama myl o tym , e istnieje obowizek zapisania si na te zajcia, a co za tym
idzie, take do grupy spotkaniowej, budzi m oje gbokie o burzenie... obecnie jestem
zaangaowany w jedno z najpowaniejszych star w m oim zawodowym yciu, aby uzy
ska wolno, rzeczywist wolno, dla pewnej grupy, ktr zdarzyo m i si polubi.
I to dlatego byem taki paczliwy i zdenerwowany, kiedy w zeszym tygodniu mwiem
o wartoci wolnoci. A jeli mylicie, e by to z mojej strony rodzaj gry, e z pasj m
wiem o wolnoci i jednoczenie zmuszaem was, ebycie tu byli, jeli tak mylicie, nie
znacie mnie. Nikt nie bdzie uczestniczy w tych zajciach, poniew a s przym usowe88.

Niestety, m im o sprzeciw w Rogersa, tren in g uw raliw iajcy jest dzisiaj

obowizkow y na uczelniach, w przemyle, instytucjach rzdow ych, a take w Ko
ciele. D opki Rogers m ia grupy spotkaniow e p o d swoj kontrol, utrzym yw ay
si one w granicach pew nej przyzwoitoci. Rogers nie m g jednak sprawowa
nadzoru nad nim i wszystkimi, nie by take w stanie zapobiec tem u, aby jego mniej
etyczni koledzy nie wykorzystywali ich dla realizacji w asnych celw i korzyci.
W edug C oulsona, jedyn rzecz, jak m g w tej sytuacji powiedzie Rogers, to:
No c, ja tego nie robi. Na to jed n ak jego koledzy m ogliby m u odpowiedzie:
C, oczywicie, e tego nie robisz, gdy urodzie si we wczeniejszej epoce, my
jed n ak to robim y i to jest cudow ne. W yzwolie nas, ebymy byli sob.
Rogers odczuw a to w taki sposb, poniew a doskonale wiedzia, e grupy
spotkaniow e nierozcznie w i si z m anipulacj. Jako e by obeznany z ich
histori, wiedzia, e kiedy powstaway, byy czci pow ojennego program u wojny
psychologicznej. W iedzia rw nie, e jego w sppracow nicy, na przykad Jack
Gibb, zajm owali si t dziedzin i rozum ia, e sytuacja ta m oe zosta atwo
w ykorzystana przez ludzi m ajcych m niej skrupuw ni on. W ksice pow i
conej psychoterapii grupow ej napisa:
G rupy spotkaniow e m og a nazbyt atw o w coraz w ikszym sto p n iu p rzech o
dzi w rce tych, ktrzy je w ykorzystuj, tych, ktrzy zajli si t dziedzin gw nie
z m yl o w asnej, osobistej korzyci, finansow ej albo psychologicznej. Chim erycy,
sekciarze, naturyci, m anipulatorzy, ci, k t ry m p o trzeb n a jest w adza lub uznanie,
m og zdom inow a grup y spotkaniow e. Jeli w ten sposb, to w m o im odczuciu b
dzie to zm ierza do katastrofy. Stopniow o ludzie to zauw a, dostrzeg, czym w te
dy one bd: rodzajem oszukaczej gry, ktrej gw nym celem nie jest rozwj,
zdrow ie i ko n stru k ty w n a zm iana, lecz korzy tych, ktrzy j prow adz1 .

R O ZD ZIA 13.

574

Rogers w iedzia, e m anipulacja jest nieodczn cech grup treningowych,

gdy ich uczestnicy sam i m u o tym mwili:
N a niedaw nym w arsztacie, kiedy jed en z m czyzn zacz opow iada o o b a
w ach, ktre odczuw a w zw izku z im pasem w stosu n k ach z on, in n y czonek
grupy przerw a m u, mw ic: Jeste pewny, e chcesz dalej o tym m w i, a moe
to g ru p a pow oduje, e posuw asz si dalej ni by chcia? Skd wiesz, e tej grupie
m ona zaufa? Jak si z ty m poczujesz, kiedy w rcisz do d o m u i opow iesz onie,
co tutaj ujaw nie albo postanow isz to przed ni ukry? Posuw anie si dalej jest
po p ro stu niebezpieczne. W ydaw ao si oczywiste, e ostrzeenie w ypow iedziane
przez drugiego czonka g ru p y w yraao rw nie jego w asn obaw p rzed o bnae
n iem siebie oraz b ra k zaufania d o gru p y 90.

Carl Rogers uw aa z pew noci, e grupie m ona zaufa, ale jego przekona
nie opierao si bardziej na wierze ni racjonalnym osdzie, do ktrego doszed
po starannym przeanalizow aniu faktw. Rogers, p odobnie jak jego intelektualny
poprzednik Ralph W aldo E m erson, by ekskongregacjonalist, dla ktrego ko n
cepcja grzechu pierw orodnego po prostu przestaa istnie. To bya jego religia,
a kiedy przesta doradza osobom w oczywisty sposb chorym , wwczas ludziom
o bardziej tradycyjnych, augustiaskich pogldach, ktrym zdarzyo si trafi do
jego grupy spotkaniow ej, n arzuca wasne przekonania, czynic to po d paszczy
kiem pozostaw ienia im penej swobody. A rnold G reen w artykule Social Values
and Psychotherapy (W artoci spoeczne a psychoterapia), ktry ukaza si w roku
1946 w periodyku Journal o f Personality, ca koncepcj grup spotkaniowych
uzna za form spoecznej kontroli. Rogers utrzym uje - pisa G reen - e nie
m oe dy do adnych m oralizatorskich ani w ynikajcych z sdw w artociu
jcych celw. Co ciekawe jednak, w kadym poszczeglnym przypadku uznaje
za sukces, kiedy klient utosam ia si z deniam i, ktre znalazyby gorc aprobat
u kadego m etodystycznego duchow nego91.
Rogers poczu si d otknity t krytyk i odnis si do niej w prost w swojej
ksice Client-Centered Therapy, ktra ukazaa si pi lat pniej.
A ni w o d niesieniu do praktyki, ani w odn iesien iu d o teorii nie m oem y zgodzi
si z opini G reena, jakoby psychoterapia skoncentrow ana n a kliencie bya tylko
delikatnym sposobem przekazyw ania sygnaw sugerujcych przyjcie okrelo
nych kulturow ych w artoci. H ipoteza ta daaby si p o czci u trzym a w stosunku
do w czesnych przypadkw stosow ania terapii skoncentrow anej na kliencie, nie w y
daje si jednak, aby m on a j byo w jakikolw iek sposb p o d trzy m a do obecnego
sposobu jej stosow ania przez dow iadczonych terapeutw . W raz z rozw ojem te ra
pii skoncentrow anej n a kliencie, coraz bardziej oczyw iste staje si, e nie m o n a jej
interpretow a w oparciu o takie zaoenie92.

Rogers w ysun te sam e argum enty w 1962 roku w dyskusji z B. F. Skinnerem , ktry tw ierdzi, e terapia ta, bez wzgldu na to, do jakiego stopnia jest, jak

LOS ANGELES, 1966

575

si utrzym uje, rzeczywicie niedyrektyw na, nadal pozostaje w arunkow aniem

in strum entaln y m . O tym , jak subtelnie Rogers p otrafi m anipulow a ludm i,
wiadczy opisany przez niego przypadek czterdziestoczteroletniej kobiety, przez
cae swoje ycie cakowicie zdom inow anej przez m atk93. Poniewa jest ona zbyt
zastraszona, eby powiedzie matce, i spdzia wieczr z przyjacielem (Georgem),
ktrego kocha94, Rogers postanaw ia wyzwoli j o d m atki i robi to najpraw do
podobniej w rw nie przem ylny sposb, jak wyzwala zakonnice od konw entu,
czyli udzielajc swego poparcia wszelkim w yborom skutkujcym uchyleniem si
od odpow iedzialnoci albo zerw aniem rodzinnych wizi w im i wartoci, ktre na
pierw szym m iejscu stawiaj niezaleno. Kobieta, o ktrej mowa, w kocu o d
chodzi od siedemdziesiciokilkuletniej m atki i przeprow adza si do samodzielnego
m ieszkania. Rogers gorco chwali jej postpow anie, uywajc przy tym okrele
nawizujcych do w artoci, ktre chce propagowa: W kocu odcia ppow in
i zdobya si (z pew noci nie bez tru d u ) na to, eby powiedzie: Jestem odrbn
od ciebie osob. Teraz napraw d wituje swj D zie N iepodlegoci, jej czwarty
lipca95. C to jest, jeeli nie przykad przekazyw ania sygnaw sugerujcych
przyjcie okrelonych kulturow ych w artoci?
Jeeli opuszczenie m atki oznacza jednoczenie odrzucenie porzdku m oralne
go w sprawach zwizanych z yciem seksualnym , jest to cena, ktr, zdaniem Carla
Rogersa, kobieta ta pow inna zapaci. Rogers zastanawia si, czy grupa spotkaniowa
zm ienia jej postaw w obec relacji m idzy kobiet a m czyzn, odw odzc j
od ortodoksyjnej m oralnoci? Czy spraw ia, e staa si niestabilna em ocjonalnie?
Bez w tpienia, odpow iedzi na te w szystkie pytania m usi gone tak! O kazao si,
e jest strasznie destabilizujca; w yw oaa gbokie poczucie bycia nieszczli
w ym oraz stan depresji; zm ienia jej relacje z m atk w taki sposb, e d o p ro w a
dzia m atk do histerii; w yw oaa gw atow ne fluktuacje jej reakcji em ocjonalnych;
spow odow aa, e jej m iosne uczucia dla onatego m czyzny stay si dla niej b a r
dziej akceptow alne96.

M im o to, Rogers n ad al trw a na stanow isku, e bya to niew ielka cena

za um oliwienie jej pozbycia si kolejnego jarzm a, w tym w ypadku sdziwej matki.
N a co wyglda taka wolno? N a wyzbyty jakiegokolwiek zakotwiczenia konsum p
cjonizm . W spom niana kobieta egzystuje teraz sam otnie, prow adzi sam odzielne
ycie we w asnym m ieszkaniu, m ebluje je, cieszy si kolekcjonow aniem sztu k i...
i . .. zaczyna zajmowa si troch w ym ylaniem przepisw i sprawia sobie drobne
przyjem noci97. Nawet jeli nie uw iadam ia sobie, co w istocie robi, Rogers by
czynnikiem socjalizacji dla pozbawionych zakotwiczenia m ieszkacw przedm ie
konsum enckiej kultury, ktrzy uwaali, e konsum pcja jest istotniejsza od wizi ro
dzinnych. Nawet K urt Back, ktry jest pozytyw nie nastaw iony do grup spotkanio
wych, uwaa, e ich podstaw jest system w artoci, k t ry sprzyja w ykorzenieniu
i konsum pcji, przenoszc je n ad wizi rodzinne, powcigliwo i sam okontrol.
Z daniem Blacka, dla grup spotkaniow ych najpodatniejszym gruntem byy

RO Z D Z IA 13.

576

now e p rzedm iecia Z achodu, zwaszcza za K alifornia... unaoczniajce b ezpo

redni zw izek m idzy zm ian m iejsca po b y tu a tren in g iem uw raliwiajcym .
D la now o przybyych i dla tych, ktrzy nie byli osadzeni w spoecznoci, grupy
spotkaniow e stay si cenionym i klubam i sam otnych serc. N ow e n o rm y b ezp o
rednioci oraz pozw alanie sobie n a dow iadczanie silnych em ocjonalnych p rze
y, sprzyjaj szybkiej integracji z now ym otoczeniem , ale te po rzu can iu go bez
em ocjonalnej trau m y 9S.

Rogers raczej nie by niedyrektyw ny, kiedy przekonyw a czterdziestoczteroletni kobiet do zerw ania z m atk i naw izania rom ansu z onatym mczyzn;
m anipulow a ni w w yrafinow any sposb, sterujc jej uczuciam i. Jego terapia
opieraa si na penym zestawie kulturow ych w artoci, ktre pasoway jak ula
do konsum pcyjnej kultury tam tych czasw, ale jednoczenie byy te w artocia
mi, ktrych istnienia Rogers nie byby w stanie uzna nawet przed samym sob.
Podstaw wartoci, ktre wyznawa, nie byy dugotrw ae zwizki oraz m oralne
powicenie, lecz moliwoci szybkiego pojaw ienia si bliskoci m idzy i pord
ludm i, bliskoci, ktra nie jest sztuczna, lecz rzeczywista oraz gboka, wychodzc
naprzeciw postpujcej zm iennoci ycia. Tymczasowe zwizki bd w stanie zyska
gbi i znaczenie, jakie dotd przypisyw ano jedynie tym, ktre trw ay przez cae
ycie99. G rupy spotkaniow e byy dla m ieszkacw przedm ie okazj byskawicz
nego zadzierzgania bliskich wizi. Jeeli wizao si to z naw izaniem stosunkw
seksualnych, jeeli ich m aestw a si rozpaday, jeeli cae rodziny ulegay dez
integracji, stajc si zbiorem pozbaw ionych zakotwiczenia jednostek, bezcelowo
przemykajcych si przez wasne i cudze ycie - tak jak to stao si w przypadku
Natalie Rogers i jej crki Frances, ktra bya lesbijk - bya to i tak niewielka cena
za szczytowe doznania, ktrych dowiadczali na grupach spotkaniowych.
W takim systemie w ierno seksualna nie jest w artoci prym arn. Rogers ni
gdy nie przyzna si do um niejszania m oralnego porzdku; wiadcz o tym jednak
delikatne wskazwki, ktre pady z jego ust podczas rozmowy, kiedy w spom nia
o filmie Rachelo, Rachelo, chwalc gw n bohaterk za to, e
bya gotow a akceptow a w asne seksualne uczucia i o d d a si m odziecow i, k t
rego bez w tpienia w yidealizow aa. N ie by to rom ans, k t ry m o n a nazw a u d a
nym ; jej chopak j porzuci, ale m im o to je d n a k nauczya si, e jedynie p o d e jm u
jc ryzyko, m oe praw dziw ie dotrze do drugiego czowieka. Pozostaje jej w anie
ta w iedza i to ona dodaje jej si, eby w yjecha w n iez n a n e 100.

Rogers nigdy nie uyw a sw takich, jak dobry i zy, ale jego terapia,
podobnie jak caa dziaalno, opiera si na jego rozum ieniu tych poj. Terapia
niedyrektyw na z pow odzeniem przeam yw aa bariery obronne, ktre wznosz
neurotycy, aby nie dopuci do siebie praw dy o sobie samych, ktrej z jednej
strony pragn, z drugiej za nie chc. I dlatego w anie w przypadku stosowania
jej wobec osb zdrowych, jako form a socjotechniki i kontroli okazywaa si nawet
jeszcze skuteczniejsza.

LOS ANGELES, 1966

577

Carl Rogers nigdy nie przyzna, e eksperym ent z siostram i niepokalankam i

zakoczy si niepow odzeniem . Fakt ten m oe mie dw ojakie w ytum aczenie: (1)
nie potrafi sam przed sob si do tego przyzna, lub (2) uwaa, e by to sukces.
D ruga z tych moliwoci jest jeszcze gorsza ni pierwsza, gdy dopuszcza, e w swo
im m niem aniu wywiadczy zakonnicom przysug, wyzwalajc je z ciasnych
przestrzeni konw entu. To z kolei stawia przed nam i kolejne pytanie: czy Rogers
posuy si grup spotkaniow j ako broni psychologiczn w ym ierzon przeciwko
Kocioowi katolickiemu? W.R. Coulson, ktry wsppracowa z Rogersem, po trzy
dziestu latach nadal nie potrafi jednoznacznie sobie na to pytanie odpowiedzie.
W wywiadzie opublikow anym w Latin Massw 1994 roku C oulson stwierdzi,
e Rogers praw dopodobnie by antykatolikiem ; w tedy tego nie dostrzegaem ,
gdy chyba sam rw nie nim byem . ywilimy niech do hierarchii [Kocioa].
W innym , pniejszym wywiadzie, k try z n im przeprow adziem , powiedzia, e
poniew a z Rogersem pracow ao wielu katolikw, uwaa na to, co m w i o kato
licyzmie. O statecznie C oulson przedstaw i trzeci moliwo: Z drugiej strony,
nie m usia niczego mwi. G dyby zdoa przycign katolikw do tej metody,
skutek m g by tylko jeden. To bardziej przystaw ao do jego pogldw . Jakie
to byy pogldy, w ida w yranie w jego ksikach. Z daniem Rogersa, grupy spo
tkaniow e um acniay niezaleno jednostki, otw arto i praw o i dlatego nie
sprzyjaj bezkrytycznej w iernoci instytucji. Jako przykad rezultatw dziaania
grup spotkaniow ych przedstaw ia czytelnikowi inform acj, e ksia i zakonnice,
duchow ni i profesorow ie porzucili swoje zakony, kocioy i uczelnie dziki odw a
dze, ktr wynieli z tych spotka, postanaw iajc, e zam iast w ew ntrz instytucji,
bd pracow ali na rzecz zm ian poza ni101.
Daleki od skruchy wobec faktu, e uczestnictw o w grupach spotkaniow ych
doprow adzio zakonnice i ksiy do porzucenia ich pow oania, Rogers uwaa, i
byo to rzecz na wskro pozytywn, a jego sposb przedstaw ienia tej sprawy um o
liwia nam pew ien wgld w jego orientacj religijn oraz zrozum ienie, dlaczego,
doprow adziw szy zakon Sistr N iepokalanego Serca Najwitszej M aryi Panny do
upadku, sdzi, e zrobi co dobrego. Z przytoczonego powyej cytatu wynika, e
kluczem do zrozum ienia intencji Rogersa w sprawie niepokalanek jest zrozum ienie
jego pogldw religijnych, poniew a z braku w skaza zdrow otnych dla prow a
dzenia terapii z siostram i, jedynym w yznacznikiem , n a ktrym m g j oprze,
byy jego osobiste przekonania m oralne oraz religijne. I nie m a tu znaczenia, na
ile delikatnie kierow a rozm ow i do jakiego stopnia skryw a swoje intencje.
Rogers, kongregacjonalista, ktry przez dwa lata uczszcza do sem inarium
Union Theological Seminary, pniej je rzuci i w Colum bia Teachers College zauro
czy si naukam i Johna Deweya. Zawsze niechtnie mwi o religii, a ju szczeglnie
nie by skonny wypowiada si na temat wasnych przekona religijnych. W artykule,
ktry ukaza si w roku 1985, Rogers z aprobat przytacza wypowied uczestnicz
ki warsztatw dotyczc grupy spotkaniowej: Byo to dla m nie gbokie, duchowe
dowiadczenie. Czuam duchow jedno grupy. Razem oddychalimy, odczuwalimy,
nawet wypowiadalimy si identycznie. Czuam m oc siy ycia - czymkolwiek

578

R O ZD ZIA 13.

ona jest, ktra przenikaa kadego z nas'02. Czymkolwiek bya, skonia Rogersa do
chwilowej refleksji nad tym, co transcendentne: Jestem zmuszony uzna, e jak wielu
innych nie doceniaem znaczenia owego mistycznego, duchowego w ym iaru.
Thom as C. O den, dostrzegajc skonno Rogersa do przedstaw iania religii w sposb, ktry niezm iennie stawia j w opozycji do wszelkich struktur in
stytucjonalnych oraz hierarchii, dostrzeg w akceptacji takiej postaw y przez ludzi
narodziny nowej postaci osiem nastow iecznego pietyzm u i opisa to w w yda
nej w 1972 roku ksice Intensive Group Experience: The New Pietism. Cech wspl
n grup spotkaniow ych i pietyzm u jest, jego zdaniem , przekonanie, e religii nie
naley kojarzy z adn instytucj. Jest ona raczej odm ienn form a wiadomoci,
ktra dziki starannie ukonstytuow anym przeyciom em ocjonalnym stym ulow a
nym przez udzia w grupie religijnej um oliwia bezporednie, transcendentalne
dow iadczenie Boga, jak to si dzieje na przykad podczas pozbawionego liturgii
spotkania kwakrw, ktrego istot s spontaniczne, potw ierdzajce w iar wy
powiedzi, wynikajce z poczucia obecnoci i inspiracji D ucha witego, czy te,
jak w przypadku m etodystw , za spraw uw alniajcego em ocje przebudzenia.
W kadym z w ym ienionych przykadw rzeczywiste denie do zm iany porzdku
spoecznego m usi w yrasta z osobistego przeycia i dow iadcze jednostki. Kiedy
postawa taka zaczyna si upow szechnia, przybiera posta ruchw politycznych,
tak jak to byo w przypadku abolicjonizm u w Nowej Anglii. W ten sposb zarwno
pietyzm, jak i grupy spotkaniow e zawsze podkrelay wyszo dowiadczenia nad
posuchem dla autorytetw. Jedynym uznaw anym przez nie autorytetem jest sia
dziaajca w ukryciu, a objawiajca si gosem ducha - D ucha witego albo ducha
jednostki. Rzecz najwaniejsz jest doprow adzenie do zm iany wiadomoci, ktra
z kolei prowadzi do zm ian kulturowych i w duej m ierze wynika z erotycznych oraz
mistycznych dowiadcze jednostek, kiedy dochodzi do spotkania. ladem Odena
poszed Michael Weber, ktry dostrzeg podobiestw a midzy treningiem uwrali
wiajcym a pietystyczn postaci spowiedzi powszechnej. Ojcem Spowiednikiem,
zgodnie z luterask koncepcj kapastw a wszystkich w iernych, m oe by teraz
kobieta albo brat; oto grupa, ktra wysucha i uzdrawia, ktra chroni i akceptuje.
Penitent zostaje wyzwolony z m rokw konfesjonau i zimnej cnotliwoci osobistego
duchowego doskonalenia si101.
W eberowskie ujcie zdem okratyzowanej spowiedzi ujaw nia zwizek midzy
pietyzm em a ilum inatyzm em , dostrzeony rw nie przez innych. Agethen zauwa
a, e istnia on przede wszystkim w protestanckich landach pnocnych Niemiec,
gdzie pietyzm i ilum inatyzm najszybciej si rozwijay, a ich rozprzestrzenienie si
doprow adzio do pow szechnego zaakceptow ania idei owiecenia. Ilum inatyzm
i pietyzm cechow aa skonno do psychologistycznej autoanalizy i sofistyki
psychologicznego ujcia stosow anego w odn iesien iu na przykad do skruchy
za grzechy oraz woli ich wyznawania, co z kolei opierao si na rachunku sum ienia
i obserw acji sam ego siebie104. W szystko to za porednictw em praktyk religijnych
osiem nastow iecznych sekt religijnych, takich jak kwakrzy, zostao przejte i stao
si czci psychicznego zakresu tren in g u uwraliwiajcego.

LOS ANGELES, 1966

579

Ten sam rodzaj m eto d jeszcze w latach pidziesitych stosowali kwakrzy.

M orton Kapan opisuje wydarzenie, ktrego by w iadkiem w roku akadem ickim
1953-1954 jako wykadowca na H averford College, kwakierskiej uczelni pooonej
p o d Filadelfi. Wyszo wtedy na jaw, e jeden ze studentw ywi uprzedzenia wobec
M urzynw. Przez p o n ad rok zespoy zoone z nauczycieli i studentw spotykay
si z nim na specjalnych sesjach, dopki nie owiadczy, e ju wyzby si swoich
uprzedze. Kwakrzy nazywali to delikatn perswazj, ale, zdaniem Kapana, byo
to zwyke pranie m zgu; wczesna posta m etody organizow ania presji niewielkiej
grupy na jednostk, ktrej rozwiniciem by trening uwraliwiajcy. Nie rozumieli,
e, m oim zdaniem , dla tego m odego czowieka lepiej by byo, eby zachowa swoje
uprzedzenia, ni aby p o d d an o go ta k bezw zgldnem u p ran iu m zgu105.
Jedna z fu n d acji b u dzcych najgorsze skojarzenia, Josiah M acy Jr. Fo
undation, swoj gorliwo w finansow aniu wojny psychologicznej oraz rzeczy
takich, jak piguka antykoncepcyjna, wyw odzi z kwakierskiej tradycji prostoty,
szczeroci i pow icenia w subie ludzkoci, czego odzw ierciedleniem m a by
ycie jej zaoycielki, Kate M acy Ladd. K leiner rw nie - zwaywszy na rodo
wisko rodzinne czynnych uczestnikw wojny psychologicznej, ktrzy wymylili
trening uwraliw iajcy - nie widzi niczego zaskakujcego w fakcie, e trening w
m a podteksty religijne. I tak na przykad, ojciec M cG regora
by duchow nym ze rodkow ego zachodu; w yrs w wielkiej tradycji am erykaskiej
i utosam ia si z w ielk, liberaln tradycj am erykaskiego protestantyzm u, tra
dycj myli R alpha W aldo E m ersona, sp o tk a kw akrw i w splnego budow ania
stod. By m oe nie byo to spraw przypadku, e ta k wiele innych osb zw i
zanych z N TL - Lee B radford, Ken B renne, R on Lippitt i Carl Rogers, sawny
ordow nik g ru p treningow ych - w yw odzili si z p odobnych rodow isk ... Tradycyj
ny pietyzm religijny to sia (rozum iana jako legitym izacja m o ralna) i u k ierunkow a
nie zabiegw socjotechnicznych - oba te elem enty o d sam ego pocztku byy cech
grup spotkaniow ych, co nie u m k n o uw adze specjalistw o d p ran ia m zgu, takich
jak Edgar Schein, ktry by doskonale wiadomy, e okrelone w iczenia i zadania
staw iane przez prow adzcego, m og praktycznie zm usi grup do intensyw niejsze
go kom unikow ania si tu i teraz oraz w ikszego zaangaow ania em ocjonalnego106.

Jako e konfesyjne aspekty grup treningow ych czyniy z nich form ilum inatyzm u, oznaczao to rw nie, i byy rodzajem spoecznej kontroli, ale po n ie
wa postrzegano je przez pryzm at am erykaskiego pietyzm u, ludzie, ktrzy owe
techniki stosowali, m ogli rozgrzesza si z wszelkich nieczystych intencji - i tak
chyba byo w przypadku Carla Rogersa. O n po prostu jedynie wyzwala zakon
nice z ich konwentw, gdzie byy niew olnicam i Babiloskiej Nierzdnicy. Skoro
Luter w taki sam sposb znalaz sobie on, dlaczego wic wychowani w tej samej
tradycji A m erykanie m ieliby uwaa to za naganne? G rupy treningow e dokonay
zdem okratyzow ania ilum inatyzm u. Byy take typow ym produktem angielskiej
doktryny, ktra unikaa jaw nego stosow ania siy i dla osignicia celw wolaa
posugiw a si tajem nym i stow arzyszeniam i, dziaajcym i na sposb m asonerii.

580

R O ZD ZIA 13.

Carl Rogers w roli prowadzcego grup zawsze przedstaw ia si jako ten, kt

ry do niczego swoich klientw nie zm usza i by p o d tym wzgldem klasycznym re
prezentantem nie tylko angielskiego w iatopogldu, ale te ruchw religijnych,
bdcych jego odzw ierciedleniem , oraz tajnych stowarzysze, ktre w prow adzay
go w ycie. Podobnie jak N ew ton, Rogers nie stawia hipotez. Terapia, ktr przed
stawia jako niedyrektyw n i skoncentrow an na kliencie, bya jednak m etod
stosow an przez ilum inatw dla uzyskania psychicznej kontroli nad jednostk
poprzez finezyjne m anipulow anie jej uczuciam i (epigoni Rogersa nie posugiwali
si ju m anipulacj rw nie subtelnie jak on). Czynic grupy spotkaniow e form
egzoterycznego wyzwolenia a jednoczenie tajem nej kontroli, Rogers zapropo
now a co w peni zgodnego z w asn tradycj religijn oraz spucizn etniczn.
Kiedy za zastosowa swoje m etody na chtnej i niczego niepodejrzewajcej grupie
kalifornijskich zakonnic, w ykorzysta ow technik w sposb cakowicie zgodny
z interesam i w arstw y etnicznej, ktrej by czonkiem i ktra w tam tym czasie bya
ju zaangaowana w kulturow wojn dom ow w ym ierzona przeciwko Kocioowi
katolickiem u.
Rogers o wasnej przynalenoci etnicznej w ypow iada si jeszcze bardziej
niechtnie ni o swoich pogldach religijnych, ale Natalie Rogers, w sobie waciwy
sposb, uzupenia t luk. W Emerging W oman napisaa:
W yrosam na cakow it agnostyczk, osob pragm atyczn, sceptycznie n asta
w ion w obec wszystkiego, co dotyczyo religii albo duchow oci, tw ardo stpajc
po ziem i. Pogardliw ie o d n o siam si do koncepcji Boga i ycia po m ierci. Na stu
diach jedyn filozofi, kt ra zyskaa m oj akceptacj, bya E m ersonow ska kon cep
cja N adduszy 107.

O pisujc system w artoci m oralnych, w ktrym j wychowywano, Natalie

pisze: dorastaam w czasach, kiedy wielu z nas przekazyw ano takie oto kom uni
katy: Dziewczta pozostaj dziew icam i a do lubu, ale te: kontrola urodze
i planow anie rodziny s praw em i obow izkiem kadej odpowiedzialnej pary108.
W innym m iejscu Natalie chwali swoj m atk za to, e otwarcie opow iadaa si
za praw em kobiet do dokonania w yboru, czy i kiedy m aj zaj w ci109. Rw
noczenie jed n ak krytykuje j za to, e w niew ystarczajcy sposb zadbaa o jej
edukacj seksualn, tak aby uw olni j o d m oralnych uprzedze zwizanych z sek
sem: Cho bya postpow a politycznie - pow icaa czas na dziaalno w ruchu
M argaret Sanger i Planned P arenthood - jej stosunek do m ojego postpow ania
nie by zbyt liberalny... M idzy czterdziestk a szedziesitk nie wykorzystaa
sposobnoci, aby w w ikszym stopniu by sob - bardziej niezalen w pracy
artystycznej i w peni efektywn [w dziaalnoci na rzecz] Planned P arenthood110.
Z caoksztatu relacji Natalie wynika, e czonkowie jej rodziny byli typowymi
postpow ym i w aspam i, przedstaw icielam i grupy etnicznej, ktra zaakceptowaa
stosow anie antykoncepcji, a w konsekw encji w ydaa eugeniczn w ojn tym
grupom , ktre jej stosowa nie chciay, czyli gwnie M urzynom i katolikom .
P opieranie organizacji P lan n ed P a re n th o o d dla p o k o lenia rodzicw N atalie

LOS ANGELES, 1966

581

byo rw noznaczne ze w spieraniem eugenicznej krucjaty, wynikajcej z obaw,

jakim i napaw a waspw zrnicow any spoecznie przyrost naturalny. Wczywszy
stosow anie antykoncepcji do swego kodeksu m oralnego, stali si lepi na to, e
jest ona sprzeczna z pozosta czci ich zasad m oralnych. W rezultacie rodzina
Rogersw doczya do wielkiego w aspowskiego projektu etnicznego, ruchu eugenicznego, ktrego m o torem bya P lanned P arenthood, w okresie pow ojennym
przeksztacona w cen tru m antykatolickiej krucjaty. W.R. C oulson nie pam ita,
aby rozm aw ia o swojej licznej rodzinie z Rogersem , ale jego ona w spom ina,
e po urodzeniu sidm ego dziecka dostaa pudeko zapaek z adresem Planned
Parenthood. Pam itaa rwnie, e H elen Rogers przekazaa dotacj w wysokoci
dziesiciu tysicy dolarw na rzecz teje organizacji.
Z pow odu popierania Planned P arenthood C arl Rogers w szed w konflikt
etniczny z katolikam i, ktrzy uczestniczyli w prow adzonych przez niego zajciach
terapeutycznych. To, e nigdy o tym nie w spom nia, w ynikao w rwnej m ierze
z jego osobowoci, jak i przynalenoci etnicznej, gdy nie byoby dla niego w ygod
ne ani korzystne, gdyby w ystpi z jak jaw n czy w rog deklaracj o jednoznacz
nej intencji. W ksice pow iconej g rupom spotkaniow ym napisa: Prowadzcy
jest m niej skuteczny, jeli naciska na grup, m anipuluje ni, ustanaw ia zasady
jej funkcjonow ania, stara si kierowa ni w sposb, k t ry realizuje jego wasne,
nieujaw nione cele i denia111. Podczas utrw alonego na tam ie w ideo wywiadu
z roku 1976 Rogers pow iedzia W arrenow i Bennisowi:
N ikt nie bdzie w iedzia, d okd zm ierzam , d opki nie zajd n a tyle daleko, e
nikt ju m n ie nie zatrzym a... I w istocie, w duej m ierze tak im w anie sposobem
id przez ycie. N ikt (m ieje si Rogers) nie bdzie w iedzia, d okd zm ierzam , d o
pki nie zajd na tyle daleko, e nikt ju m n ie nie zatrzym a, to jed n a rzecz... ale nie
lubi take, kiedy kto m i w ty m p rzeszk ad za... To dziw ne sowo w ty m m iejscu,
gdy w ydaje si dysonansem , ale p o d am ni p o n iek d u k ra d k ie m 112.

W tym sam ym wywiadzie Rogers pow iedzia, e pom ys nieingerow ania

zapoyczy od sw oich rodzicw i n ad a tem u rew olucyjny w ym iar: Jednym
z najbardziej fascynujcych aspektw sprawowanej nade m n wadzy rodziciel
skiej byo to, e robiono to tak delikatnie, i nie w ydaw aa si ona przym usem .
Byem grzecznym chopcem , ale m iaem w raenie, e tak wanie pow inno by.
Nie wydawao m i si, e jestem taki w brew wasnej woli.
Bennis: To piknie. M arks pow iedzia, e oznak zniewolenia jest to, e
czowiek nie zdaje sobie z niego spraw y.
Rogers: Jest w tym duo praw dy113.
M w ic to, R ogers n ajw y ran iej z a p o m n ia , e m o ra ln e zachow anie
jest rzecz naturaln, poniew a, jak m w i Pismo, jest ono wypisane w ludzkim
sercu. W czasie, kiedy u dziela tego w yw iadu, Rogers cakow icie ju przej
pogld W atsona, e czowiek nie m a adnej okrelonej natury. W szystkie jego
cechy s skutkiem uw arunkow ania, a kada m etoda i technika w arunkow ania
jest potencjalnie pran iem m zgu. Rogers jednak, w przeciw iestwie do W atsona,

582

RO Z D Z IA 13.

potrafi to robi finezyjnie i - uyjm y jed n ak tego sowa - ukradkiem . Jako e

nigdy nie dziaa w prost, nie sposb byo m u si przeciwstawi. N iedugo po wy
goszeniu przez niego odczytu w Sonom a State (1969), w ktrym wyliczy cechy
i przym ioty czowieka przyszoci, jeden z kolegw Rogersa pow iedzia o nim ,
e jest dosy rew olucyjny. Rogers przyswoi sobie to okrelenie i posugiw a si
nim a do mierci.
N atalie prbow aa i za w skazaniam i ojca, ale nie bardzo si jej to udao.
Mj ojciec, Carl Rogers, by dla m nie wiatem, z ktrego pochodz moje filozoficz
ne korzenie. Ceni integralno kadego czowieka i daje tem u wiadectwo nie tylko
sowem, ale take przykadem w asnego ycia. Nigdy nie stara si dom inow a,
kontrolow a czy stara si m nie do czegokolwiek nakoni. Czuj si akceptowana
i doceniana naw et wwczas, kiedy si ze sob nie zgadzam y114.
Nikt nie jest do niczego przym uszany podczas jego terapii. A raczej, nikt tego
nie zauwaa. w finezyjny system kontroli, o party na m anipulow aniu uczuciam i,
m ia jednak niepodane konsekwencje dla grupy etnicznej, ktra wykorzystywaa
go jako narzdzie wojny ze swymi przeciwnikam i. Jedn z nich by pokoleniowy re
gres tych, ktrzy w taki sposb si ni posuyli. Zapocztkowao go seksualne wy
zwolenie generacji Carla i Helen, kiedy zacza ona stosowa antykoncepcj, cho
ludzie ci postrzegali to oczywicie inaczej. Fatalny ten krok w kolejnym pokoleniu,
do ktrego naley Natalie, zaowocowa rozw odam i, cudzostw em , m asturbacj,
zayw aniem narkotykw i obsesyjnym w yuzdaniem seksualnym , a w jeszcze n a
stpnym - do ktrego zalicza si crka Natalie, Frances Fuchs, obecnie kalifornijska
aktywistka politycznego ruchu lesbijek - hom oseksualizm em .
W aspowska elita zdecydow aa si na antykoncepcj i w ojn psychologicz
n, widzc w tym sposb na pokonanie katolikw i zachow anie dotychczasowej
hegem onii kulturow ej, ktra wym ykaa im si z rk. O statecznie jednak strategia
ta obrcia si przeciwko nim , poniew a ich wasne dzieci zaakceptoway doktryn
seksualnego wyzwolenia z wikszym zapaem i gorliwoci ni dowiadczajcy
seksualnej represji katoliccy ksia oraz zakonnice, ktrzy przyjm ujc j, sami
skazywali si na odejcie z Kocioa. Ostatecznie rewolucja seksualna bya przecie
tylko innym okreleniem na antykatolick kam pani, a Carl Rogers, wspczesny
pietysta, stara si zniszczy owych ksiy i zakonnice, wyzwalajc ich, albo wy
zwoli ich, niszczc to, co uczynio z nich katolikw.
Pewien katolicki ksidz napisa:
Z an im zetknem si z gru p am i spotkaniow ym i, nigdy nie dow iadczaem w a
snego ja z tak intensyw noci. Pniej za akceptacja i m io ze strony grupy,
ktra z tak w raliw oci o d n o sia si do m ojego zakam ania, byy niczym dar, na
k t ry wczeniej naw et nie m iaem nadziei, gdy do tam tej p o ry nie niem nawet,
e istnieje... Byem w tedy w sem inarium i zostaem w ywicony na ksidza. Ale
m oje pow oanie kapaskie zostao odm ien io n e we m n ie sam ym i w tym , co poza
m n. We m nie, poniew a z chopca staem si m czyzn. W tym , co poza m n,
gdy znaczniej sw obodniej zaczem p odchodzi do kwestii autorytetu i ludzkiego
szacunku. W ew ntrznie byem o wiele bardziej obecny dla sam ego siebie i dlatego

LOS ANGELES, 1966

583

take dla innych; m oja skuteczno w pracy dorad cy i terap eu ty zwikszya si o sto
procent. Zaczem si stawa... O wiele wiksz nadziej pok ad am teraz w przyszo
ci czowieka. Skoro bow iem potrafim y dotkn siebie naw zajem jako osb, tak jak
to si dzieje na grupach spotkaniow ych, wwczas dla kadego z nas rozpoczyna si
odkupienie; otrzsam y si z przypom inajcej m ier egzystencji sam otnoci oraz
pom niejszenia, stajc przed m oliw oci dow iadczania p eni ycia. Mog praw dzi
wie pow iedzie ludzkoci tak, gdy w gboko osobisty sposb, w ktrym gbia
uczucia dorw nuje gbi przem yle, dane m i byo odkry, e kady czowiek na
wiecie jest niew yczerpan skarbnic ycia i m ioci, kt r trzeba jedynie otworzy,
aby staa si nam dostpna dla w asnego ubogacenia i dla pokrzepienia in n y ch 115.

W innych ksiach terapia nie wyzwalaa a tak wielkiej dawki optym i

zmu. W eber przytacza histori pew nego sem inarzysty z Niem iec, ktry uczest
niczy w treningu uwraliwiajcym . O to fragm ent jego relacji: czuem si jak
pozbaw ione wasnej woli narzdzie w rkach prow adzcego grup. Kade wicze
nie wyzwalao we m nie pragnienie zw rcenia na siebie jego uwagi i pozyskania
jego uznania. N ie potrafiem si ju m odli i cierpiaem take na zaburzenia
psychosom atyczne" 6.
10
g ru d n ia 1968 roku Thom as M erton zakoczy wanie wygaszanie p
rannego w ykadu na konferencji w Bangkoku i zwrci si do obecnych na sali,
mwic, myl, e czas znikn. M ertonow i udao si wanie wyj z seksualnego
kryzysu, ktry pow anie zagrozi jego duchow nem u pow oaniu. Zerw a zwizek
z M., po czci dlatego, e obaw ia si zniew olenia potrzeb wasnego ciaa, po
czci za z racji obiektywnego faktu, i m oje luby to co wicej ni jurydyczna
pow inno. M a to bow iem gbokie, osobiste i duchow e korzenie. Nie m og
by w zgodzie ze sob, nie bdc w zgodzie z tak gbokim zobow izaniem 117.
Po wygoszeniu owego tajem niczego zdania do uczestnikw konferencji w Bang
koku, M erton poszed do swojego hotelow ego pokoju i tam , kpic si w wannie,
niechccy zrzuci do w ody wentylator; poraenie prdem spowodowao oparzenia
i wywoao m iertelny atak serca.
Mniej wicej w tym sam ym czasie siostra M ary Benjam in z zakonu niepokalanek postanow ia zrzuci habit i odej z konw entu. O powiadajc o swoim posta
nowieniu, nie pow iedziaa jednak, e na podjcie takiej decyzji m ogy mie wpyw
skutki jej seksualnych praktyk. W spom niaa jedynie, e zm ieniy one jej w yobra
enia o konwencie, ktrego m u ry zacza teraz postrzega jako wizienie.
Strach, ktry przygna m n ie tutaj w p oszukiw aniu ochrony, straci sw moc.
K onw ent m g ju teraz jedynie m n ie ogranicza. C a dusz dow iadczaam godu
ycia, ktre odtrciam jako dziecko. Przyszed czas, by to nadrobi. C zuam si jak
dugodystansow iec, ktry m a w anie wybiec na pierw sz m il m a ra to n u 118.

Pierwszym okreniem na trasie w spom nianego m aratonu by wyjazd siostry

M ary do Nowego Jorku w 1970 roku. Poleciaa tam sam olotem z walizk w y
penion ubraniam i z lum peksu. Tam nawizaa stosunki seksualne z niejakim

584

R O ZD ZIA 13.

Larrym , ktry we nie ssa kciuk. Uprawiaa tam te seks z innym i mczyznami,
od ktrych zarazia si pasoytam i przenoszonym i drog pciow. Pniej, znu
dzona kochankiem , w daa si w jeszcze bardziej przelotne rom anse z lesbijkami,
a w kocu, za podszeptem politycznych i duchow ych prdw, ktrych nigdy nie
bya w stanie poj, ogosia si lesb. W tedy zacza poszukiwa lesbijskiego
odpow iednika w splnoty, ktr porzucia, odchodzc z konw entu Sistr N ie
pokalanego Serca Najwitszej M aryi Panny. W poow ie lat osiem dziesitych
znowu m ieszkaa sam otnie, czasem w rozstaw ianym w lasach nam iocie, gdzie,
jak tw ierdzia, w chodzia w kontakt z ducham i.
ycie A nn Cam pbel po opuszczeniu klasztoru w 1971 roku potoczyo si
bardzo podobn kolej. Pierwsze dow iadczenie seksualne m iaa w 1969 roku;
m iaa wtedy trzydzieci lat. Skutki tego kroku byy zbiene z tym , co przewidziaby
W ilhelm Reich:
Stopniowo przestaam uczestniczy we mszy oraz sakram entach. Rozkad naszych
zaj by wtedy tak elastyczny, e nikt tego nie zauway. Czasami chodziam do spo
wiedzi i robiam aluzje do m oich wystpkw; czasami z poczuciem winy przystpow a
am do kom unii i prosiam Boga o wybaczenie. I tak trw ao to przez dwa i p ro k u 1i9.

Kiedy w kocu w roku 1971 odesza z konw entu, tw ierdzia, e powodem

tego byy moje przekonania dotyczce spoecznej sprawiedliwoci, rwnoci raso
wej, pokoju oraz sw obody intelektualnej. Pitnacie lat pniej, po tym, co w tym
okresie przeya, w yjanienia te nie byy ju dla niej samej rw nie przekonujce,
jak kiedy. Prawdziw przyczyn jej odejcia z konw entu byy pow ody natury
seksualnej: Uznaam w kocu, e m oja mio do tej kobiety jest sprzeczna ze zo
onym i przeze m nie lubam i. A skoro tak, to jest ona sprzeczna z Boym planem .
Byam gotowa paci za to poczuciem winy i duchow ego cierpienia, dopki si
z tego nie wyplcz. Moja teologia wyzwolenia m nie opucia120.
N iezdolna znale ukojenia ani w religii, ani w jej odrzuceniu, Campbell
prbow aa topi swj bl w alkoholu, ale alkohol da jej jedynie poczucie, e u tra
ciam kontrol nad swoim yciem121. W kocu, kiedy alienacja bdca skutkiem
wyzwolenia od klasztornego ycia oraz zerw ania wizi rodzinnych bya ju dla
niej nie do zniesienia, picie, aby w ym aza co czuam , stao si nocnym rytuaem .
Kiedy bye zakonnice, takie jak A nn Cam pbell, napraw d potrzebow ay terapii,
nie byo nikogo, kto by j im zapewni. A patrzc wstecz, co ludzie pokroju Carla
Rogersa m ogliby im zaoferowa? Przecie byy ju w yzwolone - take od seksual
nej represji. Co wicej m oga im da terapia, ktrej pocztek stworzyli iluminaci,
skoro ofiara przyja w artoci i sposb m ylenia, m ajce zapewni jej szczcie?
W roku 1970 zakon Sistr Niepokalanego Serca Najwitszej M aryi Panny znikn
ze sceny. O peracja si udaa; pacjent um ar.
M niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy rozpad si zakon niepokalanek,
po rozwodzie terapeuty H arryego, on i bya zakonnica Genevieve wzili lub.
Rwnie w tym sam ym czasie, po pobycie w Esalen i rogersow skim C enter for the

LOS ANGELES, 1966

585

Person w La Jolla, ojciec Kieser postanow i podda si terapii prow adzonej przez
terapeut o oglnej orientacji egzystencjalno-jungow skiej, ktra wzbudzia moj
sym pati1 . Jak pisze Kieser, terapeuta
nie prbow a interpretow a m ojego postrzegania przez pryzm at wasnych d o g m a
tycznych pogldw (o ile w iem , nie m ia takich). N igdy te, poza sam ym procesem
terapeutycznym , nie sugerow a m i adnego sposobu postpow ania. Jego praca p o
legaa na p om aganiu mi w dojciu do prawdy. Do m n ie za, dziki w olnoci uzy
skanej za spraw now o odkrytej prawdy, ktrej p o zn an ie mi um oliw i, naleao
podejm ow anie decyzji121.

Przytaczajca w ikszo am erykaskich katolikw, podobnie jak ojciec

Kieser, nigdy nie dow iedziaa si, skd nadszed cios. Przegrali kulturow wojn,
o ktrej nawet nie wiedzieli, e jest przeciw n im prow adzona. Poniewa za katolicy
ow wojn przegrali, jej zwycizcy w ykorzystali te sam e techniki - wojn psy
chologiczn, fem inizm , kontrol urodze, pornografi, grupy spotkaniow e - aby
podporzdkow a sobie wiksze obszary am erykaskiego ycia i wiksze obszary
wiata. W cigu kolejnych trzydziestu lat trening uwraliwiajcy w prow adzono do
szk publicznych, gdzie przedstaw iano go p o d najrozm aitszym i przykrywkam i,
na przykad jako ksztacenie charak teru , inform acj o narkotykach i wycho
wanie seksualne, bd te pod nazw am i w asnym i program w edukacyjnych:
DARE, Deciding, Tribes, Valuing Values, Choices and Decisions, the M ichigan
Model, Magic Circle, Me-ology, Q uest, H eres looping at you, Values and Choices,
Project Charlie, DECIDE etc. Atakowani w takiej form ie przez najgorsz posta
inynierii spoecznej am erykascy uczniow ie zostan wcieleni do oddziaw
szturm ow ych nowego, popraw nego politycznie m ilenium 124.

ROZDZIA 14

NOWY JORK, 1969

od koniec lat szedziesitych Jack Kerouac cieszy si saw twrcy ruchu,
ktry, jego zdaniem , coraz bardziej odchodzi od tego, w co wierzy. Gdy
ludziom , takim jak M ike Wallace mwi, e beat jest skrtem od beatific*, zapadaa sceptyczna lub niezrczna cisza, po czym zm ieniano
tem at. Jesieni 1968 roku W illiam F. Buckley zaprosi go do swojego program u
telewizyjnego Firing Line, aby Kerouac w ypow iedzia si na tem at wanie pow sta
jcego ruchu hippisowskiego. A utor W drodze pocign yk w hisky z kubka do
kawy, po czym oznajmi: Hipisi to najwyraniej jaki rodzaj ruchu dionizyjskiego.
Bezskutecznie i chaotycznie odw odzony od bronienia hipisw jako dobrych dzie
ciakw, zdenerw ow any Kerouac zaatakow a swojego koleg beatnika, Lawrencea
Ferlinghettiego za przeksztacanie treci, ktre, zdaniem Kerouaca, byy w istocie
katolickie i radosne, w bitnikow ski bunt, bitnikow skie pow stanie, sowa, k t
rych, bdc katolikiem , nigdy nie uywam. Kerouac coraz bardziej odsuw a si
od ruchu, ktry stworzy. Sta si by m oe poboniejszy, ale rw noczenie pi
coraz wicej, a to sprawiao, e jego pobono w najlepszym razie sprawiaa w ra
enie niekonsekw entnej, w najgorszym za groteskowej. Pijastw o rycho zrobio
swoje i przyszo m u za nie zapaci. 20 padziernika 1969 roku Jack Kerouac dosta
krw otoku przeyku, ktry by skutkiem w ielu lat picia alkoholu. W rodku nocy
m atka zawioza go do szpitala w. A ntoniego, gdzie 21 padziernika 1969 o 5:30
zm ar m ierci typow dla alkoholika.
Tu przed wyemitowaniem Firing Line, jadc w ind do studia, Kerouac roz
mawia krtko z jednym z zaoycieli nowojorskiego zespou Fugs, Edem Sandersem, ktry chcia m u opowiedzie, jak bardzo jego ycie zainspirowao jego tw r
czo. Odpowied Kerouaca by krtka: Odpieprz si ode mnie, dzieciaku. Mniej

Bogi, zbawienny, uszczliwiony (przyp. tum.).

588

R O ZD ZIA 14.

wicej w tym samym czasie, kiedy Kerouac po raz ostatni wystpowa w telewizji,
inny czonek zespou Fugs, Tuli Kupferberg, pozna jugosowiaskiego filmowca
D uana Makavejewa. Makavejew przebywa w Nowym Jorku, gdy otrzym a wa
nie grant od Fundacji Forda. Po spotkaniu z Kupfenbergiem i jego przyjacimi
Makavejew w pad na pom ys zrobienia filmu dokum entalnego z gatunku realizuj
cych wartoci spoeczne, czyli inaczej mwic, penego nagich kobiet uprawiajcych
seks. Mia to by film powicony postaci W ilhelma Reicha, poniewa Nowy Jork
by wwczas centrum wiata kultury i z tego powodu wanie tutaj powinien dokona
si jego wielki powrt. Reich zm ar w roku 1959 w wizieniu w Lewisburgu, w stanie
Pensylwania, skazany za sprzeda akumulatorw orgonu Amerykaskiej Agencji ds.
ywnoci i Lekw. U m ar w przekonaniu, e prezydent Eisenhower wysya nad wi
zienie samoloty wojskowe, eby m u doda ducha, i nadal majc nadziej, e otrzyma
dotacj od Rockerfellows na swoje badania orgonu. Reich, ktry dziesi lat pniej
powrci z martwych, nie by jednak reinkarnacj czowieka, ktry sprzedawa aku
m ulatory orgonu i popiera prezydenta Eisenhowera, lecz tym, ktry w roku 1930
organizowa w Berlinie ruch sex-polu.
W roku 1969, N ow a Lewica ponow nie o d k ry a prace Reicha. C ho ich
autor nie y ju od dziesiciu lat, to jed n ak nie m iao znaczenia. Reich, ktrego
dokonania postanow ili prom ow a kulturow i rewolucjonici, przesta pisa i publi
kowa w 1933 roku. 4 stycznia 1971 roku C hristopher Lehm ann-H aupt napisa re
cenzj kolejnego w ydania (Farrar Straus) Psychologii mas wobec faszyzm u, co byo
wiadectwem , e pow rt Reicha zaczyna by traktow any pow anie. Wilhelm
Reich, austriacki seksuolog i w ynalazca tak zwanego akum ulatora orgonowego,
pow rci - ogosi L ehm ann-Flaupt, ktry w teje samej recenzji postaw i tez,
e Reich by ojcem m odej kultury, rewolucji seksualnej i ru ch u feministycznego.
Ponadto lepiej ni M arcuse czy dokonania Freuda z filozofi M arksa, o czym
wiadczy m iao zwaszcza jego credo, e czowiek seksualny to czowiek wyzwo
lony od autorytetw , religii oraz m aestw a. Innym i sowy, pogldy Reicha wy
daj si bardzo sensow ne, a przynajm niej s takie dla kogo, kto sympatyzuje
z celami rewolucji seksualnej. L ehm ann-H aupt by do tego stopnia zauroczony reichowsk wizj seksualnego wyzwolenia, e postanow i naw et zrewidowa swoje
pogldy na jego teori orgonu. By m oe czas ponow nie przemyle wszystkie
dokonania W ilhelm a Reicha - pisze w zakoczeniu swojej recenzji.
C ztery m iesice pniej, 18 kw ietnia 1971 roku, New York Tim es wrci
do sprawy Reicha, tym razem powicajc jego myli obszerny artyku w niedziel
nym magazynie. W Wilhelm Reich: The Psychiatrist as Revolutionary David Elkind
opisywa, jak studenccy k om unardzi w Berlinie obrzucali policj egzem plarzam i
Psychologii mas wobec fa szy zm u w m ikkiej opraw ie (czy to, e nie rzucali w nich
ksikam i w tw ardych okadkach, w ynikao z dobrego serca, czy moe z oszczd
noci?). Reich znow u staje si postaci yw w caej Europie, przez studentw
dom agajcych si reform spoecznych jest traktow any jak bohater lub wity,
a wielu m odych A m erykanw odkryw a teraz, e Reich jest w duej m ierze
ich w zorem rew olucjonisty. I to wanie byo tu najwaniejsze, poniew a jego

N O W Y JORK, 1969

589

przesanie byo bardziej pocigajce dla am erykaskiej lewicy, ktra uwaaa, e

moe doprow adzi do upadku pastw a dziki seksualnej rozpucie, bez sublimacji,
ktr postulow a Freud i bez rewolucji politycznej goszonej przez M arksa.
Latem 1971 roku na ekrany wszed film Duana Makavejewa, ktry zacz kr
ci w Stanach Zjednoczonych dziki grantowi uzyskanemu od Fundacji Forda. Nosi
tytu WR: Mysteries ofthe Organism. Podobnie jak I am Curious (Yellow), by miesza
nin pornografii oraz politycznych tyrad, co m iao upewni widza, e jest to obraz
spoecznie zaangaowany, a wszelkie oskarenie filmu o obsceniczno jest nieuzasad
nione. Byy w nim take sceny ukazujce Tuliego Kupferberga, ktry w wojskowym
hemie i z karabinem M16 w doni zaczepia ludzi na ulicach Nowego Jorku. Przekaz
polityczny tego obrazu by oczywisty. Nowa Lewica chciaa potpi Stalina i jedno
czenie amerykaski imperializm, kreujc w tym celu mistyczn jedno we wspl
nocie, opart na akceptacji coraz wikszego pobaania seksualnym zachciankom.
Przypominao to postulat czy mio, nie wojn, lub nieco bardziej rozbudowan
jego wersj, ktre zdaniem Makawejewa, byy pokosiem przesania Reicha. By
kim w rodzaju wspczesnego proroka - powiedzia Makawejew w wywiadzie,
ktry ukaza si w 1971 roku w zimowym num erze Film Quaterly. Zapocztko
wa w Niemczech ruch sex-polu; w 1930 roku m ia on trzydziestu tysicy czonkw
i organizowa prelekcje we wszystkich zaktkach kraju. Reich marzy, eby Partia
Komunistyczna organizowaa m odzie wok sal tanecznych, aby nie ciga jej na
nudne polityczne odczyty, chodzio o to, eby bra modych, takim i jakimi s1. Ozna
czao to oczywicie zachcanie do masturbacji. W latach trzydziestych Reich napisa:
Seksualno-ekonom iczne dow iadczenia kliniczne ucz nas, e ci, ktrzy nigdy
nie m ieli odw agi si m asturbow a, m aj najm niej k orzystne rokow ania. U czucia
seksualne s tu m io n e (przez pew ien czas naw et z p ow odzeniem ), genitalia p o z o
staj nieuyw ane, a kiedy a u to ry tarn e spoeczestw o w k o cu zezw ala n a uzyska
nie spenienia, genitalia zaw odz, gdy zardzew iay2.

W ten sposb am erykascy rew olucjonici zajm ow ali si upew nianiem

si, e ich genitalia nie zardzew iay, um acniajc w sobie jeli nie wol obalenia
pastw a, to z pew noci odwag do m asturbow ania si. M akawejew du cz
swego filmu pow ici osigniciom Betty D odson, znanej autorce rysunkw
erotycznych oraz m alarce erotycznych obrazw , ktrej specjalnoci byo uczenie
kobiet m asturbacji, gdy dziki niej czuj si one no w iesz... bardzo w yzwolo
ne3. Aby zasugerowa historyczn cigo wpyw w Reicha, na ekranie w idzim y
napisy: Berlin, 1 m aja 1931 ro k u ... Belgrad, 1 m aja 1971 roku, po czym pojawia
si Betty D odson i opow iada o pew nej kobiecie, ktra uczestniczya w jednej
z tych grup w yzw olenia kobiet, grupie rozw ijania w iadom oci... napraw d nie
m iaa adnego dow iadczenia w m asturbacji, adnego o tym pojcia! Bya po
trzydziestce... nie m asturbow aa si, bya cakowicie uzaleniona o d ... mczyzny,
partnera, ktry zapew nia jej orgazm , co sam o w sobie jest ju o h y d n e ... zacza
si m asturbow a i bya zaskoczona... niektrym i rzeczam i, ktrych przy tym
dowiadczaa, a jej orgazm sta si o wiele silniejszy4.

590

RO Z D Z IA 14.

N a wypadek, gdyby czytelnik filmu nie w idzia, D avid E lkind podnis ten
sam tem at w artykule w New York Tim esie: Reich zauway, e zawsze, kiedy
pacjent inform ow a go, e m asturbujc si, osign pene zadowolenie, sym ptom y
jego zaburze saby. Reich postanow i zatem podda psychoanalizie poczucie winy
pacjenta z pow odu m asturbow ania si. Z chwil kiedy owe chroniczne poczu
cie w iny ulegao zm niejszeniu i pacjent by w stanie m asturbow a si regularnie
i z penym zaspokojeniem , objawy zaburze ustpow ay do poziom u, ktry w stop
niu dotd dla niego niem oliw ym do osignicia pozw ala m u wywizywa si
z pracy oraz udziela si towarzysko5. W filmie pojaw iy si oczywicie sceny
erotyczne z udziaem szczodrze obdarzonej przez natur Mileny, ktra uprawia seks
z onierzam i, a nastpnie wygasza kwestie, bdce typowo reichowskim bekotem,
na przykad: Tkanka ciaa pozbaw iona yciowej energii zm ienia si w tkank
now otworow . Rak to h isteria kom rek skazanych na mier. Rak i faszyzm s ze
sob blisko spokrew nione6. M ateria filmowy o m asturbacji, jak si okazuje, nie
jest tak stymulujcy, jak rzeczywista aktyw no seksualna.
Film Makawajewa wyznacza szczyt pom iertnej popularnoci Reicha. Tech
niki m anipulacji pow stae na bazie reichow skich analiz byy udoskonalane w pla
cwkach takich, jak Esalen; robili to ludzie pokroju Fritza Perlsa, a stosow ano
je w m iejscach w ydaw aoby si zupenie nieoczekiw anych, na przykad w sem i
nariach duchow nych. Perls zapozna si z pracam i Reicha dziki Paulowi Goodm anow i i w splnie stw orzyli terapi G estalt, kt ra bya o p arta na teoriach
Reicha, zwaszcza w odniesieniu do funkcjonow ania zbroi m iniowej. M ichael
W eber twierdzi, e teorie Reicha poprzez terapi G estalt Perlsa stay si w kocu
przykryw k dla kontroli spoecznej, ktra w yrzdzia wiele szkd w niem ieckich
zakonach, co byo zreszt zgodne z przew idyw aniam i Reicha. Rwnie d estruk
cyjny wpyw wywary one w am erykaskich rodow iskach korporacyjnych oraz
akadem ickich, gdzie w iczenia suce przeam yw aniu lodw , na przykad cho
dzenie z zawizanym i oczam i, stay si czci rep ertu aru rodkw m anipulacji
psychicznej. Wyzwalanie od represji stao si potnym narzdziem spoecznej
kontroli, zarw no w m aych grupach, jak i w m ass m ediach.
Elizabeth W urtzel nie w spom ina o Reichu w swoich wydanych w latach
dziew idziesitych w sp o m n ien iach , zatytuow anych Bitch, ale pisze w nich
o fem inizm ie, ktry by, co udow odnione zostao w ksice Kate Millet, egzoterycznym reichianizm em . Sesje rozw ijania w iadom oci z lat siedem dziesitych
byy, jak pow iedzia Makawejew, bezporednim przedueniem ruchu sex-polu
stw orzonego przez Reicha w latach trzydziestych XX wieku. W urtzel jednak wiele
miejsca pow ica om aw ianiu w ykorzystyw ania seksu jako narzdzia spoecznej
kontroli, co w sobie tylko waciwy sposb okrela m ianem wadzy cipki7.
D alila m iaa d o b ry p o m y s...U cielen ia ona klsk m skich p rero g a
tyw w kwestii kontrolow ania ludzkich uczu8. H istoria Samsona i Dalili to, wedug
W urtzel, pierwszy przykad tego, co dzi nazywam y polityk seksualn. Samson
jest niezwycionym w ojow nikiem , o czym bolenie przekonali si Filistyni, ale
z pow odu nam itnoci do Dalili staje si niewolnikiem wasnego penisa9i w rezul

N O W Y JORK, 1969

591

tacie atwo zostaje pokonany. Seks jest postaci politycznej kontroli - to lekcja, ktr
z klski i upadku Sam sona w ynis Izrael, a m otyw ten stale przewija si w Biblii,
zwykle w postaci bolesnej nauczki, czyli na przykad m ilitarnej poraki w nastp
stwie idolatrii, bdcej pretekstem dla folgowania seksualnej rozwizoci.
W urtzel jest tutaj bliska prawdy. Ale czy rzeczywicie? N ajpierw wychwala
Dalil jako p rekursork w szystkich silnych, now oczesnych, zdecydow anych
ko b iet... kobiet, ktre po prostu wiedz, czego chc, czyli takich, jak pragnie
by take W urtzel, pniej jed n ak wobec obiektu swoich pochw a zgasza wiele
zastrzee. W urtzel podziw ia kobiety, ktre posuguj si seksem jako broni,
zwaszcza za pod o b a jej si posta grana przez M adonn w filmie Sida mioci:
ona zabija cipk. Jednoczenie jed n ak jest pen a obaw, kiedy stara si zastosowa
t lekcj do w asnego ycia. Po raz kolejny spraw a zostaje sprow adzona do relacji
m idzy kontrol a wadz, rozum em i zachciank. Czy ci, ktrzy ulegaj wasnym
podaniom , m aj n ad nim i wadz, czy te to one rzdz nimi?
Jestem cakowicie w olna - m w i n am p an n a W urtzel
i jak dugo trw a m oje ycie, dysponuj p en i potgi. Przekroczyam trzydziest
k w czasach, gdy kobieta po raz pierw szy w histo rii m oe czu si rw nie niezale
n a i w olna o d w szelkich wizw, ja k ja. A je d n a k m im o owej p en i w adzy n ad sob,
ktr rozporzdzam , nie bdc bezw olnym d o d atk iem do jakiego mczyzny, id
przez ycie, czujc si oglnie bardzo b e z ra d n a 10.

Jak wikszo fem inistek, W urtzel m a tru d n o z czytaniem wasnych tek

stw. Dalila, podobnie jak w naszych czasach, kiedyjej duchowe spadkobierczynie
pisuj ksiki dla dziewczt, jest agentk Dagonw. D alila nie kontroluje potgi,
ktr posiada, bardziej ni W urtzel. To potga rzdzi ni. Poczucie bezradnoci,
ktrego dow iadcza W urtzel, pojaw ia si naw et po wyzw oleniu si jej od represji,
albo raczej trafniej bdzie pow iedzie, przede wszystkim po wyzwoleniu si spod
ucisku. Jedyna potga, ktr z pew noci dysponuje, polega na psuciu wasnego
ycia i W urtzel najw idoczniej korzysta z niej ustaw icznie: Kiedy m am przed
sob mczyzn, naw et takiego, ktrego napraw d lubi i ktry jest troch jak
glina w m oich rkach, odczuw am n ieprzepart ch w ykorzystania wadzy, ktr
m i da, eby zrujnow a m u ycie11.
I swoje w asne rw nie, m ona by dopow iedzie, gdy jedyn drog o d
nalezienia spenienia w yciu jest dzielenie go z d rug osob, czyli oddaw anie
jej go i otrzym yw anie o d niej tego samego. W zajem ne obdarzanie si jest istot
seksualnoci. M asturbacja to najpow aniejsze naruszenie tej prawdy. Nazywanie
m asturbacji (lub dow olnego innego seksualnego w ystpku) wyzwoleniem si
od represji wyglda tak sam o groteskowo, jak uznanie sam objstw a za antidotum
na m orderstw a. N ikt ju ci nie zabije, gdy zabie si sam. O dnoszc zwycistwo
nad represj, pokonae sam siebie, zniewalajc si w im i wyzwolenia.
W urtzel nie jest jedyn, ktrej przyszo bolenie dowiadczy tej prawdy. Reich
odebra pod o b n lekcj, ale nie w a tak pow ikany sposb. 5 stycznia 1951 roku
Reich w swoim laboratorium w Rangeley w stanie M aine wyj z osony gram radu

592

RO ZD ZIA 14.

i spow odow a skaenie pom ieszcze, naraajc w szystkich tam obecnych na

chorob poprom ienn. Myla, e energia orgonu zniweluje dziaanie energii n u
klearnej, ale okazao si, e jest odw rotnie. W ostatecznym jednak rozrachunku,
jego eksperym ent z oranurem naw et w przyblieniu nie by rwnie toksyczny,
jak jego eksperym enty seksualne. W obu przypadkach usiowa opanow a jedne
z najpotniejszych si natury i w obu przypadkach to one zyskay kontrol nad nim.
Pod koniec lat siedem dziesitych m oda na Reicha si skoczya, nadchodzi
wit ery Reagana, a posta i dzieo Reicha pokryw ay si kurzem niczym znoszony
garnitur wiszcy z tyu szafy. Lewicowcy m ogliby pow iedzie - i zrobili to - e
Reagan by d y ktatorsk odpow iedzi na ekscesy rew olucji seksualnej, m im o
to jednak nadal nie wydaj si zdolni zaakceptowa argum entacji Platona, ktra
przecie tum aczy t zm ian. Rzeczywiste konsekw encje tego stanu rzeczy nie
m iay jednak w ym iaru politycznego, lecz kulturow y i nie do koca jeszcze wy
krystalizowany. Seks zaow ocow a horrorem . Film Obcy - smy pasaer Nostromo
by seuelem Gebokiego garda. W roku 1979 nikt ju nie uwaa seksu oralnego
za dobr zabaw. Kobiety zeznajce przed Komisj M eesea nie pozostawiy w tej
spraw ie adnych w tpliw oci. Katie Roiphe, w spom inajc tam te czasy, mwi
0 oglnej atm osferze niepokoju i obaw , chocia nie byo adnego biologicznego
zagroenia, z ktrym m ona byo wiza nieokrelone przeczucia nieszczcia adnej opryszczki, adnego AIDS12. Patrzc z perspektyw y czasu, choroby byy
najm niej przeraajcym i konsekw encjam i wyzwolenia od represji, czyli rew o
lucji seksualnej. Rzeczywistym rdem przeraenia byo uw olnienie zachcianek
1 popdw spod kontroli rozum u oraz nastpstw a, jakie to m iao dla zwykych
ludzkich istot. O kazao si, e denie do wyzwolenia od represji przedziwnie
zostao ukarane w sposb adekw atny do przew in; w istocie kara bya przewin.
Wyzwolenie w najlepszym razie byo zniewoleniem, nierzadko te mierci. W swo
ich w spom nieniach zatytuow anych Last Night in Paradise Katie Roiphe napisaa:
Pam itam , jak braam z pki rodzicw ksik Lookingfor Mr. Goodbar w
tej, m ikkiej opraw ie i czytaam j kilkakrotnie; pam itam , ja k przeladow a m nie
obraz nagiej kobiety w ku, wykrwaw iajcej si na m ier. P am itam rw nie
obraz jej siedzcej w barze, popijajcej biae wino, udajcej, e czyta ksik i cze
kajcej, eby po derw a jakiego obcego mczyzn, obraz, na k t ry cieniem kada
si m oja w iedza o tym , co si z ni stanie. Jej m ier w jak im sensie w ydawaa mi
si waciwa dla aktu przypadkow ej przem ocy. M iao to chyba take im plikacje
dotyczce m ojego w asnego ycia, m czyzn, barw, w ina i obcych ludzi w przy
szoci, ktra jaw ia m i si niew yranie. Nie potrafiabym w ytum aczy, na czym
polegao zagroenie, ktre wwczas odczuw aam , kulc si n a perkalow ej sofie ro
dzicw i czytajc tan i paperback, a jed n ak to w anie czu a m 13.

O prcz Obcego, ksika Lookingfor Mr. Goodbar, na podstaw ie ktrej w roku

1978 nakrcono film, byy znaczcym i w ydarzeniam i koca lat siedemdziesitych,
kiedy seks zm ieni si w horror. Roiphe by m oe lepiej rozum iaaby przebieg wy
darze, gdyby czytaa Pastwo Platona, ale system owiatowy, ktry prom uje

N O W Y JORK, 1969

593

m asturbacj, nie bdzie m arnow a czasu na podkopyw anie wasnych wysikw

zmierzajcych do zniewolenia uczniw, zapoznajc ich z dzieem greckiego filozofa.
Eric Voegelin, ktry czyta Platona, sdzi, e jego opis
zm iany dem okraty w despot m o n a uzna za arcydzieo platoskiej psychologii.
W postaw ie dem okratycznej wszystkie zachcianki s jednakow o w ane i ryw alizuj
ze sob, ktra z nich bdzie z asp o k o jo n a... w stan m iej, estetycznej, ale je d n a k
zgnilizny, sam z siebie si w yczerpuje, a wwczas otw iera si o statnia otcha zniepraw ienia. gdy poza zw ykym bogactw em p rag n ie kryj si skrajne dze h u
lajce w czow ieku w jego snach, zwykle je d n ak stu m io n e przez kontrol rozum u
i praw a. W snach jed n ak bestie te m iotaj si w m o rderczym szale, kazirodztw ie,
perw ersjachM.

Dalszy cig w ydarze jest jed n ak jasny. D em okrata, ktry odrzuca wszel
kie ograniczenia, w pogoni za seksualnym zaspokojeniem zm ienia si w tyrana,
nioscego innym w ystpek i przeraenie. Rozpad dobrze uporzdkow anej duszy
nie wiedzie do braku adu albo pom ieszania, lecz do zdem oralizowanego porzdku.
W ydaje si, e Platon by przenikliw ie w iadom duchow oci za i fascynacji, ktra
budzi tyraski porzdek15.
Mwic m etaforycznie, tyran to nag. Innym i sowy, to nam itnoci, ktre
dom agaj si zaspokojenia i rzdz rozum nym bytem , ktry pow inien je k o ntro
lowa. M ona tyrana jed n ak rozum ie take bardzo dosow nie - jako czowieka,
ktry rzdzi innym i, zepsutym i przez wasne nam itnoci, sterujc tym i samymi
nam itnociam i. Czowiek, ktrym wadaj jego dze, jest take we wadzy tego,
ktry m anipuluje jego podaniam i. Oglnie uwaa si, e tyrania jest krtkotrw aa
i w ten sam sposb mylimy take o tyranach. Robespierre, Hitler, Stalin - wszyscy
oni doszli do w adzy na fali sprzeciw u wobec dem okratycznego amoku. Rzdy
Stalina, patrzc na nie z perspektyw y dugoci ludzkiego ycia, tru d n o jednak
uzna z krtkotrw ae. A mylc o nim , zaczynam y dostrzega jeszcze bardziej
niepokojc moliwo. Co bdzie, jeli zjawi si kto na tyle przebiegy, eby
zdem oralizow any porzdek utrzym a na zawsze?
Pierwsz zasad, ktr trzeba uzna, jest to, e ycie seksualne nie jest
spraw pryw atn, m w i Reich. Seksualna przebudow a czowieka, m ajca za
pew ni m u zdolno do przeyw ania peni seksualnej przyjem noci, nie m oe
by pozostaw iona indyw idualnej inicjatywie, gdy jest to kardynalny problem
caoci spoecznej egzystencji... C aa populacja musi zyska bezpieczne poczucie,
e rewolucyjne przyw dztw o robi wszystko, co w jego mocy, eby zagwarantowa
seksualn przyjem no bez ogranicze, bez adnych jeli ani ale16.
W akim i praw dziw ym pytaniem , ktre postaw i A ldous Huxley jest pyta
nie o to, czy wadza, ktra norm alno nazywa w ynaturzeniem , a w ynaturzenie
norm alnoci bdzie na tyle sprytna, aby wypracowa takie techniki zniewalania,
ktre uczyni je na tyle przyjem nym , e nikt ju nie dostrzee tego h o rro ru ani
nie zechce m u si przeciwstawia.

ROZDZIA 15

NOTRE DAME, INDIANA, 1970

czerw cu 1970 ro k u w ielebny T heodore M. H esburgh, rektor

U niw ersytetu N otre D am e, za wybitne zasugi dla spraw y swo
b d akadem ickich otrzym a N agrod A lexandra M eiklejohna
przyznaw an przez A m erykaskie Stowarzyszenie Nauczycieli
A kadem ickich (A m erican A ssociation o f University Professors). H
pierw szym katolikiem , ktrem u przyznano t nagrod, wic AAUP pospieszyo
z w yjanieniem , e nie by to dla niej fakt bez znaczenia. H esburgha nagrodzono
za obron niezalenoci katolickiej uczelni p rzed zakusam i K ocioa katolic
kiego. H esburgh otrzym a to w yrnienie, poniew a, zgodnie z tym , co pow ie
dzia w ow iadczeniu, ktre wygosi trzy lata wczeniej w Land oLakes, uczelnia
katolicka m usi zachowa rzeczywist autonom i oraz akadem ickie sw obody w o
bec wszelkich w adz spoza samej akadem ickiej w splnoty, czy to wieckich, czy
to duchow nych. Aby rozwia wszelkie wtpliwoci co do tego, jakie wadze m og
stanowi najwiksze zagroenie dla N otre D am e, AAUP cytuje stanow isko uczel
ni w odniesieniu do H um anae Vitae, ogoszonej w 1968 roku encykliki papiea
Pawa VI, ktra uznaw aa antykoncepcj za rzecz niem oraln. H esburgh zyska
pochw a AAUP, poniew a zew ntrzne, kocielne in stru m en ty nadzoru, obecne
na innych katolickich uczelniach, nie otrzym ay przyzw olenia na funkcjonow anie
na N otre D am e.
O soby podzielajce pogldy ideologiczne, bdce rdem takiej postawy,
uznaj j bez w tpienia za n ad er budujc, ale bya ona rw nie zakam ana. H es
burgh deklarowa, e bdzie broni katolickiej uczelni przed wszelkimi w adzam i,
ale w praktyce - o czym w yranie wiadczy nagroda przyznana przez AAUP b ro n i uczelni przed ingerow aniem w jej spraw y Kocioa katolickiego, zwaszcza
za rzymskiej kurii. H esburgh m w i o tym w prost w swojej autobiografii God,
Country, and Notre Dame, ktrej cay rozdzia powici wolnociom akademickim.
W roku 1954 doszo do klasycznego sporu w kwestii sw obd akademickich, Notre

596

R O ZD ZIA 15.

D am e vs. W atykan. W sporze tym ojciec H esburgh stan po stronie liberalne

go am erykaskiego jezuity Johna C ourtneya M urraya, a ich przeciw nikiem by
Alfredo kardyna O ttaviani, od czasu Soboru W atykaskiego II ulubiony czarny
charakter i obiekt niechci kadego liberalnego katolika. W owym owieceniowym
moralitecie siy am erykaskiego postpu i wiata odniosy zwycistwo nad woski
m i siam i m roku i dogm atyzm u. Przypom inao to nieco fabu ksiek H enryego
Jamesa napisan przez kogo o m niej subtelnym umyle.
Czytajc autobiografi H esburgha, szybko dochodzi si do przekonania, e
paradygm at am erykaska postpow o k ontra rzym ski autorytaryzm nie mia
przypadkow ego charakteru, lecz by norm atyw ny i obejm ow a cao zagadnie
nia. Wszelkie w adze to dla H esburgha W atykan. Skoro w takich kategoriach
przedstaw ia t walk, dobrze w ypada w oczach ludzi z AAUP w 1970 roku. Jed
nak opisanie owego konfliktu w takich kategoriach skutkuje ukazaniem jedynie
poow y prawdy. T rudno bow iem uzna, eby to Rzym stanow i w tam tych czasach
najpowaniejsze zagroenie akadem ickich swobd. Interesujce natom iast jest to,
e w caej relacji H esburgha, sucej przede w szystkim lansow aniu siebie jako
obrocy akadem ickich wolnoci, ani razu nie pad a w zm ianka o fundacjach i roli,
jak odgryw ay one wwczas na N otre D am e. M ona w rcz odnie w raenie, e
jedynym i osobam i zagraajcym i ow ym sw obodom byli sdziwi duchow ni, tacy
jak kardyna O ttaviani, bd te, e postpow cy usadow ieni w fundacjach Forda,
Rockefellera i Carnegiego przejaw iali wwczas cakow ity brak zainteresow ania
tym , na co m aj pj ich pienidze.
Pod wieloma wzgldami stosunek uczelni Notre Dam e do swobd akadem ic
kich by skrajnie stronniczy. O dcia si od Rzymu, ale w ram ach rekom pensaty
zwrcia oczy ku N ow em u Jorkowi i W aszyngtonowi, siedzibom fundacji i Sdu
Najwyszego. Stanow isko H esburgha w kwestii obrony sw obd akadem ickich
staje si w p en i zrozum iae dop iero w kontekcie k o n k retn y ch przykadw.
Postawa uczelni N otre D am e w sprawie wywietlania w 1989 roku na terenie jej
kam pusu filmu M artina Scorcese Ostatnie kuszenie Chrystusa jest doskonaym
przykadem praktycznego stosow ania przez ni podw jnych standardw . Pewna
liczba osb, w rd ktrych byli zarw no wykadowcy, jak i studenci, twierdzia, e
film jest blunierstw em , a katolicka uczelnia nie m a adnego interesu w tym , aby
naraa swoich studentw na ogldanie scen pokazujcych stosunek seksualny
m idzy Jezusem C hrystusem a M ari M agdalen. W odpow iedzi na to, nastpca
H esburgha, w ielebny Edw ard M alloy napisa: Film Ostatnie kuszenie Chrystusa
jest tylko jednym z wielu wywietlanych w tym roku na terenie kam pusu. Ufam,
e tym , ktrzy postanow i go obejrze, dostarczy on wielu okazji do dyskusji oraz
analizow ania go, take w ujciu chrzecijaskim . Przesanie jest jasne: cz ludzi
m oe to postrzega jako b rak szacunku dla osoby Jezusa C hrystusa, ale najw a
niejsze s sw obody akadem ickie, ktrych na uczelni N otre D am e przestrzega si
nawet wwczas, kiedy kw estia sporna dotyczy wysoce agresywnego i przeczcego
praw dzie przedstaw ienia rzekom ego ycia seksualnego Jezusa. Studenci N otre
D am e waciwie zrozum ieli ten kom unikat, ktry sprow adza si w istocie do zale-

N O TR E DAM E, IN D IA N A , 1970

597

cania im bezwzgldnej tolerancji w kwestiach zwizanych z seksualnoci i seksem,

nawet jeeli m iao to oznacza pobaanie oszczerstw om i pom w ieniom rz u
canym na ich Pana i Zbawiciela. To, co Jezus robi w swoim yciu pryw atnym ,
pozostaje wycznie Jego spraw - oznajm i jeden ze studentw drugiego roku.
D w adziecia pi lat wczeniej, kiedy N otre D am e kierow a przyszy laure
at nagrody AAUP, postaw a uczelni wobec filmw i w obec cenzury bya jednak
zupenie inna. W g ru d n iu 1964 roku w adze U niw ersytetu N otre D am e oraz
jego rektor T heodore M. H esburgh, ktry w ystpi wwczas take jako powd,
skieroway do Sdu Najwyszego pozew o w ydanie w ytw rni Tw entieth-C entury
Fox zakazu rozpow szechniania filmu John Goldfarb, Please Come Home. O braz
ten, w ktrym gw n rol zagraa Shirley M acLaine, opow iada histori zaku
pienia przez bogatego A raba druyny futbolowej U niw ersytetu N otre D am e oraz
najrozm aitszych kom plikacji, ktre z tego wyniky. H esburgh twierdzi, e film ten
celowo i dla pryw atnych korzyci wykorzystuje presti i dobre imi uniwersytetu,
bez zgody i w brew sprzeciw om uczelni. Twierdzi rwnie, e rozpow szechnianie
filmu wyrzdzi [Notre Dame] niepowetowane szkody. Jeeli determ inacj uczelni
przy pozyw aniu kogo do sdu m ona uzna za w yznacznik tego, co uznaje ona
za nienaruszalne i niezbyw alne dobro, okazuje si, e w jej hierarchii w artoci Je
zus C hrystus pozostaje daleko w tyle za uczelnian d ruyn futbolow. Jest take
jasne, e sw obody akadem ickie na N otre D am e byy naruszane wanie z pow odu
podw jnych standardw stosow ania ich w praktyce. Co za do wszelkich wadz
spoza samej akadem ickiej w splnoty - nie chodzio o lewic, gdy uczelnia nie
m iaa tam wrogw. Jedyne zagroenie dla niej nadeszo ze strony W atykanu.
30
w rzenia 1970 roku, trzy miesice po w rczeniu ojcu Hesburghowi nag
dy za wystpowanie w obronie swobd akadem ickich, pow oana trzy lata wczeniej
na m ocy uchw ay K ongresu n r HR2525 Kom isja ds. O bscenicznoci i Pornografii
przedstaw ia swj rap o rt kocow y i udostpnia go prasie. O rgan ten, nazwany
pniej Komisj Lockharta, zosta ukonstytuow any przez Kongres w roku 1967
gwnie z racji zaniepokojenia upow szechnianiem m ateriaw o treciach obsce
nicznych, ktre zalay kraj w nastpstw ie w ydanego dziewi lat wczeniej w yroku
Sdu Najwyszego w sprawie Rotha.
20 kwietnia 1967 roku podczas przesucha prow adzonych na m ocy uchway
H R 2525, powoujcej Komisj ds. O bscenicznoci i Pornografii, przew odniczcy
posiedzenia, czonek niszej izby Kongresu, D om iniek V. Daniels z New Jersey p o
tpi niepow strzym any p otok szkodliwej, twardej pornografii, [ktra] nieustannie
zapenia kioski z gazetam i, chocia niechciana w dziera si jednak do naszych d o
m w i zagraa skaeniem m odych, bezkrytycznych um ysw Jednym z gwnych
celw kom isji byo zbadanie skutkw oddziayw ania m ateriaw obscenicznych
i pornografii na odbiorcw - zwaszcza m aoletnich - oraz ich zwizkw z przestp
czoci tudzie innym i przejaw am i antyspoecznych zachowa. Czonkowie K on
gresu byli w tej spraw ie ponaglani przez swoich wyborcw, ktrzy za szczeglnie
naganne uwaali rozpow szechnianie m ateriaw obscenicznych drog pocztow,
ktre p o d koniec lat szedziesitych zdaw ao si w ym yka spod jakiejkolwiek

598

RO Z D Z IA 15.

kontroli. Powszechnie uznaw ane zakazy byy uprzednio nagm innie am ane w nie
legalnych gazetkach lub n a scenie. Sd Najwyszy, w ydajc w yrok w sprawie
Rotha uzna, e treci obsceniczne nie przynale chronionego przez Pierwsz
Poprawk obszaru w olnoci sowa i prasy, ale okazao si, e ustanow iona przez
sdziw definicja tego, co obsceniczne, praktycznie uniem oliw iaa jej stosowanie.
W yznacznikiem bow iem m iao by to, czy w przypadku przecitnego czowieka,
stosujc wspczesne standardy spoecznoci, przew odni m otyw owego materiau,
traktow anego jako cao w yw ouje w nim lubiene zainteresow anie. Sd pniej
dodatkow o osabi jeszcze restrykcyjno w asnego orzeczenia, wyjaniajc, e
przez spoeczno naley rozum ie cay kraj, a nie jak konkretn, geograficznie
okrelon jednostk, tak jak hrabstw o albo okrg wyborczy. W konsekwencji
niezdecydowanej postaw y Sdu Najwyszego kraj zosta zalany m ateriaam i o tre
ciach obscenicznych, ktre rozsyano drog pocztow , a w niektrych m iastach
cae ich kw artay stay si siedliskam i obscenicznoci i pornografii, rzdzonym i
przez rodow iska przestpcze, ktre cigny z tego zyski. Z adanie uporania si
z pierw sz fal tego ataku spado na barki politykw 1.
Senator Karl M undt z Poudniow ej D akoty pow iedzia na jednym z przesu
cha: podejrzew am , e poow a adresow anych do m nie listw pochodzi od matek
zrozpaczonych faktem , e poczta dostarcza to do ich dom w i nie m a sposobu,
eby z tym skoczy. M am poczucie, e ci, ktrzy lam entuj i krzycz o cenzurze,
kieruj si w tym innym i pow odam i ni o brona konstytucyjnych praw. M am
nadziej, e odrzucicie ich argum enty. To faszywy pretekst, za ktrym kryj si
ludzie, ktrzy nie chc otw arcie i m erytorycznie opow iedzie si za tym pluga
stwem. .. Prbuj si chowa za szlachetnym i argum entam i, jednoczenie taplajc
si w bocie, a ich starania zm ierzaj do u m ocnienia i zw ikszenia przestpczoci
m odocianych w tym kraju2.
Kwesti podstaw ow - i wwczas, i teraz - byy i s skutki oddziayw ania
pornografii na tych, dla ktrych nie jest ona przeznaczona. M undt zwraca si do
tych, ktrzy powiadaj, e ludzi norm alnych ona nie pociga, a ludzie anorm alni
m aj suszne praw o otrzym a poczt, co chc. Rzecz jed n ak w tym , e w caym
kraju jest ona w ysyana norm alnym dzieciom z norm alnych rodzin, a rodziny
te nie wyraaj yczenia, aby z norm alnych ludzkich istot zm ienia si w ludzi
anorm alnych.
Byo oczywiste, e nikt nie zam ierza wyj przed szereg i argum entow a
na korzy pornografii - wwczas jeszcze nie - ale zapanow anie nad sytuacj
u tru d n iaa niezdecydow ana postaw a zarw no liberaw, jak i konserwatystw.
Lawrence Speiser, dyrektor w aszyngtoskiego oddziau A m erican Civil Liberty
U nion, wezwa do zapocztkow ania bada naukow ych, ktre okrel, czy istnieje
zwyka zaleno m idzy czytaniem i ogldaniem nieprzyzwoitych materiaw,
a popenianiem przestpstw i innym i antyspoecznym i zachow aniam i. Dopki
nie stao si oczywiste, e Kongres, nie ogldajc si na opini ACLU i tak powoa
stosown komisj, A m erican Civil Liberty U nion zdecydowanie przeciwstawiaa si
tem u pomysowi. Ustpujc przed tym , co nieuchronne, Speiser postanow i nada

N O TR E DAM E, IN D IA N A , 1970

599

dziaaniom kom isji kieru n ek zbieny z interesam i ACLU (taktyka ta okazaa si

o wiele skuteczniejsza), wyznaczajc naukowe kryteria dla wyej w spom nianych
bada. Jeli p otrzebne jest opracow anie naukowe, pow innim y wystrzega si
tego, co nim nie jest3. N a czym polega naukow o m iao w krtce okaza si
oczywiste, gdy Komisja Lockharta po nauki i konsultacje w spraw ach zwizanych
z seksualnoci udaa si nie gdzie indziej, tylko do Instytutu Kinseya.
Upadek wspczesnego konserw atyzm u znalaz swoje odzwierciedlenie w ze
znaniu felietonisty Jamesa J. Kilpatricka, podw czas redaktora pism a R ichm ond
News Leader, k t ry pisywa rw nie do W ashington Evening Star. Jeli kaecie
m i wybiera m idzy b ru d am i a cenzur, wybior b ru d y - pow iedzia przed Ko
misj. Brudy s przynajm niej w idoczne i m ona ich unika, posprzta, zakry
farb albo zaakceptow a jako brzydko pachncy dopust w olnego spoeczestwa.
D ziaania cenzury natom iast nie zawsze daje si dostrzec; moecie dowiadczy
jej skrytego dziaania. Ci z nas, ktrzy w ierz w w olne spoeczestwo, a wszyscy
za nim jestemy, p ow inni akceptowa spoeczestw o otw arte na idee, ktre dla nas
s nie do przyjcia4. K ilpatrick skrytykow a take przepisy przeciw ko obscenicznoci, ale jego opinie byy tak przesycone m oralnym i intelektualnym agnostycyzm em , e nie w ykroczyy poza bezw artociow e sugestie. W tam tym historycznym
m om encie konserw atyzm w USA sta si tosam y z libertarianizm em , wedle
ktrego wszelka ingerencja w sfer zachow a uw aanych za osobiste i pryw atne
jest cakowicie nieupraw niona. Trzeba byo kolejnych p itnastu lat gorzkich d o
w iadcze, eby ludzie uw iadom ili sobie, e pornografii do tej kategorii zaliczy
nie m ona. Przede w szystkim bow iem jest ona w ielkim interesem , ponadto za
jednym z gwnych rde antyspoecznych czynw i zachowa.
Przeszedszy stosow ne szkolenie w Insty tu cie K inseya, kom isja dosza
do w niosku, e na nieprzyzw oitych film ach nie sposb zbi wielkiego m ajt
ku5. W owym czasie cay przem ys pornograficzny by w arty piset m ilionw
dolarw, ale kiedy Kom isja M eesea postanow ia napraw i szkody w yrzdzone
przez Komisj Lockharta, jego obroty w ynosiy ju do om iu m iliardw dola
rw rocznie. O prcz tego Komisja L ockharta stw ierdzia, e wzorce zachowa
seksualnych s bardzo stabilne i k ontakt z m ateriaam i erotycznym i nie wpywa
n a nie w aden znaczcy sposb. O pierajc si na badaniach przestpczoci sek
sualnej przeprow adzonych w D anii, kom isja dosza do w niosku, e zwikszony
dostp do m ateriaw o treciach stricte seksualnych przekada si na spadek
liczby popenianych przestpstw seksualnych. W podsum ow aniu raportu Komisja
L ockharta uznaa, e nie m a adnego dow odu na to, i kontakt z m ateriaam i
o charakterze seksualnym odgryw a istotn rol jako przyczyna przestpstw lub
zachowa przestpczych m odziey i osb dorosych. Komisja nie moe stwierdzi,
e kontakt z m ateriaam i erotycznym i jest czynnikiem sprawczym przestpstw
lub w ykrocze o charakterze seksualnym 6.
W ten sposb komisja, ktra z woli Kongresu m iaa ukrci pornografi, staa
si tub przem ysu pornograficznego, za jej porednictw em upow szechniajcym
libertyskie frazesy i an tyrodzinn propagand. Przekaz by jasny; pornografia

600

RO ZD ZIA 15.

w sum ie jest dobra. W ykorzystanie graficznych przedstaw ie konkretnych za

chow a seksualnych w poczeniu z ich om w ieniem suy nie tylko informacji,
lecz przyczynia si take do redukow ania zaham ow a i zawstydzenia zwizanych
z m w ieniem o seksie. Spontanicznie zawizujce si grupy obywatelskie m og
jednak w istotny sposb wpywa na dostpno legalnych m ateriaw w swojej
spoecznoci poprzez tw orzenie wok nich n adm iernie represyjnej atm osfery
oraz, dc do osignicia swych celw, stosow anie szykan7.
Na podstaw ie przeprow adzonego przez siebie ledztwa komisja Lockharta
zalecia uchylenie istniejcych federalnych uregulow a praw nych, zakazujcych
bd ingerujcych w dystrybucj m ateriaw obscenicznych [sic!] w rd osb
dorosych. Dwaj czonkow ie komisji, O tto N. Larsen i M arvin E. Wolfgang za
lecali zniesienie wszelkich ogranicze dotyczcych upow szechniania m ateriaw
o treciach obscenicznych w rd m odocianych. Nie m a istotnych dowodw
na to, e maj one na m odocianych wycznie szkodliwy wpyw. Moe to nawet
przynosi dobroczynne skutki8.
W nioski zawarte w raporcie najgw atow niejszy sprzeciw wywoay w onie
samej komisji: wielebny M orton A. Hill i W infrey C. Link w zdaniu odrbnym
potpili dokum ent uchw alony przez wikszo jej czonkw, nazywajc go Wielk
Kart Swobd pornografw 11. Ich zdaniem , rap o rt kom isji Lockharta by wypa
czony oraz tendencyjny, suc ochronie interesw przem ysu pornograficznego,
ktry komisja, z zalecenia Kongresu m iaa ograniczy. W dalszym cigu swojego
ow iadczenia stw ierdzili te, e przew odniczcy komisji, W illiam B. Lockhart,
zosta m ianow any na swoje stanow isko przez wczesnego prezydenta Lyndona
Johnsona w jawnej sprzecznoci z zaleceniam i uchw alonym i przez Kongres. Paul
Bender, gwny ekspert kom isji pow oany przez przew odniczcego od daw na jest
czonkiem ACLU, p odobnie jak sam Lockhart, a dwa m iliony dolarw przyznane
przez Kongres na dziaalno Komisji, obaj wykorzystali dla zagw arantow ania
sobie, e rezultaty prac kom isji bd zbiene z polityk ACLU w sprawie p o rn o
grafii". O znaczao to cakowite pom inicie i zignorow anie wiadectw funkcjo
nariuszy organw bezpieczestw a publicznego oraz m anipulow anie wszelkimi
dostpnym i wwczas danym i naukowymi, aby byy one poparciem dla tezy o braku
szkodliwoci pornografii. Hill, k try na wasny koszt przeprow adzi odrbne do
chodzenie w tej sprawie, zebra do m ateriaw na poparcie tezy odw rotnej, aby
pow stao z tego zdanie odrbne m niejszoci - jedyny rzeczywicie przekonujcy
dokum ent w caym raporcie kom isji L ockharta (ostatecznie, to wanie ustalenia
zawarte w zdaniu odrbnym mniejszoci, nie za raport wikszoci, zostay przyjte
przez Kongres, ale zanim do tego doszo, szkody w yrzdzone publikacj raportu
komisji Lockharta ju si dokonay). W przeciwiestwie do raportu komisji, zdanie
odrbne uw zgldnio zeznania funkcjonariuszy organw porzdkow ych. H erbert
W. Case, byy inspektor policji z D etroit, powiedzia: W historii naszego wydziau
nie byo ani jednego m orderstw a na tle seksualnym , ktrego sprawca nie byby
zapalonym czytelnikiem nieobyczajnych m agazynw. Detektyw porucznik Austin
B. Duke z policji hrabstw a St. Louis oznajmi: Nigdy nie zdarzyo m i si schwyta

N O TR E D AM E, IN D IA N A , 1970

601

m odocianego przestpcy seksualnego, ktry nie m iaby takich wydaw nictw przy
sobie, w dom u lub w swoim sam ochodzie11.
Stwierdzenia zawarte w zeznaniach Hilla i Linka m iay potw ierdzenie w rze
czywistoci. Nawet pom inw szy dobrodziejstw a, bdce konsekw encj p itn a
stoletniego okresu rozpow szechniania pornografii na skal masow - co zawdzi
czam y Komisji L ockharta - dow odw na to, e pornografia rzeczywicie stanowi
przyczyn zachow a dewiacyjnych, od sam ego pocztku byo a nadto. Badania
przeprow adzone przez Proppera, a opacone z funduszy Komisji, w grupie m o d
szych chopcw wykazay daleko posunit zaleno m idzy (a) wiekiem, w k t
rym ogldali zdjcia przedstaw iajce stosunek seksualny, a (b) wiekiem, w ktrym
sam i rozpoczynali ycie seksualne... Propper, ktry przeprow adzi badania na
g rupie czterystu siedem dziesiciu szeciu p en sjo n ariu szy zakadw po p raw
czych, wielokrotnie podkrela zwizek m idzy wysok podatnoci na pornografi
a rozwizoci seksualn i dew iacyjnym i zachow aniam i osb w bardzo m o
dym wieku oraz przynalenoci do grup, w ktrych wystpowa wysoki wskanik
przestpczoci i zbocze seksualnych12.
Powoujc si na opracow ania Davisa i Brauchta, H ill uzna, e ogldanie
pornografii jest najpowaniejszym wyznacznikiem seksualnych dewiacji w grupie
osb m odych, naraonych na jej o d dziayw anie... O glnie rzecz biorc, kontakt
z pornografi w pod g ru p ie ludzi m odych wiza si z rnorodnym i, przedw cze
snym i heteroseksualnym i oraz dew iacyjnym i zachow aniam i seksualnym i1.
Badania przeprow adzone przez M oshera i Katza, ktre rwnie sponsorowaa
komisja, wyranie potwierdzaj tez, e agresja wobec kobiet wzrasta, jeeli suy ona
instrum entalnem u zaspokojeniu pobudzenia seksualnego (bdcego nastpstwem
ogldania pornografii14. O pracow anie Goldsteina, rwnie zlecone przez kom i
sj, wykazao, e gwaciciele to grupa wykazujca najwyszy wspczynnik skon
noci do masturbow ania si pod wpywem pornografii, zarwno w przypadku osb
dorosych (osiemdziesit procent), jak i nastolatkw (dziewidziesit procent). Biorc
pod uwag przestpstwa, za jakie zostali osadzeni w wizieniu, zdaje si to wiadczy
o tym, e pornografia (oraz towarzyszca jej m asturbacja) nie suy jako katharsis,
nie zapobiega przestpczoci seksualnej ani nie trzyma ich z dala od ulicy. O siem
dziesit procent gwacicieli wyrazio ch naladowania aktu seksualnego, ktrego
byli wiadkami bd zobaczyli go w m ateriaach pornograficznych, z ktrym i mieli
styczno. Zapytani, czy tu po ich obejrzeniu albo niedugo pniej rzeczywicie
to uczynili, trzydzieci procent ankietowanych odpowiedziao tak15.
Hill i Link skrytykow ali nastpnie przyjte przez kom isj opracow ania,
na podstaw ie ktrych sform uow aa swoje stanowisko, zwaszcza za sawetne
badania K utchinskyego, ktre rzekom o wykazay, e po zalegalizowaniu w Danii
pornografii liczba popenianych tam przestpstw seksualnych znaczco spada.
Oto, co w zdaniu odrbnym napisali na ten tem at H ill oraz Link:
Faktem jest, e w spoeczestw ie w spczesnej K openhagi, w ktrym seks
przedm aeski i posiadanie nielubnych dzieci nie oznacza adnej spoecznej

602

RO Z D Z IA 15.
stygm atyzacji, gdzie tw ard pornografi sprzedaje si w kadym kiosku stojcym
n a rogu ulicy oraz w p o rn o - czy te sex-shopach, k t ry m i usiane jest m iasto,
gdzie pokazy seksu n a ywo s legalne i w ykorzystyw ane w publikacjach cod zien
nych gazet, gdzie pro stytu tk i blokuj ch od n ik i i m achaj z otw artych okien, w takim
spoeczestw ie dziw i m n ie niep o m iern ie, e w ogle m w i si tam o jakichkolw iek
przestpstw ach seksualnych... Jedyn przyczyn trzydziestojednoprocentow ego
statystycznego spadku p rzestpstw seksualnych jest fakt, e to, co uprzed n io u z n a
w ano za czyn przestpczy, jest teraz ignorow ane, bd uznaw ane za legalne16.

Pniejsze badania n ad skutkam i pornografii potw ierdziy trafno ocen

zawartych w zdaniu odrbnym Hilla i Linka i tym sam ym cakowicie zdyskredy
tow ay teori katharsis, na ktrej opiera si rap o rt wikszoci Komisji Lockharta.
Pornografia nie daje zaspokojenia, jak twierdzi raport. Moe skutkowa zaspokoje
niem w odniesieniu do konkretnego filmu lub zdjcia, ale jednoczenie ogldajcy,
ktry w ten sposb si zaspokoi, potrzebuje coraz bardziej udziw nionych sposo
bw stymulacji, aby osign podniecenie, ktre wczeniej zapew niaa m u rela
tyw nie norm alna pornografia. O prcz tego, pornografia w ytw arza u odbiorcy
fundam entalnie zaburzony ogld seksualnoci, ktry m oe skutkowa dokonyw a
niem napaci na kobiety. W artykule z 1984 roku zatytuow anym Massive Exposure
to Pornography Zillm an i Bryant stawiaj tez, e masowe upowszechnienie p o rn o
grafii skutkuje ogln banalizacj gwatu. M ona jedynie spekulowa, czy wynika
to z typowego dla pornografii sposobu ukazyw ania kobiet jako osb spoecznie
niczym si niew yrniajcych, z histeryczn eufori reagujcych na niem al kady
seksualny lub psedudoseksualny bodziec i gotowych spenia wszelkie seksualne
zachcianki. Wydaje si, e taki w izerunek kobiet naw et w nich samych wzbudza
przekonanie, i s z n atu ry niezwykle w yuzdane17.

ROZDZIA 16

HIALEAH, FLORYDA, 1970

czesnym po poudniem 28 padziernika 1972 roku, w szczytowym

okresie ponow nej popularnoci W ilhelm a Reicha, oficer dyurny
policji w H ilaeah na Florydzie odebra zgoszenie od mczyzny
im ieniem Harry, ktry twierdzi, e jego ona zachowuje si bardzo
agresywnie i trzeba j obezwadni. Kiedy funkcjonariusz policji przyb
zdarzenia, zobaczy, e sawna niegdy pin-up girl Betty Page okada piciam i
swego ma H arry ego i obrzuca go wyzwiskami. Policjant Fitzpatrick odprowadzi
Betty do radiow ozu, po czym poszed do dom u poszkodow anego, eby spisa jego
zeznania. W rciwszy do sam ochodu zobaczy, e siedzca na tylnym siedzeniu
Bettie m a zadart sukienk, zsunite m ajtki i m asturbuje si wieszakiem, ktry
zostaw i w radiowozie. Stwierdzi, e podejrzana postradaa zmysy, kom pletnie
zwariowaa.1
Bettie u znano za niezdoln do stanicia przed sdem i poddano leczeniu
psychiatrycznem u. Siedem lat pniej bya ju na w olnoci i przeprow adzia si
do Kalifornii. Pewnego razu ssiad zauway j w yaniajc si nagle z krzakw
i w ym achujc om iocalow ym , zbkow anym noem do chleba, ktrym zacza
dga jego on. Kiedy pospieszy jej na pom oc, zaatakow aa take i jego. D orose
ycie Bettie Page polegao w swoim czasie na rozbudzaniu nam itnoci u innych;
teraz, spdziwszy je w rozpustnych zwizkach z w ielom a m czyznam i, te w a
nie nam itnoci zaw adny jej yciem i rzdz jej zachow aniem . Podwojone
podanie to mio. Podw ojona m io to obd, napisa Prodikos, filozof sofista
yjcy w V wieku przed C hrystusem . W edug B rucea T horntona, ktry nawizuje
do teje wanie tradycji, niepoham ow ana nam itno jest w istocie rodzajem
szalestwa, destrukcj racjonalnej kontroli um ysu nad ciaem, zawieszeniem w a
dzy rozum u, przez co dusza pogra si w chaosie pierw otnych dz i em ocji.-

604

RO ZD ZIA 16.

O dkd skoczya osiem nacie lat, Bettie Page prow adzia rozpustny tryb
ycia. W szkole redniej bya jedn z najlepszych uczennic i chciaa zosta nauczy
cielk. W poow ie lat pidziesitych, kiedy dobiegaa czterdziestki, zapada na
chorob psychiczn. Nie potrafia ukoczy adnego z licznych kursw biblijnych,
na ktre si zapisywaa i stanow ia zagroenie dla ycia i zdrow ia osb ze swego
otoczenia. Foster przytacza zwyke w takich razach freudow skie w ytum aczenia
tego faktu, w tym take najbardziej przekonujce - zgodne z teori uwiedzenia,
ktr Freud w swoim czasie jed n ak o drzuci - czyli takie oto, e bdc dzieckiem,
bya seksualnie m olestow ana przez ojca. Nie sposb pom niejsza traum y towarzy
szcej takim dow iadczeniom i dlatego w tym przypadku naley przyj, e wraz
z upyw em czasu jej znaczenie dla psychiki stawao si coraz wiksze, co z kolei
pozw ala przypuszcza, e funkcjonow aa ona jako w spom nienie przesonow e
dla czego bardziej zw izanego z teraniejszoci, a konkretnie, dla jej zachowa
seksualnych w dorosym yciu.
O
ile skutki zachow ania um iarkow ania s kulturow o relatywne, konsekw e
cje lubienoci takim i nie s. O statecznym i nastpstw am i rozwizoci, zgodnie
z porzdkiem rzeczy, jest rozpad osobow oci. Nasze ja konstytuuj relacje
z innym i; rem edium na traum , ktrej pow odem by w ystpek ojca polegajcy
na zam aniu zasad owego porzdku, m g by w yrozum iay i em patyczny m,
z ktrym Betty pozostaw aaby w staym , m onogam icznym zwizku - jej ycie
potoczyo si jed n ak inaczej. atwe zarabianie pienidzy za sesje fotograficzne
m usiao wiza si z zaw ieraniem rw nie atwych i bahych zwizkw z m czy
znam i, w pew nej chwili jed n ak rzeczywisto psychiczna dosza do gosu, a kiedy
to si stao, nam itnoci sw obodnie w ytw orzone przez ja zaczy dom inow a,
a ona nie byo ju w stanie ich kontrolowa.
W roku 1957 Bettie w ypada po prostu z nowojorskiego rynku pin-up girls
i przeprow adzia si na Floryd, gdzie zwizaa si z trzynacie lat od niej modszym
mczyzn. W kocu wzili lub, ale, p odobnie jak to bywao z wczeniejszymi jej
m aestw am i, ten zwizek rw nie nie p o trw a dugo, a kady rozpad kolejnego
zwizku przyczynia si do osabienia spoiwa jej osobowoci. Wwczas, podobnie
jak wiele innych kobiet, Bettie poszukaa pociechy w religii. G dyby ya w czasach,
kiedy wity Pawe pisa list do rozpustnych K oryntian, podczas religijnych obrz
dw m usiaaby mie nakryt gow i zam knite usta. Bettie nie m iaa dzieci. Kiedy
dobiegaa czterdziestki z pew noci uw iadom ia sobie, e ju m ie ich nie bdzie
i niejako kom pensujc to sobie, zacza hodow a roliny. Skrupulatnie podlewaa
i dbaa o roliny, jakby byy jej dziem i, ktrych nigdy nie m iaa1 - pisze Foster.
Religia, ktr w kocu przyja Bettie, m iaa niewiele wsplnego moralnoci
tradycyjnie przypisyw an chrzecijastw u. Bettie nadal bya na tyle adna, eby
poderw a mczyzn na potacw ce - i to wanie zrobia w M iam i, kiedy pozna
a rozw iedzionego technika telefonicznego H arryego Leara. N adal chciaa wyj
za m, i dopia swego, ale nie bya w stanie utrzym a tego maestwa, poniew a
jej choroba psychiczna psua relacje m idzy m aonkam i, a wreszcie zniszczya
je ostatecznie. M im o i n a wielu kursach biblijnych poznaw aa teologi, dosza

H IALEAH , FLORYDA, 1970

605

do przekonania, e jest siedm iu bogw, a bya tego pew na, poniew a zam kni
ta w azience prow adzia z nim i dugie rozmowy. Po jednaj z takich wyjtkowo
dugo trw ajcych konferencji, ktra m iaa m iejsce w d o m u pewnej sdziwej w d o
wy w Kalifornii, Bettie w ybiega z azienki z zbatym noem do krojenia chleba
i zacza dga n im ssiadk, praw ie j zabijajc.
B ettie m iaa wwczas czterdzieci dziew i lat. Policjant orzek, e jest
psychicznie chora, a jego ocen p o tw ierd zi w yrok sdu, k t ry skaza j na p o
byt w zakadzie psychiatrycznym . Czym e j ed n ak j est ch oroba psychiczna? Psy
chiatrzy ze szkoy Thom asa Szasza okrelenie choroba psychiczna porw nuj
do pow iedzenia, e Bg m a zapalenie w yrostka robaczkow ego. Um ys nie m oe
by chory, nie jest bow iem bytem fizycznym. W epoce F reuda znaczyo to tyle
co uniew innienie oraz zwycistwo k u ltu ry terapeutycznej, by przyw oa w tym
m iejscu sform uow anie uyte przez Philipa Rieffa. Co oznacza choroba psychicz
na? Prcz tego, e zachow anie czow ieka przestaje spenia kryteria, w edug
ktrych spoeczestw o ocenia je jako cyw ilizow ane, te n stan um ysu oznacza
take niezdolno ja do czenia dow iadcze i p rag n ie w spjny wzorzec
zachowa. W przypadku osoby zdrowej, jej ja panuje nad pragnieniam i, w przy
p ad k u osoby chorej dzieje si o d w rotnie. C zterdziestodziew icioletnia Bettie
znalaza si w sytuacji, kiedy p rag n ien ia - zw izane z p o daniem seksualnym
i agresj - zaw adny jej ja. B ettie robia po p ro stu to, co kazay jej gosy, czyli
nam itnoci, kt re w ym kny si sp o d kontroli. Z am iast przyzna, e rozpusta
n ieu chronnie przyw odzi czow ieka do w anie takiego stanu, k u ltura prom ujca
seksualn rozw izo wolaa twierdzi, e szalony jest potw r, ktrego stworzya,
aby folgowa am oralnym zachciankom . Bettie jako osoba niepoczytalna zostaa
u zn an a za n iew in n i w ysano j do szpitala psychiatrycznego. M w iono, e jest
chora psychicznie, podczas gdy trafniejsz diagnoz byoby stw ierdzi, e jej
ja zaam ao si p o d ciarem p o d a i doszo do tego, e to one, a nie ja,
zaczy rzdzi jej zachow aniem .
Kultura, ktra uczynia z Bettie Page swoj ikon, raczej si do tego nie
przyzna, gdy oznaczaoby to, e bya w sp w in n a jej upadku. Z am iast tego
jedynym w ytum aczeniem radykalnego zerw ania cigoci osobow oci a do
poziom u rozpadu m a by, jak syszymy, to, e sypiaa z tym i wszystkim i m
czyznam i i zbzikowaa. Przy tym wszyscy przelizguj si nad szkodam i, jakie
od pidziesiciu lat w yrzdza pornografia w um ysach tych, ktrzy j ogldaj.
Mwi si nam te, e Bettie uwielbiaa horrory, ale jej biograf rozum ie zwizek
m idzy seksem a h o rro rem dokadnie ta k sam o, jak o n a - kobieta skazana, aby
jej ycie potoczyo si torem , ktrego nie rozum iaa.
Konsekwencje w prow adzania tego rodzaju zachow a w obrb szeroko rozu
mianej kultury ponieli rw nie inni. Philip C ushm an w A m erican Psychologist
pisze o historycznej trajektorii, ktra zwykle cechuje wyzwolenie przez wigw
seksualnoci i okrelana jest m ian em w yodrbnienia pustego ja. W przeci
w iestw ie do ja w iktoriaskiego, ktre w yznaczaj zwizki pow stae dziki
przestrzeganiu praw a m oralnego,

606

R O ZD ZIA 16.
dzisiejsze ja jest skonstru o w an e jako puste. W rezultacie pastw o kontroluje lu d
no nie poprzez narzu can ie p o p d o m obyw ateli ogranicze, jak byo to w cza
sach w iktoriaskich, ale poprzez kreow anie i m anipulow anie ich pragnieniam i,
spenianie ich, organizow anie i rozpow szechnianie. O signicia n au k spoecznych,
zw aszcza za psychologii, czsto su korzyciom pastw a, pom agajc budow a
ja bdce w istocie narzdziem kontroli.

C ushm an stw ierdza te, e ja, ktre pojaw io si po zakoczeniu II woj

ny wiatowej, jest puste p o czci z racji u traty rodzinnej w splnoty i tradycji.
Jest to ja poszukujce poczucia nieustannego zaspokajania go przez dobra
konsum pcyjne, kalorie, przeycia, politykw, rom antycznych partnerw i em patycznych terapeutw starajcych si zwalczy typowe dla tej epoki, narastajce
poczucie w yobcow ania i rozbicia.
K ulturow y p a ra d y g m a t zo b o jtn iaej d ek ad en cji, ktrego ta k obaw ia
si W eaver w pracy Idee m aj konsekwencje, sta si w ic norm . Socjotechnicy w ykreow ali wiat, w ktrym seksualne ekscesy coraz czciej kocz si
popadniciem w obd, poniew a jed n ak kulturow e in stru m en tariu m zaakcep
towao t zm ian, nazywajc j wyzwoleniem, rzadko zdarza si, aby zjawisko
to opisywano w sposb dokadny i przenikliwy. Zobojtnienie, bdce rezultatem
upow szechniania niem oralnych zdj, filmw i obrazw, ktrem u pocztek day
plakaty z Bettie Page, zm ienio ludzi w seksualne potwory.
K rtko przed zatrzym aniem Bettie Page przez policj z Hialeah, m oda ko
bieta nazwiskiem Linda Borem an leaa na kozetce przed dom em swoich rodzicw
niedaleko Fort Lauderdale na Florydzie, dochodzc do zdrowia po wypadku sam o
chodow ym . O dw iedzi j wwczas jej szkolny kolega z New Jersey i przedstaw i j
swemu przyjacielowi, Chuckow i Traynorowi. Traynor by sze lat starszy od Lindy
i w yda jej si rednio przystojny. Z nacznie lepiej jed n ak prezentow a si w oczach
Lindy jego sam ochd, ciem noczerw ony jaguar XKE, gdy nie by to wz podobny
do tych, ktrym i jedzili chopcy, z ktrym i si um aw iaa na randki. Traynor rni
si od nich take w inny sposb, ale o tym Linda jeszcze wwczas nie wiedziaa.
L inda B o rem an w ychow aa si w Y onkers. Jej ojciec by p olicjantem ,
a m atka wysaa j do szkoy katolickiej. Podczas pobytu tam Linda pocztkowo
chciaa zosta zakonnic, pniej jed n ak zm ienia zdanie; zapragna wyj za m
i zaoy rodzin. W Traynorze dostrzega szans na uw olnienie si spod kurate
li rodzicw. Jak si m iao okaza, w pada w ten sposb z deszczu po d rynn. Na
pierwszych kilku randkach nic si nie wydarzyo. Pniej jed n ak szybko to si
zm ienio. Traynor przekona Lind do upraw iania seksu i za kadym razem , kiedy
ulegaa jego daniom , o n dom aga si wicej; jego seksualne zachcianki staway
si coraz bardziej perw ersyjne i dziwaczne, a zniew olenie Lindy stopniow o si
pogbiao. Seksualne dania, ktre wysuwa Traynor, byy m etod niszczenia
ja, zgaszajcego w obec tych prak ty k m oralny sprzeciw. Kiedy to si udao,
seksualna p artn erk a staa si seksualnym obiektem , a obiekt seksualny sta si
z kolei niewolnic.

H IA LE AH , FLORYDA, 1970

607

Aby utrzym a n ad ni kontrol, T raynor regularnie hipnotyzow a Borem an i kaza jej robi rzeczy, ktrych bez hipnotycznej sugestii na pew no by nie
zrobia. Twierdzc, e to pom oe jej rzuci palenie, Traynor posuy si hipnoz,
eby wyelim inow a u Lindy o d ru ch gardow y i nauczy j techniki fellatio, ktra
uczynia j sawn Lind Lovelace, gw iazd Gebokiego garda - najlepiej sprze
dajcego si filmu w dziejach porno. To jed n ak byo jeszcze spraw przyszoci.
Zanim naiw na dziewczyna zostaa gwiazd porno, Traynor zrobi z niej prostytutk
i wykorzystywa w szystkie metody, jakie alfons stosuje wobec kobiet, eby m u
byy posuszne. W rezultacie, B orem an, jak sam a o sobie powiedziaa, staa si
robotem 4 i p o d w ielom a w zgldam i byo to spenienie przepow iedni m arkiza
de Sade, ktry pisa, e kobiety bd wycznie m aszynam i do rozkoszy. O orgii
z piciom a m czyznam i, ktr Traynor zorganizow a w jednym z m oteli na Flo
rydzie, Borem an pow iedziaa: Czuam si, jakby o debrano m i m oje ja. Ju nie
byam osob. Byam robotem , warzywem, nakrcan zabawk, ssc i pieprzc
si lalk. Staam si czyj rzecz5.
W ykorzystywanie seksu jako narzdzia dom inacji pogbiao si w trakcie jej
zwizku z Traynorem , k try w kocu zabra j do Nowego Jorku i tam , w dobrze
znanych Bettie Page nowojorskich loftach, dokona si decydujcy zwrot w kierunku
jej degradacji jako czowieka. W Nowym Jorku Traynor zorganizowa nakrcenie
filmu, w ktrym Borem an uprawiaa seks z psem. Skutki byy atwe do przewidzenia.
Kade kolejne upokorzenie coraz bardziej podporzdkow yw ao Lind Traynorowi. Taki wanie by bow iem gwny cel jej upokarzania i degradacji: m iaa by
posuszna, ulega i czu si, jak sam a to pniej okrelia, cakowicie pokonana6.
Po epizodzie z psem , B orem an zabrano na przyjcie, podczas ktrego jej
technika fellatio zw rcia uwag producenta film w pornograficznych, niejakiego
G erry ego D am iano, k t ry rzuci pom ys nakrcenia na trzydziestopiciom ilim etrowej tam ie w ysokobudetow ego filmu opierajcego si na teje specjalnoci
Lindy. Sze m iesicy pniej Borem an, teraz w ystpujca jako Linda Lovelace,
dostrzega nagle, e w iat nie widzi ju w niej p rzed m io tu h andlu biaym i niew ol
nikam i, lecz postrzega j jako gwiazd. W roku 1972 pornografia zyskaa status
godnego szacunku zajcia. Jak pisa New York Tim es, staa si chic i to do tego
stopnia, e jego reporterzy godzinn przerw na lunch spdzili na ogldaniu jej
filmu7. Do reporterw Timesa z przyjem noci ogldajcych m olestowan seksu
alnie Lind doczyli Johnny C arson, M ike N ichols, Sandy D ennis, Ben Gazzara
i Jack N icholson, a take niektrzy francuscy dyplom aci akredytow ani przy ONZ,
ktrzy upierali si, e zapac czekam i podrnym i8. W edug Mesa, wszyscy oni
uwaali, e nie m a niczego zego ani wstydliwego w zaspokajaniu ciekawoci a m oe naw et ich jaw nie lubienego zainteresow ania - przez pjcie i obejrzenie
Gbokiego garda9.
Sd jednak najwyraniej by odm iennego zdania, gdy 18 grudnia 1972 roku
kinu, w kt ry m w yw ietlano Gebokie gardo, w ytoczono proces, co oczyw i
cie w zbudzio w szystkie zazwyczaj p odnoszone przy podobnych okazjach p o
dejrzenia i zastrzeenia - w tym przypadku Johna M oneya z U niw ersytetu Johna

608

R O ZD ZIA 16.

H opkinsa, protegow anego Kinseya, ktry gotw by wiadczy, e film odwouje

si do w artoci spoecznych. Sdzia jed n ak nie wzi tego p o d uwag, oznajm i
bow iem , e to gardo naley podci, po czym 7 m arca 1973 roku wyda werdykt
skazujcy i obciy w innych grzyw n w wysokoci dw ch m ilionw dolarw.
Zastanawiajc si nad znaczeniem owych wydarze, W illiam Pechter, publi
cysta C om m entary zdoby si jedynie na stwierdzenie, i, jego zdaniem, wiadczy
to o tym , e chcem y pornografii. C hcem y jej, ale nie chcem y si przyzna, e jej
chcem y i dlatego wolimy, eby udaw aa sztuk albo pojaw iaa si w jakim innym
spoecznie szanow anym kostium ie10.

ROZDZIA 17

WASZYNGTON, 1974

sty czn iu 1974 roku, kiedy L inda Lovelace w ci p rzy cig a

a w idzw zapeniajcych sal kina A dult New W orld w Nowym
Jorku, John D. Rockefeller przygotow yw a si do wzicia udzia
u w bukareszteskiej konferencji powiconej dem ografii wiata.
O dczuw a przy tym gbok satysfakcj, dan jedynie tym nielicznym
ktrzy wasnym wysikiem zm ienili oblicze wiata. Rockefellera zam iast chway
i docenienia jego stara czekaa tam jednak przykra niespodzianka, gdy Watykan,
kraje bloku w schodniego i pastw a Trzeciego wiata zgodnie odrzuciy zgoszone
przez niego propozycje. D oprow adzenie do tego, e W atykan i kom unici zajli
to sam o stanowisko, sam o w sobie byo niem aym osigniciem , a Johnowi D.
Rockefellerowi III udao si tego dokona cakowicie sam odzielnie. Przyzwycza
jony do skutecznego ksztatow ania opinii publicznej zgodnie ze swymi interesam i,
Rockefeller nie zam ierza da si odwie od pom ysu w prow adzenia na wiecie
lim itw liczby urodze tylko z tego pow odu, e wiat go nie zaakceptowa. Zwrci
si zatem do rzdu Stanw Zjednoczonych, przekonany, e to, czego nie udao m u
si osign perswazj, da si zrobi ukradkiem .
D nia 24 kw ietnia 1974 roku H enry A. Kissinger zapocztkowa now er
podporzdkow yw ania sobie zagranicy, wysyajc do sekretarza obrony, sekretarza
ds. rolnictw a, dyrektora C entralnej Agencji W ywiadowczej, zastpcy sekretarza
stanu oraz szefa Agencji ds. M idzynarodow ego Rozwoju m em orandum Im pli
cations of W orldw ide Population G row th for U.S. Security and Overseas Interests
(Konsekwencje w zrostu wiatowego przyrostu naturalnego dla bezpieczestw a
oraz interesw zagranicznych Stanw Zjednoczonych), ktrego kopi otrzym a
take Szef Poczonych Sztabw. O pracow anie to zyskao pniej nazw N atio
nal Security Study M em orandum 200 (M em orandum ws. Stanu Bezpieczestwa
Pastwa) lub w skrcie NSSM 200. Znalazo si w nim nastpujce stwierdzenie:

610

R O ZD ZIA 17.

Prezydent zleci sporzdzenie opracow ania dotyczcego w pywu w zrostu wia

towego przyrostu naturalnego na bezpieczestw o Stanw Zjednoczonych oraz
ich zagraniczne interesy. O pracow anie to pow inno obejm ow a okres co najm niej
do roku 2000 oraz uw zgldnia kilka alternatyw nych, racjonalnie uzasadnionych
prognoz wiatowego przyrostu naturalnego.
B ezporedni przyczyn sporzdzenia NSSM 200 bya klska am eryka
skich stara o w prow adzenie na wiecie okrelonych lim itw liczby urodze na
zorganizowanej p o d auspicjam i O N Z bukaresztaskiej Konferencji Z aludnienia
i Rozwoju. Stolica A postolska w splnie z krajam i kom unistycznym i oraz pastw a
m i Trzeciego wiata, n a czele ktrych staa Algieria, oskaryy Stany Zjednoczone
i Zachd o praktykowanie, jak to zostao okrelone, im perializm u antykoncepcji.
John D. Rockefeller potraktow a to chyba bardzo osobicie i kilka ostatnich lat
swego ycia spdzi n a krytycznym analizow aniu przedsiw zicia kontrolow ania
przyrostu naturalnego, ale wwczas ideologia ta zyskaa status podstaw y polityki
zagranicznej USA, on za nie m g ju tego cofn. NSSM 200 zostaa ponow nie
zatw ierdzona jako fu n d am en t polityki dem ograficznej Stanw Zjednoczonych
26 listopada 1975 roku w oddzielnym dokum encie, N ational Security Decision
M em o ran d u m 314 (SDM 314), k t ry p o tw ierd zi zaoenia polityki zaw ar
te w opracow aniu, a take dodatkow e jej p u n k ty d odane przez Kissingera. Podpis
po d nim zoy Brent Scowcroft i cho p o d koniec lat osiem dziesitych zostaa
odtajniona, wci pozostaje w mocy.
Rockefellerowi udao si zm ieni wiat dosow nie w ostatniej chwili. Konfe
rencja bukaresztaska obradow aa kilka zaledwie m iesicy po tym , jak gosiciele
dem ograficznej katastrofy, na przykad Paul Eldrich, opublikow ali swoje przew i
dyw ania goszce, e przeludnienie sprow adzi na wiat klsk godu. W obiegu
publicznym funkcjonow ay ju w tedy ksiki, takie jak Population Bomb Eldricha
oraz nie tak sawna, ale naw et bardziej jeszcze zowieszcza w wym owie praca Paddocka Famine 1975. O prcz tego, na uroczystoci w rczenia dyplom w U niw er
sytetu N otre D am e studentom rocznika 1969 wczesny prezes Banku wiatowego,
Robert S. M cNam ara, nie przebierajc w sowach, oznajmi, e jako przewidywan
dat lokalnego pojaw iania si godu zwykle podaje si lata 1975-1980'. Mwic
to, pow tarza po prostu tezy Paula Eldricha, k t ry w Population Bom b napisa:
Musz jeszcze spotka kogo obeznanego z sytuacj, kto uwaa, e w roku 1971
albo w ogle kiedykolwiek, Indie bd samowystarczalne2. We wrzeniu 1977 roku
czyli dwa lata po tym , kiedy m iaa pojawi si zapow iadana klska godu, majca
zniszczy Indie, indyjskie rezerw y zboa szacow ano na okoo 22 m ilionw ton,
kraj za stan w obliczu problem u skadow ania zapasw, ktre wyleway si
z magazynw, co znacznie zwikszao koszty skadow ania; trzeba byo znale
sposb, aby nie zniszczy ich deszcz, albo nie zostay zjedzone przez szkodniki.'
W poow ie lat siedem dziesitych Indie zaczy eksportow a ywno, wcze
niej jednak dane im byo dowiadczy praktycznego w prow adzania kontroli u ro
dze, czego dokonyw ali ludzie pokroju M cNam ary, ktry absolw entom rocznika
1969 oznajm i na uniw ersytecie N otre Dame, e konflikt m idzy iloci ywnoci

W A SZYN G TO N , 1974

611

a liczb ludnoci w swoim czasie da n am o sobie zna. Prby pow strzym ania go,
popraw ienia sytuacji, rw nie oka si nieskuteczne. W wielu krajach zapanuje
gd. Pod koniec tego okresu m oe pojawi si pow szechna klska godu. C ier
pienia i rozpacz d o tk n nas na niespotykan dotd skal4.
Indie rzeczywicie powanie ucierpiay, ale nie z pow odu brakw ywnoci,
ale dziaalnoci ludzi pokroju Roberta McNamary. Ogaszajc swoja recept na roz
wizanie problem u przeludnienia, M cNam ara oznajmi, e planowanie rodziny
musi by wprow adzone w sposb hum anitarny, ale na m asow skal. Postulaty
pana M cNam ary zostay zrealizowane w pidziesiciu procentach: program y pla
nowania rodziny w draano w Indiach na masow skal, ale trudno uzna, aby ro
biono to w sposb hum anitarny. Masowe sterylizacje przeprowadzano bez zgody
lub wiedzy nieszczsnego chopstwa; w zam ian daw ano im w p o darunku radio
tranzystorowe, wielu z tych ludzi zmaro pniej w wyniku infekcji. Jest to jedna z naj
czarniejszych kart historii ruchu eugenicznego, trudno wic dopatrywa si w nim,
jak chcieli niektrzy, najwspanialszego ruchu spoecznego XX stulecia. O d poowy
1975 roku, kiedy to Indira Ghandi ogosia wprowadzenie stanu wyjtkowego, do jego
zakoczenia i upadku jej rzdu w m arcu 1977 roku wazektomii poddano sze i p
miliona mczyzn, w wikszoci przypadkw wbrew ich woli; na skutek powika
pooperacyjnych zm aro ich tysic siedm iuset siedemdziesiciu czterech5.
W listopadzie 1976 roku, w szczytowym okresie w spom nianej akcji m asowe
go okaleczania ludzi, M cN am ara polecia do Indii, eby wesprze tam tejsze m in i
sterstwo zdrowia oraz kibicowa wcielaniu w ycie program w planowania rodziny.
Pochwali take indyjski rzd za polityczn wol i determ inacj w staraniach
na rzecz rozwizywania, jak to nadal okrela, problem u przeludnienia.
Z godnie z m em o ra n d u m K issingera, podstaw ow ym elem entem am ery
kaskiego p ro g ram u kon tro li u ro d ze p o w in n a by o d pow iednia m otyw acja
i zdecydowanie w dziaaniach. N ajwaniejszych jego zw olennikw w Kongresie
pow inno si zachci do um acniania podanych postaw tych czonkw K ongre
su, ktrzy obecnie popieraj am erykaskie dziaania na polu demografii, oraz do
przekonyw ania do tego innych6. Kolejnym kluczow ym aspektem sprawy jest rola
m ultilateralnych instytucji, tak ich jak O rganizacja N arodw Zjednoczonych,
ktrych udzia w rozdzielaniu am erykaskich funduszy pom ocow ych pozwoli
uprzedzi staw ianie USA zarzutw stosow ania im perializm u antykoncepcyjne
go. W opracow aniu podkrelono na przykad, e trzynacie pastw - adresatw
antykoncepcyjnej interw en cji (Indie, B angladesz, Pakistan, N igeria, Meksyk,
Indonezja, Brazylia, Filipiny, Tajlandia, Egipt, Turcja, Etiopia i Kolumbia) - przy
jo ju otw arte stanow isko w kwestii udzielenia im pom ocy w ograniczaniu
przyrostu naturalnego. Jednake w innych pastw ach, w odniesieniu do ktrych
interw encja ta m a w ysoki priorytet - takich jak na przykad Indie i Egipt - pom oc
am erykaska jest ograniczona z racji charakteru stosunkw politycznych oraz
dyplom atycznych, za w przypadku Nigerii, Etiopii, M eksyku i Brazylii z pow odu
braku zdecydow anego zainteresow ania ich rzdw dla program w ogranicza
nia liczby ich ludnoci7. W takich przypadkach, o ile pastw a te sobie ycz,

612

RO ZD ZIA 17.

podana jest pom oc techniczna i finansow a z zew ntrz, nadchodzca ze strony

innych darczycw, oraz/lub pryw atnych i m idzynarodow ych organizacji (wiele
spord nich otrzym uje dotacje z A ID )8. W dokum encie stw ierdza si rwnie,
e [am erykaski D epartam ent] Stanu i AID odegray istotn rol w pow oaniu
do ycia F unduszu Ludnociow ego N arodw Z jednoczonych (UNFPA - U nited
N ations Fund for P opulation A ctivities), aby koordynow a w ielostronne m ultilateralne dziaania w tej dziedzinie, uzupeniajc bilateralne starania A ID oraz
innych pastw udzielajcych pom ocy9. W dokum encie w ielokrotnie akcentuje si
konieczno u nikania w krajach rozwijajcych si podejm ow ania bezporednich
dziaa na rzecz kontroli u ro d ze oraz form uow ania wobec nich bezporednich
zalece w tej dziedzinie: Istnieje take niebezpieczestw o, e niektrzy przy
w dcy krajw najsabiej rozw initych, wszelkie naciski ze strony pastw w y
soko uprzem ysow ionych w kw estiach dotyczcych planow ania rodziny uznaj
za przejaw ekonom icznego lub rasow ego im perializm u, to za m ogoby wywoa
ich pow any sprzeciw 10.
We w spom nianym dokum encie przyznaje si rw nie, e wykorzystanie
organizacji m idzynarodow ych do realizow ania celw am erykaskiej polityki
zagranicznej wym aga dodatkow ych funduszy, ktre pow inny by im przekazy
w ane do czasu, gdy przyw dcy sabiej rozw initych pastw zgodz si przyj
proponow an im pom oc w ograniczaniu przyrostu naturalnego. Posuenie si
organizacjam i m idzynarodow ym i w realizow aniu strategii polityki zagranicznej
USA m a jed n ak take dodatkow y cel: Kwesti zasadnicz jest, aby starania o p o
zyskanie i um ocnienie zaangaowania przyw dcw krajw najsabiej rozwinitych
nie byy przez nich postrzegane jako polityka pastw uprzem ysow ionych zm ie
rzajca do ich osabienia, lub zagarnicia ich zasobw na rzecz krajw bogatych.
Upowszechnienie si takiego przekonania moe wywoa silny sprzeciw, sprzeczny
z celem zachow ania stabilnoci dem ograficznej". O statnie zdanie ujawnia rzeczy
wisty cel wprow adzania kontroli urodze - pastw a uprzem ysowione, w ktrych
przyrost naturalny jest niski, chc zachowa dom inujc pozycj w wiecie poprzez
zniwelowanie przewagi dem ograficznej pastw o wysokich wskanikach urodze.
Ofensywa dem ograficzna zapocztkow ana przez neom altuzjaski reim,
ktry doszed w USA do wadzy w latach szedziesitych, m iaa dwie zasadni
cze wady: po pierwsze, bya z g ru n tu nieuczciwa. By to zwyczajny im perializm
ukryty p o d paszczykiem hum anitaryzm u, a jego forpoczt stanow ia O N Z oraz
Bank wiatowy. Po drugie, ofensywa na rzecz kontroli urodze sprawdzia si tylko
tam , gdzie w ogle nie bya potrzebna. Innym i sowy, w krajach rozw initych spo
tgowaa spadek liczby urodze, a to przecie byo w anie gwn przyczyn obaw
sukcesorw M althusa, w ynikajcych ze zrnicow anego przyrostu naturalnego.
Kontrola urodze nie przyniosa adnych efektw w Afryce, gdy Afrykanie nie
dowiadczyli jeszcze transform acji dem ograficznej, czyli takiego poziom u dobro
bytu, po osigniciu ktrego posiadanie dzieci postrzegane jest jako obcienie.
W bogatej pnocnej czci wiata, gdzie taki poziom zam onoci zosta osignity
i dokonaa si transform acja dem ograficzna, propaganda na rzecz antykoncepcji

W A SZ Y N G T O N , 1974

613

przyniosa tylko pogorszenie i tak ju zej sytuacji dem ograficznej. Powd, dla
ktrego kontrola u ro d ze nie spraw dzia si w Afryce, jest bardzo prosty. W M a
lawi nie m a d o chodu rozporzdzalnego; w Burkina Faso nie m ona posa kobiet
na studia prawnicze. Twoja ona nie m ogaby dosta pracy jako nauczycielka na
godziny w Kenii czy pracow a w m arkecie K -M art w Liberii. Nie do e nie ist
nieje tam adna nadw yka dochodw , ale nie m a tam rw nie adnej nadwyki
ludnoci; w istocie, kade dosow nie pastw o subsaharyjskie cierpi na zbyt mae
zaludnienie i to w anie jest gw n przyczyn panujcego tam godu i ubstwa.
Najskuteczniejsze in stru m en ty obnienia przyrostu naturalnego - zam ono,
m odernizacja, fem inizm , owiata etc. - w krajach biednych nie maj zastosowania.
Gdyby kraje uprzem ysow ione chciay rzeczywicie uczciwie wspom aga rozwj
pastw biednych, m ogyby doprow adzi w nich do zm niejszenia liczby urodze,
ale poniew a celem kontroli urodze byo pozbaw ienie tych krajw ekonomicznej
i politycznej dw igni rozwoju, jak by i jest dla nich w ysoki przyrost naturalny,
kam pania na rzecz antykoncepcji cakowicie spalia tam na panewce. M ieszkacy
biednych afrykaskich krajw po prostu nie mieli niczego do stracenia, gdy w ich
sytuacji jedynym rzeczyw istym m ajtkiem byy dzieci i one te stanow iy ich
jedyn gw arancj p o m o cy na stare lata. W rezultacie, jedynym osigniciem
ordow nikw w prow adzania tam kontroli urodze by, jak napisa jeden z nich,
swd palonej gum y. Nie mogli si rw nie pochw ali tym , e zasiane przez nich
ziarno zaczo kiekowa w Afryce, gdy fundacje nie potrafiy znale adnego
sposobu ani m etody perswazji, mogcej skoni Afrykaczykw do rezygnowania
z posiadania dzieci, ktre nadal byy przez nich postrzegane jako dobrodziejstwo.
Bank wiatowy oczywicie wm usza tym krajom stosow ne poyczki, ale poniewa
nie skutkoway one podniesieniem tam stopy yciowej do odpowiedniego poziomu,
ona take na nic si zday.
Peter J. D onaldson w ksice Natur Agains Us cytuje notatk sporzdzon
przez Johna Sullivana, czowieka, ktry uczestniczy w realizowaniu program w
kontroli urodze. N otatka zatytuow ana jest Swd palonej gum y i nawizuje do
proby o dotacj w wysokoci pidziesiciu tysicy dolarw dla ekspozytury w N e
palu z przeznaczeniem na zorganizow anie i dopilnow anie spalenia prezerwatyw,
ktrych term in przydatnoci do uycia m in i dlatego naley je zniszczy12. D o
naldson, o czym naley pam ita, by zdecydow anym zw olennikiem program w
kontroli urodze i sam czynnie w prow adza je w ycie. O to jego opinia:
W Azji, dokd wysano siedemdziesit pi procent wszystkich rodkw an
tykoncepcyjnych zakupionych przez AID, problemem nie jest ich niedostatek,
lecz nadmiar. Oprcz doprowadzenia do swdu palonej gumy w Nepalu misja
AID w Bangladeszu zgosia prob o moratorium na dostawy rodkw antykon
cepcyjnych przyjmowanych doustnie. Misja na Filipinach zrezygnowaa z szeciu
milionw dolarw poyczki, po czci dlatego, e okazao si, i ich co najmniej
trzyletni zapas spoczywa w magazynach... Pakistan ma identyczny problem; ter
min przydatnoci do uycia tamtejszych niewykorzystanych zapasw min13.

614

RO ZD ZIA 17.

W cigu kilku lat, o dkd NSSM 200 staa si podstaw polityki zagranicz
nej Stanw Z jednoczonych - szybko, gdy ju pod koniec lat siedemdziesitych
- skuteczno program w AID zaczli kwestionowa ci, ktrzy je wprowadzali.
D onaldson podkrela, e w roku 1990, kiedy ukazaa si jego ksika, rodow i
sko ludzi w draajcych program y kontroli urodze m iao poczucie darem noci
swych stara. D aw ne rozw izania, spopularyzow ane przez Reim verta Ravenota
i jego nastpc w AID, ktrym za prezydentury Reagana by Peter M cPherson,
majce za podstaw poda, po prostu si nie spraw dzay i w wikszoci wypadkw
jedynym ich rezultatem , jak napisa John Sullivan, by w anie w swd palonej
gum y. D onaldson w spom ina, e aby skoni go do przem ylenia stosowanych
m etod, do dyrektora p ro g ram u w ysano rysu n ek satyryczny przedstaw iajcy
pracow nika A ID opat w yrzucajcego z h elikoptera stosy prezerw atyw oraz
piguek antykoncepcyjnych, ale nie wyw aro to zam ierzonego w raenia na adre
sacie, by m oe dlatego, e w arcie tym byo zbyt wiele prawdy, eby j przyj
do wiadomoci. Kiedy jednak ludzie wdraajcy program y kontroli urodze doszli
do wniosku, e Trzeci wiat nie jest szczeglnie zainteresowany planow aniem ro
dziny, w coraz wikszym stopniu zaczli koncentrow a si na przym usow ym
ograniczaniu liczby urodze realizowanym w sposb, ktry zastosowano w Indiach
i nadal stosuje si w C hinach. W roku 1994 oenzetow ska Konferencja na rzecz
Z aludnienia i Rozwoju w Kairze przyznaa w istocie, e nie sprawdzio si pla
nowanie rodziny w sposb, ktrego satyrycznym odw zorow aniem by rysunek
czowieka w yrzucajcego opat kondom y z helikoptera, a przym usow a kontrola
urodze, ktr praktykow ano w Azji, rw nie zawioda. W miejsce obu tych
nieudanych rozwiza, ktre cechowaa toporno, m arnow anie pienidzy i nie
odczny przym us, funkcjonariusze O N Z podjli w Kairze kolejn prb obnienia
przyrostu naturalnego krajw rozwijajcych si, ale tym razem usprawiedliwieniem
ich dziaa m ia by fem inizm , zdrow ie kobiety, i postp.
Czytajc czstokro pesym istyczne raporty ludzi realizujcych program y
kontroli urodze, szybko dochodzi si do w niosku, e jeeli chodzi o stosunek do
kontroli urodze, istniej na wiecie dwie odm iennie zorientow ane spoecznoci.
Kiedy jaki kraj osiga pew ien poziom dobrobytu lub m odernizacji (albo jedno
i drugie), m aestw a decyduj si na posiadanie mniejszej liczby dzieci, poniewa
potom stw o jest dla nich obcieniem ekonom icznym . W krgach specjalistw
zajmujcych si kontrolow aniem przyrostu naturalnego zjawisko to nosi nazw
transform acji dem ograficznej. Kiedy dokonuje si ono w jakim pastw ie, ogra
niczenie liczebnoci rodziny pojaw ia si niejako autom atycznie; zanim jednak do
tego dojdzie, czyli inaczej mwic, zanim dany kraj osignie w spom niany poziom
zam onoci, adne iloci prezerw atyw ani piguek nie zm niejsz przyrostu n atu
ralnego - i tak w anie dzieje si teraz w Afryce, ku zm artw ieniu i zakopotaniu
dem ografw obawiajcych si konsekw encji wysokiego afrykaskiego wskanika
urodze. Zdaniem D onaldsona, dla zaistnienia transform acji demograficznej wy
starczy dzi znacznie mniejszy poziom zam onoci ni to byo wczeniej, nie neguje
on jednak istnienia owej prawidowoci.

W ASZYN G TO N , 1974

615

Po wyroku Sdu Najwyszego w sprawie Roe vs. W ade (1973) zaczto prze
ciwstawia aborcj antykoncepcji, co sam o w sobie nie jest wolne od hipokryzji
i faszu; tak byo w okresie rzdw adm inistracji Reagana i Busha, ktre w kontek
cie stale rosncych nakadw na ograniczenie przyrostu naturalnego w krajach
Trzeciego wiata przedstaw iay antykoncepcj jako zwycistwo prawa do ycia.
Skoro na tym polega m a zwycistwo biednych, wystarczy ono za wszelkie ich
klski. Skutkiem tych cynicznych politycznych zabiegw by sam onapdzajcy
si system , w k t ry m siy antyaborcyjne um acniay kontrol urodze w imi
zwalczania usuw ania ciy. K onserwatysta i obroca ycia Newt G ingrich latem,
po rewolucji republikaskiej 1994 roku, kiedy p arlam ent zaprzesta finansowania
program u planow ania rodziny Title-X, a przyzna rodki na finansowanie kontroli
urodze, osobicie przeciw tem u zaprotestowa. D onaldson przywouje przypadek
Jamesa Buckleya, konserw atysty i tw rcy polityki M exico City, ktry w roku 1982
jako podsekretarz stanu, doradca w spraw ach bezpieczestwa, nauki i technolo
gii, odgryw a istotn rol w walce o uchronienie budetu AID przed ciciami
U rzdu ds. A dm inistracji i Budetu14. Inform ation Project for Africa stwierdza,
e w Kolumbii wczesny program populacyjny ugrzz w fali powszechnej krytyki
bez szans na realizacj. Tak byo do czasu a organizacja Planned P arenthood
wymylia debat o aborcji [i] owa staran n ie zaplanow ana dyw ersja opacia si.
A borcja szybko staa si gw nym p rzed m io tem sporu, a przeciw nicy kam panii
na rzecz kontroli u ro d ze przestali m w i o niej jako o program ie depopulacji.
W porw naniu ze sztucznie n ag onionym problem em aborcyjnym , finansow a
ni przez USA zw olennicy antykoncepcji wydawali si m niejszym zem. P om yso
daw cy globalnej rod zin y m ogli nareszcie zaj si w prow adzaniem do uytku
szerokiego w achlarza rodkw antykoncepcyjnych, ktre wcale nim i nie byy piguek poronnych, spirali antykoncepcyjnej, pew nych rodkw przyjm ow anych
ustnie, w kadek h orm o n aln y ch oraz zastrzykw ... To zagranie n a odcignicie
uwagi okazao si na tyle uyteczne, e na pocztku lat osiem dziesitych rzecznik
Planned P aren th o o d m g ogosi w alne zwycistwo, m w ic, e przyw dcy reli
gijni w K olum bii rozsdnie zaniechali sprzeciw u we w szystkich spraw ach z w y
jtkiem ab o rcji15.

W szystko to udow adnia bezskuteczno zw alczania za zem. Ci, ktrzy

utrzym uj, e finansow anie antykoncepcji zm niejszy liczb dokonyw anych abor
cji, s albo obudni, albo le poinform ow ani. Jednak debata w sprawie pom ocy
dla zagranicy i jej zwizkw z kontrol u rodze jest poyteczna, naw et jeeli
jej obraz wydaje si zniechcajcy, stanow i bow iem najlepsz drog do zrozu
m ienia rzeczywistego znaczenia tak zwanej rewolucji seksualnej. C hesterton,
m wic o kontroli urodze, nazw a j brakiem kontroli i brakiem urodze. Pod
tym wzgldem m ia suszno tylko w poowie; antykoncepcja oznacza brak u ro
dze i zanik sam okontroli, ale w dziedzinie seksualnoci brak sam okontroli wie
si z pow staniem i funkcjonow aniem instrum entw kontroli politycznej, ktra wy
penia m oraln pustk bdc konsekw encj niem oralnych postpkw i dziaa.

616

RO ZD ZIA 17.

Tak wic, aby nie stawia spraw y na gowie, ale przedstaw i j we waci
wym porzdku i perspektyw ie, pow iedzie trzeba, e rewolucja seksualna w USA
bya w ew ntrznym odpow iednikiem politycznej socjotechniki, ktr poza granica
m i Stanw, w pozostaych czciach wiata nazywano kontrol urodze. Na pierw
szy rzut oka wydaje si, e m am y tu do czynienia z dw iem a odrbnym i spraw a
mi; w przypadku kontroli urodze zostaje ona narzucona z zewntrz, w przypadku
rewolucji seksualnej jest to zjawisko w ew ntrzne i znajdujce w kraju przychyln
akceptacj swych ofiar, ktre dokonuj tego w yboru w im i wyzwolenia. Rnica
ta, chocia jaskrawa, nie jest tu jed n ak najwaniejsza. Istot owej dychotom ii lepiej
oddaje rozbieno m idzy retoryk a rzeczywistoci. Program y ograniczania
liczby urodze zawsze oficjalnie przedstaw ia si jako co poytecznego, ale w d o
kum entacji tajnej pisze si jasno, e celem ich jest osabienie krajw, w ktrych
s realizowane. Prby p rzerzucania m ostw nad przepaci dzielc retoryk
od rzeczywistoci znajduj odzw ierciedlenie w ksikach, takich jak Bitter Pills
D onalda Warwicka, w ktrej autor ujawnia, e chocia prawdziwym celem polityki
pastw a byo obnienie w skanika urodze w Kenii, oficjalnym uzasadnieniem
dla program w planow ania rodziny byo zwikszenie odstpw midzy kolejnymi
porodam i, w im i popraw y stanu zdrowia16tamtejszej populacji. To naprow adza
nas na podstawow herm eneutyczn zasad odczytywania rzeczywistego znaczenia
i sensu kontroli urodze: zdrowie jest zawsze uspraw iedliw ieniem i przykrywk
dla zm niejszania przyrostu naturalnego w danym kraju.
Praw da ta pozw ala nam zauway kolejne pew niki, na przykad to, e przy
rost naturalny nie jest dla kraju obcieniem , ale jego atutem - wynika to jasno
z ekspertyz wojskowych. W kolejnych m em orandach Rady Bezpieczestwa N a
rodow ego z poow y lat siedem dziesitych rozpatryw ano konsekwencje spadku
przyrostu naturalnego w Stanach Zjednoczonych przy jednoczesnym jego w zro
cie w krajach Trzeciego wiata:
Stany Z jednoczone oraz ich zachodni sojusznicy stanow i coraz m niejszy p ro
cent wiatowej populacji. O ile w roku 1950 m ieszkacy Stanw Zjednoczonych
stanow ili sze procent ogu ludnoci wiata, o tyle w roku 1988 byo to pi p ro
cent, a przew iduje si, e w roku 2000 liczba ta zm aleje do czterech p ro c e n t17.

Z perspektyw y m oliwoci wystaw ienia arm ii oraz prow adzenia wojny n a

stpstwa spadku przyrostu naturalnego s oczywiste: spadek wskanika urodze
sprawi, e Stanom Z jednoczonym i ich sojusznikom z NATO, ale te Zwizkowi
Radzieckiem u i krajom U kadu W arszawskiego tru d n o bdzie utrzym a po ten
cja wojskowy na obecnym poziom ie1.
Zjawisko to skutkow ao zm niejszeniem ryzyka konfrontacji m idzy W sch o
d em a Z achodem i m ogo przyczyni si d o ostatecznego rozw izania tego p ro
blem u bdcego nastpstw em u p adku sow ieckiego im perium . Jednake, o d m ie n
nie ni w w ypadku byego Zwizku R adzieckiego i pozostaych pastw U kadu
W arszawskiego, kraje poudniow ej pkuli m aj o wiele wyszy przyrost naturalny

W ASZYN G TO N , 1974

617

ni pastw a Z achodu, co prow adzi do konfrontacji m idzy Pnoc a P oudniem ,

ktra zastpi zim n w ojn i stanie si gw nym p rzed m io tem troski takich osb,
jak ludzie zw izani z R ad B ezpieczestw a N arodow ego. Te sam e analizy, wedle
ktrych w relacjach m idzy W sch o d em a Z ach o dem istnieje dem ograficzny im pas,
przew iduj, e wyjtkowo w ysokie w skaniki u rodze w krajach rozw ijajcych
si m og doprow adzi tam do rozbudow y ich si zbrojnych jako skutecznej al
ternatyw y bezrobocia, i pastw a te m og spoytkow a zw izane z tym zm iany
dla zagospodarow ania niew ykorzystanych zasobw ludzkich w celach zapew nienia
sobie w ew ntrznego oraz zew ntrznego bezpieczestw a1'1.

Ten sam d o k u m en t Rady Bezpieczestw a N arodow ego analizuje skutki

spadku liczebnoci populacji Z achodu i przew iduje, e rosncy w spczynnik
osb starszych w stosunku do osb w wieku produkcyjnym bdzie skutkow a
zm niejszeniem liczby osb czynnych zawodowo, jednoczenie za zwikszy zapo
trzebow anie na w iadczenia spoeczne, redukujc tym sam ym wysoko rodkw
moliwych do przeznaczenia na cele m ilitarne. Co wicej, starzejce si spoe
czestwo oznacza zm niejszenie produktyw noci oraz moliwo ekonom icznego
zastoju, to za moe take skutkowa zm niejszeniem caoci istniejcych zasobw
finansowych, poniew a baza produkcyjna si skurczy20.
Innym i sowy, spadek przyrostu naturalnego i wskanika urodze oznacza
osabienie pastwa oraz jego potgi militarnej. Jeeli jest to prawd w odniesieniu do
Stanw Zjednoczonych, jest ni rwnie w przypadku pozostaych pastw. Tak wic
amerykaska pom oc innym krajom w celu obnienia ich przyrostu naturalnego
jest w rzeczywistoci prb militarnego ich osabienia i co do tego dokum ent NRB oraz
inne niedawno odtajnione dokum enty nie pozostawiaj najmniejszej wtpliwoci.
Zm niejszenie liczby ludnoci oznacza te zm ian jakociow. W spom niany
dokum ent NRB wiadczy rw nie, e w obrbie populacji Stanw Z jednoczo
nych rw nie dokonuj si zmiany, jako e wzrasta proporcjonalna liczebno
czarnych, Latynosw oraz Azjatw21. W raporcie pojaw ia si pytanie, czy arm ia
am erykaska bdzie w stanie pozyska wykwalifikowany personel niezbdny
dla posugiw ania si najbardziej zaaw ansow anym i technicznie rodkam i p ro
w adzenia wojen przyszoci: Jednym z najwaniejszych problemw, z ktrym i
przyjdzie zm ierzy si am erykaskiej arm ii po zlikw idowaniu obowizkowego
poboru, nie bdzie to, czy zdoa ona uzyska odpow iedni liczebno, ale to, czy
potrafi przycign o dpow iedni liczb ludzi z w aciw ym i kw alifikacjam i22.
W ym agania staw iane na stanow iskach zwizanych z obsug zaawansowanych
technicznie urzdze dyskwalifikuj a siedem dziesit procent mczyzn i nie
m al dziew idziesit p ro cen t kobiet. Poniew a liczba ludnoci nadal spada,
zwikszy si ryw alizacja o obsadzanie stanow isk m idzy w ojskiem, uczelniam i
i pracodaw cam i. Kiedy to si stanie, najpraw dopodobniej w zrosn te koszty re
krutacji, a poziom pac trzeba bdzie podwyszy, aby dorw na tym z rynku
cywilnego. Podnoszenie pac i prem ie za zacignicie si lub ponow ne zacignicie
si [w szeregi arm ii] w poczeniu z innym i w ydatkam i na obron m og znacznie
uszczupli budet federalny23.

618

RO Z D Z IA 17.

Sytuacja dem ograficzna Stanw Z jednoczonych jest za, ale jeszcze gorzej
jest w krajach europejskich, gdzie liczba u rodze spada naw et poniej progu za
stpow ania odchodzcej generacji nastpnym pokoleniem . N iedostatki zasobw
ludzkich w pastw ach NATO doprow adz do zw ikszenia napi w kwestii
podziau ponoszonych d o td o b cie... i naw et wysoce praw dopodobne jest,
e sojusz zm ieni swoj przysz strategi obronn24.
Zgodnie z pogldam i D arw ina i jego zw olennikw rzeczywista groba spad
ku wskanika u rodze pojaw ia si jed n ak wwczas, kiedy liczebno innej p o p u
lacji w tym sam ym czasie nie spada, ale ronie, tak jak dzieje si to w przypadku
Pnocy i Poudnia. M ieszkacy pkuli poudniow ej m og bow iem w cigu kilku
pokole w yprze bogatych ssiadw z p n o cy i zaj ich miejsce. Afryka, jako
kontynent o najwyszym przyrocie naturalnym , jest rdem najpowaniejszych
obaw. Opracow anie NRB stwierdza, e w latach 1985-2030 populacja Afryki w zro
nie wicej ni podw jnie i bdzie liczya m iliard dwiecie tysicy mieszkacw,
czyli okoo szesnacie i p p rocent ludnoci wiata. Nigeria, ktra w 1988 roku
m iaa w przyblieniu sto trzy m iliony mieszkacw, w edug prognoz w roku 2009
podw oi, w 2024 potro i t liczb; w 2035 roku bdzie ona czterokrotnie wysza,
zatem w cigu pidziesiciu lat przysporzy populacji wiata trzysta dwanacie
m ilionw ludzi. Spodziew ane jest, e w roku 2035 liczba ludnoci Nigerii b
dzie wiksza ni w Stanach Zjednoczonych i w Zw izku Radzieckim cznie,
zajmujc pod tym w zgldem trzecie m iejsce na wiecie25.
Tak wic w ynika z tego, e O N Z oraz am erykascy rzecznicy kontroli u ro
dze zapom nieli poinform ow a kobiety Trzeciego wiata, i przyrost naturalny jest
zjawiskiem korzystnym , nie za obcieniem , jak im to przedstaw iano, a wzrost
liczby ludnoci Afryki oraz jej spadek w USA bardzo niepokoi am erykaskich woj skowych. Analizujc w yraane przez nich obawy, poznajem y kilka podstawowych
praw d odnoszcych si do kwestii zaludnienia. Po pierwsze: prom ow anie pro g ra
m w kontroli u rodze ley w yw otnym interesie Stanw Zjednoczonych, nie
za w interesie krajw, do ktrych kieruj one tak pom oc. Stany Zjednoczone
staraj si w ten sposb utrzym a pozycj oraz potg, poniew a w skanik u ro
dze w kraju jest bardzo niski. To z kolei prow adzi do dodatkow ych wnioskw.
Na przykad takiego oto, e odpow iednia liczba ludnoci stanow i ekonom icz
ny w arunek w stpny zam onoci oraz m ilitarnej potgi. Nawet arm ie korzysta
jce z najnowszych osigni technicznych m usz m ie zaplecze w postaci duej
liczby ludnoci zatrudnionej w przem yle produkujcym zaaw ansowane tech n o
logicznie rodzaje broni bd pracujcej na rzecz zakadw z nim powizanych.
Ekspansji Zachodu, zapocztkow anej odkryciem Nowego wiata przez Kolumba,
towarzyszya bezprecedensow a ekspansja demograficzna, bez ktrej kolonizowanie
now ych ziem po pro stu byoby niemoliwe. Rozwj technologiczny przyczyni
si znacznie do zbudow ania dom inujcej pozycji Z achodu, ale zgodnie z tym , co
pow iedzia Julian Sim on, postp i rozwj techniczny jest zjawiskiem zwizanym
ze w zrostem dem ograficznym . Jego sta s ludzie w ytw arzajcy dobra na p o
trzeby swych rodzin. Im wiksza ich liczba, ceteris paribus, tym wikszy m ajtek

W A SZYN G TO N , 1974

619

s w stanie w yprodukow a i tym wikszy dobrobyt osign. Sim on twierdzi, e

w duszej perspektyw ie czasowej, im wicej ludzi, tym m niejsze s niedostatki
ywnoci, jej ceny spadaj, a konsum pcja ronie26.
Jak to si dzieje, e cao p rodukcji oraz w ydajno w przeliczeniu na p racow
nika i n a ak r ziem i w zrasta tak szybko? Poda ronie w tak szybkim tem pie dzi
ki w iedzy agrotechnicznej pozyskiw anej za spraw b ad a oraz rozw oju, ktrego
katalizatorem jest narastajcy popyt oraz zw ikszone m oliw oci rolnikw d o cie
rania ze sw oim i p roduktam i n a ry n ek dziki rozw initym system om tra n sp o rtu 27.

K ontrola u ro d ze to mit. M ity jed n ak tw orzy si przede wszystkim po to,

aby wierzyy w nie tumy. Prawdy zastrzeone zostaj dla utajnionych wojskowych
dokumentw. O prcz tej, e ludzie wytwarzaj majtek i t drog osigaj dobrobyt,
tworzc wiat nieograniczonych zasobw (okrelenie Sim ona), na przestrzeni
XX stulecia objawia si rw nie jeszcze jed n a praw da, a mianowicie, e osigni
cie okrelonego stopnia dobrobytu skutkuje zm niejszeniem liczebnoci rodzin.
W roku 1944 krl Anglii Jerzy VI pow oa do ycia Krlewsk Komisj ds.
Z aludnienia, ktra m iaa zbada problem spadku krajowego przyrostu natu ral
nego i jego skutkw dla W splnoty Brytyjskiej. Pierw szym ustaleniem komisji
byo stw ierdzenie, e Brytyjczycy zaprzestali tw orzenia rodzin wielodzietnych.
W szystko inne, wszelkie pozostae zjawiska dem ograficzne byy tego nastpstwem.
Pow szechne stosow anie kontro li u ro d ze jest niew tpliw ie faktem , a nasze
badania jego przyczyn w ykazuj, e chocia jej zakres i skuteczno m og si
zm ienia, adne zm iany w rodow isku spoecznym w obecnych okolicznociach
najpraw dopodobniej nie skoni m czyzn i kobiet do zaniechania stosow a
nia rodkw kontroli urodze. Ta fu n d am en taln a - i decydujca - postaw a w o
bec w spczesnego ycia p o w in n a zosta u zn an a za p u n k t wyjcia dla rozw aa
dotyczcych p raw dopod o b n eg o przyszego tre n d u dem ograficznego211.

Krlewska Komisja ds. Z aludnienia dosza rw nie do w niosku, e problem

ten nie dotyczy tylko Anglii, lecz jest typow y dla pastw zam onego Zachodu:
O bserw ow any obecnie spadek liczebnoci rodziny, zbliajcy si do poziom u
zastpow alnoci pokole, a nierzadko o d niego niszy, jest zjawiskiem w splnym
dla wikszoci populacji cywilizacji Z achodu i do niej w ycznie si ogranicza. P o d
czas gdy w biecym stuleciu ich w skanik w zrostu drastycznie si zm niejszy, n a
rody W schodu odnotow ay znaczce jego zwikszenie, wynikajce z gw atow nego
spadku m iertelnoci oraz utrzym yw ania si w ysokiego przyrostu n aturalnego2.

Przyw odzi to na myl scen z ksiki angielskiego autora, niebdcej prac

naukow , ale napisanej m niej wicej w tym sam ym czasie. W trylogii J.R.R. Tol
kiena W adca piercieni druyna piercienia zauwaa, e w miecie M inas T irith
jest wiele opustoszaych domostw. Co gorsza, jego wadca Denetor, ktry powinien

620

R O ZD ZIA 17.

go broni, w skrytoci ducha p o d d a si rozpaczy i jest przekonany, e Zachd

przegra. Krlewska Komisja ds. Z aludnienia, najlepiej jak potrafia, staraa si
jako upora z niew ym iernym i w zgldam i n atu ry m oralnej:
W wietle pogldu, i p rzyrost n atu raln y poniej p o zio m u zastpow alnoci p o
kole jest oznak istnien ia jakiego za w postaw ie spoeczestw a wobec ycia, k t
ra p raw dopodobnie w ie si z innym i fo rm am i dekadencji, pozostaje wiele do w y
janienia. Kult n ieposiad an ia dzieci i m o d a n a ro d zin posiadajc jed n o dziecko
byy oznak czego gboko niepokojcego w kontekcie okresu m idzyw ojennego
oraz d ucha tych czasw i by m oe nie jest rzecz n ieu za sad n io n czenie tego
z sofistyk i sam ozadow oleniem , ktre przyczyniy si do kataklizm u drugiej wojny
w iatowej30.

Krlewska Komisja ds. Z aludnienia uznaa, e pogorszenie si stanu a n

gielskiego spoeczestw a w ynika z jednego tylko rda: gwn przyczyn tego
spadku i bardzo praw dopodobne, e jedyn, jest upow szechnienie si wiadomego
ograniczania liczebnoci rodziny31. W ynikajcy z konkretnej postaw y yciowej
spadek liczebnoci rodziny m ia take w yrany w ym iar klasowy, poniew a za
chodzi najszybciej w wyej postaw ionych g rupach zaw odowych, natom iast
wrd rzym skich katolikw zdecydow anie wolniej ni w pozostaej czci p o
pulacji32.
W spom niana rnica w poziom ie dzietnoci zwizana z wysokoci d o
chodw i w yksztaceniem skonia kom isj do przyw oania w idm a zrnicowanej
podnoci, stale obecnego w ruch u eugenicznym przed wojn:
W g rupach spoecznych o najwyszych d o ch o d ach i poszczeglnych rodzicw
z kadej w arstw y spoecznej, ci lepiej w yksztaceni i inteligentniejsi m ieli p rzecit
nie m niej liczne rodziny ni pozostali. Na podstaw ie m ateriaw przedstaw ionych
n am przez ekspertw nie p o dejm ujem y si sform uow a oceny, e zrnicow a
nie w skanika p odnoci wie si n ieodcznie z ten d en cj do o b niania si p rze
citnego poziom u inteligencji n aro d u , jest to jednake kw estia o pierw szorzdnym
znaczeniu, w ym agajca dogbnego zb ad an ia33.

Ideologia stojca za kontrol urodze sprow adza si do prostej zalenoci

m idzy faktam i. Fakt pierwszy: zam ono oraz potga m ilitarna s w ytw ora
m i ludzi; fakt drugi: zam oni m aj m niejsze rodziny. Angielska klasa wysza
uznaa racje D arw ina, kiedy zrezygnow aa z posiadania w ielodzietnych rodzin.
W rezultacie zacza obaw ia si zrnicow anej p odnoci, ktra oznaczaa, e
liczebno rodzin najlepszych (czyli ludzi z ich w arstw y spoecznej) spada, ale
zjawisko to nie objo pozostaej czci wiata, zwaszcza za majcej bardzo wy
soki przyrost naturalny populacji pkuli poudniow ej. Jako zawoani darw inici
uwiadom ili sobie, e z czasem populacja o wyszym wskaniku dzietnoci wyprze
i zastpi t, w ktrej dzietno jest nisza. Z tej wanie obawy i lku zrodzi si
pom ys kontroli urodze.

W A SZYN G TO N , 1974

621

Ruch eugeniczny w pocztkow ych latach swego istnienia, m wic sowami

M argaret Sanger, dy do zachow ania n aro d u czystej krw i oraz gosi haso:
wicej dzieci o d uytecznych, m niej od bezuytecznych. Rzecz jasna to Sanger
i jej zw olennicy m ieli okrela k ryteria uytecznoci oraz kryteria odnoszce
si do kwestii przynalenoci do okrelonej rasy i klasy spoecznej. N iechtny
stosunek do ruch u eugenicznego by rezultatem naduy popenionych przez je d
nego z jego najzagorzalszych zwolennikw, czyli Adolfa Hitlera. H itler zrobi dla
eugeniki to samo, co C hurchill dla sodom ii. Przysporzy jej zego im ienia. Kiedy
za po drugiej w ojnie wiatowej Stany Zjednoczone zyskay status najwikszego
m ocarstw a, kraju, ktrego rzd w duym stopniu polega na skutecznoci reklamy
oraz pijarow skich zabiegw, uczyniono rzecz z tej perspektyw y naturaln i nazw
A m erican Birth C ontrol League (A m erykaska Liga na rzecz Kontroli Urodze)
zm ieniono na Planned P arenthood (wiadome Rodzicielstwo). Jednak organizacji
tej nadal przywiecay te sam e cele, co ruchow i eugenicznem u, jedyna rnica
polegaa na tym , e do ich osignicia dono teraz odm iennym i rodkam i.
Istotne zmiany, ktre dokonay si w onie ruchu eugenicznego po II wojnie
wiatowej, nie odnosiy si do celw, ktre eugenicy chcieli osiga, ale in stru m en
tw i rodkw, ktre wybrali do ich realizacji. Byli to ci sam i ludzie, nadal kierujcy
si obaw am i przed konsekw encjam i zrnicowanej dzietnoci, ale po wojnie, wraz
z rozwojem m ass mediw, takich jak telewizja oraz w zrostem wpyww fundacji
non-profit w dziedzinie bada naukow ych a take w rodow iskach akadem ickich,
stao si oczywiste - przynajm niej w krajach zam onych - e najlepsz drog
urzeczyw istniania celw eugeniki jest psychologiczna m anipulacja oparta na wy
korzystaniu rodkw m asow ego przekazu. N iech ludzie sam i realizuj nasze cele.
Przedstaw m y kontrol urodze jako wyzwolenie. Prby zm niejszania wskanika
urodze jako w ynik troski o zdrowie. U koronow aniem tych idei i sposobw wcie
lania ich w ycie bya wanie rew olucja seksualna lat szedziesitych.
W okresie od koca II wojny wiatowej do lat szedziesitych siy opow ia
dajce si po stronie w strzem iliw oci m oralnej prow adziy dug, ale niezakoczon pow odzeniem walk o postaw ienie tam y fali polityki prowadzonej w duchu
iluminatw, czyli zakadajcej m anipulow anie ludm i poprzez ich wystpki. W tym
kontekcie Sobr W atykaski II by gw n kontrofensyw podjt przez Koci
katolicki, szybko jed n a k doszo do tego, e prow adzc j, zaczto posugiwa
si tym i sam ym i in stru m en tam i kultury, ktre w zaoeniu m iaa ona zwalcza.
W latach szedziesitych sukcesorzy M althusa, luno pow izana grupa bogaczy
i fundacji reprezentujcych anglo-am erykaski pu n k t w idzenia na rzeczywisto,
stopniow o, dziki w ielu dobrze finansow anym i organizow anym kam paniom
publicznym , zaczli zdobywa wadz nad w iadom oci ogu. Jednym z najw a
niejszych dokona byo zaszczepienie spoeczestw u lku przed konsekwencjam i
przeludnienia, co w roku 1965 stao si tem atem p rzesucha przed kom isj
Kongresu, pniej za zostao zaakceptow ane i przyjte jako fundam ent polityki
zagranicznej rzdu Stanw Zjednoczonych.
Jeli spojrze na histori w prow adzania kontroli urodze, rzuca si w oczy, e
kam ieniam i m ilow ym i na drodze rozwoju tego rewolucyjnego ruchu bya Komisja

622

RO ZD ZIA 17.

D rapera z 1959 roku, odrzucenie kontroli urodze przez prezydenta Eisenhowera

p o d naciskiem katolickich biskupw oraz ordzie o stanie pastw a wygoszo
ne w 1965 roku przez Lyndona Johnsona, w ktrym prezydent w spom nia o zagro
eniach w ynikajcych z przeludnienia. W ow ym czasie nikt jednak nie wiedzia,
e Jonson zrobi to na prob Johna D. Rockefellera III oraz B ernarda Berelsona,
ktry jesieni 1964 roku pojecha do W aszyngtonu na specjalne spotkanie w tej
sprawie. Po przem w ieniu Johnsona, w iosn 1965 roku Sd Najwyszy ogo
si w yrok w sprawie G risw old vs. C onnecticut; stanow i on, e zakaz sprzedawania
rodkw antykoncepcyjnych jest sprzeczny z konstytucj. Leo Pfeifer stwierdzi
pniej, e sd orzek depenalizacj antykoncepcji, poniew a rzd sam chcia mie
udzia w kam panii antykoncepcji, ale nie m g przecie angaowa si w roz
pow szechnianie rodkw, ktre do czasu w ydania w spom nianego w yroku byy
uznaw ane za nielegalne. Po sprawie G risw olda przysza kolej na trw ajce przez
kilka lat przesuchania przed kom isj G rueninga, ktre, zdaniem Phyllis Piotrow,
byy jednym z najwaniejszych i najbardziej znaczcych w ydarze antykoncepcyj
nej rewolucji. Podczas tych posucha, ktrym przew odniczy Ernest G ruening
- senator ze stanu Alaska i przyjaciel M argaret Sanger - przed K ongresem poja
wia si jeden ekspert za drugim i wszyscy oni opow iadali si za tym , eby rzd
zaangaowa si w prom ow anie i dystrybuow anie rodkw antykoncepcyjnych.
Pod koniec lat szedziesitych Stany Zjednoczone prom ow ay ju antykoncepcj
zarw no u siebie w kraju, jak i za granic. Z patriotycznego pu n k tu widzenia bya
to polityczna sprzeczno, poniew a to, co osabiao obce pastw a, osabiao te
Am eryk. Jej najlepszym w ytum aczeniem jest jed n ak to, e dla ludzi pragncych
prow adzi neom altuzjask polityk dobro kraju nie byo w artoci najwysz.
Skoro, ja k dow odz tajne do nied aw n a dokum enty, zw ikszanie liczebnoci
populacji jest korzystne dla gospodarki oraz potgi m ilitarnej pastwa, jaki by
pow d tego, e sukcesorzy M althusa - D raper, Rockefeller et consortes - chcieli
prom ow a w kraju kontrol urodze?
Aby odpow iedzie na to pytanie, m usim y nieco precyzyjniej opisa ich sta
nowisko. Pogldy H itlera w tej sam ie sprawie byy bardziej spjne. By za aborcj
dla niearyjczykw, ale sprzeciw ia si jej stosow aniu przez aryjki. H itler by nie
m ieckim nacjonalist i rasist; waciwa przynaleno rasow a bya w arunkiem
sine ua non bycia obywatelem III Rzeszy. Sukcesorzy M althusa, w przeciwiestwie
do innych, bardziej tradycyjnie nastaw ionych zw olennikw polityki dem ograficz
nej, nie kierow ali si interesem narodow ym . D ziaali w im i tego, co postrzegali
jako interes klasow y (w duej m ierze zbieny z przynalenoci rasow, w tym
przypadku, anglo-am erykask). O w a klasa spoeczna m iaa charakter m idzy
narodowy, a ludzie do niej nalecy prow adzili interesy na caym wiecie. O prcz
tego, i to chyba jest najwaniejsze, neom altuzjanie zaangaowali si w walk re
w olucyjn we w asnym kraju. Najwaniejszym ich celem byo przejcie kontroli
nad rzdem USA i w ykorzystanie go jako narzdzia swojej polityki zagranicznej.
Prom ow anie kontroli u ro d ze we w asnym kraju nie leao w praw dziw ym inte
resie Stanw Zjednoczonych - gdy potgow ao to spadek przyrostu naturalnego,

W ASZYN G TO N , 1974

623

ktry w rodow isku sukcesorw M althusa i tak by ju niski - ale m iao to sens jako
kontratak w ym ierzony w krajow ych przeciwnikw. Poniewa za w rogiem bya
dla nich kada spoeczno, w ktrej utrzym yw a si w ysoki poziom dzietnoci,
upow szechnianie kontroli u rodze um acniao ich pozycj w prow adzonej przez
nich rewolucyjnej walce o zm ian istniejcych w zorcw kulturow ych na inne,
bardziej odpow iadajce ich celom.
Najwaniejszym w ew ntrznym przeciw nikiem neom altuzjaskich rew olu
cjonistw by oczywicie Koci katolicki. Pierw sza krajow a kam pania na rzecz
kontroli urodze w ym ierzona bya w katolikw oraz czarnych, poniew a byy
to spoecznoci o najwyszym wskaniku przyrostu naturalnego. Kontrola urodze,
zanim w yeksportow ano j za granic, zostaa zastosow ana w ojczynie. Seksual
na rew olucja lat szedziesitych bya zatem w istocie dem ograficznym atakiem
na katolikw, ktry przeprow adzono na tyle skutecznie, e w cigu dziesiciu lat
skutecznie zneutralizow a on wszelk opozycj i sprzeciw wobec eugenicznych
m etod rzdzenia. W ystarczy rozejrze si wok, aby zrozum ie, e w odniesieniu
do stanowiska katolikw sprzeciwiajcych si w prow adzaniu kontroli urodze, atak
ten m ia wrcz poraajc skuteczno. Pod w ielom a w zgldam i m ona uzna go
za bezprecedensow i genialnie zrealizowan kam pani dezinform acji. Si spraw
cz pow ojennego wyu dem ograficznego byli przede w szystkim katolicy. Zgodnie
z przew idyw aniam i N arodow ej Rady B ezpieczestw a, w zrost liczby ludnoci
um ocni USA jako potg gospodarcz i m ilitarn. W roku 1960 prezydentem zaja
dle antykatolickiego kraju, jakim byy Stany Zjednoczone, po raz pierwszy wybrany
zosta katolik. D em ograficzne M ane, tekel, fares zostao ju w ypisane na murze.
Stany Zjednoczone byy na drodze do stania si krajem katolickim, a przynajm niej
tego wanie na pew no najbardziej obawiali si zorientow ani w dem ografii, by
nie rzec m ajcy na jej punkcie obsesj, neom altuzjanie. W tedy kres tem u wszyst
kiem u pooya jed n ak antykoncepcja, kt ra zakoczya okres dem ograficznego
boom u, a oprcz tego dokonaa te podziaw w ew ntrz katolickiej opozycji, ktra
bya jej przeciwna. Czarni przegrali dem ograficzne wojny lat szedziesitych, a kl
ska ta m iaa jeszcze bardziej dram atyczny charakter. W konsekw encji w draania
zorientow anych na antykoncepcj program w zwalczania ubstwa, zniszczono
m urzysk rodzin. P rocent nielubnych dzieci zwikszy si z dw udziestu do
siedem dziesiciu. Przyw dcy czarnych stali si najpierw zakadnikam i fundacji,
takich jak Fundacja Forda, ktre finansow ay ru ch praw obywatelskich, pniej
za zakadnikam i rzdu federalnego. W poow ie lat siedemdziesitych sukcesorom
M althusa udao si zdom inow a rzd i zyskali m ono urzeczyw istniania swoich
eugenicznych teorii, czynic z nich jego oficjaln polityk. Kontrola urodze, ktra
pocztkow o bya narzdziem podporzdkow yw ania sobie przeciw nikw w kraju,
teraz suya tem u sam em u celowi poza granicam i USA.
Tymczasem ta sam a neom altuzjaska kam pania prow adzona w kraju skutko
waa staym spadkiem przyrostu naturalnego i w zrostem zrnicowania dzietnoci,
ktry by przecie podstaw ow przyczyn jej rozpoczcia. Paradoksalnie, gdyby
sukcesorzy M althusa rzeczywicie skoncentrow ali swoje wysiki na podniesieniu

624

R O ZD ZIA 17.

standardu ycia w Trzecim wiecie (jak oficjalnie utrzym ywali), mogliby doprow a
dzi tam do spadku przyrostu naturalnego, co przecie byo ich deniem . Rzecz
jed n ak w tym , e ludzie ci, ktrzy m ienili si posiadaniem szerokich horyzontw,
byli w rzeczywistoci niezwykle krtkow zroczni.
N astpstw a neom altuzjaskiej rew olucji lat szedziesitych okazay si
totaln katastrof. W kraju doprow adziy do zniszczenia czarnej rodziny oraz osa
bienia dem okratycznych instytucji, a wyzwolenie seksualne stao si narzdziem
politycznej kontroli, z czego nieliczni tylko zdawali sobie spraw, a dosownie
nikt nie m ia pojcia, co zrobi, eby z tym skoczy. W polityce zagranicznej
bya to rwnie katastrofa, ale innego rodzaju, dotkna bow iem gwnie naszych
przyjaci, czyli wszystkich, ktrzy dali AID w oln rk w ich kraju. W poowie
lat osiem dziesitych Indira G andhi, A nw ar Sadat, szach Iranu oraz Ferdynand
M arcos zostali pozbaw ieni urzdu, zm arli, zostali zabici albo wygnani ze swego
kraju. czyo ich to, e ze szkod dla wasnych obywateli zgodzili si wdraa
zaproponow ane przez A m erykanw m etody kontroli urodze, a ich narody, co
byo do przew idzenia, zareagoway na to w bardzo gw atow ny sposb.
Indira G andhi w 1984 roku zostaa zam ordow ana przez swego wasnego
ochroniarza; identyczny los spotka A nw ara Sadata, k try - jak pisze jeden z jego
biografw - przechw ala si, e David i Nelson Rockefellerowie, szefowie Chase
M anhattan Bank oraz Robert M cNam ara, prezes Banku wiatowego, s jego osobi
stymi przyjacimi i dlatego moe wykorzysta swoje pryw atne kontakty w wiecie,
eby doprow adzi do gospodarczego przeom u. Sadat w iedzia, jaki los spotka
szacha, podobnie jak on przyjaciela Rockefellerw, ktrego ona, tak sam o jak
ona Ferdynanda M arcosa, patronow aa iraskiem u program ow i kontroli u ro
dze. Los, ktry spotka Sadata, bliszy by jed n ak losu Indiry G andhi ni szacha
Iranu. 6 padziernika 1981 roku Sadat zgin z rki m odego oficera artylerii, ktry
spodziew a si, e w ten sposb zapocztkuje w Egipcie rzdy islamistw, tak jak
dwa lata wczeniej stao si to w Iranie.
W edug Freda Schiecka, w latach osiem dziesitych szefa m anilskiego o d
dziau A m erykaskiej Agencji ds. M idzynarodow ego Rozwoju (AID), Imelda
M arcos wyrazia bezporednie, osobiste i oficjalne zainteresow anie w draaniem
na Filipinach program w kontroli urodze, zarzdzajc procesem rozdaw ania ro
dakom piguek antykoncepcyjnych, prezerw atyw oraz w kadek dom acicznych
o cznej w artoci siedem dziesiciu m ilionw dolarw 14. Z czasem jednak i ona
zacza uw iadam ia sobie, e dziaalno AID w jej kraju moe mie katastro
falne nastpstw a i dla niej osobicie, i dla wszystkich, ktrzy brali w tym udzia.
W poowie 1985 roku, na rok przed upadkiem rzdu M arcosa, Im elda pow ie
dziaa Schieckowi, e po cichu bdzie w sppracow aa z nim dalej, ale oficjalnie
m usi wycofa swoje poparcie dla kontroli urodze, poniew a staa si ona bardzo
le widziana. Dwa lata pniej pracow nicy AID skaryli si, e rzd A quino pasz
czy si przed Kocioem, co oznaczao, i nie zam ierza on kontynuow a polityki,
ktra doprow adzia do upadku rzdu M arcosa15.
Przym us nigdy nie spraw dza si w duszej perspektywie, a ju z pewnoci
nie w tak osobistej i delikatnej sprawie, jak jest posiadanie dzieci; nieliczenie si

W ASZYN G TO N , 1974

625

z ludm i zawsze skutkuje ich sprzeciwem. O prcz tego jed nak wydaje si, e suk
cesorzy M althusa sam i urzeczyw istnili scenariusz w ydarze, ktrego najbardziej
si obawiali; dostrzeg to Alfred Sauvy, ktry przestrzega, e m altuzjaska p ro
paganda oraz lk przed przeludnieniem najbardziej uderz w ludzi najbardziej
niechtnie nastaw ionych do posiadania dzieci.
O baw a w ynikajca ze w iadom oci, e in n i si rozm naaj, prow adzi do p o
m niejszenia yciowej energii, n aw rotu p ostaw m altuzjaskich w spoeczestw ach
ju nadw tlonych procesem dem ograficznego starzenia si. Jednoczenie p o p u la
cje stanow ice pow d tych obaw nie zm ieniaj si... W ten sposb, oprcz zwy
kych niebezpieczestw zagraajcych kaznodziejom zw racajcym si w ycznie
do osb ju naw rconych, pojaw ia si ryzyko, e ich liczebno z pokolenia na
pokolenie bdzie si zm niejsza. W rezultacie zrnicow anie poziom w dzietnoci
m idzy pastw am i, regionam i, klasam i spoecznym i etc. coraz bardziej si zw ik
sza, chocia dyo si do jego zm niejszenia36.

By m oe jest to po prostu inny sposb pow iedzenia, e cisi posid ziemi.

ROZDZIA 18

FILADELFIA, 1976

padzierniku 1976 roku, kiedy w Filadelfii uroczycie obchodzono

dw usetn rocznic podpisania Deklaracji Niepodlegoci, profesor
prawa Leo Pfeffer przyjecha do miasta, aby w Towarzystwie Bada
N aukow ych nad Religi wygosi wykad zatytuowany: Kwestie,
ktre dziel: zwycistwo wieckiego hum anizm u. Rewolucja seksualna
ju si skoczya, a zakoczya si, dlatego e zwyciya, a rozm iary tego trium fu
przekroczyy najm ielsze m arzenia najzagorzalszych jej zwolennikw. W cigu
m inionych pitnastu lat A m eryka zrew idow aa i zm ienia wasn kultur, likwi
dujc wszelkie przepisy i prawa kolidujce z seksualnym libertynizm em . Gdyby
A m eryka bya program em kom puterow ym , m ona by rzecz, e zostay zm ienione
jej ustaw ienia dom ylne. Na pocztku sidm ej dekady XX stulecia, am erykaska
kultura opieraa si na protestanckiej interpretacji chrzecijastwa, ktrego zaoe
nia, aczkolwiek w niedoskonay sposb, stanowiy z grubsza denie do zachowania
i przestrzegania porzdku moralnego. Pod koniec tej dekady ustawienia domylne
zostay zm ienione na rzecz kultury goszcej indyw idualizm , racjonalizm oraz hedonizm , zwaszcza w sferze seksualnoci. Nie byy to tylko zmiany, ktre dokonay
si w ludzkich zachow aniach, gdy zostay one utrw alone w kulturze i konstytucji,
a przynajm niej, jak si wwczas mwio, w zasadach rzdzcych ludzkim yciem;
jednym z gwnych anim atorw tych zm ian by Leo Pfeffer.
Jadc wygosi wykad w Filadelfii, Pfeffer by profesorem prawa konstytucyj
nego oraz dziekanem W ydziau N auk Politycznych nowojorskiego Island Universi
ty z siedzib w Brooklynie. Jego osignicia tru d n o uzna za szczeglnie wybitne.
W zawodzie, w ktrym presti jest odw rotnie proporcjonalny do iloci czasu,
ktry spdza si w salach wykadowych, profesor Pfeffer wydawa si zajmowa
podrzdne stanow isko na podrzdnej stanowej uczelni. Jeli jednak wzi pod
uwag nagrody, ktre d o td otrzym a, m w i nam one znacznie wicej o jego

628

R O ZD ZIA 18.

osigniciach i zm ianach, do w prow adzenia ktrych w ydatnie si przyczyni.

Pfeffer u ro d zi si na W grzech 25 g ru d n ia 1910 roku. Przyjecha do Stanw
Z jednoczonych jako dw uletnie dziecko, obyw atelstw o otrzym a w roku 1917,
a oeni si w 1937 roku. W roku 1976, kiedy wygasza w ykad w Filadelfii, by
ju laureatem nagrd organizacji A m ericans U nited for the Separation o f C hurch
and State (A m erykanie Z jednoczeni na rzecz R ozdziau Kocioa i Pastwa),
M innesota Jewish C o m m u n ity C ouncil (Rada Spoecznoci ydowskiej Stanu
M innesota), New York U nitarian Universalist C hurch (N owojorski U nitariaski
Koci Uniwersalistyczny), Brooklyn Civil Liberties U nion (Brooklyska Unia
Swobd Obywatelskich), H orace M ann League (Liga H oracego M anna), Unitarian-U niversalist A ssociation (Towarzystwo U nitariasko-U niw ersalistyczne),
A m erican Jewish Congress (A m erykaski Kongres ydowski) oraz Com m ittee
for Public Education an d Religious Liberty (K om itet na rzecz Ow iaty Publicznej
i Swobd Religijnych).
W okresie, kiedy wygasza w spom niany w ykad, by specjalnym doradc
A m erykaskiego K ongresu ydowskiego oraz Koalicji Religijnej na rzecz Praw
A borcyjnych, a take czonkiem k o m itetu doradczego N arodow ego Projektu
na rzecz Film u i H um anistyki. W latach pniejszych otrzym a nagrod A m ery
kaskiego K ongresu ydowskiego (1980) oraz nagrod H um anisty Roku 1988.
Biografi Pfeffera czyta si niczym m ap rew olucyjnych zm ian, ktre w cigu
m inionych dw udziestu lat objy am erykaskie spoeczestwo. Podejm ujc tem at
zwycistwa wieckiego h u m an izm u , m ia ku tem u wszelkie niezbdne kwalifi
kacje. Bra czynny udzia dosow nie we wszystkich starciach i konfliktach, ktre
doprow adziy do owego zwycistwa. Poczynajc o d w yroku w sprawie Schemppa wydanego na pocztku lat szedziesitych, a na orzeczeniu w sprawie Lemona
(1970) skoczywszy, Pfeffer by twrc strategii prawnej, ktra wyrugowaa ostatnie
pozostaoci protestanckiej kultury ze szk publicznych i udarem nia finansowanie
katolickich szk ze rodkw rzdowych. Jeli jego suchacze chcieli dowiedzie
si, w jaki sposb osignito w spom niane zwycistwo, Pfeffer m g im zda na
ten tem at relacj z pierw szej rki.
Pfeffer ze szczeroci zwycizcy, k t ry niczego ju si nie m usi obawia
ze strony swoich przeciwnikw, nigdy nie ukryw a, kogo zwalcza przez wszystkie
te lata. Dla Pfeffera w rogiem rzecz jasna by Koci katolicki. We w spom nieniach,
ktre ukazay si rok przed jego filadelfijskim wykadem (gorzkim paradoksem jest,
e opublikow a je katolicki m agazyn C om m onw eal) Pfeffer obszernie wyjania
pow ody swojej niechci do Kocioa:
N ie lubiem go, poniew a by m onolityczny, autorytarny, og ro m n y i p rzeraaj
co potny. O dstrcza m n ie pogld, e jakkolw iek ludzka istota m oe w dowolnej
dziedzinie podaw a si za nieom yln, tym bardziej w sferze w iary i m oralnoci,
a jeszcze bardziej razia m nie arogancja skazyw ania na w ieczne p o tpienie tych,
ktrzy w niego nie w ierz1.

FILADELFIA, 1976

629

Koci, ktrego Pfeffer nienaw idzi (i nie jest to chyba nazbyt m ocne sowo),
to instytucja, ktr p o zn a jako ydowski im igrant z Nowego Jorku. W okresie,
kiedy dorasta i rozpoczyna wykonywanie zawodu praw nika, Koci katolicki by,
jego zdaniem , jedn z najpotniejszych, a by m oe jedyn potn si politycz
n w kraju. By to czas, kiedy, m w ic jego sowami, Pius XI i Pius XII wadali
katolickim wiatem, a kardyna Spellm an rzdzi w Stanach Zjednoczonych. Mj
stosunek do Kocioa katolickiego uksztatow a si jeszcze przed epok Soboru
W atykaskiego II i Jana X XIII2.
We w spom nieniach zam ieszczonych w C om m onw eal w spom ina o w y
m wkach, ktre czynia m u crka, kiedy w brew swojej woli jednak nie wysza
za m za oficera-katolika z A labam y, poniew a by on dla niego ucielenieniem
katolicyzmu, wojska oraz Poudnia Stanw, czyli wszystkiego, czego Pfeffer w A m e
ryce nie znosi. W innym miejscu w spom nie opow iada o w raeniu, jakie wywary
na nim , jako m odym czowieku, katolickie szkoy:
C zsto w idyw aem dzieci ustaw ione w szeregach i m aszerujce oddzielnie k la
sami. W szystkie byy biae; kad z g ru p stanow ili sam i chopcy lub sam e dziew
czta; wszyscy chopcy u b ran i byli w ciem noniebieskie spodnie i biae koszule,
a w szystkie dziew czta w ciem noniebieskie sw eterki i biae bluzki; w szystkie n a
uczycielki byy biae i nosiy identyczne zakonne h ab ity .

Kiedy ju zacz o tym mwi, pow ody swojej niechci wobec Kocioa przed
stawia coraz bardziej otwarcie, wyliczajc przy tym pen wrogoci litani w ykro
cze Kocioa przeciw ko liberalnem u Weltanschauung. Pfefferowi nie podobao
si, e Koci by przeciw ny konstytucyjnej Popraw ce o R w noupraw nieniu;
denerw ow ao go, e wrd dzieci przed szko parafialn przy drodze do m ego
biura rzadko w idziaem czarne twarze; nie podobao m u si, e W atykan nadal ob
staje przy dogm acie nieom ylnoci papiea i H um anae Vitae, wydanej w 1968 roku
encyklice papieskiej zabraniajcej stosow ania antykoncepcji; przeciwstawia si
nawet praktyce chodzenia do spowiedzi przed pierwsz kom uni (Wiem, e to nie
m oja sprawa, ale zapyta m nie pan o to, niepraw da? - doda, zdajc sobie spraw,
e jego nienaw i naw et wedle przyjtych przez niego standardw wymyka m u si
spod kontroli)4. Pfeffer nie lubi Kocioa z pow odu jego rozm iarw i z pow odu
jego jednoci, w ew ntrznej spjnoci oraz pow szechnoci, gdy stanow iy one
o jego politycznej potdze. Nie lubi go rw nie dlatego, e by, jak mwi, m o
nolityczny, gdy, jego zdaniem , m onolityczno prowadzi do autorytaryzm u5.
Pfeffer nie m ia nic przeciw ko religii jako takiej; by przeciw ny jedynie religiom m onolitycznym i autorytarnym , czyli tym , m ajcym dostateczn si,
aby m ie co do pow iedzenia w kwestii tego, jak p ow inna w yglda obyczajo
wo i kultura. Ale naw et to nie do koca oddaje istot sprawy. James H itchcock
zauway, e ani sam Pfeffer, ani lew icow o-liberalne m edia nie zaprotestoway,
kiedy Sd Najwyszy w roku 1973 ustanow i obow izujcym w kraju praw em sta
nowisko w sprawie aborcji dosow nie identyczne ze stanow iskiem Zjednoczonego

630

RO ZD ZIA 18.

Kocioa Metodystycznego; nie przeszkadzao m u take, e autor opinii w uwzgld

nionej w tej sprawie by m etodyst6. Powd ku tem u jest raczej prosty. M edia i ich
m ocodaw cy w peni zgadzali si z orzeczeniem wydanym przez sd. W kwestii roz
dziau pastw a o d Kocioa, niektre w yznania s rwniejsze ni inne, a cz
z nich jest rw nie w yranie bardziej niebezpieczna; z p u nktu w idzenia Pfeffera,
Koci katolicki zalicza si do obu tych kategorii.
G dyby Koci katolicki by skonny ogosi antykoncepcj i aborcj o d
pow iednio sm ym oraz dziew itym sakram entem , naleaoby wtpi, czy ludzie
pokroju Leo Pfeffera byliby tym oburzeni jako przejawem jego autorytaryzm u. To,
e Koci jednak tego nie uczyni, jest w anie rzeczywistym pow odem wrogoci
lewicowych liberaw. W caym okresie pow ojennym Koci katolicki w Stanach
Zjednoczonych przeciw staw ia si p ierw szem u artykuow i w iary wieckiego
hum anizm u, czyli wyzw oleniu seksualnem u. O d utw orzenia Legionu Przyzwo
itoci w 1933 roku po najbardziej zdecydow any sprzeciw w yraony czterdzieci
lat pniej wobec w yroku w sprawie Roe vs. W ade, Koci konsekw entnie broni
seksualnej m oralnoci, m im o e gw ne w yznania protestanckie przyzwoliy
na jej upadek. W rogo liberaw dem onstrow ana wobec Kocioa zm niejszya
si tylko raz, a byo to na pocztku lat szedziesitych, kiedy obradow a Sobr
W atykaski II i rysow aa si moliwo, e Koci osignie modus vivendi z n o
woczesnoci, wyraajc zgod na stosow anie antykoncepcji. M arzenie to roz
w iao si w roku 1968, kiedy papie Pawe VI odrzuci ten w arunek sine qua non
dobrych stosunkw i w sppracy z liberaln wadz. Z chwil kiedy znana staa
si tre encykliki H um anae Vitae, lewicowi liberaowie zerwali wszelkie relacje
z Kocioem i zam iast w sppracy wybrali jawny atak oraz podeganie wiernych
do buntu. Zagodzenie postaw y seksualnych rew olucjonistw prowadzcych woj
n kulturow z Kocioem skoczyo si w roku 1968. O dtd ponow nie jawnie
podjli z nim walk.
W roga postaw a Pfeffera wobec Kocioa nigdy znaczco si nie zmienia,
ale m ona powiedzie, e do pew nego stopnia jed n ak ulega zagodzeniu, gw
nie dlatego e wpywy Kocioa w spoeczestw ie zm niejszyy si, a nasili si
zam t w jego szeregach - w niem aej czci za spraw dziaalnoci Pfeffera. Jaka
jest dzisiaj m oja opinia o Kociele katolickim ? - pyta retorycznie w poowie lat
siedem dziesitych. M wic w skrcie, nadal go nie lubi, ale nie lubi go mniej
ni wtedy, a pow d jest taki, e chocia nadal jest taki, jaki by, jest go zdecydo
wanie m niej, jeeli rozum ie pan, co m am na myli7.
Bez tru d u m oem y dom yli si, o co chodzio Pfefferowi. Z jego perspek
tywy akceptow alny Koci to Koci w ew ntrznie skonfliktowany. Im bardziej
jego postaw a u p odabniaa si do chwiejnego, niejednoznacznego i sprzecznego
stanow iska kociow p rotestanckich oraz ydowskiej synagogi, tym wiksz
aprobat znajdow a u Pfeffera. Jeli Koci katolicki nie by ju tak potny, jak
za czasw Piusa XII i kardynaa Spellmana, istotny udzia w osabieniu jego potgi
i wpyww m ia wanie Pfeffer. W przeciwiestwie do Kulturkampf, ktr Bismarck
prow adzi w N iem czech w latach siedem dziesitych XIX stulecia, w trakcie wojny

FILADELFIA, 1976

631

prow adzonej przez Pfeffera i Rockefellerw w Am eryce w latach szedziesitych

XX wieku przeciw nikw kuszono marchew k rzdowych dotacji, kontraktam i wy
dawniczym i, pienidzm i fundacji oraz usugam i praw nym i pro bono, m niejszy
nacisk kadziono natom iast na regulacje rzdowe. W rezultacie w latach szedzie
sitych w Am eryce rew olucjonistom kulturow ym udao si stworzy wewntrz Ko
cioa swoist pit kolum n, ktra pom agaa realizowa ich plany. D otujc jawnie
schizmatyck grup starokatolikw, Bismarck doprow adzi jedynie do um ocnienia
solidarnoci katolikw. W pastw ie niem ieckim nie znalaz si w tam tym czasie
aden pruski Charles C u rran czy T heodore H esburgh. H istoria rewolucji k u ltu
ralnej w Am eryce lat szedziesitych to historia Kocioa katolickiego uw ikane
go w wojn na dwa fronty. M usia on walczy z w rogam i zew ntrznym i, takim i
jak Pfeffer i Rockefellerowie, ale te kolaborantam i we w asnych szeregach, ktrzy
czsto brali pienidze o d kulturow ych rew olucjonistw w zam ian za osabianie
pozycji Kocioa. W arto pam ita, e w spom nienia Pfeffera powicone kam panii
przeciwko Kocioowi, ukazay si w pimie katolickim. We w spom nianym artykule
Pfeffer w ym ieni take nazwiska katolikw, ktrzy jego zdaniem sprzyjali jego
sprawie. W 1960 roku gosow aem na Johna K ennedyego - inform uje czytelni
kw, po czym przedstaw ia list katolikw, na ktrych m gby w przyszoci odda
gos. O to oni: R obert D rinan, sdzia W illiam Brennan, Eugene M cCarthy, senator
Filip H art i/lub Jane H art, D orothy Day, T heodore H esburgh i niem al wszyscy
czonkowie rady redakcyjnej Com m onw eal, chocia - dodaje sarkastycznie niekoniecznie chciabym , eby m oja crka polubia ktrego z nich8.
Kiedy zagbiam y si w tre relacji Pfeffera opowiadajcej, w jaki sposb
doprow adzi rew olucj kulturaln do ostatecznego zwycistwa, oczywiste staje
si, e gw nym obszarem sporu bya szeroko rozum iana seksualno. Pfeffer
opow iedzia si po stronie protestantw za depenalizacj antykoncepcji i w al
czy ram i w ram i ze swymi ydowskim i ziom kam i, aby uniew ani obow izu
jcy w H ollyw ood kodeks produkcyjny, w prow adzony z inspiracji katolikw. Jako
przykad nadm iernych wpyww kardynaa Spellm ana na am erykask kultur,
Pfeffer przypom ina, e na pocztku lat pidziesitych w stanie Nowy Jork film
R oberto Roselliniego C ud* okrzyknito blunierstw em i zakazano jego wywie
tlania. W roku 1952 Sd Najwyszy w orzeczeniu w sprawie Joseph Burstyn Inc.
vs. W ilson nakaza stanow i Nowy Jork anulow anie obowizujcych tam dotd
przepisw o obrazie uczu religijnych.
Kolejnym obszarem rewolucji kulturalnej bya wedle Pfeffera batalia o to,
jaka koncepcja rodziny pow inna m ie status obowizujcej. W latach szedzie
sitych najw aniejsz kwesti sporn bya antykoncepcja, ale niebawem , gdy ju
na pocztku lat siedem dziesitych, staa si ni aborcja. Aby zrozum ie, jak wielkie
zm iany dokonyw ay si w tedy w Ameryce, w arto przypom nie, e w wielu stanach
USA sprzedaw anie rodkw antykoncepcyjnych byo w tedy nielegalne. Jednak
ju po d koniec tej dekady rzd nie tylko wycofa zakaz sprzeday tych rodkw,

Cud jest histori kobiety, ktra zachodzi w ci z mczyzn, uwaanym przez ni za w.

Jzefa (przyp. tum.).

632

RO ZD ZIA 18.

ale sam je dystrybuow a. Dwa przytoczone powyej przykady nie s oczywicie

jedynym i, ktre unaoczniaj, jak wygldaa sytuacja przed i po rewolucji; czy je
take zwizek przyczynowy. Prawo m usiao si zm ieni, poniew a rewolucjonici
chcieli, eby rzd i wadze czynnie wczyy si w upow szechnianie antykoncepcji.
Z daniem Pfeffera:
regulacje praw ne dotyczce antykoncepcji naleao u sun z kodeksw, poniew a
uniem oliw iay one pa stw u zachcanie d o stosow ania antykoncepcji, to za wy
daje si dzisiaj coraz bardziej niezbdne. Ludzie o rednich do ch o d ach oraz lu
dzie zam oni, osoby pozostajce w zw izkach m aeskich oraz osoby niezam ne
stosow ay antykoncepcj; biedacy m ieli dzieci. K iedy biedni, zwykle nalecy do
m niejszoci rasow ych, korzystaj z zasikw, paccy p od atk i A m erykanie buntuj
si i oczekuj od pastw a, eby co w tej spraw ie zrobio.
Dlaczego w odniesien iu do przepisw dotyczcych antykoncepcji podjto
bardziej zdecydow ane dziaania? O dpow iedzi na to m oe by fakt, i sdziowie
uznali potrzeb usunicia ow ych zapisw z kodeksw , aby um oliw i stanom o r
ganizow anie akcji afirm atyw nej zm ierzajcej do propagow ania oraz w spom aga
nia kontroli u rodze lub te, co najm niej, niezakazyw ania robienia tego sam ego
gru p o m zrzeszajcym osoby pryw atne; oprcz tego jednak zrozum ieli rwnie,
e realia polityczne w poszczeglnych stanach nie sprzyjaj anulow aniu tych praw,
czego w iadectw em byy dw ie n ieu d an e prby d o k o n an ia tego w C o n n ecticu t'1.

Przedstawiwszy gwne obszary sporu am erykaskiej K ulturkam pj,Pfeffer

pisze o tym, kim jego zdaniem s przedstaw iciele obu konkurujcych ze sob
obozw. Take i tutaj linia podziau dotyczy w istocie pogldw na seksualno.
Z jednej strony m am y katolikw, ktrzy:
pragn A m eryki, w ktrej naw et jeeli nie wszyscy bd katolikam i, to je d
n ak wszyscy bd przestrzega katolickich w artoci: adnych rozwodw, adnej
antykoncepcji, adnej aborcji, adnych obscenicznych ksiek lub zdj, adnego
hom oseksualizm u, wszyscy na swj sposb oddaj cze Bogu, rzd jest rzdem
opiekuczym i w spiera religi, dzieci i doroli s za jednakow o posuszni o d p o
w iednio rodzicom i p raw u 1".

Ich przeciw nikam i w wojnie kulturowej s liberaowie, protestanci, liberalni

ydzi oraz deici [czyli wieccy h um anici], ktrzy:
chc innej A m eryki; takiej, w ktrej jed n o stk a cieszy si m aksym aln sw obod
myli i w yraania sw oich pogldw , gdzie stosuje si antykoncepcj, zachca do
kontroli urodze i unika si rodzenia dzieci niechcianych bd takich, ktrym
nie sposb zapew ni odpow iedniej opieki, A m eryki uznajcej i respektujcej p ra
wo kobiety do rozporzdzania w asnym ciaem , gdzie ycie seksualne osb d o
rosych odm iennej albo tej samej pci pozostaje w ycznie ich pry w atn spraw,
instytucje rzdow e unikaj w szelkich postaci religijnoci, szkoy publiczne wolne
s od sekciarstwa, a obyw ateli nie zm usza si, aby walczyli w wojnie, ktr uwaaj
za niem oraln, ani w jakiejkolw iek in n ej11.

FILADELFIA, 1976

633

Tego sam ego m iesica, kiedy Leo Pfeffer wygosi wykad o zwycistwie
wieckiego hum anizm u, proklam ujc triu m f ow iecenia nad Kocioem katolic
kim, ten ostatni, jak gdyby pragnc potw ierdzi wiatu, e zosta pokonany, ogosi
uroczyste obchody dw usetnej rocznicy pow stania Stanw Zjednoczonych; miay
one przebiega p o d hasem Cali to A ction (W ezwanie do dziaania). Jeli sprze
ciw Charlesa C u rran a wobec encykliki H um anae Vitae w latach szedziesitych
m ona uzna za odpow iednik zdobycia Bastylii, Cali to Action da si porw na
do przysigi zoonej w sali do gry w pik*. Dziaania, ktrych kulm inacj byy wy
darzenia, do ktrych doszo na konferencji Cali to A ction, obradujcej w D etroit
od 20 do 24 padziernika 1976 roku, rozpoczy si dw a lata wczeniej. Biskupi
byli zainteresow ani uczestnictw em w obchodach dw ustulecia pastw a, kraj je d
nak nie by w nastroju do witowania. Afera W atergate, zoenie urzdu przez
prezydenta N ixona oraz trw ajca i niekoczca si w ojna w W ietnam ie cakowicie
zaprztay w tedy uwag obywateli. Podczas gdy takie w anie w iadom oci w ype
niay w ieczorne dzienniki telewizyjne i koncentrow ay na sobie zainteresow anie
A m erykanw , rew olucja kulturalna, ktra rozpocza si w poow ie lat sze
dziesitych, nadal dya do realizow ania swych celw, tyle e mniej rzucajcym i
si w oczy sposobam i.
Na pocztku lat szedziesitych koncepcja niew idocznych zarzdcw
Eddiego Bernaysa, ktrzy steruj spoeczestw em za p o m oc in stru m en t w
i narzdzi k u ltu ry bya ju czci intelektualnego dziedzictw a pew nej liczby
organizacji ydowskich, a te wykorzystyway j w kam panii na rzecz likwidacji
m odlitw y w szkoach publicznych. Pniej tym i sam ym i m etodam i posuyo si
Hollyw ood w w ojnie przeciw ko Kodeksowi Produkcyjnem u i Legionowi Przy
zwoitoci, ktrej stawk byo kontrolow anie przem ysu filmowego. Na pocztku
lat szedziesitych kluczow kwesti sporn bya obecno nagoci na ekranach
kin. H ollyw ood poczuo si finansow o zagroone przez telewizj, ktra odbieraa
jej rodzinn publiczno, oraz przez nowe magazyny erotyczne, takie jak Playboy,
powstajce po opublikow aniu rap o rtu Kinseya; zam ieszczay doskonae technicz
nie kolorow e fotografie, a po ogoszeniu w yroku Sdu Najwyszego w sprawie
Rotha, ocieray si o granice pornografii, sprawdzajc, jak daleko m og si jesz
cze posun. Pod w ielom a w zgldam i bya to kontynuacja wojny, jak Repblica
W eim arska stoczya z Kulturbolschewismus, z t wszake rnic, e tym razem
konserw atyci nie stawili adnego skutecznego oporu. Rol t starali si przyj
na siebie katolicy, ale u tru d n iay to im zdom inow ane przez ydw mass m edia
oraz podziay we w asnych szeregach, ktre pojaw iy si po zakoczeniu obrad
Soboru W atykaskiego II. Leo Pfeffer w iedzia, e katolicy zostali w ym anew ro
wani i stara si to przedstaw i moliwie delikatnie: A m erykaska diaspora, po
czci dlatego, e w ielu ydw, proporcjonalnie o wiele wicej ni przedstawicieli

Przysiga w sali do gry w pik zostaa zoona 20 czerwca 1789 roku przez posw Stanu
Trzeciego, ktrzy nie zostali wpuszczeni na sal obrad Stanw Generalnych. Zebrani uro
czycie przyrzekJi nie rozchodzi si do czasu, gdy Francja nie otrzyma nowej konstytucji
(przyp. tum.).

634

R O ZD ZIA 18.

innych w yzna, m a kom ercyjne i zawodowe pow izania z kinem oraz rozm aitym i
m ediam i, jest zdecydow anie negatyw nie nastaw iona do krucjaty na rzecz m oral
noci oraz cenzury w sztuce i literaturze, ktr w poowie stulecia zapocztkowali
irlandzcy katolicy12. Jako e w latach szedziesitych gwne w yznania prote
stanckie zrezygnow ay z roli arbitrw w kwestiach zwizanych z seksualnoci
i ewangelicy nie stanow ili ju liczcej si siy politycznej, bitwa o hollywoodzki
Kodeks Producencki bya w istocie starciem ydw z katolikam i; m w i o tym
Pfeffer w swoim wykadzie pow iconym zwycistwu wieckiego hum anizm u:
Po I wojnie wiatowej, am erykascy katolicy pochodzenia irlandzkiego zaczli
przew odzi walce z tym , co nieprzyzw oite... katolickie organizacje, takie jak
Krajowy Legion Przyzw oitoci... stay si najbardziej wojowniczo nastawionym i
i najskuteczniejszym i w kraju obrocam i m oralnoci oraz cenzury13.
Po kilku nieudanych prbach, do ktrych zaliczy m ona film Billy W ildera
Pocauj mnie guptasie, ktry wszed na ekrany w roku 1964, rok pniej Hollywood
udao si w kocu zam a zapisy kodeksu w obrazie Ely Landaua The Pawnbroker. W filmie tym kobieta grajca czarn prostytutk rozpina bluzk i pokazuje
piersi; byo zam anie rozdziau sidm ego, p o d ro zd ziau drugiego Filmowego
Kodeksu Produkcyjnego i jednego z ostatnich tabu dotd nienaruszonych przez
Hollywood. O pow iadajc histori zam ania postanow ie kodeksu produkcyjnego,
przedstaw iam j zwykle z perspektyw y Legionu Przyzwoitoci, ktry w filmie tym
nie w idzia zw iastuna pow anej sztuki filmowej, lecz, jak pow iedzia jeden z jego
czonkw, m onsignore Thom as Little, otwarcie przed pozbaw ionym i skrupuw
operatoram i moliwoci szybkiego zarobienia pienidzy14. Kolejne siedem lat
historii kina udow adnia, e Little i Legion mieli racj, gdy niewielka pocztkowo
struka w postaci sekwencji filmowych, w ktrych pojawiay si nagie piersi, zm ie
nia si w istny potop ekranowej nagoci, czego ukoronow aniem byo pojawienie
si na ekranach Gbokiego garda (1973) oraz produkcji Diabe w pannie Jones,
dwch filmw pornograficznych, ktre tam tego roku znalazy si na szczycie listy
najbardziej dochodow ych produkcji.
Lato 1965 byo zatem okresem , kiedy siy wyzwolenia odniosy dwa wiel
kie zwycistwa i natychm iast posuono si nim i jako narzdziam i spoecznej
kontroli. Przem ys filmowy m g teraz wykorzystywa nago dla przycigni
cia widzw do kin, a rzd posugiw a si antykoncepcj jako instrum entem roz
w izywania problem w spoecznych. To pierw sze doprow adzio do znaczce
go rozkwitu przem ysu pornograficznego, ktry zm ieni oczekiwania seksualne
mczyzn w sposb w yjtkowo szkodliwy dla kobiet, drugie za do zniszczenia
tradycyjnej koncepcji finansowego utrzym yw ania rodziny, w nastpstw ie czego
kobiety opuciy dom ow e zacisze i weszy na rynek pracy. W cigu trzydziestu
lat dokonaa si zm iana polegajca na tym , e m czyzna przesta by jedynym
ywicielem rodziny, a na pienidze, ktre kiedy zarabia sam odzielnie, m
i ona m usieli pracow a w splnie. Za obu p o d an y m i powyej przykadam i
m ajaczy w idm o zniew olenia, co jest rzeczyw istoci take w w ym iarze szer
szym, poniew a wyzwolenia te w obu przypadkach zaowocoway pow staniem

FILADELFIA, 1976

635

niestabilnego seksualnie spoeczestw a, w ktrym coraz wicej ludzi, po czci

m im ow olnie, pozw alao wykorzystywa si finansow o dla zaspokojenia swych
nam itnoci, stajc si w rezultacie seksualnym i i finansow ym i helotam i. W edle
klasycznej tradycji filozoficznej, rozum jest jedynym gw arantem stabilnoci d o
wolnego system u spoecznego. Im wikszej liczbie ludzi trafiaa do przekonania
owieceniow a idea zam iany ycia opartego na racjonalnoci na ycie oparte na
folgowaniu nam itnociom , tym wiksza ich liczba zaczynaa podlega kontroli
niew idzialnych zarzdcw , ktrzy m anipulow ali nim i, posugujc si m etodam i
ilum inatw stosow anym i w reklam ie i innych sferach rzeczywistoci. Rzecz jasna,
jednym ze skutkw seksualnego wyzwolenia jest take spoeczny chaos, w ynikaj
cy gwnie z rozpadu instytucji rodziny; nie bez pow odu rewolucja seksualna lat
szedziesitych przyniosa znaczcy w zrost popularnoci h o rro ru jako gatunku
filmowego i literackiego.
O prcz powodw, ktre w ym ieniem powyej, udao si to rw nie dlatego,
e wadza nad osob ludzk, ktr um oliw ia kontrola urodze, o wiele g
biej w nika w sfer pryw atnoci i dlatego jest znacznie w szechstronniejsza i peniej
sza ni jakakolw iek inna form a politycznego zw ierzchnictw a. M ichael Schooyans
podkrela, e nawet m arksistow ski proletariat nadal uw aa dzieci za swj jedyny
m ajtek ... Jednoczenie wspczesny stan rzeczy wtacza jednostk w najbardziej
niebezpieczn dla niej sytuacj, gdy pozbaw ia j wszelkiej kontroli nad wasn
konkretn przyszoci, nad rzeczyw ist przyszoci jej potom stw a: to dotd
nieznany rodzaj alienacji
Skutek kontroli urodze to zniew olenie gorsze ni niewolnictwo, ktre
istniao w staroytnoci. rodki do niego prow adzce s jed n ak inne. Zam iast si
zmusza ludzi, aby realizowali cele rzdzcych, niew idzialni zarzdcy sprawiaj,
e rzdzeni robi to take, postpuj bow iem wedle niew yartykuow anych seksu
alnych dyrektyw, a dzieje si tak, dlatego e kontrolujc dziaania odpow iedzialne
za przekazyw anie ycia, kontroluje si ludzkie ycie u jego rda, a zatem w naj
bardziej kluczow ym punkcie. W edug Schooyansa:
Ten rodzaj d om inacji jest jeszcze bardziej perfidny, grony i fatalniejszy w sk u t
kach. Nie jest niczym now ym , ale rozrs si w bezprecedensow y sposb za spraw
dw ch decydujcych czynnikw. Z jednej strony korzysta ze stosow ania zaaw an
sow anych technik p ropag an d y oraz indoktrynacji. Z drugiej za, jego skuteczno
jest zapew niana przez m edia, ktre g w arantuj p u b licity... W spczesny to talita
ryzm nie m usi ju ucieka si do stosow ania fizycznego przym usu; obecnie jest
to kw estia zniszczenia ego w tym , co najgbiej osobiste. D latego w anie w sp
czesny totalitaryzm obra sobie za cel ycie intelektualne. U derza w masy, ale in te
lektualici osabiaj go, filtrujc, kierujc i obracajc inform acjam i. Krzewi non
ideologi, gdy ideologia potrafi osabia inteligencj, pozbaw ia j zdolnoci do
krytycznego m ylenia i uw izi w guagu ducha. K rok po kroku, intelektualici
s usidlani przez m anip u lato r w w iedzy na usugach konkretnej partii, rasy, arm ii,
m onych tego w iata. N auka jest rozw inita do tego stopnia, e dostarcza now ych
technologii, ktre m on a wczy do oglnej strategii d o m in a cji16.

636

RO Z D Z IA 18.

Jak zawsze, narzdziem kontroli jest podanie: Czowiek, pod pozorem

bycia wyzwolonym i podekscytow any m oliwociam i m aksym alizow ania wasnej
przyjem noci, lekceway ryzyko i konsekw encje odczuw ania seksualnych d o
zna17. O bejm ujc kontrol nad przyjem noci u sam ego jej rda, neoilum inaci
obejm uj tym sam ym kontrol n ad ludzkim yciem, gdy wywodzi si ono z tego
samego rda, a dodatkow o obejm uj rw nie w adz nad sum ieniem czowie
ka; m anipuluj jego poczuciem winy w taki sposb, aby broni on uczynkw
i zachowa, ktre najbardziej go zniewalaj. Lew icow o-liberalna polityka spro
wadza si do tego, e pocztkow o podega do seksualnych wystpkw, nastpnie
zawaszcza siy rozrodcze, nieodcznie zwizane z seksualnoci, na koniec za
politycznie w ykorzystuje poczucie winy, wywoanej niew aciwym spoytkowyw aniem si rozrodczych, dla tw orzenia w szechobecnego systemu, ktry nadaje
nowe znaczenie sowu totalitaryzm . Schooyans jest jednym z nielicznych, ktrzy
dostrzegaj wszystkie konsekw encje tej biurokratycznej rewolucji:
Stoim y w obliczu w ojny totalnej, w ykraczajcej poza wszystko, co d o td z n a
limy, a h o ry zo n t ju po n ie jej ogniem . O b ecn a w ojna jest napraw d w ojn to ta l
n w tym sensie, e dysponujc ro d k am i dajcym i w adz n ad yciem, celem jej
jest uzyskanie k o ntroli n a d isto tam i lu d zk im i w tym , co najbardziej niezbyw alne;
nad ich egzystencj, osobist zdolnoci form uow ania sdw i podejm ow ania
decyzji, a take odpow iedzialnoci p rzed w asnym sum ieniem . O becnie to cz
ca si w ojna kady z w ym ienionych aspektw trak tu je jednoczenie jako stawk,
rodek i cel18.

O to, co w latach szedziesitych oznaczaa toczca si w Am eryce Kulturk a m p fi dlatego w anie Leo Pfeffer pojecha w 1976 roku do Filadelfii w dw uset
n rocznic podpisania Deklaracji Niepodlegoci, gdzie ogosi zwycistwo w woj
nach kulturow ych i proklam ow a triu m f wieckiego hum anizm u. Dziel i rzd
- na tym polegaa strategia, ktr siy owiecenia, pod kierow nictw em ludzi, takich
jak Leo Pfeffer, w ykorzystay przeciw ko katolikom , a pierw sz ofiar tej batalii
pad porzdek spoeczny pastwa.
20 padziernika, kiedy w Cobo Hall w D etroit rozpocza si konferencja Cali
to A ction, biorcy w niej udzia biskupi szybko zorientow ali si, e nie panuj ju
nad tym , co sam i zorganizowali. Konferencja Cali to A ction z 1976 roku pokazaa,
e piata kolum na, ktr Rockefeller finansow a na uczelni N otre Dame, ujawnia
si i zam ierza poprow adzi Koci wytyczoa przez siebie drog.
A m erykascy katolicy przem w ili - napisa M ark W iniarski w National
Catholic R eporter, gazecie najwierniej reprezentujcej interesy duchownej pitej
kolumny. Idea dem okratycznych konsultacji zostaa wykorzystana jako pretekst
dla wyartykuow ania bardzo szczeglnych postulatw duchow nych dysydentw,
ktrzy chcieli w istocie zastrzec dla siebie to, co w obu wiatach uznawali za najlep
sze: zasoby Kocioa i wyzwolenie seksualne. To dlatego pism o Reporter napisao
o pierwszej konferencji Cali to Action, e katolicy przemwili. Lud Boy przem
wi i, mirabile dictu, zapragn tego samego, co zwolennicy seksualnego owiecenia,

FILADELFIA, 1976

637

czyli: kapastwa kobiet, maestw ksiy, nienakadania ekskomuniki na rozwie

dzionych w iernych, ktrzy ponow nie weszli w zwizki m aeskie, zastosowania
klauzuli sum ienia w kwestii kontroli urodze, powoania krajowej rady arbitraowej
dla kontrolow ania biskupw, praw obywatelskich dla gejw19.
Innym i sowy, program Call to A ction niczym nie rni si od program u
Leo Pfeffera i Rockefellerw, a celem tych stara byo osabienie gwnego prze
ciw nika rewolucjonistw, ktrym by Koci katolicki. Jakby i tego byo mao,
ludzie zebrani p o d szyldem Kocioa na konferencji w D etroit w 1976 roku za
dali, aby NCCB [Krajowa K onferencja Biskupw Katolickich] oraz wydawcy
katoliccy, poczw szy od stycznia 1978 roku, zaprzestali uyw ania w oficjalnych
kocielnych publikacjach wszelkich seksistowskich okrele oraz przedstaw ie
graficznych20. O prcz tego dom agali si rwnie, aby NCCB oraz kada z diecezji
przystpia do realizacji program w akcji afirm atyw nych. W czci owiadczenia
zatytuowanej Osobowo konferencja postulow aa m idzy innym i, e po to,
aby nie narusza godnoci osoby ludzkiej, udzielajc kom unii, hosti pow inno
si podaw a w iernym do rk, a Koci pow inien uzna konstytucyjn Poprawk
o R w noupraw nieniu oraz cakowicie sprzeczn z jego nauk Poprawk o o chro
nie ycia pocztego. W dziale zatytuow anym Ludzko znalaz si dezyderat
nastpujcej treci: M ieszkacw Trzeciego wiata naley zaprosi do naszego
kraju; podniosoby to bow iem w iadom o naszego n a ro d u 21.
Ludno Trzeciego wiata niewtpliwie poczua si zaszczycona powyszym
zaproszeniem , ale rycho, kiedy propozycje te zaczy i coraz dalej, a ich tre
nabieraa coraz to bardziej politycznego charakteru, w ielu kom entatorw zaczo
si zastanawia, czy ciao to rzeczywicie reprezentuje am erykaskich katolikw,
a jeli nie, o czyje interesy zabiegaj jego czonkowie? Nawet zawsze powcigli
wy w ocenach Thom as Stahel na am ach pism a A m erica pyta: Kim s ludzie,
ktrzy zgosili te propozycje?22.
W ielu biskupw rw nie byo tego ciekawych. M ona uzna, e odpow iedzi
na to pytanie udzieli arcybiskup Filadelfii, kardyna John Krl, ktrego p o d su
chano, kiedy mwi, e konferencja zostaa zaw aszczona przez buntow nikw 2'.
Biskup K enneth Povish z Lansing w stanie M ichigan porw na to zgrom adzenie
do konw encji Partii D em okratycznej z 1972 roku, na ktrej nom inacj na kandy
data w w yborach prezydenckich otrzym a senator George M cGovern: Pamitam,
jak mj ojciec, ktry przez cae ycie gosowa na dem okratw , zapyta wtedy: kto
m nie reprezentow a na tej (tutaj pado w ulgarne sowo) konwencji?24. Nawet
zwykle ugodow o nastaw iony arcybiskup Joseph B ernardin krytycznie odnis si
do rezultatw konferencji: skutkiem by popiech i determ inacja w form uow aniu
zalece w skom plikow anych spraw ach bez niezbdnej refleksji, dyskusji i brania
p o d uwag rozm aitych punktw w idzenia25. O prcz tego, nadm iern rol w y
daw a si tam odgryw a interes poszczeglnych grup wystpujcych w roli or
dow nikw konkretnych spraw . Pniej jed n ak B ernardin w typow y dla siebie
sposb po dw ch d niach w ypar si wasnych sw i w ow iadczeniu dla N C News
Service stwierdzi, e to, co pow iedzia, nie oznacza, i nie uznaje konferencji26.

638

RO Z D Z IA 18.

N a czym polegaa strategia kryjca si za m obilizow aniem katolickiego d u

chow iestw a do zajm ow ania konkretnego stanow iska w spraw ach dotyczcych
seksualnoci, zrozum ie m ona na przykadzie W ilhelm a Reicha oraz M arcina
Lutra. O dw oanie si do szesnastowiecznych Niem iec i luteraskiej rewolty jest
tu uzasadnione. Luter wiele czasu pow ici na korespondencj z rozm aitym i
ksim i oraz duchow nym i, nakaniajc ich, aby zawierali m aestw a i w ten
sposb amali zoone przez nich uroczyste luby. Motywy, ktre nim kieroway,
kiedy nam aw ia apostatw -ksiy oraz zakonnice, s oczywiste. Kada osoba d u
chowna, ktra uczynia to, co zaleca, autom atycznie przechodzia do jego obozu,
a Luter wykorzystywa to dla uzyskania moliwie jak najwikszych korzyci poli
tycznych. Libido znajdujce sw kulm inacj w akcie zam ania lubw byo m otorem
Reformacji. By to rw nie wyjtkowo skuteczny sposb organizowania byych
duchow nych w opozycji wobec Kocioa katolickiego. Zoywszy dwie sprzeczne
ze sob przysigi, nie m ieli ju moliwoci odw rotu. Ich przysigi maeskie byy
oczywicie niewane, jed n ak zgodnie z n aturaln kolej rzeczy, zwaszcza kiedy
na wiat przychodziy dzieci, wybr, ktrego dokonali, stawa si ostateczny, jeden
z nieszczsnych ksiy, ktrzy wpadli w tak wanie puapk, w licie do brata, ktry
pozosta m nichem , napisa: Wewntrz m nie toczy si nieustanna wojna. Czsto
postanaw iam sobie naprostow a m e cieki, ale kiedy w racam do dom u, a ona
i dzieci wychodz mi na spotkanie, m oja m io do nich odzywa si silniej ni moja
mio do Boga i przezwycienie sam ego siebie staje si dla m nie niemoliwe27.
G enialno tego rewolucyjnego planu polega na w ykorzystaniu seksualnych
nam itnoci jako narzdzia spoecznej kontroli. am ic luby czystoci, osoby
duchow ne staway si zw olennikam i seksualnego w yzw olenia oraz spoecznego
program u rewolucji kulturalnej, co z kolei pow odow ao, e angaoway si w dzia
alno na rzecz zm ian w Kociele katolickim , ktre, ich zdaniem , naleao zapro
wadzi od wewntrz. D uchow ni, ktrzy podejm ow ali ycie seksualne, stawali si
trw ajc przy swoich przekonaniach rew olucyjn kadr, zdecydow an sprawi,
eby Koci dostosow a swe praw a do ich sposobu postpow ania. A poniewa
kulturow i rew olucjonici sterow ali duchow nym i, m anipulujc pow odujcym i
nim i nam itnociam i, oznaczao to, e Koci m usiaby dostosow a sw nauk
do ich program u totalnej spoecznej kontroli.
W m aju 1974 roku, m niej wicej w tym sam ym czasie, kiedy am erykascy
biskupi i ich p om ocnicy opracow yw ali w stpne plany obchodw przypadaj
cej w roku 1976 dw usetnej rocznicy istnienia pastw a, ktre zyskay sobie pniej
nazw Call to A ction, ojciec John Krejci, urlopow any z diecezji w Nebrasce, ko
czy pisanie d o ktoratu z socjologii na Uniwersytecie N otre Dame; tem atem jego
dysertacji byo Przyw dztw o i zm iana w dwch meksykaskich wioskach.
Poczwszy od poow y lat szedziesitych, uczelnia N otre Dam e, na ktrej
Krejci uzyska doktorat, bya kluczow czci dw ch rnych wiatw. O we
w ntrznych rnicach i podziaach nikt tam jeszcze nie sysza; m iay si one
ujawni dopiero latem 1968 roku, kiedy C harles C u rran zorganizow a protest
przeciwko encyklice H um anae Vitae. Rok wczeniej, p o zakoczonej pow odze

FILADELFIA, 1976

639

niem walce o uzyskanie staego etatu w ykadow cy na katolickim uniwersytecie,

ojciec H esburgh w ygosi w Land oLakes ow iadczenie, dziki ktrem u on sam
oraz kilku innych rektorw katolickich uczelni skutecznie wyczyo spod nadzo
ru Kocioa znaczn cz jego wasnoci, ktr stanow iy kierow ane przez nich
kolegia i uniw ersytety W tam tym czasie jed n ak nikt chyba jeszcze nie zdawa
sobie spraw y z rzeczywistego znaczenia wygoszonej w Land oLakes deklaracji.
W rezultacie zakony i konwenty nadal posyay zakonnice, ksiy oraz mnichw
do instytucji, ktre nie byy ju instytucjami kocielnymi, za to stay si wierne i od
dane najwikszym w kraju fundacjom , w nadziei, e najpierw otrzymaj pienidze
od nich, pniej za bd mogy liczy na rodki z funduszy federalnych. Zapoczt
kowao to proces coraz wikszej ingerencji fundacji i rzdu w system owiaty. Pod
koniec lat szedziesitych w miesicach letnich kam pus uniwersytetu Notre Dame
zapeniay dosownie tysice zakonnic i innych osb duchownych, oficjalnie w celu
uzupeniania wyksztacenia, ale te aby przyswaja tam sobie ducha czasw w czystej
jego postaci. Notre D am e zaangaowaa si w spraw seksualnego wyzwolenia z kil
ku powodw. Po pierwsze, wynikao to z konsekwencji zaistnienia w wiadomoci
spoecznej antykoncepcji i wpywu, jaki wywaro to na kultur, a na uczelni Notre
Dame w szczeglnoci. Donald Barrett by tam wtedy profesorem socjologii. By rw
nie czonkiem papieskiej komisji ds. kontroli urodze. Tyle wiedziano wwczas
oficjalnie. W tajem nicy utrzymywano natom iast fakt, e Barrett by uczestnikiem
konferencji organizowanych przez Rockefellera i zwrci si do Rady ds. Zaludnienia
0 dotacj na prowadzenie bada dotyczcych stosowania antykoncepcji. Fundacja
Forda przyznaa m u na to okoo p miliona dolarw, co nie przeszkadzao m u bra
udzia w posiedzeniach papieskiej rady ds. kontroli urodze i deliberowa tam nad
m oralnym i aspektami antykoncepcji i dopuszczalnoci jej stosowania28. Wszdzie
indziej uznano by to za konflikt interesw. W Kociele katolickim w Ameryce wi
dziano w tym dow d na niezaleno mylenia i dojrzao. W illiam DAntonio,
ktry pod koniec lat szedziesitych zajmowa na uczelni N otre Dame stanowisko
szefa wydziau socjologicznego, zyska rozgos, gdy jego nazwisko ukazao si w ko
m unikatach Planned Parenthood potpiajcych papiea.
Jedn z tysicy zakonnic, ktre przyjechay do N otre D am e w latach sze
dziesitych, bya Jean Gettelfinger. Podobnie jak ojciec Krejci, m iaa tam otrzym a
dyplom z socjologii. W przeciw iestw ie do niego studiw jednak nie ukoczya.
Zam iast tego znalaza tam ma, a by nim w anie ojciec Krejci. Jean Gettelfinger
naleaa do licznej rzeszy zakonnic, ktre zam ieniay w tedy pobyt w klasztornych
celach na studia na wyszych uczelniach, gwnie katolickich, co, jak si m iao
okaza, zam iast przysuy si do b ru religijnej wsplnoty, byo czstokro okazj,
eby j opuci. Jeden z obserw atorw sytuacji na N otre D am e pow iedzia, e nie
byo to w tedy niczym niezwykym; ze swej strony m oem y doda, e przyczyna
tego zjawiska nie jest atwa do zrozum ienia. O glnie panujce wwczas w rd
osb duchow nych poczucie, e w Kociele szykuj si zmiany, na N otre Dam e
ulegao um ocn ien iu oraz intensyfikacji, gwnie dlatego, e tam tejsi wykadowcy
1 adm inistracja byy je d n z gwnych si, ktre w tre n d napdzay.

640

RO ZD ZIA 18.

D odajm y do tego fakt, e nie m w im y tu o jakich abstrakcyjnych siach

historii, lecz o czym tak osobistym , jak libido i zaprzgnicie go w sub rewolucji
kulturalnej, a bdziem y mieli niejakie w yobraenie o tym , jaki ferm ent panow a
na N otre D am e p od koniec lat szedziesitych. Z akonnice i ksiy widywano
spacerujcych rka w rk nad jezioram i. D uo i czsto m w io si o trzeciej
drodze, czym p o red n im m idzy stanem m aeskim a celibatem , ktry
czyby to, co w nich obu najlepsze. N ieziszczalne m arzenie o m aestw ach osb
duchow nych, poyciu seksualnym i stosow aniu antykoncepcji oraz wiele innych
koncepcji, stanow icych pro g ram Cali to A ction, m noyo si niczym zaraz
ki w gorcej atm osferze panujcej podczas letnich zaj w N otre Dam e oraz innych
podobnych jej uczelniach w caym kraju. A poniew a szerzenie i um acnianie si
tych niedorzecznych pom ysw czyo si z celami kulturow ych rewolucjonistw,
kierow ane przez nich instytucje jeszcze je podsycay.
Ojciec Krejci i siostra G ettelfinger porzucili stan duchow ny i wzili lub.
Nie by to pojedynczy przypadek. W przeciw iestw ie do nich, wielu ksiy
i wiele zakonnic yo ze sob, ale nie zrzucao sutanny ani habitu, eby zawrze
maestwo. G rupa ta, do ktrej doczyli ci, ktrzy z bycia osobam i duchow nym i
zrezygnowali, zacza coraz bardziej zdecydowanie lobbowa na rzecz w prow adze
nia zm ian w praw ie kocielnym dotyczcych seksualnoci oraz ycia zakonnego,
najczciej za jednego i drugiego.
N ietrudno zrozumie, dlaczego tak si dziao. Jako osoby duchowne mieszkaj
ce w najbogatszym kraju na wiecie, ksia i zakonnice musieli y w zgodzie ze lu
bam i ubstwa, co w najlepszym razie realizowao si w bardzo zagodzonej, w istocie
symbolicznej formie. O dyscyplinie ycia religijnego na Notre Dame niech wiadczy
fakt, e wiele par m aeskich z dziemi przyjedao tam na wakacje, eby popy
wa w jeziorach i pogra w golfa. Po dziewiciu miesicach surowego i ascetycznego
ycia, letni pobyt w Sibaris, jakim byo Notre Dam e w miesicach kursw waka
cyjnych, by niewtpliwie du zmian. Zm ian tym wiksz, e wiadomo tego,
i wszystko inne take si zmienia, wywoywaa u nich przekonanie, e wszystko jest
moliwe. A jeli to, co nieuchronne, wanie nadchodzi, dlaczego nie postpowa tak,
jak gdyby zmiany byy ju faktem dokonanym? Kiedy za okazao si, e Koci jed
nak si nie zmieni, rozczarowanie przeksztacio si w gniew, gniew za w determ ina
cj, aby zmiany, ktre pow inny si byy dokona, ale do nich nie doszo, wymusi si.
A wydawao si, e byo to ju na wycignicie rki - to, co najlepsze w obu wiatach!
ycie osb duchownych wolne od materialnych trosk w poczeniu z seksualnym
spenieniem waciwym stanowi maeskiemu. Bya to przecie szansa na to, aby,
zgodnie ze znanym powiedzeniem, zje ciastko i mie ciastko.
Kiedy ojciec Krejci otrzym a doktorat i rozpoczy si pierwsze konsul
tacje w sprawie konferencji Cali to Action, ktra m iaa odby si w roku 1976,
koncepcja trzeciej drogi - czyli, m wic w prost, niezgody, a wic przyczka
dla rewolucji kulturalnej - utorow aa sobie drog do w ntrza Kocioa i doprow a
dzia do gbokich podziaw w rd duchowiestwa. Rol narzdzia przekazu tych
treci odegra w duej m ierze katolicki system owiatowy, zwaszcza za system

FILADELFIA, 1976

641

studiw wyszych oraz ksztacenia ustawicznego, w tym letnie program y realizo

wane na Notre Dame, ktre upow szechniano w caym kraju. Z perspektywy dem o
graficznej, Call to A ction m iaa bardzo specyficzny charakter. Bya to organizacja
gwnie duchow nych, byych duchow nych oraz ludzi, ktrych ycie zawodowe
byo zwizane z Kocioem, zrzeszajca kobiety i m czyzn, ktrzy cho nadal
pracowali dla Kocioa, przejli system w artoci seksualnych, a nierzadko te
seksualne obyczaje waciwe dla dom inujcej w kraju kultury. W cigu dziesiciu
lat, od poow y lat szedziesitych do padziernika 1976 roku, czyli rozpoczcia
obrad konferencji Call to Action, N otre D am e odegraa kluczow rol w form o
waniu tej grupy.
W styczniu 1977 roku, trzy m iesice po zako czeniu konferencji Cali
to A ction w D etroit i po wygoszeniu przez Leo Pfeffera w Filadelfii deklaracji
zwycistwa w w ojnach kulturow ych, Fundacja Rockefellera ogosia, e jej now ym
prezesem m ianow any zosta w ielebny Theodere H esburgh. 14 stycznia 1977 roku
H esburgh zgodzi si przyj to stanowisko, co w yw oao fal oburzenia aktyw i
stw ruchu obrony ycia w caym kraju, a w szczeglnoci katolickiej czci tego
rodowiska. H esburgh poczu si tym dotknity i odpow iedzia na zarzuty w ar
tykule opublikow anym w uczelnianej gazetce N otre D am e. O znajm i swoi kryty
kom, e s le poinform ow ani w kwestii stanow iska Rockefellera wobec aborcji.
Fundacja nie m a niczego wsplnego z aborcj. W spraw ozdaniu nigdzie nie znaj
dziecie sowa aborcja. Na koniec ojciec H esburgh zaleci swoim przeciw nikom ,
aby zanim zaczn wygasza podburzajce ow iadczenia, najpierw poznali fakty.
W artykule zam ieszczonym w teje samej gazetce 20 kw ietnia 1977 roku
profesor Charles E. Rice z W ydziau Prawa Uniwersytetu Notre Dame, nie pozosta
wiajc cienia wtpliwoci, wykaza, e sowo aborcja jed nak pojawia si w spra
w ozdaniu Fundacji Rockefellera. Sprawozdanie za rok 1977 mwi o przyznaniu
dotacji w wysokoci piciu tysicy dolarw dla A m erican Civil Liberties U nion
Foundation z przeznaczeniem na rozpow szechnianie w rd am erykaskich poonikw -ginekologw broszury edukacyjnej Spr o aborcj - lekarza przewodnik
po prawie. O rganizacja Planned P arenthood Federation o f Am erica w drugim
kw artale 1974 roku otrzym aa dziewiset tysicy dolarw na O rodki Rozwoju
Program u Planow ania R odziny29.
Rice sypie jak z rkawa przykadam i finansowego w spierania aborcji przez
Fundacj Rockefellera: dotow ana przez Fundacj Rockefellera publikacja Abortion
Research Note w ydana w lutym 1977 roku inform ow aa, e we wrzeniu 1976 roku
utw orzono Krajow Rad ds. A borcji (N ational A bortion C ouncil), ktra jest
nastpczyni Tow arzystw a na rzecz B ada n ad A borcj (A ssociation for the
Study o f A bortion), kolejnej organizacji wspieranej przez Fundacj Rockefellera.
Krajow Rad ds. Aborcji pow oano, stawiajc przed ni podstawow y cel, jakim
jest zapew nienie dostpu do wysokiej jakoci usug aborcyjnych. Finansow ana
przez Fundacj Rockefellera A bortion Research N otes zawiadam ia, e uczest
niczy ona w spotkaniu organizacyjnym NAC i z przyjem noci przedstaw ia
Deklaracj Zasad N A C , ktrej tre odzw ierciedlaj te oto stwierdzenia: Rzecz

642

RO ZD ZIA 18.

podstaw ow jest, aby aborcja bya atwo dostpna za niew ygrow an opat oraz
Zgoda rodzicw i w spm aonka nie pow inna by w ym agana30.
Rice pisze take, e Fundacja Rockefellera w spiera C en tru m Praw ne ds.
Z aludnienia (Population Law C enter), dawniej Instytut Prawa K onstytucyjnego
Jamesa M adisona (James M adison C onstitutional Law Institute), ktry, zdaniem
Ricea, odgryw a kluczow rol zm ienianiu am erykaskiego praw a w taki sposb,
eby zezwalao ono na aborcj. W drugiej poow ie 1974 roku Fundacja Rocke
fellera przyznaa instytutow i grant w wysokoci pidziesiciu tysicy dolarw
na program dotyczcy praw a ludnociow ego. Rice w ym ienia take podobn
dotacj przyznan w 1972 roku i uw aa to za szczeglnie znam ienne, gdy w roku
1972 Instytut Prawa Konstytucyjnego Jamesa M adisona sporzdzi proaborcyjn
apelacj w procesie Roe vs. Wade, a w powizanej z ni sprawie Doe vs. Bolton
sporzdzi gwne proaborcyjne pism o procesow e oraz zebra i przedstaw i argu
m enty praw ne zwizane z m edycznym aspektem teje spraw y31.
Ojciec Hesburgh przez cay ten czas by czonkiem rady dyrektorw Fundacji
Rockefellera. Dlatego tru d n o poj, co m ia na myli, m wic e fundacja nie
m a niczego w splnego z aborcj. Po ukazaniu si artykuu Ricea, kiedy National
C atholic News Service poprosi H esburgha o w yjanienia, odm w i wszelkich
dalszych kom entarzy
10 lipca 1978 roku John D. Rockefeller zgin w w ypadku sam ochodo
wym. M ia wwczas siedem dziesit dw a lata. Sze m iesicy pniej, 26 stycznia
1979 roku, jego brat N elson zm ar w tajem niczych okolicznociach, w ktre za
m ieszana bya jego sekretarka.
D w adziecia lat p o pierw szych o b ch o d ach organizow anych przez Cali
to A ction, 6 m arca 1996 roku biskup Fabian Bruskewitz z Linoln w stanie N ebra
ska otrzym a list napisany na papierze firm ow ym z logo Call to Action Nebraska,
zawiadamiajcy go o utw orzeniu Call to Action Nebraska, filii organizacji krajowej
Call to A ction. W anie on by zapew ne b ezporednim pow odem sawnej dzi re
akcji biskupa. Jednym z sygnatariuszy listu by John Krejci, profesor socjologii
U niwersytetu Wesleyan w Lincoln. w list oraz zbliajca si dw udziesta rocznica
konferencji Call to A ction w D etroit skoniy Bruskew itza do oboenia eksko
m unik Call to A ction oraz kilku innych ugrupow a i organizacji z jego diecezji.
11 kw ietnia 1996 roku James M cShane, reprezentujcy Call to A ction, spotka si
z biskupem , aby przedstaw i m u swoje racje. Jak sam przyzna, niewiele zdoa
uzyska. Kiedy Shane poskary si na surow o kary, biskup Bruskewitz zby jego
ale, mwic, e jej ciar atwo m ona udw ign posuszestw em i skruch32.

ROZDZIA 19

EVANSVILLE, INDIANA, 1981

ankiem 4 lutego 1981 roku Tom Schiro obudzi si z poczuciem , e
dzieje si co zego. O d listopada by tym czasow o zatrudniony w przed
sibiorstwie Tri-State Repair przy rem oncie budynku firmy na 1201 E.
Tennessee Street w miejscowoci Evansville w stanie Indiana. O d cza
su, kiedy zosta objty program em resocjalizacyjnym hrabstw a V andenburgh,
mieszka w Rescue H ouse, dom u pobytu dla byych winiw. Schiro aresztowano
za gwat, ale nigdy go za to nie skazano, chocia m ia na swoim koncie wyroki
za inne przestpstw a. Jakim trafem , kiedy go zw alniano i kierow ano do dom u re
socjalizacyjnego w Evansville, nie wzito pod uwag zawartoci jego akt krym inal
nych. W 1978 roku Schiro oskarono o gwat na siedem nastoletniej dziewczynie
z Mt. C arm el (Indiana), ale zarzuty oddalono. Ken H ood, dyrektor Rescue House
m ia pniej pow iedzie, e gdyby wiedzia, e Schiro jest przestpc seksualnym,
nigdy nie zgodziby si, aby obj go program em resocjalizacyjnym. We wrzeniu
1980 roku nikt chyba jednak nie wiedzia, e Schiro, w edug jego wasnych wyli
cze, dopuci si ju dziew itnastu albo dw udziestu gwatw.
Schiro by take alkoholikiem i narkom anem ; leczenie, ktre przeszed pod
koniec 1980 roku i na pocztku 1981 roku koncentrow ao si na uw olnieniu go
od dw ch w spom nianych naogw. Schiro chodzi na spotkania AA i wydawao
si, e czyni postpy. Niestety, m ia take jeszcze jeden nag, dla leczenia k t
rego nie stw orzono w tedy jeszcze adnego program u leczenia. By uzaleniony
od pornografii. W edug M ary Lee, ktr pozna w m aju 1979 roku i z ktr y do
czerwca 1980 roku, kiedy zosta osadzony w w izieniu, Schiro zawsze m ia przy
sobie jakie w ydaw nictw a pornograficzne. Jej zdaniem , nie m g bez tego y,
podobnie jak bez m asturbow ania si, co robi przecitnie dziesi albo dw ana
cie razy dziennie. W cigu wszystkich tych lat wyksztaciy si w nim stae sche
m aty zachowa, a pornografia i m asturbacja byy ich integraln czci. M ary Lee

644

RO ZD ZIA 19.

pow iedziaa, e zawsze, kiedy zaczyna przeglda te ksieczki, podnieca si.

A kiedy przeglda je i ogarniao go podniecenie, wychodzi noc z dom u. Schiro
od dw unastego roku ycia by podgldaczem . U patryw a sobie jakie dom ostwo,
zwykle m ieszkania w suterenie, i ledzi, co robi noc jego lokatorzy. Stawa pod
oknem i m asturbow a si, patrzc, jak pi albo upraw iaj mio. Po pewnym
czasie zacz wamywa si oknem do m ieszka i gwaci kobiety, urzeczyw ist
niajc w ten sposb fantazje, ktre snu, ogldajc rozm aite pism a pornograficzne.
Schiro wyszed z w izienia jesieni 1980 roku i wwczas nie pi ani nie
zaywa narkotykw, ale w krtce w rci do daw nych naogw. Uwaa, e fakt, i
pracuje, uspraw iedliw ia oddaw aniu si tem u, co m u sprawia przyjem no, wic
stopniow o zacz w raca do ogldania pornografii. W raz z pornografi powrciy
do jego ycia wszystkie zwizane z ni zachowania. Zaczo si od pornografii,
pniej zacz pali m arihuan, po tem przysza kolej na alkohol i m asturbow anie
si, a na koniec w rci do nocnych wypraw. Pocztkowo robi to tylko raz w m ie
sicu, ale z czasem cigno go do tego coraz czciej. M ary Lee powiedziaa,
e to bya rw nia pochya. W szystko to dziao si napraw d szybko. Najpierw
byo to raz w m iesicu, potem raz do dw ch razy w tygodniu, a w listopadzie ju
kadej nocy1.
Zachow ania Schiro byy konsekw encj ogldania pornografii. To ona spra
wia, e zacz pi, a kiedy by pijany, puszczay m u wszelkie ham ulce i czu, e
m usi urzeczyw istni swoje fantazje, a wic to, co zobaczy w pornograficznych
ksigarniach. Kiedy w raz z M ary Lee przeprow adzi si do Evansville, zachowywa
si jeszcze gorzej i bardziej agresywnie. Zacz bi M ary Lee; pewnego razu wybi
jej dwa przednie zby. Pod koniec jesieni 1980 roku utraci nad sob wszelk
kontrol. Kiedy Lee bya w pracy, Schiro zabra jej dw uletniego syna W illiego do
galerii handlowej w Evansville i wykorzysta jako rekwizyt uatwiajcy ebranin;
nagabywa ludzi o pienidze, mwic, e potrzebuje ich na jedzenie dla dziecka.
To, co wyebra, wyda w ksigarni z pornografi. Bywao, e za jednym razem wy
daw a dwadziecia dolarw na ogldanie filmw za grosik*. W ksigarniach dla
dorosych byy take dostpne tak zwane peep shows. Za wier dolara Schiro
m g obejrze dwie do trzech m inut pitnastom inutow ego filmu, ktry odtwarzano
na zasadzie ptli. Filmy za grosik zawieray zazwyczaj najostrzejsz pornografi
spord wszystkich oferowanych w sklepie m ateriaw. M ary Lee zapytaa pew
nego razu, skd wzi pom ys na wyjtkowo kuriozalny sposb upraw iania seksu,
on za odpow iedzia, e w idzia to na tych filmach.
Na pocztku grudnia Schiro oznajm i Robertow i W heelerowi, swojemu p ra
codawcy z Tri-State Repair, e w idzia, jak jedna z kobiet m ieszkajca w dom u po
przeciwnej stronie ulicy wysza odebra poczt w samych tylko m ajtkach i grze
od piamy. Czego takiego Schiro nigdy nie zapom ina. W idok ten zapad w jego
traw ion pornografi psychik, sprawiajc, e zacz na jego tem at fantazjowa,
a fantazje te zaczy z kolei dom aga si urzeczyw istnienia. Postanowi, e zgwaci
*

Chodzi o filmy, za ktrych obejrzenie paci si dwadziecia pi centw (ang. quarter, czyli
wiartka to jedna czwarta dolara; przyp. tum.).

EVAN SV ILLE, IN D IA N A , 1981

645

t kobiet. 4 lutego nie by ju w stanie oprze si podaniu. M ary Lee zeznaa, e

kiedy Schiro obudzi si tam tego ranka, wiedzia, e dzieje si co zego. Powiedzia,
e uczucie, ktre odczuw a, staje coraz silniejsze i boi si, e stanie si co zego.
4 lutego 1981 roku wywoane ogldaniem pornografii obsesje Schira stopnio
wo bray go we wadanie. Nieubaganie stawa si aktorem wasnego pornograficz
nego filmu. Przez cay dzie w pracy Schiro odurza si wdychaniem przemysowe
go rozpuszczalnika. Po wyjciu z pracy o 14.30 poszed do pobliskiej tawerny, gdzie
ukrad p kw arty whisky. Butelk zabra do pornograficznej ksigarni i oprni
j tam podczas zwykego rytuau ogldania najpierw czasopism dla dorosych,
pniej za pornograficznych filmikw. D oktor Frank O sanka, psycholog zajm u
jcy si przypadkam i m olestow ania dzieci oraz zjawiskiem pornografii, zezna
na procesie Schira, e filmiki te zawieray wicej treci sado-m asochistycznych
i byy bardziej zorientow ane na przem oc i gwat ni jakiekolwiek inne filmy p o r
nograficzne dostpne w sklepach handlujcych takim i m ateriaam i. Im bardziej
Schiro zatruw a sobie psychik pornografi, tym agresywniej si zachowywa.
Pewnego razu, zapom niaw szy si ubra, obnaony wybieg z kabiny, w ktrej
oglda filmiki za grosik, eby rozm ieni u kasjerki pienidze. Kobieta z obsu
gi wydaa m u drobne, a on wrci, eby wykupi m oliw o ogldania kolejnych
filmw. N astpnym razem zrobi to samo, ale teraz zachowywa si agresywnie
i zosta w yrzucony ze sklepu. W tedy ruszy w kieru n k u dom u na 1210 Tennessee
Street, eby si spotka z kobiet, ktra kiedy wysza odebra poczt w samych
tylko m ajtkach i grze od piamy.
Nigdy nie udao mu si na ni natkn. Zam iast niej zasta jednak w m ieszka
niu jej wsplokatork. By wieczr i Laura Jane Luebbehusen zdya ju przebra
si w szlafrok. Popijaa drinka, ogldaa telewizj, pniej zamierzaa wzi kpiel
i pooy si spa. Przyjechaa do Evansville z Ferdinand w Indianie, niewielkiego
miasteczka pooonego pidziesit m il na poudniow y wschd. Pracowaa w fir
m ie Charles Chips jako kierowca ciarwki. Bya lesbijk i m ieszkaa z m odsz
i adniejsz od siebie kobiet, ktr Schiro dostrzeg z okna budynku, w ktrym
pracowa. Ta, ktrej szuka, nazywaa si D arlene Hooper. Pracowaa jako hostes
sa w Executive Inn w Evansville. Bya kiedy matk, a noc 4 lutego spdzia wanie
z byym mem. Istniej dow ody na to, e lesbijski zwizek Luebbehusen i H ooper
by bliski rozpadu. Na karteczce, ktr po odkryciu zbrodni znaleziono w koszu
na mieci, Luebbehusen napisaa do H ooper: Kochanie, naprawd ci kocham
i nie chc, eby odesza. M usimy przesta ze sob walczy. Kocham ci. Laura2.
O
21.30 Schiro zapuka do drzwi dom u na 1210 Tennessee Street. Zepsu
si sam ochd - oznajm i Luebbehusen. M og skorzysta z telefonu? Chciabym
zadzwoni do taty.
Jasne - opara Jane i w pucia go do m ieszkania.
Gdyby M ary Lee zapoznaa si wczeniej z raportem Komisji Lockharta, wie
dziaaby, e kontakt z m ateriaam i erotycznym i nie m a adnego wpywu na posta
w m oraln3, a zwikszony dostp do m ateriaw o treciach stricte seksualnych
przekada si [przynajm niej w Danii] na spadek liczby popenianych przestpstw

646

RO ZD ZIA 19.

seksualnych4. M iaaby rw nie okazj dow iedzie si, e badania wykazuj, i

przestpcy seksualni w okresie dorastania m ieli m niejszy kontakt z m ateriaam i
erotycznym i ni pozostali doroli. Na koniec, posiadaby cenn wiedz, e ba
dania em piryczne podjte w celu w yjanienia tej kwestii nie przyniosy adnego
dow odu na to, e k o n tak t z m ateriaam i o charakterze seksualnym odgryw a
istotn rol jako przyczyna przestpstw, lub zachow a przestpczych m odziey
oraz osb dorosych5.
Poniewa jed n ak M ary Lee nie zapoznaa si ze szczytnymi ustaleniam i
R aportu Lockharta, pozostao jej tylko przeprow adzi w asne badania em pi
ryczne, w toku ktrych bya nieustannie bita i stracia dwa przednie zby, gdy
zachow ania Schira, p o d w pyw em niekontrolow anych nam itnoci, ktre wy
zwalaa w nim pornografia, staway si coraz bardziej agresywne, wrcz furiackie.
N a podstaw ie jej zezna m ona z pierwszej rki dow iedzie si, jak pornografia
zm ienia zachow ania czowieka, podsycajc w n im nam itnoci do tego stopnia,
a osigaj one takie natenie, e wym ykaj si wszelkiej racjonalnej kontroli.
M ary Lee zauwaya pow tarzalno tego sam ego schem atu; najpierw ogldanie
filmw pornograficznych, pniej picie alkoholu i zaywanie narkotykw, a na
koniec dewiacyjne praktyki seksualne. Kiedy w schem at uleg utrw aleniu, m o
na byo przew idzie zachow ania Schiro. Wemy na przykad, e rozmawiamy,
gadam y sobie, ogldam y telewizj albo co w tym rodzaju, a on ni std ni zowd
si wkurza, jakbym pow iedziaa co, co m u si nie podoba, sama nie wiem, po
prostu nagle bum i m u odbija. W anie podczas jednej z podobnych, niem oli
wych do przew idzenia scysji, M ary Lee stracia dw a przednie zby. Innym razem
Schiro posiniaczy jej ebra i podbi oko. Jeszcze innym razem ugryz j a pniej
goni po ulicy. To byo straszne - opow iadaa przed sdem - Zachowywa si
jak optany przez zego d u c h a ... m ia si niem al nieludzkim m iechem i wci
pow tarza nie uciekniesz przede m n6.
Schiro, gdy bywa przytom niejszy, zdawa sobie chyba spraw z tego, e sta
si niew olnikiem w asnych chorych nam itnoci. Kiedy, gdy znowu zaatakowa
Mary, pow tarza jej: to ty m nie do tego zmuszasz. Ja tego nie chc, ale nie mog
przesta, a ty m nie do tego zm uszasz7.
Zeznanie Lee to obrazow y przykad tego, w jaki sposb pornografia zniewala
swoje ofiary.
W iedzia, e ludzie m w i, e to jest ze, i w iedzia, e kto, kto jest norm alny,
nie robi takich rzeczy i on nie chcia ich robi. Ale nie potrafi przesta. C o we
w ntrz niego m u na to nie pozw alao. Nie m ia jed n ak n ad tym adnej kontroli,
gdy nienaw idzi tego, co robi. Paka i m w i, dlaczego ja to wszystko robi? Po
m mi przesta. C o m am zrobi, eby z tego wyj? Nie chc ju tego robi. Chcia
by taki, jak facet z ssiedztw a, wiecie, taki, co m a sam o ch d w garau i psa. N iena
w idz tego, co zrobi, ale nie m og pow iedzie, e nienaw idz Toma, gdy w iem, e
jest chory. Nie potrafi przesta robi tego wszystkiego, co zrobi.

EVANSVILLE, IN D IA N A , 1981

647

Ten sam wzorzec zachow a pow trzy si podczas spotkania z Laur Jane.
Dziki kam stw u, e zepsu m u si sam ochd, udao m u si wej do jej m iesz
kania; potem nam w i j do upraw iania seksu. Pniej bez adnego konkretnego
pow odu rozgniewa si na ni i zacz j bi po gowie najpierw butelk, a nastpnie
jakim m etalow ym przedm iotem . Laura Jane walczya z nim , dopki jej nie udusi.
W tedy przecign zwoki do salonu i odby z m artw kobiet stosunek analny.
Lee w swoim zeznaniu powiedziaa, e robic to, cay czas paka i mwi: Boe,
powstrzym aj m nie. Nie pozwl m i tego robi. Prosz, pom mi. Boe, po prostu
nie um iem przesta*.
Proces Schira przycign um iarkow an uwag, gdy toczy si w poowie lat
osiemdziesitych, kiedy trw ay posuchania przed Komisj Meesea. Oglnie jednak
wiadectwa ludzi, ktrych pornografia doprow adzia do popenienia m orderstw a
lub innych przestpstw, byy zatajane przez m edia, one bow iem chciay przedsta
wia m asturbow anie si przy ogldaniu pornografii jako rzecz nie tylko zupenie
nieszkodliw, ale te jako przejaw wolnoci. Podobnie postpiono z zeznaniam i
seryjnego m ordercy Teda Bundy ego, ktry na kilka godzin przed swoj egzekucj
pow iedzia doktorow i Jemesowi D obsonow i, e to pornografia doprow adzia go
do tego, co zrobi. W ydawca evanvillskiej gazety, k t ry wrczy m i egzemplarz
autobiografii Schira, oznajm i, e pornografia nie m iaa adnego w pyw u na
postpow anie Schira, chocia jej autor i jego dziew czyna tw ierdz co wrcz
przeciwnego. Zatajanie praw dy trw a nadal i dzieje si tak z kilku powodw. Po
pierwsze, przem ys wydawniczy inwestuje dzisiaj ogrom ne pienidze w p o rn o
grafi i nie ley w jego interesie uw iadam ianie ludziom , e prow adz dziaalno,
ktra polega na ich zniew alaniu. Po drugie, wyzwolenie jest przecie wielkim
m item zaoycielskim owiecenia. G dyby wyszo na jaw, e wyzwolenie seksualne
prow adzi do zniew olenia, wwczas ci, ktrzy szerm uj n im dla wasnej korzyci,
utraciliby moliwo kontroli ludzkich zachow a. Na koniec za, nikt nie chce
przyzna, e nam itnoci m og w ym kn si nam spod kontroli, poniew a jest
to sprzeczne z kluczow ym , prom etejskim m item owiecenia. Benjam in Franklin
ujarzm i energi elektryczn i zaprzg j w sub ludzkoci, seksualni rew olucjo
nici wyzwolili energi seksualn z ogranicze, jakie nakadaa na ni m oralno.
Powiedzie teraz, e wyzwolone nam itnoci to w istocie bezwzgldni wadcy,
ktrzy zniew alaj tych, ktrym zawdziczaj swe uw olnienie, oznaczaoby za
przeczy uwiconej d o ktrynie owieceniowej myli. Dlatego wanie wiadectwa
ukazujce praw d w tej sprawie s zatajane.
Trzynacie godzin po tym , jak Schiro pojaw i si na progu budynku przy
Tennessee Street, D arlene H ooper znalaza zm altretow ane zwoki Laury Jane,
lece na pododze salonu tu przy drzw iach wejciowych do ich mieszkania.
Stenie pom iertne ju si rozpoczo. Twarz i wosy ofiary byy pokryte krwi.
Poplam ione krw i dinsy leay kilka stp dalej. Skrzana kurtka i podkoszulek
byy ow inite wok szyi ofiary, ktra zostaa zgwacona, kiedy jeszcze ya, ktrej
zadawano ciosy w gow butelk i m etalow ym przedm iotem i na koniec uduszono.
M orderca jed n ak na tym nie poprzesta. M artw a ju kobieta zostaa zgwacona

648

RO Z D Z IA 19.

take po mierci, a sprawca odby ze zwokam i stosunek analny. Biorc pod uwag
stan um ysu Schiro oraz w ew ntrzn logik pornografii, to, e kogo zabije, byo
jedynie kwesti czasu. m ier jest lejtm otyw em wszystkich pornograficznych
praktyk. Nekrofilia to tylko logiczne rozw inicie ukrytych w niej tendencji. S
ludzie, ktrzy gin z wasnej rki na skutek sam ouduszenia si podczas masturbacji,
s tacy, ktrzy m orduj swoje ofiary, zwaszcza dzieci, gdy obawiaj si, e zostan
schwytani; s tacy, ktrzy przypadkow o zabijaj swoje ofiary w trakcie w ynatu
rzonych praktyk; s wreszcie tacy, jak Schiro, ktry, zdaniem psychologa Franka
Osanka, naoglda si tylu inscenizowanych scen stosunkw seksualnych oraz
m orderstw , e po prostu sam m usia tego sprbow a1'.
Osanka napisa: Po kilku rozm owach z nim , doszedem ostatecznie do w nio
sku, e chcia zabi t kobiet, ju kiedy tam wszed i po prostu go o to zapytaem:
Chciae j zabi?, a [on odpowiedzia] Tak. Wcale si tego nie wypiera. Kiedy
za zapytaem , dlaczego, odpar, e nigdy przedtem tego nie zrobi1".
Czyny i zachow ania Thom asa Schira m ona wywie od rodzaju ogldanej
przez niego pornografii. Koleje jego ycia przypom inaj drog rozwoju pornografii
po 1961 roku. Pewnego dnia roku 1967, tego samego, w ktrym pow oano Komisj
Lockharta, ktra m iaa zaj si ukrceniem obscenw i pornografii, szecioletni
Tom Schiro znalaz w dom u filmy nalece do jego ojca. Jeden z nich nosi tytu
Bedtime; by to stary pornograficzny film, nakrcony w latach II wojny wiatowej.
Relacje o tym , w jaki sposb Schiro zapozna si z jego treci, s rozbiene. Sam
Schiro twierdzi, e wywietli m u go ojciec. Ten jednak utrzym uje, e Schiro zna
laz go sam odzielnie. Jedno jest pewne; odkd Schiro go obejrza, ju nigdy go nie
zapom nia. By nim zafascynowany i to rw nie nigdy si nie zmienio. C zterna
cie lat pniej, kiedy zam ieszka z M ary Lee, upiera si, eby i ona go zobaczya.
Zapam itaa, e film by stary i poszarpany na m ilion kawakw. Chyba pow ie
dzia, e pochodzi z czasw II wojny w iatow ej... ale powiedzia, e od wielu lat
go oglda. Z daniem Osanki: Bedtime to film ukazujcy lecych w ku kobiet
i m czyzn, ktrzy oddaj si rozm aitym praktykom seksualnym . Znaczcym
elem entem filmu jest to, e kam era wci w raca, aby pokaza twarz tej kobiety.
Wyraz tw arzy kobiety jest taki, e przez cay czas wyglda, jakby odczuwaa
dyskom fort, dow iadczaa blu i jakby byo to dla niej nieprzyjem ne dow iadcze
nie, a jednoczenie jej ciao z zachwytem reaguje na seksualn stymulacj; jednak
na tw arzy w idoczny jest grym as, gniew albo bl, wic sprawia to wraenie, e roz
koszuje si blem , ktry sprawia jej seks11. Bya to lekcja wychowania seksualnego,
ktrej Schiro m ia nigdy nie zapom nie. O sanka dopytyw any w kwestii wyrazu
tw arzy kobiety przyzna, e m oe on tyle oznacza bl, co w strt albo nawet
znudzenie. Szecioletni Schiro zobaczy co, czego nie by w stanie zrozumie.
adne z jego dow iadcze nie m ogo posuy jako w eryfikator tego, z czym si
zetkn i jakie wycign z tego wnioski. Nie byo nikogo, kto by m u uwiadom i,
e film ten by tylko plugawym znieksztaceniem rzeczywistego znaczenia ludzkiej
seksualnoci. Dla Schiro sta si eksplikatorem seksu. Lekcja ta znalaza swoje p o
tw ierdzenie pniej, kiedy Schiro zacz si styka z coraz bardziej w ynaturzon

EVANSVILLE, IN D IA N A , 1981

649

i pen przem ocy pornografi. By to bodziec na tyle potny, e zm usza Schiro

do konkretnych zachow a, pow odow a, e ycie stao si naladow nictw em fikcji.
Schiro zinternalizow a w film jako pierw sz i najm ocniej na niego oddziaujc
lekcj w ychow ania seksualnego, jego zachow ania nabray charakteru sam osprawdzajcej si przepow iedni. Seks oznacza przem oc i bl, Schiro jednak uzna, e
m im o to, ofiara z radoci to akceptuje. Kiedy zacz urzeczyw istnia swoje ero
tyczne fantazje, jedynie utw ierdzio go to w jego w ypaczonym przez pornografi
pojm ow aniu seksu.
Zdaniem Osanki:
To, co si stao z Tom em , przydarza si wielu pedofilom , czyli osobom , ktre
notorycznie m olestuj dzieci, to za oznacza, e kierow a nim psychoseksualny p o
pd, bdcy rezultatem przedw czesnego, niekontrolow anego zetknicia si z m a
teriaam i erotycznym i, zanim fizycznie i psychologicznie gotw by zintegrow a
je w swojej osobow oci. Wiele jego pniejszych zachow a seksualnych, w tym sek
sualna agresja, jest odtw arzaniem treci tego filmu. I tak n a przykad, w przypadku
podgldactw a nie m a wielkiej rnicy m idzy p odgldaniem przez okno, ktre jest
ekranem , i m asturbow aniem si, a m asturbow aniem si przy ogldaniu film u12.

Losy Schiro to podrcznikow y przykad tego, jakie konsekw encje niesie

ze sob uzalenienie od pornografii. Jego ycie stao si pogoni za m ateriaam i
erotycznym i, od m agazynw z aktam i kobiet, jakie m ona byo kupi na stacji
benzynowej lub w kiosku, po filmy pornograficzne w kinach drive-in, gdzie mg
oglda obrazy sado-m asochistyczne oraz takie, w ktrych pokazuje si napasto
wanie seksualne oraz popeniane przy tej okazji m orderstw a. Z daniem Osenki,
Schiro czerpa o grom n przyjem no z ich ogldania, a szczeglnie delektowa si
blem , ktry w idzia na tw arzach ofiar. Schiro dojrzew a w czasach, kiedy poczt
kowy strum yczek pornografii zm ienia si w fal potopu. N a jego nieszczcie fala
porw aa go, a nieszczcie jego ofiar polegao na tym , e porw aa je razem z nim .
Pierwszy film pornograficzny przedstawiajcy sadom asochistyczne praktyki
Schiro obejrza jako jedenastolatek. Tak jak w przypadku Bedtime, zapam itywa
szczegy filmw widzianych wiele lat pniej. O pisa O sance sceny z filmw, ktre
oglda co najm niej dziesi lat wczeniej; przedstaw iay one najokrutniejsze akty
przem ocy, gwacenie kobiet i zabijanie ich noem , chostanych biczem mczyzn.
O sanka nie m ia wtpliwoci, e przypom inanie sobie tych wanie scen sprawia
Schiro przyjem no. S dla niego wane z pow odu zaburze, na ktre cierpi. Przy
tacza go przem ona potrzeba rozadow ania w ew ntrznego napicia orgazm em ,
na ktry si uw arunkow a i przez lata rozwija; rozadow anie to staje si moliwe
tylko poprzez coraz to dziwaczniejsze postaci m asturbacji. N a przykad, naw i
zujc do liczby gw atw i ich szczegw, opow iedzia, e bardzo czsto, zanim
si w am a do jakiego dom u, w ogle nie m ia erekcji, dlatego lea na pododze
i oglda swoje m agazyny ze zdjciam i, eby wywoa w ten sposb erekcj, m c
nastpnie wej do ssiedniego pokoju i rozpocz rytua pochylania si nad ciaem
ofiary tak, aby ejakulowa na jej twarz. Praktyka kierow ania wytrysku na ofiar jest

650

RO ZD ZIA 19.

obecnie m otyw em stale obecnym w pornografii. [Schiro] szczeglnie podobaj si

te wanie fragm enty filmu, kiedy oglda peep-show s - powiedzia O sanka na
procesie. Twarda pornografia nie bya jednak dla Schiro jedynym podrcznikiem
deprawacji. Twierdzi, e m etody w am ywania si do domw, eby tam dopuszcza
si gwatw, nauczy si z filmu telewizyjnego Cry Rape.
Na yciu Schiro w decydujcy sposb zawayo to, e pornografia wpywa
na ludzkie zachowania. Jest pom ocna przy m asturbacji. Jeszcze bardziej znaczce
jest jednak to, e kiedy pornograficzne obrazy stay si czci m asturbacyjnych
fantazji, Schiro odczu potrzeb ich odgryw ania. To jedyny sposb zapewniajcy
uzalenionej osobie stym ulacj niezbdn dla dopenienia aktu m asturbacji. We
dug O sanki, wikszo ludzi przez duszy czas m ajcych kontakt z pornografi,
m asturbuje si, kiedy j oglda. Ludzie nie m asturbuj si, przegldajc pism a
pow icone pocigom albo bejsbolowi, robi to, ogldajc pism a pornograficzne.
M asturbacja poczona z ogldaniem zdj albo filmw sprawia, e cz osb
fantazjujcych na ich tem at zaczyna wierzy, e dla nich tego rodzaju rzeczy rw
nie s dostpne i coraz bardziej pragn je urzeczyw istni w realnym yciu. Po
niewa w przypadku Schiro zaczo si to bardzo wczenie, dla niego seksualno
to m asturbacja. Nie by zdolny zgwaci kobiet, ktre zniewoli, jeeli nie pobudzi
si seksualnie m asturbacj1'.
E dw ard D o n n e rste in , u zn an y a u to ry te t w d zied zinie p o rn o g rafii oraz
agresji seksualnej, zezna na procesie Schiro, e istnieje bezporedni zwizek
m idzy ogldaniem pew nych rodzajw pornografii, zwaszcza obrazw ukazu
jcych agresj, czyli takich, z ktrym i Schiro zetkn si bardzo, bardzo wczenie
i ktre wyjtkowo silnie pobudzay go seksualnie, a um acnianiem si bezdusznej
postaw y wobec gw atu, ugruntow yw aniem si przekonania, e kobiety chc by
zgwacone i sprawia im to przyjem no, oraz coraz agresywniejszym ich trak to
w aniem . .. Pan Schiro rzeczywicie wierzy, e jego ofiary tego rodzaju akty agresji
uwaaj za bardzo przyjem ne14.
Zdaniem D onnersteina, Schiro oglda pornografi pokazujc gwaty na
kobietach, akty sadyzm u w ym ierzone przeciwko kobietom i m czyznom oraz
pornografi pokazujc m asochistyczne i bardzo agresywne rodzaje aktw seksu
alnych, a w rozm ow ach konsekw entnie pow tarza, i uwaa je za bardzo, bardzo
podniecajce seksualnie, podniecajce do tego stopnia, e zwaszcza wtedy, kiedy
pi alkohol, pragn w yrw a stron [pism a pornograficznego, ktre oglda] i gdy
by to byo moliwe, zgwaci albo odby stosunek z kobiet ze zdjcia, poniewa
jednak nie m g tego zrobi, wyszukiwa sobie ofiary, ktre stawiay m u op r15.
R aport Komisji Lockharta, m im o wszelkich jego wad, oraz faktu, e Kongres,
ktry j powoa, odrzuci jej ustalenia, zosta szeroko nagoniony i upow szech
niony przez ludzi kierujcych liberalnym i m ediam i jako dow d, e pornografia
jest nieszkodliwa. Zalecenie, aby znie wczenie obow izujce przepisy, oraz
fakt, e w noszenia oskare o naruszenie obyczajnoci praktycznie cakowicie
zaprzestano, w yw oay w ludziach w raenie, i w sp o m niane zapisy kodeksu
praw nego rzeczywicie zostay uniew anione. Clive Barnes, ktrego stosunek do

EVANSVILLE, IN D IA N A , 1981

651

tej sprawy, ju choby poprzez sam fakt propagow ania przyjtych przez ni usta
le, stanow i typow y przykad sposobu reagow ania liberaw na raport komisji,
stwierdzi, e w erotyce kobiety s pci dyskrym inow an, a wynika to z supremacji
mczyzn16. W niosek by z tego taki, e wicej spronoci uczyni A m eryk lepsz.
Nie trzeba byo dugo czeka, aby rzeczywisto udow odnia, e praw d jest
co dokadnie odw rotnego. W roku 1973, w raz z pojaw ieniem si na ekranach
Gbokiego garda, filmy pornograficzne zdobyy sobie prawo obywatelstwa w wia
dom oci spoecznej. Dziki lew icow o-liberalnej prasie, ktra staraa si pozyska
spoeczny szacunek dla kobiety oddajcej si na szerokim ekranie najbardziej wy
naturzonym aktom seksualnym , odtw arzajca posta gwnej bohaterki Linda
Lovelace z d nia na dzie zyskaa status celebrytki. N ora E phron napisaa artyku,
ktrym zacytowaa wypowied Lovelace: D oskonale bawiam si, krcc ten film.
Nie m am adnych zaham ow a w seksie. M am nadziej, e kady, kto pjdzie go
obejrze, w yzbdzie si czci swoich zaham ow a17.
W latach siedem dziesitych coraz bardziej oczywiste stawao si, e uw ol
nienie seksu od w szelkich ogranicze oznacza jego przem ian w co innego.
W tam tym czasie, sadom asochizm rozpow szechni si do tego stopnia, e zo
sta wykorzystany w kam panii reklamowej pyt Rolling Stonesw. I am Black and
B luefrom the Rolling Stones, and I love it - gosi napis na ustawionych w H ol
lywood billboardach przedstaw iajcych skrpow an lin kobiet z siniakam i na
udach. Stopniowo coraz wyraniej byo wida, e seks nie pozostanie tym , czym
by. W roku 1976 na ekrany wszed film Snuff, w ktrym znalaza si scena zam or
dow ania kobiety i rozczonkow ania jej ciaa, wyw oujca seksualne podniecenie
u ogldajcych go widzw. O braz ten sprowokowa pierw szy zakrojony na szerok
skal i nagoniony przez m edia protest przeciw ko pornografii od czasu, kiedy
Komisja L ockharta ogosia wiatu, e dziki wikszej dostpnoci pornografii
A m eryka bdzie lepszym m iejscem . Fem inistki z caego kraju oprotestow ay
Snuff. W San Francisco w 1978 roku organizacje fem inistyczne zorganizoway
m arsz w dzielnicy czerw onych latarni. W 1979 roku w Nowym Jorku organizacja
Kobiety Przeciwko Pornografii co dwa tygodnie organizow aa protesty i akcje
inform acyjne poczone z obchodzeniem 42. ulicy oraz Times Square. A ndrea
D w orkin i C atherine A. M ackinnon zabiegay o w prow adzenie w Indianapolis
i M inneapolis przepisw delegalizujcych pornografi, ktra, ich zdaniem , bya
pogw aceniem praw kobiet.
W poow ie lat osiem dziesitych byo ju je d n a k oczywiste, e kw estia
sto su n k u do p o rn o g rafii w yw oaa w o n ie ru c h u fem inistycznego podziay
i konflikty. Z naczna cz fem inistek, gwnie lesbijek, nie widziaa w pornografii
niczego zego, gdy sam a z niej korzystaa. M ackinnon zaatakow ano na am ach
m iesicznika lesbijek Off o u r Backs. K om entujc artyku Alice H enry na tem at
pornografii, ktry ukaza si w listopadow ym num erze pism a, Sharon Page z C hi
cago chwali autork oraz redakcj pism a za przerw anie milczenia i pokazanie, e
nie wszystkie radykalne feministki zgadzaj si z antypornograficznym i wywodami
oraz strategi M ack in n o n /D w o rk in ... Pornografia i erotyka mog - o ile si o to

652

R O ZD ZIA 19.

upo m nim y - odgryw a poyteczn rol, pokazujc korzystajce z przyjem noci

kobiety i nie um ieszczajc tego w kontekcie m aestw a ani posiadania dzieci.
By to pocztek stosow ania strategii, ktr przem ys w ydaw niczy przyj w latach
dziewidziesitych, w idzc w niej sposb na agodzenie fem inistycznych prote
stw przeciw ko pornografii.
A ndrea D w orkin, ktr kontakt z n ad m iern iloci pornografii pozbawi
chyba um iejtnoci rozum nego mylenia, reprezentow aa typow o feministyczne,
m ocno przesadzone podejcie do problem u, potpiaa bow iem nie tylko p o rn o
grafi, lecz take stosunki seksualne, w idzc w nich co z g runtu samczego. Jej
zdaniem , m czyni byli ipso facto zjawiskiem patologicznym . Pornografia za
stanow ia najbardziej rzucajcy si w oczy sym ptom owej choroby, w taki sam
sposb, jak ow rzodzenie jest oznak opryszczki. M sko to radix malorum*.
W ksice Pornography: W om en Possessing M en D w o rk in napisaa: Terror
jest w iodcym m otyw em i konsekw encj mskiej historii oraz mskiej k u ltu ry ...
Terror em anuje z mczyzny, terro r tum aczy jego podstaw ow natur, terro r jest
jego najwaniejszym celem. Z daniem D w orkin, nie m a absolutnie adnej rni
cy m idzy m aestw em a gw atem . M aestw o jako instytucja wywiedziona
z gw atu jako praktyki. Gwat, pierw otnie definiow any jako uprow adzenie, sta si
m aestw em przez zawaszczenie. Pojcie m aestw a rozum ianego jako branie
z czasem rozszerzyo swj zakres znaczeniowy; stao si nie tylko uywaniem , ale
trw ajcym cae ycie posiadaniem , praw em w asnoci. Podobnie jak wikszo
fem inistycznych wywodw, pogldy wygaszane przez D w orkin dom agaj si ob
janienia. M ona z nich wywnioskowa, e Schiro by gwacicielem, poniew a by
mczyzn. Pornografia po prostu pozwolia ujawni si jego samczoci. M czy
ni wykorzystuj kobiety seksualnie, poniew a s mczyznam i. W ykorzystywanie
kobiet istnieje, poniew a istniej m czyni etc.
Teza, e seksualna perw ersja, wykorzystywanie kobiet i pornografi s funk
cj m skoci, w wietle dow odw jest jed n ak nie do obrony. Przede wszystkim
fem inistki, a zwaszcza lesbijki, w coraz wikszym stopniu staj si odbiorcam i
pornografii. By si o tym przekona, wystarczy przeczyta reklam y w ydawnictwa
Lam bda Press i N aiad Press. D rugie z nich nie m a adnych oporw przed sprze
daw aniem praw autorskich na opow iadania zam ieszczone w w ydanym przez
siebie bestsellerze Lesbian N uns pornograficznem u pism u, jakim jest Forum ,
ktrego w acicielem jest Penthouse - jedno z trzech najwikszych czasopism
erotycznych. Nowe pism o lesbijek On o u r Backs z zam ieszczania sadom asochistycznych m ateriaw uczynio standard. W rezultacie i tam take, podobnie
jak stao si to w heteroseksualnym i m skim hom oseksualnym pw iatku, ycie
zaczyna naladow a fikcj. G loria K aufm an, fem inistka z South Bend, w m ajo
wym w ydaniu pism a Off o u r Backs opow iada, e dwie m ode akolitki ruchu
fem inistycznego w ysaa na M ichigan W om ys [sic!] M usic Festival, gdy jej
zdaniem m iao to dla nich by pouczajcym dow iadczeniem . Niestety, trafiy
tam na sadom asochistyczne warsztaty, gdzie byo im dane zobaczy grup ko*

Radix malorum (ac.) korze wszelkiego za (przyp. tum.).

EVANSVILLE, IN D IA N A , 1981

653

biet w skrzanych strojach stojc nad lec na ziem i dziewczyn, pokaleczon

i zakrw aw ion na caym ciele; w szdzie na ziem i bya krew 18.
K aufm an pisze nastpnie, e m usi odnie si do sprawy, ktr w ruchu
fem inistycznym postrzega jako sprzeczno: Jak to jest, potpiam y mczyzn
kaleczcych kobiety, ale tolerujem y kobiety kaleczce kobiety?19. Pluralizm w o
nie ruchu fem inistycznego to dla K aufm an pow d do dumy. Syszaa argum enty
sadomasochistek, ale nie przekonay jej: Sadom asochici powiedz, e krwawienie
jest pow ierzchow ne i p o d kontrol. M nie to nie uspokaja20. Kaufm an najbardziej
jednak obawia si, e sadom asochistki przysporz fem inizm owi zej sawy. Jej argu
m entom tru d n o odm w i logiki: Poniewa sadom asochistki s lesbijkami, cz
fem inistek o orientacji heteroseksualnej u m acnia to w h o m ofobii... Hom ofobi,
ktrej rdem s irracjonalne obaw y i lki, tru d n o zwalczy, ale jest to moliwe.
H om ofobia w ynikajca z w iedzy o rzeczywistych aktach sadyzm u jest o wiele
trudniejsza, by m oe niem oliw a do przezw ycienia21.
Innym i sowy, najlepszym i argum entam i na rzecz hom ofobii s fakty.
Aby jej lesbijskie czytelniczki nie doszy do wniosku, e jest zbyt nietolerancyjna, K aufm an wyjania, e jest tylko przeciw na tem u, eby womyn kaleczyy
inne womyn publicznie: niech to bdzie jasne, e nie kwestionuj niczyjego
sposobu w yraania swojej seksualnoci pryw atnie, we w asnym do m u .
Pogld, e dew iacyjne zachow ania seksualne pokazyw ane w pornograficz
nych filmach i praktykow ane na M ichigam W om ys M usic Festival, m ona utrzy
ma w okrelonych granicach i dlatego pew ne jest, e nikogo one nie krzywdz,
jest podstaw liberalnej gloryfikacji rozpow szechniania pornografii. Tom Schiro
dorasta w czasach pogbiajcej si dekadencji; najpierw upraw ia m asturbacj,
pniej zosta podgldaczem , nastpnie gwacicielem, a na koniec m orderc - bya
to jasno w ytyczona droga, ktr kady, kto obeznany by z tem atyk pokazyw a
n w pornografii w cigu m inionych dziesiciu lat, pow inien by um ie przewidzie.
Wiemy, do czego Schiro si doprow adzi, ale okres jego wczesnego dzieci
stwa by wolny od jakichkolw iek patologii. Kiedy m ia pi dni, zosta ad opto
wany. Przybrani rodzice nie rozw iedli si; nie m olestow ali go seksualnie ani nie
zncali si n ad n im psychicznie. W rcz przeciw nie. By rozpieszczany i psuty.
W dziew iciostronicow ej autobiografii, ktr napisa p o aresztowaniu, czytamy:
O dkd pam itam , m am a i tata dawali m i wszystko, czego zapragnem . Zawsze
dostaw aem , co chciaem . M oje u rodziny przypadaj dw a dni przed Boym N a
rodzeniem , wic dostaw aem podw jn liczb prezentw. W cigu trzynastu lat
dostaem czternacie row erw . Kiedy Schiro nie m ia n a co ochoty, po prostu
tego nie robi. Jeeli nie chcia pj do szkoy, udaw a, e jest chory. Pielgniar
ka pow iedziaa m i kiedy, e wcale nie jestem chory, ale w tedy zaczem paka,
gdy w iedziaem , e m am a przyjdzie i m nie stam td zabierze. I tak zrobia 22.
Na tem at gw atu napisano wiele niepraw dziw ych rzeczy, a celoway w tym
fem inistki. W edug nich, jest to przejaw m skich rzdw terro ru nad kobietam i.
Fem inistka Susan B row nm iller w swej czsto cytowanej ksice Against Your Will
czyni z gw atu uniw ersaln zasad:

654

RO Z D Z IA 19.
O dkrycie przez m czyzn, e ich genitalia m og suy jako b ro suca w y
w oyw aniu strachu, na rw ni z o p anow aniem o gnia i w ynalezieniem kam iennej
siekiery uzna naley za jed n o z najw aniejszych o d k ry czasw prehistorycznych.
M oim zdaniem , od czasw prehistorycznych do dzi, gw at odgryw a po d staw o
w rol. To nic innego, jak w iadom y proces zastraszania, w kt ry m w szyscy m
czyni utrzym uj w szystkie kobiety w stanie strach u 21.

Jeli jed n ak przyjrze si rzeczyw istem u yciu praw dziwych gwacicieli, wy

janienie ich zachow a nie m a wcale takiego w aloru oglnoci, a ich przyczy
na wydaje si lee raczej po stronie nam itnoci, ktre kum ulow ay si za spraw
sztucznych stymulacji, takich jak narkotyki i pornografia, wywierajcych wyjtko
wo szkodliwy wpyw na ich osobowo. Kiedy M ary Lee opisywaa przed sdem
seksualne praktyki Schiro, w yjania w istocie, e w ypaczona seksualno, ktr
pokazuje i ktr podsyca pornografia, sam a w sobie prow adzi do popenienia
gwatu. O to jak Lee opisywaa swoje poycie m iosne: Po prostu lea na m nie
i pom pow a, a skoczy i zsun si ze m nie. Prbow aam m wi nie, ale on nie
uznawa nie. Innym i sowy, gwaciciel to kto, kto nie uznaje nie. Si napdow
ycia Toma Schiro byy stym ulow ane pornografi fantazje, ktre z czasem staway
si coraz bardziej dziw aczne i w coraz wikszym stopniu zaczy nim kierowa.
Jego uzalenienie od narkotykw i alkoholu uczynio go jeszcze podatniejszym na
ch urzeczyw istnienia w praw dziw ym yciu scen, na ogldaniu ktrych spdza
tyle czasu. Kiedy za zrobi to po raz pierwszy, obudzio si w nim nieprzeparte
pragnienie uczynienia tego raz jeszcze i kolejny raz w coraz bardziej w ynaturzony
sposb; w kroczy na rw ni pochy.
O pow iadajc o jednym ze swych najwczeniejszych w spom nie, napisa:
Pam itam , jak chodziem do ksigar i przegldaem magazyny dla kobiet i albu
m y i m iaem nadziej, e s w nich rozbierane zdjcia. Zaczem zaglda w okna.
To byo podniecajce... W sidm ej klasie zaczem pali trawk. Zawsze czsto
pakaem , gwnie z tego pow odu, e nie m iaem przyjaci24.
Ojciec daw a m u niew iele w skazw ek m oralnych. Kiedy zapano go na
podgldactw ie, a ojciec przyjecha p o niego na p o steru n ek policji, Schiro usy
sza od niego jedynie: Jeli bdziesz chcia sobie popieprzy, zwr si do m nie.
Zaatw im y ci jak dziwk, to lepsze ni podgldanie przez okno. M im o e ci
gn wstyd na ca rodzin, Schiro kolejny raz u n ik n jakiejkolwiek kary. Nie
sdz, ebym dosta jak kar albo co z tych rzeczy - dodaje Schiro. Zdaniem
psychologa Franka O sanki, Schiro nabra zych nawykw, ktre nieuchronnie
potgow ay si, w chodzc w kolejne etapy:
Uzyskanie dojcia do m agazynw dla kobiet, ktre s atw o d ostpne [um o
liwio m u] czytanie w nich ogosze o innych publikacjach i w yszukiw anie ich.
W przeszoci skutkow ao to tym , e nastolatek w tajem n icy p rzed w szystkim i je
cha do jakiego pornograficznego kina d rive-in albo, jak to zrobi Schiro, w cho
dzi jako w u k ad z dorosym , k t ry m ia takie m ateriay i ta k jak Schiro, sty
m ulow a si n im i seksualnie, aby n a koniec dotrze do ktrej z ksigarni dla

EVANSVILLE, IN D IA N A , 1981

655

dorosych. Tam styka si ze znacznie ostrzejszym i i coraz bardziej w y n atu rzo n y

m i treciam i, co m oim zd an iem jest niebezpieczne, ale dzisiaj nie trzeb a naw et
przechodzi przez w szystkie te fazy. O becnie w w ypoyczalniach video, ktre nie
s ksigarniam i dla dorosych, jest zatrzsienie film w oznaczonych p o tr jn y m
znakiem X; w w ypoyczalniach film w dla caej ro d zin y jest w y odrbniony dzia
z tym i w anie film am i. A wiele z nich zaw iera b rutalniejsze sceny ni te sp rzed a
w ane w ksigarniach dla dorosych25.

Ojciec M o rto n H ill, zapytany o istotniejsz jego zdaniem zm ian, jaka

zasza w pornografii o d czasu opublikow ania R aportu Komisji Lockharta ds. Obscenicznoci i Pornografii, pow iedzia, e jest ni ekspansja pornografii na inne
m edia, zwaszcza n a przem ys produkujcy dom ow e kasety wideo.
Jeli wzi p o d uwag rodzaj praktyk seksualnych, z ktrym i oswaja si
osoba ogldajca pornografi oraz naw yk m asturbow ania si, ktry nieuchronnie
towarzyszy ogldaniu pornografii, nie naley si dziwi, e osoba uzaleniona nie
dostrzega adnej m agicznej linii oddzielajcej gw at o d tego, co liberaowie nazy
waj zachow aniam i pryw atnym i. Schiro uzn a gwat za naturalne uzupenienie
swojego w ynaturzonego ycia seksualnego. Nauczy si nie uznawa czyjego nie.
Skoro nie potrafi pow iedzie nie sam em u sobie, dlaczeg m iaby uszanowa
nie, ktre sysza od innych?
W autobiografii napisa:
W kw ietniu 1977 rok u przeprow adzilim y si [do Indiany]. Potem zacz
em wciga kokain. W szyscy myleli, e jestem gupi i m am n iew yparzon gb.
Kiedy prbow aem pow iedzie ludziom jaki kom p lem en t, zawsze w ychodzio na
to, e kogo obraziem . Nie w iem , ile dziew czyn przeleciaem w P rinceton. Moe
osiem . N ie w iem , kiedy w padem na pom ys, eby gwaci, ale to m nie podniecao.
Pewnej nocy poszedem do Mt. C arm el, eby pozaglda w okna i poszuka dziew
czyny, k t r zgwac. Z nalazem . W czeniej zawsze jedziem bez celu sam o ch o
dem i [m asturbow aem si] zaczepiaem dziew czyny p rzy drodze, pytaem o d ro
g w jakie m iejsce. To byo jak nag. N ie m ogem przesta. R obiem to tyle razy.
C odziennie. Podniecao m n ie to.

Schiro opisuje sprzeczne uczucia, ktre wywoywao w nim obnaanie si:

to byo takie podniecajce. Nie wiem , dlaczego tak czuem . W iem, e m i odbijao.
Zawsze baem si, e m nie zapi, ale nie potrafiem przesta26.
Wedle teorii katharsis, goszonej przez Komisj Lockharta, Schiro pow i
nien by zadowoli si ogldaniem pornografii i m asturbow aniem si w czterech
cianach swojego m ieszkania. To jed n ak si nie sprawdzio, a zw olennicy p o rn o
grafii m usz znale dla tego jakie w ytum aczenie. O dpow ied w ykracza poza
kategorie m ylenia naw et biegych psychologw, poniew a odwouje si do natury
seksualnoci jako takiej, ktra jest w ew ntrznie konform istyczna. Jeeli nie jest
nakierow ana na w spm aonka i nie jest podporzdkow ana tem u, eby suy
yciu, zwrci si ku ludziom , ktrych uczyni przedm iotam i, pniej za bdzie

656

RO ZD ZIA 19.

prow adzia ku mierci. W ielebny Richard Roach, teolog m oralny z uniw ersytetu
M arquette, postrzega seks jako sytuacj albo, albo. O drzucenie nadanego jej
przez Boga celu n ieuchronnie prow adzi do dem oralizacji, ktrej ostatnie lata daj
oczywiste wiadectwo.
Kiedy seks zostaje pozbaw iony waciwej m u m aeskiej ekspresji, na jego
m iejsce w kracza sadom asochizm , poniew a sam a fizyczna konstrukcja pci m a
form d o m inujc i pen etru jc o raz po d po rzd k o w an i penetrow an, bez w zgl
du na to, jak aktyw no w ykazuje kobieta - i ta w anie fizyczna konstrukcja jest
p otencjalnie sadom asochistyczna. Seks m oe ponia. W autentycznej m aeskiej
m ioci taki elem ent nie w ystpuje i dlatego praw dziw a m aeska m io jest na
dusz m et jedyn fizyczn m ioci, kt ra zapew nia ukojenie. We wszelkich o d
m ianach nierzdnego seksu elem ent ten pojaw ia si w zrnicow anym stopniu n a
silenia. W hom oseksualizm ie pojaw ia si o d sam ego p ocztku i w bardzo w ysokim
stopniu, naw et na w czesnym , rom antycznym jego etapie, poniew a je d n a ze stron
m usi n ienaturalnie i bezzasadnie podpo rzd k o w a si drugiej i dla uzyskania przy
jem noci robi rzeczy odraajce, naw et jeeli przy tym nastpuje w ym iana rl;
tak wic zagroenie sadom asochizm em jest tu ogrom ne. Sam a an atom iczna oraz
psychologiczna konstru k cja seksualnoci jest zawsze potencjalnie taka i ratuje j
tylko dochow anie w iernoci B oem u zam ysow i m aeskiej m ioci, dla ktrej
zostaa stw orzona.

Im wiksz w adz nad w yobrani Schiro zyskiwaa pornografia, tym

bardziej jego zachow ania staway si jaw nie sadystyczne. W miesicach poprze
dzajcych dokonanie m orderstw a w ielokrotnie pobi M ary Lee. Czsto rwnie
podtapia w w annie jej syna Williego. W oknie d om u handlow ego w Evansville
upatrzy sobie jeden ze stojcych tam kobiecych m anekinw i nawiza z nim
specyficzne relacje. O pow iada m u o swoich problem ach, a pewnego razu, kiedy
zm ieniono peruk na gowie m anekina, bardzo si zdenerwowa. Prosi go nawet
0 pozwolenie na polubienie M ary Lee. W edug psychologa Osanki, takie zacho
wanie, w poczeniu z nakazyw aniem swojej partnerce, aby podczas stosunku sek
sualnego leaa zupenie nieruchom o, wiadcz o rozwijaniu si u niego skonnoci
do nekrofilii. Zdarzyo si rwnie, e Schiro wykazywa rwnie zainteresowanie
zatru d n ien iem si w d o m u pogrzebow ym , eby upraw ia stosunki seksualne
ze zwokami. Seks z um arym i by jedyn rzecz, ktrej nigdy dotd nie prbow a
1myl o tym staa si jego obsesj, do tego stopnia przem on, i zdaniem Osanki,
Schiro m ia w iadom o, e kolejn swoj ofiar zam orduje. Jedyn sta na d ro
dze Schiro do p openienia aktu skrajnej przem ocy bya pornografia i korzystanie
z niej. To ona napdzaa jego obsesj.
Kiedy poznaem Mary, po m iesicu w splnego ycia braem swoje m agazy
ny z dziew czynam i i p atrzyem na nie, kiedy si pieprzylimy. M iaem p o c z u
cie, e pieprz dziew czyny ze zdj. To byo podniecajce. M ary chciaa patrze
m i w twarz. Tak napraw d, to chyba nie p o d o b ao si jej to, co robiem . M agazyny

EVANSVILLE, IN D IA N A , 1981

657

z dziew czynam i bardzo m nie podniecay, zawsze je ogldaem . Pam itam , e kiedy
podnieciem si ogldaniem m agazynw i filmw, nachodzia m nie ch, eby k o
go zgwaci. Zawsze kiedy si [m asturbow aem ] m ylaem o gwacie i kobietach,
ktre zgw aciem ; rozpam ityw aem , jakie to byo podniecajce i bl na ich tw a
rzach. D reszcz em ocji, po d n iecen ie27.

Istnienie zwizku m idzy am oralnym seksem a m ierci to rzecz, ktrej

propagandyci rewolucji seksualnej w adnym razie uzna nie mog i nie chc, ale
nie zm ienia to faktu, e jest ona rzeczywistoci. Tom Schiro przekona si o tym
na wasnej skrze. Z nany jest take sm utny zwizek midzy uprawianiem mskiego
hom oseksualizm u a w ysokim w skanikiem samobjstw. T rudno tu o dokadne
liczby, ale wiadom o, e w spczynnik sam objstw w grupie osb aktywnych hom o
seksualnie, jest okoo dwadziecia razy wyszy ni w innych grupach spoecznych.
W kulturze, w ktrej seks jest niem al wszechobecny, szybko pojawia si obsesyjne
zainteresow anie m ierci. Dla Schira jedynym sposobem zaspokojenia coraz bar
dziej w ynaturzonych, przem onych seksualnych dz z czasem staa si mier tylko ona moga go zadowoli, a jeli cen tego m iao by pozbawienie ycia modej
kobiety, gotw by cen t zapaci i w ten sposb osign satysfakcj seksualn.
O d 1982 roku Schiro przebywa w celi m ierci w izienia stanowego w M ichigan
City. Nadal m asturbuje si dziesi do dw unastu razy dziennie, teraz bez m ateria
w pornograficznych, tylko z myl o m artw ym ciele kobiety, ktr zam ordowa.
Jego ycie jest niekoczcym si cyklem rozadow yw ania podniecenia i wyrzutw
sum ienia - stosow nych w przypadku kogo przebywajcego w celi mierci.

ROZDZIA 20

WASZYNGTON, 1981

m aju 1983 roku Judith Reisman, ktra niedaw no obronia dok

torat z teorii kom unikacji i jako pracow nik naukow y prowadzia
b adania na Uniwersytecie Hajfy, bya gociem program u telew i
zyjnego prow adzonego przez Pata Buchanana, tuza prawicy oraz
byego doradc prezydenta N ixona. W toku rozm ow y Reism an pow
zawierajcy oczywisty kontekst seksualny sposb ukazyw ania dzieci w m agazy
nach takich jak Playboy jest przyczyn szerzcego si na ogrom n skal zjawi
ska seksualnego w ykorzystyw ania dzieci przez m odocianych i dorosych. Jedn
z osb, ktre okazay daleko idce zainteresow anie staw ianym i przez ni tezami,
by A lfred R egnery (syn konserw atyw nego wydawcy, H enry ego Regnery ego),
niedaw no m ianow any szefem Biura W ym iaru Spraw iedliwoci dla N ieletnich
i Zapobiegania Przestpczoci M odocianych D ep artam en tu Sprawiedliwoci
Stanw Z jednoczonych (U nited States D ep artm en t o f Justices Office o f Juvenile
Justice and D elinquency Prevention). OJJDP dysponow ao budetem na badania,
a poniew a R egnery nie chcia dawa dotacji cigle tym sam ym beneficjentom ,
ktrzy otrzym yw ali je od jego poprzednikw i ktrzy, jego zdaniem , reprezento
wali zdecydow anie lewicow opcj, wydawao si, e oto znalaza si odpow iednia
osoba, eby nada rozpd reaganowskiej rewolucji, ktra w strzsna w aszyng
toskim i sferam i politycznym i. 24 m aja R eism an spotkaa si z Regnerym oraz
innym i u rzd n ik am i D ep artam en tu Spraw iedliw oci, oni za zapew nili j, e
s zainteresow ani dotow aniem bada, ktre m og wykaza zwizek przyczynowy
m idzy seksualizacj a przem oc wobec dzieci obecn w dom inujcym nurcie
pornografii. Zastrzegli jednak, e m usi znale uczelni, ktra bdzie zarzdzaa
dotacj. Reism an w spom niaa o tym Jackowi M artinow i, wacicielowi dom u w y
dawniczego w Teksasie, ktry interesow a si jej dotychczasow ym i osigniciami.
M artin odpar, e jest przyjacielem R icharda B erendzena, wczesnego rektora

660

RO ZD ZIA 20.

U niw ersytetu A m erykaskiego (A m erican U niversity). Uwaa, e Berendzen

bdzie zainteresow any realizacj tego projektu na swojej uczelni.
Okazao si, e m ia racj. Na pocztku czerwca 1983 roku M artin zorganizo
wa spotkanie Reisman z doktorem Robertem N orrisem , wicerektorem w spom nia
nego uniw ersytetu, ten za oznajm i, e uczelnia jest raczej bardzo przychylnie
nastaw iona do tego, jego zdaniem , istotnego i wanego projektu, ktry nieprzypad
kowo ma take szans uzyskania wysokich dotacji rzdowych na jego realizacj.
N orris poinform ow a te Reisman, e kiedy dotacja zostanie zatw ierdzona, moe
ona liczy na otrzym anie profesury, a jej dzieci zostan zw olnione z opacania cze
snego. Potw ierdzeniem ustnego ow iadczenia N orrisa by oficjalny list datowany
na 31 sierpnia 1983 roku, w ktrym uczelnia zaw iadam iaa Reisman, e otrzym aa
tytu i stanow isko profesora A m erican University. Po okresie, kiedy wszystko
ukadao si jak najlepiej, w sposb wydawaoby si graniczcy z cudem , bieg
spraw zacz si kom plikowa, a sytuacja Reism an pogorszya si. jako e bya
osob zupenie niedow iadczon w wyjtkowo zajadych politycznych walkach
toczonych w sferze, gdzie naukow e am bicje w chodz w kontakt z rzdow ym i
pienidzm i, nie bya w iadom a tego, co si dzieje, a kiedy to do niej dotaro, byo
ju za pno.
Reisman, ktrej panieskie nazwisko brzm iao Judith A nn G elernter, uro
dzia si w roku 1935 w N ew ark w rodzinie niem iecko-rosyjskich kom unistw
ydowskich o pogldach, predestynujcych ich do uczestniczenia w w ykadach
A leksandry Koontaj, ktre w latach pierwszej wojny wiatowej wygaszaa ona po
przyjedzie do Nowego Jorku. Jednak w przeciwiestwie do Koontaj, G elernterowie, ktrzy zajmowali si handlem ow ocam i m orza, dostrzegali w yran rnic
midzy lewicow polityk a wyzwoleniem seksualnym. Reisman opowiada o swojej
matce, ktra codziennie witaa j po pow rocie ze szkoy, ojcu, ktry kocha on,
oraz o rodzinie, ktra bez przygotow ania zbieraa si w ok dom owego pianina,
eby piewa piosenki z musicali i sucha ciotki Mary, ktra odrzucia propozycj
pracy w M etropolitan O pera, piewajcej ydowskie i am erykaskie pieni ludowe.
Reisman odziedziczya rodzinny talent m uzyczny Gelernterw. Bya wokalistk
i producentk m uzycznych program w telewizji edukacyjnej (PBS), w sppra
cowaa take w tej dziedzinie z M ilwaukee Public M useum , Cleveland M useum
o f A rt oraz popularnym w latach pidziesitych i szedziesitych program em
dla dzieci Captain K angaroo.
R eism an potrafia spraw i, e w jej wasnej rod zinie rw nie wszystko
ukadao si jak najlepiej, a do roku 1966, kiedy jej dziesicioletnia creczka
Jennie i inne dzieci z ssiedztw a pady ofiar m olestow ania seksualnego ze strony
trzynastoletniego chopca, ktrego przedw czesne i w ynaturzone rozbudzenie sek
sualne byo skutkiem dugotrw aego ogldania egzem plarzy Playboya z kolekcji
nalecej do jego ojca. Poszukujc pom ocy i wsparcia, aby przynajm niej wyjani,
co w istocie si stao, Reism an przeprow adzia rozm ow ze swoj ciotk, ktra
powiedziaa, e dzieci s seksualne od urodzenia. O d koleanki z Berkeley usy
szaa dokadnie to sam o i w tedy zacza si zastanawia, skd wziy taki pomys.

W A SZYN G TO N , 1981

661

Wwczas wanie Judith Reism an zetkna si z pracam i Alfreda Kinseya. Po raz

pierwszy, ale bynajm niej nie ostatni.
23 lipca 1981 roku Reism an wygosia referat zatytuow any The Scientist as
a Contributing Agent to Child Sexual Abuse: A Preliminary Study, w ktrej jako
pierw sza od trzydziestu dw ch lat przyw oaa dane na tem at seksualnoci dzieci,
zawarte w tabelach o d n u m eru trzydzieci do trzydzieci cztery, zam ieszczo
nych w pow iconym m czyznom , pierw szym tom ie rap ortu Kinseya. Reisman
postawia pytanie, w jaki sposb m ona byo uzyska te informacje, nie popeniajc
przestpstw a. W czeniej napisaa do Paula G ebharda, w spautora w spom niane
go wyej tom u rap o rtu Kinseya, proszc go o dodatkow e inform acje dotyczce
danych ze w spom nianych tabel. G ebhard odpisa, e pozyskano je od rodzicw,
nauczycieli szkolnych, kilku hom oseksualistw oraz czci ludzi Kinseya, k t
rzy wykorzystujc m anualne i oralne techniki, odnotow yw ali liczb orgazmw,
ktre, jak tw ierdzili, potrafili wywoa u dzieci do drugiego roku ycia i starszych1.
Na spotkaniu w Jerozolim ie obecni byli dosow nie wszyscy liczcy si specjalici
i badacze seksualnoci czowieka, ale reakcj na to, co usyszeli, byo ponure, p e
ne zaskoczenia m ilczenie, ktre przerw a dopiero pew ien szwedzki dziennikarz,
ktry gono da w yraz zdum ieniu, e zgrom adzeni na sali eksperci nie m aj na
ten tem at niczego do pow iedzenia.
M ilczenie to je d n a k byo zrozum iae. N iem al kady z obecnych na sali
powoywa si na Kinseya jako na swojego m entora, a cze osb wiedziaa n a
wet, e w trakcie prow adzonych przez niego bada dopuszczano si przestpstw.
W szyscy doskonale wiedzieli, e badania Kinseya s fundam entem ich nauki,
czy. inaczej m w ic, legitym izuj w szystkie ich doko n ania. C ay ten dom ek
z kart opiera si w anie na pracach Kinseya. Jeeli jego osignicia zostayby
zdyskredytow ane, zagrozioby to seksualnem u im perium stw orzonem u po jego
mierci, od ktrego teraz zalea przecie ich codzienny byt. Pniej, kiedy za
czto mwi, e R eism an dostaa rzdow e pienidze na udow odnienie swych tez
i w ykazanie zwizku m idzy w ykorzystyw aniem dziecicej seksualnoci przez
Kinseya i robieniem tego sam ego przez Playboya, P enthousea i Hustlera,
zdum ione m ilczenie przeksztacio si w pen determ inacji, zakulisow akcj.
W edug Reisman: Instytut Kinseya potajem nie zagrozi Uniwersytetowi A m e
rykaskiem u w ytoczeniem procesu, jeeli zezwoli na kontynuow anie m oich
prac2. Reism an ujaw nia ten oraz inne fakty, kiedy podja starania, eby pozwa
Instytut Kinseya o zniesaw ienie i zeznaw aa przeciw ko June Reinish, wczesnej
szefowej Instytutu. N iew iadom a krokw, jakie podjto przeciwko niej, krtko po
otrzym aniu dotacji zauwaya, e s kopoty z jej rzeczywistym wypaceniem . 22
sierpnia 1983 roku Pam ela Swin, dyrektor ds. bada i rozwoju w OJJDP napisaa
do Regneryego, inform ujc go, e projekt Reism an sprow adza si do ograniczo
nego przegldu literatury badawczej i OJJDP m oe to zrobi kosztem czterdziestu
do szedziesiciu tysicy dolarw. O d lipca do g ru d n ia 1983 roku R obert Heck,
nadzorujcy projekt Reisman z ram ienia OJJDP, kilkakrotnie mwi jej, e napotyka
na dziwne biurokratyczne utrudnienia. Aby przyspieszy wypacenie dotacji, Heck

662

RO ZD ZIA 20.

usun z dokum entacji wszelkie w zm ianki o Playboyu, Penthousie i Hustlerze

oraz wszystkie sugestie, e m agazyny te m og przyczynia si do m olestowania
dzieci albo popeniania przestpstw przez m odocianych. Zrobi to, chocia in
formacje, ktre usun, byy przecie czci pierw otnych zaoe jej bada, na
podstaw ie ktrych przyznano dotacj. W reszcie 22 g ru d nia 1983 roku Reisman
dowiedziaa si, e Kongres zatwierdzi dotacj na badania, ktrych tem atem miaa
by: Rola pornografii i obecno przem ocy w m ediach a przem oc w rodzinie,
m olestowanie i w ykorzystyw anie seksualne nieletnich oraz przestpczo m o d o
cianych. W ysoko dotacji w ynosia 798 531 dolarw.
Po zatwierdzeniu dotacji, 28 grudnia 1983 roku Reisman spotkaa si ze Stanleyem Matelski, szefem Dziau Um w AU i dowiedziaa si, e uczelnia w aha si, czy
pow inna zgodzi si peni w tej sprawie rol instytucji sponsorujcej. Nie wiemy,
czy chcemy wej w ten grant. Nie jestem y pew ni, czy si pod nim podpisa.
Zapytany o pow d nagej zm iany postawy, gdy przecie w czerwcu uczelnia en
tuzjastycznie odniosa si do jej propozycji, Matelski odpar, e dziennikarz Jack
A nderson zadzw oni na AU, wypytywa o dotacj i najwyraniej nosi si z zam ia
rem napisania nieprzychylnego artykuu na tem at projektu. W rezultacie, doktor
A nita Gottlieb, szefowa dziau public relations U niw ersytetu A m erykaskiego,
a niegdy wsppracow niczka A ndersona, zalecia, eby AU zrezygnowa z grantu,
gdy uczelnia pow inna unika negatywnego rozgosu. O dnoszc si do kwestii
spodziewanego negatywnego rozgosu, Matelski da do zrozum ienia, e pew na wy
soko postaw iona osoba z AU popiera sugesti, aby zrezygnowa z przyjcia dotacji.
Mniej wicej w tym sam ym czasie, w spraw wmiesza si take szef personelu
kongresm ana Ikea A ndrew sa (N C), ktry zadzw oni na AU i oznajm i, e projekt
Reism an jest nielegalny. James W ootton, zastpca dyrektora OJJDP, pow iedzia
pniej, e Judith Reism an bya po prostu pionkiem w grze prowadzonej przez lu
dzi, ktrym zaleao na tym , eby si pozby Regnery ego, ktry, ich zdaniem , m ia
nazbyt konserw atyw ne pogldy; jed n ak gw atow no i sia tego ataku wskazuje,
e w gr w chodzio co wicej ni stanowisko jednej z osb mianowanej z politycz
nego klucza. Stawk bya w istocie w iarygodno w ychow ania seksualnego oraz
przem ysu pornograficznego, albow iem ich istnienie opierao si na koncepcjach
Kinseya, ktrych suszno teraz zakwestionowano.
M etoda ataku sprowadzaa si do przedstawienia dotacji dla Reisman jako wy
rzucania w boto pienidzy podatnikw, to bowiem m ogo zdyskredytowa pro
jekt w oczach konserwatystw, ktrzy przychylnie przyjmowali to, co Reisman miaa
do powiedzenia na tem at skutkw pornografii. 6 lutego Jack A nderson speni swoj
grob i napisa artyku, ktry ukaza si w Washington Post, a nastpnie zosta
przedrukow any przez gazety w caym kraju. Projekt Reisman nazwa jeszcze jedn
intryg, ktr czu na odlego nauk voodoo. 20 lutego 1984 roku w USA Today
ukaza si artyku odwoujcy si do przeprowadzonego 19 stycznia wywiadu z Raleyem, ktry powiedzia: Nie widziaem rwnie le przydzielonego grantu ani bar
dziej nieodpowiedzialnie przygotowanego wniosku. Jeli wzi pod uwag miliardy
dolarw, ktre rzd do tej pory utopi z politycznego klucza we wszelkich moliwych

W ASZYN G TO N , 1981

663

a niepotrzebnych projektach badawczych, agresywne sowa Raleya to co wicej ni

zwyka przesada. Najwyraniej gra toczya si o naprawd wysok stawk i nie bya
ni, niewielka z punku widzenia budetu, kwota om iuset tysicy dolarw.
Zlecenie w ypaty dotacji w ystaw iono o statecznie 10 lutego, ale nie by
to koniec kopotw Reism an. M edialne ataki zachciy i omieliy Raleya, ktry
na 11 kw ietnia 1984 wyznaczy posiedzenie podkom isji majcej zbada spraw
grantu dla Reism an i przeprow adzi przesuchania wiadkw. Poniewa pienidze
te otrzym a Uniw ersytet A m erykaski, Reisman, za kadym razem, kiedy zwracaa
si o pom oc adm inistracyjn do dziau obsugi dotacji, napotykaa cigle biuro
kratyczne bariery, a wszystkie form alnoci przeduay si w nieskoczono. Jej
starania, aby porozm awia o tym z rektorem Berendzenem spaliy na panewce, gdy
16 maja dziekan Frank Turaj zaw iadom i j, e odtd wszelkie kontakty z rektorem
bdzie utrzym yw aa za jego porednictw em . M niej wicej w tym sam ym czasie
M yra Sadker, ktra podpisaa list m ianujcy Reism an profesorem , zrezygnowa
a z pracy, a na jej miejsce przyszed now y dziekan, D avid Sansbury i podczas
pierwszej swojej wizyty w gabinecie Reism an oznajm i, e jego zdaniem wyniki jej
bada m og zosta w ykorzystane dla ograniczenia w olnoci zagw arantow anych
przez Pierw sz Poprawk.
M agazyny erotyczne otw arcie ruszyy teraz do ataku. W lipcu 1984 roku
Playboy zaatakow a Reisman: Tuste granty i brudna polityka: paranoja Reaga
na na punkcie pornografii". W sierpniow ym num erze projekt Reism an nazwano
Programem cenzury Wielkiego Brata. M iesic pniej L arry Flynt, przebyw a
jcy wwczas w areszcie z oskarenia o obraz m oralnoci, zam ieci rw nie
agresywny tekst w H ustlerze. Gazety, takie jak A tlanta Journal i USA Today
postpiy podobnie, tak sam o zreszt jak The M o n ito r, organ A m erykaskiego
Towarzystwa Psychologicznego.
Krtko po opublikow aniu w Playboyu w spom nianego artykuu, senato
rowie Arlen Specter, H ow ard M etzenbaum oraz Edw ard Kennedy przeprow adzili
przesuchania w sprawie grantu dla R eism an i przesuchali w tej sprawie nie tylko
j sam, ale te Richarda Berendzena, dziekana AU Franka Turaja, Alfreda Regneryego, Jamesa W oottona, R oberta Hecka i Pamel Swain z OJJDP. Ludzie z zespou
Reism an, ktrzy ju pracow ali p o d presj term inw , byli nkani i zastraszani,
Reism an za zagroono pow anym i konsekw encjam i, jeeli natychm iast nie stawi
si przed kom isj. W trakcie owych przesucha, Specter zadaw a niedopusz
czalne z pu n k tu w idzenia p rocedur pytania sugerujce oczekiwan odpowied,
na przykad: Czy w konsekw encji prow adzonego postpow ania nosi si pani
z zam iarem odstpienia od realizacji projektu?. Z ada rw nie przedstaw ienia
m u prbki dziecicej pornografii, a kiedy R eism an pokazaa senatorow i kom iks
Chester the M olester*, Spencer, zupenie ignorujc jego tytu, stwierdzi, e

Komiks ten przez kilka lat by publikowany w Hustlerze. Tytuowy Chester m olestu
je seksualnie dzieci. Okrelenie Chester the M olester przeszo do jzyka potocznego
i oznacza osob odraajc z wygldu, molestujc dzieci, ale te pozera i dziwaka, ktry
lubi zaczepia mae dzieci (przyp. tum.).

664

RO ZD ZIA 20.

w kom iksie nie ma adnych przykadw m olestow ania. Z nam ienne, e kilka lat
pniej ten sam kom iks w czono do dow odw w procesie jego autora D ainea
Tinsleya, ktry zosta oskarony, a nastpnie skazany za m olestowanie seksual
ne wasnej m aoletniej crki.
W edug Sysan Trento, nikt nie pom g Reism an przygotowa si do prze
sucha. W rezultacie stana przed kom isj niew iadom a jej rzeczywistego celu,
ktrym , zdaniem Trento, byo lansow anie si w prasie w chodzcych w jej skad
politykw. O jak kon k retn ie pras chodzio i po czyjej stronie w tej sprawie
opow iedziaa si prasa, tego ju Trento nie mwi. Pniej, kiedy Reisman dow ie
dziaa si, e H ow ard M etzenbaum udzieli w yw iadu m agazynowi Penthouse,
uznaa, e pow inna w tedy powoa si na konflikt interesw i odm w i stawienia
si przed komisj.
Berendzen, rektor AU, na przesuchaniach przed podkom isj niechtnie
ale jednak broni Reism an, pow oujc si na w olno i sw obod naukowych d o
cieka, kiedy jednak w rci na UA, na uczelni podjto dziaania zm ierzajce do
utrcenia projektu, a przynajm niej dokonania w nim radykalnych zm ian. Gdy
tylko AU potw ierdzia odebranie grantu, Komisja ds. Etyki zadaa od Reisman,
eby w swoich badaniach, prow adzonych za pienidze z dotacji nie recenzowaa
ani w aden sposb nie nawizywaa i nie odnosia si do prac Kinseya. 10 w rze
nia M yra Sadker i Frank Turaj spotkali si z Reisman i przedstaw ili jej nowy plan
organizacyjny projektu, ktry daw a Sadker cakowit kontrol nad jego realiza
cj. Sadker nazw ano w n im dyrektorem ds. bada oraz pierwszym autorem
projektu. Reism an nie zgodzia si na to i zagrozia im w ytoczeniem procesu.
9 padziernika wicerektor M ilton G reenberg spotka si z Reisman i poinform ow a
j, e uczelnia z du niechci zajm uje si przydzielonym jej grantem . O prcz
tego pow iedzia w prost, e jego zdaniem nie m a adnego dow odu na to, i to, co
m ona zobaczy na stronicach Playboya, Penthousea i H ustlera m a jakikol
wiek wpyw na ludzkie zachowania. Wszyscy pani koledzy czytaj te magazyny,
bez wzgldu na to, co p ani ustali, nikt pani nie posucha - powiedzia Greenberg.
Ataki ze strony Playboya oraz H ustlera przyniosy w ym ierny skutek:
dotacja dla Reism an zostaa obcita do wysokoci dw ustu tysicy dolarw, ale
to nie zadowolio krytykujcych sam fakt jej przyznania. 10 grudnia 1984 roku
upow szechniono t oto w ypow ied Raleya, ktra znalaza si w artykule United
Press International: zakres tego projektu pow inien zosta zm niejszony rok temu,
pow inno si go zredukow a do zera. W 1985 roku, krtko po odejciu ze stano
wiska szefa personelu obsugi podkom isji, Raley napisa wyjtkowo napastliwy
artyku zatytuow any Reism ans $734 000 Thril, w ktrym zaatakowa Reisman.
O publikow a go Penthouse w num erze z listopada 1986 roku, a towarzyszyy
m u rysunki krytykow ane przez Reisman.
W tym sam ym czasie nie saby ataki prasowe, ktrym pocztek da artyku
zam ieszczony na pierwszej stronie W ashington Post 3 m aja 1985. Tym razem,
p o d paszczykiem finansow ej o d p o w ied zialn o ci k o n ty n u o w an o kam pani,
ktra wczeniej doprow adzia do ocenzurow ania projektu, lecz nie do cofnicia

W ASZYN G TO N , 1981

665

dotacji. Prasa robia wszystko, eby jeszcze przed ich ukoczeniem , cakowicie
zdyskredytowa w yniki bada prow adzonych przez Reisman. Na pierwszy rzut
oka m ogo wydawa si, e reakcja ta jest raco niew spm ierna do przyczyny,
ktra j wywoaa, pniej jed n ak okazao si, e adm inistracja Reagana zam ierza
przedsiwzi wasne, zakrojone na szerok skal dziaania przeciwko pornografii
i w tym kontekcie atak na Reisman uzna m ona za uderzenie wyprzedzajce, wy
m ierzone w inicjatyw, ktra dopiero pojawia si na horyzoncie wydarze. Celem
atakw m ediw byo omieszenie lub zbagatelizowanie zajmowania si pornografi
i przedstaw ienie takich przedsiw zi jako m arnow ania pienidzy podatnikw .
13 m aja w m agazynie Time przytoczono sowa Raleya: Nie potrzeba adnych
bada, eby stw ierdzi, e dziecica pornografia jest zem . Robic co w tej spra
wie, m oem y skorzysta z okrelonej p om ocy1. Raley nie pow iedzia jednak,
e R eism an zajm uje si d okum entow aniem w ykorzystyw ania dzieci w trzech
najwikszych pism ach erotycznych - Playboyu, Penthousie i Hustlerze i bardzo wtpliwe jest, eby chcia skorzysta z jakiekolw iek pom ocy w atakowaniu
ich, zwaszcza odkd jeden z jego artykuw opublikow a Penthouse. W tym
kontekcie przyczyna tak zachowawczej postaw y staje si oczywista.
20 m aja 1985 roku nowo m ianow any p ro k u rato r generalny Edwin Meese
zwoa w D epartam encie Sprawiedliwoci w W aszyngtonie konferencj prasow
i przedstaw i skad osobow y Komisji ds. Pornografii przy Prokuratorze G eneral
nym. Powoano j rok po podpisaniu przez prezydenta Reagana Ustawy o O chronie
Dzieci (1984). M eese oznajm i, e prezydent w yrazi takie yczenie w zwizku
z licznym i zarzutam i i skargam i form uow anym i w obec pornografii, odnotow y
wane w caym kraju. Celem kom isji jest ocena wpywu, jaki pornografia wywara
na spoeczestw o w cigu m inionych pitnastu lat, zwaszcza w kontekcie treci
odnoszcych si do przem ocy oraz upow szechnienia si pornografii w innych m e
diach, takich jak kaseta wideo, telefon a naw et k o m p u ter. Celem Komisji M eesea
byo take rozpoznanie natury, stopnia upow szechnienia i wpywu pornografii
na spoeczestw o w Stanach Zjednoczonych oraz przedstaw ienie prokuratorow i
generalnem u konkretnych wskazwek dotyczcych skuteczniejszych, zgodnych
z konstytucyjnym i gw arancjam i, sposobw ograniczania rozpow szechniania si
pornografii. W zakres zainteresow a kom isji w chodzio rwnie zapoznanie
si z dostpnym i, em pirycznym i i naukow ym i dow odam i dotyczcym i zwizku
m idzy dostpem do m ateriaw pornograficznych a zachow aniam i antyspoecz
nym i oraz w pyw em produkow ania i upow szechniania dziecicej oraz dorosej
pornografii na dzieci. Poniewa wydawao si to nawizywa do projektu Reisman,
nagle stao si jasne, dlaczego w sprawie przydziau jednego grantu podniesiono a
tak wrzaw. W roku 1985 seksualny perm isyw izm towarzyszcy upowszechnianiu
si pornografii by ju na tyle ugruntow any, e przecitny obywatel by przeciwny
tylko pornografii dziecicej. 1 dlatego, jeeli m iao doj do postaw ienia tam y
szerzeniu si pornografii, to tylko na fali sprzeciw u wywoanej seksualnym wy
korzystyw aniem dzieci. Komisja zakoczya prace rok po pierwszym posiedzeniu,
ktre zorganizow ano w Chicago 24 i 25 lipca 1985 roku.

666

RO Z D Z IA 20.

K ilkanacie d n i p o o goszeniu przez p ro k u ra to ra generalnego M eesea

decyzji o pow oaniu kom isji, rektor AU G reenberg wezwa Reism an do swego
biura i oznajm i jej, e po 30 listopada 1985 roku w adnym razie nie uzyska ona
dalszej zgody na kontynuow anie prac, na ktre otrzym aa dotacj. Poform ow a j
take, e sprzt firm y Xerox zostanie jej odebrany; m oe z niego korzysta najdalej
do 27 listopada. 29 padziernika Reism an dow iedziaa si, e ostateczny term in
ukoczenia projektu zosta skrcony i przypada teraz dw a tygodnie wczeniej ni
ten, ktry w m aju wyznaczy jej G reenberg.
Ostatecznie, m im o zm iany term inu, konfliktw oraz w ew ntrznych podzia
w, jakie w w yniku zew ntrznych i w ew ntrznych naciskw pojawiy si w gro
nie w sppracujcych z ni osb, R eism an p o d koniec roku przygotowaa projekt
kocowego spraw ozdania. Tu p o jego zoeniu zm uszono j do odejcia z AU,
ale oddany przez ni d o kum ent zosta na uczelni, gdzie jej pracow nicy dokonali
jego redakcji i dopiero w tedy przesali dalej w celu dodania w nim komentarzy,
popraw ek i uzup en ie . Z am iast dokona redakcji zoonego przez Reism an
dokum entu, UA przez dziewi m iesicy pisaa spraw ozdanie de facto od nowa.
W ersja autorstw a AU w raz z uw agam i krytycznym i zostaa nastpnie przesana
do D epartam en tu Sprawiedliwoci, gdzie Verne Spiers, now y dyrektor OJJDP, nie
zwleka z ogoszeniem , e dostarczone opracow anie zostao odrzucone, poniew a
zawiera liczne i pow ane wady. Reism an, ktra dziki tem u na dziewi tygodni
odzyskaa dostp do swego spraw ozdania, rozpocza benedyktysk prac pole
gajc na przeczytaniu i popraw ieniu liczcego tysic szeset stron sprawozdania,
ponow nie w prow adzajc do niego to, co AU z tekstu usun.
Byo to zadanie przekraczajce m oliwoci jednego czowieka, ale wielebny
Jerry Falwell, k t ry dow iedzia si, w jakiej sytuacji zostaa postaw iona Reisman,
spowodowa, e poleciaa do Lynchburga, gdzie zapew niono jej pom oc sekretarek
i grafika. Poniewa AU uniem oliw i Reism an dostp do dyskw jej kom puterw
oraz innych zgrom adzonych danych, przez dziewi tygodni porwnywano ze sob
oryginalne spraw ozdanie, ktre zoya Reism an, z jego zm ienion wersj stw o
rzon na AU. W szystkie dane pracow icie i drobiazgow o sprawdzono, odtw orzono
i w prow adzono ponow nie, a cay dokum ent napisano od nowa. M im o e Reisman
uzyskaa z AU obietnic, e wszystkie zebrane przez ni m ateriay nie pniej ni
do 21 stycznia 1986 roku zostan przesane pow oanej przez prokuratora gene
ralnego kom isji ds. pornografii, nigdy ich tam nie dostarczono.
W styczniu 1986 roku, niedugo po zm uszeniu Reism an do rezygnacji ze sta
nowiska na A m erican University, dziekanem W ydziau K om unikacji AU zosta
m ianow any Sanford Ungar, dziennikarz pracujcy w publicznym radiu. Ungar
uzyska dyplom w innej specjalizacji, co sprawio, e kiedy Reism an dow iedziaa
si o tej nom inacji, w ydao si jej to nieco dziwne. Jej pow d wyszed na jaw,
kiedy tego sam ego lata U ngar wystpi w roli rzecznika organizacji A m erykanie
na rzecz Swobd Konstytucyjnych (A m ericans for C onstitutional Freedom ), grupy
lobbingowej, ktr Koalicja M edialna - czyli przem ys m asturbacyjny - stworzya
do walki z Komisj M eesea. Reism an twierdzi, e m ianow anie to byo czci

W A SZYN G TO N , 1981

667

um ow y zawartej z bogatym i potencjalnym i d o natoram i, ktrzy m ieli wyoy

pienidze na Szko Kom unikacji Uniwersytetu Amerykaskiego. Latem 1986 roku
Ungar wystpi w program ie inform acyjnym McNeilla i Lehrera jako przedstawiciel
ACF i przedstaw i t organizacj jako przedsiw zicie firm i osb pryw atnych
zatroskanych niektrym i konsekw encjam i dziaalnoci Komisji ds. P ornografii...
zaniepokojonych w zniecaniem tego rodzaju histerii, jak jest obecna wrzawa w o
k pornografii, oraz prbam i zastraszania ludzi, eby usunli cakowicie legalne
m ateriay ze sklepw, bibliotek, sal lekcyjnych4.
W anie wtedy, kiedy Ungar zosta m ianow any dziekanem na AU, 21 stycznia
1986 roku przed Komisj M eesea zeznawaa Linda B orem an. O pow iedziaa, e
podczas krcenia Gbokiego garda bya kopana i bita, a C huck Traynor zm usza
j do upraw ian ia prostytucji. P rzem ys m asturbacyjny, rozum iejc zapew ne,
jak poraajce w raenie m oe wywrze na ludziach tre zezna Borem an, ty
dzie wczeniej przeprow adzi uderzenie wyprzedzajce. 16 stycznia 1986 roku
Betty Friedan i inne prom inentne osoby zorganizoway konferencj prasow, ktrej
celem byo w istocie upow szechnienie pam fletu zatytuow anego Komisja Meesea
zdemaskowana: raport Krajowej Koalicji Przeciw Cenzurze. O prcz Friedan byli tam
obecni K urt V onnegut, Collen D ew hurst, k t ry zosta pniej szefem Krajowego
Funduszu na rzecz Sztuki, oraz H arriet Pilpel z ACLU, ktra zrobia karier na
bronieniu Kinseya, w tedy od daw na ju lecego w grobie, i ktra zagrozia Patowi
B uchananow i w ytoczeniem procesu za napisanie przez niego artykuu pow ico
nego zdem askow aniu przez Reism an zm arego seksuologa. Friedan, ktra zawsze
przedstaw iaa siebie sam jako osob wraliw na potrzeby kobiet i tem u wanie
zawdziczaa swoj pozycj, nie tylko pom ina m ilczeniem zeznania kobiet, kt
rych losy byy p o d o b n e do tragicznych losw Lindy Borem an, ale zarzucia im, e
s zdrajczyniam i wasnej pci, gdy kolaboruj z adm inistracj Reagana w ogle,
a z prokuratorem generalnym M eeseem w szczeglnoci. Ignorujc zeznania tych
kobiet, ponianych i fizycznie m altretow anych w inspirow anych pornografi sek
sualnych eksperym entach, przesza sam siebie, stwierdzia bowiem, e ukrcanie
pornografii jest w yjtkowo niebezpieczne dla kobiet5.
N a podstaw ie czego wygosia takie stw ierdzenie, tego oczywicie nie w y
jania. Nie znaczy to jednak, aby pani Friedan deklarow aa, e lubi pornografi.
Uwaam, e n ad er czsto... jest bardzo nudna, ale uznaj prawo innych, k t
rzy w ybrali ten sposb osigania podniecenia - naw et jeeli, co w tam tym czasie
jasno w ynikao z drogi rozwoju pornografii, zaspokojenie tych zachcianek m usiao
czy si z m altretow aniem i m ierci kobiet. Wie pan - m w ia dalej Friedan
- istnieje pornografia, ktra niew tpliw ie upadla kobiety. U padla te m czyzn
i upadla seks. Szczeglnie g odna ubolew ania jest pornografia popychajca do
przem ocy. Jednak te sam e siy, ktre chc ograniczenia pornografii, nie robi
niczego, eby ograniczy dostp do b ro n i palnej6.
W w ypow iedzi Friedan w sprawie b ro n i palnej zawarty jest bd logiczny,
gdy zarw no Komisja M eesea, jak i owe nieszczsne kobiety, ktre skaday przed
ni zeznania, rozum ieli (kobiety bolenie si o tym przekonay), e pornografia

668

RO ZD ZIA 20.

zawsze wyw ouje niestabilno psychiki, ktra z czasem si pogbia; zaczyna si

od am oralnego seksu, a koczy na byciu m altretow anym , bywa te, e finaem tej
drogi jest m ier. Friedan stw ierdzia w swoim w ystpieniu, e najwiksz nieprzyzw oitoci w A m eryce jest m ordercza przem oc, ale nie zajkna si nawet
o tym , e w roku 1986 dow ody jednoznacznie wskazujce na to, e owa m ordercza
przem oc wypywa z libido, z ktrego zdjto ograniczenia wynikajce z zasad m oral
noci, byy dostpne dla kadego; istniay w postaci wiadectw, tych wanie, ktre
ow iadczenie Friedan m iao przykry i wyciszy. O to co przed Komisj M eesea
pow iedziaa jedna z kobiet, ktrej udao si wyzwoli od przymusowej prostytucji:
S utener w szystkim nam robi zdjcia pornograficzne. Filmowa, jak upraw ia
my z n im seks, a gdy nas b ru taln ie bi, nagryw a nasze krzyki i bagania. Bywao,
e grozi nam m ierci. Pniej w ykorzystyw a te n agrania, eby nas upokarza
i w naszej obecnoci puszcza je sw oim przyjacioom , eby si podnieca i zastra
sza nas oraz inne kobiety, ktre sprow adza do d o m u 7.

W roku 1985 do w iadom oci spoecznej zacza dociera praw da o aktach

przem ocy i osobistych tragediach spow odow anych dw udziestom a latam i seksu
alnego wyzwolenia i niem al trzydziestoletnim okresem obow izywania zagodzo
nych przepisw dotyczcych obrazy m oralnoci, kiedy za stao si oczywiste, e
pornografia nie jest w ykroczeniem niepocigajcym za sob adnych ofiar, ludzie
uznali, e czas co z tym zrobi. 10 kw ietnia 1986 roku prezes Southland C o rp o ra
tion, firmy, do ktrej naleao cztery i p tysica sklepw 7-Eleven w caym kraju,
oznajmi, e odtd w ich placwkach nie bdzie m ona kupi czasopism Playboy,
Penthouse i Forum . W licie, w ktrym o tym poinform ow a, zostao rwnie
jasno pow iedziane, e o podjciu takiej decyzji przez S outhland po czci zade
cydowa R aport Judith Reism an przedstaw iony podczas jej przesuchania przed
Komisj dotyczcy pornografii dziecicej. Jej zeznanie dotyczce W izerunkw
dzieci, przestpstw i przem ocy w Playboyu, Penthousie i Hustlerze zostao
przedstaw ione kom isji 12 listopada 1985 roku, na dwa tygodnie przed zm usze
niem jej do odejcia z AU. O w iadczenie firmy Southland wywoao tak szeroki
odzew spoeczny, e inne sieci handlow e, a take m ae sklepy rodzinne poszy
za jej przykadem i deklaroway, e odtd nie bdzie w ich ofercie ani Playboya,
ani innych czasopism erotycznych.
C ztery dni po w ydaniu tego ow iadczenia, Reism an wezwano do biura
Jennifer M urphy, gdzie dow iedziaa si, e uniw ersytet jest powanie zatroskany
listem Southland C orporation. AU od listopada redagowa sprawozdanie Reisman
bez jej udziau i M urphy m artw ia si, w jaki sposb m oe zosta wykorzystana
ta inform acja. Byo ju oczywiste, e Reism an i Komisja M eesea stanow i pow a
ne zagroenie dla zyskw przem ysu m asturbacyjnego. Uzna on, e konferencje
prasow e z udziaem Betty Friedan na pew no m u nie zaradz. Trzeba byo podj
o wiele szersze i bardziej skoordynow ane dziaania. Koalicja m edialna po trzeb o
waa w sparcia w organizow aniu powszechnego sprzeciwu wobec prac komisji Me-

W ASZYN G TO N , 1981

669

esea, w ktrym pow inny uczestniczy grupy nacisku zdolne skupi na sobie uwag
m ediw i odw rci j od ustale Reism an oraz w strzsajcych wiadectw ludzi,
takich jak Linda Borem an. Nowa strategia zakadaa naw izanie bezporednich
kontaktw z decydentam i i wywieranie na nich wpywu przyjacielsk perswazj.
16 m aja 1986 roku Playboy Enterprises wystpio do sdu federalnego z p o
zwem przeciwko prokuratorow i generalnem u i czonkom prokuratorskiej komisji
ds. pornografii. W lipcu 1986 roku w pim ie Esquire ukaza si artyku Sanforda
Ungara, w ktrym auto r zaatakowa Komisj M eesea. U ngar napisa, e Meese jest
m aom iasteczkow ym rotarianinem , ktry pogubi si w m eandrach w aszyngto
skiej polityki. Co wicej, zarzuci M eeseem u, e stara si przypodoba tym samym
ludziom , ktrzy pogardzaj jego przekonaniam i. Po odejciu z publicznego radia,
Ungar zosta szefem dziau public relations w waszyngtoskiej agencji lobbingowej
C ray and Co. Meese i jego ona U rsula byli blisko zaprzyjanieni z rektorem AU
B erendzenem oraz Bobem G rayem , prezesem w spom nianej ju waszyngtoskiej
agencji public relations. Przem ys m asturbacyjny w obliczu zagroenia zwrci
si w anie do Gray and Co.
Na kontrofensyw nie trzeba byo dugo czeka. 30 maja 1986 roku Alfred
Regnery zrezygnow a ze stanow iska szefa OJJDP. 5 czerwca 1986 roku, niecae
dwa m iesice od zoenia przez S outhland C o rp o ratio n deklaracji, e w sklepach
sieci 7-Eleven nie bdzie si sprzedaw ao czasopism erotycznych, Steve Johnson
z agencji Gray and Co. napisa list do Johna M. H arringtona, wiceprzewodniczcego
Council for Periodical D istributors Associations, dzikujc m u za udzia w ubiegotygodniow ym spotkaniu. W zebraniu, o ktrym mowa, uczestniczyli te w sp
pracujcy z Gray and Co. Frank M ankiew icz i Ray Argyle. Johnson i H arrington
omwili problemy, ktre ju pow stay lub pojaw i si w rezultacie zalece Komisji
M eesea, ktra swj rap o rt kocow y m iaa przedstaw i przed upywem miesica,
oraz biec i dugofalow strategi, jak naleao przyj w celu zdyskredytowania
prac komisji. Przem ys wydawniczy pow oa ad hoc kom isj nazw an Koalicj
M edialn, ktrej zadaniem byo torpedow anie stara i prac Komisji M eesea. Lista
czonkw Koalicji M edialnej to prawdziwe whos w ho przem ysu wydawniczego.
Znalazy si na niej: A m erican Booksellers A ssociation, A ssociation o f A m erican
Publishers, Council of Periodical Distributors, International Periodical Distributors
Association oraz N ational Coalition of College Stores. O znaczao to, e cz z tych
organizacji m a bezporedni interes w sprzeday pornografii. Jest o tym w zm ian
ka w licie Johnsona, k try napisa, e interesy finansowe Koalicji Medialnej naley
ukry poprzez skierowanie uwagi opinii publicznej na kwestie zwizane z Pierwsz
Poprawk. O kazao si, e nie bdzie to atwe ani tanie, gdy, omawiajc koszty
takiego przedsiw zicia, Johnson oszacowa je w stpnie na siedem dziesit pi
tysicy dolarw m iesicznie. W arto take pam ita, e agencja Gray and Co. bya
tylko jedn z kilku agencji PR, z ktrych usug korzystaa Koalicja M edialna.
To sam o ugrupow anie - we w sppracy z praw nikiem ACLU M ichaelem
Bam bergerem i w splnie z fundacj Freedom to Read, ACLU, Association of A m e
rican University Presses, NYCLU oraz w ydaw nictw em St. M artins Press, w ktrym

670

RO Z D Z IA 20.

pniej ukazaa si apologia pornografii pira W endy M cElroy zatytuow ana

XXX - w ystpio w roli amicus curie, sporzdzajc opini przychyln dla Paula Iry
Ferbera, ktry w roku 1981 stawa przed sdem oskarony o rozpow szechnianie
dziecicej pornografii. Te same organizacje, z Bam bergerem jako swym reprezen
tantem , wytoczyy proces m iastu Indianapolis, poniew a uchw alio ono przyjcie
przepisw, ktrych autork bya fem inistka C atherine M ackinnon, stanowice, e
pornografia jest dyskrym inacj seksualn.
Johnson stw ierdza w yranie, e skuteczno dziaa Koalicji M edialnej jest
ograniczona przez fakt postrzegania jej jako grupy wystpujcej w obronie w a
snych interesw finansow ych. Z d an iem Johnsona, stw orzenie... szerokiego
frontu nacisku oraz pow oanie j ego kraj owego rzecznika przyczynioby si do roz
proszenia w raenia, e przeciw nicy istnienia Komisji chroni w asne interesy
finansowe, bd s nastaw ieni pro pornograficznie. Johnson zaproponowa, aby
Koalicja M edialna wyznaczya swoim rzecznikiem krajow ym [osob] niem ajc
bezporednich zwizkw z przem ysem wydaw niczym , poniew a pom ogoby
to osobom opiniotw rczym , decydentom oraz opinii publicznej w zrozum ieniu,
e w istocie nie chodzi tutaj o pornografi, ale o sw obody gw arantow ane przez
Pierw sz Poprawk.
W skad u g ru p o w a n ia p o d k iero w n ictw em b ez stro n n eg o rzecznika,
weszliby naukowcy, dziaacze ruch u praw obywatelskich, przyw dcy religijni,
liderzy lokalni oraz przyw dcy spoeczni, politycy, osoby zarzdzajce firm am i
i fundacjam i, autorzy i wydawcy, felietonici, kom entatorzy i ludzie show bizne
su. G rupa ta m ogaby przyj nazw A m erykanie na rzecz Prawa do Czytania,
lub A m erykanie na rzecz Konstytucyjnej W olnoci. W illiam Buckley napisa
pniej, e agencja G ray and Co. zadzw onia do niego w sprawie sporu wok
pornografii, dajc do zrozum ienia, e powysze plany zaczto ju wciela w ycie.
Ostatecznie koalicja m edialna zdecydowaa, e nowe ugrupow anie pow inno nosi
nazw A m erykanie na rzecz Konstytucyjnej W olnoci. Z daniem Susan Trento,
organizacja ta bya m arionetkow grup lobbingow , jed n z zakamuflowanych
inicjatyw, w organizow aniu ktrych celowaa G ray and Co.8.
W edug Johnsona, plan G ray and Co. polega na przyjciu nastpujcej
strategii: przede wszystkim naleao zaprzecza, e pornografia w jakikolwiek
sposb stanow i przyczyn zachow a agresywnych i przestpczych, co byo prze
cie istot w iadectw kobiet skadanych przed Komisj M eesea. Wysyp ksiek
pisanych przez lesbijki i fem inistki (szczegowo spraw t om aw iam pniej),
ktry nastpi w latach dziewidziesitych, by rozw iniciem tej wanie stra
tegii, realizowanej na koszt tego sam ego przem ysu, k try firm ie Gray and Co.
paci siedem dziesit pi tysicy dolarw m iesicznie za dyskredytow anie Reism an i Komisji M eesea. W latach dziew idziesitych do propagow ania tezy,
e pornografia jest nieszkodliw a, przem ys w przesta wykorzystywa agencje
public relations, a zam iast tego zacz paci kobietom za pisanie ksiek, w k t
rych gosiy, e pornografia pom oga im uzyska seksualn niezaleno, gdy do
tego, eby osiga orgazm , m czyni nie byli im ju niezbdni. Innym aspektem

W ASZYN G TO N , 1981

671

kam panii Gray and Co. w ym ierzonej w Komisj M eesea byo goszenie tezy, e
pornografia odw raca nasz uwag od rzeczywistych problem w ekonom icznych
i spoecznych, a oprcz tego forsowanie opinii, e Komisja M eesea jest sterowana
przez grup ekstrem istw religijnych, ktrych taktyka i cele w oczywisty sposb
nie s reprezentatyw ne dla gwnego n u rtu opinii publicznej.
O prcz prow adzenia kam panii public relations, ktr kierowa m ia Frank
Mankiewicz, Johnson zaproponow a w swoim licie, aby za porednictw em agencji
Gray and Co., oraz jej najwaniejszego lobbysty, G ary Hymela, ktry by gwnym
doradc przew odniczcego K ongresu, T hom asa P. 0 Neilla i w zwizku z tym
dziki swej wiedzy i kontaktom w parlam encie m ia dostp do procesu p o d ej
m ow ania decyzji ustaw odaw czych oraz adm inistracyjnych, podj starania zm ie
rzajce do w yw ierania bezporedniego w pyw u na prawodawcw. W kocow ym
fragm encie listu, k t ry uzna m ona za jaw nie n iem d ry lub brutalnie cyniczny,
Johnson zapewnia H arringtona, e lobbyci z Gray and Co. nawykli do wsppracy
z personelem naszego dziau public relations w organizow aniu na rzecz naszych
klientw oglnokrajow ych kam panii oddolnego lobbingu.
Celem takiej kam panii jest stw orzenie w raenia szerokiego oddolnego
poparcia, a przecie Johnson sam przyznaje w tym sam ym licie, e ustalenia
oraz zalecenia Komisji [Meesea] najpraw dopodobniej znajd szerok akceptacj
spoeczn. W spoeczestwie, ktre m ieni si by dem okratycznym , najwaniejsze
byo, aby finansowe interesy osb i instytucji czerpicych zyski z m anipulow ania
seksualnoci ukry za fasad oddolnego poparcia. Kam stw o to nieodczny
elem ent tego rodzaju m anipulacji, bez niego nie m oe si ona uda.
List Jo h n so n a dobrze u kazyw a sp o s b d z ia a n ia system u p o lity czn e
go w Stanach Zjednoczonych, ale oprcz tego m w i te o tym , jak w ram ach tego
systemu funkcjonuje skom ercjalizowane podanie seksualne. Istot republiki jest
oddanie sprawie dob ra wsplnego. Istot im perium jest wadza - wadza, ktrej
nie sprawuje nard, lecz jed n a z frakcji n ad inn. Podstaw istnienia republiki
jest cnota, fun d am en tem im perium jest dza. Im p eriu m to politycznie zorga
nizow ana podliw o. Kada z frakcji stara si wykorzysta potg pastw a dla
zaspokojenia w asnych poda. W m iar jak politycy kolejno zaczynaj goni
za pienidzm i, eby zapewni sobie m an d at lub reelekcj, o porzdku pastw a
zaczynaj decydow a ci, ktrzy m og zapaci najwicej. To oni kontroluj po
dania. Tak wic, aby zapew ni sobie pozostanie u wadzy, podsycaj nieposkro
m io n podliw o w przekonaniu, e ostateczny rezultat dziaa, ktre w istocie
s transakcjam i finansow ym i, bdzie dla nich korzystny. W ilhelm Reich uwaa,
e jedynie socjalizm zapew nia seksualn wolno, a nieograniczona wolno sek
sualna prow adzi do socjalizm u. O kazao si, e si myli. Kapitalizm o wiele lepiej
spraw dzi si w w ykorzystyw aniu seksualnej podliw oci, a system polityczny,
ktry stworzy, jest o wiele skuteczniejszy w przeksztacaniu poprzez wyzysk eko
nom iczny, seksualnego podania w kontrol polityczn. W latach dziew idzie
sitych nieskrpow ana podliw o staa si koniecznoci pacenia za to, co wcze
niej byo dostpne za darm o. O znaczao to zdegradow anie wszystkich aspektw

672

RO Z D Z IA 20.

ycia do pew nej postaci konsum pcjonizm u oraz prom ow anie - w imi wolnoci
- duchowego i ekonom icznego zniewolenia. O statecznie zw olennicy owiecenia
uwierzyli w to, co tw ierdzi wity Augustyn, ktry w Pastwie Boym powiedzia,
e czowiek suy tylu panom , ile m a przywar, ale nadali tem u zdaniu inne znacze
nie. Owiecenie, przyjm ujc w istocie identyczn koncepcj, dokonao po prostu
odw rcenia wartoci. Aby uzyska ekonom iczn i polityczn wadz nad ludmi,
prom ow ao i um acniao ich przywary. Platon m ia racj: taka wolno prowadzi
do zniewolenia. W yzwolenie seksualne byo rodzajem politycznej kontroli.
W tym sam ym czasie, kiedy rozpoczy n aa si w sp o m n ian a pijarow ska
kam pania, w OJJDP trw ay czystki. 16 czerwca odszed James W ootton, ktre
go zm uszono do rezygnacji ze stanowiska; niedugo pniej objto go rwnie
ledztwem FBI - wszystko po to, aby jeszcze bardziej go zastraszy. N a miejsce
W oottona przysza Pam ela Swain, kt ra w sierpniu 1983 roku, tu po przyjciu
projektu Reism an, nielegalnie udostpnia prasie swoj negatyw n ocen jej p ra
cy. A pogeum kam panii dyskredytow ania kom isji przypado na lipiec 1986 roku,
kiedy Komisja M eesea opublikow aa swj rap o rt kocowy, a jej przewodniczcy,
prokurator generalny Edw in Meese, p o d naciskiem Boba Graya zdystansowa si
od treci rap o rtu opatrzonego jego w asnym nazw iskiem . Zdaniem Trento, byy
prokurator Kalifornii, sawny z bezkom prom isow oci, zgodzi si stan przed
ludm i i powiedzie, e Playboy i Penthouse nie s nieobyczajne. Oznajm i,
e w m odoci czytywa Playboya9. Kiedy uw iadom iono mu, jakie gupstwo
popeni, szybko si z tego wycofa. N arazio go to na m ieszno - pow iedzia
jeden z czonw kierow nictw a agencji Gray and Co. M im o prowadzonej przez ni
dziaalnoci, a m oe w anie dlatego, e j prow adzia, Gray and Co. otrzym aa
dotacj z D epartam entu Sprawiedliwoci na prom ow anie innych program w m ini
sterstwa. W raporcie Komisji wzm ianka o badaniach Reism an zostaa sprowadzona
do liczcego trzy linijki przypisu. adne z wikszych i znanych w ydaw nictw nie
chciao podj si jego publikacji; ostatecznie zrobi to wydawca specjalizujcy
si w ksikach kucharskich - dziki niem u opinia publiczna zyskaa dostp do
ustale Komisji M eesea.
10
listopada 1986 roku bd okoo 10 listopada Pam ela Swain przyzn
Judith Reism an, e chocia AU przez dziewi m iesicy przetrzym yw a jej spra
w ozdanie i zm ienia jego tre, OJJDP postanow io, e za trzy dni jego okrojo
na wersja zostanie przyjta. Reisman dano trzy dni na dostarczenie jej oryginalnego
spraw ozdania do OJJDP. N awizujc do rozm ow y telefonicznej z Reisman, Swain
owiadczya, e zgodnie z ustaw o dostpie do inform acji, spraw ozdanie w cigu
dziesiciu dni m usi zasta opublikowane i podane do w iadom oci prasy i opinii p u
blicznej. Oczywicie nie byo to zgodne z prawd. 13 listopada 1986 roku Reisman
dostarczya cztery popraw ione, liczce po tysic szeset stron egzemplarze spra
w ozdania dyrektorom OJJDP - Verneowi Spiersowi i Pam eli Swein. Zaczono do
nich pi bardzo pozytyw nych opinii i listw od recenzentw. Zam iast cieszy si,
e publiczne pienidze nie zostay zm arnowane, Spiers w cigu dwudziestu czterech
godzin (lekcewac zapisy ustaw y o dostpie do inform acji) przekaza wszystkie

W ASZYN G TO N , 1981

673

cztery egzem plarze rap o rtu do dyspozycji Uniw ersytetu Am erykaskiego. OJJDP
opublikow ao wycznie niepopraw ion wersj spraw ozdania i ona wanie zostaa
pow szechnie skrytykow ana w prasie. 29 padziernika 1991 roku kolejny dyrektor
OJJDP, R obert Sweet junior, powiedzia, e badania R eism an to solidna praca,
dostarczajca wysokiej jakoci inform acji w skom plikow anej i trudnej dziedzinie,
sporzdzona w sposb naukow y i niebudzcy zastrzee10.
Na pocztku listopada D epartam ent Sprawiedliwoci zabiega o zawarcie
ugody w sprawie pozw u sdowego, zoonego przeciw ko D epartam entow i przez
Playboya, proponujc m u w ydanie ow iadczenia, e m agazyn ten nigdy nie
zosta uznany za nieobyczajny. O w iadczenie takie byo jed n ak w istocie bez
znaczenia. O bsceniczno, ktra niegdy bya cigana z urzdu i nigdy nie w cho
dzia w zakres sw obody wypowiedzi gw arantow anej przez Pierwsz Poprawk,
teraz, w nastpstw ie w yroku Sdu Najwyszego w sprawie Rotha oraz pniejszych
orzecze sdow ych w sprawie pornografii, zostaa p o d ni podcignita i utracia
znaczenie jako term in prawny. W konsekw encji orzeczenia w sprawie Rotha,
pastw o m ogo teraz ciga praw nie jedynie tw ard pornografi, gdy tylko ona
bya teraz uznaw ana za obsceniczn, ale naw et i to zostao zarzucone, kiedy w a
dz w kraju obja adm inistracja C lintona. Playboy jed n ak zabiega o kolejne
ustpstwa. W krtce po tym , jak D epartam ent Sprawiedliwoci przedstaw i swoj
propozycj ugody, M eese owiadczy publicznie, e jako m ody czowiek czyty
wa Playboya i Penthouse i nie uw aa ich za obsceniczne. C ztery miesice
po podjciu prby zaagodzenia sprawy, w m arcu 1986 roku Meese, przem aw ia
jc w Filadelii, oznajm i zgrom adzonem u tum ow i: W m oim przekonaniu, nie
m a takiego sdu, ktry uznaby, e Playboy i Penthouse speniaj ustalon
przez Sd Najwyszy definicj obscenicznoci. Nie uw aam , e s w nich treci,
ktre naley ciga praw nie. Meese oczywicie odw ouje si tutaj do zrewidowanej
definicji obscenicznoci, w prow adzonej w nastpstw ie w yroku w sprawie Rotha,
nie za do jej wczeniejszego rozum ienia, ustalonego w wyroku w sprawie Regina
vs. H icklin, a stanowicego, e o tym , czy co jest obsceniczne, decyduje to, czy
m ateria, ktrem u zarzuca si obsceniczno, m oe deprawowa i psu tych, k t
rych um ysy s p o d atn e na takie niem oralne wpywy, oraz to, w czyje rce moe
dosta si tego rodzaju publikacja11. K onserw atyci przejli przesanki, ktrym i
kierow ali si kulturow i rewolucjonici. To wszystko, w poczeniu z presj, jak
potrafi posugiw a si W aszyngton, jeeli uzna, e podstaw a jego wadzy zo
staa zagroona, spow odow ao, e Meese w ypar si treci raportu opatrzonego
jego w asnym nazw iskiem .
19 listopada 1986 roku H ow ard Kurtz z W ashington Post opublikow a ar
tyku opatrzony tytuem Wadliwe, bezuyteczne opracowanie za 734 000 dolarw.
Kilka dni pniej w artykule zam ieszczonym w Chronicie o f H igher Education,
George A. Com stock, profesor kom unikacji spoecznej na uniwersytecie Syracuse,
ktrego jako eksperta z zew ntrz poproszono o ocen projektu, napisa, e AU
zm anipulow a spraw ozdanie Reism an, pom ijajc kluczowe ustalenia, ktre autor
ka zam iecia w swojej wersji raportu. C om stock uzna, e A m erican University

674

RO ZD ZIA 20.

zupenie nie by zainteresow any w jego ukoczeniu. The Chronicie stwierdzi,

e negatyw ny rozgos postaw i uniw ersytet w niew ygodnej dla niego sytuacji.
Nawet jeli tak byo, niedaleka przyszo m iaa pokaza, e uczelnia szyb
ko znajdzie si w o wiele bardziej niew ygodnym dla siebie pooeniu. W maju
1990 roku rektor AU B erendzen zosta aresztow any za przeprow adzenie trzy
dziestu do czterdziestu obscenicznych rozm w telefonicznych z trzydziestotrzyletni kobiet, ktra odpow iedziaa na ogoszenie w sprawie opieki nad dzieckiem
um ieszczone przez Berendzena w lokalnej gazecie. W rozm ow ach z ni Berendzen
nie tylko bardzo szczegowo om aw ia stosunki seksualne z dziemi, ale te
zaoferowa m nie i m ojem u mowi dzieci jako seksualnych niew olnikw 12. Be
rendzen opow iada rw nie ze szczegami o swojej rozlegej kolekcji pornografii
dziecicej na kasetach w ideo1'. 23 m aja 1990 roku w yrokiem Sdu Okrgowego
H rabstw a Fairfax B erendzen zosta uznany w innym p o penienia dw ch prze
stpstw obscenicznych rozm w telefonicznych. W ram ach resocjalizacji Berendzen
przebywa w Klinice Z aburze Seksualnych w Szpitalu Johna H opkinsa, w ktrej
pracow a doktor John W. Money, czowiek, ktry w roku 1973, zeznajc w sdzie,
owiadczy, e ogldanie takich filmw jak Gbokie gardo m oe mie walor
oczyszczajcy ludzkie poycie seksualne14. M im o e zosta skazany, Berendzen
otrzym a od UA m ilion dolarw zadouczynienia i zachowa stanowisko profe
sora uczelni.

ROZDZIA 21

WASZYNGTON, 1992
o n tratak ze strony przem ysu wydawniczego nie by dla Komisji Meesea zaskoczeniem ani nie zbi jej z tropu, inaczej ni zaprzastwo jej
przew odniczcego. Praktycznie wszystkie zalecenia Komisji M eesea
zostay uw zgldnione w przepisach praw nych. Alan Sears, ktry by
jej czonkiem , pom aga rw nie w tw orzeniu projektu uregulow a prawnych,
ktre w ynikay z ustale poczynionych w trakcie jej prac. Pierwszym zaleceniem
Komisji byo pow oanie specjalnej jednostki federalnej, ktrej zadaniem m iao by
sdow ne ciganie przestpstw obrazy m oralnoci. W latach osiem dziesitych i na
pocztku lat dziewidziesitych dziaania te przyniosy w ym ierny skutek w postaci
zaham owania, a nawet zm niejszenia fali pornografii. Kolejne m iasta doprowadzay
do zam ykania na swoim terenie sklepw sprzedajcych m ateriay pornograficzne.
Southland C o rp o ratio n zakazaa sprzedaw ania w sklepach 7-Eleven Playboya,
P enthousea i H ustlera, co spow odow ao gw atow ny spadek wysokoci ich
nakadw . Z d an iem Searsa, Floryda bya na najlepszej drodze, eby sta si
stanem cakowicie w olnym od pornografii - w yjtkiem byo tam tylko jedno
hrabstw o, w ktrym p rokurator okrgow y odm w i w noszenia oskare o obraz
m oralnoci. C hodzio o hrabstw o Dade, gdzie u rzd p rokuratora okrgowego
penia Janet Reno, ktra po objciu w 1992 roku prezydentury przez W illiam a
Jeffersona C lintona, zostaa m ianow ana P rokuratorem G eneralnym USA. W yda
rzenie to byo sygnaem koca federalnego cigania pornografii. A dm inistracja
C lintona, w brew obietnicom skadanym podczas pierw szej kam panii w ybor
czej, wysaa przem ysow i w ydaw niczem u jasny kom unikat, e m oe bezkarnie
przystpi do pornograficznej ekspansji. I tak wanie si stao.
Z chwil kiedy zagroenie ciganiem z oskarenia federalnego znikno,
przem ys m asturbacyjny przeszed do zakrojonej na szerok skal pankulturow ej
ofensywy, ktrej celem byo wprowadzenie pornografii do gwnego nurtu kultury.

676

RO ZD ZIA 21.

W ram ach teje ofensywy pow stay filmy, takie jak Boogie Nights i Skandalista
Larry Flynt - propagandw ki przem ysu m asturbacyjnego. W przypadku drugie
go z nich, autorzy wzili sobie do serca wywody agencji Gray and Co. na tem at
Pierwszej Poprawki, gdy jego pocztek przypom ina filmy erotyczno-kom ediow e,
zakoczenie za to sdow y m elodram at, w ktrym Larry Flynt oznajm ia widzom ,
e niczyje praw a nie s bezpieczne, jeeli jem u nie bdzie wolno sprzedawa p o r
nograficznych magazynw.
Boogie Nights to z kolei opowie o Johnie H olm esie, gwiedzie filmw p o r
no, zam ieszanym w bru taln e m orderstw o i zm arym na AIDS. Film Boogie Nights
praw dziwie ukazuje rzeczywisto - na tyle prawdziwie, e Holm es nikogo nie
m orduje i nie um iera na AIDS. Jest zakwalifikowany jako film klasy R, co oznacza,
e nie m a w nim cienia pornografii. Pod koniec filmu Holm es pow raca na ono
rodziny producentw i aktorw filmw porno, ktrzy, cho bior narkotyki,
sprawiaj o wiele sym patyczniejsze w raenie ni czonkowie biologicznej rodziny
Holmesa. W adnej recenzji napisanej w USA nie podniesiono prostego faktu,
dostrzeonego przez pras niem ieck, a m ianow icie, e sukces Boogie Nights
czyni drug stolic filmu po przeciwnej stronie wzgrz Hollywood [czyli tam,
gdzie ulokow anych jest dziew idziesit p rocent w ytw rni filmw p o rn o g ra
ficznych] m iejscem odpow iednim dla kulturalnego towarzystwa1. Fakt, e co
tak oczywistego m ogo zosta stw ierdzone jedynie w niem ieckim czasopimie,
wiadczy tym , jak gboko sigaj w zajem ne pow izania obu tych przem ysw
i obrazuje, do jakiego stopnia produkcja pornografii i jej obrona stay si czci
istnienia caego przem ysu medialnego. M arianne W ellershof w artykule zam iesz
czonym w Spieglu napisaa, e jest tylko kwesti czasu, kiedy filmy porno zaczn
znow u by wywietlane w zwykych kinach2.
Filmy kinowe i wysyp w spom nie pisanych przez kobiety to jedynie dwa
elem enty ofensywy kulturowej, ktrej celem byo przyw rcenie pornografii pozycji
utraconej pod koniec lat osiem dziesitych za spraw dziaalnoci fem inistek, ta
kich jak M ackinnon i D w orkin, oraz dziki pracom i ustaleniom Komisji Meesea.
Uczelnie rw nie zwary szeregi i poczyy siy, organizujc liczne konferencje,
ktre m iay zapew ni pornografii akceptacj rodow isk naukowych. Perform erka
A nnie Sprinkle pokazaa klipy pochodzce z jej pornograficznych filmw wideo
na konferencji zorganizow anej na Uniwersytecie K alifornijskim w Santa Cruz,
ktrej nad an o nazw Exposed*. W ystpia tam w splnie z Elizabeth Birch,
szefow oglnokrajowej organizacji hom oseksualistw H um an Rights C am paign
(K am pania na rzecz Praw Czowieka). Prezydent C linton, dajc do zrozum ienia,
e seksualni dew ianci s kluczow grup jego wyborcw, pojawi si na kw e
cie HRC i wystpi na okadce pism a tej organizacji. Sprinkle i Birch wsplnie
pokazay, w jaki sposb pornografia staje si narzdziem politycznej kontroli.
Sprinkle prezentow aa zebranym m ateriay pornograficzne, a Birch opow iada
a, w jaki sposb jej organizacja karaa tych spord czonkw Kongresu kadencji
1994 roku, ktrzy gosowali za przyjciem Ustawy o O bronie Rodziny. W adza,
*

Obnaone, ujawnione, zdemaskowane (przyp. tum.).

W A SZ Y N G T O N , 1992

677

czego ilustracj s subsydiow ane przez pastw o uczelnie, najpierw zachca oby
wateli do aktyw noci seksualnej, a nastpnie karze ich za to grob ujaw nienia ich
postpkw (czyby std wzia si nazw a konferencji?), jeeli nie zechc uczestni
czy w wykorzystyw aniu wystpku do celw politycznych. Korzystajc z tego, e
jego siedziba znajduje si po przeciwnej stronie wzgrz H ollyw ood, w samym
rodku obszaru, gdzie ulokowa si filmowy przem ys pornograficzny, Uniwersytet
Kalifornijski na pocztku sierpnia 1988 roku zorganizow a w N orthridge pierwsz
coroczn wiatow konferencj na tem at pornografii. Jej uczestnicy m ogli oglda
na ywo seksualne przedstaw ienia, ktre odbyw ay si w pom ieszczeniach hotelu,
ktre wynajto na potrzeby konferencji. Pod koniec 1997 roku na Nowojorskim
Uniwersytecie Stanow ym (SUNY) odbya si konferencja zatytuow ana Revol
ting Behavior (Odraajce zachow anie), ktra wywoaa due zainteresow anie
mediw, po czci przynajm niej dlatego, e jeden z czonkw zarzdu uczelni po
zakoczeniu konferencji zada odw oania ze stanow iska dyrektora kam pusu
New Paltz. D ruga kadencja adm inistracji C lintona upyw aa pod znakiem zado
m aw iania si pornografii na uczelnianych kam pusach. 29 m arca 1999 roku James
Atlas napisa o tym na am ach New Yorkera, stwierdzajc, e usankcjonow anie
pornografii przez w ykadowcw jest teraz potw ierdzonym faktem1. Atlas, jako
jedna z najwaniejszych osb aktyw nie przykadajcych do tego rk, w spom i
na w swoim artykule o Lindzie W illiam s, gwnej prelegentce na konferencji
o pornografii w N orthridge, ktrej ksik zatytuowan Hard Core, Power, Pleasure
and the Frenzy o f Visible okrela m ianem erudycyjnej i dobrze uargum entow anej
oceny filmw pornograficznych4. Jego zdaniem , Linda W illiams stawia tez, e
obecno pornografii na wyszych uczelniach w naturalny sposb w yrasta z faktu,
e polityka stanow i jeden z przedm iotw ich zainteresow a. Atlas jednak oczy
wicie nie pisze ju o tym , w jaki sposb pornografia staje si form politycznej
kontroli, a nie robi tego przede wszystkim z tego pow odu, e zalepiaj go kom unay
establishm entu, ktry wm awia ludziom , e pornografia jest rodzajem wyzwolenia.
Podobnie jak wikszo autorw wypowiedzi sponsorow anych przez w iadom y
przemys, ktre pojaw iy si po opublikow aniu rap o rtu kocowego Komisji Meesea, Atlas i W illiam s za wszelk cen staraj si udow odni, e kobiety nie tylko
lubi pornografi, ale w istotny sposb s take zaangaowane w jej wytwarzanie.
Atlas posuw a si naw et do stw ierdzenia, e kobiety zaczynaj kontrolow a rodki
produkcji pornografii5.
Jak gdyby w celu podsycania tego zudzenia, ten sam przem ys wydawniczy,
ktry w latach osiemdziesitych zwrci si do agencji Gray and Co. o pom oc w dys
kredytow aniu Komisji M eesea, w latach dziew idziesitych sfinansowa wysyp
kobiecych m em uarw , z k t ry ch treci je d n o z n a c zn ie w ynikao, e kobiety
s zdeklarowanym i odbiorczyniam i pornografii, poniew a jest im pom ocna w m a
sturbacji. W artykule Women Behaving Badly, k try ukaza si w 1997 roku w lu
tow ym w ydaniu m agazynu Vanity Fair, M ichael Schnayerson pisa o nowej
fali autorek w spom nie, w wikszoci m odych i atrakcyjnych osb, [ktre] opi
suj intym ne szczegy dotyczce ich ycia seksualnego, alkoholizm u, zaburze

678

RO ZD ZIA 21.

psychicznych, a nawet kazirodczych zwizkw. Ten literacki ekshibicjonizm czyni

je gw iazdam i wiata wydawcw. Schnayerson stw ierdza rwnie, e owe panie
piszce w latach dziew idziesitych wykorzystuj m em uary w sposb, ktrego
m czyni nigdy nie stosowali, czyni z nich bow iem narzdzie wyzwolenia.
Tre artykuu wskazuje na to, e w iarygodno tych w spom nie jest, najde
likatniej mwic, wtpliwa, a Schnayerson daje to n am w yranie do zrozum ienia:
wiele z autorek w spom nie to w pierw szym rzdzie pow ieciopisarki, i zalicza
do nich take K athryn H arrison, ktrej opowie o kazirodczym zwizku z ojcem
okazaa si zdradza daleko idce podobiestw a do powieci, ktr na ten sam
tem at napisaa kilka lat wczeniej. Schnayerson zauwaa, e w notce o autorce
zamieszczonej w Publishers Weekly, znajduje si inform acja, e inni krytycy
podejrzew aj z kolei, i powie ta bya w istocie zakam uflow anym i w spom nie
niam i, nie potrafi jed n ak sform uow a oczywistego w niosku, tego mianowicie, e
jej w spom nienia rw nie dobrze m og by zakam uflow an fikcj. Rozwaania na
tem at owego tren d u w literaturze zam yka stw ierdzeniem , e dzisiejsi czytelnicy
poszukuj autorek, rw nie ekshibicjonistycznych i sam otnych jak oni sam i. Jak
gdyby potw ierdzajc suszno w yw odw Schnayersona, na okadce swej ksiki
Bitch: In Praise o f Dijficult W omen prezentuje pom alow an aerografem pier,
jednoczenie pokazujc potencjalnem u czytelnikowi w yprostow any palec.
N astpczynie piknoci z A m herst* i jej m niej utalentow ane siostry po p i
rze, nazywane przez H aw th o rn ea tum em bazgrzcych kobiet, ktre pisyway
do m agazynw p okroju Godeys Lady B ook**, zaczy produkow a teraz w spo
m nienia, opatrujc je tytuam i, takim i jak: Talk D irty to M e i Bitch. Carol Avedon
napisaa Nudes, Prudes and Attitudes: Pornography and Censorship (1994). Rok
pniej, w splnie z A lisson A ssister w ypucia B ad Girls and D irty Pictures:
The Challenge to Reclaim Feminism. W 1995 roku w ydaw nictw o St. M artin s
Press wydao ksik W endy M cElroy XXX: A Womaris Right to Pornography,
a rok pniej przew o d n iczca ACLU N adine S troessen opublikow aa dzieo
zatytuow ane Defending Pornography: Free Speech, Sex and the Fight for Womens
Rights, ktre ukazao sie staraniem w ydaw nictw a Scribners.
N iezalenie od tytuw, przesanie tych ksiek zawsze pozostaje to samo
- dziewczyny lubi pornografi, pornografia wyzwala, m asturbacja jest logicz
nym w yrazem fem inizm u, przynosi seksualn niezaleno i tak dalej. Paac,
ktra w swojej ksice The Edge o f the Bed m ieni si krlow cyberporno, pisze
o now ym w ym iarze pornografii, dostpnej za porednictw em kom puterw, ale
naw et ona zm uszona jest przyzna, e jest to po prostu inny sposb uspraw ie
dliw iania ogldania obscenicznych obrazw, czyli inaczej mwic, w spcze
sna wersja filozofii Playboya. Publikujc w spom nienia panny Paac, przem ys
m asturbacyjny w itow a rw nie zaanektow anie dla w asnych celw jednego
z najbardziej znaczcych osigni technologicznych. U dao m u si to w okresie,
kiedy adm inistracja C lintona doprow adzia do zaprzestania cigania przestpstw
*

Przydomek wybitnej amerykaskiej poetki Emily Dickinson (przyp. tum.).

** Popularne pismo dla kobiet ukazujce si w USA w latach 1830-1878 (przyp. tum.).

W ASZYN G TO N , 1992

679

obrazy m oralnoci. W anie wtedy przem ys m asturbacyjny wkroczy do Internetu

i uczyni go kolejnym kanaem rozpow szechniania pornografii. Kongres usiowa
jako tem u zaradzi, uchwalajc ustaw o bardzo mylcej nazwie Com m unications
D ecency Act, ktra m iaa ograniczy obecno pornografii w Internecie, w rze
czywistoci jed n ak posuya ochronie osb rozpow szechniajcych pornografi
przed odpow iedzialnoci karn. Przekonaa si o tym pew na m atka, ktra, kiedy
dow iedziaa si, e jej syn by molestowany, prbow aa poda do sdu Am erica
O nline, portal, na ktrym znajdow a si chatroom , gdzie dochodzio do m ole
stowania chopca. Jak pisze Paac, seks w irtualny spow odow a znaczcy wzrost
akceptacji kulturow ej dla m asturbacji jako bona fid e seksu, a nie jego substytutu.
Seks w irtualny usankcjonow a obopln m asturbacj jako rzecz zdrow i przy
jem n, ktr m og praktykow a ludzie niebdcy naw et w tym sam ym pokoju.
Technologia cyfrowa sprawia, e sowo m asturbacja nie oznacza ju tego, co robisz,
kiedy jeste sam otnym nieudacznikiem , ktry nie m a z kim zrobi sobie dobrze,
ale co fajnego, bezpiecznego i w irtualnego6.
Kiedy jed en z czonkw Komisji M eesea zada pytanie, dlaczego twrcy
p o rn o g ra fii nie p ro d u k u j m ateria w p rzezn aczo n y ch dla kobiet, m usiao
to wzbudzi ich szczery miech. Nie robili tego, gdy nie byo na nie popytu. W ielu
sam otnych nieudacznikw korzystao z pornografii, ale byli to wycznie m
czyni. Ksika Paac jest by m oe prb stw orzenia popytu ze strony kobiet, ale
najpraw dopodobniej napisana zostaa wanie dla sam otnych nieudacznikw
ktrzy korzystaj z internetow ej pornografii i w ynajduj m wice o niej kobiety,
eby t drog zaguszy albo uly w yrzutom sum ienia w ywoanym takim sposo
bem wykorzystywania kobiet. Paac, wiedzc o tym , zapew nia swoich czytelnikw,
e staa si lepszym czowiekiem
dziki - a nie m im o - tem u, e oddziayw a na m nie cay ten seks. Seksualne obrazy
i myli, k trym i zarzucay m n ie rock and roli, pornografia, telewizja, hollyw oodzkie
filmy i w irtualna przestrze, sprawiy ostatecznie, e poczuam si raczej wyzwolo
na ni przeladow ana, bardziej ow iecona ni p rzerao n a... Kiedy zrozum iaam ,
jak wykorzystywa pornografi i doszam do tego, w jaki sposb naley patrze na
erotyczne obrazy i w ykorzystywa w asn seksualn w yobrani, aby przem ieni
podanie w sam odzielnie uzyskany orgazm , m oje ycie ulego nieodw oalnej i p o
zytywnej zm ia n ie ... Pierwszy raz w yciu, p oczuam si seksualnie niezalena7.

Innym i sowy, sam otni nieudacznicy pow inni si czu w porzdku, gdy
fajna, adna, inteligentna (um ie obsugiw a kom puter), obeznana z w irtualem
dziewczyna, taka jak Lisa Paac, m asturbuje si p odobnie jak oni i czuje si z tym
na tyle doskonale, e napisaa ksik, eby podzieli si z nim i swoim szczciem.
M im o swej pretensjonalnoci, ksika Paac nie jest tylko rozbudow an reklam
przem ysu pornograficznego, k t ry do czasu objcia wadzy przez ekip C lintona
i przed pojaw ieniem si In tern etu przeyw a pow any regres. Paac pisze, e do
skonale nadaw aa si do upraw iania w irtualnego seksu, poniew a nie chodziam
z nikim do ka, lubiam si m asturbow a i potrafiam uywa klaw iatury8.

680

R O ZD ZIA 21.

C to oznacza, kiedy tum bazgrzcych kobiet wylewa m orze atram entu,

eby gosi pochwa masturbacji? Paac stara si podkreli technologiczny aspekt
zagadnienia: W w irtualnym yciu m oem y oderw a si od swoich cia i wszyst
kiego, co z nim i zwizane: prnoci, braku pew noci siebie, seksualnej chem ii9.
W szystko to jed n ak nadal sprow adza si do zachcania do m asturbacji i brania na
siebie caego o d iu m zwizanego z tym aktem . Najwidoczniej jedynym sposobem ,
aby uczyni go atrakcyjnym dla gwnie mskiej klienteli, jest gosi, e kobiety
take to robi, uwielbiaj to, a naw et pisz ksiki o tym , jakie to jest wspaniae.
Pyta kobiety, ktre pisz takie ksiki dla kobiet, o co waciwie im chodzi,
to troch tak, jakby pyta niew olnika-w iolarza na galerze, jak przebiega bitwa
po d Salamin. Intelektualna tradycja Z achodu gosi, e dza zaciem nia umys,
a om aw iane produkcje literackie s tego em pirycznym potw ierdzeniem . Aby zro
zum ie, dlaczego to, e kobiety pisz p o dobne ksiki, jest rzecz wan, trzeba
odw oa si do tekstu Bachantek Eurypidesa, k try m oe w niezbyt zborny, ale na
pew no proroczy sposb przedstaw i, jaki los czeka m iasto, kiedy kobiety porzuc
swoje krosna i pjd taczy nago na zboczach wzgrza. Gdyby co podobnego
zrobili m czyni, opisa pow inien to nie Eurypdes, ale Arystofanes. W ywoy
waoby to bow iem o d ru ch szczerego m iechu. Ale - jak zauway Penteusz, gdy
D ionizos naw iza do jego lubienej fascynacji tym widokiem - jeli kobiety robi
co takiego, nie jest to spraw a do m iechu, lecz zagroenie spoecznego porzdku
i fundam entw pastw a. Kiedy to zrozum iem y, zaczniem y rwnie pojmowa
znaczenie pozostaych elem entw tej ukadanki. Z rozum iem y nie tylko to, dla
czego kobiety pisz takie ksiki - ostatecznie ladacznice gotowe sprzedawa si
za odpow iedni cen istniay zawsze - ale pow d, dla ktrego przem ys wydaw
niczy prom uje pogld, e dziewczyny lubi si m asturbow a przy ogldaniu p o r
nografii, oraz przyczyn, dla ktrej w adze toleruj upow szechnian przez niego
pornografi. Eurypides rozum ia, e ten, kto kreuje seksualne obyczaje kobiet,
m a w adz nad pastw em . Rozmowa m idzy Penteuszem a D ionizosem dotyczy
tej w anie kwestii. Ten, kto steruje zachow aniam i seksualnym i ludzi, m a wadz
nad pastw em , a ten, kto kontroluje obyczaje seksualne kobiet, kontroluje te
zachow ania seksualne. O to pierw sza i podstaw ow a zasada polityki seksualnej.
Ten, kto to rozum ie, wie te, dlaczego pornografia, edukacja seksualna, aborcja
i dotow anie antykoncepcji przez rzd stanow i niezbyw alne podstaw y obecne
go reimu. Bez nich nie m gby on istnie.
A ktualny wysyp tego rodzaju ksiek stanow i logiczn konsekwencj fem i
nizm u, gdy ludzie sterujcy rew olucj kulturaln lat szedziesitych nakonili
kobiety tego kraju, eby porzuciy k rosna i poszy taczy nago na zboczu wzg
rza. M w im y o restrukturyzacji spoeczestw a, ktre dokonao si, kiedy kobiety
odeszy od krosien. M w im y o napdzanej przez m edia wojnie z natur, ktrej
celem jest nie dopuci, aby kobiety pow rciy i przekonanie ich, e dionizyjskie wyzwolenie to co innego ni aborcja dzieci, rozbite rodziny i - aby zacyto
wa sowa Agaw, wypow iedziane, kiedy odurzenie m ino - zgroza, cierpienie,
sm utek. T um m asturbujcych si kobiet jest cakowicie niezdolny ogarn myl

W ASZYN G TO N , 1992

681

caociowy obraz rzeczywistoci, a nie tylko jego drobny wycinek. N iektre z nich
jednak, i wczeniej, i obecnie, m iay przebyski takiej w iadom oci, powoyway
si bow iem na kogo, kto go rozum ia, na przykad kogo takiego jak W ilhelm
Reich. W Psychologii mas wobecfaszyzm u, ktrej przekad ukaza si w USA w roku
1949 i ktra w latach siedem dziesitych znaczco w pyna na pogldy wielu osb,
Reich napisa: Seksualnie rozbudzone kobiety, jako takie uznane i zaakcepto
wane, spow odow ayby cakowity upadek autorytarnej ideologii1. M odernizm
- zarw no w tej sprawie, jak i w kadej innej - to praw dy antyku postaw ione na
gowie. To, co w intencji Eurypidesa byo ostrzeeniem , Reich i Nietzsche uczy
nili zacht. Reich, gwnie ju pom iertnie, odegra w tym kluczow rol. By
filozofem seksualnej rewolucji (to jego okrelenie) i nauczycielem tego, w jaki
sposb seksualne dewiacje m ona wykorzystywa w polityce. Die Sexualitt im
K ulturkam pf - tak brzm i oryginalny tytu ksiki Reicha, ktry przetum aczono
jako Seksualna rewolucja. Z m iana ta daje do m ylenia. Ksika pow icona roli
seksualnoci w wojnie kulturowej zm ienia si w co, co m iao by opisaniem p o
wszechnej oraz oddolnej rewolucji, podobnej do rewolucji am erykaskiej, ktra
stworzya Stany Zjednoczone. Rzecz jasna, w rzeczywistoci nie byo m idzy nim i
adnego podobiestw a.
Ksika Sallie Tisdale Talk D irty to M e jest rozbudow an wersj artykuu,
ktry ukaza si w roku 1992 w lutowym num erze m agazynu H arper s. W zam ie
rzeniu m ia on objania gbok filozofi seksu, ale p odobnie jak ksika Paac,
jest jeszcze jedn pow iastk dla dziewczt - z t tylko rnica, e nie m a w niej
mowy o kom puterach. To cudow na i straszna chwila dla kadej z nas - unosi
si Tisdale,
kiedy praktykujem y m asturbacj jako w iadom y akt - kiedy wiemy, co robi, d la
czego chcem y i zam ierzam y to robi. C hocia w czasach mojej m odoci karano
m nie za niew iadom m asturbacj, nie bya o n a grzechem , d opki w iadom ie tego
nie chciaam i nie robiam . Ale naw et pniej m asturbacji tow arzyszy dziwny, p o
tny konglom erat em ocji - podanie, poczucie winy, podniecenie, wstyd, m a
rzenie, a zw aszcza lk, e zostanie si na tym przyapan. Strach, aby nik t inny nie
dow iedzia sio ty m 11.

Tisdale wychwala prac Betty D odson, ktra w roku 1974 napisaa ksik
o m ao zaskakujcym tytule LiberatingMasturbation. Z daniem Tisdale, jest to ra
dosny, bezw stydny pean na cze dochodzenia do orgazm u w zaciszu wasnego
pokoju12. Pochwaa wyzwolenia szybko jednak zm ienia si w zwyky konsum pcjo
nizm , ktry tego rodzaju ludzie uznaj za odstrczajcy, kiedy reklam y namawiaj
ich do zakupu pasty do podg, ale nie wwczas, gdy wykorzystuje si je w celu
nakonienia ich do kupna w ibratora. Tisdale posuguje si wwczas takim samym
bezsensow nym bekotem : A w ibratory spraw iaj, e kobiecy orgazm zawsze
jest rwnie szybki, atw y do osignicia, w ielokrotny i prosty jak kady mski
orgazm . To s m aszyny rew olucji13.

682

RO Z D Z IA 21.

Zacznijm y od tego, i nie jest bynajm niej oczywiste, e kobiety pragn szyb
kich, atwych do osignicia, w ielokrotnych orgazmw, nie za tych, bdcych
odzw ierciedleniem m ioci i ycia. Jedyn rzecz, jakiej m asturbujce si kobiety
nigdy nie podwaay, s zasady konsum pcjonizm u oraz sposb, w jaki siy ry n
kowe stay si m o to rem rew olucji seksualnej. To dlatego ich proza tak czsto
sprawia w raenie, jakby pisay j po obejrzeniu reklam w telewizji niadaniowej.
Tisdale nie m a by m oe pojcia, e istot seksualnoci jest oboplno - adna
z m asturbujcych si kobiet tego nie praktykuje, a przynajm niej o tym nie mwi,
ale potrafi jed n ak zauway, na czym m oe zrobi interes. M im ow olnie kreli nam
precyzyjny obraz dokona seksualnych m aszyn. W yzwolenie seksualne oznacza
po prostu przeniesienie seksu ze sfery m ioci i rodziny do sfery handlu, gdzie
m ona na nim zarobi. Prostytutki zawsze byy obeznane z tego rodzaju transakcj
i biznesem . Po prostu, jako dobrze zorganizowany, wielomilionowej w artoci
interes, trzeba go traktow a serio - pisze Tisdale, sugerujc tym samym, e w prze
ciwnym w ypadku, by m oe nie traktow aaby seksu pow anie14. Pornografia jest
odzw ierciedlaniem wolnego rynku - ikony konserw atystw 15. A jeli kobiety chc
by traktow ane serio, m usz si sprzedaw a zgodnie z zasadam i funkcjonow a
nia w olnego rynku. Innym i sowy, m usz zacz w spiera sklepy z pornografi.
Jedynym sposobem po szerzenia zakresu porn o g rafii jest wejcie kobiet w obrb
jej m urw i rozsunicie ich na zew ntrz, aby uczyni ta m wicej przestrzeni. W iem ,
e am i zasady, kiedy w chodz d o sklepu dla dorosych, gdzie m oje pojaw ienie
si budzi zdziw ienie albo szczer n ie c h ... I w iem , e jeeli wicej kobiet wejdzie
po p ro stu do tego sklepu, w iat oraz w bardzo m ski sposb p ostrzegania kobiet
zacznie si zm ien ia16.

Sens tego jest oczywisty. Kobiety zm ieni wiat, stajc si seksualnym i konsum entkam i. Pornografia m usi si zm ienia, ulepsza i to kobiety spowoduj,
e stanie si lepsza, ale nie wtedy, jeeli bd j ignorow a17. Tisdale nam aw ia
po prostu czytelniczki do czstego odw iedzania sklepw z pornografi - wszyst
ko to, rzecz jasna, w im i wyzwolenia, ale okazuje si, e ten rodzaj wyzwolenia
napdza ogrom ne pienidze w iadom em u przem ysowi, a w dzisiejszych czasach
- dobie fuzji - nale do niego studia filmowe, telewizja, w ysokonakadow e cza
sopism a oraz now ojorskie dom y wydawnicze, takie jak ten, ktry wyda ksik
Tisdale. Patrzc na nie z p u n k tu w idzenia przynalenoci do okrelonego gatunku
literackiego, seksualne m em uary najbardziej pasuj do kategorii patnych ogosze
politycznych.
Na tym jed n ak nie koniec. M asturbujce si kobiety pokroju Tisdale aspi
ruj do przedstaw iania nam caociowego ujcia sprawy, to znaczy politycznego
i ekonom icznego wyzwolonego aspektu oraz ich w zajem nych relacji. Pornografia
jest rzecz dobr, gdy likw iduje tradycyjnie przypisyw an kobiecie pasyw
no, wytw arza em ocjonalny ferm ent, pobudza do introspekcji i ukazuje wiat
bez tradycyjnej rodziny... Ukazuje seks jako Rewolucj18.

W ASZYN G TO N , 1992

683

Rewolucja oznacza w tym przypadku tyle, e przem ys opacajcy pism akw

pokroju Tisdale i Paac zam ierza uwolni kobiety z wizw m oralnoci. W yzwo
lenie seksualne kolejny raz okazuje si form kontroli. W olno ponow nie zostaje
utosam iona z konsum pcjonizm em ; oznacza podporzdkow anie wasnych zacho
wa finansow ym interesom przem ysu m asturbacyjnego, do ktrego naley firma,
ktra wydaa ksik Tisdale. M asturbacja to take dobry interes, poniew a jej
przesanie gosi: przesta si opiera pragnieniu19. Tym ostatnim stw ierdzeniem
panna Tisdale zdradza nam clou caej sprawy. Nie m w i jednak, e m asturbacja
tw orzy wiat bezw olnych konsum entw , ktrych folgowanie przyjem nociom
prow adzi do coraz wikszego uzalenienia i alienacji, czyli jednoczenie do coraz
bardziej pogbiajcego si naogu pornografii oraz fantazji, ktre ona wyzwa
la. W imi wyzwolenia k onsum ent pornografii staje si coraz bardziej odcity
od wszelkich ludzkich kontaktw, take tych z pci przeciw n, ktre norm alnie
prow adz do zawarcia m aestw a, posiadania dzieci oraz w sptw orzenia spo
ecznoci zapewniajcych ludziom niezaleno i wsparcie. W szystko to zostaje
unicestwione przez seksualizacj kultury, ktr prom uje pornografia i masturbacja.
W tym sensie m asturbacja i pornografia s oczyw istym i narzdziam i spoecznej
kontroli. W wiecie, w ktrym seks nie prow adzi do zawarcia m aestw a ani
posiadania dzieci, moe skutkowa jedynie alienacj, uzalenieniem i mierci. Ci,
ktrzy steruj kultur konsum enck, staraj si stym ulow a pragnienia dajce si
zaspokoi jedynie rodkam i, nad ktrym i wadz m a kontrolujcy, pobierajc za nie
stosow n opat. Czowiek uzaleniony od wasnych przyw ar uczy si je kocha,
a jednoczenie darzy nienawici samego siebie. Ci sami, ktrzy go zniewolili, p o
wicaj czas i pienidze na przekonywanie go - m idzy innym i za porednictw em
ksiek, o ktrych m ow a - e osign najwyszy stopie wyzwolenia, podczas
kiedy w rzeczywistoci sam sobie naoy pta. Taki wanie jest cel wszystkich
tych uspraw iedliw ie ideologii i racjonalizacji przedstaw ianych w Playboyu
i gdzie indziej. Filozofia dnia codziennego zanika i to rw nie jest celem ksiek
takich, jak Talk D irty to Me. Z achcanie do m asturbacji to po prostu jeszcze jeden
sposb degradow ania ycia i mioci dla osignicia finansowych korzyci, innym i
sowy: rugow anie poziom ego zwizku m idzy m aonkam i w tym sam ym wieku
oraz zwizku wertykalnego, czcego nas z przyszymi pokoleniami. M asturbacja
to skrajna posta solipsyzm u, a w konsekw encji najdoskonalsza form a kontroli.
M asturbacja zam yka p rzed czow iekiem w szelkie m oliw oci rzeczyw istego
kontaktu z innym i, pozostaw iajc m u tylko jed n drog zaspokojenia, ktr k o n
troluje pornograf, a osoba m asturbujca m oe realizowa wszelkie swoje fantazje
i zachcianki tak dugo, dopki na jej karcie kredytowej s jakie rodki.
W przeciw iestw ie do wyzwolenia seksualnego z lat ubiegych, kiedy na
przykad w latach szedziesitych w im i wolnej m ioci i wolnych zwizkw
prom ow ano niew ierno i cudzostw o, wspczesne wyzwolenie seksualne doby
lat dziewidziesitych oznacza jedno i niem ale tylko jedno - m asturbow anie si
przy ogldaniu pornografii. Jeli si nad tym zastanow i, pow d tego jest raczej
banalny: m asturbow anie si przy ogldaniu pornografii jest bardziej zyskowne ni

684

R O ZD ZIA 21.

dwie poprzednie m oliwoci; jest take bardziej lukratyw ne ni jakakolwiek inna

form a aktyw noci seksualnej, w tym take zwizana z nim prostytucja. W czasach,
kiedy dziki postpow i technologii obrazy nabieraj coraz wikszego realizmu,
gdy kady z nich m ona dostarczy drog elektroniczn do dom u kadego, kto
m a kom puter, a w przyszoci, kadego posiadacza odbiornika TV, moliwoci
finansowego w ykorzystania tego zjawiska s zbyt wielkie, aby je ignorowa. Za wy
zyskiem finansow ym idzie kontrola polityczna - to on otw iera kolejne drzwi. By
m oe wanie dlatego Tisdale tak uporczyw ie stara si uczyni m asturbacj syno
nim em seksu. Jej zdaniem , seks m a w istocie charakter m asturbacyjny: W tym
sensie, kady rodzaj seksu jest m asturbacj - ciao innego czowieka jest obiektem,
dziki ktrem u osigam y intensyw n, lecz cakowicie w ew ntrzn przyjem no,
a nasz orgazm jest sam otw orzcym siebie w szechwiatem... By m oe wanie
to najlepiej wyjania, dlaczego orgazm y osigane m asturbacj m og by silniej
sze i intensyw niej fizycznie odczuw ane ni te dzielone z partnerem . S po prostu
bezpieczniejsze20.
Ponownie m am y tu do czynienia z bezsensow nym podejciem , ktre stawia
znak rwnoci midzy seksem a ciastem z pudeka. Autonom ia seksualna definiowa
na jest w sposb zrw nujcy j z seksualn alienacj i zniewoleniem , a jedynym , co
czyni owe wywody po czci zrozum iaymi, to kom unay rodem z M adison Avenue
i ACLU. Tak jak w przypadku aborcji, ktr przedstaw ia si jako bezpieczniejsz
ni urodzenie dziecka, pornografia pokazyw ana jest jako bezpieczniejsza anieli
maestwo. W rw naniu tym nie uw zgldniono jednak agresji oraz skonnoci do
przemocy, jak wywouje ona w osobach od niej uzalenionych. Co za do kwestii
pornografii jako wzorca stosow ania przemocy, nie do e takie obrazy tru d n o
znale, to w m oim przekonaniu pogld ten zakada istnienie o wiele wikszej
liczby osb skonnych do czynnej agresji ni wiadczy o tym rzeczywisto. A ile
m orderstw popenia si z powodw, za ktrym i stoi religia?21.
To doprow adza nas do kolejnego celu, jaki przyw ieca pisaniu i w ydawa
niu tego rodzaju ksiek dla kobiet, czyli ich roli w atakach przypuszczanych na
Komisj M eesea i w sppracujce z ni fem inistki. Identyczne zasady stosow ano
take w innych przypadkach. Jeeli chce si osabi pozycj Kocioa katolickiego,
najlepszym sposobem jest stworzy grup lobbingow , na przykad podobn do
organizacji Katolicy n a rzecz W olnego W yboru, ktr sponsoruj firmy farm a
ceutyczne produkujce rodki antykoncepcyjne. Jeeli chce si zaprzeczy pogl
dowi, e pornografia jest przyczyn m altretow ania kobiet, najlepiej bdzie, jeeli
zrobi to w anie kobieta. W szystko, o czym w trakcie przesucha przed Komisj
M eesea opow iedziay kobiety, ktrych dow iadczenia byy podobne do przey
Lindy Borem an, zostao w ym azane ze w iadom oci kulturow ej m em uaram i masturbujcych si pa. Jak pisze Paac:
W roku 1985 K om isja M eesea, opierajc si n a niepotw ierdzonej teorii, e p o r
nografia jest szkodliw a, zalecia bardziej restrykcyjne jej traktow anie. Poczwszy
o d poow y lat osiem dziesitych A n d ra D w orkin i C ath erin e M ackinnon propo-

W ASZYN G TO N , 1992

685

now ay w prow adzenie antypornograficznych przepisw w M inneapolis, In d ian a

polis oraz w C am bridge w stanie M assachusetts, m ajcych um oliw i kobietom
skadanie pozw w sdow ych w spraw ie szkd, jakie w yrzdzia im pornografia.
We w szystkich trzech p rzypadkach ich w nioski nie przepady, ale byy w ielkim
sukcesem , jeli idzie o w yw oyw anie strachu. C en zu r nadal przedstaw ia si i p ro
m uje jako obron konieczn p rzed p o tw oram i, ktre p o n o gdzie tam si czaj22.

Czy C huck Traynor by potw orem ? Zam iast uczciwie odpowiedzie na to py

tanie, Paac pom ija m ilczeniem wszelkie relacje o cierpieniach kobiet, ktre m iay
podobne dow iadczenia jak Linda Borem an; ani sowem nie naw izuje take do
wiadectw wielu innych przedstawicielek swojej pci, ktre skaday zeznania przed
Komisj M eesea i opowiedziay, e byy m altretow ane przez swoich partnerw ,
ktrzy swoimi czynam i starali si naladow a to, co wczeniej ujrzeli na ekranie.
Zam iast pow iedzie praw d o ludziach, ktrzy ucierpieli z pow odu pornografii,
Paac prbuje czy Komisj M eesea z opresyw nym i latam i pidziesitymi.
Kto tak napraw d chciaby p o w ro tu do, dajm y n a to, lat pidziesitych, kiedy
czarni m usieli jedzi z tyu autobusu, kiedy sen ato r Joe M cC arthy niszczy lu
dziom ycie, polujc na d o m n iem an y ch kom unistw , kiedy ludzie woleli raczej
um rze ni przyzna si do depresji, wyj z ukrycia, leczy si z alkoholizm u albo
porusza jakie draliw e kwestie, gdy rzeczyw isto przeczya w ychuchanem u o b
razow i typow ej am erykaskiej rodziny? Ja na p ew no bym tego nie chciaa21.

Nie chcia te tego przem ys, ktrego staraniem zostaa w ydana ksika
Paac, a pow d by oczywisty. D ziaalno Komisji M eesea pow anie zaszkodzia
am erykask iem u przem ysow i pornog raficzn em u . We w szystkich ksikach,
o ktrych w spom inam , autorki pisz o D w orkin i M ckinnon, ktre w wielu spra
wach pady ofiar wasnych ideologicznych skrajnoci, ale jednoczenie stworzyy
zupenie nowy front walki z pornografi, ktrego podstaw byy pogldy lewicowe,
co na pew ien czas uniem oliw io w iadom em u przem ysow i podjcie skutecz
nych przeciw dziaa. O prcz fem inistycznego ataku na pornografi, dziaacze
utosam iajcy si z przeciw n stron politycznego spektrum z coraz wikszym
pow odzeniem organizow ali bojkoty caodobow ych sklepw i sklepikw, dziki
czem u w iatach osiem dziesitych sprzeda Playboya, Penthousea i H ustlera
gw atow nie spada.
W ilhelm Reich znacznie w yraniej ni wikszo ludzi dostrzega zwizek
m idzy rewolucj seksualn o rew olucyjn polityk, na pew no za znacznie b ar
dziej klarow nie ni kobiety, ktre cytoway go w swoich m em uarach. Sallie Tisdale
czytaa jego prace. Podobnie jak przecitny student jest dostatecznie inteligentna,
eby zrozum ie, co pisze Reich, ale ju nie na tyle bystra, aby ogarn cao sy
tuacji, czyli dojrze konsekwencje, jakie z filozofii Reicha pyn dla kobiet oraz
kultury dcej do wyzwolenia z ucisku.
Stosunek Tisdale do Reicha m a rw nie w ym iar bardzo osobisty. Jako e
urodzia si tego sam ego roku, kiedy on u m ar w wizieniu, nie m iaa szansy,

686

R O ZD ZIA 21.

aby si z nim przespa. M oga jed n ak zrobi co innego: w wieku szesnastu lat
pojechaa na letni obz i tam przesza terapi, prow adzon zgodnie z w ytycznymi
Reicha. Tisdale piszc o tym , nie wdaje si w adne szczegy, ale wydaje si, e
to, co tam si dziao, m ogoby podpada p o d oskarenie o m olestow anie nielet
nich, gdyby w czeniejsze regulacje praw ne dotyczce tego przestpstw a nadal
pozostaw ay w mocy.
Nawet teraz, dwadziecia lat pniej, kiedy spotykam jedn z osb, ktre razem
ze m n uczestniczyy w terapii, aby wyjani, co w zwizku z tym czuj, wystarczy, mi
uy sowa grupa. Terapia Reicha bya tru d n a, brutalna, silnie oddziaujca i niebez
pieczna; bya bolesna fizycznie, a czasem em ocjonalnie niszczca. Skuteczni, niem al
naw iedzeni terapeuci, ktrzy prow adzili z nam i fizyczne i psychologiczne wiczenia,
majce na celu przebicie naszej zbroi miniowej i em ocjonalnej, by moe wyrzdzili
m i tyle zego, co i dobrego. W m oim krtkim yciu byli jed n ak pierwszymi i jedyny
m i dorosym i, ktrzy rozm awiali ze m n, widzc we m nie istot seksualn i dostrze
gajc nie tylko to, e jestem seksualna, lecz rwnie, e cierpi z pow odu seksualnoci
- e seks jest rzecz wan, zasadn i rzeczywist. W edug Reicha ciao sam o daje
wiadectwo prawdzie. Moi reichowscy terapeuci byli pierwszym i ludm i w m oim y
ciu, ktrzy mw ili m i praw d o m oim w asnym ciele24.

Jakie to byy prawdy, o tym ju Tisdale nie napisaa. Szczegy jednak nie
s najwaniejsze. W czasach, kiedy idee Reicha przeyw ay renesans w Stanach
Zjednoczonych, zm ieni on Sallie Tisdale i uczyni j tym , kim jest obecnie. I do
tego sprowadza si caa ta historia, jej pocztek, rozw inicie i zakoczenie. O na
sam a jed n ak dom aga si objanienia. Reich, znany z tego, e podnis spraw
seksualnoci m odocianych, w tym take m asturbacji, wymyli terapi, ktra seksualizowaa dzieci, ale oprcz tego wskaza rw nie drog politycznego wykorzy
stywania dzieci. To wanie spotkao Sallie Tisdale, chocia ona sam a nie rozum ie,
co w istocie si jej przydarzyo. Filozofia ta bya podstaw rewolucji seksualnej
lat szedziesitych, a jej polityczne aplikacje s nadal doskonalone przez ludzi,
ktrzy by m oe s inteligentniejsi od Tisdale, by m oe nie, ale wci zajmuj
si politycznym i konsekw encjam i w tedy ustalonych zasad. Innym i sowy, Reich
by czowiekiem, ktry w iedzia, w jaki sposb politycznie wykorzystywa seks.
W latach dziewidziesitych reichowska ideologia sekspolityki staa si czci p o
tocznej filozofii lewicy, a adm inistracja Clintona uczynia z niej narzdzie kontroli.
Tu po objciu u rzd u prezydent C linton, oprcz dopuszczenia h o m o
seksualistw i biseksualistw do penienia suby wojskowej, uchyli wikszo
antyaborcyjnych rozporzdze przypisanych do finansowanych przez rzd Sta
nw Zjednoczonych program w kontroli u rodze, ktre zostay ustanow ione
przez adm inistracj Reagana, a nastpnie przedstaw ione przez ni na konferencji
O N Z w M eksyku w 1984 roku. A dm inistracja C lintona opow iadaa si rwnie
za zniesieniem zakazu bezporedniego finansow ania przez USA program w abor
cyjnych realizowanych za granic. Po czym, jakby postpujc zgodnie z zasad,
e czyny nie pow inny przem aw ia dobitniej ni sowa, rzecznik Biaego D om u

W A SZYN G TO N , 1992

687

Dee Dee Myers w kw ietniu 1993 roku zapew nia pras, e adm inistracja C lintona
postrzega aborcj jako cz caociowego podejcia do polityki demograficznej25.
Nieco wicej ni m iesic pniej, 11 m aja 1994 roku, T im othy W irth, p o d
sekretarz stanu ds. problem w globalnych w D epartam encie Stanu USA, wygosi
przem w ienie, w ktrym skrytykow a rzdy niezgadzajce si ze stanow iskiem
adm inistracji C lintona w kwestii aborcji i niew yraajce woli w sppracy w tej
sprawie. Stwierdzi, e zasaniaj si obron suw erennoci. To trudne, ale m u
sim y rw nie d o k ad n ie przedyskutow a spraw a b o rc ji... O pow iadam y si
za praw em do decydow ania o liczbie dzieci i czstotliwoci ci, w tym take
za dostpem do bezpiecznej aborcji26.
W styczniu 1994 roku pow trzy to sam o i podkreli, e prawo do decy
dow ania o liczbie dzieci i czstotliwoci ci uw zgldnia rw nie aborcj. D a do
zrozum ienia, e takie sam o prawo pow inny m ie kobiety na caym globie: do roku
2000 w szechstronne planow anie rodziny m usi by dostpne dla kadej kobiety na
wiecie - i to w anie stao si celem adm inistracji C lintona.
16 m arca 1994 roku w ram ach przygotow a do konferencji O N Z pow ico
nej kw estiom zaludnienia i rozwoju, ktra m iaa si odby we w rzeniu w Kairze,
D epartam ent Stanu wysa depesz do wszystkich swoich zagranicznych placwek
dyplom atycznych i konsularnych z prob o interw eniow anie na wyszym szcze
blu dyplomatycznych w celu zdobyw ania poparcia dla priorytetow ych elem entw
stanowiska USA, ktre zostanie przedstaw ione w Kairze. Byo w rd nich zapew
n ien ie ... dostpu do bezpiecznej aborcji. W depeszy poinform ow ano am eryka
skich dyplom atw na caym wiecie, e zdaniem Stanw Zjednoczonych, dostp
do legalnej i dobrowolnej aborcji jest fundam entalnym prawem wszystkich kobiet.
Znalaza si w n im rw nie uwaga, e obecne regulacje s niewystarczajce, p o
niewa dopuszczaj aborcj jedynie w przypadku zajcia w ci w w yniku gwatu,
bd kaziro d ztw a... Delegacja Stanw Z jednoczonych [na konferencj w Kairze]
bdzie rw nie bardziej zdecydow anie podkrela wag i znaczenie dostpu usug
aborcyjnych27.
W kw ietniu 1994 na posiedzeniu Komisji Przygotowawczej, ktre odbyo
si w Now ym Jorku, m im o taktyki zastraszania przyjtej przez doktora Freda Sai
i wym iew ania stanow iska obecnych na niej organizacji pozarzdowych, nie udao
si przeam a im pasu, do ktrego doprow adziy spory o ostateczny ksztat proabor
cyjnych sform uow a zaw artych w tekcie przygotow yw anej deklaracji. O brady
przerw ano, a sporne fragm enty tekstu pozostaw iono w nawiasach; ich ostateczn
tre m iano ustali w trakcie w rzeniow ych obrad w Kairze. Jeden z czonkw
delegacji W atykanu okreli now ojorskie spotkanie m ianem konfrontacyjnego,
z racji wysoce napastliw ych uwag czynionych przez przew odniczcego Freda Saia
p o d adresem Stolicy Apostolskiej28.
K ade w y stp ien ie p rzed staw iciela Stolicy A p ostolskie spotykao si
z ironicznym i lub sarkastycznym i kom entarzam i [Saia], Daw a wyraz irytacji,
e Stolica A postolska w ogle zabiera gos. Delegaci uznali, e takie zachowanie
jest cakowicie sprzeczne z przyjt etyk bezstronnego przew odniczcego29.

688

R O ZD ZIA 21.

5 kw ietnia 1994 roku papie Jan Pawe II da wyraz niezadow oleniu i braku
akceptacji dla kierunku, w jakim zm ierzaa konferencja w Kairze. W ysa do p re
zydenta C lintona list, w ktrym stwierdzi, i istnieje pow d do obaw, e [projekt
dokum entu kocowego] m oe spow odow a szkod m oraln, skutkujc pow a
nym regresem hum anitaryzm u, a pierwsz tego ofiar bdzie czowiek. Koncepcja
seksualnoci, bdca podstaw tego tekstu, jest cakowicie indywidualistyczna;
do tego stopnia, e m aestw o jawi si w nim jako co przebrzm iaego. Czytajc
w dokum ent, papie odnis niepokojce w raenie, e co jest nam narzucane,
a m ianow icie styl ycia typow y dla pew nych m arginalnych grup wew ntrz rozw i
nitych spoeczestw, spoeczestw m aterialnie bogatych i zsekularyzowanych. Czy
pastw a bardziej cenice n aturalne w artoci, m oralno oraz religi, bez protestu
przyjm tak wizj czowieka i spoeczestw a?0.
Brutalne prom ow anie aborcji przez adm inistracj C lintona m usiao poci
gn za sob nieoczekiw ane skutki. N ikt z otoczenia prezydenta nie spodziew a
si tak zdecydow anego protestu papiea. Na pocztku czerwca 1994 roku podczas
podry po Europie, ktrej oficjalnym celem byo m idzy innym i uczestniczenie
prezydenta w obchodach rocznicy ldow ania aliantw w N orm andii, C linton
odby spotkanie z Janem Pawem II, a po jego zakoczeniu oznajmi, e osignito
znaczcy postp na drodze agodzenia rnic m idzy obu stronam i. Owiadczenie
to zostao zdem entow ane przez W atykan, ktry stwierdzi, e nic takiego nie miao
miejsca. W uporzdkow anym i ukadnym wiecie protokou dyplomatycznego tak
otw arte zaprzeczenie sowom wanego gocia byo w ydarzeniem bez precedensu31.
B ezporednim skutkiem tego garstw a w przypadku adm inistracji C linto
na byo um ocnienie si w przekonaniu, e konferencja bdzie przebiegaa pod
znakiem konfliktu. Latem 1994 roku w prasie regularnie zaczy si ukazywa
doniesienia o sporze m idzy W atykanem a Biaym D om em . W przededniu k a
skiej konferencji wczy si w to rw nie rzecznik prasow y Stolicy Apostolskiej,
Joaquin Navarro-Valls, ktry owiadczy w Wall Street Journal:
Ojciec wity b ro n i nie tyko katolickiej wizji ycia i rodziny. W istocie rzeczy
o d nosi si do spraw y kluczowej, w ktrej ludzko m usi dokona w yboru. Kwestia
ludzkiego ycia i zaludnienia w ie si ze w szystkim i innym i. Faszywy k ro k p ro
w adzi tu do oglnego zaburzenia adu cywilizacji. Jak pow iedzia A rystoteles, m ay
b d n a pocztku staje si w ielkim na kocu. O taki b d w anie tu chodzi.

Przesadna w iara we wasne m oliwoci oraz schlebianie najbardziej ekstre

mistycznie nastaw ionym rodow iskom w onie ruchu fem inistycznego sprawiy, e
adm inistracja C lintona znw oywia w idm o w strtnego Am erykanina, tym razem
kontrolujcego, co dzieje si w sypialniach i narzucajcego wiatu, ile kom u wolno
mie dzieci. O prcz tego skutecznie uczynia z papiea gwnego obroc m o
ralnego porzdku, nie tylko w rd katolikw, ale w rd wszystkich wierzcych,
take w rd w yznaw cw islam u oraz niew ielkich i sabych pastw Trzeciego
wiata, ktre odrzucajc opiek adm inistracji C lintona i jej sojusznikw z ONZ,

W A SZYN G TO N , 1992

689

naraay si na grob finansowej zapaci. O prcz tego adm inistracja Clintona

zrobia w rezultacie wicej dla polepszenia stosunkw m idzy m uzum anam i
i chrzecijanam i ni ktokolwiek inny w cigu m inionych dw ustu lat. W sum ie byo
to pasm o wielkich sukcesw, tyle e przez nikogo nieprzew idzianych.
W sposb, kt ry sta si typow y dla tej adm inistracji, Biay D om zbyt pno
dostrzeg, jaki popeni bd, a kiedy, chcc jako z tego wybrn, prbow a ima si
kamstwa, jedynie pogorszy sytuacj. Zadufanie skutkujce porak i krtactw am i
stao si jego znakiem rozpoznaw czym i po d tym w zgldem konferencja w Kairze
nie bya wyjtkiem . 25 sierpnia 1994 roku dosow nie w przededniu konferen
cji, w iceprezydent Al G ore zwoa w N ational Press Club konferencj prasow, na
ktrej zapew ni zgrom adzonych tam dziennikarzy, e adm inistracja C lintona nie
dya, nie dy i nie bdzie dya do ustanow ienia adnego m idzynarodow ego
praw a do aborcji; wszelkie tw ierdzenia, jakoby byo dokadnie odw rotnie, nazwa
oburzajcym i insynuacjam i32.
Byo to m iae posunicie ze strony adm inistracji, zwaszcza e ludzie p a
m itali przecie jej zaangaow anie na rzecz aborcji, ktre spotkao si z rwnie
zdecydow anym kontrposuniciem W atykanu. Jeli przem ow a G orea w zam ierze
niu m iaa by gestem pokojow ym , to taktyka ta zaw ioda na caej linii. Po kilku
dniach nadesza odpow ied z W atykanu, ktr New York Times nazwa bez
przykadnym osobistym atakiem na w iceprezydenta Ala G orea, oskarajcym go,
e faszywie przedstaw i intencje zgrom adzenia w odniesieniu do sprawy aborcji33.
Projekt dok u m en tu w sprawie zaludnienia, ktrego gwnym patronem
s Stany Zjednoczone, jest w rzeczyw istoci sprzeczny z ow iadczeniem pana
G orea34 - pow iedzia rzecznik prasow y W atykanu, Joauin Navarro-Valls.
W ypowied ta m iaa rwnie ten aspekt, e W atykan po raz pierwszy wskaza
na adm inistracj C lintona jako na inicjatora proaborcyjnych koncepcji zawar
tych w w spom nianym dokum encie. Times zauway, e nie zdarzyo si dotd,
aby W atykan publicznie i im iennie zaatakow a am erykaskiego dostojnika35.
To ju drugi raz tam tego lata Stolica A postolska zam aa protok dyplomatyczny,
odnoszc si z nazw iska do konkretnych osb i w obu przypadkach sprowadzao
si to w istocie do nazw ania kam cam i prezydenta i wiceprezydenta najpotniej
szego wiatowego m ocarstw a.
Nic dziw nego zatem, e prasa uznaa to spotkanie za bardzo intrygujcy
m ateria. R ejterada G o rea bya rw nie sygnaem , e adm inistracja C lintona
zorientow aa si, i oto kolejny raz zadufanie zaprow adzio j w lep uliczk.
C linton, kt ry w ygra w ybory prezydenckie, otrzym ujc m niejsz liczb gosw
ni M ichael D ukakis w 1988 roku, nabra zwyczaju krelenia wizji w spaniaych
program w , zupenie nie biorc p o d uwag kosztw ich w prow adzenia, kiedy za
pojawiay si oznaki, e jego pom ysy napotykaj na znaczcy sprzeciw, wycofywa
si z nich, kiedy za przegryw a kolejn bitw, tw ierdzi, e uzyska to, co chcia.
Owiadczenie wygoszone przez G orea w Kairze zbiego si w czasie z odrzuceniem
pierw szego projektu ustaw y o zw alczaniu przestpczoci oraz odrzuceniem przez
Kongres rzdow ego projektu ustaw y o ubezpieczeniach zdrowotnych.

690

RO Z D Z IA 21.

W artykule, o ktrym prezydent C linton pow iedzia, e w okresie poprze

dzajcym rozpoczcie konferencji w Kairze m ia w pyw na jego pogldy w kwe
stii zaludnienia, R obert Kapan om aw ia problem rozprzestrzeniania si an ar
chii w Afryce Z achodniej i - jak si m ona dom yli - za przyczyn tego zjawiska
uzna przeludnienie:
Z ach o d n i A fryk m o n a uzna za sym bol w iatowego dem ograficznego, ro
dow iskow ego i spoecznego stresu, w k t ry m przestpcza anarchia pojaw ia si
jako realne, strategiczne niebezpieczestw o. Choroby, przeludnienie, niesprow okow ana przestpczo, braki zasobw, m igracje uchodcw , rosnca erozja pastw
narodow ych i m idzynarodow ych granic, w zrost potgi pryw atnych arm ii, firm
ochroniarskich oraz karteli narkotykow ych s teraz lepiej dostrzegalne przez p ry
zm at zachodnio-afrykaski. Z ach o d n ia A fryka stanow i waciwe w prow adzenie
do rzeczyw istoci, nieraz skrajnie odpychajcej, kt ra jest nadchodzc zm ian
cyw ilizacyjn36.

Tok m ylenia Kapana skaony jest bdem , obecnym take w znanym slo
ganie: papie zakazuje kontroli urodze; m iliony cierpi gd, a polegajcym na
tym , e w niosek, do ktrego dochodzi, nie w ynika z przedstaw ionych przesanek.
Jaka dokadnie jest przyczyna anarchii panujcej w Afryce Zachodniej? Czy rze
czywicie jest ni przeludnienie? A m oe po p ro stu zaam anie si m oralnego
porzdku? Pod koniec artykuu Kapan zaprzecza w asnym tezom , opisujc prze
ludnione m uzum askie slum sy w Turcji, gdzie reguy ycia wyznacza islam,
instytucja rodziny pozostaje nienaruszona i rezultacie Kapan sam czuje si tam
cakowicie bezpiecznie.
D zielnice slum sw w A bidanie przeraaj i odstrczaj przybysza. Im bardziej
zbliaem si do Zotej G ry [dzielnicy ndzy w A nkarze], tym lepiej to w yglda
o i tym bezpieczniej si czuem . W jednej kieszeni m iaem liry o rw now artoci
tysica piciuset dolarw, a w drugiej czeki p o d r n e na kw ot tysica dolarw,
a m im o to nie odczuw aem lku. Z ota G ra to praw dziw a dzielnica. wiadczy
o tym w ntrze jednego z dom w : architektoniczny chaos cian z pustakw , sta
lowej blachy i tek tu ry jest n a d er zwodniczy. W ntrze to d o m - porzdek, czyli
w iadectw o zachow ania godnoci. W idziaem tam dziaajc lodw k, telewizor,
przycienn szafk z kilkom a ksikam i i m n stw em ro dzinnych zdj, przy oknie
kilka rolin i piec. M im o e kiedy padao, ulice zam ieniay si w w artkie p otoki
bota, p odoga w ew ntrz tego d o m u bya nieskazitelnie czysta37.

Po przeczytaniu powyszego tekstu chciaoby si zapyta, na czym zatem

polega rnica m idzy slum sam i w A bidanie i w Ankarze? Czy chodzi o zagsz
czenie m ieszkacw? Oczywicie, e nie. Rnica bierze si z tego, e w Zotym
M iecie instytucja rodziny pozostaa nietknita, a to ona w anie uczy czowieka
zasad m oralnoci. Co wniesie do tego stanu rzeczy w prow adzenie tam prezer
watyw? D okadnie to samo, co w przypadku m urzyskich rodzin w A m eryce

W A SZ Y N G T O N , 1992

691

- czyli rozkad m oralnego porzdku, rozpad rodziny, anarchi. Dlaczego Liberia

niczym si p o d tym wzgldem nie rni o d Chicago? A jeli slum sy w A nkarze
s inne - a zdaniem sam ego Kapana tak w anie jest - pow odem tego nie moe
by liczba ludnoci, ale jej jako. Innym i sowy, rnica nie w ynika z liczebnoci
mieszkacw, ale ich zachowania. Porzdek m oralny w yznaczany przez Koran
skutkuje zachow aniem adu; kondom y z pew noci tego samego nie zapewniaj.
Polityka zagraniczna Stanw Z jednoczonych (obecnie za take O NZ) opiera si
na upow szechnianiu rodkw antykoncepcyjnych ze szkod dla rzeczywistego roz
woju, a to, po czci, jest w anie rdem anarchii, kt r pragnie si ogranicza.
W praktycznym porzdku rzeczy m oralno to rozum . W szystko, co osabia
m oralno, osabia rw nie rozum , a bez niego czowiek nie jest w niczym lepszy
od zwierzt, ktre, co odkry M althus, rozm naaj si a do w ym arcia, chyba e
ograniczy to sam a natura. Czowiek pozbaw iony m oralnoci jest niczym bakte
ria w kuble - to przykad obrazujcy teori geom etrycznego przyrostu ludnoci
M althusa, ktr o n sam jed n ak odrzuci w ycznie dlatego, e nie uw zgldnia ona
faktu, e czowiek jest istot rozum n i posiada zdolno przewidywania przyszych
konsekwencji w asnych zachowa.
Kapan, nie rozum iejc, co sam napisa, form uuje wnioski, odgrzewajc
te sam e stare, obecnie ju zdyskredytow ane, neom altuzjaskie straszaki. M althus
jednak, m im o i stw orzy ideologi, ktra wzia nazw od jego nazwiska, zm ieni
swoje pogldy na tem at zaludnienia, kiedy zrozum ia, jak rol w ludzkiej prokreacji odgryw a rozum . W licie do Beniam ina Franklina napisa: Ograniczenie p re
wencyjne jest charakterystyczne dla czowieka i wynika ze zdecydowanie wikszych
zdolnoci rozum ow ania, ktre um oliw iaj m u ocen odlegych konsekw encji.
Z rozterek M althusa oczywiste w nioski w ycign Julian Simon:
Jeeli ludzie m aj kontrolow a dzietno adekw atnie do w arunkw , w obliczu
ktrych staj, m usz m ie zdolno racjonalnego, sam ow iadom ego przew idyw a
nia, ktre w pyw a na seksualn n am itn o - tego rodzaju zdolnoci planow ania
zw ierzta z pew noci nie m aj. D latego m usim y p o k r tce rozway zakres, w ja
kim rozum i rozum ow anie k ieruj zachow aniam i reprodukcyjnym i jed n o stk i w r
nych spoeczestw ach i w rnych okresach ich historii. M wic otw arcie, m usim y
przeanalizow a pogld - czsto w yznaw any przez ludzi dobrze w yksztaconych
- e osoby niew yksztacone z krajw ubogich sko n n e s rozm naa si, nie za
chow ujc przezornoci ani w iadom ej n a d ty m kontroli. W przy p ad k u wikszoci
p ar w w ikszoci czci w iata uro d zen ie dzieci p o p rzed za zawarcie m a e stw a...
D latego w ie si to z ocen stopnia racjonalnego rozum ow ania zw izanego z roz
m n aan iem si, ktre jest celem m aestw , w w ikszoci najprym ityw niejszych
i najuboszych spoeczestw ach zaw ieranych p o d ugim i staran n y m namyle,
uw zgldniajcym zwaszcza jego konsekw encje ekonom iczne. Z naczenie takich
kalkulacji odzw ierciedla sposb kojarzenia m aestw w rolniczej Irlan d i138.

Jasno z tego wynika - konkluduje Sim on - e zachowania seksualne ludzi

ubogich racjonalnie przystosow uj si do obiektyw nych okolicznoci39. O ile,

692

RO Z D Z IA 21.

chciaoby si doda, rozum u ludzi nie przym iew a nam itno. By m oe dlate
go wspczesne odpow iedniki M argaret Sanger byy tak skore siga po totalitarn
kontrol nad zachow aniam i seksualnym i praktykow anym i w rnych czciach
wiata. Najwidoczniej sdziy innych na podstaw ie wasnych dowiadcze. Ponie
wa prby zachow ania sam okontroli skoczyy si w ich przypadku cakowitym
fiaskiem, doszy do przekonania, e nikom u innem u rw nie to si uda nie moe.
Niewykluczone, e to wanie stanowi w ytum aczenie zainteresow ania prezydenta
C lintona kontrol u rodze jako substytutem sam okontroli.
Poprzez prom ow anie antykoncepcji anim atorzy kontroli urodze doprow a
dzili jednak do urzeczyw istnienia tego, czego si obawiali. Propagujc antykoncep
cj, podw ayli porzdek moralny, podw aajc porzdek moralny, obalili rozum ,
a obaliwszy rozum , zlikwidowali nie tylko jedyne ograniczenie destrukcyjnych
nam itnoci, ale te ludzk zdolno racjonalnego planow ania, jak liczb dzieci
pow inno si mie.
L ew ico w o -lib eraln y reim uw ielbia zastp o w a m o ra ln o tech n ik .
W XX wieku ta w anie skonno bya pow odem dugiego acucha nieszcz.
Reim lubuje si w odgryw aniu jednoczenie roli podpalacza i stray poarnej,
a konferencja w Kairze nie bya od tej zasady wyjtkiem. Rozpowszechniajc rodki
antykoncepcyjne, zburzono porzdek m oralny i doprow adzono do anarchii, przed
ktr chciano si ustrzec. Sam reim do tego stopnia jest zalepiony przez swoje
nieokieznane nam itnoci, e jedyna rzecz, jak jest w stanie zaoferowa jako
wiatowy straak, to polew anie benzyn wasnego, stojcego w pom ieniach domu.
W illiam Jefferson Clinton, zanim zasiad na drug kadencj w Biaym Dom u,
sta si wzorcowym przykadem czowieka owiecenia. Niezdolny kontrolowa wa
snych chuci, pow ici ycie, aby poprzez m anipulow anie dzam i innych i wci
ganie ich w ten sam rodzaj zniewolenia, zyska nad nim i wadz. W jaki sposb
przekada si to m oe na polityk, stao si oczywiste, kiedy C linton uwika
si w rom ans z M onik Lewinsky. Jest to podrcznikow y przykad tego, w jaki
sposb ludzie rzdzcy rodkam i m asowego przekazu m og wykorzysta seks
dla uzyskania politycznych korzyci. W szystko zaczo si od tego, e prezydent
Stanw Zjednoczonych pozw oli sobie na obm acyw anie kobiety, ktra przysza
do jego gabinetu z prob o wywiadczenie politycznej przysugi. Linda Tripp,
pracow niczka suby cywilnej, ktra za rzdw adm inistracji Busha rozpocza
prac w Biaym D om u, stopniow o pozw olia w cign si w sie kam stwa, ktr
otoczy si C linton, aby zapew ni sobie trw anie przy wadzy. Tripp zauwaya,
e z gabinetu prezydenckiego w ychodzi kobieta; jej u branie byo w nieadzie.
Linda owiadczya pniej - co narazio j na oskarenie o kam stwo - e ko
bieta ta odbya stosunek seksualny z prezydentem . Przysiga sobie, e po raz
drugi nie popeni tego samego bdu i zacza nagryw a swoje rozmowy. Kiedy
postpow anie w sprawie m olestow ania seksualnego Pauli Jones nabierao tem pa,
Tripp uw iadom ia sobie, e znalaza si w bardzo niew ygodnej sytuacji, ktra
zawsze staje si udziaem podw adnych niem oralnej wadzy. Jeeli skamie, tak
jak to zrobia adm inistracja i do czego nakaniaa swoich pracownikw, moe

W ASZYN G TO N , 1992

693

zosta oskarona o krzywoprzysistwo. Jednoczenie, gdyby pow iedziaa prawd,

najpraw dopodobniej straciaby prac, a jeli C linton zachowaby urzd, musiaa si
liczy z odw etem (zostaa ukarana sdow nie za nielegalne nagryw anie rozm ow y
telefonicznej). Bya to sytuacja bez wyjcia i poniekd m odelow y przykad m etody
stosowanej przez adm inistracj C lintona w caym kraju. Pogd si z kam stw em ,
inaczej zostaniesz ukarany.
W ten sposb, starajc si jako w ybrn z tego dylem atu, Tripp zacza
nagryw a swoje rozm ow y z M onik Lewinsky, m o d kobiet, ktr poznaa,
kiedy obie zostay przeniesione z Biaego D om u do Pentagonu. Rzec m ona, e
Lewinsky pod w ielom a w zgldam i odpow iadaa kulturow em u wzorcowi idealnej
modej kobiety. Kamstwo nie sprawiao jej adnej trudnoci; perwersyjne praktyki
seksualnie nie w zbudzay w niej adnych oporw, o ile pom agao to jej w robieniu
kariery. W jej rozm ow ach z Tripp pojaw ia si jed n ak akcent niesm aku i lekkiej
pogardy dla tego mczyzny, ktry m gby by jej ojcem , a m im o to nie widzia
niczego zego w w ykorzystyw aniu jej. Lewinsky bya take wzorcow fem inistk,
poniew a nie m iaa oporw, eby sprzeda si seksualnie, a nastpnie zagrozi
partnerow i ujaw nieniem ich zwizku, wszystko po to, eby z zatajenia praw dy
uczyni tram p o lin do uzyskania posady, do ktrej nie m iaa kwalifikacji. Nie
dostaa pracy, k t r V ernon Jordam stara si dla niej zaatw i w A m erican
Express, poniew a nie bya w stanie zaliczy elem entarnego testu z angielskiego.
Fem inistki, by m oe przeraone w idokiem swojej tw arzy w lustrze, zamilky, p o
choway si gdzie p o ktach i nie wychyny z nich naw et wtedy, gdy spraw a Pauli
Jones trafiaa do kolejnych sdw. Jednem u z bardziej dociekliwych dziennikarzy
udao si porozm aw ia z Patrici Schroeder, kt ra otrzym aa in tratn posad na
Uniwersytecie Princeton. Jednak Schroeder - kobieta, ktra wczeniej zniszczya
Clerencea Thom asa, oskarajc go o molestow anie seksualne w chwili, gdy ubiega
si on o stanow isko sdziego Sdu Najwyszego - b rak poparcia fem inistek dla
Pauli Jones tum aczya pokrtnie brakiem czasu.
Prawdziw a odpow ied bya znacznie prostsza: ludzie sprawiajcy wraenie
osb m ieszkajcych w przyczepie, nie m og oczekiwa poparcia od fem inistek,
zwaszcza jeli czowiek oskarony w tej sprawie uczyni dla prom ow ania abor
cji wicej ni jakikolw iek inny prezydent USA. Przy okazji wyszo te na jaw, na
czym w ich rozum ienia polega solidarno z przedstaw icielkam i ich pci. To, e
fem inistki uzurpow ay sobie praw o do przem aw iania w im ieniu wszystkich ko
biet, oznaczao w istocie, e cz z nich chciaa peni rol uytecznego narzdzia
klasy rzdzcej i suy jej interesom , a w im i tego gotowe byy powici mniej
liczce si koleanki na otarzu tej sprawy. Kiedy M onica Lewinsky staa si dla
nich politycznym obcieniem , ten sam tum , kt ry podczas przesucha C leren
cea Thom asa krzycza o praw ach kobiet i m olestow aniu seksualnym, anonim owo,
a zatem w poczuciu bezkarnoci nazyw a j a little n u tty and a little slutty (troch
kopnita, troch zdzirowata). Podobnie jak w kwestii aborcji - sprawa Lewinsky
tajem niczo zbiega si w czasie z dw udziest pit rocznic procesu Roe vs. Wade
- dla tych, ktrzy patrz i widz, sens owej lekcji by a nadto oczywisty: dze

694

RO ZD ZIA 21.

potnych s waniejsze ni ycie sabych. D w udziestoczteroletnia M onika Lewin

sky bya niczym pd, na ktrym dokonano pnej aborcji, a nastpnie wyrzucono
na m ietnik seksualnego perm isyw izm u, fem inistki za kolejny raz odw rciy
gowy i udaway, e tego nie widz, poniew a jej spraw a nie pasow aa ani do ich
planw, ani do tego, co gosiy.
Fem inistki nalece do warstwy opiniotwrczej uznay, e Clinton posta
wi je w wyjtkowo niewygodnej dla nich sytuacji. Felietonistka Ellen G oodm an
dzielnie staraa si stawi czoa faktowi, e jej ulubiony polityk dopuci si czynw,
ktre w przypadku, gdyby popeni je kto z przeciwnej strony sceny politycznej, by
yby wystarczajcym pow odem dokonania na nim publicznego linczu. Postawia wic
tez, e od czasu przesucha w sprawie C larencea Thomasa Amerykanie stali si
bardziej wysublimowani m oralnie. Chciaa przez to powiedzie, e przestali uwa
a, i ycie pryw atne i publiczne pow inny by ze sob zgodne. M ary Ivins, kolejna
dziennikarka-fem inistka, niezbyt skonna do relatywizowania i ubolewajca nad
feministycznym brakiem zasad, uja rzecz prociej: Nie uwaam, aby ycie seksualne
prezydenta miao co wsplnego z wykonywan przez niego prac. O ile w przypadku
Billa Clintona p o d znakiem zapytania stoi nie jego inteligencja, lecz uczciwo, w wy
padku M ary Ivins jest dokadnie odwrotnie. Za spraw otum anionej warstwy opi
niotwrczej i zakamanych politykw, ktrzy wykorzystywali j dla realizacji swych
celw, rewolucja seksualna przysporzya krajowi powanych problemw, a jednym
z nich byo wyzwolenie seksualne. Naruszenie moralnoci, tkwice w istocie rewolucji
seksualnej, stao si rdem powanego kryzysu politycznego.
O rodkiem w spom nianego kryzysu politycznego by oczywicie prezydent
C linton, kt ry sam go wywoa. Jedynym dla pocieszeniem m oga by tylko
w iadom o, e w swojej postaw ie nie by odosobniony. W cigu m inionych
trzydziestu lat rew olucja seksualna zepsua nie tylko jego, ale wikszo przedsta
wicieli w arstw y opiniotw rczej. Dziki tem u m g liczy na dekadentyzm tych,
ktrych praca polegaa na relacjonow aniu albo kom entow aniu tego, co robi i jak
si zachowywa. Najlepszy artyku na ten tem at ukaza si w Boston Globe,
a napisaa go Patricia Sm ith, ktra by m oe nieopatrznie napom kna w nim
o tym , w jaki sposb niektrzy przedstaw iciele w arstw y opiniotw rczej zachow u
j si poza godzinam i pracy. Krtko po opublikow aniu artykuu Sm ith m usiaa
zwolni si z pracy, p o d o b n o dlatego, e w ikszo swoich historii po prostu
zmylia. We w spom nianym artykule jest na ten tem at aluzja: wszyscy m am y
jakie tajem nice. G dyby nom inow ano m nie do Sdu Najwyszego, m edia m iay
by uywanie. M iaam taki n iefortunny incydent z w cigniciem dziaki kokainy;
dla mojej druyny cheerleaderek skoczyo si to totaln kom prom itacj; fakt,
e rzeczywicie w cignam i to raczej gboko - i nie boj si tego przyzna...
A jest kto taki, kom u w jego yciu seksualnym nie zdarzyo si przespa i dzieli
ka z kim cakowicie nie z jego bajki? Kom u nie zdarzyo si przespa z kim
niepodanym we waciw ym czasie i podanym , ale w niewaciwej chwili, albo
z niepodanym i na dodatek w zupenie niewaciwej chwili? I, na lito bosk,
kom u nie zdarzyo si zaliczy szybkiego n u m erk u w w indzie w Sears Tower?40.

W ASZYN G TO N , 1992

695

Przesanie tego jest proste. W arstwa opiniotw rcza uczynia wyzwolenie

seksualne swoim kodeksem m oralnym . W tam tym czasie ludzie ci chyba jednak
nie pojm owali, e akceptujc wyzwolenie seksualne jako norm swoich zachowa,
bd musieli je rozpowszechnia i zaszczepia innym , jeszcze bardziej wpywowym
osobom ni oni sami, nie chcc naraa si na szanta albo zarzut hipokryzji. Ci,
ktrzy upraw iali seks w w indach, s niczym m ieszkacy szklanego dom u rzuca
jcy w nim kam ieniam i. Takie zachow ania skutkuj rw nie tym , e niewiele nas
ju m oe oburzy. Tego rodzaju ludzie nie bd pisywali artykuw dom agajcych
si ustpienia ze stanow iska prezydenta za to, e dopuci si czynw niem oral
nych, ktrych oni rw nie si dopuszczaj. Prom ow anie wyzwolenia seksualnego
ley w interesie klasy rzdzcej, gdy jest to sposb na um ocnienie jej w adzy
Ludzie dopuszczajcy si takich zachow a s otu m an ien i i ogupiali, niezdolni
przeciwstawia si naruszeniom ani praw a m oralnego, ani wieckiego, poniew a
s w spodpow iedzialnym i uczestnikam i tego sam ego spisku.
Podobny rodzaj szantau w ystpuje czsto w yciu publicznym i nie d o
tyczy tylko jednostek, lecz caych zbiorowoci. Demos, jak zwykle, nie ogarn
i nie zrozum ia wszystkich konsekw encji politycznych, wynikajcych ze sprawy
Lewinsky. Przekonano go, e wybaczajc prezydentow i jego naganne zachow ania
seksualne, sam rw nie uzyska p o d o b n wolno, pozbaw ion m oralnych ogra
nicze. W rzeczywistoci byo jed n ak dokadnie odw rotnie. Prezydent C linton
m g sobie pozwoli, eby postpow a jak biedny biay prostak, poniew a nalea
do w arstw y rzdzcej, a jednym ze zudze, ktre ludzie ci uwielbiaj tworzy,
jest wm aw ianie nam , e s dokadnie tacy sami, jak my. To oczywicie niepraw da.
Nie s podob n i nam , gdy s potni i bogaci. Dlatego, kiedy nakaniaj lud, aby
am a prawo m oralne w im i jakiego iluzorycznego wyzwolenia, w rzeczywistoci
go zniewalaj.
Dlaczego tak si dzieje? To proste. Praw o m oralne to jedyna ochrona u b o
gich, gdy demos nie jest bogaty, ani potny. Jedyn jego obron przed grabie
ze strony bogatych i potnych jest prawo, czyli praw o m oralne, oraz oparte na
nim praw o wieckie. Jeeli demos odrzuca praw o m oralne, tw orzy spoecze
stwo, w ktrym jedynym w yznacznikiem dob ra i za jest pragnienie. Taki wiat
jednak, bez wzgldu na to, co myli o nim demos, nie jest demokratyczny, poniewa
tam , gdzie brak m oralnego adu, pragnienia potnych i m onych zawsze trium fuj
nad pragnieniam i biednych i sabych. Lekcja, jak daa n am sprawa Roe vs. Wade,
jest prosta: p ragnienia m onych s w aniejsze ni ycie sabych. To sam o odnosi
si do sfery polityki. wiat wyzwolony z m oralnoci to wiat, w ktrym bogaci
dostaj wszystko, czego zapragn.
Tak wic demos pobdzi, gdy nie rozum ia, e wiat bez m oralnoci jest
wiatem dw ubiegunow ym , podzielonym n a dwie warstwy: biedakw i monych.
Lud zm anipulow ano, aby p o p ar rew olucj seksualn, obiecujc m u, e bdzie
m g robi, co zechce. Kiedy to si stao, dow iadczy chwilowego uczucia upoje
nia, po ktrym przyszed okres speniania wszelkich m oliwych fantazji. D opiero
pniej nadesza chwila otrzew ienia, kiedy w gowach ludzi zrodzia si myl:

RO ZD ZIA 21.

696

Skoro ja m og robi z innym i, co chc, oni m og robi to sam o ze m n. W tedy

zaczlimy sobie uw iadam ia, dlaczego n aturaln konsekwencj seksualnego wy
zwolenia jest horror.
O glna anarchia, do ktrej doprow adzio seksualne wyzwolenie, jest funk
cj wadzy. Tam, gdzie brak m oralnoci, m oni zawsze unik n kary za morderstwo,
gdy ich pragnienia s najwaniejsze, a jedynym wyznacznikiem dobra i za staje si
potga i wadza. Tak wic albo sia staje si praw em , albo uznajem y nadrzdno
zasad m oralnego porzdku, ktry nie m y stworzylimy. Trzeciej drogi nie ma. Jeeli
demos odrzuca porzdek m oralny, jest to ipso facto gw arancj jego zniewolenia,
gdy demos ipso facto nie jest ani bogaty, ani potny, po prostu dlatego, e jest
tym , czym jest. W ten sposb wyzwolenie seksualne staje si form politycznej
kontroli, o czym dobitnie wiadczy druga kadencja rzdw adm inistracji Clintona.
Lud, ktry przez wszystkie te lata karm i si papk pync z ekranw tele
wizorw, myli, e naley do tej samej klasy, co ludzie, ktrzy nim rzdz. Wierzy,
e m a takie sam e przywileje, jak oni. Ale to niepraw da. wiat, w ktrym wadca
jest nagradzany za to, e kam ie, to wiat, w ktrym jego poddanych karze si
za m w ienie prawdy. O tym wanie bolenie przekonaa si Linda Tripp. Na tym
wiecie jedyn obron biedakw bdzie zawsze praw o m oralne funkcjonujce jako
cz praw a wieckiego. Porzdek m oralny to rw nie jedyna droga i sposb, aby
nard zagw arantow a sobie nalene m u prawa. Jeli bow iem porzdek w zostaje
zniszczony, jedyn rzecz, ktr m ona zaproponow a w jego miejsce, jest sia
- ona za stanow i dom en udzi bogatych i potnych. W Trojlusie i Kressydzie
A gam em non m w i o wiecie, w ktrym nie m a rangi, czyli o takim , w ktrym
nie istnieje porzdek - moralny, polityczny czy muzyczny. W tym wiecie syn wy
rodny ojcu m ier zgotuje, gdy dobro i zo zastpia sia:
N aczelnym praw em bdzie tylko sia,
Praw dziw e praw o a take bezprawie,
(Ktrych rozjemc w ich odw iecznej walce
Jest sprawiedliwo) strac swe imiona,
A po nich przyjd zie kres sprawiedliwoci.
Bo wwczas ka d y uw ierzy w sw si,
Co zrodzi dz, a d za pragnienie,
Ktre si stanie w szystkoernym w ilkiem ;
On za, zerany d z i pragnieniem ,
Bdzie wokoo er dla siebie wszy,
A w kocu z godu i sam siebie pore*.

Jeeli dobro i zo utraciy znaczenie, pozostaje tylko sia. W wiecie przez

ni rzdzonym bogaci bd nagrodzeni za swoje wystpki, biedni za karani za ich
cnoty. Lekcja, jak pow innim y w ycign z prezydentury Clintona, procesu O.J.
Simpsona, w yroku w sprawie Roe vs. W ade i rewolucji seksualnej, ktra w yniosa
*

William Shakespeare, Trojlus i Kressyda, akt I, scena 3, tum . J. Limon, W. Zawistowski.

W A SZYN G TO N , 1992

697

obecny reim do wadzy, jest prosta: bogaci i potni m og unikn kary za m o r

derstwo. Demos nie protestuje, gdy jest zbyt otpiay i otumaniony, aby zrozumie,
e wyzwolenie seksualne jest form politycznej kontroli.
W g ru d n iu 1998 roku Izba R eprezentantw wszcza procedur usunicia
prezydenta z urzd u za popenienie krzywoprzysistwa. Z anim do tego doszo,
C linton w ykorzysta wszystkie dostpne m u siy i rodki, eby zm obilizow a
zw olennikw seksualnego perm isyw izm u, w idzc w tym sposb na zachow anie
urzdu. Jego polityka od samego pocztku, gdy tylko obj stanowisko i znis
ograniczenia aborcji oraz um oliw i hom oseksualistom sub w wojsku, bya po
prostu prom ow aniem seksualnej rewolucji. W spiera j z oczywistych, osobistych
powodw, ale rw nie dlatego, e lepiej ni jakikolw iek inny prezydent rozum ia,
i seksualny perm isyw izm m oe wykorzysta dla wasnych politycznych korzyci.
Poniew a w znacznej czci finansowego wsparcia udzielao m u Hollywood, w ie
dzia rwnie, e n ar d wydajcy na pornografi m iliardy dolarw rocznie nie
zareaguje powszechnym oburzeniem , a tym bardziej gniewem, dlatego e prezydent
Stanw Zjednoczonych odegra w G abinecie O w alnym scenk rodem z filmw
porno. C linton bardzo stara si zjednyw a sobie hom oseksualistw i by pierw
szym prezydentem , ktry wygosi do nich przem w ienie - w tym przypadku do
przedstawicieli K am panii na rzecz Praw Czowieka. C linton doszed do wadzy,
udzielajc p o parcia ich ideologii i nie m ia zam iaru tego zm ienia z pow odu
skandalu wok jego rom ansu z M onik Lewinsky.
10 w rzenia Salon M agazine, dziennik, k t ry podczas trw ania procedury
im peachm entu przyj na siebie rol organu adm inistracji Clintona, poda in
form acj, e adm inistracja w celu utrzym ania w adzy jako jedn z m oliwoci
dziaania bierze p o d uwag realizacj tak zwanego scenariusza Sdnego D nia.
w scenariusz to straszliw y A rm agedon, gdy osobiste grzeszki wszystkich
- republikanw , dem okratw , dziennikarzy zostan ujaw nione w przypadku w y
cignicia na forum publiczne zdrad m aeskich Clintona. Kilka dni pniej
Salon, zgodnie z zapowiedzi, rozpocz realizacj scenariusza Sdnego Dnia,
opisujc rom ans, ktry trzydzieci lat wczeniej m ia H enry Hyde, przew odni
czcy kom isji sdowej, ktra rozpatryw aa spraw usunicia prezydenta z urzdu.
Wszyscy zostan ukarani. To bdzie totalna katastrofa - pow iedzia H enry Jaffe,
dziennikarz Salon M agazine
Kiedy C linton odm w i odejcia ze stanow iska, dziennikarze nie m ieli in
nego wyjcia, ja k tylko go poprze - zna przecie ich seksualne grzeszki. Kiedy
trw a skandal wok sprawy Lewinsky, Toni M orrison nazwaa Clintona pierwszym
czarnym prezydentem USA, sugerujc tym sam ym , e wszyscy czarni to seksualni
degeneraci. M niej wicej w tym sam ym czasie A lan Dershow itz z W ydziau Prawa
U niw ersytetu H arvarda oznajm i, e ci, ktrzy w ierz w wyzwolenie seksualne,
m usz poprze C lintona, w przeciw nym bow iem razie czeka nas praw icow y
zam ach stanu. Stopniowo, kiedy liczba zarzutw stawianych prezydentow i ro
sa, w postaw ie rodow isk opiniotw rczych daa si zauway subtelna zmiana.
M aureen Dow d, ktrej po zm ianie frontu w sprawie C lintona przyznano N agrod

698

RO Z D Z IA 21.

Pullitzera, jest tego d obrym przykadem . D ow d tydzie po tygodniu krytykow aa

prezydenta jako sam olubnego gupka. W licie do zw olennikw C lintona doktor
James D obson cytowa nawet fragm enty artykuw Dowd, traktujc je jako dow d
na wrogie nastaw ienie prasy. Pniej, gdy ukaza si rap o rt Starra, a dow ody prze
ciwko C lintonow i stay si niepodw aalne, D ow d nagle zm ienia zdanie i zam iast
prezydenta, zacza atakowa prokuratora. W ygldao to tak, jakby pies dobieg
do koca smyczy i poczu szarpnicie obroy. Dlaczego? By moe chodzio o to,
e w tedy stao si jasne, e ta gra toczy si o napraw d ogrom n stawk. O d m
wiwszy odejcia z urzdu, C linton uczyni ze spraw y Lewinsky rodzaj referen
dum w sprawie rew olucji seksualnej. Nie zam ierza ju siedzie cicho i zbiera
cigi. Przysza pora, eby zewrze szeregi i broni tego, co uosabia sob Clinton.
O d publikacji rap o rtu Starra upyny nie dni, ale godziny, a D ow d zaatakowaa
prokuratora z tak sam zajadoci, z jak wczeniej rzucaa si na prezydenta.
C linton ocali skr, gdy swoje polityczne w padki przykry paszczykiem seksu
alnego wyzwolenia. Gos oddany przeciw ko n iem u by teraz gosem przeciwko
latom szedziesitym oraz w szystkiemu, czym byy one dla lewicowo-liberalnej
inteligencji. M aureen D ow d pow iedziaa sobie: M ciwy prokurator-ew angelik
chyba nie pom yli naw et, e jego bezlitosna nagonka jest odrzucana przez nard.
Wydaje si, e postanow i sobie nie tylko obali prezydenta, lecz take przekreli
lata szedziesite i przyw rci czarno-biay kodeks moralny, ktry obowizywa,
przed dekad seksu, drgw i uchylania si od p o b o ru 41.
A nthony Lewis pow iedzia m niej wicej to samo. Jego zdaniem , niezaleny
prokurator doprow adzi do fundam entalnej odm iany politycznego kursu tego
kraju, skutecznie zm ieniajc w yniki dw ch ostatnich elekcji. To by coup d e ta t*2.
Atak na Clintona m iaby potne konsekwencje dla naszej polityki. Lewis wylicza
nastpnie owe konsekw encje, a wszystkie one wi si z seksualn rewolucj:
W spraw ie aborcj i dono by d o w prow adzenia w ielu nowrych ogranicze, w tym
take uchw alenia naw et zakazujcej jej popraw ki do konstytucji. A podejm ow anie
spraw zw izanych z yciem seksualnym raczej si n a tym nie skoczy. Uchwali si
ustaw ograniczajc am erykask p o m o c dla dziaa podejm ow anych na caym
wiecie w spraw ie kontroli uro d ze . K olejnym celem stan si oglnokrajow e u re
gulow ania zapew niajce rw ne traktow anie hom oseksualistom . Praw o zab ran ia
jce dotow ania nieprzyzw oitej sztuki zostanie rozszerzone na inne dziedziny43.

O prcz spoecznoci czarnych, najzagorzalszym zw olennikiem C lintona

byo H ollyw ood, ktre, p o d o b n ie ja k czw arta w adza, nie cofno m u swego
poparcia. M arshall H erskovitz, zw olennik dem okratw i producent serialu te
lewizyjnego Thirtysomething stwierdzi, e skandal [w sprawie Lewinsky] jest
praw dziw ym referendum w sprawie m oralnoci seksualnej w tym kraju44. Zanim
na pocztku 1999 roku w senacie doszo do glosow ania w sprawie C lintona, spe
cjalici od ksztatow ania opinii publicznej okazali si tak gboko oddani kultowi
D ionizosa, e byli gotowi w yrzuci na m ietnik rzdy praw a, byle tylko nikt im go
nie odebra. I dokadnie to sam o zrobi senat. N a pocztku 1999 roku senat oddali

W A SZYN G TO N , 1992

699

oskarenie prezydenta C lintona o cikie przestpstw a albo przewinienia, czym da

jawny dow d tego, e trzydzieci lat seksualnego wyzwalania nie poszo na m arne.
Seksualny perm isyw izm ju od trzech dekad depraw ow a ludzi, a to oznaczao, e
ci, ktrzy go sobie przyswoili, opow iedz si za C lintonem jako gw arantem tego,
e nadal bd m ogli folgowa am oralnym , seksualnym zachciankom - naw et
gdyby to m iao oznacza odrzucenie rzdw praw a i zaakceptowanie politycznego
zniew olenia jako ceny, ktr trzeba paci za seksualne wyzwolenie. Podejm ujc
tak a nie in n decyzj w tej sprawie, Senat ostatecznie zakoczy am erykaski
eksperym ent z zorganizow an wolnoci. Ojcowie zaoyciele zawsze ostrzegali,
e am erykaska konstytucja nie bdzie funkcjonow aa, jeeli - jak powiedzia John
A dam s - zabraknie ludzi m oralnych. Kryzys wyw oany przez spraw C lintona
dowid, e m ia racj. rodkw zaradczych przew idzianych w Konstytucji w przy
padku dopuszczenia si cikich przestpstw albo przew inie, m im o przytacza
jcych dow odw w iny prezydenta nie sposb byo zastosowa, poniew a C linton
zrobi z siebie gw aranta seksualnych w ystpkw obywateli, a Senat, od trzydziestu
lat odpow iednio w arunkow any, uw ierzy m u i postanow i nie siga po rodki,
ktre w takiej sytuacji przew idyw aa Konstytucja. W ten sposb rzdy prawa,
ktre od zawsze byy dum A m erykanw , zastpione zostay kultem D ionizosa
jako religi narodow . Kiedy to si stao, przedstaw iciele czwartej wadzy wydali
potne w estchnienie ulgi, a poniew a zalepiaa ich w asna rozpusta, nie dostrze
gli wszystkich konsekw encji decyzji, ktr podj Senat. Nasi zm arli przodkow ie
zdawali sobie z nich spraw, ale naw et gdyby niczym azarz powstali z m artw ych,
nic nie wskazuje na to, e przyw dcy kraju posuchaliby ich ostrzee. Dwiecie
lat przed w ydaniem przez am erykaski Senat decyzji w sprawie Clintona E dm und
Burk napisa:
Spoeczestw o nie m oe istnie, o ile gdzie nie jest u stanow iona sia k o n tro lu
jca wol i pragnienie; a im jest sabsza w czow ieku, tym silniejsza m usi by poza
nim . O dw ieczny stan rzeczy stanow i, e ludzie pozbaw ieni sam okontroli nie m og
by w olni. Ich nam itno ci w ykuw aj dla nich kajdany45.

PRZYPISY
Wstp
1 John Heidenry, W hat Wild Ecstasy: The Rise and Fall o f the Sexual Revolution, New
York: Simon & Schuster, 1997, s. 12.
2 Ibid., s. 405.
3 w. Augustyn, Pastwo Boe, tum. ks W. Kubicki, Kty 2002, s. 20
4 Marquis de Sade, Justine, Philosophy in the Bedroom, & Other Writings, compiled and
translated by Richard Seaver and Austryn W ainhouse, New York: Grove Press, 1965,
s. 315 [wyd. pol. D.A.F. de Sade, Justyna czyli nieszczcia cnoty, tum . M. Bratu, d
1987],
5 Ibid.
6 w. Augustyn, Wyznania, tum . Z. Kubiak,Warszawa 1978, s. 31,

Cz I
1 Richard van Duelmen, Der Geheimbund der Illuminaten, Stuttgart: From m ann-H olzbooog, 1975, s. 25.
2 A. Barruel, Memoirs Illustrating the History o f Jacobinism, Fraser, Mich.: Real View
Books, 1995, s. 648.
3 Van Duelmen, s. 71-72.
4 Por. P-H. DHolbach, System przyrody czyli prawa wiata fizycznego i moralnego, tum.
K. Szaniawski, 1.1, Warszawa 1957, s. 7 10.
5 M anfred Agethen, Geheimbund und Utopie: Illuminaten, Freimaurer und deutsche Spaetaufklaerung: M it einem Geleitwort von Eberhard Schmitt, Mnchen: R. O ldenbourg
Verlag, 1984, s. 106.
6 DHolbach, s. 53-55.
7 Ibid., s. 61-62 [ostatniego zdania brak w polskim przekadzie - przyp. red.].
8 Van Duelmen, s. 112.
5 Ibid., s. 127.
10 Agethen, s. 192.
11 Van Duelmen, s. 92.
12 Ibid., s. 122.
13 Ibid., s. 95.

Rozdzia 2
1 Francine du Plessix Gray, A t Home with the Marquis de Sade, New York: Simon &
Schuster, 1998, s. 316.
2 Maurice Lever, Sade: A Biography, New York: Farrar, Strauss, Giroux, 1993, s. 343.
3 Ibid., s. 340.
4 Sade, s. 544 (tum . M. Bratu).

5 Ibid., s. 124.
6 Sallie Tisdale, Talk Dirty to Me: An Intimate Philosophy o f Sex, New York: AnchorBooks, 1994, s. 281.

PRZYPISY
Wstp
1 John Heidenry, W hat Wild Ecstasy. The Rise and Fall o f the Sexual Revolution, New
York: Simon & Schuster, 1997, s. 12.
2 Ibid., s. 405.
3 w. Augustyn, Pastwo Boe, tum. ks W. Kubicki, Kty 2002, s. 20
4 Marquis de Sade, Justine, Philosophy in the Bedroom, & Other Writings, compiled and
translated by Richard Seaver and Austryn W ainhouse, New York: Grove Press, 1965,
s. 315 [wyd. pol. D.A.F. de Sade, Justyna czyli nieszczcia cnoty, tum. M. Bratu, d
1987],
5 Ibid.
h w. Augustyn, Wyznania, tum. Z. Kubiak,Warszawa 1978, s. 31,

Cz I
1 Richard van Duelmen, Der Geheimbund der llluminaten, Stuttgart: From m ann-H olzbooog, 1975, s. 25.
2 A. Barruel, Memoirs Illustrating the History o f Jacobinism, Fraser, Mich.: Real View
Books, 1995, s. 648.
Van Duelmen, s. 71-72.
J Por. P-H. DHolbach, System przyrody czyli prawa wiata fizycznego i moralnego, tum.
K. Szaniawski, 1.1, Warszawa 1957, s. 7-10.
' M anfred Agethen, Geheimbund und Utopie: llluminaten, Freimaurer und deutsche Spaetaufklaerung: M it einem Geleitwort von Eberhard Schmitt, Mnchen: R. Oldenbourg
Verlag, 1984, s. 106.
DHolbach, s. 53-55.
7 Ibid., s. 61-62 [ostatniego zdania brak w polskim przekadzie - przyp. red.].
s Van Duelmen, s. 112.
9 Ibid., s. 127.
Agethen, s. 192.
11 Van Duelmen, s. 92.
12 Ibid., s. 122.
13 Ibid., s. 95.

Rozdzia 2
1 Francine du Plessix Gray, A t Home with the Marquis de Sade, New York: Simon &
Schuster, 1998, s. 316.
2 Maurice Lever, Sade: A Biography, New York: Farrar, Strauss, Giroux, 1993, s. 343.
3 Ibid., s. 340.
J Sade, s. 544 (tum. M. Bratu).
5 Ibid., s. 124.
* Sallie Tisdale, Talk Dirty to Me: An Intimate Philosophy o f Sex, New York: AnchorBooks, 1994, s. 281.

PR ZYP ISY

702

7 Sade, s. 201.
8 Aldous Huxley, Ends and Means: An Inquiry into the Nature o f Ideals and into the M eth
ods Employed fo r Their Realization, New York & London: H arper & Brothers Publish
ers, 1937, s. 314.
9 Gray, s. 170.
10 Ibid., s. 148.
11 Sade, Justyna, s. 125.
12 Ibid., s. 127-128.
13 Huxley, s. 315.
14 Lever, s. 351.
15 Ibid., s. 421
16 Gray, s. 316.
17 Lever, s. 382.
18 Ibid., s. 387.
19 Ibid., s. 415.
20 Ibid., s. 397.
21 Ibid., s. 402.
22 Ibid., s. 430.
23 Ibid., s. 430.

Rozdzia 3
1 William Godwin, Enquiry concerning Political Justice, New York: H am m ondsw orth
Penguin, 1985, s. 11.
2 Ibid., s. 14.
3 Mary Wollstonecraft, A Vindication o f the Rights o f Men with a Vindication of the Rights
o f Woman and Hints, Cambridge: Cambridge University Press, 1995, s. 28.
4 Mary Wollstonecraft, Collected Letters o f M ary Wollstonecraft, Ithaca, N.Y.: Cornell
University Press, 1979, s. 36.
5 Ibid., s. 33.
6 William St. Clair, The Godwins and the Shelleys: The Biography o f a Family, New York:
W.W. N orton & Co., 1989, s. 44.
7 William Godwin, Memoirs o f Mary Wollstonecraft, New York: Greenberg Publisher,
1927, s. 184.
8 Wollstonecraft, Letters, s. 38.
9 William Godwin, Memoirs o f the Author of a Vindication of the Rights of Woman, New
York: Garland Publishing, Inc. 1974, s. 10.
10 Claire Tomalin, The Life and Death o f Mary Wollstonecraft, New York: Harcourt, Brace,
Jovanovich, 1974, s. 119-20.

Rozdzia 4
1
2
3
4
5
5
7
8
9
111
11
12
13
14
15

Wollstonecraft, Letters, s. 225.

Ibid.
St. Clair, s. 81.
Godwin, Political Justice, s. 7-8.
Ibid., s. 12.
Lever, s. 440.
Godwin, Memoirs, s. 103.
Claire Tomalin, The Life and Death o f Mary Wollstonecraft, New York: H arcourt Brace
Jovanovich, 1974, s. 123.
Wollstonecraft, Letters, s. 40.
Godwin, Memoirs, s. 116.
Lever, s. 448.
Wollstonecraft, Letters, s. 236.
Ibid.
St. Clair, s. 105.
Tomalin, s. 185.

PRZYP ISY
16
17
18
Iv
2.1
21
22
23
24
25
26
27
28
2J
311
31
32
33

703

Ibid., s. 185.
Ibid., s. 189.
Wollstonecraft, Letters, s. 263.
Ibid., s. 273.
Ibid., s. 289.
Ibid., s. 291.
Ibid., s. 321.
Ibid., s. 321.
Ibid., s. 322.
Lever, s. 476.
Sade, s. 315.
Ibid., s. 316.
D.A.F. Sade, Francuzi, jeszcze jeden wysiek, jeeli chcecie sta si republikanami, tum.
Jerzy Lisowski, Twrczo, 12, 1970, s. 96.
Ibid., s. 96.
Bernard Berelson, M orris Janowitz (eds.), Public Opinion and Communication, Glen
coe: Ih e Free Press, 1950, s. 4.
Ibid.
E. Michael Jones, Monsters from the Id, Dallas: Spence, 2000.
Wollstonecraft, Letters, s. 47.

Rozdzia 5
1 A. Barruel, Memoirs Illustrating the History o f Jacobinism, Fraser, Mich.: Real View
Books, 1995, s. xix.
2 Daniel Pipes, Conspiracy: How the Paranoid Style Flourishes and Where it Comes From,
New York: The Free Press, 1997, s. 74.
3 Barruel, s. 209.
4 Ibid.
3 Lever, s. 497.
" Ibid., s. 503.
7 Ibid., s. 529.
K Ibid., s. 530.
9 Ibid., s. 525.
1.1 Ibid.
" Ibid.
12 Ibid., s. 556.

Rozdzia 6
1
2
3
4
5
"
7
8
11
10
11
12
13
14
13

St. Clair, s. 315.

Ibid., s. 321.
Ibid., s. 194.
Richard Holmes, Shelley: The Pursuit, s. 44-45.
Holmes, s. 46.
Barruel, s. 13.
Ibid., s. 17.
Holmes, s. 47.
Ibid., s. 52.
Barruel, s. 463.
Ibid.
Holmes, s. 103.
Ibid., s. 122.
Ibid., s. 126.
Ibid., s. 209.
Geoffrey Matthews (ed.), The Poems o f Shelley, London: Longman, 1989, s. 311, wers 18
i n.
1 Ibid. s. 322, wers 64 i n..

P R Z Y P IS Y
18

Ibid., s. 339, wers 193 i n.

Ibid., s. 391 i n.
20
Ibid., s. 354. wers 62 i n.: Wszystko jest wolne od trwogi: czowiek utraci/swj straszliwy
przywilej i staje/rwny pomidzy rwnymi: szczcie/i Nauka, cho pno, rozwietlaj
ziemi/pokj raduje rozum, zdrowie leczy ciao;/choroba i przyjemno ju nie cho
dz w parz e/rozum i namitno ju ze sob nie walcz;/oswobodzone, na ziemi zsyaj/
wszystkie podlege im moce, i bero/ ogromnego krlestwa przejmuj;/ a kady ksztat
i materii posta /si jej le wszechwadzy umysu,/ktry z jej mrocznej skarbnicy klejnot
prawdy bierze/ aby swj raj pokoju przyozdobi./O szczliwa Ziemio, urzeczywistnio
ne Niebol/odrzucia nieuprawnion moralno,/Nie pta ju namitnoci nieulkych
skrzydel./ani Boga pitnem nie niszczy rozum u./ wwczas szczsne wzburzenie pewnie
zadziaao/rozum si uwolni; cho namitno dzika przez krte doliny i ki drzewami
otulone popyna./plotc girland najdziwniejszych kwiatw/jednak jak pszczoa ktra
do krlowej wraca,/najpikniejszymi czoo siostry ozdobia,/a ona, agodna i rozumna,
ucaowaa figlarne dzieci / ktre ju nie dry przed zamanym kijem.
21
Ibid., s. 354, wersy 76-86. Wtedy, owa sodka niewola, ktra jest wolnoci sam/
i najsubtelniejsz wizi uczucia krpuje pokrewne ludzkich dusz skonnoci,/nie p o
trzebuje kajdan tyraskiego prawa;/Owe delikatne i niemiae drgnienia/ z pierwotnej
skromnoci natury wyrosy,/i z niezachwian wiar odsoniy/jej witajcej mioci ro
snc tsknot,/niewymuszon md i samolubn czystoci/ t cnot tanio cnotli
wych,/ktrzy pyszni si sob nieczuli, ozibli.
22
Ibid., s. 360.
23 Sade, s. 605.
24
Matthews, s. 368.
25
Ibid., s. 370.
26
Ibid., s. 372-73.
27
Ibid., s. 409.
19

28
29
30
31
32
33
34
35
36
37

38
39
40

Ibid., s. 415.
Ibid., s. 416-17.
St. Clair, s. 366.
Barruel, s. 209.
Ibid., s. 74.
Ibid., s. 56.
Ibid., s. 833-34.
Ibid., s. 820.
Lester G. Crocker, Natur and Culture: Ethical Thought in the French Eniightenment,
Baltimore: The Johns Hopkins Press, 1963, s. 328.
Barruel, s. 115.
Ibid., s. 400.
Ibid., s. 401.

41
42
43

44

Ibid., s. 418.
Fryderyk Nietzsche, Narodziny Tragedii z Ducha Muzyki, cyt. za: http://filozofiauw.
wdfiles.com /local--files/teksty-zrodlow e/N ietzsche% 20N arodziny% 20Tragedii% 20
z%20Ducha%20Muzyki.pdf
Barruel, s. 773.

45
46

Ibid., s. 419.
Ibid., s. 449.
48
Ibid., s. 454.
49
Ibid., s. 623.
50
Ibid.
51 Emily W. Sunstein, Mary Shelley: Romance and Reality, Boston: Little, Brown, & Co,
1989, s. 343.
52
Sunstein, s. 370.
47

P R ZYP ISY

705

Rozdzia 7
1 Boris Sokoloff, The Mad Philosopher Auguste Comte, W estport, Conn.: Greenwood
Press, Publishers, 1961, s. 77.
2 Sokoloff, s. 147-48.
3 Dietrich E. Franz, Saint-Simon, Fourier, Owen: Sozialutopien des 19. Jahrhunderts, C o
logne: Pahl-Rugenstein, 1988, s. 73.
4 Pisaem o tym w innej publikacji: Dionysos Rising: The Birth o f the Cultural Revolution
out o f the Spirit o f Music, San Francisco: Ignatius, 1994.
5 Richard Noll, The Aryan Christ: The Secret Life o f Carl Jung, New York: Random House,
1997, s. 71.

Cz II
Rozdzia 1
'

2
3

4
5
6
7
s
9

James Billington, Fire in the Minds o f Men, New York: Basic Books, 1980, s. 99 [wyd.
poi. Ponce umysy. rda rewolucyjnej wiary, tum. I. Szuwalska, Wektory, Wrocaw
2012, s. 116],
Nesta Webster, World Revolution: The Plot against Civilization, Boston: Small, Maynar
Company, 1921, s. 307.
Johannes Rogalla von Biberstein, Die These von Verschwoerung 1776-1945: Philosophen,
Freimaurer, Juden, Liberate und Sozialisten als Verschwoerer gegen die Sozialordnung,
Frankfurt/M : Peter Lang, 1976, s. 160.
Biberstein, s. 194.
Ibid.
Biberstein, s. 195.
Papie Leon XIII, encyklika Humanum Genus, s. 7.
H umanum Genus, s. 11-12.
Ibid., s. 11.

Rozdzia 2
1 Kerry W. Buckley, Mechanical Man: John Broadus Watson and the Beginnings o f Behav
iorism, New York: The Guilford Press, 1989, s. 29.
2 Ibid., s. 31.
3 Ibid., s. 178.
4 David Cohen, /. B. Watson: The Founder o f Behaviorism, Boston and London: Routledge & Kegan Paul, 1979, s. 135.
5 Buckley, s. 93.
6 Ibid., s. 85.
7 Ibid., s. 45.
8 Ibid., s. 74.
9 Ibid., s. 73.
10 Ibid., s. 120.
11 Ibid., s. 121.
12 Ibid.
13 J.B. Watson, Behaviorism, New York: W. W. N orton company, 1930, s. 11.
14 Ibid., s. 269.
15 Ibid., s. 22.
16 Ibid., s. 26.
17 Ibid., s. 302.
18 Ibid. s. 26.
19 Buckley s. 84.
20 James H. Jones, Alfred C. Kinsey: A Public/Private Life, New York: W. W. N orton &
Company, 1997, s. 419-20.
21 Ibid., s. 419.

706

PR Z YP ISY

Rozdzia 3
1 C.G. Jung, Memories, Dreams, Reflections, New York: Vintage, 1961, s. 10.
2 Ibid.
3 E. Michael Jones, Degenerate Moderns: M odernity as Rationalized Sexual Misbehavior,
San Francisco: Ignatius Press, 1993, s. 153 i n.
4 Richard Noll, Aryan Christ, s. 91.
5 Ibid.
6 Peter Swales, Freud, Filthy Lucre, and Undue Influence, Review of Existential Psychol
ogy and Psychiatry, 23, 1997, s. 115.
7 Phyllis Grosskurth, The Secret Ring: Freuds Inner Circle and the Politics o f Psycho analy
sis, New York: Addison-Wesley Publishing Company, Inc., 1991, s. 47.
8 L.J. Rather, Disraeli, Freud, and Jewish Conspiracy Tlieories, Journal of the History
of Ideas, 1986, s. 117.
9 Grosskurth, s. 47.
10 Sigmund Freud, The Psychopathology o f Everyday Life, New York: W.W. N orton and
Co., 1965, s. 9.
" Rather, s. 119.
12 Freud, Psychopathology, s. 9-10.
13 Ibid., s. 14.
14 Fryderyk Nietzsche, Narodziny Tragedii z Ducha M uzyki, cyt. za: http://filozofiauw.
w dfiles.com /local--files/teksty-zrodlow e/N ietzsche% 20N arodziny% 20Tragedii% 20
z%20Ducha%20Muzyki.pdf
15 E. Fuller Torrey, Freudian Fraud: The Malignant Effect o f Freuds Tlwory on American
Thought and Culture, San Francisco: H arper Collins Publishers, 1992, s. 6.
16 Jeffrey Moussaieff Masson (ed.), The Complete Letters o f Sigmund Freud to Wilhelm
Fliess, 1887-1904, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1985, s. 371.
17 Ibid.
18 J.M. Roberts, The Mythology o f Secret Societies, s. 197.
19 Roberts, s. 193.
20 Barruel, s. 600.
21 Ibid., s. 419.
22 Ibid., s. 401.
23 Ibid., s. 402.
24 M anfred Agethen, Geheimbund und Utopie: Illuminaten, Freimaurer und deutsche
Spaetaufklaerung, M nchen: R. O ldenbourg Verlag, 1984, s. 210.
25 Ibid., s. 211.
lb Ibid., s. 189.
27 Barruel, s. 404.
28 Agethen, s. 210.
29 Ibid., s. 205.
30 Ibid., s. 212.
31 Ibid.
32 Barruel, s. 405.
33 Ibid., s. 432.
34 Richard Webster, Why Freud Was Wrong: Sin, Science, A nd Psychoanalysis, New York:
Basic Books, 1995, s. 336.

Rozdzia 4
1 E. Fuller Torrey, Freudian Fraud: The Malignant Effect o f Freuds Theory on American
Thought and Culture, New York: H arper Collins Publishers, 1992, s. 23.
2 Ibid., s. 24.
3 Ibid., s. 25.
4 Ibid.
5 Ibid., s. 28.
6 Ibid., s. 29.

P R ZYP ISY

707

7 Larry Tye, The Father o f Spin: Edward L. Bernays and the Birth o f Public Relations, New
York: Crown Publishers, 1998, s. 6.
8 Ibid., s. 7.
9 Ibid., s. 8.
10 Ibid.
11 Ibid., s. 9.
12 Ibid., s. 97.
13 Ibid., s. 107.
14 Ibid., s. 197.
15 Edward L. Bernays, Propaganda, New York: H. Liveright, 1928, s. 97.

Rozdzia 5
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Noll, s. 200.
Swales, s. 119.
Ibid., s. 129.
Lavinia Edmunds, His Masters Choice, Johns Hopkins Magazine, April 1988, s. 45.
Ibid. s. 42.
Ibid.
Ibid. s. 45.
Swales, s. 131.
Torrey, s. 18.
Ibid., s. 29.

Rozdzia 6
1 Ellen Chesler, Woman o f Valor: Margaret Sanger and the Birth Control M ovement in
America, New York: Simon & Schuster, 1992, s. 86.
2 Ibid., s. 91.
3 Ibid.
4 Ibid.
5 Ibid., s. 104.
6 Ibid., s. 133.
7 Ibid., s. 136.
8 Ibid., s. 97.
9 Ibid., s. 136.
10 Tye, s. 253.
11 Chesler, s. 193.
12 Ibid., s. 191.

Rozdzia 7
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Watson, Behaviorism, s. 41.

Buckley, s. 99.
Ibid., s. 97.
Ibid., s. 100.
Ibid., s. 97.
Walter Lippmann, Public Opinion, New York; Collier-Macmillan Ltd., 1922, s. 57-58.
Buckley, s. 99.
Ibid., s. 111.
Ibid., s. 82.
Ibid., s. 84.

Rozdzia 8
1 Alexandra Kollontai, The Autobiography o f a Sexually Emancipated Communist Wom
an, New York: Herder and Herder, 1971, s. 7.
2 Barbara Evans Clements, Bolshevik Feminist: The Life o f Aleksandra Kollontai, Bloom
ington: Indiana University Press, 1979, s. 252.

PR ZYP ISY

708
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49

Kollontai, Autobiography, s. 10-11.

Clements, s. 53.
Ibid., s. 58.
Cathy Porter, Alexandra Kollontai: The Lonely Struggle o f the Woman Who Defied Len
in, New York: Dial Press, 1980, s. 51.
Clements, s. 51.
Ibid.
Ibid.
Porter, s. 71.
Clements, s. 19.
Kollontai, Autobiography, s. 11-12.
Clements, s. 16.
Ibid.
Porter, s. 64.
Clements, s. 59.
Kollontai, Autobiography, s. 6.
Alexandra Kollontai, A Great Love, New York: W.W. N orton &Co, 1980, s. 75.
Ibid., s. 76.
Ibid., s. 92.
Ibid., s. 128.
Ibid.
Ibid., s. 109.
Ibid., s. 122.
Ibid.
Ibid.
Ibid., s. 124.
Ibid., s. 133.
Clements, s. 68.
Kollontai, Autobiography, s. 22.
Ibid., s. 73.
Clements, s. 118.
Porter, s. 297.
Clements, s. 134.
Ibid. s. 135.
Porter, s. 295.
Clements, s. 135.
Ibid.
Kollontai, Autobiography, s. 114.
Ibid., s. 79.
Ibid, s. 89.
Ibid., s. 40.
Farnsworth, s. 145.
Ibid., s. 151.
Ibid., s. 147.
Ibid., s. 155.
Clements, s. 172.
Ibid., s. 165.
Porter, s. 359.

Rozdzia 9
1 Max Eastman, Enjoyment o f Living, New York: H arper & Brothers Publishers, 1948,
s. 586.
2 Ibid.
3 Ibid.
4 Ibid., s. 360.
5 Ibid., s. 393.

PR ZYP ISY
6
7
8
9

Ibid.,
Ibid.,
Ibid.,
Ibid.,

s.
s.
s.
s.

709
363.
362.
380.
381.

10 /bid.

11 Ibid.

12 ft/d.
13 Ibid.

14 7b/d.
15 /bid.

16 Ibid.
/bid.
18 Ibid.

17

19 /bid.
2U /bid.

21 Ibid.
22 /bid.

23 Ibid.
24 /bid.
25 /bid.

26 Ibid.
27 /bid.

28 Ibid.

29

/b id .

Rozdzia 10
1 Tye, s. 19.
2 Edward L. Bernays, Crystallizing Public Opinion, New York: Liveright Publishing C or
poration, 1923, s. 101.
3 Ibid., s. 102.
4 Ibid., s. 121.
5 Christopher Simpson, Science o f Coercion: Communication Research and Psychological
Warfare J945-1960, New York: Oxford University Press, 1994, s. 15.
6 Tye, s. 98.
7 Edward L. Bernays, Propaganda, New York: Horace Liveright, 1928, s. 31.
8 Simpson, s. 18.
9 Tye, s. 95.
10 Bernays, Crystallizing, s. 150.

Rozdzia 11
1 John B. Watson, Psychological Care o f Infant and Child, New York W.W. N orton & C om
pany, Inc.: 1928, s. 14.
2 Buckley, s. 73.
3 Ibid., s. 124.
4 David Cohen, J.B. Watson: The Founder o f Behaviourism, Boston and London: Routledge & Kegan Paul, 1979, s. 250.
5 Cohen, s. 258.
6 Buckley, s. 115.
7 Ibid., s. 118.
8 Cohen, s. 251.

Rozdzia 12
1 David Bordwell, The Films o f CarTTheodore Dreyer, Berkeley: University of California
Press, 1981, s. 217.
2 Charlotte Wolff, Magnus Hirschfeld: A Portrait o f a Pioneer in Sexology, London & New
York: Q uartet, 1986, s. 70.

710

P R ZYP ISY

3 Christopher Isherwood, Christopher and His Kind 1929-1930, New York: Farrar, Straus,
Giroux, 1976, s. 34.
4 Wolff, s. 193.
5 Magnus Hirschfeld, Von einst bisjetzt: Geschichte einer homosexuellen Bewegug 18971922, Berlin: Verlag Rosa Winkel, 1986, s. 211.
6 Wolff, s. 196.
7 Isherwood, s. 26-27.
8 Joseph Nicolosi, Reparative Therapy o f Male Homosexuality, Northvale, N.J.: Jason A r
onson, 1991, s. 103.
9 Wolff, s. 432.
10 Scott Lively, Kevin Abrams, The Pink Swastika: Homosexuality in the N azi Party, Keizer,
Ore.: Founders Publishing Cors. 1995.
11 Erwin J. Haeberle, Swastika, Pink Triangle and Yellow Star - the Destruction o f Sexology
and the Persecution o f Homosexuals in Nazi Germany, The Journal of Sex Research 17,
no 3, s. 271.
12 Ibid.
13 Ibid., s. 273.
14 Ibid., s. 280.
15 Lively, s. 96.
16 Ibid.

Rozdzia 13
1 Daniel Pope, The Making o f Modern Advertising, New York: Basic Books, Inc., 1983,
s. 183.
2 Ibid., s. 258.
3 Ibid., s. 14.
4 Ibid., s. 76.
5 Ibid., s. 282.
6 Buckley, s. 133.

Rozdzia 14
1 Claude McKay, A Long Way from Home, New York: Arno Press and The New York
Times, 1969, s. 148.
2 Ibid., s. 149-50.
3 Wayne Cooper, Claude McKay: Rebel Sojourner in the Harlem Renaissance, a Biography,
Baton Rouge, La.: Louisiana State University, 1987, s. 9.
4 Ibid.
5 Ibid., s. 10.
6 Ibid., s. 14.
7 Ibid., s. 15.
8 Ibid., s. 28.
9 Ibid., s. 30.
10 Ibid., s. 65.
11 Ibid. s. 68.
12 Ibid. s. 69.
13 Ibid., s. 70.
14 Ibid., s. 73.
15 Ibid., s. 73.
16 Ibid., s. 75.
17 Ibid.
18 Claude McKay, Home to Harlem, Boston: N ortheastern University Press, 1987, s. 274.
19 Ibid., s. 263.
20 Cooper, s. 258.
21 McKay, Home, s. 265.
22 Ibid., s. 272.

P R ZYP ISY
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39

711

Cooper, s. 31.
McKay, Home, s. 300.
Ibid.
Ibid., s. 301.
McKay, A Long Way, s. 150.
Cooper, s. 169.
Ibid., s. 138.
McKay, A Long Way, s. 29.
Eastman, The Enjoyment o f Living, s. 419.
Eastman, Love and Revolution, s. 247.
Claude McKay, C orrespondence at the James Weldon Johnson collection at the Beineke
Library at Yale University, 25 lipca, 1919.
Cooper, s. 101.
Eastman, The Enjoyment o f Living, s. 438.
Eastman, Love and Revolution, s. 325.
Ibid. s. 338.
Ibid., s. 340.
Ibid., s. 341.

Rozdzia 15
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

11

12
13

14
15
16
17
18
19
20

Cooper, s. 172.
McKay, A Long Way from Home, s. 168.
Ibid., s. 170-71.
Cooper, s. 187.
McKay, A Long Way from Home, s. 230.
Ibid., s. 231.
Ibid.
Ibid., s. 234.
Cooper, s. 192.
McKay, A Long Way from Home, s. 231. Moja dusza to przez zaraz nawiedzone m ia
sto,/Gdzie wszdzie ndza trium fuje /Pene prnych nadziei i ludzkiej aoci./Dziwne
cierpienia ciche tu maj schronienie,/cieki spod ziemi wybijaj szlamem/I wstrtn
sw zawarto roznosz w zaukach./Krwioobieg jego blokuj./Trwa przed mioci,
nadziej, litoci zamknite, Moja dusza to przez zaraz nawiedzone miasto
... /Z
licznych jego fontann ju woda nie tryska;/W przekltych rurach wzbiera si ipieni,/
W rd naniesionego szlamu, mulastego brudu,/I szlocha w mikkim, pynnym ile,/I
ulic miasta wicej nie spukuje./W szystko w nim zapuszczone i od wewntrz zgnie,/
Czyste wody w kam ienne wysokie jego brzegi bij/Wciekle, lecz przebi si do we
w ntrz nie potrafi:/Zatkane fontanny wytrysn nie m og,/Pieni gniewnie po mulastym brudzie.
E. Michael Jones, Degenerate Moderns, s. 153 i n. Drczony poczuciem winy duchow
ny, w kluczowej scenie ksiki H aw thornea Szkaratna litera, jednoczenie ujawnia
i skrywa swj grzech, obnaajc pier na rynku, pod oson nocy.
McKay, A Long Way from Home, s. 229.
Ibid., s. 233-34. By czas, gdy szczliwe jak ptaki,/m alutkie dzieci miay si i w donie
klaskay;/a dobre wiatry w chm urach ich sowa syszay/iku ziemi na wszystkie szcz
liwe strony wiay, aby nie/t muzyk przez pola kwiatw pachnce./O, sodko w tam
tych czasach gosy dzieci brzm iay/zanim zatrute deszcze nastay.
Ibid., s. 244.
Ibid., s. 245.
Claude McKay, Banjo: A Story without a Plot, New York: H arcourt Brace Jovanovich,
Inc. 1929, s. 130.
Ibid.
Cooper, s. 245.
McKay, Banjo, s. 136.
Ibid., s. 292.

712
21
22
23
24
23
26

P R ZYP ISY
Ibid., s. 293.
Ibid., s. 163.
Ibid., s. 268.
Ibid., s. 320.
Ibid., s. 290.
Langston Hughes, The Big Sea: An Autobiography, New York: Hill and Wang, 1940,
s. 19.

Rozdzia 16
1
2
3
4
3
6
7
8
9
111
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20

Farnsworth, s. 355-56.
Clements, s. 233.
Ibid.
Ibid., s. 222.
Farnsworth, s. 358.
Ibid., s. 360.
Porter, s. 446.
Ibid.
Ibid., s. 446.
Ibid., s. 448.
Clements, s. 446.
Porter, s. 445.
Ibid., s. 447.
Clements, s. 236.
Farnsworth, s. 342.
Ibid., s. 347.
Kollontai, Autobiography, s. 47-48.
Ibid., s. xii.
Porter, s. 413.
Clements, s. 252.

Rozdzia 17
1 Adolf Hitler, Mein Kampf, Mnchen: Zentralverlag der NSDAP, F. Eher, Nachf., 1941,
s. 751.
2 Wolff, s. 234.
3 Ibid. s. 244.
4 Isherwood, s. 17.
5 Ibid., s. 16.
6 Ibid. s. 17.
7 Ibid., s. 12.
8 Ibid., s. 10.
9 Ibid., s . l l .
111 Nicolosi, s. 207.
11 Ibid. s. 164.
12 Ibid., s. 213.
13 Isherwood, s. 12.
14 Ibid., s. 5.
15 Nicolosi, s. 157.
16 Ibid., s. 24.
17 Ibid. s. 163.

Rozdzia 18
1 Myron Sharaf, Fury on Earth: A Biography o f Wilhelm Reich, New York: St. M artins
Press, 1983, s. 56.
2 Ibid., s. 119.
3 Ibid., s. 120.

713

PR ZYP ISY
4
5
6
7

Ibid., s.
Ibid., s.
Ibid., s.
Ibid., s.

149.
151.
89.
129.

Rozdzia 19
1
2
I
4
5
7
*

10
II

Tye, s. 33.
Ibid., s. 30.
Ibid., s. 33.
Ibid., s. 31.
Ibid., s. 23.
Ibid., s. 28. V.
Buckley, s. 139.
Tye, s. 42.
Edward L. Bernays, Propaganda, New York: Horace Liveright, 1928, s. 9-10.
Ibid.
Ib id .,s.\2 .

Rozdzia 20
1 Sharaf, s. 193.
2 Ibid.
3 Wilhelm Reich, The Mass Psychology o f Fascism, New York: Farrar, Straus &Giroux,
1970, s. 154.
4 Sharaf, s. 193.
5 Wilhelm Reich, The Sexual Revolution: Toward a Self-Regulating Character Structure,
New York: Farrar, Strauss and Giroux, 1974, s. 220.
6 Reich, Mass Psychology, s. 154.
7 Ibid., s. 155.
8 Ibid., s. 170.
9 Ibid., s. 182.
10 Ibid., s. 178.
11 Ibid., s. 182.
12 Ibid., s. 183.
13 Ibid., s. 187.
14 Lisa Palac, The Edge o f the Bed: How Dirty Pictures Changed my Life, New York: Little,
Brown and Company, 1998, s. 7.
15 Ibid., s. 15.
16 Ibid., s. 14-15.
17 Sharaf, s. 61.
18 Ibid., s. 123.
19 Joseph McCarroll, Transgressive Imagery, wywiad udzielony Verein Psychologishen
M enschenkenntnisse, Zurich.
2,1 Ibid.
21 Reich, The Sexual Revolution, s. 202.
22 Reich, Mass Psychology, s. 188.

Rozdzia 21
1 Joachim C. Fest, Hitler: Eine Biographie, Frankfurt: Propylen, 1975, s. 131.

Rozdzia 22
1
2
3
4
5

Reich, The Sexual Revolution, s. 175.

Ibid., s. 269.
Ibid., s. 207.
Ibid., s. 193-94.
Ibid., s. 197.

714
6
7
8

10
"
12
11
"
15

P R ZYP ISY
Ibid., s. xviii.
Ibid., s. 185.
Ibid., s. 162.
Ibid., s. 181.
Ibid., s. 186.
Ibid., s. 186.
Ibid., s. 253.
Reich, Mass Psychology, s. 151.
Ibid., s. 150.
Ibid., s. 151.
Reich,
Sexual Revolution, s. 267.

Rozdzia 23
1 Rockefeller Archives, Officeof the Messrs. Rockefeller, Medical Interests Birth C on
trol Organizations - General1930-39, III 2K Box 1 list od Eleanor Dwight Jones,
przewodniczcej American Birth C ontrol League do Lawrencea B. Dunhama, dyrek
tora Bureau of Social Hygiene 11/5/30.
2 Ibid.
! Ibid.
4 John A. Ryan, Social Doctrine in Action: A Personal History, New York and London:
H arper Brothers, 1941, s. 267.
r> Ibid. s. 5.
" Ibid., s. 267.
John Ryan, The Catholic Encyclopedia, New York: the Universal Knowledge Founda
tion, 1911.
* Chesler, s. 327.
9 Elasah Drogin, Margaret Sanger: Father o f Modern Society, Coarsegold, Cal.: CUL Pub
lications, 1979, s. 96.
111 Ibid.
11 Paul R. Ehrlich, The Population Bomb, New York: Ballantine Books, 1968, s. 1.
12 Rockefeller Archives, III 2K Box 1 Office of the Messrs. Rockefeller, Medical Interests
Birth Control Organizations - General 1930-39, JDR III do Jr. 3/17/34.
" Rockefeller Archives, Office of the Messrs. Rockefeller, Medical Interests Birth Control
Organizations - General 1930-39, Packard do JDR III 6/9/37III 2K Box 1.
14 Ibid.
15 Rockefeller Archives, Office of the Messrs. Rockefeller, Medical Interests Birth Control
Organizations -G eneral 1930-39, Mrs. Richmond Page do A. W. Packard9/21/37, III
2K Box 1.
Ibid.
17 Ibid.
IK Rockefeller Archives, III 2K Medical Interests, Planned Parenthood Box 4 139.22.
19 Ibid.
211 Rockefeller Archives, III 2K Medical Interests, Planned Parenthood Box 4 139.22, n o
tatka od A rthura W. Packarda 6/29/43.
21 Rockefeller Archives,MedicalInterests Folder, Planned Parenthood Federation
of America 1947-49 folder 139.22, notatka do JDR Jr.od A rthura W.Packarda w:
Planned Parenthood, 3/13/47.

Rozdzia 24
1 Cooper, s. 291.
2 McKay, Banjo, s. 250.
' Claude McKay, Right Turn to Catholicism, niepublikowane, ms., McKay mss, Lily Li
brary, Indiana University, Bloomington, Indiana.
4 Ibid., s. 19-20.
5 Ibid., s. 18.
( McKay, korespondencja, zbir James Weldon Johnson w: Beineke Library w Yale U ni
versity, list z 7 czerwca, 1944, Max Eastman do Claude McKay.

PR ZYP ISY

715

7 McKay, A Long Way from Home, New York: A rno Press and The New York Times, 1969,
s. 224.
8 Arnold Rampersad, The Life o f Langston Hughes, New York: Oxford University Press,
1986.
9 McKay, Right Turn to Catholicism.
10 McKay, korespondencja, zbir James Weldon Johnson w: Beineke Library w Yale U ni
versity, list z 16 padziernika, 1944, Claude McKay do Maxa Eastmana.
11 Ibid.
12 McKay, Right Turn to Catholicism.
13 McKay, Home to Harlem, Boston: N ortheastern University Press, 1987, s. 99.
14 Rockefeller Archives, III 2K Medical Interests Planned Parenthood Box 4 139.22, n o
tatka z 26 grudnia, 1944 od A rthura W. Packarda.
15 Ibid.
16 Ibid.
17 Rockefeller Archives, Medical Interests Folder, Planned Parenthood Federation
of America 1947-49, folder 139.22, notatka do JDR Jr. od A rthura W. Packarda,
w: Planned Parenthood, 3/13/47.

Rozdzia 25
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23

Buckley, s. 153.
Ibid.
John B. Watson, Psychological Care o f Infant and Child, New York W.W. N orton & Com
pany, Inc., 1928, s. 4.
Ibid., s. 12.
Ibid., s. 12-13.
Ibid., s. 81-82.
Ibid., s. 85.
Ibid.
Buckley, s. 143.
Watson, Care, s.41-42.
David Cohen, /. B.Watson: The Founder o f Behaviourism, Boston and London: Routledge 8c Kegan Paul, 1979, s. 260.
Ibid., s. 265.
Ibid.
Aldous Huxley, Brave New World, New York: M odern Library, 1946, s. x.
James H. Jones, Alfred Kinsey: A Public/Private Life, New York: N orton, 1997, s. 422.
Tye, s. 111.
Christopher Simpson, Science o f Coercion: Communication Research and Psychological
Warfare, 1945-1960, New York: Oxford University Press, 1994, s. 23.
Ibid.
Ibid.
Jones, s. 423.
Ibid.
Ibid.
Ibid., s. 424.

Cz III
Rozdzia 1
1 Thomas E. Mahl,Desperate Deception, Washington:Brasseys, 1998, s. 6.
2 Michael Hunt, Ideology and Foreign Policy, New Haven and London: Yale University
Press, 1987.
3 Ibid., s. 137.
4 Ibid., s. 134.

716

P R ZYP ISY

5 Mahl, s. 16.
6 Carroll Quigley, Tragedy and Hope: A History o f the World in Our Time, New York:
Macmillan, 1966.
7 Mahl, s. 37.
8 Jones, s. 472.
9 Ibid., s. 525.
111 Ibid., s. 532.
11 Ibid., s. 531.
12 E. M. Jones, Degenerate Moderns, s. 92.

Rozdzia 2
1 Thomas Merton, The Seven Storey Mountain, New York: Harcourt, Brace, and C om
pany, 1948, s. 146.
2 Ibid., s. 147.
3 Richard Grossman, red., The God that Failed, Salem, N.H.: Ayer Company, 1949, s. 241.
4 Ibid.
5 Grossman, s. 238.
6 Thomas M erton, Seven Storey Mountain, cyt. za. wyd. poi. Siedmiopitrowa gra, tum.
M. M orstin-Grska, Krakw 1972 s. 161.
7 Ibid., s. 163.
8 Ibid., s. 345.
9 Ibid.
111 Ibid., s. 346.
" Ibid., s. 348.
12 Ibid., s. 157.
Dennis McNally, Desolate Angel, New York: Random House, 1979.
14 Thomas M erton, Conjectures o f a Guilty Bystander, Garden City, N.Y.: Image Double
day, 1968.
15 McKay, Banjo, s. 14.
16 Wardell Pomeroy, Dr. Kinsey and the Institute fo r Sex Research, New York: H arper and
Row, 1972.
17 Jack Kerouac, On the Road, cyt. za wyd. poi.: W drodze, tum. A. Koyszko, Warszawa,
1993,
s. 131.
18 McNally, s. 233.
19 Ted Morgan, Literary Outlaw: The Life and Times o f William S. Burroughs, New York:
Henry Holt and Co., 1988.
20 Abraham Maslow, James M. Sakoda, Volunteer Error in the Kinsey Study, The Journal
of Abnormal and Social Psychology, 47, 2, April 1952, s. 26.
21 Judith A. Reisman, Edward W. Eichel, Kinsey, Sex and Fraud: The Indoctrination
o f a People, Lafayette, La.: H untington House, 1990, s. 221.
22 Ibid.
23 Pomeroy.
24 Ibid., s. 222.
25 Ibid.
2h Max Eastman, Love and Revolution, s. 100.
2' Norm an Mailer, Advertisements for Myself, New York: G. P. Putnam s Sons, 1959.
28 Mailer, s. 363.

Rozdzia 3
1
2
3
4
5
6
7

Jones, s. 433.
Ibid., s. 440.
Ibid., s. 433.
Ibid., s. 437.
Ibid., s. 422.
Ibid., s. 463.
Ibid., s. 479.

PR ZYP ISY
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
2,1
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30

717

Ibid., s. 457.
Ibid., s. 458.
Ibid., s. 643.
Ibid., s. 515.
Por. Esther Dyson, The net is a great medium fo r conspiracy, while television is best fo r
propaganda, Release 2.0, s. 49.
Jones, s. 438.
Ibid., s. 440.
Rockefeller Archives, RG.1.1 Series 200 Box 40, folder 457.
Ibid.
Tim Tate, Secret History: Kinseys Pedophiles, Yorkshire TV: Channel 4, 10/8/98.
Jones s. 508.
Ibid., s. 512.
Ibid. s. 513.
Ibid., s. 490.
Ibid., s. 491.
Ibid., s. 510.
Ibid.
Ibid.
Ibid., s. 518.
Judith Reisman, Kinsey: Crimes and Consequences, Arlington, Va.: Institute for Media
Education, 1998, s. 84.
Ibid.
Samuel Steward, Remembering Dr. Kinsey: Sexual Scientist and Investigator, The Advo
cate, November 13, 1980, s. 21.
Tate.

Rozdzia 4
1
2
3
4
5

Jones, s. 463.
Ibid., s. 547.
Ibid., s. 566.
Reisman, s. 191.
Ibid., s. 91.

Rozdzia 5
1 Rockefeller Archives, III 2K Medical Interests Planned Parenthood Box 4 139.22.
2 Ibid.
3 Nancy C unard (ed.), Negro: an Anthology, edited and abridged, New York: Frederick
UngarCo., 1970, s. xxxi.
4 Harold Cruse, The Crisis o f the Negro Intellectual, New York: W illiam M orrow & Co.,
1967, s. 15.
5 Michael H arrington, The Long Distance Runner: A n Autobiography, New York: H enry
Holt and Co., 1988),
6 N orm an Mailer, Advertisements fo r Myself, New York: G.P. Putnam s Sons, 1959, s. 325.
7 Ibid., s. 340.
8 Ibid.
9 Kerouac, W drodze, s. 104.
10 Ibid. s.104
11 Ibid. s. 104
12 N orm an Podhoretz, The Know-Nothing Bohemians, Partisan Review, Spring, 1958,
cyt. za: McNally, s. 350.
13 Cyprian Davis, The History o f Black Catholics in the United States, New York: Crossroad,
1990,
s. 259.
14 Max Eastman, The Enjoyment o f Living, s. 476.

718

P R ZYP ISY

Rozdzia 6
1 Paul Blanshard, Personal and Controversial: An Autobiography, Boston: Beacon Press,
1973, s. 189.
2 Ibid.
3 Ibid., s. 191.
4 Ibid., s. 209.
5 Ibid.
6 John McGreevy, Thinking on Ones Own: Catholicism in the American Intellectual Imagi
nation 1928-1960, The Journal of American History, June 1997, s. 121.
Blanshard, Personal, s. 250.
8 Ibid., s. 6.
9 Ibid., s. 24.
10 Ibid., s. 115.
11 Ibid., s. 32.
12 Ibid., s. 113.
13 Ibid.
14 Ibid., s. 114.
15 Ibid.
16 Ibid., s. 282.
17 Ibid., s. 223.
18 Ibid.
19 Ibid.
211 Ibid., s. 224.
21 Ibid.
22 Ibid., s. 226.
23 Ibid., s. 51.
24 Ibid., s. 95.
23 Ibid., s. 99.
2* Ibid.
2' Ibid., s. 100.
28 Ibid., s. 208.
29 Ibid., s. 135.
30 Simpson, s. 28-29.
31 Ibid., s. 22.
32 McGreevy, s. 113.
33 Paul Blanshard, American Freedom and Catholic Power, s. 6.
34 Ibid., s. 284.
35 Ibid., s. 284, s. 286.
3( McGreevy, s. 97.
37 Blanshard, Personal, s. 222.
38 McGreevy, s. 126.

Rozdzia 7
1
2
3
4

6
7
8
9
10

Jones, s. 632.
Ibid., s. 633.
Ibid.
Reisman, s. 84.
Richard Weaver, Ideas Have Consequences, Chicago: The University of Chicago Press,
1948, s. 10.
Richard Foster, The Real Bettie Page: The Truth about the Queen o f the Pinups, Secaucus,
N.J.: Birch I.ane Press, 1997, s. 164.
Rockefeller Archives, R.G 3.2 Series 900, box 14, folder 85.
Ibid.
Rene A. Wormser, Foundations: Their Power and Influence, New York: The Devin-Adair
Company, 1958, s. 174.
Wormser, s. 47.

PRZYPISY
"
12
13
14
15
17
18
20
21
22
23
24
23
2.1
25
29
3(1
31
32

34
15
37
,s
4.1

719

Ibid.
Rockefeller Archives, Ibid.
Ibid., Ibid.
Riesman, s. 190.
Ibid.
Ibid., s. 192.
Ibid. s. 193.
Rockefeller Archives, Ibid.
Jones, s. 722.
Rockefeller Archives, Ibid.
Rockefeller Archives, Ibid., Investigating the Foundations, The Reporter, November
24, 1953.
Jones, s. 723.
Ibid., s. 677.
Ibid., s. 678.
Ibid., s. 689.
Ibid.,!,. 693.
Wormser, s. 184, s. 186.
Ibid., s. 32.
Ibid., s. 94-95.
Ibid., s. 100.
[ones, s. 734.
Wormser, s. 101.
Ibid.
Ibid., s. 351.
Ibid.
Ibid., s. 355.
Riesman, s. 264-65.
Ibid., s. 260.
Jones, s. 738.
Ibid., s. 753.

Rozdzia 8
1 William W. Van Alstyne, Firsf Amendment: Cases and Materials, Westbury, N.Y.: The
Foundation Press, 1991, s. 679.
2 Ibid.
3 Ibid. s. 681.
4 Ibid.
Ibid.
" Leo Pfeffer, God, Caesar, and the Constitution, Boston: Beacon Press, 1975, s. 311.
Van Alstyne, s. 691.
s Ibid., s. 692.
4 Reisman, s. 241.
10 Paul Spike, Photographs o f M y Father, New York: Alfred A. Knopf, 1973, s. 63.
11 Ibid.
12 Ibid., s. 10.
11 Ibid.
" Ibid., s. 32.
13 Ibid., s. 25.
Ibid., s. 27.
1 McNally, Desolate Angel, s. 307.
McNally, s.308.
Michael Mott, Vie Seven Mountains o f Ihom as Merlon, Boston: Houghton Mifflin,
1984, s. 461.
20 Kerouac, W drodze,, s. 137.
21 Ibid., s. 246.

P R Z Y P IS Y

25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42

Ibid.
Ibid., s. 246.
Jack Kerouac, Podziemni tum. J. W itt, Pozna 1995.
Ibid.
Ibid., s. 119.
Ibid., s. 105.
McNally, s. 135.
Ibid.
Ibid., s. 330.
Kerouac, W drodze, s. 303.
Ibid., s. 305.
Jack Kerouac, Lonesome Traveler, New York: McGraw-Hill, 1960, s. 22.
Keruac, W drodze, s. 338.
Ibid. s. 339
Ibid., s. 347-348.
Ibid., s. 346.
Ibid., s. 351.
Ibid., s. 365.
McNally, s. 241.
Mailer, Advertisements fo r Myself, s. 340.
Ibid.

43
44

Ibid., s. 348.

45
46

Ibid., s. 341.
Eldridge Cleaver, Soul on Ice, New York: Ramparts Books, 1968, s. 14.
48
Ibid., s. xv.
49
Ibid., s. 16.
50
Ibid., s. 75.
51
Eldridge Cleaver, Soul on Fire, Waco: Word Books, 1976, s. 90.
52
Cleaver, Soul on Fire, s. 111.
53
Cleaver, Soul on Ice, s. 159.
54
Ibid., s. 161.
55
Cleaver, Soul on Fire, s. 135.
56
Ibid., s. 97.
57
Ibid., s. 208.
58
Ibid., s. 196.
59
Ibid., s. 210.
60
Morgan, s. 557.
61
Cleaver, Soul on Ice, s. 33.
62
Thomas M erton, Conjectures o f a Guilty Bystander, Garden City, N.Y.: Doubleday Im
age, 1968, s. 74.
63
Ibid., s. 112.
64
Ibid.
65
McNally, s. 246.
66 James Terence Fisher, Catholic Counter Culture in America 1933-62, Chapel Hill: U ni
versity of N orth Carolina Press, 1989, s. 229.
67
Morgan, s. 487.
68
Fisher, s. 205 i n.
69
America, April 8, 1965, s. 660.
70
Ibid.
47

P R ZYP ISY

721

Rozdzia 9
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
"
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27

Public Opinion and Communication, Bernard Berelson i M orris Janowitz (eds.), Glen
coe, 111.: The Free Press, 1950, s. 403.
Preparatory Reports Second Vatican Council, Philadelphia, The W estminster Press,
1965, s. 51.
Ibid.
Ibid.
Simpson, Coercion, s. 3-4.
Preparatory Reports, s. 51.
Wormser, s. 235.
Theodore Hesburgh folder, w: Population Council Files, Rockefeller Archives, POP
Council files, box 49, folder 73.
Ibid.
Ibid.
Ibid.
Ibid.
Ibid.
Ibid.
Ibid.
Ibid.
Ibid.
Ibid.
Ibid.
Ibid.
E. Michael Jones, Requiem fo r a Liturgist, Fidelity, January 1988.
Simpson, Coercion, s. 102.
Berleson, s. ix.
Ibid.
Simpson, Coercion, s. 89.
Berleson, s. 457.
Robert McClory, Turning Point: The Inside Story o f the Papal Birth Control Commis
sion, and How Humanae Vitae Changed the Life o f Patty Crowley and the Future o f the
Church, New York: Crossroad, 1995, s. 162.

Rozdzia 10
1 Lee Rainwater and William L. Yancey, The M oynihan Report and the Politics o f Contro
versy, Cambridge, Mass.: The M IT Press, 1967, s. 12.
2 Ibid., s. 25.
I Daniel Patrick M oynihan, The Moynihan Report, Com m entary, February 1967, s. 31.
4 Ibid.
5 Ibid.
6 David J. Garrow, Bearing the Cross:Martin Luther King, Jr. and the Southern Christian
Leadership Conference, New York: W illiam
M orrow & Co., 1986, s. 375.
7 E. Franklin Frazier, The Negro Family in the United States, Chicago and London: The
University of Chicago Press,1939, 1966, s.
19.
8 Ibid., s. 78.
9 Ibid., s. 130.
10 Ibid., s. 249.
II Ibid, s. 100.
12 Rainwater, Yancey, s. 20.
13 Leon XII, Rerum novarum #20, tum. ks. Jan Piwowarczyk.
14 Rerum Novarum, #53.
15 Rerum Novarum, #82.
16 Rerum Novarum, #91.
17 Rainwater, Yancey, s. 162.
18 Ibid.
19 Ibid.

722

PR ZYP ISY

20 Christopher Jencks, New York Review of Books, O ctober 14, 1965, cyt. za: Rainwater,
Yancey, s. 444.
21 Ibid.
22 H annah Tillich, From Time to Time, New York: Stein and Day, 1973, s. 176-7.
21 Rollo May, Paulus: Reminiscences o f a Friendship, New York: H arper and Row, 1973,
s. 88-89.
24 Ibid.
25 Ibid., s. 98.
26 Ibid., s. 99.

Rozdzia 11
1 Pfeffer, God, Caesar, s. 96.
2 H arr and Johnson, Rockefeller Century, s. 169.
3 Rockefeller Archive Center, Special Collections RAC Population Council Register, In
dex RM. JDR III do H enry ego Cabota Lodgea juniora 8/13/70.
4 Rockefeller Archives, JDR III do papiea Pawa VI 7/16/65.
5 Ibid.
6 Ibid.
7 Ibid.
8 Ibid.
9 Hansjakob Stehle, Die Ostpolitk des Vatikans, Munich: Piper, 1975, s. 359.
10 JDR III do papiea Pawa VI, 7/16/65.
11 rdem tych materiaw s dokum enty dotyczce kard. Krla, tzw. Kroi Papers z ar
chiww archidiecezji Filadelfii, Box 21, foldery dotyczce kontroli urodzin, William
Bentley Ball list do Krla, 6/30/66.
12 Ibid.
13 Rt. Rev. George W. Casey, Birth Control Is Waiting in the Wings, The Boston Pilot,
O ctober 9, 1965.
14 Ibid.
15 William B. Ball, Population control: Civil and constitutional Concerns, Journal of Reli
gion and Public Affairs, 1967, s. 13.
16 Ibid.
17 Ibid., s. 14.
18 Krol Archives, foldery dotyczce kontroli urodzin, Ball do Krla i W righta 16 sierpnia
1965.
19 Ibid.
20 Kroi Archives, Box 29, folder 2, Ball do Krla, sierpie 1965.
21 Ibid. Vagnozzi do Krla, 8/26/65.
22 Kroi Archives, foldery dotyczce kontroli urodzin, owiadczenie wielebnego Dextera L.
Hanleya, S.J. zoone przed komisj G rueninga, wtorek, 24 sierpnia, 1965.
23 Kroi Archives, foldery dotyczce kontroli urodzin, owiadczenie Williama B. Balia, 24
sierpnia, 1965.
24 Kroi Archives, Box 29, folder 2, owiadczenie Williama B. Balia zoone przed komisj
Grueninga, wtorek, 24 sierpnia, 1965.
25 John Cogley, Bishops Unanimity on Birth control Bill in doubt, New York Times, Au
gust 30, 1965.
2,1 Ibid.
17 Ibid.
28 Krol Archive, foldery dotyczce kontroli urodzin,, Birth control and Public Policy" ka
zanie wie. Patricka A. OBoylea, katedra w. Mateusza, niedziela, 29 sierpnia 1965.
29 Ibid.
30 Ibid.
31 Ibid.
32 Ibid.
33 Ibid.
34 Kroi Archives, Box 29, folder 2, Krl do Balia 11/2/65.

PR ZYP ISY

723

Rozdzia 12
1 Paul Blanshard, Personal and Controversial: An Autobiography, Boston: Beacon Press,
1973, s. 261.
2 Rainwater and Yancey, s. 200.
3 Ibid.
4 Moynihan, Commentary,, February, 1967, s. 31.
5 Ibid.
6 Robert W. Spike, The Freedom Revolution and the Churches, New York: Association
Press, 1965.
7 Ibid.
8 Robert W. Spike, Fissures in the Civil Rights Movement, Christianity and Crisis, Feb
ruary 21, 1966, s. 18-21.
9 Ibid.
10 Paul Spike, Photographs o f m y Father, New York: Alfred A Knopf, 1973, s. 62.
11 Ibid., s. 63.
12 Ibid., s. 83.
13 Ibid.
14 Shelby Steele, The Content o f our Character, New York: St. M artins Press, 1990, s. 78.
15 Garrow, s. 598-599.
16 Ibid., s. 375.
17 Ibid., s. 376.
18 Ibid., s. 587.
19 Ibid., s. 638-39, n. 39.
20 Ibid., s. 617.
21 Ibid., s. 375.
22 Ibid., s. 586.
23 Sara Evans, Personal Politics, New York: Alfred A. Knopf, 1979, s. 60.
24 Ibid., s. 78.
25 Ibid., s. 79.
26 Ibid.
27 Ibid., s. 82.
28 Mary King, Freedom Song: A Personal Story o f the 1960s Civil Rights Movement, New
York: William M orrow and Co., 1987, s. 452.
29 Evans, s. 88.
311 Ibid.
31 Mary King, s. 464-65.
12 Ibid., s. 465.

Rozdzia 13
1 Michael W. Higgins, Heretic Blood: The Spiritual Geography o f Thomas Merton, Toron
to: Stoddart Publishing Company, 1998, s. 209.
2 Ibid., s. 218.
3 Ibid., s. 221.
4 Rozmowa z W.R. Coulsonem , czerwiec 1999.
5 Msgr. Francis J. Weber, His Eminence o f Los Angeles: James Francis Cardinal McIntyre,
tom II, Mission Hills, Calif.: Saint Francis Historical Society, 1997, s. 419.
6 Ibid.
7 Rosemary Curb, Nancy M anahan (eds.), Lesbian Nuns: Breaking Silence, Tallahassee,
Fla.: Naiad Press, 1985, s. 3.
8 Ibid., s. II.
9 Ibid.
10 Ibid., s. 13.
11 Ibid., s. 14.
12 Ibid., s. 183.
13 Ibid., s. 187.
14 Ibid.

P R Z Y P IS Y
15

16
17
18
19
20
21

22
24

25

26
27
28
29
30

Ibid., s. 188.
Ibid., s. 233.
Abraham Maslow, Journals, s. 157.
Ibid., s. 166-68,
Carl Rogers, Carl Rogers on Encounter Groups, New York: H arper & Row, 1970, s. 75.
Maslow, Journals, s. 951.
Ibid., s. 1089.
Ibid., 17 maja 1969 r.
Elwood Kieser, Hollywood Priest: A Spiritual Struggle, New York: Doubleday 1991,
s. 158.
James F.T. Bugental, Intimate Journeys: Stories from Life-Changing Therapy, San Fran
cisco: Jossey-Bass Publishers, 1990.
Kieser, s. 160.
Ibid., s. 169.
Ibid., s. 160.
Ibid., s. 170.
Ibid., s. 161.

31
32
33
34

35

36
37
38
39
40
41
42
43
44

45

Ibid., s. 162.
Ibid., s. 169.
W.R. Coulson, Good-bye, M ary Edith, niepublikowany m anuskrypt wypowiedzi przed
stawionej na: 27th Mile HI Congress, Catholic Archdiocese of Denver, Denver, C olo
rado, 2/16/96.
W.R. Coulson, The Role o f Psychology in Current Educational Reform, niepublikowa
ny m anuskrypt wypowiedzi dla Empire State Taskforce for Excellence in Educational
Methods, New Paltz, New York, 12/13/97.
Carl Rogers, Carl Rogers on Encounter Groups, s. 4.
W. R. Coulson, Rejoinder, Measure, s. 8.
Rogers, Carl Rogers on Encounter Groups, s. 8
Ibid., s. 12.
Ibid., s. 11.
Ibid., s. 159-60.
Ibid., s. 12.
Ibid., s. 10.
Art Kleiner, Tiie Age o f Heretics: Heroes, Outlaws and the Forerunners o f Corporate
Change, New York: Currency Doubleday, 1996, s. 31.
Ibid.

46
47
48
49

50
51
52
53

54
55
56

57
58
59
60
61

Ibid., s. 33.
Michael Weber, Psychotechniken - die neuen Verfuehrer: Gruppendynamki - die programmierte Zerstoerung von Kirch und Kultur, Stein am Rhein/Schweiz: Christiana,
1997, s. 36, tumaczenie: E. M. Jones
Ibid., s. 135.
Kleiner, s. 48-49.
Ibid., s. 53.
Kevin Dowlings, Philip Knightley, The Spy Who Came Back from the Grave, Night and
Day: The Mail on Sunday Review, 23 August, 1998, s. 11.
Ibid., s. 13.
Simpson, Coercion, s. 53 i n.
John T. McGreevy, Thinking on Ones Own: Catholicism in the American Intellectual
Imagination, 1928-1960, Journal of American H istory, June 1997, s. 97.
Ibid.
Simpson, Coercion, s. 61.
Ibid.
Thomas Mahl, Desperate Deception, W ashington, D.C.: Brasseys, 1998, s. 5.
Ibid., s. 6.

PR ZYP ISY
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83

725

Blanshard, American Freedom, s.287.

Ibid.
Ibid.
Francis J. Weber, s. 422.
Ibid.
Ibid.
Ibid., s. 432.
Ibid.
Ibid., s. 425.
Ibid., s. 423.
Ibid.
Ibid
Ibid., s. 424.
Ibid.
Ibid.
Ibid., s. 425.
Kieser, s. 177.
Ibid., s. 183.
Francis J. Weber, s. 427.
Ibid., s. 434.
Ibid.
Natalie Rogers, Etnerging Woman: A Decade o f Midlife Transitions, Point Reyes, Calif.:
Personal Press, 1980, s. 21.
84 W.R. Coulson, The Roleo f Psychology in Current Educational Reform.
85 Washington Post, November 15,
1981, s. 1.
86 Michael Weber, s. 88.
87 Ibid.
88 W. R. Coulson, Rejoinder,Measure, August/September 1995, s. 9.
89 Rogers, Carl Rogers on Encounter
Groups, s. 158.
90 Ibid., s. 17.
91 Green, s. 211-12.
92 Carl Rogers, Client Centered Tlterapy, Boston: Houghton Mifflin, 1951, s. 49.
93 Rogers, Carl Rogers on Encounter
Groups, s. 91.
94 Ibid.
95 Ibid., s. 99.
96 Ibid., s. 101.
97 Ibid., s. 103.
98 Kurt W. Back, Beyond Words: The Story o f Sensitivity Training and the Encounter Move
ment, New York: The Russell Sage Foundation, 1972, s. 33.
99 Back s. 35.
100 Rogers, Carl Rogers on Encounter Groups, s. 113.
101 Ibid., s. 72-73.
1112 Rogers, Reaction to Gunnisons Article on the Similarities Between Erikson and Rogers,
Journal of Counseling and Development, May 1985.
103 Michael Weber, s. 54-55.
104 Agethen, s. 204-6.
1115 M orton A. Kaplan, Letters, Measure, August/September 1995, s. 3.
106 Kleiner, s. 47-48.
107 Natalie Rogers, s. 148.
108 Ibid., s. 103.
"I9 Ibid., s. 171.
110 Ibid., s. 177.
111 Rogers, Carl Rogers on Encounter Groups, s. 66.
112 W. R. Coulson, Rejoinder, s. 12.
113 Ibid.
1,4 Natalie Rogers, s. 199.
113 Rogers, Carl Rogers on Encounter Groups, s. 76-77.

726

PR Z YP ISY

116 Michael Weber, s. 123.

117 Higgins, s. 221.
118 Curb, M anahan, s. 188.
119 Ibid., s. 247.
120 Ibid., s. 246.
121 Ibid., s. 248.
122 Kieser, s. 187.
123 Ibid., s. 189.
124 W. R. Coulson, Rejoinder, s. 5.

Rozdzia 14
1 Fight Power with Spontaneity and Humor: A n interview with Dusan Makavejev, Film
Q uarterly, W inter 1971, s. 3.
2 Reich, The Sexual Revolution, s. 109.
3 Dusan Makavejev, WR: Mysteries o f the Organism: A Cinematic Testament to the Life
and Teachings o f Wilhelm Reich, New York: Avon Books, 1972, s. 57.
4 Ibid., s. 70.
5 David Elkind, Wilhelm Reich: Vie Psychiatrist as Revolutionary, New York Times M ag
azine, April 18, 1971, s. 25.
6 Makavejev, s. 31.
7 Elizabeth Wurtzel, Bitch: In Praise o f Difficult Women, New York: Doubleday, 1998,
s. 48.
8 Ibid., s. 46-47.
9 Ibid., s. 48.
10 Ibid., s. 89.
11 Ibid., s. 89-90.
12 Katie Roiphe, Last Night in Paradise: Sex and Morals at the Worlds End, New York:
Random House, 1998, s. 11.
13 Ibid., s. 127.
14 Eric Voegelin, Order and History, Volume Vuee: Plato and Aristotle, Baton Rouge: Loui
siana State University Press, 1957, s. 126.
15 Ibid., s. 127.
16 Reich, Sexual Revolution, s. 278.

Rozdzia 15
1 HR 2525, Ustawa powoujca komisj znan jako Komisja ds. Obscenicznoci i P orno
grafii. Posiedzenie z 20-24 kwietnia 1967, Waszyngton. Przewodniczcy: Dominiek V.
Daniels.
2 HR 2525, s. 3.
3 Ibid.
4 HR 2525, s. 23.
5 Raport Komisji ds. Obscenicznoci i Pornografii, Wprowadzenie Clive Barnes, New
York: Random House, 1970, s. 22.
6 Ibid., s. 32.
7 Ibid., s.3.
8 Ibid., s. 446.
9 Ibid., s. 457.
10 Ibid., s. 458.
11 Ibid., s. 637.
12 Ibid., s. 465.
13 Report, s. 466-467.
14 Ibid., s. 469.
15 Ibid., s. 469.
16 Ibid., s. 618.
17 D olf Zillman, Jennings Bryant, Effects o f Massive Exposure to Pornography, [w:j Neil
Malamuth, Edward D onnerstein (eds.), Pornography and Sexual Aggression, Orlando,
FL: Academic Press, 1984, s. 134.

PRZYP ISY

727

Rozdzia 16
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Foster, s. 118.
Bruce Thornton, Eros: The Myth o f Ancient Greek Sexuality, Boulder, Colo.: Westview
Press, 1997, s. 17.
Foster, s. 119.
Linda Lovelace, Ordeal, New York: Berkley Books, 1981, s. 50.
Ibid.
Ibid., s. 113.
Ralph Blumenthal, NYT Magazine, January 21, 1973, s. 28 i n.
Ibid.
Ibid.
William Pechter, Deep Tango, Com m entary, 56, 1973, s. 64-66.

Rozdzia 17
1

2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
2,1
21
22
23
24
25
20
27
28
29
30

Robert S. McNamara, The McNamara Years at the World Bank: Major Policy Addressed
of Robert S. McNamara 1968-1981, Baltimore, Md.: Johns Hopkins University Press,
1981, s. 47.
Julian Simon, The Ultimate Resource, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1981,
s. 64.
Ibid.
Ibid., s. 47.
Excessive Force: Power, Politics and Population Control, W ashington, D.C.: Information
Project for Africa, 1995, s. 187.
NSSM 200, s. 117. D okum ent ten jest dostpny w internecie na stronie: http://www.
africa2000.com
Ibid., s. 15.
Ibid., s. 127-28.
Ibid., s. 121.
Ibid., s. 106.
Ibid., s. 114.
Peter J. Donaldson, Nature Against Us: The United States and the World Population
Crisis 1965-1980, Chapel Hill: University o f N orth Carolina Press, 1990, s. 85.
Ibid., s. 85-86.
Ibid., s. 17.
Rozmowa z Elizabeth Liagin Sobo.
D onald Warwick, Bitter Pills: Population Policies and their Implementation in Eight De
veloping Countries, Cambridge: Cambridge University Press, 1982, s. 13.
Population and National Security: A Review o f U.S. National Security Policy 1970-1988,
Washington, D.C.: Inform ation Project For Africa, 1991.
Ibid.
Ibid.
Ibid.
Ibid.
Ibid.
Por. http://www.africa2000.com, zwaszcza: National Security Council Under Secretar
ies Committee Population Task Force First Progress Report, 1976.
Ibid.
Population and National Security: A Review o f U.S. National Security Policy 1970-1988,
Washington, D.C..: Inform ation Project For Africa, 1991.
Julian Simon, The Ultimate Resource, Princeton, NJ: Princeton University Press, 1981,
s. 69.
Ibid., s. 71.
Royal Commission on Population Report Presented to Parliament by Command o f his
Majesty, June 1949. London: His Majestys Stationery Office, Cmd. 7695, s. 43-44.
Ibid., s. 134.
Ibid., s. 136.

P R ZYP ISY

728
31
32
33
34

Ibid., s. 219.
Ibid.
Ibid., s. 227.
Katherine Ellison, Imelda: Steel Butterfly o f the Philippines, New York, McGraw-Hill,
1988, s. 138.
35 Ibid.
36 Excessive Force, s. 207.

Rozdzia 18
1
2
3
4
5
6
7
8
9
111
11
12
13
14
15
lh
17
18
19
20
21
22
21
24
25
26
27
28
29
311
31
32

Leo Pfeffer, The Catholic Catholic Problem, Commonweal, August 1975, s. 302-5.
Ibid., s. 304.
Ibid, s. 303.
Ibid., s. 304.
Ibid., s. 303.
James Hitchcock, Years o f Crisis, San Francisco: Ignatius, 1985, s. 197.
Pfeffer, Commonweal, s. 304.
Ibid., s. 303.
Leo Pfeffer. God, Caesar, and the Constitution, Boston: Beacon Press, 1975, s. 97.
Ibid., s. 20.
Ibid., s. 20-21.
Leo Pfeffer, Issues that Divide: 1he Triumph o f Secular Humanism, Journal of Church
and State, 19, Spring 1977, s. 211.
Ibid.
E. Michael Jones, John Cardinal Krol and the Cultural Revolution, South Bend, Ind.:
Fidelity Press, 1995, rozdz. 6.
Michel Schooyans, Power over Life Leads to Domination of Mankind, St. Louis, Mo.:
Central Bureau, Catholic C entral Verein of America, 1996, s. 36.
Ibid., s. 55-56.
Ibid., s. 56.
Ibid., s. 59.
Mark Winiarski, Detroit: 1,300 vote hopes raise fears, National Catholic R eporter, 13,
no. 3, s. 1.
Ibid.
Ibid.
Thomas Stahel, More Action than they Called for, America, November 6, 1976, s. 29296.
Winiarski, NCR, s. 1.
Bishops across the Nation Give Wide Response to 'Call to Action' Assembly, p o dsu
mowanie w OSV, Our Sunday Visitor, November 14, 1976.
Thomas C. Fox, Made in Detroit, Commonweal, November 19, 1976, s. 747.
Winiarski, NCR, s. 1.
Heinrich Denifle, Luther and Lutherdom, Somerset, Oh.: Torch Press, 1917, s. 3.
Rockefeller Archives, Population Council, Box 49, Oscar Harkavy, szef Ford Founda
tion do Dudleya Kirka, szefa Population Council, 18 grudnia, 1964.
Charles E. Rice, Observer, April 20, 1977.
Ibid.
Ibid.
James McShane, Memo, 11 April, 1996.

P R ZYP ISY

729

Rozdzia 19
1 Akta postpowania w Sdzie Najwyszym stanu Indiana, Thomas N. Schiro vs. Stan
Indiana, zeznanie Mary T. Lee, 1457.
2 Ibid., 563.
' Raport Komisji ds. Obscenicznoci i Pornografii, s. 31.
4 Ibid.
5 Ibid.
6 Akta, 1457.
7 Ibid.
s Ibid., 1429.
9 Wywiad z Frankiem Osank, sierpie 1985.
10 Ibid.
" Ibid.
12 Ibid.
13 Ibid.
14 Akta, 1576.
13 Ibid.
16 Raport Komisji ds. Obscenicznoci i Pornografii, s. 3.
17 Nora Ephron, Crazy Salad, New York: Borzoi, 1975, s. 66.
18 Off our Backs, May 1985, s. 27.
14 Ibid.
20 Ibid.
21 Ibid.
22 Schiro, autobiografia.
23 Susan Brownmiller, Against Our Will: Men, Women, and Rape, New York: Simon and
Schuster, 1975.
24 Schiro, autobiografia.
23 Osanka, wywiad.
26 Schiro, autobiografia.
27 Ibid.

Rozdzia 20
1
2
3
4
5

6
7
s
4
10
11
12
13
14

Reisman, Kinsey: Crimes and Consequences, s. xx.

ibid., s. xxi.
Time, High priced ogling, May 13, 1985.
Reisman vs. Thornburgh, 175.
'The Meese Commission Exposed: Proceedings o f a National Coalition Against Censorship,
Arlene F. Carmen, Colleen Dewhurst, Lisa Duggan, Betty Friedan, Richard Green, Leanne Katz, Max Lillienstein, Barry Lynn, A nn Welbourne-Moglia, D onal Mosher, Eve
Paul, H arriet Pilpel, A nthony Schulte, Kurt Vonnegut, Briefing Komisji ds Pornografii
Prokuratora Generalnego, 16 stycznia, 1986, s. 42.
Ibid.
Raport Kocowy Komisji ds Pornografii Prokuratora Generalnego, Washington, D.C.:
U.S. D epartm ent of Justice, lipiec 1986., s. 810.
Susan Trento, The Powerhouse: Robert Keith Gray and the Selling o f Access and Influence
in Washington, New York: St. M artins, 1994, s. 198.
Ibid.
Raport Reisman jest cytowany na stronie internetowej D epartam entu Sprawiedliwoci:
http://www.ncjrs.og/database.htm
David Lowenthal, No Liberty fo r License: The Forgotten Logic o f the First Amendm ent,
Dallas: Spence Publishing Company, 1997, s. 97.
Time, May 7, 1990.
People, May 14, 1990.
Paul L. Montgomery, Johns Hopkins Professor Lauds throat as a cleansing film , New
York Times, January 3, 1973.

730

P R Z YP ISY

Rozdzia 21
1 M arianne Wellershoff, Ein Star von 30 Zentimetern, Spiegel, January 23, 1998, s. 236.
2 Ibid.
3 James Atlas, The Loose Canon: W hy Higher Learning Has Embraced Pornography,
New Yorker, March 29, 1999, s. 60.
4 Ibid..
5 Ibid., s. 64.
6 Lisa Palac, The Edge o f the Bed: How Dirty Pictures Changed M y Life, New York: Little,
Brown and Company, 1998, s. 110.
7 Ibid., s. 35.
8 Ibid., s. 102.
9 Ibid., s. 110.
10 Reich, Mass Psychology, s. 105.
11 Sallie Tisdale, Talk Dirty to Me: An Intimate Philosophy o f Sex, New York: A nchor
Books,, 1994, s. 21.
12 Ibid., s. 37.
13 Ibid., s. 116.
14 Ibid., s. 123.
15 Ibid.
16 Ibid., s. 148.
17 Ibid., s. 155.
18 Ibid., s. 159.
19 Ibid., s. 221.
20 Ibid., s. 281.
21 Ibid., s. 135.
22 Palac, s. 148.
23 Ibid., s. 156.
24 Tisdale, s. 288.
25 Clinton Socio-sexual Agenda Spurs Religious Backlash, Human Events, September 16,
1994,
s. 1.
26 Ibid.
27 Ibid.
28 Rozmowa z delegatem, 9/94.
29 Ibid.
311 Wall Street Journal, August 15, 1994.
31 Alan Cowell, Vatican Says gore is Misrepresenting Population Talks, New York Times,
September 1, 1994, s. 1
32 Human Events, September 16, 1994, s. 1
33 Cowell, s. 1.
34 Ibid., s. A9.
35 Ibid., s. I.
36 Robert Kaplan, The Coming Anarchy, The Atlantic M onthly, February 1994 (tum. J.
M. Szymaski).
37 Ibid.
38 Julian Simon, The Ultimate Resource, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1981,
s. 177.
39 Ibid., s. 179.
40 Patricia Smith, W hat Happens When the Spin Outweighs Sin?, South Bend Tribune,
February 4, 1998, s. A5.
11 Maureen Dowd, Power o f Attorney, New York Times, September 20, 1998.
42 A nthony Lewis, Christian Right Determined to Bring Clinton Down, South Bend Tri
bunes, O ctober 11, 1998, s. A5.
43 Ibid.
44 Hollywood still adores Clinton, South Bend Tribune, September 28, 1998.
45 Reisman, s. vi.

BIBLIOGRAFIA
Agethen Manfred, Geheimbund und Utopie: Illuminateti, Freimaurer und deutsche Spaetaufklaerung, M nchen: O ldenbourg Verlag 1984.
A ttorney G enerals Com m ision on Pornography: Final Report, W ashington, D.C.: U.S. D epart
m ent of Justice, 1986.
Back Kurt W., Beyond Words: The Story o f Sensitivity Training and the Encounter M ovement,
New York: The Russell Sage Foundation, 1972.
Baker Houston A., Jr., Modernism and the Elarlem Renaissance, Chicago: The University of C hi
cago Press, 1987.
Baldwin James, Nobody Knows M y Name: More Notes o f a Native Son, New York: The Dial
Press, 1961.
Becker Joseph M., SJ, The Re-Formed Jesuits: A History o f Changes in Jesuit Formation During
the Decade 1965-75, San Francisco: Ignatius, 1992.
Biberstein Johannes Rogalla von, Die These von der Verschwoerung 1776-1945, Frankfurt/M .:
H erbert Lang Bern, Peter Lang, 1976.
Biberstein Johannes Rogalla von, Black Theology: A Documentary History, 1966-1979, New
York: Orbis Books, 1979.
Blanshard Paul, American Freedom and Catholic Power, Boston: Beacon Press, 1950.
Blanshard Paul, Personal and Controversial: An Autobiography, Boston: Beacon Press, 1973.
Bugental, James F. T Intimate Journeys: Stories from Life-Changing Therapy, San Francisco:
Jossey-Bass Publishers, 1990.
Bugental, James F. T., The Search fo r Existential Identity, San Francisco: Jossey-Bass, 1976.
Cassady, Carolyn, O ff the Road: M y Years with Cassady, Kerouac, and Ginsberg, New York: W il
liam M orrow and Co. Inc., 1990.
Chisholm Anne, Nancy Cunard: A Biography, New York: Alfred A. Knopf, 1979.
Cleaver Eldridge, Soul on Fire, Waco, Texas: Word Books, 1978.
Cleaver Eldridge, Soul on Ice, New York: Ramparts Books: McGraw Hill, 1968.
Clements Barbara Evans, Bolshevik Feminist: The Life o f Alexandra Kollontai, Bloomington:
Indiana University Press, 1979.
Collier Peter, David Horowitz, The Rockefellers: An American Dynasty, New York: Holt, Reinhart
and W inston, 1976.
Comte Auguste, System o f Positive Polity, New York: Burt Franklin, 1968.
C ooper Wayne F., Claude McKay: Rebel Sojourner in the Harlem Renaissance, A Biography,
Baton Rouge: Louisiana State University Press, 1987.
Cruse Harold, The Crisis o f the Negro Intellectual, New York: W illiam M orrow & Co., 1967.
C unard Nancy (ed.), Negro: an Anthology, New York: Frederick Ungar Publishing Co., 1970.

732

BIBLIO G RAFIA

Curb Rosemary, Nancy M anahan (ed.), Lesbian Nuns: Breaking Silence, Talllahassee, Fla: Naiad
Press, 1985.
Davies Hunter, William Wordsworth: A Biography, New York: A theneum, 1980.
Davis Cyprian, The History o f Black Catholics in the United States, New York: Crossroad, 1990.
Dowling Kevin, Phillip Knightley, The Spy Who Came back from the Grave: A Murder Mystery
the CIA Couldnt Bury, Night and Day, August 23, 1998, s. 111.
Du Bois W. E. Burghardt, The Soids o f Black Folk: Essays and Sketches, Chicago: A. C. McClurg
& Co. 1903.
Duelman Richard van, Der Geheimbund der Illuminten, Stuttgart: Frommann-Holzbooog, 1975.
D unne George SJ. This Was Montgomery, America, May 8, 1965), s. 660-664.
Eastman Max, Enjoyment o f Living, New York and London: H arper & Brothers Publishers, 1948.
Eastm an Max, Love and Revolution, New York: Random House, 1964.
Ellison Ralph, Invisible Man, New York: Random House, 1982.
Engels Friedrich, Der Ursprung der Familie, des Privateigenthums und des Staats, Stuttgart:
Verlag von J. H. W. Diek, 1894.
Evans Sara, Personal Politics, New York: Alfred A. Knopf, 1979.
Farnsworth Beatrice, Alexandra Kollontai: Socialism, Feminism and the Bolshevik Revolution,
Stanford Cal.: Stanford University Press, 1980.
Foster Richard, The Real Bettie Page: The Truth about the Queen o f the Pinups., Seacaucus, N.J.:
Birch Lane Press, 1997.
Franz Dietrich-E Saint-Simon, Fourier, Owen: Sozialutopien des 19. Jahrhunderts, Cologne:
Pahl-Rugenstein, 1988.
Frazier E. Franklin, The Negro Family in the United States, Chicago and London: The University
of Chicago Press,1966.
Garrow David J., Bearing the Cross: Martin Luther King, Jr. and the Southern Christian Leader
ship Conference, New York: William M orrow and Co., Inc., 1986.
Gray Francine du Plessix, A t Home with the Marquis de Sade: A Life, New York: Simon &
Schuster, 1998.
Godwin William, Memoirs o f the A uthor o f A Vindication o f the Rights of Women, New York:
Garland Publishing, Inc., 1974.
Godwin William, Memoirs o f M ary Wollstonecraft, New York: Greenberg Publisher, 1927.
G ouhier Henri, La Jeuness DAuguste Comte et la Formation du Positivisme, Paris: Librairie
Philosophique J. Vrin, 1933.
H arr John Ensor, Johnson Peter J., The Rockefeller Conscience: An American Family in Public
and in Private, New York: Charles Scribners Sons, 1991.
H arr John Ensor, Johnson Peter J., The Rockefeller Century, New York: Charles Scribners Sons,
1988.
H arrington Michael, Fragments o f the Century, New York: Saturday Review Press, 1973.
H arrington Michael, Vie Long Distance Runner: An Autobiography., New York: H enry Holt
and Co., 1988.
Hemenway Robert, Zora Neale Hurston: A Literary Biography, Urbana, Chicago and London:
University of Illinois Press, 1978.
Hesburgh Theodore M., God, Country, Notre Dame, New York: Doubleday, 1990.
H eidenry John, What Wild Ecstasy: The Rise and Fall o f the Sexual Revolution, New York: Simon
& Shuster, 1997.
Heyward DuBose, Porgy, New York: Grosset & Dunlap, 1925. Higgins, Michael W. Heretic
Blood, Toronto: Stoddart, 1998.
Holmes Richard, Shelley the Pursuit, New York: E. P. D utton & Co. 1975.
Huggins Nathan Irvin, Harlem Renaissance, New York: Oxford University Press, 1971.

BIBLIO G RAFIA

733

Hughes Langston, The Big Sea: An Autobiography, New York: Hill and Wang, 1940.
Jaki Stanley, The Road o f Science and the Ways to God, Chicago: University o f Chicago Press, 1978.
Jaki Stanley, The Origin o f Science and the Science o f its Origin, South Bend, Ind.: Regnery/
Gateway, Inc., 1978.
Jones E. Michael, Dionysos Rising: The Birth o f Cultural Revolution O ut o f the Spirit o f Music,
San Francisco: Ignatius Press, 1994.
Jones E. Michael, John Cardinal Krol and the Sexual Revolution, South Bend, Ind.: Fidelity
Press, 1995.
Jones James, Alfred C. Kinsey: A Public/Private Life, New York: W.W. N orton & Co., 1997.
Jones Leroi. Dutchman and The Slave, New York: W illiam M orrow Company, 1964.
Jung, C. G., Memories, Dreams, and Reflections, redakcja Aniela Jaffe, New York: Random
House, 1989.
Kavanaugh James, A Modern Priest Looks at His Outdated Church, New York: Trident Press, 1967.
Kellner Bruce, Carl Van Vechten and the Irreverent Decades, Norman: University of Oklahoma
Press, 1968.
Kerouac Jack, Lonesome Traveller, New York: McGraw Hill, 1960.
Kerouac Jack, On the Road, New York: Viking, 1957.
Kerouac Jack, The Subterraneans, New York: Grove Press, 1958.
Kieser Elwood E., Hollywood Priest: A Spiritual Struggle, New York: Doubleday, 1991.
King M artin Luther, Jr., A Comparison o f the Conceptions o f God in the Thinking o f Paid Tillich
and Henry Nelson Wieman, Boston University, praca doktorska, 1955.
King Mary, Freedom Song, New York: W illiam M orrow and Co., 1987.
Kinsey Alfred C. et al., Sexual Behavior in the Human Female, Philadelphia: W. B. Saunders
Company, 1953.
Kleiner Art, The Age o f Heretics: Heroes, Outlaws and the Forerunners o f Corporate Change, New
York: Currency Doubleday, 1996.
Kollontai Alexandra, A Great Love, New York: W. W. N orton & Co., 1981.
Kollontai Alexandra, The Autobiography o f a Sexually Emancipated Communist Woman, New
York: Herder and Herder, 1971.
Lever Maurice, Sade: A Biography, New York: Farrar, Straus and Giroux, 1993.
Lovelace Linda, Ordeal, New York: Berkley Books, 1980.
Lowenthal David, No Liberty for License: The Forgotten Logic o f the First Amendm ent, Dallas:
Spence Publishing Company, 1997.
Mahl Thomas E Desperate Deception, W ashington: Brasseys, 1998.
McGreevy John T Thinking on Ones Own: Catholicism in the American Intellectual Imagination
1928-1960, The Journal of American H istory, June 1997, s. 97-131.
McKay Claude, A Long Wayfrom Home, New York: A rno Press and The New York Times, 1969.
McKay Claude, Banjo: A Novel, New York: Harcourt, Brace, Jovanovich, 1929.
McKay Claude, Correspondence at the James Weldon Johnson collection at the Beineke Library
at Yale. McKay Mss. Lily Library, Indiana University, Bloomington, Indiana.
McKay Claude, Home to Harlem, Boston: N ortheastern University Press, 1987.
McKay Claude, The Negroes in America, Port Washington, N.Y.: Kennikat Press, 1979.
McNally, Dennis. Desolate Angel: Jack Kerouac, the Beat Generation, and America, New York:
Random House, 1979.
Mailer N orm an, Advertisements fo r Myself, New York: G.P. Putnam s Sons, 1959.
May Rollo, Paulus: Reminiscences o f a Friendship, New York: H arper and Row, 1973.
M erton Thomas, The Seven Storey M ountain, New York: Harcourt, Brace and Company, 1948.
M organ Ted, Literary Outlaw: The Life and Times o f William S. Burroughs, New York: H enry
Holt and Company, 1988.

734

BIBLIO G RAFIA

Mott Michael, The Seven Mountains o f Thomas Merton, Boston: H oughton Mifflin Co., 1984.
M oynihan Daniel Patrick, Family and Nation, New York: Harcourt, Brace, Jovanovich, 1986.
Moynihan Daniel Patrick, On Understanding Poverty, New York: Basic Books, 1968.
Nisbet Robert A., The Sociological Tradition, New York: Basic Books, 1966.
O den Thomas C., The Intensive Group Experience: The New Pietism, Philadelphia: The W est
m inster Press, 1972.
Pomeroy Wardell, Dr. Kinsey and the Institute fo r Sex Research, New York: H arper and Row, 1972.
Porter Cathy, Alexandra Kollontai: The Lonely Struggle o f the Woman Who Defied Lenin, New
York: Dial Press, 1980.
Powell Nicolas, Fuseli: The Nightmare, New York: Viking Press, 1972.
Rainwater Lee, Yancey William L., The M oynihan Report and the Politics o f Controversy, C am
bridge, Mass.: The MIT Press, 1967.
Rampersad Arnold, The Life o f Langston Hughes, New York: Oxford University Press, 1986.
Reynolds Patrick, Shachtman Tom, The Gilded Leaf: Triumph, Tragedy and Tobacco, Boston:
Little Brown, 1989.
Riesman Judith A., Kinsey: Crimes & Consequences, Arlington, Va.: The Institute for Media
Education, bez daty wyd.
Rogers Carl, Carl Rogers on Encounter Groups, New York: H arper & Row, 1970.
Rogers Carl, Client Centered Therapy, Boston: H oughton Mifflin, 1951.
Rogers Natalie, Emerging Woman, A Decade o f Midlife Transitions, Point Reyes, Cal.: Personal
Press, 1980.
Sade D. A.F. de. Justine, Philosophy in the Bedroom and Other Writings, New York: Grove Press,
1965 [wyd. poi. Justyna czyli nieszczcia cnoty, tum . Marek Bratu, Wydawnictwo dzkie,
d 1987],
St. Clair William, The Godwins and the Shelleys: The Biography o f a Family, New York: W.W.
N orton & Co. 1989.
Saint-Simon Claude-Henri, The Political Thought o f Saint-Simon, New York: Oxford University
Press, 1976.
Simpson Christopher, Science o f Coercion: Communication Research and Psychological Warfare
1945-1960, New York: Oxford University Press, 1994.
Siskind Aaaron, Harlem Photographs 1932-40, Washington, DC: Smithsonian/National Museum
o f American Art, 1990.
Sokoloff Boris, The Mad Philosopher Auguste Comte, W estport, Conn.: Greenwood Press
Publishers, 1961.
Sowell Thomas, Race and Economics, New York: David McKay Co. Inc., 1975.
Spike Paul, Photographs o f M y Father, New York: Alfred A. Knopf, 1973.
Spike Robert W., The Freedom Revolution and the Churches, New York: Association Press, 1965.
Spike Robert W Fissures in the Civil Rights Movement, Christianity and Crisis, February 21,
1966, s. 18-21.
Steele Shelby, The Content o f Our Character, New York: St. M artins Press, 1990.
Sunstein Emily W Mary Shelley: Romance and Reality, Boston: Little Brown and Co., 1989.
Tarry Ellen, The Third Door: The Autobiography o f an American Negro Woman, W estport, Conn.:
Negro Universities Press, 1971.
Tate Tim, Secret History: Kinseys Pedophiles, Yorkshire TV: Channel 4, 10/8/98.
Tilly Charles, The Vendee, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1964.
Thornton Bruce S., Eros: The Myth o f Ancient Greek Sexuality, Boulder, Colo.: Westview Press,
1997.
Thurm an Wallace, Infants o f the Spring, New York: The Macaulay Company, 1932.
Tillich Hannah, From Time to Time, New York: Stein and Day, 1973.

BIBLIO GRAFIA

735

Tomalin Claire, 'he Life and Death o f Mary Wollstonecraft, New York: Harcourt, Brace, Jovanovich, 1974.
Tye Larry, The Father o f Spin: Edward L. Bernays and the Birth o f Public Relations, New York:
Crown Publishers, 1998.
Van Vechten Carl, The Blind Bow-Boy, New York, Alfred A. Knopf, 1923.
Van Vechten Carl, Nigger Heaven, New York: H arper Colophon Books, 1926, 1971.
Walker Margaret, Richard Wright: Demonic Genius, New York: W arner Books, 1988.
Wardle Ralph M. (ed.), Collected Letters o f Mary Wollstonecraft, Ithaca, N.Y.: Cornell University
Press, 1979.
Weber Msgr. Francis J., His Eminence o f Los Angeles: James Francis Cardinal McIntyre, t. 2,
Mission Hills, Cal.: Saint Francis Historical Society, 1997.
Weber Michael, Psychotechniken: die neuen Verfuerhrer, Stein am Rhein: Christiana Verlag, 1997.
Williams Linda, Hard Core: Power Pleasure and the 'Frenzy o f the Visible, Berkeley: University
o f California Press, 1989.
Wilson W. Daniel, Geheimraete gegen Geheimbuende: Ein Unbekanntes Kapitel der klassisch-romantischen Geschichte Weimars, Stuttgart: J.B. Metzlersche Verlagsbuchhandlung, 1991.
W ollstonecraft Mary, A Vindication o f the Rights o f Men with A Vindication o f the Rights o f Wo
men and Hints, Cambridge: Cambridge University Press, 1995.

wiecenie miao swj pocztek jako ruch zmierzajcy do wy

zwolenia czowieka, a niemal z dnia na dzie przeksztaci
o si w przedsiwzicie zmierzajce do uzyskania nad nim
kontroli. Niniejsza ksika to opowie o tej transformacji. Mona
w niej widzie histori rewolucji seksualnej, nowoczesnej psychologii
lub wojny psychologicznej. Tym, co je wszystkie czy, jest wielopo
koleniowe przedsiwzicie realizowane metod prb i bdw z umy
sem wypaczonym przez namitnoci, a sprowadzajce si do tych sa
mych konkluzji, do jakich doszed w. Augustyn pod koniec istnienia
Rzymskiego Imperium.
zowiek ma tylu panw, ile przywar, wad i saboci. Sprzyja
jc im, wadza dziaa na rzecz zniewolenia, ktre moe przy
j posta kontroli politycznej. Pozostaje jedynie pytanie,
czy owo zniewolenie daje si wykorzystywa dla czerpania z niego
korzyci finansowych i politycznych, a jeli tak, w jaki sposb mo
na to osign. Najlepsz metod kontrolowania ludzi jest ta, ktra
osiga swe cele, pozostawiajc ich cakowicie niewiadomymi faktu,
e podlegaj kontroli, a najlepsz drog do tego jest systematyczna
manipulacja ich podaniami, albowiem czowiek si z nimi utosa
mia. Bronic ich, broni swojej wolnoci, ktr zazwyczaj pojmuje
jako nieograniczon mono zaspokajania wasnych pragnie, nie
rozumiejc najczciej, e niezwykle atwo jest manipulowa nimi
z zewntrz. Manipulacja ta suy dzi mrocznym siom do udoskona
lania systemu finansowego i politycznego nadzoru oraz eksploatacji.
Dogbnie rozumieli to w. Pawe i w. Augustyn, nazywajc zjawisko
owo zniewoleniem przez grzech. Ksika ta, opisujc spjn kon
strukcj wiatopogldu opartego na zjawisku tym, wyjania, w jaki
sposb wyzwolenie seksualne stao si form politycznej kontroli.
E. Michael Jones

O
C