Nowy Filomata XIX 2015 (1)

57

Damian Waszak
Kalisz

KAMPANIA KWINTUSA CECYLIUSZA METELLUSA

PRZECIWKO BALEAROM PRZEPROWADZONA
W LATACH 123-122 P.N.E.
W pobliu archipelagu Balearw lecego u wschodnich wybrzey Hiszpanii przebiegaa jedna z waniejszych morskich linii handlowych i komunikacyjnych pomidzy Hiszpani, Gali i Itali, z ktrej korzystali najpierw Grecy
z Massalii, Fenicjanie i Kartagiczycy, zakadajcy na tych wyspach swoje
bazy i kolonie1. Wraz z osabieniem wpyww tych ludw w tej czci basenu
Morza rdziemnego szlaki te przejli Rzymianie. Pomimo zmian na mapie
politycznej ojczyzna uznanych w wiecie staroytnym procarzy pozostawaa
nadal niezalena, do momentu kiedy zainteresowali si ni synowie wilczycy2.
Celem niniejszego szkicu jest przedstawienie przyczyn oraz przebiegu inwazji
rzymskiej na Baleary przeprowadzonej przez jednego z przedstawicieli rodu
Metellusw w 2. poowie II w.3.
Przyczyny interwencji rzymskiej
Florus oraz Orozjusz za gwny powd rzymskiej inwazji podaj piractwo
szerzce si na wodach okalajcych wyspy4. Obydwaj historycy yli jednak
1 S. Ducin, Sztuka nawigacji w staroytnej Grecji i Rzymie, Lublin 1997, s. 90; T. oposzko,
Staroytni piraci Morza rdziemnego, Lublin 1994, s. 130. Zarys dziejw osadnictwa greckiego
i fenicko-kartagiskiego ze szczeglnym uwzgldnieniem bada archeologicznych przedstawi
J. C. de Nicolas, Romanizacin de Menorca, [w:] Geografia e Historia de Menorca, t. IV, ed. J.
Mascar Pasarius, Ciutadella 1983, s. 204-239.
2 Pierwszy i jedyny powiadczony rdowo bezporedni kontakt Rzymian z mieszkacami
Balearw zosta nawizany w toku II wojny punickiej, Liv. 22.20.9; E. Garca Riaza, Las ciudades romanas de Mallorca y su diversidad estatutaria, Mayurga 29, 2003, s. 73-74.
3 Wszystkie daty, o ile nie zaznaczono inaczej, dotycz okresu przed nasz er.
4 Flor. 1.43; Oros. 5.13.1. Podobny pogld przedstawiaj: T. R. S. Broughton, The Magistrates
of the Roman Republic, vol. III: Supplement, Atlanta 1986; s. 35; J. M. Roldn Hervs, Historia
Antiqua de Espaa. T. I: Iberia preromana, Hispania republicana y alto imperial, Madrid 2001,
s. 264; J. Jundzi, Rzymianie a morze, Bydgoszcz 1991, s. 143 (polski historyk jest zdania, e w
okresie podbojw republiki rzymskiej wyspy te, oprcz m.in. Cylicji czy Krety, stanowiy jedn
z gwnych baz pirackich, co naley uzna za zbyt daleko idc opini, w szczeglnoci e nie
ma na to potwierdzenia w rdach); oposzko, op. cit., s. 130; G. Gwyn Morgan, The Roman
Conquest of the Balearic Island, California Studies in Classical Antiquity, vol. II, 1969, s. 217;

58

Nowy Filomata XIX 2015 (1)

w rnych okresach epoki cesarstwa i poza ich dzieami nie dysponujemy

wczeniejszymi przekazami wskazujcymi na to, e w czasie poprzedzajcym
wypraw Metellusa dziaali na Balearach piraci. Odmienne zdanie w sprawie
przyczyn ataku rzymskiego konsula przedstawi Strabon. Ten grecki geograf
uwaa, e Rzymianie zaatakowali wyspy ze wzgldu na znajdujce si tam yzne ziemie i pastwiska5. Samych mieszkacw uwaa natomiast za ludzi usposobionych pokojowo, ktrzy, poza nielicznymi wyjtkami, nie mogli by winni
aktw piractwa6. Mona wic wysnu wniosek, e Strabon w obu kwestiach
odnis si nie do omawianego okresu, ale do tego, w ktrym y. Wwczas Baleary od duszego czasu podlegay ju procesowi romanizacji spowodowanego
przypywem kolonistw rzymskich; wraz z nimi przyszy nowe metody upraw,
co z czasem doprowadzio do rozwoju gospodarczego archipelagu.
Naley si teraz zastanowi, skd w staroytnoci pojawia si taka negatywna opinia o mieszkacach tego archipelagu. Zanim Kwiryci rozpoczli aneksj
w tej czci antycznego wiata, dominacj w tym regionie sprawoway dwie
H. A. Ormerod, Piracy in the ancient world: An essay in Mediterranean History, London 1924,
s. 166; A. Puig Palerm, La piratera en el archipilago balear en la Antigedad slo una causa
de la intervencin romana del 123 a.C.?, [w:] Piratera y seguridad martima en el Mediterrneo
antiguo, coords. A. lvarez-Ossorio Rivas, E. Ferrer Albelda, E. Garca Vargas, Sevilla 2013,
s. 148-164 (badacz hiszpaski stara si udowodni swoje tezy stosujc metody porwnawcze,
szuka podobiestw dziaa piratw balearskich w taktyce stosowanej przez innych piratw (s.
150-158), wykorzystuje rwnie archeologi podwodn (s. 154-156), ale zdaniem autora dostpny materia rdowy i archeologiczny jest zbyt niewielki i niepewny, aby mona byo na jego
podstawie dowie, e na pewno chodzi o piratw); idem, Lentrada de Mallorca en lesfera imperialista de la Repblica Romana. Una contextualitzaci histrica de levidncia arqueolgica
anterior a la conquesta romana del 123 aC., Jornades dEstudis Histrics Locals XXIII, 2004, s.
251; M. Pitassi, The Navies of Rome, Woodbridge 2009, s. 141; J. Amengual Quetgles, J. Cardell
Perell, L. Moranta, La conquesta romana i la planificaci del territori a Mallorca, Mayurga 29,
2003, s. 13; J. S. Richardson, Hispania y los romanos, trad. T. de Lozoya, Barcelona 1998, s. 41;
H. H. Scullard, From the Gracchi to Nero: A history of Rome from 133 B.C. to A.D. 68, ed. VI,
London-New York 2011, s. 35; J.-M. Sestier, La piraterie dand lantiquit, Paris 1880, s. 171;
Philip de Souza, Piraci w wiecie grecko-rzymskim, prze. J. Lang, Zakrzewo 2008, s. 120-121.
5 Str. 3.5.1. Morgan jest zdania, e Strabon zaczerpn t informacj z dziea Diodora i Posejdoniosa, Morgan, op. cit., s. 219-222. Na tej podstawie autor ten opar swj artyku, w ktrym,
podobnie jak Strabon, broni wyspiarzy. Podobnie sdzi Roldn Hervs, op. cit., s. 264. Odmienne
pogldy w tej kwestii przedstawi Philip de Souza, ktry krytykuje tez Morgana dotyczc Posejdoniosa, argumentujc j niezachowaniem dziea tego antycznego geografa, co uniemoliwia
skonfrontowanie odpowiedniego jego ustpu z dzieem Strabona, de Souza, op. cit., s. 121. Na
ubogo wysp zwrci natomiast uwag A. H. J. Greenidge, A history of Rome during the later
republic and early principate. Vol. I: From the tribunate of Tiberius Gracchus to the second consulship of Marius, B.C. 133-104, London 1904, s. 188.
6 Za Strabonem pogld ten przejli m.in. Greenidge, op. cit., s. 189, oraz Morgan, op. cit., s.
222. Sam Strabon (3.5.1) stwierdzi zreszt, e mieszkacy, pomimo pokojowego usposobienia,
byli doskonaymi procarzami.

Nowy Filomata XIX 2015 (1)

59

inne potgi afrykaska Kartagina oraz pooona na poudniowym wybrzeu

Galii grecka Massalia. Obydwa orodki nie tylko strzegy swych stref wpyww,
ale staray si rwnie maksymalnie ogranicza rozwj rozbjnictwa morskiego na wasnych wodach. Zmiany w tej sytuacji zaczy stopniowo nastpowa
po II wojnie punickiej, wtedy to Kart Hadaszt zostaa ograniczona do afrykaskich posiadoci7, Massalia przeywaa stopniowy upadek8, a ich miejsce zaj
Rzym. Rzymianie, w porwnaniu do swych poprzednikw, prowadzili na tych
wodach bardziej biern polityk morsk, ograniczajc liczebno wasnej floty
wojennej (po zakoczeniu wojen celtyberyjskich), a tym samym osabiajc bezpieczestwo wasnych szlakw handlowych9. Zaniedbania te miay z czasem
zemci si na nich srogo, poniewa sw aktywno wzmogli piraci liguryjscy10. Sabnca galijska polis nie moga powstrzyma tej plagi, dlatego bya
zmuszona prosi o pomoc rzymskich sojusznikw11. W wyniku kolejnych kampanii (186-120 r.) synowie wilczycy zajli znaczn cz wybrzey Ligurii i poudniowo-wschodniej Galii, ograniczajc pole dziaania piratw, ktrzy musieli
poszukiwa innych baz wypadowych12. Cz z nich moga przenie si na
poblisk Korsyk i Sardyni; nie mona te wykluczy, e jaka grupa Ligurw
dotara rwnie na Baleary13, ale ze wzgldu na do niski stopie rozwoju
kulturowego tego ludu naley w to wtpi. Rzymianie, pomimo odniesionych
sukcesw, w obawie przed rozprzestrzenieniem si piractwa zdecydowali si
na podjcie wczeniejszych rodkw prewencyjnych, nie tyle dla ochrony, ale
w celu przejcia cakowitej kontroli nad szlakami morskimi w tym regionie14.
7 Max Cary oraz Howard Scullard uwaali, e piractwo zaczo si szerzy na wyspach ju od
206 roku, po upadku kartagiskiej Hiszpanii, ale brak na to dowodw, M. Cary, H. H. Scullard,
Dzieje Rzymu. Od czasw najdawniejszych do Konstantyna, t. I, prze. J. Schwakopf, Warszawa
1992, s. 411.
8 A. Prieto Arciniega, Un punto oscuro en la invasion romana de las Baleares: la pirateria,
Habis 18-19, 1987-1988, s. 272; C. H. Benedict, The Romans in Southern Gaul, The American
Journal of Philology, vol. 63, no. 1, 1942, s. 42; Jundzi, op. cit., s. 142; oposzko, op. cit., s. 130;
de Nicolas, op. cit., s. 243; Ormerod, op. cit., s. 166.
9 oposzko, op. cit., s. 130; de Nicolas, op. cit., s. 243.
10 oposzko, op. cit., s. 130.
11 Rzymianie wielokrotnie wspierali Grekw z Massalii w walce z piratami, m.in. w 181 i 154
r., Benedict, op. cit., s. 39-40; Ormerod, op. cit., s. 164-165. Amerykaski badacz M. Gwyn Morgan uwaa, e to przez nieprawdziwe informacje podane przez Messaliotw, obawiajcych si
rozwoju piractwa, Rzymianie dokonali najazdu na Baleary, Morgan, op. cit., s. 218, przyp. 5, 225.
12 Pitassi, op. cit., s. 141.
13 Morgan, op. cit., s. 228; Philp de Souza sdzi, e nie ma bezporednich dowodw na to,
eby na wyspy wyparto jakich piratw, de Souza, op. cit., s. 120.
14 Zabezpieczenie szlakw handlowych i komunikacyjnych jest uznawane przez wspczesnych badaczy za gwny powd interwencji rzymskiej, K. Bringmann, Historia republiki rzymskiej. Od pocztkw do czasw Augusta, prze. A. Gierliska, Pozna 2010, s. 209; Cary, Scullard, op. cit., s. 411, przyp. 31; Roldn Hervs, op. cit., s. 264; de Nicolas, op. cit., s. 244; Orfila,

60

Nowy Filomata XIX 2015 (1)

W tym miejscu warto si rwnie zastanowi nad moliwym pochodzeniem

etnicznym piratw balearskich. Jak ju wspomniano wyej, mogli to by
Ligurowie. Florus i Orozjusz wskazali jednak Balearw jako gwnych winowajcw, podczas gdy pozostae rda nie podaj tego szczegu i ograniczaj si tylko do wskazania gwnej bazy wypadowej rabusiw na Balearach15.
Moliwych przyczyn piractwa wrd wyspiarzy trzeba doszukiwa si w klsce
Kartaginy w II wojnie punickiej. Kart Hadaszt utracia wtedy swoje hiszpaskie
posiadoci, a wraz z nimi moliwo zacigania balearskich lekkozbrojnych,
jej miejsce za przejli na mniejsz skal inni16. Suba najemna stanowia za
dla wielu wyspiarzy gwne zajcie, zapewniajce rdo pokanego dochodu17, ponadto regulowaa liczb ludnoci archipelagu18. Ograniczone moliwoci zacigu oraz niewielkie zasoby wysp musiay z czasem spowodowa,
e cz mskiej populacji Balearw musiaa szuka innego zajcia, tym za
mogo by tylko piractwo19. Trudno wic stwierdzi, czy piratami byli konkretnie Balearowie, czy Ligurowie moliwe, e zaogi pirackich naw skaday si
z przedstawicieli obydwu tych ludw20, jednake brak szczegowego materiau rdowego uniemoliwia stwierdzenie, ktry z nich by w tym wzgldzie
dominujcy liczebnie, a take czy w ogle obie nacje suyy razem na zbjecop. cit., s. 15-16; Ormerod, op. cit., s. 166; Puig Palerm, La piratera, s. 147; idem, Lentrada
de Mallorca, s. 250; Amengual Quetgles, Cardell Perell, Moranta, op. cit., s. 17; Scullard, op.
cit., s. 35.
15 Flor. 1.43. Pogld Florusa popiera m.in. oposzko, op. cit., s. 130.
16 Greenidge, op. cit., s. 189. Szlak bojowy procarzy balearskich w subie kartagiskiej
(V-III w.) przedstawi w zarysie V. M. Guerro, El mercenario balear (una aproximacin a su
problemtica socioeconmica), Maina 1, 1980, s. 37-38. O skali najemnictwa Balearw moe
wiadczy fakt, e w momencie rozpoczcia II wojny punickiej w szeregach armii kartagiskiej
znajdowao si ok. 2,4-3,4 tys. lekkozbrojnych balearskich, przy czym ich liczba zwikszya si
w toku dziaa wojennych, K. Kciek, Wojna Hannibala, Warszawa 2005, s. 81-82 oraz 135.
17 Wbrew temu, co pisz niektrzy historycy, procarze najmowani przez Kartagiczykw jako
zapat otrzymywali nie kobiety czy pody rolne, a od pieniny oraz cz upw; o formach
wynagrodzenia najemnikw balearskch zob. Guerro, op. cit., s. 35-36; M. Orfila, La intervencin
de Q. Cecilo Metelo sobre las Baleares (123 a 121 a.C.). Condiciones previas y sus consecuencias, Pyrenae 39, 2008, s. 11-12; D. Waszak, Przyczyny najemnictwa, rekrutacja i od procarzy
balearskich (w druku).
18 Diodor Sycylijski (5.17.2) poda, e wyspy (zapewne w jego czasach) zamieszkiwao 30
tys. mieszkacw. W omawianym okresie liczba ludnoci musiaa by jednak mniejsza. Szerzej o
demografii i zaludnieniu Balearw w staroytnoci zob. P. Marimon Ribas, Demografia i problement de les illes Balears a lantiguitat, Mayurga 33, 2009-2010, s. 193-205.
19 Sytuacj spoeczno-ekonomiczn i jej zwizek z najemnictwem Balearw przedstawi Guerro, op. cit., s. 38-40. Badacz hiszpaski zaj si co prawda okresem wczeniejszym i zwizanym ze sub wyspiarzy pod sztandarami Kart Hadaszt, ale mona sdzi, e w czasach omawianych w artykule sytuacja ta nie ulega wikszym zmianom.
20 M. Gwyn Morgan (s. 222) uwaa, e nie mona potwierdzi pochodzenia piratw, ale nie
mona te zaprzeczy, e uywali wysp jako baz wypadowych, Morgan, op. cit., s. 218.

Nowy Filomata XIX 2015 (1)

61

kich nawach. Pojmanie, a nawet podejrzenie znalezienia choby nielicznych

przedstawicieli wyspiarzy wrd piratw liguryjskich, zapewniao jednak Rzymianom dobry powd do interwencji. Argument propagandowy rwnie sta po
stronie rzymskiej, poniewa synowie wilczycy mogli pokaza, e zwalczaj nie
tylko pobitych i szukajcych schronienia rabusiw, ale take walcz z nowymi
ogniskami piractwa21.
Nie mona te wykluczy, e na wyspach nie byo adnych piratw, a podany
przez synw wilczycy casus belli w postaci piractwa by ich wymysem, ktry
mia usprawiedliwi przeprowadzon inwazj22.
Przebieg kampanii Metellusa
Nie wiadomo, kiedy senat zdecydowa si na podjcie dziaa przeciwko
Balearom23, stao si to by moe tu po zakoczeniu dziaa na Sardynii (126125) i Ligurii (124), gdzie Rzymianie toczyli walki z piratami24. Zdecydowane posunicia przeciwko wyspom rozpoczy si tu po wyborze konsulw na
rok 12325, jednym z nich zosta czonek rodu Metellusw Kwintus Cecy21 Morgan (s. 218) sdzi, e to wanie uczestnictwo niewielkiej grupy Balearw w akcjach
piratw byo powodem rzymskiej interwencji. Henry Ormerod stwierdzi za, e jeli sami [Balearowie] nie byli [piratami], ponosz odpowiedzialno za wybuch piractwa na tych wodach
(but if they were not themselves responsible for an outbreak of piracy which occurred in these
waters), Ormerod, op. cit., s. 166. Trudno si jednak z nim zgodzi, w szczeglnoci e wyspiarze nie mieli wikszych moliwoci walki z rozbjnikami morskimi.
22 Jako jeden z nielicznych zwrci na to uwag Joan C. de Nicolas (s. 243), ktry uwaa, e
wyspiarze stojcy na niskim stopniu rozwoju cywilizacyjnego nie stanowili wikszego zagroenia. Margarita Orfila (s. 18) mwi wprost, e do interwencji doszo ze wzgldu na strategiczne
pooenie wysp na szlakach morskich. Wrd innych powodw inwazji M. Gwyn Morgan (s.
218) wymieni przede wszystkim denie konsula Metellusa do zdobycia sawy, a sam akt piractwa uwaa za pretekst do inwazji. Podobnie sdzi Alberto Prieto Arciniega, ktry jednak podkrela, e same przyczyny inwazji s do niejasne, Prieto Arciniega, op. cit., s. 273-274.
23 M. Gwyn Morgan w swym artykule o kampanii Metellusa przedstawi tez, jakoby to senat
zdecydowa si na inwazj Balearw ze wzgldu na naciski ekwitw, ktrzy dyli do uzyskania
nowych terytoriw rolniczo-pasterskich, oraz kupcw i handlarzy chccych zabezpieczy wasne
interesy, Morgan, op. cit., s. 224, 226. Aspekt ekonomiczny i spoeczny jako przyczyn decyzji
senatu o inwazji Balearw uznaje rwnie Margarita Orfila (s. 15-16, 19-21). Tez naley jednak
uzna za wtpliw, poniewa Rzym po zdobyciu Hiszpanii pozyska obszary nie tylko wiksze
terytorialnie, ale rwnie posiadajce lepiej rozwinit kultur agrarn. Senat mg wic atwo
zaspokoi dania ekwitw. W przypadku kupcw natomiast mogo doj do wzmocnienia floty
wojennej patrolujcej wody zagroone przez piratw.
24 de Souza, op. cit., s. 120.
25 Juliusz Jundzi (s. 143) poda dat 121 jako moment rozpoczcia i zakoczenia operacji Metellusa, nie podaje jednak argumentw potwierdzajcych t dat, podobnie czyni Michael
Pitassi (s. 141), datujcy kampani konsula na rok poprzedni (122). Morgan natomiast uwaa
uznanie roku 123 jako pocztku wyprawy konsula za co najmniej problematyczne. Argumentuje

62

Nowy Filomata XIX 2015 (1)

liusz, ktry otrzyma za teren dziaa Hiszpani Blisz (Hispania Citerior)26.

Nie posiadamy, niestety, informacji o tym, kiedy, jakimi siami, skd, a przede
wszystkim od ktrej z wysp archipelagu wdz rzymski rozpocz akcj przeciw Balearom27. Prawdopodobnie Kwintus Metellus po zebraniu si i floty uda
si najpierw do swojej prowincji, w ktrej pozostawi cz otrzymanych si
do zabezpieczenia porzdku wewntrznego, a nastpnie po zaokrtowaniu na
nawy wydzielonych oddziaw wyruszy w kierunku wysp28. Gdy flota rzymska zbliya si do Balearw, zostaa zaatakowana przez wyspiarzy, ktrzy
wypynli jej naprzeciw na cznach29. Nie mogy si one jednak mierzy
z wikszymi okrtami rzymskimi, ktre z atwoci taranoway bd wywracay
nieprzyjacielskie odzie30. Pomimo tego zagroenia oraz warunkw na morzu
znajdujcy si na cznach procarze obrzucali niezbyt celnie kamieniami z proc
chronione burtami bd tarczami rzymskie zaogi, a w momencie zblienia si
do naw Rzymian dokonywali prb abordau. Gdy Balearom udao si wedrze
na okrty, jako lekkozbrojni miotacze (posiadajcy oprcz proc i oszczepw
co najwyej noe bd sztylety) nie mieli wikszych szans w starciu z lepiej
uzbrojonymi, zdyscyplinowanymi i przewaajcymi liczebnie legionistami31.
Gdy wyspiarze uznali, e nic nie wskraj na morzu, zdecydowali si schroni
wrd licznych zatok i lasw bujnie obrastajcych Baleary, sdzc, e uda im
si unikn pogoni. Synowie wilczycy wyruszyli jednak za nimi w pocig i po
to m.in. ograniczonymi moliwociami pozyskania rekruta oraz zaangaowanie militarne Rzymu
na Sardynii i w Galii Transpadaskiej, Morgan, op. cit., s. 227. Do badaczy uwaajcych, e
kampania balearska moga trwa dwa lata, zaliczaj si: Benedict, op. cit., s. 42, przyp. 12 (powouje si przy tym na fasti triumphales); P. A. Brunt, Italian Manpower 225 B.C. A.D. 14, ed.
II, Oxford 2001, s. 429.
26 Philip de Souza jest zdania, e Kwintus Metellus zosta wtedy nie konsulem, a prokonsulem
Hiszpanii Dalszej, de Souza, op. cit., s. 119.
27 Dyskusj badaczy hiszpaskich na temat lokalizacji ldowania konsula przedstawi de Nicolas, op. cit., s. 246.
28 Hiszpani jako baz Metellusa przyjli: Brunt, op. cit., s. 429; J. S. Richardson, Hispaniae:
Spain and the development of Roman Imperialism, 218-82 B.C., Cambridge 1986, s. 157. Morgan sdzi, e Metellus mg przeznaczy do udziau w ekspedycji oddziay ju stacjonujce w
Hiszpanii Bliszej. Nie mona tego wykluczy, ale z powodu braku rde nie mona rwnie
potwierdzi tego pogldu, Morgan, op. cit., s. 226. Na umieszczonej w pracy Pitassiego mapce (s.
147) prezentujcej rzymskie operacje morskie strzaka oznaczajca wypraw Metellusa sugeruje,
e rozpocza si ona z Italii bd Sardynii.
29 Flor. 1.43; Strabon (3.5.1) poda ciekaw informacj o tym, e Metellus dla zabezpieczenia
swych zag przeciwko procarzom rozwiesi skry powyej pokadu. Nie podaje, czy zastosowana metoda odniosa jaki skutek. Alberto Prieto Arciniega uwaa, e zastosowana przez Balearw
taktyka miaa charakter defensywny, majcy na celu obron wysp przed najedcami, ktra moga zosta le zrozumiana przez antycznych jako akt piractwa, Prieto Arciniega, op. cit., s. 274.
30 Flor. 1.43.
31 Ibidem.

Nowy Filomata XIX 2015 (1)

63

wyldowaniu rozpoczli przeczesywanie wysp w poszukiwaniu uciekinierw,

podczas tej akcji miao zgino wielu mieszkacw32. Po zajciu przyczkw
Rzymianie w 122 r. kontynuowali pacyfikacj wysp pod dowdztwem Kwintusa Metellusa, ktry ju jako prokonsul doprowadzi ostatecznie do zajcia
ostatniego niezalenego obszaru w tej czci Morza rdziemnego33. Zwyciski prokonsul odby nastpnie triumf w 121 r., wtedy te otrzyma przydomek
Balearicus (Balearyjski)34.
Baleary po podboju rzymskim
Wraz z odniesieniem zwycistwa Rzymianie przystpili do wprowadzania na
wyspach wasnych porzdkw, zapocztkowanych przez ich zdobywc Kwintusa Cecyliusza Metellusa. Z jego inicjatywy na gwnej wyspie archipelagu,
Majorce, zostay zaoone dwa miasta: Palma (obecnie Palma de Mallorca)
i Pollentia (obecnie Pollena)35, zasiedlone przez 3 tys. rzymskich obywateli sprowadzonych z pobliskiej Hiszpanii36. Jednym z zada tych osiedli bya
32

Flor. 1.43, Oros., 5.13.1. XIX-wieczny historyk francuski Jules Sestier by zdania, e Rzymianie napotkali opr wyspiarzy; nie jest to wykluczone, ale brak rde uniemoliwia potwierdzenia tego faktu, Sestier, op. cit., s. 171.
33 Do dugi okres zdobywania wysp naley tumaczy wojowniczoci pokojowych wyspiarzy oraz tym, e Rzymianie musieli zdobywa silnie umocnione osady, ulokowane zarwno na wzgrzach w gbi ldu, jak i klifach na wybrzeu, de Nicolas, op. cit., s. 243. Wedug
Antoniego Puig Palerma umocnienia te miay suy jako schronienie wobec atakw piratw.
Z powodu braku potwierdzonych dowodw naley odrzuci jego tez, Puig Palerm, La piratera, s. 157-160.
34 M. Gwyn Morgan twierdzi, e Kwintus Metellus nie odby triumfu, argumentujc to brakiem uzyskania przez niego przepisowych 5 tys. zabitych wrogw oraz podjciem inicjatyw
zaoenia kolonii rzymskich na wyspach, Morgan, op. cit., s. 230. Zaprzecza temu lista fasti
triumphales, na ktrej zdobywca Balearw zosta wymieniony pod rokiem 121 jako prokonsul,
zob. A. Degrassi, Fasti Capitolini, Turin 1954, s. 106.
35 W czasach Pliniusza (3.11) oba miasta korzystay z praw rzymskich. Klaus Bringmann jest
zdania, e powstae osady posiaday status kolonii rzymskiej, nie podaje jednak argumentw za
t opini, Bringmann, op. cit., s. 209. Andrew Lintott uwaa, e osady byy prawdopodobnie
koloniami latyskimi, A. Lintott, The Roman Empire and its problems in the late second century,
[w:] The Cambridge Ancient History. Vol. IX: The Last Age of the Roman Republic, 146-43 B.C.,
ed. J. A. Crook, A. Lintott, E. Rawson, Cambridge 2006, s. 22. M. Gwyn Morgan uwaa, e status
tych miast by nieznany. Badacz ten, powoujc si na przekaz Pliniusza Starszego, wskazuje, e
zaoone przez Metellusa orodki nie byy osadami lokowanymi na prawie rzymskim, Morgan,
op. cit., s. 230. Na niepewny status obu miast zwrci rwnie uwag Enrique Garca Riaza
oraz John S. Richardson, ktry sdzi, e w momencie zakadania obie osady nie miay jeszcze
ustalonego statusu prawnego, Riaza, op. cit., s. 78 (na dalszych stronach zostaa przedstawiona
dyskusja dotyczca tego zagadnienia); Richardson, Hispania, s. 41; idem, Hispaniae, s. 161.
O polityce rzymskiej wobec istniejcych na wyspach orodkw miejskich Bocchor i Ebusus, zob.
Amengual Quetgles, Cardell Perell, Moranta, op. cit., s. 17; Riaza, op. cit., s. 75-76.
36 Str. 3.5.1. Wedug Petera Brunta kolonistami mogli by onierze sucy pod Metellusem

64

Nowy Filomata XIX 2015 (1)

ochrona pobliskich szlakw morskich, a take utrzymanie rzymskiego panowania na wyspach37. Z czasem obie osady stay si gwnymi orodkami romanizacji miejscowej ludnoci38. Wraz z nowymi mieszkacami zacza si rozwija na wyspach hodowla muw, pasterstwo i rolnictwo (uprawa winoroli
i pszenicy) oraz eksploatacja zasobw mineralnych39. Archipelag ponownie
sta si wanym punktem na szlaku morskim, stanowic nie tylko miejsce handlu, ale rwnie schronienia dla statkw40. Synni procarze balearscy mieli odtd suy nie jako najemnicy, ale cz skadowa armii rzymskiej, uczestniczc
w prowadzonych przez ni kolejnych podbojach41.
Podsumowanie
Kampania balearska nie bya ani wielk, ani dochodow wypraw rzymsk, poniewa jej koszty zwrciy si dopiero wiele lat pniej, wraz
z przybyciem kolonistw rzymskich i przeprowadzonymi przez nich inwestycjami majcymi na celu rozwinicie miejscowej prymitywnej gospodarki. Du
rol cywilizacyjn odegray rwnie zlokalizowane na wyspach porty i zatoki,
ktre odtd miay sta si punktami handlowymi i postojowymi statkw na trasie podry z Italii i Hiszpanii, otwartymi dla oglnego uytku dziki dokonanej aneksji.

oraz hiszpascy rezydenci o mieszanym pochodzeniu (Spanish residents of mixed descent),

Brunt, op. cit., 216. Podobnie sdzi Riaza, op. cit., s. 77. Za weteranami (wczeniej osadzonymi
w Hiszpanii) jako osadnikami opowiadaj si rwnie Roldn Hervs, op. cit., s. 264; Amengual
Quetgles, Cardell Perell, Moranta, op. cit., s. 15; Richardson, Hispaniae, s. 163; A. J. N. Wilson, Emigration from Italy in the Republican Age of Rome, New York 1966, s. 10. Andrew Lintott
w swym artykule, odnoszc si oglnie do obywateli rzymskich yjcych w Hiszpanii, uwaa,
e osadnicy byli pochodzenia hiszpasko-rzymskiego, Lintott, op. cit., s. 22. O pochodzeniu
i statusie osiedlecw zob. rwnie Orfila, op. cit., s. 27-28.
37 Orfila, op. cit., s. 22-23; Ormerod, op. cit., s. 166, ten angielski badacz napisa oglnie, e
dla obrony wysp (to secure the islands); Riaza, op. cit., s. 75; de Souza, op. cit., s. 122. Morgan (s. 231) troch na wyrost sdzi, e zaoenie tych osad w znaczcy sposb przyczynio si do
utrzymania rzymskiego panowania na Sardynii i w poudniowej Galii. Wspomniane osady wspomagay rwnie pomniejsze obiekty fortyfikacyjne, m.in. obz wojskowy pooony w Santija
na przyldku Cap de Cavalleria na Minorce; szerzej na temat tego obozu: F. Contresas Rodrigo,
R. Mller, F. J. V. de Tarazaga, El asentamiento militar romano de Santija (123-45 a.C.): una
aproximacin a su contexto histrico, Mayurga 31, 2006, s. 238-249 (tame dalsza literatura).
38 Riaza, op. cit., s. 79-80.
39 Dior. 5.17. 2; Str. 3.5.1; Amengual Quetgles, Cardell Perell, Moranta, op. cit., s. 16;
Greenidge, op. cit., s. 189. W I w. n.e. sprowadzano z wysp zboe dla Rzymu, wywoono rwnie
wapno, zob. Jundzi, op. cit., s. 88, s. 99.
40 Orfila, op. cit., s. 25.
41 Greenidge, op. cit., s. 189. Zarys dziejw Balearw (z duym naciskiem pooonym na
odkrycia archeologiczne) po podboju rzymskim przedstawi de Nicolas, op. cit., s. 252-278.

Nowy Filomata XIX 2015 (1)

65

Ekspedycja Metellusa bya jedn z wielu maych wojen toczonych wwczas przez Rzym w rnych czciach Morza rdziemnego42, w ich trakcie
Rzymianie musieli si zmierzy z wieloma wojowniczymi ludami, zmagajc si
przy tym z jedn z wczesnych plag antycznego wiata piratami, mona wic
j zaliczy do akcji prewencyjnych43. Dziaania te dotkny rwnie mieszkacw wysp i pomimo odniesionego przez Rzym propagandowego sukcesu na
tym polu, nie likwidoway tego problemu44. Wiele lat po tej wyprawie Rzym
nadal prowadzi operacje przeciwko rozbjnikom morskim, ponoszc zarwno
wiele klsk, jak i odnoszc szereg zwycistw, ale pomimo tych dziaa nigdy
nie udao si Rzymianom wypleni piractwa w basenie Morza rdziemnego,
przetrwao ono upadek Imperium Romanum.
Na koniec trzeba si zastanowi, dlaczego dopiero w 2. poowie II w. Kwiryci zdecydowali si na zajcie tego wanego ze wzgldw komunikacyjnych
archipelagu. Jedn z przyczyn naley upatrywa w toczonych wwczas przez
republik wojnach w Afryce, Galii, Hiszpanii i Italii, ktre absorboway znaczne zasoby nie tylko finansowe, ale i mobilizacyjne Rzymu. Z rzymskiego
punktu widzenia dziaania toczone przez legiony chociaby z Kartagin czy
bitnymi ludami Iberw i Celtyberw byy zdecydowanie waniejsze (i bardziej
opacalne finansowo) od zainteresowania maym, biednym i niestanowicym
dla Rzymu wikszego zagroenia cigiem wysepek. Rzymianie pozostawili
wic Baleary wasnemu losowi do momentu, w ktrym uznali, e ten wany
strategiczny punkt powinien zosta przez nich zajty. Do osignicia tego celu
nie zawahali si uzna mniej lub bardziej susznie wyspiarzy za piratw,
aby mie wygodne wytumaczenie dla dokonanego aktu agresji. Aneksja Balearw, cho oznaczaa kres niezalenoci wysp, rozpocza jednak kolejny etap
dziejw tego archipelagu, ktry mia odtd wspdzieli los tworzcego si imperium rzymskiego.

42

Wielu badaczy jest zdania, e kampania balearska bya jednym z etapw toczonych wwczas przez Rzym wojen w Galii i na Sardynii, zob. Cary, Scullard, op. cit., s. 411, przyp. 31;
Morgan, op. cit., s. 231; Puig Palerm, La piratera, s. 147; idem, Lentrada de Mallorca, s. 251;
Sestier, op. cit., s. 172; de Souza, op. cit., s. 122.
43 Roldn Hervs, op. cit., s. 264; Amengual Quetgles, Cardell Perell, Moranta, op. cit., s. 17.
44 Wedug Philipa de Souzy wyprawa Metellusa zlikwidowaa piractwo w tym regionie, co
w zwizku z tym, e w pniejszym okresie grasowali w tym regionie piraci, naley uzna za
do wtpliw tez, de Souza, op. cit., s. 121.