Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego NR 2/2014

PRZEGLD PRAWNICZY
UNIWERSYTETU
WARSZAWSKIEGO
WARSAW UNIVERSITY LAW REVIEW
Koo Naukowe
Wydzia Prawa i Administracji
Uniwersytetu Warszawskiego
ROK XIII
Czerwiec 2014
NUMER 2
PRZEGLD PRAWNICZY
UNIWERSYTETU
WARSZAWSKIEGO
WARSAW UNIVERSITY LAW REVIEW
Koo Naukowe
Wydzia Prawa i Administracji
Uniwersytetu Warszawskiego
ROK XIII
Czerwiec 2014
NUMER 2
Redakcja:
Wojciech Gaamon
redaktor naczelny
Szczepan Szczsny
z-ca redaktora naczelnego
Emil Kowalik skarbnik
mgrMagdalena Brodawka
mgrAnna Cimarno
mgrMicha Czerniawski
Bartosz Dbek
mgr Marta Dobrzycka
mgr Sebastian Gajewski
Jacek Kendysz
Maciej Kruk
mgrJakub Leszczyski
mgr Filip Ludwin
Monika Tomaszewska
Mariusz Tomaszuk
Maciej Tro
mgr Krzysztof Wawrzyniak
Redaktorzy honorowi:
mgr Wojciech Biaogowski
mgr Patrycja Cielenkiewicz
mgr Rafa Dybka
mgr Agnieszka Gob
mgr Jarosaw Jawiski
mgr Joanna Kornas
mgr Katarzyna Kozak
mgr Ewa Rusak
mgr Sandra Sekua
mgr Pawe Sulich
mgr Agnieszka Sztoldman
mgr Paulina Wawer
mgr Jacek Wojtach
mgr Anna Zys
Rada Naukowa:
prof. dr hab. Tadeusz Ereciski
prof. dr hab. Ludwik Florek
prof. dr hab. Lech Gardocki
prof. dr hab. Hubert Izdebski
prof. dr hab. Jzef Okolski
prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski
prof. dr hab. Jerzy Rajski
prof. dr hab. Marek Safjan
prof. dr hab. Tadeusz Tomaszewski
prof. dr hab. Anna Turska
prof. dr hab. Mirosaw Wyrzykowski
prof. dr hab. Maria Zabocka
Konsultant programowy:
dr Tomasz Kozowski
Recenzje naukowe:
prof. dr hab. Wojciech Kocot, prof. dr hab. Jerzy Rajski, prof. dr hab. Micha Romanowski,
prof. dr hab. Maria Poniak-Niedzielska, prof. dr hab. Pawe Czechowski, dr hab. Magdalena Szczepaska,
dr hab. Maria Boratyska, doc. dr Magorzata Modrzejewska, dr Tomasz Kozowski, dr Cezary Banasiski.
ISSN: 1644-0242
Nakad: 150 egzemplarzy
Ten numer Przegldu Prawniczego Uniwersytetu Warszawskiego zosta wydany dziki pomocy
finansowej (this Warsaw University Law Review was published with the financial support of):
Wydziau Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
Adres redakcji: Przegld Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego
Wydzia Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
ul. Krakowskie Przedmiecie 26/28, 00-927 Warszawa
e-mail: ppuw@wpia.uw.edu.pl
Wydawca: Przegld Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego
Wydzia Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
ul. Krakowskie Przedmiecie 26/28, 00-927 Warszawa
e-mail: ppuw@wpia.uw.edu.pl
Skad i amanie:
PanDawer, www.pandawer.pl
Organizacja druku: PanDawer, www.pandawer.pl
Wykaz skrtw
AA
Anonimowi Alkoholicy
Dz.U.
Dziennik Ustaw
Dz.Urz. UE
Dziennik Urzdowy Unii Europejskiej
Dz.Urz. WE
Dziennik Urzdowy Wsplnot Europejskich
EPCL
European Principles of Contract Law
EWG
Europejska Wsplnota Gospodarcza
k.c.
ustawa Kodeks cywilny
k.k.
ustawa Kodeks karny
KN
ustawa Kodeks cywilny francuski (Kodeks Napoleona)
k.p.a.
ustawa Kodeks postpowania administracyjnego
k.p.c.
ustawa Kodeks postpowania cywilnego
k.p.k.
ustawa Kodeks postpowania karnego
KPP
Kwartalnik Prawa Prywatnego
k.r.o.
ustawa Kodeks rodzinny i opiekuczy
k.s.h.
ustawa Kodeks spek handlowych
MoP
Monitor Prawniczy
MPPOiP
Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych
NKPK
Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego, red. L. Bogunia
NP
Nowe Prawo
OSAB
Orzecznictwo Sdw Apelacji Biaostockiej
OSNC
Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba Cywilna
OSNCK
Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba Cywilna i Izba Karna
OSNCP Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba Cywilna i Izba Pracy i Ubezpiecze
Spoecznych
OSNKW
Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba Karna i Izba Wojskowa
OSP
Orzecznictwo Sdw Polskich
OSPiKA
Orzecznictwo Sdw Polskich i Komisji Arbitraowych
OTK
Orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego
OTK ZU
Orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego. Zbir Urzdowy
Pal.
Palestra
PiP
Pastwo i Prawo
PiZS
Prawo i Zabezpieczenia Spoeczne
p.o.p.c.
ustawa Przepisy oglne prawa cywilnego
PPH
Przegld Prawa Handlowego
pr. aut.
ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych
PPUW
Przegld Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego
Pr. S.
Prawo Spek
PS
Przegld Sdowy
p.w.p.
ustawa Prawo wasnoci przemysowej
p.u.s.a.
ustawa Prawo o ustroju sdw administracyjnych
RPEiS
Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
R. Pr.
Radca Prawny
SC
Studia Cywilistyczne
SI
Studia Iuridica
SN
Sd Najwyszy
SOKiK
Sd Ochrony Konkurencji i Konsumentw
SPP
Studia Prawa Prywatnego
Przegld Prawniczy
4
SW
TFUE
TK
TWE
UE
UNIDROIT
WE
WPP
Suba Wizienna
Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej
Trybuna Konstytucyjny
Traktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk
Unia Europejska
Midzynarodowy Instytut Unifikacji Prawa Prywatnego
Wsplnoty Europejskie
Wojskowy Przegld Prawniczy
DODATKOWO
AFA
alternative fee arrangements, alternatywne modele wynagrodzenia
AcP
Archiv fr die civilistische Praxis
BGBl
Bundesgesetzblatt
BGH
Bundesgerichtshof (Federalny Trybuna Sprawiedliwoci)
CEPEJ The European Commission for the Efficiency of Justice (Europejska Komisja
ds.Skutecznoci Wymiaru Sprawiedliwoci)
CCBE Council of Bars and Law Societies of Europe (Rada Adwokatur i Stowarzysze
Prawniczych Europy)
GmbH
Gesellschaft mit beschrnkter Haftung
GmbHG
Gesetz ber Gesellschaft mit beschrnkter Haftung
k.e.a.
Kodeks etyki adwokackiej
k.e.r.p.
Kodeks etyki radcw prawnych
NFZ
Narodowy Fundusz Zdrowia
OIV
International Organisation of Vine and Wine
OLG
Oberlandesgericht
OSN
Orzecznictwo Sdu Najwyszego
p.w.p. Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo wasnoci przemysowej (tj. Dz.U. 2001r.,
Nr 49, poz. 508 ze zm.)
rozporzdzenie
Rozporzdzenie Ministra Finansw z dnia 22 grudnia 2011 r. w sprawie
w sprawie OC obowizkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoci cywilnej podmiotu wykonujcego
dziaalno lecznicz
rozporzdzenie
Rozporzdzenie Rady (EWG) Nr 1768/92 z dnia 18 czerwca 1992 r. dotyczce
UE 1768/92
stworzenia dodatkowego wiadectwa ochronnego dla produktw leczniczych

(Dz.Urz. UE L 182 z dnia 2 lipca 1992 r., s. 1)
rozporzdzenie
Rozporzdzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 469/2009
UE 469/2009
z dnia 6 maja 2009 r. dotyczce dodatkowego wiadectwa ochronnego

dlaproduktw leczniczych (Dz.Urz. UE L 152 z dnia 16 czerwca 2009 r., s. 110)
rozporzdzenie
Rozporzdzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 1901/2006
UE 1901/2006
z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie produktw leczniczych stosowanych w pediatrii

oraz zmieniajce rozporzdzenie (EWG) nr 1768/92, dyrektyw 2001/20/WE,

dyrektyw 2001/83/WE i rozporzdzenie (WE) nr 726/2004 (Dz.Urz. UE L 378

z dnia 27 grudnia 2006 r., s. 1)
SA
Sd Apelacyjny
TRIPS
Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights
TSUE
Trybuna Sprawiedliwoci Unii Europejskiej
TfUE
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
ubezpieczenie OC ubezpieczenie odpowiedzialnoci cywilnej
u.d.l.
ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o dziaalnoci leczniczej
u.k.s.c. ustawa z dnia 28 lipca 2005r. o kosztach sdowych w sprawach cywilnych
(Dz.U. Nr167, poz. 1398 ze zm.)
u.o.b. ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowizkowych,
Wykaz skrtw 5
Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli
Komunikacyjnych
u.s.z. ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o wiadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych
ze rodkw publicznych (Dz.U. Nr 164, poz. 1027)
u.d.u. ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o dziaalnoci ubezpieczeniowej
(Dz.U. Nr 11, poz. 66)
UstG
Umsatzsteuergesetz
WM
Wertpapiermitteilungen
ZHR
Zeitschrift fr das gesamte Handels- und Wirtschaftsrecht
ZIP
Die Zeitschrift fr Wirtschaftsrecht
Szanowni Czytelnicy,
Zprzyjemnoci oddajemy wrce czytelnikw kolejny numer Przegldu,
otwierajc trzynasty rocznik jego wydawania. Mamy przy tym nadziej, e rok
2014 zostanie zapamitany jako czas dalszego rozwoju pisarstwa naukowego na
najlepszym poziomie, ze szczeglnym uwzgldnieniem studentw idoktorantw Wydziau Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Do czego
Przegld Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego zdy przyzwyczai, jest jego
bardzo szeroka tematyka pod wzgldem rozmaitych gazi prawa oraz jego odmian terytorialnych tu zwracam uwag na podejmowane wartykuach problemy midzynarodowego prawa ochrony rodowiska iwoskiej regulacji ochrony
konsumenta (co wyjtkowe, to wdrugim przypadku napisane wjzyku oryginau). Nie sposb nie zauway, e wwyniku ostatniego naboru tekstw najwicej, bo a trzy dotycz wniniejszym numerze zagadnie prawa medycznego.
To bardzo ciekawy trend, zwizany zzainteresowaniami naukowymi warszawskiego orodka akademickiego izasugujcy na dalsz obserwacj. Cieszy moe
take aktywno wydawnicza na naszych amach koleanek ikolegw starszych
stopniem wkarierze naukowej, bowiem artykuy wychodzce spod rki doktorantw mog stanowi udany wzorzec dla osb dopiero przymierzajcych si do
swojego badawczego debiutu. Niezmiennie ycz pasjonujcej lektury i wielu
inspiracji wczasie letnich wakacji, ktre bd mogy skrystalizowa si wpostaci
kolejnych interesujcych artykuw iglos na szpaltach PPUW.
Wojciech Gaamon
Redaktor Naczelny
Szczepan Szczsny
Zastpca Redaktora Naczelnego
Kolegium Redakcyjne
DEAR READERS,
It is our pleasure to give into our readers hands another volume of the
Review, opening thirteenth year of its publishing. We also do hope that 2014
will be remember as a time of continuation the progress in academic writing at
the best level, especially made by students and PhD candidates from University
of Warsaw Faculty of Law and Administration.What the others could get accustomed to thanks to University of Warsaw Law Review is papers very wide
topic range, including different branches of law and territorial varieties here
we would like to pay attention to taken into consideration problems of international environmental law and Italian regulation of consumer protection (what
is unique, the second example describe in original language). It is not easy to
miss the fact that after the last call for papers the most of them, three, concern
issues of medical law. This is a very interesting trend, connected to research
directions of Warsaw academic centre and deserving further observation. We
can also find positive on our pages the publishing activity of older colleagues
with higher rank in their scientific careers, because the articles written by PhD
candidates hands can stand for a useful sample for those who are still getting
ready for their research debut. Niezmiennie ycz pasjonujcej lektury i wielu
inspiracji w czasie letnich wakacji, ktre bd mogy skrystalizowa si w postaci
kolejnych interesujcych artykuw i glos na szpaltach PPUW. As usual, we wish
you a fascinating reading and a lot of inspirations during summer break which
will be able to take shape as another interesting articles and glosses at the UWLR
columns.
Wojciech Gaamon
Editor in chief
Szczepan Szczsny
Vice-editor in chief
The Editors
Spis treci (Contents)
Artykuy (Articles)
mgr Krzysztof Wawrzyniak
Zasada rwnoci stron wpostpowaniu przed sdem polubownym
wwietle przepisw Kodeksu postpowania cywilnego........................................
13
Monika Pacocha
Delivery under straight bills of lading: the English, Hong Kong
and Singaporean perspectives........................................................................................
27
Magdalena Brodawka
Mechanizm postpowania wsprawie oceny oddziaywania na rodowisko
wprawie midzynarodowym..........................................................................................
37
Hanna Markiewicz
Prawo pacjenta do dokumentacji medycznej
wkontekcie powszechnej informatyzacji sektora ochrony zdrowia
iwdroenia usug typu cloud computing...................................................................
45
Agnieszka Luba
Urodzenie jako usuga dylematy wok kwestii dopuszczalnoci umowy
omacierzystwo zastpcze na gruncie polskiego porzdku prawnego............
62
mgr Walery Arnaudow, Piotr Modrzejewski

Kontrowersje wok zasad liczenia okresw do nabycia
wasnoci nieruchomoci wskutek zasiedzenia wzwizku znowelizacj
Kodeksu cywilnego zdnia 28 lipca 1990 roku...........................................................
74
mgr Jetmira Francesca Velaj

Aspetti del diritto dei consumi in Italia......................................................................
86
Monika Tomaszewska
Suplement diety alek........................................................................................................
92
Kamila Szczygie
Funkcje gospodarcze dobrowolnego umorzenia akcji
wybrane zagadnienia.....................................................................................................
104
ARTYKUY
(ARTICLES)
mgr Krzysztof Wawrzyniak*
Zasada rwnoci stron wpostpowaniu przed sdem polubownym

wwietle przepisw Kodeksu postpowania cywilnego**
1. Uwagi oglne
Celem niniejszego artykuu jest przedstawienie zagadnienia zasady rwnoci stron

w postpowaniu przed sdem polubownym w wietle przepisw Kodeksu postpowania
cywilnego. Analiza tego zagadnienia prawnego zostanie oparta wycznie na regulacjach
kodeksowych, gdy regulaminy staych sdw polubownych czy szczegowe postanowienia zapisw na sd polubowny nie maj kompetencji wwietle art.1161 2 k.p.c. do odejcia od tej podstawowej zasady postpowania arbitraowego.
Analiza przedmiotowego zagadnienia rozpocznie si od przedstawienia zasady rwnoci stron wpostpowaniu cywilnym, ktra pozwoli wyrni dwie paszczyzny obowizywania tej zasady. Nastpnie zostanie przedstawiona zasada rwnoci stron wpostpowaniu
przed sdem polubownym, pokazany przy tym jej charakter i okrelone miejsca jej obecnoci. Na zakoczenie zostan omwione skutki zamania zasady rwnoci stron wskardze
ouchylenie wyroku sdu polubownego oraz wprocedurze zwizanej zuznaniem lub stwierdzeniem wykonalnoci wyroku sdu polubownego lub ugody przed nim zawartej.
2. Zasada rwnoci stron wpostpowaniu cywilnym
Zasada rwnoci stron wpostpowaniu cywilnym przedstawiana jest jako jedna znajwaniejszych zasad postpowania cywilnego, wywodzca si z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, wicych Polsk umw midzynarodowych, Europejskiej Konwencji Praw
Czowieka, czy te Paktu Praw Politycznych iObywatelskich1. Nie zostaa ona wyraona
wprost w Kodeksie postpowania cywilnego, mona j jednak zrekonstruowa z wielu
norm samego postpowania. Wskaza naley, e doktryna uznaa j za obowizujc zasad
postpowania cywilnego2, obecn zarwno wpostpowaniu procesowym inieprocesowym.
Zasada ta ma charakter wicy wobec sdu wydajcego wyrok lub postanowienie wsprawie. Sdzia powinien sta na jej stray, unikajc przy tym zachwiania rwnowagi midzy
prawami iobowizkami obu stron postpowania3.
* Autor jest absolwentem Wydziau Prawa iAdministracji oraz Wydziau Zarzdzania Uniwersytetu Warszawskiego, doktorantem wInstytucie Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk oraz jest adwokatem wpisanym na list adwokatw prowadzon przez Okrgow Rad Adwokack wWarszawie.
** Artyku prezentuje tre referatu wygoszonego podczas Drugiego Oglnopolskiego Zjazdu Studentw Cywilistw, na Uniwersytecie Gdaskim.
1
Zob. A.Gra-Baszczykowska, Zasada rwnoci stron wprocesie cywilnym, Warszawa 2008, s.3.
2
Por. m.in. J. Jodowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodowska, K. Weitz, Postpowanie cywilne,
Warszawa 2009, s.63.
3
Por. A.Gra-Baszczykowska, op.cit., s.1 in.
14
Przegld Prawniczy
Wyrnia si w postpowaniu cywilnym dwie paszczyzny zasady rwnoci stron.

Pierwsz znich jest zasada rwnoci wpostpowaniu cywilnym wznaczeniu formalnym,
ktra skada si zdwch aspektw. Jeden aspekt to zaoenie takiego samego uksztatowania rodkw obrony swoich praw oraz mono korzystania znich, tzw. rwno broni4.
Drugim aspektem tej zasady jest prawo strony do wysuchania przez sd5. W doktrynie
podnosi si, e samo formalne ujcie zasady rwnoci stron nie gwarantuje rzeczywistej
rwnoci wsamym procesie6.
Drug paszczyzn zasady rwnoci stron jest zasada rwnoci stron wznaczeniu materialnym. Zakada ona istnienie rwnoci stron wznaczeniu formalnym oraz obecno instrumentw prawnych przyznanych sdziemu7, ktre umoliwiaj realizacje rzeczywistej rwnoci
stron wprocesie. Do takich instrumentw naley zaliczy wpierwszej kolejnoci moliwo
zwolnienia stron iuczestnikw od kosztw sdowych oraz moliwo ustanowienia adwokata
lub radc prawnego jako penomocnika profesjonalnego dla danej strony. Ostatnim instrumentem posiadanym przez sdziego s jego uprawnienia dyskrecjonalne moe on udziela
stronom iuczestnikom postpowania, ktrzy nie s reprezentowani przez adwokata lub radc
prawnego niezbdnych poucze co do czynnoci procesowych8. Ponadto przewodniczcy
wmomencie ogoszenia wyroku posiada szereg obowizkw wobec stron dziaajcych bez
profesjonalnego penomocnika procesowego (art.327 1 i2 k.p.c.). Sdzia wtoku przewodu
sdowego moe take dopuci dowd zurzdu, przy czym takie zachowanie moe prowadzi
do naruszenia prawa do bezstronnego sdu iodpowiadajcego mu obowizku przestrzegania
zasady rwnego traktowania stron9. Dziaanie sdu nie moe take narusza funkcjonowania
wymiaru sprawiedliwoci przez podwaanie zaufania do bezstronnoci sdu10.
Naruszenie zasady rwnoci stron moe powodowa rnego rodzaju skutki procesowe. Zasad rwnoci stron mona naruszy take wprzypadku przewlekoci postpowania, naduywania praw procesowych przez strony iinnych dziaa ni pozbawienie monoci dziaania/obrony11. Nie ma przy tym znaczenia, czy naruszenie miao miejsce raz, czy
te si powtarzao oraz czy nie miao charakteru czciowego. Wprzypadku uchybie procesowych, ktre maj wpyw na przebieg postpowania oraz na sentencj wyroku moliwe
jest ich podniesienie wramach stosowania zwyczajnych rodkw zaskarenia po wpisaniu
stosowanych zastrzee do protokou (art.162 k.p.c.)12.
aciska paremia: non debet actori licere quo reo non permittur.
aciska paremia: audiatur et altera pars.
6
Zob. J.Jodowski, Z.Resich, J.Lapierre, T.Misiuk-Jodowska, K.Weitz, Postpowanie, s.134.
7
Ibidem.
8
Zob. art.5 oraz art.212 zd. drugie k.p.c.
9
Wyrok Sdu Najwyszego zdnia 12 grudnia 2000 r., V CKN 175/00 (OSP 2001, nr79, poz. 116),
odmiennie wyrok Sdu Najwyszego zdnia 13 lutego 2004 r., IV CK 24/03 (OSNC 2005, nr3, poz. 45).
10
Por. T.Pietrzykowski, B.Wojciechowski, Rwno, prawda isprawiedliwo wprocesie cywilnym. Rozwaania na
tle nowelizacji k.p.c., Palestra 2004, nr910, s.19.
11
Zob. A.Gra-Baszczykowska, op.cit, s.387 in.
12
Podkrelenia wymaga fakt, e ustawodawca dopuci moliwo skutecznego podniesienia zarzutw dotyczcych uchybie procesowych dokonanych wtoku postpowania wprzypadku niewpisania zastrzeenia
do protokou wsytuacjach wskazanych wart.162 oraz art.210 21 k.p.c.
4
5
Zasada rwnoci stron wpostpowaniu przed sdem polubownym...
15
Ciszym naruszeniem zasady rwnoci stron jest naruszenie przepisw prawa, ktre
skutkuje pozbawieniem stron moliwoci dziaania (art.401 pkt 2 oraz art.524 2 k.p.c.).
Najciszym naruszeniem jest pozbawienie strony monoci obrony swoich praw. Taka
sytuacja kwalifikuje si wsystematyce postpowania cywilnego jako jedna zprzesanek niewanoci postpowania (art.379 pkt 5 k.p.c.).
3. Zasada rwnoci stron wpostpowaniu przed sdem polubownym
Mwic o zasadzie rwnoci stron w postpowaniu przed sdem polubownym,

naley okreli wzajemny zakres poj zasada rwnoci stron (art.1161 2 k.p.c.) oraz
zasada rwnouprawnienia strony (art.1183 k.p.c.), gdy polski ustawodawca wprzepisach
Kodeksu postpowania cywilnego uywa obu tych poj. Niestety doktryna nie wypowiada
si wsposb jednoznaczny co do relacji zakresu obu tych poj. Na gruncie Kodeksu postpowania cywilnego z 1930 r. wyraony zosta pogld13, e zasada rwnoci stron skada
si z zasady wysuchania stron obu oraz zasady rwnoci rodkw walki. W czasie
obowizywania poprzedniego systemu politycznego zaliczono do zasady rwnoci stron14:
zasad rwnouprawnienia jzykw narodowych, zasad rwnoci wszystkich przed sdem,
zasad rwnoci wszystkich wobec prawa oraz zasad rwnouprawnienia stron przed
sdem. Podzia ten oparty by na zaoeniu, e zasada rwnoci stron wobec sdu iprawa
decyduje ocharakterze rwnouprawnienia stron. Wzwizku ztym zasada rwnoci stron
zakadaa, e sd nie moe orzeka bez zagwarantowania monoci przedstawienia przez
strony swoich wyjanie oraz zabezpieczenia przez ustaw procesow dyspozycji jednakowych rodkw procesowych15.
Obecnie podnosi si, e zasada rwnoci stron potrzebna jest do odzwierciedlenia idei
sprawiedliwego postpowania arbitraowego16. Doktryna uywa zamiennie zasady rwnoci stron oraz zasady rwnouprawnienia17, wskazujc na dwa jej aspekty: wysuchanie
stron przez sd polubowny oraz moliwo przedstawienia swoich twierdze idowodw
na ich poparcie.
Wskaza naley, e wpostpowaniu przed sdem polubownym zasada rwnoci stron
bdzie ukazywa swoje obowizywanie winnych ni wpostpowaniu cywilnym miejscach.
Ustawodawca nie przewidzia instrumentw prawnych dla arbitrw18, ktre gwarantowayby rzeczywist zasad rwnoci stron.
Zasada rwnoci stron wpostpowaniu przed sdem polubownym obecna jest wzapisie na sd polubowny, w ktrym kade postanowienia naruszajce t zasad bd bezskuteczne (art. 1161 2 k.p.c.), w zasadzie powoywania arbitrw (art. 1169 3 k.p.c.)
Zob. E.Wakowski, System Procesu Cywilnego, Wilno 1932, s.108109.
Por. E.Wengerek, Zasada rwnoci stron wprocesie cywilnym, PiP 1955, nr11, s.784785.
15
Ibidem, s.786.
16
Zob. .Baszczak, M.Ludwik, Sdownictwo polubowne (arbitra), Warszawa 2007, nb. 28, s.279.
17
Por. m.in. . Baszczak, Kontrola orzeczenia arbitraowego ze szczeglnym uwzgldnieniem klauzuli porzdku
publicznego, ADR Arbitra iMediacja 2008, nr3, s.1415.
18
Strony mog wzapisie na sd polubowny przewidzie takie instrumenty. Nie jest take wykluczone,
ewregulaminach staych sdw polubownych zostan przewidziane takie instrumenty.
13
14
16
Przegld Prawniczy
oraz wtoku samego postpowania arbitraowego waspekcie prawa do wysuchania przez

arbitrw oraz prawa do przedstawienia swoich twierdze oraz dowodw na ich poparcie
(art.1183 k.p.c.). Zasada rwnoci stron bdzie take obecna wtoku rozpoznawania skargi
ouchylenie wyroku sdu polubownego oraz wniosku ouznanie lub stwierdzenie wykonalnoci wyroku sdu polubownego lub ugody zawartej przed nim.
3.1. Zasada rwnoci stron wzapisie na sd polubowny
Zapis na sd polubowny skada si zpostanowie obligatoryjnych19, do ktrych zalicza si: oznaczenie stron podpisujcych zapis, wskazanie przedmiotu sporu albo sporw
lub stosunku prawnego, z ktrego spr powsta lub moe powsta (art. 1161 1 k.p.c.)
oraz wyraenie woli opoddaniu sporu prawnego kompetencji sdu polubownego, ktrego
wynikiem jest wyrok wydany wimieniu tego sdu arbitraowego. Wramach postanowie
fakultatywnych zapisu strony mog oddziaywa na skad sdu polubownego, okrelajc
ilo arbitrw (art.1169 1 k.p.c.), wskazujc konkretne osoby wchodzc wskad sdu
(art.1168 1 k.p.c.), uzgadniajc sposb ich powoywania (art.1171 1 k.p.c.), okrelajc
ich kwalifikacje (art.1174 2 k.p.c.) oraz tryb postpowania owyczenia arbitra (art.1176
1 k.p.c.). Strony ponadto mog okrela miejsce postpowania przed sdem polubownym
(art.1155 1 k.p.c.), zasady isposb postpowania (art.1184 1 k.p.c.), chwil wszczcie
postpowania (art. 1186 k.p.c.), jzyk lub jzyki postpowania (art. 1187 1 k.p.c.), termin wytoczenia powdztwa, powdztwa wzajemnego, odpowiedzi na pozew oraz dopuszczalnoci zmian lub uzupenienia wyej wspomnianych pism (art.1188 k.p.c.), obowizek
prowadzenia rozprawy albo zwolnienie ztego obowizku (art.1189 1 k.p.c.), moliwo
przeprowadzenia dowodu z opinii biegego (art. 1191 2 i 3 k.p.c.), wieloinstancyjno
postpowania arbitraowego (art.1205 2 k.p.c.). Strony mog upowani arbitrw do: rozstrzygnicia sporu wedug oglnych zasad prawa lub zasad susznoci (art.1194 1 k.p.c.),
gosowania wikszoci gosw nad wyrokiem (art. 1195 1 k.p.c.), okrelenia miejsca
wydania wyroku (art.1197 3 k.p.c.), okrelenia procedury uzupenienia wyroku (art.1202
k.p.c.). Wszystkie te wyliczenia nie maj charakteru wyczerpujcego, gdy jak wskazuje si
w doktrynie, autonomia woli stron w ksztatowaniu skadu, postpowania oraz wydawania wyroku jest bardzo szeroka, ograniczona tylko normami imperatywnymi postpowania
cywilnego oraz zasad rwnoci stron20.
Wskaza naley, e strony wramach swojej kompetencji do ksztatowania regu postpowania nie mog odej od norm, ktre maj charakter bezwzgldny. Do takich norm
zalicza si21 m.in. brak moliwoci posiadania wikszych uprawnie wzakresie powoywania arbitrw (art.1169 3 k.p.c.), moliwo wystpienia do sdu pastwowego zwnioskiem owyczenie arbitra (art.1176 2 k.p.c.), prawo stron do rwnego traktowania ido
wysuchania (art.1183 k.p.c.), konieczno wczeniejszego zawiadomienia orozprawie oraz
19
Por. M.Tomaszewski, [w:] A.Szumaski (red.), Arbitra handlowy. Tom 8, Warszawa 2010, nb. 77 in.,
s.295 in.
20
Por. T.Ereciski, K.Weitz, Sd arbitraowy, Warszawa 2008, s.107.
21
Por. T.Winiewski, M.Hauser-Morel, [w:] A.Szumaski (red.), Arbitra handlowy. Tom 8, Warszawa 2010,
nb. 38, s.465, podobn list przedstawia T.Ereciski, K.Weitz, Sd, s.275.
17
konieczno dorczenia korespondencji wszystkim stronom (art.1183 i1189 2 i3 k.p.c.),

skutek braku odpowiedzi na pozew (art.1190 2 k.p.c.) oraz dopuszczalno podniesienia
zarzutu uchybienia zasadom ustalonym przez strony lub przepisw k.p.c. opostpowaniu
przed sdem polubownym (art. 1193 k.p.c.). Zamanie kadej z tych norm bdzie skutkowa stosowaniem odpowiednich przepisw kodeksu postpowania cywilnego czci
pitej, jak rwnie moe mie daleko idcy skutek odnoszcy si wprost do wyroku sdu
polubownego.
Strony zawierajc szczegowe postanowienia w zapisie na sd polubowny, mog
doprowadzi do zamania zasady rwnoci. W takim przypadku przewidziana jest sankcja bezskutecznoci danego postanowienia (art.1161 2 k.p.c.). Za przykad takiej sytuacji polski ustawodawca wskazuje postanowienia, na mocy ktrych jedna ze stron bdzie
uprawniona tylko do wytoczenia powdztwa przed sdem polubownym albo przed sdem
pastwowym. Na gruncie prawa polskiego tzw. alternatywna klauzula arbitraowa zostaa
uznana za niedopuszczaln22. Klauzula ta znana jest warbitrau midzynarodowym izawierana jest gwnie midzy bankami aklientami. Na jej mocy bank ma moliwo wyboru
postpowania cywilnego albo arbitraowego, wpierwszym przypadku powoduje to wyganicie zapisu na sd polubowny, natomiast klient moe skierowa spraw wycznie do
sdu arbitraowego.
Strony mog wzapisie na sd polubowny lub wdokumentach pniejszych zawrze
umow dowodow. Jest to umowa procesowa, ktra reguluje sposb przeprowadzenia
dowodw wpostpowaniu, wie ona sd od momentu jej zawarcia iwymaga przestrzegania jej wtoku postpowania dowodowego23. Wdoktrynie midzywojennej dopuszczano
z zastrzeeniami zawieranie pewnych klauzul w zapisie na sd polubowny odnonie do
wykluczenia pewnych dowodw lub przyjmowanie za podstaw wyrokowania pewnych
z gry okrelonych faktw, bd dowodw24. Przed nowelizacj przepisw dotyczcych
sdu polubownego z2005r. doktryna dopuszczaa zawieranie takich umw, zzastrzeeniem nienaruszania prawa strony do bycia wysuchanym25. Obecnie moliwym jest skorzystanie zumw dowodowych przez strony postpowania arbitraowego, oile nie utrudniaj
one wyjanienia wszystkich aspektw sprawy26 oraz nie ograniczaj stronie prawa bycia
wysuchanym27.
Por. m.in. R.Morek, Mediacja iarbitra (art.183118315, 11541217 k.p.c.), Warszawa 2006, art.1161,
nb.25, s.137138, odmienny pogld A.Budniak, Tre zapisu na sd polubowny wwietle przepisw polskiego
iniemieckiego postpowania cywilnego wybrane zagadnienia, ADR Arbitra iMediacja 2009, nr3, s.34.
23
Zob. R.Kulski, Umowy dowodowe wpostpowaniu cywilnym, [w:] I. Ratusiska (red.), Czterdziestolecie kodeksu
postpowania cywilnego. Zjazd Katedr Postpowania Cywilnego wZakopanem (79.10.2005 r.), Krakw 2006, s.73.
24
Por. R.Kuratowski, Sdownictwo polubowne, Warszawa 1932, s.109.
25
Zob. R.Morek, op.cit., art.1191, nb. 1, s.223.
26
Por. R.Kulski, Postpowanie dowodowe przed sdem arbitraowym wujciu prawa polskiego iamerykaskiego, [w:]
J.Olszewski, B.Sagan, R.Uliasz (red.), Arbitra imediacja jako instrumenty wspierania przedsibiorczoci: materiay
zmidzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej przez Zakad Prawa Handlowego iGospodarczego Wydziau
Prawa Uniwersytetu Rzeszowskiego wRzeszowie wdniach 2223 wrzenia 2006 roku, Rzeszw 2006, s.119.
27
Ibidem, s.120121.
22
18
Przegld Prawniczy
3.2. Zasada rwnoci stron wpowoywaniu arbitrw
Ustawodawca przyzna stronom pierwszestwo wksztatowaniu skadu orzekajcego

warbitrau (art. 1169 1, art.1171 1, 1176 1 k.p.c.). Zasad jest, e adna ze stron
nie moe posiada wicej uprawnie wpowoywaniu arbitrw ni przeciwnik, pod rygorem bezskutecznoci takiego postanowienia (art.1169 3 k.p.c.). Do naruszenia tej zasady
bdzie dochodzi, gdy jedna ze stron bdzie wadna do powoania wikszej liczby arbitrw,
czy te wszystkich arbitrw28, lub gdy krg osb, spord ktrych strony mog dokona
wyboru arbitrw, zostanie okrelony wsposb przynoszcy korzyci tylko jednej ze stron29.
Kwesti sporn jest dopuszczalno stosowania tzw. arbitrau ex parte, wktrym przyznaje si kompetencje do rozstrzygnicia sporu przez arbitra albo arbitrw wyznaczone
tylko przez jedn stron, w przypadku upywu terminu na wyznaczenie arbitrw przez
drug stron. Dopuszczajc stosowanie takich postanowie, podnosi si, e dopiero od
momentu zwoki drugiej strony wwyborze arbitra wwyznaczonym terminie, mona mwi
onierwnowadze midzy stronami30. Polska doktryna wprzewaajcej czci odrzuca stosowanie arbitrau ex parte, jako naruszajcego zasad rwnoci stron31.
Polski ustawodawca wregulacji dotyczcej powoywania arbitrw nie przewidzia adnych szczeglnych norm postpowania w sporach wielopodmiotowych32. Z gry naley
odrzuci moliwo powoania jednego arbitra przez kad ze stron33. Najmniej skomplikowanym wyjciem z tej sytuacji jest zgoda wszystkich podmiotw na jednego oznaczonego arbitra albo te zgoda, aby podmiot trzeci powoa arbitra lub wszystkich arbitrw.
Do zaakceptowania s take postanowienia, na mocy ktrych kada ze stron (powodowa
ipozwana) bdzie moga powoa jednego arbitra lub tak sam ilo arbitrw wraz zokrelon procedur powoania arbitra przewodniczcego. Wregulaminach niektrych staych
sdw polubownych przewidziane jest wanie taki mechanizm ksztatowania si skadu
arbitraowego34. Moim zdaniem przyjcie takiej konstrukcji jest najlepszym rozwizaniem,
gdy stronom zapewniona jest rwno wiloci arbitrw, cho wjej ramach mog wystpowa dysproporcje midzy podmiotami wich sile gosu przy doborze arbitrw. Tak cen
naley jednak ponie za utrzymanie rwnowagi midzy stronami postpowania przy powoywaniu arbitrw, zachowujc przy tym skad zdolny do szybkiego rozstrzygnicia sporu.
Wyrok Sdu Najwyszego zdnia 16 marca 1948 r., C I1260/47 (PiP 1949, nr67, s.139).
Doktryna wskazuje za przykad sytuacj, gdy wymagane jest od arbitra bycie czonkiem okrelonego stowarzyszenia lub zwizku, do ktrego naley tylko jedna ze stron T.Ereciski, K.Weitz, Sd,
s.175in.
30
Por. R.Kulski, Umowy procesowe wpostpowaniu cywilnym, Warszawa 2006, s.226.
31
Zob. T.Ereciski, [w:] J.Ciszewski, T.Ereciski, K.Weitz (red.), Kodeks postpowania cywilnego. Komentarz.
Cz czwarta Przepisy zzakresu midzynarodowego postpowania cywilnego. Cz pita sd polubowny (arbitraowy),
Warszawa 2009, art.1169, nb. 5, s.656; M.Tomaszewski, Skuteczno ochrony prawnej przed sdami polubownymi.
Dowiadczenia polskie, PS 2006, nr1, s.38 in.
32
Spory wielopodmiotowe s to spory, wktrych po stronie pozwanej lub powodowej wystpuje wicej
ni jeden podmiot.
33
Tak naleaoby postpi wprzypadku zastosowania zasady midzynarodowego arbitrau handlowego
one party one judge.
34
M.in. 23 Regulamin Sdu Arbitraowego przy Krajowej Izbie Gospodarczej wWarszawie.
28
29
19
3.3. Zasada rwnoci stron wprocedurze wyczenia arbitrw
Strony mog wzapisie na sd polubowny okreli tryb wyczenia arbitrw (art.1176

1 k.p.c.). Postpowanie wprzedmiocie wyczenia arbitra rozpoczyna si bdzie od wniosku strony postpowania arbitraowego, a nastpnie bdzie si toczy przed podmiotem
trzecim (organem waciwym wedug regulaminu sdu polubownego albo sdem pastwowym). Naley pamita, e nie ma moliwoci wyczenia arbitra zmocy prawa35. Przyjmuje
si wdoktrynie36, e swoboda ksztatowania trybu wyczenia arbitrw nie moe wyklucza
wumowie midzy stronami prawa wniesienia do sdu powszechnego wniosku owyczenie
arbitra wprzypadku niewyczenia go wtrybie ustalonym przez strony.
Polski ustawodawca nie przewidzia wprost zasady rwnoci stron wprocedurze wyczenia arbitrw. Naley jednak bezsprzecznie przyj, e moliwe jest wtej sytuacji analogiczne zastosowanie dyspozycji art.1169 3 k.p.c. Naley zatem przyj, e adna ze stron
nie moe posiada wicej uprawnie przy wyczeniu arbitrw. Na tej podstawie naley
odrzuci moliwo samodzielnego wyczenia kadego zarbitrw oraz moliwo rozszerzenia podstaw wyczenia arbitrw dla jednej ze stron poza uzasadnione wtpliwoci co
do jego bezstronnoci, niezalenoci lub braku kwalifikacji okrelonych wzapisie. Za niedopuszczalne naley uzna take rne uksztatowanie procedury wyczenia arbitrw ze
wzgldu na penione funkcje wskadzie orzekajcym, atake ze wzgldu na stron powoujc arbitra.
3.4. Zasada rwnoci stron wtoku postpowania przed sdem polubownym
Wdoktrynie pojawi si gos, e odniesienie si wprost do zasady rwnouprawnienia

wprzepisach dotyczcych postpowania przed sdem polubownym jest swoistym ius superfluum, cho wskazanie tej zasady wprost ma na celu podkrelenie ograniczenia wksztatowaniu zasad postpowania przed sdem polubownym37. Rwnouprawnienie stron jest jednym
zelementw zasady rwnoci, czonym zzasad wysuchania stron. Wstanie prawnym
obowizujcych do nowelizacji przepisw dotyczcych sdu polubownego z2005r.38, zasada
rwnoci stron nie zostaa wyraona wprost, doktryna wyprowadzaa j zistoty funkcjonowanie arbitrau39. Zauwaa si take, e tej zasady nie naley interpretowa w sposb
przesadnie zawajcy, poniewa wstosunkach gospodarczych nie powinna ona prowadzi
do wyczenia swobody umw, dyspozycyjnoci, a take ograniczenia przyjtych praktyk
izwyczajw handlowych40.
Por. wyrok Sdu Najwyszego zdnia 24 wrzenia 1999 r., ICKN 141/98 (OSNC 2000, nr4, poz. 65).
Zob. A.Szumaski, [w:] A.Szumaski (red.), Arbitra handlowy. Tom 8, Warszawa 2010, nb. 231, s.438.
37
Por. T. Strumio, Zasady postpowania arbitraowego, ADR Arbitra iMediacja 2009, nr3, s.65.
38
Ustawa zdnia 28 lipca 2005r. ozmianie ustawy Kodeks postpowania cywilnego (Dz.U. Nr178,
poz.1478).
39
Por. S.Dalka, Sdownictwo polubowne wPRL, Warszawa 1987, s.18; K.Potrzobowski, Sd polubowny wedug
k.p.c., Warszawa 1981, s. 18, wyrok Sdu Najwyszego z dnia 2 marca 1948 r., C I 1250/47 (PiP 1949,
nr67, s.139).
40
Zob. R.Morek, op.cit., art.1161, nb. 27, s.138.
35
36
20
Przegld Prawniczy
Rwnouprawnienie stron to inaczej identyczne traktowanie stron wpodobnej sytuacji . Zzasady rwnouprawnienia wywodzi si roszczenie stron do bycia wysuchanym,
ktre przejawia si moliwoci przedstawienia swoich twierdze oraz dowodw42. Jest ono
niezbdne do przeprowadzenia uczciwego procesu43. Zasada rwnouprawnienia zwizana
jest take zzasad kontradyktoryjnoci postpowania. Generalny nakaz traktowania stron
rwnoprawnie powinien by przestrzegany nie tylko przez arbitrw, ale strony powinny
kontrolowa, czy faktycznie tak si dzieje. Wydaje si, e do zamania zasady rwnouprawnienia moe doj na wielu etapach rozstrzygania sporu, poczwszy od sporzdzenia zapisu
na sd polubowny wposzczeglnych postanowieniach, a do zakoczenia caego postpowania iwydania wyroku.
41
3.4.1. Wysuchanie stron przez sd arbitraowy
Zasada rwnoci stron w toku postpowania przed sdem polubownym bdzie

skadaa si zdwch aspektw moliwoci korzystania ztakich samych rodkw procesowych oraz obowizku wysuchania stron. Zuwagi na fakt, e pierwszy aspekt zasady
rwnoci stron wykracza swoim zakresem poza przyjte ramy, w dalszej czci omwiony zostanie obowizek wysuchania stron przez sd polubowny. Doktryna uznaje
ten aspekt zasady za istotniejszy44 od moliwoci korzystania ztakich samych rodkw
procesowych. Wdoktrynie niemieckiej prawo do wysuchania stron oparte jest na trzech
powizanych wzajemnie elementach45. Pierwszy znich zakada obowizek informowania stron co do stanu faktycznego, na ktrymj zostanie oparty wyrok. Kolejnym elementem jest moliwo wypowiedzenia si stron owszystkich elementach faktycznych
sprawy ipodstawy prawnej. Ostatnim elementem jest obowizek arbitrw do zapoznania
si zwypowiedziami stron oraz rozwaenie, czy bd one uwzgldnione przy wydaniu
wyroku.
Mwic ozasadzie wysuchania stron wpostpowaniu arbitraowym, naley pamita
o braku moliwoci wydania wyroku zaocznego. W procesie cywilnym wydanie wyroku
zaocznego jest dopuszczalne tylko wcile okrelonych przypadkach (art.390 k.p.c.). Sd,
wydajc wyrok zaoczny, przyjmuje za prawdziwe twierdzenia powoda o okolicznociach
faktycznych przytoczonych w pozwie lub w pismach procesowych dorczonych pozwanemu przed rozpraw, chyba e budz one uzasadnione wtpliwoci albo zostay przytoczone wcelu obejcia prawa (art.339 2 k.p.c.). Wpostpowaniu arbitraowym arbitrzy
nie mog traktowa braku odpowiedzi na pozew jako przyznania faktw przytoczonych
wpozwie (art.1190 2 zd. 2 k.p.c.). Musz oni przeprowadzi postpowanie dowodowe,
take w przypadku gdy pozwany nie stawi si na rozpraw oraz nie okae dokumentw,
ktre obowizany by przedstawi. W takich przypadkach nie mog oni poprzesta na
41
42
43
44
45
Zob. T.Ereciski, K.Weitz, Sd, s.280.

Ibidem.
Por. M.Tomaszewski, Skuteczno, s.38 in.
Zob. .Baszczak, M.Ludwik, Sdownictwo, nb. 4, s.139.
21
faktach przytoczonych przez powoda, stosujc analogicznie instytucje faktw niezaprzeczonych (art.230 k.p.c.)46. Fakty niezaprzeczone wymagaj take udowodnienia47. Mona zatem
stwierdzi, e wyrok sdu arbitraowego oparty bdzie na okolicznociach udowodnionych
przez powoda, anie na faktach wykazanych wpozwie48. Na marginesie naley doda, e
bierno strony bdzie j pozbawia moliwoci zaprzeczenia twierdzeniom przeciwnika
ipowoywania dowodw na ich odparcie49, co wkonsekwencji bdzie prowadzi do przegrania sporu.
Zasada wysuchania stron sprowadza si do moliwoci ustosunkowania si do wszystkich istotnych kwestii praktycznych iprawnych wtoku postpowania50. To uprawnienie jest
realizowane, gdy strony sporu bior czynny udzia w toku postpowania, przy czym sd
arbitraowy nie ma instrumentw wpywania na stron biern. Najwiksza aktywno stron
bdzie zauwaalna wtoku postpowania dowodowym, gdy to wanie ten etap postpowania powinien mie najwikszy wpyw na wynik postpowania. We wszystkich czynnociach podjtych przez strony sd arbitraowy bdzie zobowizany do wysuchania strony.
Worzecznictwie51 wskazuje si, e obowizek wysuchania stron bdzie speniony, gdy po
przeprowadzeniu postpowania dowodowego sd arbitraowy da stronom mono choby
oglnego przedstawienia swych da.
3.5. Skutki zamania zasady rwnoci stron
Jak ju zostao wczeniej wskazane, strony postpowania arbitraowego mog wpywa, w ramach przyznanego im upowanienia, na ksztat, zasady oraz przebieg caego
postpowania arbitraowego. Musz pamita, e ich rola nie sprowadza si wycznie do
przedstawiania twierdze, czy zgaszania rodkw dowodowych. Strony powinny take
kontrolowa arbitrw, czy nie naruszaj zasad postpowania.
Wpostpowaniu przed sdem polubownym istnieje podobny do postpowania cywilnego zarzut (art.162 k.p.c.) naruszenia przepisw postpowania (art.1193 k.p.c.). Podstaw
podniesienia takiego zarzutu musi by naruszenie przepisw postpowania przed sdem
polubownym, od ktrych strony mog odstpi albo ustalonych zasad postpowania. Wskazuje si wdoktrynie52, e chodzi onaruszenie przepisw, ktre nie maj charakteru bezwzgldnie obowizujcego oraz ozasady inormy postpowania przed sdem polubownym,
ktre zostay okrelone przez strony.
Zarzut musi by podniesiony niezwocznie, jeeli strona wiedziaa o uchybieniu lub
wterminie okrelonym przez strony, bd wedug przepisw czci pitej k.p.c. Upyw tego
Zob. M. Wjcik, [w:] A. Jakubecki (red.), Kodeks postpowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2008,
art.1190, nb.3, s.1616.
47
Por. P.Bielarczyk, Nowelizacja Kodeksu postpowania cywilnego wzakresie sdownictwa polubownego, MoP 2005,
nr22 (dodatek), s.15.
48
Zob. T.Kurnicki, Znowelizowane postpowanie przed sdem polubownym, MoP 2005, nr22, s.1125.
49
Por. A.Gra-Baszczykowska, op.cit., s.98.
50
Zob. T.Ereciski, [w:] J.Ciszewski, T.Ereciski, K.Weitz (red.), Kodeks, art.1184, nb. 5, s.680.
51
Wyrok Sdu Najwyszego zdnia 20 sierpnia 1931 r., Rw 173/31 (PPiA 1931, s.357).
52
Zob. T.Ereciski, [w:] J.Ciszewski, T.Ereciski, K.Weitz (red.), Kodeks, art.1193, nb. 1, s.700.
46
22
Przegld Prawniczy
terminu bdzie powodowa brak moliwoci skutecznego skorzystania ztego zarzutu wtoku
postpowania arbitraowego ani jako podstawy skargi ouchylenie wyroku sdu polubownego.
Strona nie musi podnosi wtrakcie postpowania arbitraowego zarzutu naruszenia zasady
rwnoci stron przez arbitrw. Zprzezornoci procesowej oraz wcelu uatwienia wykazywania przed sdem pastwowym wtoku badania skargi ouchylenie wyroku sdu polubownego
naruszenia tej zasady strona powinna jednak podnie taki zarzut wodpowiednim czasie.
3.5.1. Skarga ouchylenie wyroku sdu polubownego
Strona postpowania, ktra stwierdzi naruszenie zasady rwnoci w postpowaniu

arbitraowym inie jest zadowolona zwydanego wyroku, winna wnie skarg ouchylenie
wyroku sdu polubownego. Wpodstawach skargi moe, ze wzgldu na naruszenie zasady
rwnoci stron, podnie zarzut pozbawienia moliwoci obrony w toku postpowania,
naruszenia w zakresie skadu sdu polubownego lub podstawowych zasad postpowania
albo naruszenia klauzuli porzdku publicznego. Podstawy te maj rny charakter iniektre
wymagaj podniesienia odpowiednich zarzutw wskardze53.
Pozbawienie moliwoci obrony jednej ze stron (art.1206 1 pkt 2 k.p.c.) jest nawizaniem wprost do obowizku przestrzegania zasady rwnoci stron oraz obowizku wysuchania kadej ze stron wtoku postpowania. Strona musi mie moliwo ustosunkowania si do wszystkich dowodw i twierdze strony przeciwnej54. W doktrynie55 podnosi
si, e pozbawienie monoci obrony naley rozumie wsposb cisy, aniedopuszczenie
dowodu powoanego przez stron zuwagi na jego zbdno wpostpowaniu nie moe by
uznane za pozbawienie moliwoci obrony. Tylko wprzypadku gdy strony nie wysuchano
lub uniemoliwiono jej zoenie jakichkolwiek owiadcze, bdzie zasadne podniesienie
takiego zarzutu wskardze56. Wdoktrynie istnieje spr, czy taka sytuacja ma mie miejsce
wtoku caego postpowania57, czy wystarczy, e ograniczy si tylko do jakiej jego czci58.
Wydaje si, e aby mc skutecznie podnie taki zarzut, niezbdnym jest wykazanie wpywu
takiego naruszenia na tre wyroku.
Wramach tej podstawy skargi ouchylenie wyroku sdu polubownego, tj. art.1206 1
pkt 2 k.p.c., znajduje si take brak naleytego zawiadomienia owyznaczeniu arbitra. Podniesienie takiego zarzutu bdzie zasadne, gdy strona nie bdzie wiedzie, e wpostpowaniu
jej przeciwnik wskaza ju wasnego arbitra, aona sama tego nie dokonaa, co spowodowao wyznaczenie arbitra przez odpowiedni organ.
Whiszpaskim porzdku prawnym te przesanki wtoku postpowania brane s pod uwag zurzdu
albo na danie Ministerstwa Skarbu wzwizku ze sprawami, ktrych obrona jest mu prawnie przypisana
art.41 ust. 2 hiszpaskiej ustawy arbitraowej.
54
55
Zob. W.Miszewski, Proces cywilny wzarysie, cz I, Warszawad 1946, s.261.
56
Zob. T.Ereciski, Uchylenie przez sd pastwowy orzeczenia wydanego wmidzynarodowym arbitrau handlowym,
[w:] E. towska (red.), Proces iprawo. Ksiga pamitkowa ku czci prof. J. Jodowskiego, Wrocaw 1989, s.92.
57
Zob. .Baszczak, Skarga ouchylenie wyroku sdu polubownego, Pr. S. 2005, nr2, s.30.
58
Zob. M.aszczuk, J.Szpara, [w:] A.Szumaski (red.), Arbitra handlowy. Tom 8, Warszawa 2010, nb. 73,
s.598.
53
23
Kolejn podstaw skargi ouchylenie wyroku sdu polubownego jest naruszenie wymaga co do skadu arbitrw lub podstawowych zasad postpowania wynikajcych zustawy
lub okrelonych przez strony (art.1206 1 pkt 4 k.p.c.). Niezachowanie wymaga co do
skadu sdu arbitraowego to sytuacja, kiedy inna jest ilo arbitrw orzekajcych wsprawie
ni to wynika zustawy, umowy midzy stronami, regulaminu staego sdu polubownego
lub nie posiadaj oni okrelonych cech, czy kwalifikacji. Dla sporw wielopodmiotowych
ta podstawa skargi ouchylenie wyroku sdu polubownego bdzie take dotyczy sytuacji,
gdy zostanie zamana zasada co do doboru arbitrw oraz rwnowagi w uprawnieniach
wpowoywaniu arbitrw. Sd Najwyszy uzna, e kade naruszenie wzakresie skadu sdu
polubownego stanowi bezwzgldn przyczyn uzasadniajc uchylenie takiego wyroku sdu
polubownego59. Wdoktrynie60 podnosi si, e wgranicach dyspozycji stron co do skadu
sdu arbitraowego wszelkie naruszenia powinny by przez strony podnoszone pod rygorem pominicia (art.1193 k.p.c.). Wprzypadku naruszenia przepisw bezwzgldnie obowizujcych nie bdzie prekluzji dla tego zarzutu.
Drugim elementem tej podstawy skargi ouchylenie wyroku sdu polubownego jest
naruszenie podstawowych zasad postpowania, wynikajcych zustawy lub okrelonych
przez strony. Do katalogu takich zasad61 zalicza si zasad rwnoci stron, zasad dyspozycyjnoci, kontradyktoryjnoci, poufnoci, bezstronnoci arbitrw. Bez wtpliwoci
naruszenie regu dotyczcych gosowania, wyczenia arbitra oraz wyroku, pomimo
uchylenia art.712 1 pkt 3 k.p.c., bdzie kwalifikowane jako naruszenie podstawowych
zasad62.
Ostatni podstaw skargi ouchylenie wyroku sdu polubownego zwizan zzasad
rwnoci jest klauzula porzdku publicznego, ktra brana jest pod uwag zurzdu. Wdoktrynie63 pojawiaj si gosy, e wycznie ta podstawa bdzie brana pod uwag przy zamaniu zasady rwnoci stron, czego skutkiem bdzie uchylenie wyroku sdu polubownego,
ale take odmowa uznania lub stwierdzenia wykonalnoci wyroku. Warto zaznaczy, e ta
klauzula generalna nie jest rozumiana jako byt pojedynczy, iwramach jej istnieje podzia na
porzdek publiczny krajowy, porzdek publiczny midzynarodowy oraz porzdek publiczny
ponadnarodowy64. Naruszenie klauzuli porzdku publicznego wwymiarze krajowym bdzie
nastpowa wprzypadku, gdy skutki wyroku sdu polubownego bd sprzeczne zpodstawowymi zasadami porzdku publicznego.
Sd z urzdu w toku postpowania dotyczcego skargi o uchylenie wyroku sdu
polubownego bada bdzie, czy dany wyrok nie jest sprzeczny zpodstawowymi zasadami porzdku prawnego. Bdzie musia merytorycznie zatem odnie si do treci
Wyrok Sdu Najwyszego zdnia 17 wrzenia 1956 r., III CR 505/56 (OSN 1957, nr2, poz. 59).
Zob. M.aszczuk, J.Szpara, [w:] A.Szumaski (red.), Arbitra, nb. 82, s.601602.
61
Por. .Baszczak, M.Ludwik, Sdownictwo, nb. 28, s.279, cho wdoktrynie wskazuje si ponadto:
zasad prawdy, koncentracji materiau procesowego, bezporednioci, ustnoci, formalizmu procesowego
T.Strumio, op.cit., s.61 in.
62
M.in.: R.Morek, op.cit., art.1206, nb. 11, s.263.
63
Por. m.in. .Baszczak, M.Ludwik, Sdownictwo, nb. 4, s.140.
64
Por. M.Soniak, Klauzula porzdku publicznego wprawie midzynarodowym prywatnym, Warszawa 1961, s.157160.
59
60
24
Przegld Prawniczy
wyroku65. Badajc sprzeczno, sdziowie bd odnosi si nie tylko do bezwzgldnie

wicych fundamentalnych zasad konstytucyjnych dotyczcych ustroju spoeczno-gospodarczego, ale take do naczelnych zasad w poszczeglnych dziedzinach prawa
procesowego i materialnego66. Do podstawowych zasad naley zaliczy zasady konstytucyjne oraz zasady przyjte w innych dziedzinach prawa, takich jak prawo cywilnego, rodzinne, prawo pracy oraz prawo procesowe67. Worzecznictwie uznano za takie
zasady m.in. zasad rwnego traktowania wierzycieli w postpowaniu ukadowym68,
zasad wolnoci gospodarczej iswobody umw69, zasad autonomii woli stron irwnoci podmiotw70, zasad pacta sunt servanda71, zasad wszechstronnego rozpoznania
sprawy, jeeli jej naruszenie ma charakter racy72. Naley zauway, e nie istniej dwa
rne katalogi podstawowych zasad dla wyrokw opartych na prawie merytorycznym
ina zasadzie susznoci73.
Doktryna74 zalicza zasad rwnoci oraz kontradyktoryjnoci przy kontroli orzecze
arbitraowych do porzdku publicznego. Takie stanowisko naley uzna za prawidowe,
jeeli zamanie zasady rwnoci stron nie zostanie podniesione wtoku postpowania arbitraowego. Warto jednak pamita, e sd pastwowy powinien do restrykcyjnie bada
wyrok, gdy kada jego niepotrzebna ingerencja wwyrok bdzie niekorzystnie wpywa na
praktyczne stosowanie arbitrau.
Wdoktrynie75 pojawio si stanowisko, e klauzula porzdku publicznego nie zaczyna
si wmiejscu, gdzie kocz si inne podstawy skargi ouchylenie, czy te odmowy uznania
wyroku76. Argumentem za przyjcie tego stanowiska jest fakt, e ustawa nie daje podstaw
do takiego rozrnienia oraz i jest ona brana pod uwag zurzdu isd bdzie j stosowa
tylko wprzypadku, gdy uzna, e naruszenia s znaczce.
65
Zob. A. W. Winiewski, Klauzula porzdku publicznego jako podstawa uchylenia wyroku sdu arbitraowego (ze
szczeglnym uwzgldnieniem stosunkw krajowego obrotu gospodarczego), ADR Arbitra iMediacja 2009, nr2, s.130.
66
67
Postanowienie Sdu Najwyszego zdnia 21 czerwca 1985 r., III CRN 58/85 (niepubl.).
68
Ibidem.
69
Wyrok Sdu Najwyszego zdnia 4 padziernika 2006 r., II CSK 117/06 (niepubl.).
70
Postanowienie Sdu Najwyszego zdnia 9 marca 2004 r., ICK 412/03 (niepubl.)
71
Tak: wyrok Sdu Najwyszego zdnia 11 sierpnia 2005 r., V CK 86/05 (niepubl.), odmiennie: wyrok
Sdu Najwyszego zdnia 8 grudnia 2006 r., VCSK 321/06 (niepubl.).
72
Wyrok Sdu Najwyszego zdnia 6 marca 2008 r., ICSK 445/07 (niepubl.).
73
Tak: M.aszczuk, J.Szpara, [w:] A.Szumaski (red.), Arbitra, nb. 107, s.610, przeciwnie T.Ereciski, K.Weitz, Sd, s.402.
74
Zob. .Baszczak, Kontrola, s.1415.
75
Zob. M.aszczuk, J.Szpara, [w:] A.Szumaski (red.), Arbitra, nb. 110, s.611612.
76
Odmiennie: T. Ereciski, K. Weitz, Sd, s.401; R. Morek, op.cit., art.1207, nb. 20, s.263; M.Pilich,
Klauzula porzdku publicznego w postpowaniu o uznanie i wykonanie zagranicznego orzeczenia arbitraowego, KPP
2003, z. 1, s.176.
25
3.5.2. Uznanie lub stwierdzenie wykonalnoci wyroku sdu polubownego lub ugody przed
nim zawartej
Wprocedurze uznania lub stwierdzenia wykonalnoci wyroku sdu polubownego lub

ugody przed nim zawartej strony naruszenie zasady rwnoci bdzie odnosi inny skutek do
bytu prawnego wyroku sdu polubownego ni wprzypadku skargi ouchylenie wyroku sdu
polubownego. Sd, odmawiajc uznania lub stwierdzenia wykonalnoci wyroku sdu polubownego, nie bdzie eliminowa wyroku sdu arbitraowego, jednie odmwi mu mocy
prawnej rwnej zwyrokiem sdu powszechnego lub ugody przed nim zawartej, natomiast
skutkiem uwzgldnienia skargi ouchylenie wyroku sdu polubownego bdzie eliminacja
wyroku sdu polubownego zporzdku prawnego.
Sd, rozpatrujc wniosek o uznanie lub stwierdzenie wykonalnoci wyroku sdu
polubownego lub ugody przed nim zawartej zoony przez strony, bdzie formalnie
bada, czy przedstawione orzeczenie lub ugoda spenia odpowiednie wymogi, wadnym wypadku nie bdzie mu przysugiwao uprawnienie do badania merytorycznego
wyroku77, z wyjtkiem sytuacji, kiedy uznanie lub stwierdzenie wykonalnoci byoby
sprzeczne z podstawowymi zasadami porzdku prawnego Rzeczypospolitej (klauzula
porzdku publicznego).
Okrelajc sankcje zwizane znaruszeniem zasady rwnoci stron, naley zauway,
e strona wprocedurze uznania lub stwierdzenia wykonalnoci wyroku lub ugody zawartej na terenie Rzeczypospolitej Polskiej bdzie moga co najwyej wykazywa, e uznanie
wyroku bdzie sprzeczne zklauzul porzdku publicznego. Natomiast wprzypadku wyroku
sdu polubownego wydanego przez sd polubowny za granic, wrozumieniu czci pitej kodeksu postpowania cywilnego, moliwym jest podniesienie na wniosek strony take
innych zarzutw wskazanych wart.1215 2 k.p.c.
Naley zwrci uwag, e rne s podstawy odmowy uznania lub stwierdzenia wykonalnoci wyroku lub ugody wzalenoci od miejsca wydania wyroku. Dla wszystkich wyrokw sdw polubownych sd zurzdu bdzie bada, czy wedug ustawy spr nie moe by
poddany pod rozstrzygnicie sdu polubownego (art.1214 3 pkt 1 k.p.c.) lub czy uznanie
lub wykonanie wyroku sdu polubownego lub ugody przed nim zawartej byoby klauzul
porzdku publicznego (art.1214 3 pkt 2 k.p.c.) 78. Wprzypadku stwierdzenia co najmniej
jednej ztych przesanek sd obligatoryjnie oddali wniosek. Kwesti sporn jest, jak daleko
sd powinien bada ewentualne naruszenie klauzuli porzdku publicznego w kontekcie
zasady rwnoci stron i wyroku wydane na podstawie nieznanej polskiemu porzdkowi
prawnemu instytucji prawa arbitraowego. Wydaje si, e sdzia powinien za kadym razem
zastanowi si, czy dana instytucja nieznana polskiemu ustawodawcy faktycznie narusza
zasad rwnoci stron ijeeli stwierdzi on tak sytuacj, to powinien skorzysta ztej podstawy oddalenia wniosku.
Zob. A. Tynel, Uznawanie istwierdzanie wykonalnoci wyroku Sdu Polubownego, PUG 2005, nr9, s.16, wyrok
Sdu Najwyszego zdnia 5 wrzenia 1967 r., ICZ 20/67 (OSNC 1969, nr2, poz. 31).
78
Zob. R. Morek, op.cit., art.1214, nb. 12, s.285.
77
26
Przegld Prawniczy
4. Uwagi kocowe
Zasada rwnoci stron wpostpowaniu arbitraowym ksztatuje si odmiennie ni ma

to miejsce wpostpowaniu cywilnym. Zasada rwnoci stron wpostpowaniu przed sdem
polubownym jest obecna wzapisie na sd polubowny, wzasadzie powoywania arbitrw
oraz wtoku samego postpowania arbitraowego waspekcie prawa do wysuchania przez
arbitrw oraz prawa do przedstawienia swoich twierdze oraz dowodw na ich poparcie.
Ustawodawca wzakresie postpowania arbitraowego pozostawi stron szerok moliwo
ksztatowania zasad postpowania, przy czym zasady te nie powinny by sprzeczne zzasad
rwnoci stron.
W przypadku zamania zasady rwnoci stron w toku postpowania arbitraowego
bdzie ono miao wpyw na wynik rozpatrzenia skargi ouchylenie wyroku sdu polubownego przez uchylenie takiego wyroku sdu arbitraowego oraz bdzie miao wpyw na
wynik rozpoznania wniosku ouznanie istwierdzenie wykonalnoci wyroku sdu polubownego lub ugody przed nim zawartej przez odmow stwierdzenia wykonalnoci lub uznania
wyroku lub ugody zawartej przed sdem polubownym.
The principle of equality of the parties in the proceedings before the

arbitration tribunal according to polish Code of Civil Procedure
Summary
The principle of parties equality is apriority of each civil proceeding, which binds at
the arbitration court proceedings as well. The meaning and understanding of this principle
in the proceedings before arbitration tribunal, unlike to legal and non-litigious proceedings,
is whatsover different. The principle of parties equality in the proceedings before the arbitration tribunal appears in the rules of arbitration, the judges appointment procedure and
during the arbitration trial: by the right to be heard and by the right to defense. It is noteworthy that breaking the principle of parties equality in the proceedings before arbitration
tribunal, if raised, may reflect the claim of setting aside the judgment of arbitration court or
either the recognition of application of judgment and declaration of enforceability arbitration sentenced by arbitration court in the form of decision or settlement.
Monika Pacocha*
the
Delivery under straight bills of lading:

English, Hong Kong and Singaporean perspectives
1. Introduction
As typical of common law legal systems, many issues concerning bills of lading have
been decided in court decisions. It is well-established that delivery of goods covered by
transferable bills of lading (both bearer and order bills) must be made only against presentation (production) of abill. Yet, for along period of time there has not been much case
law on delivery under straight bills of lading. The change came with the House of Lords
decision in JI Mac William Co Inc. v. Mediterranean Shipping Co S.A. (The Rafaela S)1. Since then,
the interest in the topic of straight bills of lading has significantly increased. By analysing
English rulings, along with judgments from Asian common law jurisdictions (Hong Kong
and Singapore) the paper will explore a number of questions relating to delivery under
straight bills of lading. Specifically, the paper will concentrate on the problem of presentation of straight bills of lading and the related issue of acceptability of such bills under CIF
contracts.
2. Early English cases
There is an uncontroversial authority that under English law presentation is necessary

in order to obtain delivery under atransferable bill of lading2. In contrast, for many years
the issue whether straight bills need to be produced remained undecided. It needs to be
underlined that in the case of astraight bill the carrier does not need to see the document
to identify who is entitled to take the delivery. Thus some authors indicated that straight bills
of lading do not have to be produced, while others held that the requirement of production
still exists3. Also judicial decisions were not uniform. In the short judgment in The Stettin4
Butt J held that irrespective of the fact whether the carrier is bound to deliver the cargo to
anamed consignee or not, he may do so only upon production of abill of lading. Similarly,
in alater case concerning acargo of coal on board of aFrench steamship Cornouaille Hill J
* Monika Pacocha (LL.M., the London School of Economics) is aPh.D. student at the Faculty of Law,
University of Warsaw and atrainee barrister at the Regional Bar Council in Warsaw.
[2005] 1 Lloyds Rep. 347.
G. Treitel, F. Reynolds, Carver on Bills of Lading, 3rd ed., 2011, p.13; S. Girvin, Carriage of Goods by Sea,
nd
2 ed., 2011, p.150. From apractical point of view most P. & I. Clubs provide cover for liabilities, as well
as costs and expenses stemming from delivery only when an order bill has been produced.
3
See A.G. Guest (ed.), Benjamins Sale of Goods, 5th ed., 1997 (under astraight bill the carrier is entitled
and bound to deliver the goods to the original named consignee without production of the bill); also
N.Gaskell, R. Asariotis, Y. Baatz, Bills of Lading: Law and Contracts, 2000, para. 14.25.
4
[1889] 14 PD 142.
1
2
28
Przegld Prawniczy
stated that the fact that the coal was intended to be delivered to the Societe Union did not
entitle the Master to deliver to anybody without production of the bill of lading. It would
not have entitled him to deliver even if the Societe Union had been the consignees named
in the bill of lading5. Yet, in Thrige v. United Shipping Company Limited6 Scrutton LJ doubted
whether acarrier who delivered goods without presentation of the bill where the bill was
named out to anamed consignee and the property in the goods passed on shipment was
in breach of the contract of carriage. The differences of opinions in the last two cases,
decided within only athree-year gap, reflect uncertainties concerning the requirement of
production of straight bills of lading in English law.
Over forty years later the rule expressed in Cornouaille was affirmed by Diplock LJ in
Barclays Bank v. Commissioners of Customs & Excise, where he held that the shipowner is not
bound to surrender the possession of the goods to any person, whether anamed consignee
or not, except on presentation of the bill7. It is worth remembering that apart from Thrige
v. United Shipping the above-mentioned cases did not directly concern straight bills of lading
and, consequently, all the remarks on the issue of presentation of straight bills were obiter.
3. Authorities in Hong Kong and Singapore
In Hong Kong the question of presentation of straight bills of lading was considered
in The Brij8, acase involving shipment of garments from Hong Kong to Venezuela. The bills
were kept in adrawer at the vessels operator office in Hong Kong and, according to the
judge, this fact proved that the bills were not meant to be negotiable or to be negotiated9.
The Hong Kong Court of First Instance held that as the bills of lading were straight, the
carrier was entitled to deliver the goods to the named consignee without production of the
bills. In reaching the conclusion Waung J relied on apassage from the fifth edition of Benjamins Sale of Goods10, which stated that under astraight bill the carrier is entitled and bound
to deliver the goods to the originally named consignee without presentation of the bill.
In Singapore the issue came under consideration in Olivine Electronics Pte Ltd v. Seabridge
Transport Pte Ltd11, which involved adelivery of cargo under astraight bill of lading from
Singapore to Vostochny, Russia. Aclause in the bill of lading stated that if required by the
carrier one (1) original bill of lading must be surrendered duly endorsed in exchange for the
goods or delivery order. In its judgment the High Court of Singapore held that delivery
[1921] 8 Lloyd LR 76.
[1924] 18 Lloyds Rep. 6.
7
[1963] 1 Lloyds Rep. 81.
8
[2001] 1 Lloyds Rep. 431.
9
Waung J in The Brij [2001] at p.434. The ambiguous language of the bills (which contained words or
order in the consignee box and one of which being accomplished the other to stand void at the top
of the bills) did not change the judges view as to the parties true intention that the bills were to be nonnegotiable.
10
A.G. Guest (ed.), Benjamins Sale of Goods, 1997, p.900.
11
[1995] 3 SLR 143.
5
Delivery under straight bills of lading...
29
had to be made on presentation of the bill of lading as this was aterm of the bill. Yet, Goh
J stated that the law on the duty of presentation of astraight bill of lading remained open.
4. The Voss V. APL decision
In Singapore the issue of production of straight bills was subsequently examined in

Voss v. APL Co Pte Ltd12. The case concerned shipment of aMercedes Benz motorcar from
Hamburg to Busan, South Korea. The buyers name was placed in the bill of lading in the
consignee box without the words to order. The shipper held three sets of the original
bill of lading, which stated that Aset of 3 originals of this bill of lading is hereby issued
by the Carrier. Upon surrender to the Carrier of any one negotiable bill of lading, properly
endorsed, all others shall stand void. The buyer made adown-payment. When the motorcar arrived at Busan the carrier passed it on to the buyer without production of any bill of
lading. Subsequently the buyer failed to pay the balance of the purchase price. When the
shipper turned to the carrier, demanding payment of the balance the latter refused to pay,
arguing that he was entitled to release the motorcar without production of the bill. The
court of first instance held that the carrier was obliged to release the motorcar only against
presentation of the original bill of lading. The court based its decision on the distinction
between straight bills of lading and sea waybills. According to Prakash J, the fact that the
shipper asked for astraight bill of lading, even though the option of asea waybill was open
to him, indicates that the shipper wanted to retain some degree of control over the delivery of the goods. The decision was affirmed by the Singaporean Court of Appeal which
indicated that the rule requiring presentation provides commercial certainty and prevents
unnecessary litigation. The court held that the mere fact that straight bills lack the characteristic of transferability does not imply that the parties intended to waive the requirement
of production of the bill upon delivery. For these reasons the court found the carrier in
breach of the contract in delivering cargo to the consignee without production of the bill.
5. The Rafaela S
At present the most significant English case on straight bills of lading is JI Mac William
Co Inc. v. Mediterranean Shipping Co S.A. (The Rafaela S)13. In spite of the fact that the main
issue for consideration was whether astraight bill of lading is abill of lading or any similar
document of title under Art. I(b) of the Hague-Visby Rules14 and remarks on the problem
of presentation of straight bills were strictly obiter, The Rafaela S is to be regarded as adecision which finally settled the issue of presentation. The case concerned carriage of four
containers of printing machinery under astraight bill of lading. The cargo was transported
from Durban to Felixstowe on Rosemary and, subsequently, unloaded and shipped on board
of Rafaela S to be carried to Boston. No further bill was issued for the second part of the
[2002] 2 Lloyds Rep. 707.
See note 1.
14
Id. at [22]. The House of Lords determined that the Hague-Visby Rules are applicable to straight bills
of lading.
12
13
30
Przegld Prawniczy
voyage. The buyers claimed that the cargo was damaged during the transport from Felixstowe to Boston.
On its face the form provided IN WITNESS whereof the number of Original Bills
of Lading stated above all of this tenor and date, has been signed, one of which being
accomplished, the others to stand void. One of the Bills of Lading must be surrendered
duly endorsed in exchange for the goods or delivery order. In the Commercial Court
Langley J found in favour of the demise charterer and agreed with the arbitrators conclusion that the obligation to deliver the cargo to and only to the consignees was not affected
by whether or not the consignee surrendered the bill. According to the judge, the printed
words appeared in adocument which could be used as either astraight or transferable bill
of lading and the construction and application of such words may be influenced by the
chosen use. This decision was overturned by the Court of Appeal15, which held that it would
be undesirable to have different rules on production of bills of lading for different kinds
of bills. Rix LJ argued that ashipper is entitled to redirect the consignment on notice to the
carrier and production of abill is the only safe way to police the question of who is entitled
to take delivery of the goods. The House of Lords affirmed the Courts of Appeal judgment. Specifically, Bingham LJ indicated that contrary to the carriers assertions, it would be
extraordinary to treat detailed terms of this contract as inapplicable to anamed consignee
holding astraight bill16. He also held that the requirement of production in case of straight
bills does not lack commercial rationale as it is the most effective way of ensuring that
aconsignee or buyer who has defaulted in payment does not obtain delivery of the goods.
Consequently, the House of Lords decision in The Rafaela S confirmed that in English law
the presentation of the original bill constitutes aprecondition to obtaining delivery of the
goods under astraight bill of lading.
6. Subsequent case law in Hong Kong
The view expressed by the House of Lords has been upheld in Hong Kong. In 2009
the Court of Final Appeal decided Carewins Development (China) v. Bright Fortune Shipping Ltd17,
acase which overruled the earlier judgment in The Brij. The action concerned atransport of
containers of footwear products from Hong Kong to Los Angeles. The receivers refused to
pay for the products as upon arrival in Los Angeles the cargo was seized by US authorities.
The bills of lading differed from the one in The Rafaela S as they included only the first limb
of the full attestation clause (In witness whereof, the carrier by its agents has signed three
(3) original Bills of Lading all of this tenor and date, one of which being accomplished the
others to stand void), without mentioning that the bills must be surrendered in exchange
for the goods. In the Hong Kong Court of First Instance Stone J held that delivery of
goods should have been obtained against presentation of the bill. The production of the
bill was aprecondition under the attestation clause, even though the clause did not include
the second usual sentence. The judge agreed with Bingham LJ that, if necessary, he would
15
16
17
[2003] EWCA Civ 556.

[2005] 1 Lloyds Rep. 347 at [6].
[2009] 3HKLRD 409.
31
find that the production of an original bill of lading is aprerequisite to obtaining delivery
even when the bill does not contain an express provision to that effect18. Subsequently, the
Court of Appeal upheld the ruling to the effect that the presentation of an original bill is
necessary in case of both order and straight bills of lading19. In the end the Hong Kong
Court of Final Appeal dismissed the appeal brought by the shipper and stated that delivery against presentation of the bill was the main object of the contract; it did not matter
whether it was an order or straight bill of lading20. The presentation requirement constituted an implied term of the contract. In reaching its decision the court relied both on the
Singaporean case Voss v. APL Co Pte Ltd and the obiter remarks in The Rafaela S judgment21.
7. Legal analysis and implications
Based on conclusions from The Rafaela S it is currently held that under English law
production of astraight bill of lading is necessary to obtain delivery of the goods. The
presented case law provides several arguments in favour of such arequirement. Firstly, the
rule requiring production of straight bills helps to avoid confusion and decreases the risk of
possible litigation. Secondly, the rule helps to simplify transactions and increases business
efficiency as for the purposes of presentation owners of ships and their agents do not have
to decide whether agiven document is astraight or an order bill. Moreover, as pointed out
by Bingham LJ in The Rafaela S, it enables to ensure that aperson who failed to pay for the
goods does not obtain delivery.
Yet, doubts arise as to the reasons for which a carrier ought to be presented with
astraight bill. Definitely the justification applicable to order bills that unless the carrier
is presented with abill he does not know to whom delivery should be made cannot be
followed in the case of documents which name the consignee. Even when the goods are
redirected, redirection calls for anotice to be given to the carrier; consequently, the carrier
is not at arisk of being unable to identify the person entitled to delivery. It is also hard
to put forward an argument based on business conduct as under American legal system
the carrier may deliver goods to aconsignee named in anonnegotiable bill of lading22
without the need on the consignees side to present or even possess the bill. This solution
[2006] 4 HKLRD 131.
[2007] 3 HKLRD 396. Although the Court of Appeal agreed with the court at first instance as to
the presentation requirement, it held that the carriers liability for misdelivery was not excluded by the
exemption clause. For an analysis of the exemption clause in Carewins v. Bright Fortune see section VII of
the paper.
20
[2009] 3HKLRD 409 at [2].
21
The line from The Rafaela S was followed also in Australia in Beluga Shipping GmbH v. Headway
Shipping Ltd [2008] FCA 1791. The case concerned delivery of wind turbine generating equipment from
India to Port Kembla, Australia on Beluga Fantastic. In that case the ships master did not release the bills
of lading to the shipper as the latter failed to pay freight to the ships time charterer. The Federal Court of
Australia held that just as in the case of anegotiable bill of lading, an original straight bill of lading must
be presented to the carrier in order to obtain delivery of the goods.
22
Previously called astraight bill of lading, see s.2 of the U.S. Federal Bill of Lading Act (the Pomerene
Act) of 1916.
18
19
32
Przegld Prawniczy
shows that straight bills may operate well without the production requirement. There is also
some difficulty in maintaining that production of straight bills is the most effective way of
ensuring that aconsignee or abuyer that has failed to pay does not obtain delivery of the
goods. The same may be said when goods are shipped under sea waybills, which do not
require presentation.
The presented reservations call for search for other reasons justifying production of
straight bills of lading. One possible explanation is that the production requirement stems
directly from the terms of the bill. In this context areference to acommon practice in carriage of goods by sea shall be made. When preparing transport documents parties often use
dual purpose bills that depending on how the blank spaces in them are filled may serve
as either order or straight bills of lading. This was the case in The Rafaela S, where the document stated Consignee: B: not negotiable unless ORDER OF , but, simultaneously, gave
the consignees name without adding the expression order of . Consequently, the court
found that it was astraight bill of lading which contained acontractual provision requiring
the bill to be produced upon delivery ([] One of the Bills of Lading must be surrendered duly endorsed in exchange for the goods or delivery order). It needs to be underlined
that in The Rafaela S the production requirement was expressly provided for in the contract.
Nonetheless, the judgment extends that requirement further. Bingham LJ indicated that, if
necessary, he would uphold the requirement even in case of lack of express contractual provision to that effect23. It is submitted that the requirement of production may be established
also on the basis of an implied term. According to Steyn LJ, if adocument states that three
bills of lading will be issued and one being accomplished, the others to stand void, it
implies that delivery of the goods shall be made only against production of the bill24. Thus,
at present the best explanation seems to be that the requirement of production stems from
an express or implied term of abill to that effect.
Although the decision in The Rafaela S provided an answer to the question on the
presentation requirement, it left undecided the issue of contractual stipulations excluding
liability for delivery without production of abill. Such aclause was incorporated into the
contract in Carewins Development (China) v. Bright Fortune Shipping Ltd25 and it provided that
the carrier shall be under no liability for loss or misdelivery, however caused and whether or
not through the negligence of the carrier, his servants or agents. The Court of Final Appeal
held that liability for misdelivery may be excluded by aspecific rather than general form
of words. If taken literally, the clause at stake was broad enough to exclude all conceivable
liability. The court also indicated that one of the main objectives of the contract was to
deliver goods against production of the bill. Adherence to interpretation of the clause proposed by the carrier would completely disregard that contractual purpose. Ribeiro PJ held
that although the word misdelivery was capable of covering arange of situations, such as
amistaken or inadvertent delivery, it could not encompass adeliberate misdelivery resulting
from aconscious disregard of the presentation rule. For the above-mentioned reasons the
[2005] 1 Lloyds Rep. 347 at [20], following Rix LJs opinion in The Rafaela S [2003] EWCA Civ 556
at[145].
24
Id. at [45].
25
See note 17.
23
33
clause was construed contra proferentem and the court held the carriers liable for misdelivery
of the goods. This case shows possible difficulties when relying on acontractual stipulation excluding carriers liability for delivery without production of astraight bill of lading.
On the one hand courts may be inclined towards respecting carefully drafted exemption
clauses. On the other hand, carriers might be unpleasantly surprised if some courts come
to aconclusion that the production requirement is an indispensable feature of any bill of
lading. The question whether and to what extent acarrier can rely on an exemption clause
awaits further judicial evaluation.
8. Document of title function
The issue of presentation is relevant when considering whether astraight bill of lading
is adocument of title. In English law the expression document of title may be understood in at least two senses, namely in the traditional common law sense and the wider
statutory sense26. The first refers to adocument the transfer of which allows transfer of
constructive possession of the goods and, if intended, also of property in them. This traditional meaning of adocument of title is derived from Lickbarrow v. Mason, where it was
based on aproof of mercantile custom with relation to order bills27. In the second sense
document of title appears in the definition in section 1(4) of the Factors Act 1889, subsequently incorporated by reference into the Sale of Goods Act 197928. Although the same
phrase is used, only some documents come within the scope of both definitions. Abill of
lading which constitutes adocument of title in the traditional common law sense is also
adocument of title in the statutory sense. On the contrary, adocument which falls within
the scope of the statutory definition may at the same time not be adocument of title in the
traditional common law sense. The distinction is vital as in the second situation transfer of
the document does not allow transfer of constructive possession of the goods at common
law29.
Some members of the doctrine indicate that, based on recent authority, the expression may be used in
afurther sense at common law, see M.G. Bridge (ed.), Benjamins Sale of Goods, 8th ed., 2010, p.1132.
27
[1793] 2 H.B1.211. Provided that amercantile custom to this effect is proved, also other classes of
documents may be documents of title in the traditional common law sense. Yet, such documents will
loose that characteristic when marked as non-negotiable or not transferable. This was the case in Kum
v.Wah Tat Bank Ltd [1971] 1 Lloyds Rep. 439, where the Privy Council was keen to acknowledge such
acustom with regard to certain mates receipts, but refused to recognise them as documents of title due to
their marks.
28
In accordance with section 1(4) of the Factors Act, the expression document of title shall include any
bill of lading, dock warrant, warehouse-keepers certificate, and warrant or order for the delivery of goods,
and any other document used in the ordinary course of business as proof of the possession or control of
goods, or authorising or purporting to authorise, either by endorsement or by delivery, the possessor of the
document to transfer or receive goods thereby represented.
29
The transfer of adocument which is adocument of title only in the statutory sense may lead to transfer
of title in the goods to the transferee even if the transferor was not the owner of the goods under statutory
exceptions to the nemo dat quod non habet principle, see the Factors Act 1889, p. 2, 810; the Sale of Goods
Act 1979, p. 2426, 47.
26
34
Przegld Prawniczy
The above analysis is important in the context of straight bills as in the traditional
common law sense a document cannot serve as a document of title if it does not have
to be produced to the carrier. Nonetheless, as the requirement of presentation is merely
anecessary precondition, it is not sufficient to regard astraight bill as adocument of title in
the common law sense. Adocument of title in that sense has to perform aconveyancing
function, that is, its transfer must constitute atransfer of the constructive possession of the
goods and, if intended, also of property in goods without any need to physically deal with
them30. As aconsequence, the determination of whether aparticular document is adocument of title is concerned with the already discussed quality of negotiability (transferability)
as this notion lies at the heart of the traditional common law concept of abill of lading
as adocument of title. Due to the fact that straight bills lack this feature, they should not
be considered as documents of title in that sense. Yet, astraight bill of lading may still be
regarded as adocument of title under statutes such as the Factors Act 1889 and the Hague-Visby Rules.
9. Straight bills of lading and CIF contracts
Among the most important pre-defined commercial terms in carriage of goods is the
CIF term, used solely in sea and inland waterway transport. Under aCIF contract the seller
must enter into areasonable (proper, conforming) contract of carriage31, which means that
the contract must comply with any additional requirements set out in the sales agreement.
One of the crucial questions in the context of CIF transactions and carriage of goods by
sea is whether astraight bill of lading may be safely tendered under aCIF contract. In order
to answer that question, one has to look first at the sales contract; if it expressly provides
that the bill shall be issued on aspecific form and released to abearer, clearly abearer bill is
required. If the contract calls for abill made out to abuyer or order, an order bill shall be
tendered. The general rule is that unless otherwise provided in the sales contract, the seller
has to procure abill proper for tender to the buyer. This is confirmed by the text of clause
CIF A8, under which the seller is obliged to provide to the buyer at its own expense and
without delay with the usual transport document for the agreed port of destination32. The
document must possess the following characteristics: it shall cover the contract goods; be
dated within the period agreed for shipment; enable the buyer to claim the goods from the
carrier at the port of destination; and, unless otherwise agreed, enable the buyer to sell the
goods in transit by the transfer of the document to asubsequent buyer or by notification to
the carrier. If the document is issued in anegotiable form and in several originals, afull set
of them shall be presented to the buyer. The text of the clause seems to suggest that also
anon-negotiable transport document may be tendered.
M.G. Bridge (ed.), Benjamins Sale of Goods, 2010, p.1224; G. Treitel, F. Reynolds, Carver on Bills of
Lading, p.324.
31
M.G. Bridge, The International Sale of Goods, 2nd ed., 2007, para. 4.07; S. Girvin, Bills of lading and straight
bills of lading: principles and practice, 2006, p.106. The contract of carriage ought to cover the whole
transport of the goods. Abreach of the contract of carriage entitles the buyer to reject the bill of lading.
32
Incoterms 2010 Rules CIF A8.
30
35
Theoretically there are two situations when astraight bill of lading could be acceptable
under aCIF contract. The first possibility is that aclear evidence of atrade custom to that
effect is proved33. Yet, in view of the practice of CIF transactions it seems unlikely that
astraight bill would constitute agood tender for most of them. Frequently in CIF transactions the seller is only an intermediate trader in astring who sells the goods down the chain.
In such asituation only the first seller and the last buyer physically deal with the appropriated goods; every other participant in the string is both aseller and abuyer and trades documents with no physical interest in the goods. Therefore, the buyer needs anegotiable bill
of lading that serves as adocument of title. As non-negotiable documents which make the
goods deliverable to anamed consignee, straight bills are inappropriate in such instances.
The second possibility is that such abill is required by an express or implied term of the
contract34. Although probably not very popular in practice, such acontractual clause would
be given effect. It is aconsequence of ageneral English contract law principle that when
an agreement calls for aspecific transport document, this requirement shall be satisfied.
When considering straight bills of lading in the context of CIF contracts, one needs
to bear in mind also the monetary aspects of the undertaking and the widespread use of
letters of credit. Unless otherwise provided, letters of credit are governed by the ICC Uniform Customs Practice for Documentary Credits (UCP 600), which adds arange of formal
requirements commercial invoice, policy insurance and any other document to be tendered
need to comply with35. The general requirements for bills of lading are contained in Article
20, with the exception of bills that incorporate terms and conditions from charter parties,
regulated in Article 22. Under the UCP 600 there is no express provision on straight bills
of lading; it may be argued that, as it was the case under the UCP 500, straight bills are to
be regarded as sea waybills. For most financial institutions such bills will be, likewise sea
waybills, regarded as having little or no security value36. Consequently, many letters of credit
expressly require order bills of lading.
10. Conclusion
Until recently there has been no clear answer to the question on presentation of straight bills of lading. The shift came with the decision in Voss v. APL Co Pte Ltd, where the
Singaporean Court of Appeal held that a straight bill must be presented upon delivery
of the goods. Less than three years later the House of Lords confirmed the presentation
F. Lorenzon, L. Skajaa, Y. Baatz, C. Nicoll, CIF and FOB Contracts, 5th ed., 2012, p.116.
34
M.G. Bridge, The International Sale of Goods, 2007, para. 4.68; S. Girvin, Bills of lading and straight bills of
lading: principles and practice, 2006, p.106; F. Lorenzon, L. Skajaa, Y. Baatz, C. Nicoll, CIF and FOB Contracts,
2012, p.110. According to Charles Debattista, astraight bill of lading which contains acontractual clause
allowing for delivery without presentation can be tendered under aletter of credit governed by the UCP
600, see Ch. Debattista, Bills of Lading in Export Trade, 3rd ed., 2008, para. 2.34.
35
Regardless of the fact whether express or implied, an acceptance of aletter of credit by the seller leads
to modification of the payment terms embodied in the main sales contract, see Ficom SA v. Societad Cadex
Ltda [1980] 2 Lloyds Rep. 118 QB.
36
S. Girvin, Bills of lading and straight bills of lading: principles and practice, 2006, p.107.
33
36
Przegld Prawniczy
requirement in The Rafaela S. This line of reasoning has been subsequently followed by
the Hong Kong Court of Final Appeal in the judgment in Carewins v. Bright Fortune, which
brought the Hong Kong law into line with that of England and Wales and Singapore. Consequently, the weight of judicial opinion of both English and common law Asian courts is
that the production requirement applies to straight bills. Although the rulings provide for
different justifications, at present the best explanation seems to be that the requirement is
based on an express or implied term of abill to that effect. The issue of presentation is
also relevant when considering whether astraight bill is adocument of title. Since straight
bills are non-negotiable, they cannot serve as documents of title in the traditional common
law sense. Yet, nothing precludes from recognising straight bills as documents of title for
other purposes. Furthermore, due to lack of negotiability straight bills are unsuitable in
cases when the document has to pass down achain of buyers and, consequently, will be
inappropriate in most CIF transactions.
Although the recent case law has shed more light on straight bills, all the questions
related to that topic still have not been answered. Specifically, the issue of the validity and
effect of exemption clause that allow delivery without production of the bill awaits further
consideration.
Dostawa towarw wramach konosamentu imiennego: rozwizania

wAnglii, Hong Kongu iSingapurze
Streszczenie
Wprawie angielskim wikszo kwestii dotyczca konosamentu (morskiego listu przewozowego, tj. dokumentu potwierdzajcego przyjcie adunku na statek iuprawniajcego do odbioru
towarw) zostaa rozstrzygnita w orzecznictwie. W szczeglnoci judykatura przesdzia, e
wprzypadku zbywalnych konosamentw konieczna jest prezentacja oryginau dokumentu przy
odbiorze towaru. Do niedawna wtpliwoci budzia jednak kwestia wymogu prezentacji konosamentw imiennych (straight bills of lading).
Przeomowym okaza si wyrok Sdu Apelacyjnego wSingapurze z2002 r. wsprawieVoss
v. APL Co Pte Ltd, wktrym sd opowiedzia si za koniecznoci przedstawienia przewonikowi konosamentu imiennego, powoujc si midzy innymi na potrzeb zachowania pewnoci
obrotu oraz zapobieganie niepotrzebnym sporom sdowym. Niecae trzy lata pniej analogiczny wyrok zapad wsprawieJI Mac William Co Inc. v. Mediterranean Shipping Co S.A.(The Rafaela
S). Cho zagadnienie nie stanowio gwnego przedmiotu rozwaa Izby Lordw, skad orzekajcy przychyli si do stanowiska okoniecznoci prezentacji oryginau konosamentu imiennego.
Linia ta kontynuowana jest rwnie worzecznictwie Hong Kongu.
Artyku zawiera analiz argumentacji oraz skutkw, jakie wynikaj z przywoanych rozstrzygni sdowych. Analiza zostaa uzupeniona orozwaania dotyczce moliwoci stosowania konosamentw imiennych przy kontraktach CIF (Cost, Insurance and Freight).
Magdalena Brodawka*
Mechanizm postpowania wsprawie oceny oddziaywania na rodowisko

wprawie midzynarodowym
1. Wprowadzenie
W dzisiejszych czasach niemale kada dziaalno podejmowana przez czowieka

wywiera wpyw na rodowisko. Powoduje to, e wprawie ochrony rodowiska szczegln
rol zaczynaj odgrywa mechanizmy i rodki prawne speniajce funkcj prewencyjn,
ktre pozwalaj zapobiega moliwemu negatywnemu oddziaywaniu projektowanych
przedsiwzi. Zgodnie zzasad prewencji podmiot, ktry podejmuje dziaalno mogc
negatywnie oddziaywa na rodowisko, jest zobowizany siga po takie rodki imetody
dziaania, ktre maj na celu zapobiega temu oddziaywaniu1.
Realizacja zasady prewencji, zwana rwnie zasad ostronoci, jest moliwa dziki
instrumentowi prawnemu, jakim jest procedura oceny oddziaywania na rodowisko. Podkreli naley, e jest ona uznawana obecnie za jeden zpodstawowych rodkw prewencyjnej polityki wdziedzinie ochrony rodowiska2. Wliteraturze przedmiotu wskazuje si nawet,
e jest to mechanizm okluczowym znaczeniu, ktry ma zzaoenia przyczynia si do
ekologizacji procesw gospodarczych iinwestycyjnych3.
Cho oceny oddziaywania na rodowisko zostay uregulowane po raz pierwszy wStanach Zjednoczonych ju na przeomie lat 60. i70. XX wieku, to zaoenia ipodstawy prawne
dla omawianej instytucji rozwijay si w prawie midzynarodowym na przestrzeni wielu
lat. Wniniejszym artykule autorka analizuje okolicznoci, ktre miay wpyw na powstanie
irozwj wskazanego instrumentu, szczegln uwag powicajc zasadom midzynarodowego prawa rodowiska, jako podstawom prawnym dla mechanizmu ocen oddziaywania
na rodowisko.
2. Znaczenie amerykaskiej ustawy National Environmental Policy Act
dlapowstania procedury oddziaywania na rodowisko
Wliteraturze podkrela si, e mechanizm oceny oddziaywania na rodowisko wywodzi si zamerykaskiej ustawy onarodowej polityce wobec rodowiska z1969r. (NEPA
National Enrivonmental Policy Act). Moment wejcia w ycie tej ustawy stanowi punkt
* Autorka jest absolwentk Wydziau Prawa iAdministracji Uniwersytetu Warszawskiego
1
A. Barczak, Zasady oglne wprawie ochrony rodowiska, [w:] Z. Cielak (red.), Prawo do dobrej administracji,
2
B. Wiszniewska, J.A. Farr, J. Jendroka, Postpowanie wsprawie oceny oddziaywania na rodowisko planowanych
przedsiwzi, Warszawa 2002, s.12 in.
3
M. Pchaek, M. Behnke, Postpowanie wsprawie oceny oddziaywania na rodowisko wprawie polskim iUE, Warszawa 2009, s.3 in.
38
Przegld Prawniczy
o przeomowym znaczeniu dla polityki prewencyjnej w dziedzinie ochrony rodowiska

naturalnego ijej dalszego rozwoju4.
Analizujc czynniki, ktre wpyny na powstanie omawianej ustawy, naley wszczeglnoci zwrci uwag na wczesn sytuacj spoeczn i polityczn w Stanach Zjednoczonych. Stwierdzi trzeba, e praworzdny idemokratyczny system, wzmocniony specyficznymi dla tego pastwa elementami, takimi jak rola niezalenej kontroli sdowej nad
administracj czy udzia spoeczestwa w procesach decyzyjnych, stanowi szczeglnego
rodzaju warunki dla uregulowania tego postpowania na poziomie ustawowym.
Przepisy ustawy wprowadzay istotne zmiany wobowizujcym dotychczas procesie
podejmowania decyzji iksztatowania polityki wobec rodowiska naturalnego. Po pierwsze,
nowe przepisy nakaday obowizek nie tylko wczeniejszego rozwaenia moliwoci wystpienia okrelonych skutkw zwizanych z realizacj danego przedsiwzicia, ale przede
wszystkim zapewniy skupionym wok tematu grupom interesw moliwo uzyskiwania
informacji orodowisku, atake udzia wsamym procesie decyzyjnym5. Po drugie, zapewniony by nie tylko sam udzia spoeczestwa w postpowaniu, ale odpowiednie organy
zostay zobowizane do uwzgldnienia wynikw przeprowadzonych konsultacji w toku
postpowania.
Naley przy tym zwrci uwag na fakt, e procedura oceny oddziaywania na rodowisko bya przyjmowana irozwijana nie tylko wStanach Zjednoczonych, ale poczwszy od lat siedemdziesitych XX wieku, rwnie przez szereg pastw, takich jak Kanada,
Francja, Australia czy Nowa Zelandia6. Warto zauway jednoczenie, e wtamtym czasie
regulacje wzakresie oceny oddziaywania na rodowisko byy przyjmowane powszechnie nie tylko wpastwach uznawanych za rozwinite, ale rwnie wwielu krajach tzw.
Trzeciego wiata7. wiadczy to o tym, e dotychczas brakowao w midzynarodowym
porzdku prawnym kompleksowego mechanizmu o charakterze prewencyjnym, ktry
uwzgldniaby moliwe ryzyko negatywnego oddziaywania przedsiwzicia, jeszcze
przed jego realizacj. Fakt, e wiele pastw przyjmowao odpowiednie regulacje na wzr
rozwiza amerykaskich, wpyn natomiast na podobiestwo tego mechanizmu na
caym wiecie.
Mimo upywu lat, nadal za najbardziej rozwinity mechanizm oceny oddziaywania na
rodowisko, uznaje si system ocen powstay na przeomie lat 60. i70. XX wieku wStanach
Zjednoczonych8. Trzeba przy tym pamita, e fakt uregulowania procedury ocenowej na
poziomie ustawy wtak wczesnym okresie, niewtpliwie wpyn na zainteresowanie spoecznoci midzynarodowej tymi zagadnieniami, oczym wiadcz liczne deklaracje ikonwencje przyjmowane wpniejszym czasie.
J. Jendroka (red.), Prawo ochrony rodowiska. Komentarz, Warszawa 2001, s.5 in.
N. Crail, The International Law of Environmental Impact Assessment, Cambridge 2008, s.4.
6
N. Robinson, International Trends in Environmental Impact Assessment, Boston College Environmental Affairs, 19/19911992, s.591.
7
A.K. Biswas, S.B. C. Agarwala, Environmental Impact Assessment for Developing Countries, Oxford 1992, s.56.
8
J. Ciechanowicz, Midzynarodowe prawo ochrony, op.cit., s. 177.
4
5
Mechanizm postpowania wsprawie oceny oddziaywania na rodowisko...
39
3. Midzynarodowe zasady prawa rodowiska arozwj postpowania

wsprawie oceny oddziaywania na rodowisko
Spoeczno midzynarodowa po raz pierwszy zwrcia uwag w kierunku ocen

oddziaywania na rodowisko zuwagi na Konferencj Narodw Zjednoczonych, odbywajc si wdniach 516 czerwca 1972r. wSztokholmie, zwan dalej konferencj sztokholmsk. Wydarzenie miao niewtpliwie charakter precedensowy, ze wzgldu na udzia licznych
pastw wkonferencji, rwnie tych, ktre dotd nie kryy swojego sceptycznego stosunku
do kwestii zapewnienia odpowiedniego stopnia ochrony rodowiska naturalnego wdrodze
midzynarodowych regulacji.
Jej zwieczeniem byo przyjcie w dniu 16 czerwca 1972 r. Deklaracji Konferencji
Narodw Zjednoczonych w sprawie Naturalnego rodowiska Czowieka9, zwanej dalej
Deklaracj sztokholmsk. Mimo e jej regulacje nie odnosiy si wprost do problematyki
oceny oddziaywania na rodowisko, to wskaza naley, e uznaway ipodkrelay znaczenie
tych zasad, ktre stay si podstaw dla powstania irozwoju wskazanej instytucji.
Cho omawiana deklaracja nie jest umow midzynarodow, azalicza si j do pomocniczych rde prawa midzynarodowego, to podkrela si jej przeomowe znaczenie. Wie
si ono zfaktem, e poczwszy od 1972r., rozpocz si ywioowy proces rozwoju prawa
ochrony rodowiska, zarwno na paszczynie midzynarodowej, jak iwewntrzkrajowej10.
Spoeczno midzynarodowa zacza dostrzega zbiegiem czasu istotne braki iniedostatki
w zakresie stosowanych narzdzi polityki ochrony rodowiska, a w rezultacie konieczne
stao si wprowadzenie skutecznego narzdzia, ktre miaoby charakter prewencyjny11.
Wszystkie te zaoenia niewtpliwie stanowiy rdo dalszego rozwoju mechanizmu postpowania wsprawie oceny oddziaywania na rodowisko. Znalazo to swj wyraz
w midzynarodowych konwencjach i deklaracjach, proklamujcych okrelone zasady
prawa rodowiska, stanowicych podstaw do rozwoju systemu ocen oddziaywania na
rodowisko. Wdalszej czci niniejszego artykuu zostan omwione wybrane zasady midzynarodowego prawa rodowiska, rozwijane na gruncie midzynarodowych konwencji
ideklaracji, ktre naley uzna za gwny punkt odniesienia dla istoty ipodstaw omawianego mechanizmu.
3.1. Zasada trwaego rozwoju
Z treci zasad 27 Deklaracji sztokholmskiej wynika, e zasoby naturalne powinny

by wykorzystywane przy uwzgldnieniu potrzeb obecnych iprzyszych pokole, zczym
wie si szczeglna odpowiedzialno czowieka za rodowisko ieksploatacj jego zasobw. Majc na uwadze, e mechanizm ocen oddziaywania na rodowisko opiera si na
zintegrowanym podejciu do zagadnie rodowiska ijego rozwoju, uznajc przy tym ograniczenia wzaspokajaniu potrzeb izakadajc konieczno uwzgldnienia potrzeb obecnych
9
10
11
Declaration of the United Nations Conference on the Human Environment, Stockholm 1972.
A. Lipiski, Prawne podstawy ochrony rodowiska, Warszawa 2010, s.16.
A. Ciechelska, Oceny oddziaywania jako narzdzie realizacji zrwnowaonego rozwoju, Biaystok 2009, s.38.
40
Przegld Prawniczy
iprzyszych pokole12, to stanowisko wyraone wDeklaracji stanowi niewtpliwie podstaw

dla rozwoju regulacji dotyczcych postpowania w sprawie oceny oddziaywania na
rodowisko. Co wicej, to zasad trwaego rozwoju rozumie si jako zasad okluczowym
znaczeniu dla rozwoju zaoe omawianego mechanizmu.
Naley zwrci uwag, e na podstawy koncepcji trwaego rozwoju miay wpyw dwa
rne nurty wmyli filozoficznej pogranicza XIX iXX wieku: jeden znich zmierza do
ochrony idbaoci ostan rodowiska, za wedle drugiego kierunku konieczne jest eksploatowanie zasobw naturalnych wzrwnowaony iracjonalny sposb13. Na tej podstawie,
koncepcja trwaego rozwoju zostaa przedstawiona wRaporcie wiatowej Komisji ds. rodowiska iRozwoju z1987r., stajc si na tyle akceptowanym przez spoeczno midzynarodow podejciem, e przyjto j wDokumentach Kocowych podczas wspomnianego
ju wczeniej Szczytu Ziemi wRio de Janeiro w1992r.
W literaturze zwraca si uwag na przeomowe znaczenie tego dokumentu. Raport
komisji by bowiem pierwsz w historii przemylan koncepcj kompleksowego i integralnego podejcia do kwestii problemw rodowiska naturalnego iszeroko rozumianego
rozwoju spoeczno-gospodarczego14. Uznano, e zasada trwaego rozwoju opiera si na
zaspokajaniu potrzeb obecnych pokole, bez koniecznoci powicania moliwoci przyszych pokole wzakresie zaspokajania ich wymaga. Majc na uwadze te postanowienia,
jako spoeczestwo realizujce zasad trwaego rozwoju rozumie si spoeczno uznajc
nadrzdno ochrony rodowiska naturalnego, ktrego nie naley zakca przez rozwj
cywilizacji iwzrost gospodarczy15.
Podkreli naley, e zasada trwaego rozwoju nie mogaby by w peni skuteczna
i podlega wdroeniu, gdyby nie uwzgldnienie innych zasad, w szczeglnoci zasady
ostronoci izapobiegania.
3.2. Zasada ostronoci izapobiegania
Niezwykle istotn rol dla dalszego rozwoju mechanizmu postpowania w sprawie

oceny oddziaywania na rodowisko odegray ustalenia zwizane zkolejn konferencj zorganizowan pod auspicjami ONZ, ktra miaa miejsce wdniach 314 czerwca 1992 r wRio
de Janeiro. Konferencja Narodw Zjednoczonych wsprawie rodowiska iRozwoju, zwana
Szczytem Ziemi, odnosia si do zmian w podejciu otoczenia midzynarodowego do
zagadnie zwizanych zochron rodowiska, ktre dokonay si po konferencji sztokholmskiej16. Na konferencji wRio de Janeiro przyjto cznie pi dokumentw, lecz zpunktu
P. Sands, International Law in the Field of Sustainable Development: Emerging Legal Principle, [w:] Graham
&Trotman, Nijhoff (red.), Sustainable Development and International Law, London 1995, s.62 in.
13
K.V. Abrahamsson, Paradigms of Sustainability, op.cit., s.42.
14
M.M. Kenig-Witkowska, Koncepcja sustainable development w prawie midzynarodowym, Pastwo i Prawo
8/1998, s.45.
15
M. Ciechanowicz-McLean, Midzynarodowe prawo rodowiska wobec problemw globalnych, Gdaskie Studia
Prawnicze 2/2007, s.61.
16
M.M. Kenig-Witkowska, Midzynarodowe prawo rodowiska. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2011, s.18 in.
12
Mechanizm postpowania wsprawie oceny oddziaywania na rodowisko... 41
widzenia procedury oceny oddziaywania na rodowisko, niewtpliwie najwiksze znaczenie

naley przypisa Deklaracji wsprawie rodowiska irozwoju17, zwanej dalej Deklaracj zRio.
Zgodnie z zasad 15 Deklaracji z Rio Wszystkie pastwa powinny szeroko zastosowa zapobiegawcze podejcie wcelu ochrony rodowiska, majc na uwadze ich wasne
moliwoci. Tam gdzie wystpuj zagroenia powanymi lub nieodwracalnymi zmianami,
brak cakowitej naukowej pewnoci nie moe by powodem opniania efektywnych dziaa, ktrych realizacja prowadziaby do degradacji rodowiska.
Powyszy przepis, naley odczytywa biorc pod uwag cisy zwizek funkcjonalny
midzy zasadami ostronoci izapobiegania, ktre wliteraturze najczciej omawiane cznie. Jak susznie si podnosi, istot zarwno zasady ostronoci, jak i zapobiegania, jest
obowizek przeciwdziaania zanieczyszczeniom rodowiska, ktry dotyczy kadego, kto
podejmuje dziaania, mogce mie negatywny wpyw na rodowisko18.
Naley jednak podkreli, e obowizek wynikajcy zzasady ostronoci, powstaje
wczeniej ni w przypadku zasady zapobiegania, gdy na podmiocie, podejmujcym
dziaalno mogc negatywnie oddziaywa na rodowisko, ciy obowizek starannoci rozpoznania skutkw zwizanych z realizacj przedsiwzicia19. Z tego wynika, e
zasada ostronoci ulega naruszeniu w sytuacji, gdy podmiot nie wykaza si naleyt
starannoci, aby przewidzie skutki negatywnego oddziaywania, anie wtedy, gdy wystpi te skutki, ktrych nawet przy wykazaniu si naleyt starannoci nie mona byo
przewidzie20.
Zkolei zasada zapobiegania formuuje obowizek podmiotu, ktry podejmuje dziaalno mogc negatywnie oddziaywa na rodowisko, aby korzysta z takich rodkw
imetod dziaania, ktre maj na celu zapobiega temu oddziaywaniu21. Nie budzi wtpliwoci, e instytucja oceny oddziaywania na rodowisko, umoliwia optymaln realizacj
zasady ostronoci, jak rwnie zwizanej zni zasad zapobiegania.
3.3. Zasada zanieczyszczajcy paci
WDeklaracji zRio zostaa wymieniona rwnie zasada zanieczyszczajcy paci (tzw.

zasada PPP Polluter Pays Principle). Majc na uwadze, e istot zasad ostronoci izapobiegania jest obowizek przeciwdziaania zanieczyszczeniom rodowiska, azasada zanieczyszczajcy paci opiera si na odpowiedzialnoci sprawcy zanieczyszczenia za szkody
wrodowisku, naley podkreli, e przedmiotowe zasady maj szczeglne znaczenie dla
rozwoju mechanizmu oceny oddziaywania na rodowisko.
Zgodnie ze stanowiskiem OECD, zasada ta odgrywa kluczow rol ima fundamentalne
znaczenie dla pastw czonkowskich, gdy zgodnie zni koszty zanieczyszcze powinny
Rio Declaration on Environment and Development, Rio de Janeiro 1992.
E. Iwanek-Chachaj, Zasada prewencji iprzezornoci wprawie ochrony rodowiska, Studia Iuridica Lublinensia
11/2008, s.140.
19
E. Radziszewski, Prawo ochrony rodowiska, Warszawa 2003, s.44.
20
B. Wierzbowski, B. Rakoczy, Podstawy ochrony rodowiska, Warszawa 2004, s.67.
21
A. Barczak, Zasady oglne w, op.cit., s.277.
17
18
42
Przegld Prawniczy
by pokrywane przez zanieczyszczajcego, azarazem nie powinny by przedmiotem dofinansowania przez pastwa czonkowskie organizacji22.
Podkreli naley, e Deklaracja zRio uczynia t zasad powszechn, nie kierujc jej
tym samym jedynie do pastw ookrelonym poziomie rozwoju spoeczno-gospodarczego.
Tym samym zasada zanieczyszczajcy paci zostaa wyraona wart. 16 Deklaracji, zgodnie
zktrym zanieczyszczajcy ponosi wszelkie koszty zanieczyszcze, uwzgldniajc interes
publiczny oraz unikanie zakcenia midzynarodowego handlu iinwestowania.
Zasada ta stanowi zatem, e za szkody powstae w rodowisku odpowiada sprawca
zanieczyszczenia, ktry ponosi wszelkie koszty znim zwizane. Warto jednak wskaza, e
wliteraturze mona spotka si zodmiennymi pogldami wzakresie kosztw, ktre musi
pokry sprawca zanieczyszczenia. Zgodnie ze stanowiskiem reprezentujcym tzw. uwewntrznienie czciowe, zasada zanieczyszczajcy paci zwizana jest jedynie z kosztami
dziaa prewencyjnych iwalki zzanieczyszczeniami, za zgodnie zodmiennym pogldem,
przedstawiajcym tzw. uwewntrznienie cakowite, zasada ta odnosi si do wszystkich kosztw bezporednio lub porednio wynikajcych zzanieczyszczenia wywoanego przez okrelony podmiot23.
3.4. Zasada uspoeczniania
Z punktu widzenia regulacji odnoszcych si do omawianej procedury szczegln

uwag naley powici rwnie zasadzie 10 Deklaracji zRio, ktra stanowi oprawie do
informacji, udziale spoeczestwa w podejmowaniu decyzji i dostpie do odpowiednich
rodkw prawnych i administracyjnych. Co wicej, wskazana zasada pokazuje przy tym
wprost, e zagadnienia rodowiskowe s najlepiej rozwizywane, na odpowiednim poziomie, z udziaem wszystkich zainteresowanych obywateli. Niewtpliwie proklamacja tej
zasady stanowi istotny punkt wdalszym rozwoju tej procedury, zuwagi na fakt, e zapewnienie udziau spoeczestwa i dostpu do informacji zwizanych z przeprowadzeniem
postpowania wsprawie oceny oddziaywania na rodowisko peni kluczow rol dla podstaw wskazanej instytucji.
Przepis wskazuje zatem, e na poziomie pastwa kada jednostka powinna mie
zapewniony odpowiedni dostp do informacji dotyczcej rodowiska, w ktrej posiadaniu jest wadza publiczna, co obejmuje m.in. moliwo udziau wprocesie podejmowania
decyzji. Pastwa powinny tym samym uatwi, jak rwnie podnie wiadomo iudzia
spoeczestwa, poprzez stworzenie szerokiego dostpu do informacji oraz zagwarantowanie efektywnego irzeczywistego dostpu do rodkw administracyjnych iprawnych, wczajc wto rodki kompensujce izaradcze. Majc to na uwadze, wyodrbnia si trzy filary
zasady uspoeczniania: prawo dostpu do informacji orodowisku, prawo udziau spoeczestwa wsprawach dotyczcych rodowiska oraz prawo dostpu do wymiaru sprawiedliwoci wprzypadku naruszania wymienionych wyej praw24.
OECD Recommendation on Application of the Polluter-Pays Principle to Accidental Pollution, C (72)
223 (1974).
23
M.M. Kenig-Witkowska, Prawo rodowiska Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, s.98.
24
J. Jendroka, M. Bar, Prawo ochrony rodowiska, op.cit., s.33.
22
Mechanizm postpowania wsprawie oceny oddziaywania na rodowisko...
43
Niewtpliwie kluczowe znaczenie zpunktu widzenia zasady uspoeczniania, odegraa

rwnie konwencja z Espoo z dnia 25 lutego 1991 r. o ocenie wpywu na rodowisko
w kontekcie transgranicznym25. Konwencja z Espoo zwraca bowiem szczegln uwag
na konieczno zapewnienia udziau opinii publicznej wprocedurze oceny oddziaywania
na rodowisko. Etap uspoecznienia procesu podejmowania decyzji jest niezbdny, gdy
tylko wten sposb opinia publiczna uzyskuje moliwo wypowiedzenia si oplanowanej
inwestycji26, azarazem stanowi nieodczny element postpowania wsprawie oceny oddziaywania na rodowisko.
Omawiajc kwestie zwizane zprocesem uspoeczniania procedury oceny oddziaywania na rodowisko, nie sposb nie wspomnie rwnie okonwencji zAarhus zdnia 25wrzenia 1998r. odostpie do informacji, udziale spoeczestwa wpodejmowaniu decyzji oraz
dostpie do sprawiedliwoci wsprawach dotyczcych rodowiska27. Wskazana konwencja
reguluje wszczeglnoci kwestie publicznego udziau wpodejmowaniu decyzji odnonie
do rodowiska, ustalajc standardy dla publicznego udziau wpodejmowaniu decyzji dotyczcych okrelonych rodzajw dziaalnoci. Tym samym ma na celu zapewnienie jawnoci
w podejmowaniu postanowie i dy do wzmocnienia spoecznego poparcia dla decyzji
dotyczcych rodowiska, takich jak zezwolenia na realizacj okrelonych przedsiwzi,
mogcych oddziaywa na rodowisko.
Zanalizy wybranych konwencji ideklaracji wynika, e wrodowisku midzynarodowym szczegln uwag powicono zwaszcza zagadnieniom zwizanym zzapewnieniem
udziau spoeczestwa wprocesie decyzyjnym, co stanowi nieodczny element postpowania wsprawie oceny oddziaywania na rodowisko. Niewtpliwie proklamacja tej zasady
wpyna wistotnym stopniu na obecny ksztat omawianego instrumentu ijej zaoenia.
4. Zakoczenie
Majc na uwadze powysze rozwaania, naley stwierdzi, e omwione deklaracje

i konwencje w najwikszym stopniu wpyny na ksztat i dalszy rozwj regulacji dotyczcych postpowania wsprawie oceny oddziaywania na rodowisko. Niewtpliwie szczeglne znaczenie naley wtym zakresie przypisa Deklaracji zRio, ktrej zasada 17 wprost
stanowi, e ocena oddziaywania na rodowisko, jako narodowy instrument, musi zosta
zastosowana dla zamierzonych dziaa, co do ktrych mona si spodziewa, e bd miay
znaczco niekorzystny wpyw na rodowisko is przedmiotem podjcia decyzji przez kompetentne narodowe wadze. Tym samym Deklaracja zRio stwierdza jednoczenie konieczno stosowania oceny oddziaywania na rodowisko, jako narzdzia ocharakterze prewencyjnym, ktre powinno by powszechne28. Niezwykle istotne znaczenie odegraa rwnie
konwencja z Espoo, stanowica pierwszy wicy akt prawa midzynarodowego, ktry
Convention on Environmental Impact Assessment in aTransboundary Context, Espoo 1991.
Ibidem.
27
Convention on Access to Information, Public Participation in Decision-making and Access to Justice in
Environmental Matters, Aarhus 1998.
28
A. Ciechelska, Oceny oddziaywania jako, op.cit., s.38.
25
26
44
Przegld Prawniczy
bezporednio dotyczy ocen oddziaywania na rodowisko29. Co wicej, konwencja ustalia

idokonaa kodyfikacji standardw prawnych dla pastw, jakie wynikaj zfunkcjonowania
zasady obowizku stosowania procedur oceny oddziaywania na rodowisko30.
Szczegln uwag naley jednoczenie powici zasadom midzynarodowego prawa
rodowiska, ktre peni kluczow rol dla zrozumienia zaoe ipodstaw instytucji postpowania wsprawie oceny oddziaywania na rodowisko. Naley mie na uwadze, e zasady
te pozostaj ze sob w cisym zwizku i wzajemnie na siebie oddziauj. To powoduje,
e ich tre nie jest staa, lecz podlega cigym modyfikacjom, ze wzgldu na zachodzce
przemiany gospodarcze ispoeczne wotoczeniu midzynarodowym. Majc to na uwadze,
naley stwierdzi, e ocena oddziaywania na rodowisko nie jest mechanizmem, ktry nie
podlega zmianom, lecz dostosowuje si do potrzeb i wyzwa, jakie stawia konieczno
zapewnienia odpowiedniego stopnia ochrony rodowiska naturalnego.
Environmental impact assessment procedure in international law

Summary
Environmental impact assessment is a procedure that ensures that the environmental
implications of decisions are taken into account before the decisions are made. The basic role
of conducting the environmental assessment is to obtain information about aplanned project:
the extent to which it impacts the environment as well as the benefits of its implementing
which should outweigh the losses resulting from its impact on the environment. Environmental
impact assessments commenced in the 1960s, as part of increasing environmental awareness.
The assessments have been used increasingly around the world, e.g in the United States, environmental impact assessments obtained formal status in 1969, with enactment of the National
Environmental Policy Act.
29
Z. Bukowski, Postpowanie administracyjne wsprawach zzakresu ocen oddziaywania na rodowisko, ToruWocawek 2010, s.52.
30
M.M. Kenig-Witkowska, Midzynarodowe prawo rodowiska, op.cit., s.53 in.
Hanna Markiewicz*
Prawo pacjenta do dokumentacji medycznej
wkontekcie powszechnej informatyzacji sektora ochrony zdrowia

iwdroenia usug typu cloud computing
1. Wprowadzenie
Rzetelna ewidencja danych medycznych to wyznacznik profesjonalizmu w procesie

leczenia oraz podstawa prawidowego funkcjonowania placwki medycznej zposzanowaniem oglnie rozumianego dobra pacjenta. Celowo jej prowadzenia jest niepodwaalna
iwyraona zarwno wkonstytucyjnym prawie dostpu do, bezporednio dotyczcych zainteresowanego, urzdowych dokumentw izbiorw danych (art.51 ust.3 Konstytucji RP1),
jak iwustawach szczegowych, okrelajcych prawo pacjenta do dostpu do dokumentacji medycznej oraz komplementarny do niego obowizek prowadzenia i udostpniania
dokumentacji medycznej, ktrego zakres w wietle wyroku Trybunau Konstytucyjnego
z 28 listopada 2005 r.2 dotyczy wszystkich zakadw opieki zdrowotnej, czyli rwnie
zakadw niepublicznych.
Klasyczne prowadzenie dokumentacji medycznej stwarza jednak liczne niebezpieczestwa dla waciwej archiwizacji czy autoryzacji danych, nie uatwia rwnie przepywu
informacji pomidzy rnymi placwkami medycznymi. Ponadto, cho omawiane prawo
podmiotowe mieci si welementarnym prawie pacjenta do informacji na temat swojego
stanu zdrowia3, zdarza si, e zakad leczniczy utrudnia bd odmawia pacjentom dokonania
odpisw zdokumentacji medycznej, anawet samego wgldu do niej zwaszcza wprzypadku prby otrzymania dostpu do dokumentacji niedotyczcej bezporednio pacjenta,
atzw. dokumentacji zbiorowej (m.in. ksig przyj, raportw lekarskich ipielgniarskich,
dokumentacji zabiegw, ksig pracowni diagnostycznej, bloku lub sali operacyjnej, formularzy, kartotek)4. Przyczyn koniecznoci powtarzania bada, atym samym przewlekoci
wleczeniu pacjenta oraz utrudnianiu pracy innym lekarzom, jest rwnie uomno domowej archiwizacji wynikw bada przez samych pacjentw.
Wwietle powyszego niebezpodstawne wydaj si aktualne dziaania Ministerstwa
Zdrowia zakadajce powszechn informatyzacj polskiej suby zdrowia, jak rwnie
opinie zaprezentowane na Europejskim Forum Polityki Zdrowotnej iE-zdrowia, wtym refleksja
* Studentka IV roku prawa na Wydziale Prawa iAdministracji Uniwersytetu Warszawskiego.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zdnia 2 kwietnia 1997r., Dz.U. z1997r., Nr78, poz.483,
zpn. zm.
2
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z28 listopada 2005r. K 22/05 (OTK 2005, Nr10A, poz.118).
3
D. Karkowska, Prawa pacjenta, wyd. II popr. iuzup., ABC a Wolters Kluwer business, Warszawa 2009,
s.378.
4
Wyrok Naczelnego Sdu Administracyjnego zdnia 19 maja 2003r. (OSA 1/03, OSP 11/2003, poz.136).
1
46
Przegld Prawniczy
Zygmunta Kamiskiego5, i obecna polityka zdrowotna opiera si na domniemaniach,

anie twardych danych, natomiast informatyzacja systemu ochrony zdrowia jest kluczem
do budowy nowego systemu ochrony izmierzenia tego, co si faktycznie dzieje. Cho
rynek IT wprzemyle medycznym naley ju do cakiem dojrzaych, dopiero wostatnich
latach faktycznie otwiera si na nowe rozwizania informatyczne dotyczce przetwarzania i archiwizacji danych medycznych. Jest to kamie milowy w przypadku obecnych
nakadw szpitali i przychodni na serwerownie, zwaszcza przy wzrastajcych co roku
pojemnociach danych pochodzcych np. zdiagnostyki obrazowej (zdjcia zEKG, RTG,
tomografw).
Dynamicznie rozwijajcy si sektor opieki zdrowotnej, podobnie jak inne brane,
upatruje m.in. wzastosowaniu tzw. chmur obliczeniowych (ang. cloud computing) sposobu
na podwyszenie jakoci usug przy jednoczesnym obnianiu kosztw. Jednake nowe
technologie zwiastuj rwnie nowe rodowisko prawne, ktre podobnie jak przestarzaa
infrastruktura, musi godzi reminiscencje starego systemu ztym co niesie technologiczne
jutro. Aby odpowiedzie na pytania zwizane zlegalnoci powszechnej cyfryzacji wkontekcie praw pacjenta, konieczna wydaje si wnikliwa analiza przepisw dotyczcych danych
zawartych wdokumentacji medycznej, atake regulacji zwizanych zelektronicznym przetwarzaniem danych medycznych. Istotne jest rwnie dokadne przeanalizowanie nowych
rozwiza informatycznych na gruncie polskiego systemu ochrony zdrowia iwdraanych
nowoci.
2. Prawo pacjenta do dostpu do dokumentacji medycznej
Dokumentacja medyczna jest jednym znajwaniejszych dowodw tak wmedycynie,

jak iprawie, stanowi bowiem pisemne owiadczenie woli pacjenta (wyraajcego uwiadomion zgod na zabieg medyczny) i midzy innymi lekarza (potwierdzajcego wykonanie czynnoci leczniczych) wkonkretnym postpowaniu medycznym, co pozwala oceni jego przebieg, prawidowo oraz ewentualne naruszenia praw, atym samym ustali
pniejsze roszczenia wrazie wejcia na drog sdow. Prawo francuskie okrela wrcz
prawo pacjenta do dostpu do dokumentacji medycznej6 jako genetycznie powizane
zprawem pacjenta do informacji, wtym przypadku bowiem dokumentacja jest informacj aposteriori7.
Problematyka prowadzenia waciwej dokumentacji medycznej zostaa uznana przez
polskiego ustawodawc za prawnie donios, wzwizku zczym odniesienia do niej znajduj
si we wszystkich najwaniejszych ustawach prawnomedycznych. Obowizek prowadzenia
dokumentacji zosta przewidziany wart.41 ustawy ozawodach lekarza ilekarza dentysty8
Doktor in. Zygmunt Kamiski jest dyrektorem Komitetu Naukowego Oglnopolskiego Systemu
Ochrony Zdrowia.
6
Dalej zwane prawem pacjenta do dokumentacji medycznej.
7
U. Drozdowska, Cywilnoprawna ochrona praw pacjenta, Warszawa 2007, Wyd. C.H. Beck, s.155.
8
Ustawa zdnia 5 grudnia 1996r. ozawodach lekarza ilekarza dentysty, Dz.U. z2011r., Nr277, poz.1634,
zpn. zm.
5
Prawo pacjenta do dokumentacji medycznej...
47
(dalej: u.z.l.), art. 20 ust. 3 ustawy o zawodach pielgniarki i poonej9 (dalej: u.z.p.p.),
art. 18 ustawy o zakadach opieki zdrowotnej, a nawet w przepisach prawa ubezpiecze
zdrowotnych10. Nadrzdn rol ma jednak ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach
pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta11 (dalej: u.p.p.), ktra ujednolica omawian materi
w art. 2330, podmiotowo zawajc i dookrelajc ww. przepisy ustaw szczegowych
oraz konstytucyjn gwarancj dostpu do dokumentacji izbiorw danych zart.53 ust.3.
Ochron praw pacjenta do dokumentacji medycznej uzupenia wwietle art.24 u.p.p. zobowizanie podmiotu udzielajcego wiadcze zdrowotnych do prowadzenia, przechowywania iochrony teje dokumentacji wsposb przewidziany przez u.p.p., atym samym zgodny
zinteresem pacjenta.
2.1. Charakter prawny danych medycznych zawartych wdokumentacji
Dokumentacja medyczna stanowi szczeglnego rodzaju informacj medyczn, co

podkrela tak polska doktryna12, jak ieuropejskie orzecznictwo m.in. wsprawie Mc Ginley
iEgan p. Wielkiej Brytanii13. Informacj medyczn mona za zdefiniowa jako zwizane
zpacjentem fakty mieszczce si wpojciu danych osobowych zart.6 ust.1 ustawy zdnia
29 sierpnia 1997 roku oochronie danych osobowych14 (dalej: u.o.d.o.) istanowice tym
samym wszelkie informacje dotyczce zidentyfikowanej lub moliwej do zidentyfikowania osoby fizycznej, ktrej co konstytuuje nastpny ustp tosamo mona okreli
bezporednio lub porednio, wszczeglnoci przez powoanie si na numer identyfikacyjny
albo jeden lub kilka specyficznych czynnikw okrelajcych jej cechy fizyczne, fizjologiczne,
umysowe, ekonomiczne, kulturowe lub spoeczne.
Dane dotyczce stanu zdrowia bez wtpienia naley zakwalifikowa do odrbnej kategorii poufnych danych osobowych, ktre co najwaniejsze podlegaj szczeglnej ochronie prawnej. Katalog danych wraliwych otwiera art.27 u.o.d.o., zaliczajc do nich nie tylko
informacje o stanie zdrowia (pkt 9), ale i dane o kodzie genetycznym (pkt 10). Ponadto
ustawodawca wydzieli informacje o naogach i yciu seksualnym jako osobn kategori
danych (pkt11 i12). Wnomenklaturze prawnomedycznej nie mona zaklasyfikowa ich
do jednostek chorobowych15, jednake przyznanie im takiej ochrony jest wpeni zgodne
Ustawa zdnia 15 lipca 2011r. ozawodach pielgniarki ipoonej (Dz.U. z2011r., Nr174, poz.1039,
zpn. zm.).
10
Wzwizku zfaktem, e cz wiadcze realizowana jest ze rodkw pochodzcych zpowszechnych
ubezpiecze zdrowotnych, ustawodawca wprowadzi nakaz rejestracji danych orodzaju izakresie wiadcze zdrowotnych ([za:] U. Drozdowska (red.), Dokumentacja medyczna, Biblioteka Esculapa, Warszawa 2011,
s.14).
11
Ustawa zdnia 6 listopada 2008r. oprawach pacjenta iRzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U. z2009r., Nr52,
poz.417, zpn. zm.).
12
D. Karkowska, op.cit., s.378.
13
U. Drozdowska, op.cit., s.155.
14
Ustawa zdnia 29 sierpnia 1997 r. oochronie danych osobowych (Dz.U. z1997r., Nr133, poz.883
zpn. zm.).
15
A. Mednis, Ustawa oochronie danych osobowych. Komentarz, Warszawa 1999, s.82.
9
48
Przegld Prawniczy
zRekomendacj R (97) 5 Komitetu Ministrw do Pastw Czonkowskich dotyczc ochrony danych osobowych uzasadniajc klasyfikacj wszelkich danych majcych cisy zwizek ze zdrowiem.
Gwarancj ochrony znajdziemy rwnie na gruncie ustaw korporacyjnych (art. 40 u.z.l.,
art.17 i21 u.z.p.p.), anawet na tle deontologicznych zwyczajw (przysiga Hipokratesa)
pod postaci tajemnicy lekarskiej. Omawiana tajemnica zawodowa ze wzgldu na sensytywno chronionych danych rozciga si nie tylko podmiotowo na osoby uczestniczce wprocesie leczenia (tzw. tajemnica zawodowa podzielona secret partage16), ale te przedmiotowo
na dane zawarte wdokumentacji medycznej, co prowadzi do problemw wzapewnieniu
waciwej ochrony dokumentacji przed dostpem do niej niepowoanych osb trzecich.
2.2. Przetwarzanie danych osobowych zawartych wdokumentacji medycznej
Prawo do dokumentacji medycznej nie gwarantuje pacjentowi wycznego dostpu do

niej, co wynika zprzyznania podmiotom udzielajcym wiadcze zdrowotnych obowizku
prowadzenia, przechowywania iudostpniania dokumentacji, awic przetwarzania danych
w niej zawartych w celu realizacji prawa pacjenta (art. 24 u.p.p.). Problematyka stworzenia gwarancji prawnych dla waciwego przetwarzania danych nabraa znaczenia wzwizku
zrozwojem systemw informatycznych iautomatycznego przetwarzania danych wformie
cyfrowej17. Najwaniejsz klamr zamykajc szereg prac legislacyjnych odnonie do przetwarzania danych osobowych przy uyciu informatycznych nonikw (naley tu wspomnie
Konwencj nr108 Rady Europy oochronie osb wzwizku zautomatycznym przetwarzaniem danych osobowych, atake istotne rekomendacje Rady Europy, m.in. z1981r. wsprawie zautomatyzowanych medycznych bankw danych lub z1987r. osystemach informatycznych wszpitalach) bya dyrektywa 95/46/WE Parlamentu Europejskiego iRady zdnia
24 padziernika 1995 roku wsprawie ochrony osb fizycznych wzakresie przetwarzania
danych osobowych oraz swobodnego przepywu tych danych18 (dalej: Dyrektywa), ktrej
implementacj jest polska ustawa oochronie danych osobowych z1997r.
W procesie przetwarzania danych osobowych zasadnicz rol odgrywaj podmioty
zdefiniowane przez Dyrektyw jako administrator danych oraz przetwarzajcy. Dyrektywa okrela, i administratorem moe by osoba fizyczna lub prawna, wadza publiczna,
agencja lub inny organ, ktry samodzielnie lub wsplnie zinnymi podmiotami okrela cele
isposoby przetwarzania danych. Wzwizku zunijnym zastrzeeniem, e dodatkowe kryteria mog by ustalane przez ustawodawstwo krajowe, art.7 u.o.d.o. definiuje administratora
jako organ, jednostk organizacyjn, podmiot lub osob, oktrej mowa wart.3, decydujc ocelach irodkach przetwarzania danych osobowych. Cho bezporednio pominita
zostaa osoba przetwarzajcego, naley zwrci uwag na dwa ustawowe elementy. Pierwszym jest moliwo powierzenia wwietle art.31 u.o.d.o. przetwarzania danych innemu
podmiotowi (w drodze umowy zawartej na pimie), natomiast drugim zdefiniowanie
U. Drozdowska (red.), op.cit., s.15.
Ibidem, s.51.
18
Dyrektywa 95/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 padziernika 1995 r. w sprawie
ochrony osb fizycznych wzakresie przetwarzania danych osobowych oraz swobodnego przepywu tych
danych, Dz.Urz. WE L 281 z23.11.1995r.
16
17
49
przetwarzania danych (przytaczany ju art.7 u.o.d.o.) jako jakichkolwiek operacji wykonywanych na danych osobowych, takich jak zbieranie, utrwalanie, przechowywanie, opracowywanie, zmienianie, udostpnianie iusuwanie, azwaszcza tych, ktre wykonuje si wsystemach informatycznych wwczas porednio mona wyodrbni oba podmioty przez
rny zakres obowizkw.
W zwizku z powyszymi definicjami do osb przetwarzajcych dane medyczne
kwalifikuj si nie tylko zespoy lekarsko-pielgniarskie, analizujce merytorycznie przekazywane przez pacjentw dane, ale rwnie inne profesjonalne podmioty zarzdzajce
usugami medycznymi19, np. informatycy czy osoby pracujce wrejestracji, ktre przetwarzaj omawiane dane wsposb techniczny. Gwna rnica wich kwalifikacji prawnej
bdzie taka, e pierwsz grup naley uzna za administratorw, natomiast drug za osoby
przetwarzajce20.
Kluczowe wzakresie elektronicznego przetwarzania danych medycznych jest Rozporzdzenie Ministra Zdrowia zdnia 21 grudnia 2010r. wsprawie rodzajw izakresu dokumentacji medycznej oraz sposobu jej przetwarzania21 (dalej: Rozporzdzenie), okrelajce
szczegowo obowizki tak administratorw, jak iosb przetwarzajcych dane medyczne,
atake cele, jakie powinien speni promowany przez Uni Europejsk teleinformatyczny
model przepywu danych medycznych wkrajowym systemie ochrony zdrowia.
3. Prawne przesanki wdroenia powszechnego systemu informatyzacji
wsektorze ochrony zdrowia
Od 2003 roku Komisja Europejska udoskonala program dotyczcy informatyzacji suby zdrowia pt. Plan Dziaania w dziedzinie e-zdrowia Innowacyjna opieka zdrowotna
wXXI wieku, ostatni obejmujcy lata 2012202022. Strategia obowizujca wszystkie pastwa czonkowskie jest potwierdzeniem tezy, i zastosowanie technologii informacyjno-komunikacyjnych (tzw. teleinformatyka, ICT) wdziedzinie opieki zdrowotnej przyczynia si
do zwikszenia efektywnoci systemw opieki zdrowotnej, stanowic istotny impuls do
innowacji na rynkach usug zwizanych ze zdrowiem, zwaszcza w obliczu umacniania
si pozycji e-zdrowia23 wspoeczestwie informacyjnym itoczcej si wok tego pojcia
Odmienn kwalifikacj wprowadza P. Barta oraz P. Litwiski wUstawa oochronie danych osobowych. Komentarz, Warszawa 2009, s.291.
21
Rozporzdzenie Ministra Zdrowia zdnia 21 grudnia 2010r. wsprawie rodzajw izakresu dokumentacji
medycznej oraz sposobu jej przetwarzania (Dz.U. z2010r., Nr252, poz.1697 zpn. zm.).
22
Pierwsz inicjatyw unijn byo utworzenie programu dziaa wsplnotowych w dziedzinie zdrowia
publicznego na lata 20032008, anastpnie wtym samym zakresie na lata 20082013. Poprzedni Komunikat Komisji Europejskiej zdnia 30 kwietnia 2004 roku Plan dziaa dla europejskiego e-zdrowia na lata
20042010 (E-health making healthcare better for European citizens: An action plan for aEuropean e-Health Area)
zosta zastpiony przez obecnie obowizujcy wieloletni program dziaa UE wdziedzinie zdrowia na
lata 20142020 (eHealth Action Plan 20122020: Innovative healthcare for the 21st century).
23
Spopularyzowana definicja, ktr przyjmuje rwnie Gwny Urzd Statystyczny na swoim portalu
informacyjnym (http://old.stat.gov.pl/gus/definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-5943.htm, 09.05.2014r.),
okrela e-zdrowie jako efektywne, oszczdne i bezpieczne wykorzystanie technologii informacyjnych
19
20
50
Przegld Prawniczy
debaty wpastwach czonkowskich Unii Europejskiej24. Wkomunikacie komisji skupiono

si wduej mierze na wdraaniu usprawnie zwizanych zochron szczeglnie wraliwych
danych osobowych, jakimi s dane zwizane zhistori choroby pacjenta, przy uwzgldnieniu
wytycznych dyrektyw 95/46/WE25 i2002/58/WE26. Polsk odpowiedzi na unijne dokumenty strategiczne bya ustawa zdnia 28 kwietnia 2011r. osystemie informacji wochronie
zdrowia27 (dalej: u.s.i.o.z.) oraz programy krajowej informatyzacji podsumowane wdokumencie Kierunki informatyzacji e-Zdrowie Polska na lata 20112015, opublikowanym przez Centrum Systemw Informacyjnych Ochrony Zdrowia (dalej: CSIOZ)28.
Oba przedsiwzicia wpisuj si wcele europejskich inicjatyw dot. ochrony zdrowia
(m.in. eHealth Governance Initiative, epSOS, TRANSFoRm, ANTILOPE) is wypadkow oglnokrajowych programw (Program Zintegrowanej Informatyzacji Pastwa, Polska Cyfrowa, strategia Sprawne Pastwo 2020 przyjta drog uchway dnia 12 lutego 2013r.). Wchodzca wycie
wdniu 1 stycznia 2012r. ustawa miaa by przeomow cezur whistorii informatyzacji
polskiej suby zdrowia, okrelajc wart.56 u.s.i.o.z. dzie 31 lipca 2014 roku ostatnim,
wktrym zakad opieki zdrowotnej moe wybiera midzy dokumentacj medyczn papierow aelektroniczn29. Tym samym oznaczao to cakowite dostosowanie od dnia 1 sierpnia 2014r. infrastruktury placwek ochrony zdrowia do standardw teleinformatycznych,
zakadajcych wymian danych w ramach specjalnych platform Elektronicznej Platformy
Gromadzenia, Analizowania iUdostpniania Zasobw Cyfrowych oZdarzeniach Medycznych, tzw. Platformie (P1) oraz Platformy udostpniana on-line przedsibiorcom usug i zasobw cyfrowych rejestrw
medycznych (P2), zdefiniowanych wart.6 i7 u.s.i.o.z. Dla podmiotw wiadczcych usugi
lecznicze stanowio idalej stanowi to przede wszystkim zobowizanie do przejcia wpenym zakresie na system tzw. elektronicznej dokumentacji medycznej (EDM)30, opisanej
wRozporzdzeniu.
itelekomunikacyjnych do wspomagania wszelkich dziaa zwizanych zochron zdrowia, obejmujcych
wiadczenie usug zdrowotnych, systemy obserwacji dziedzin powizanych ze zdrowiem, edukacj zdrowia,
rozwj fachowej literatury iwiedzy, badania naukowe, [za:] A. Szewczyk, Spoeczestwo informacyjne. Problemu
rozwoju, Centrum Doradztwa iInformacji Difin, Warszawa.
24
Streszczenie opinii Europejskiego Inspektora Ochrony Danych wsprawie komunikatu Komisji Plan
dziaania wdziedzinie e-zdrowia na lata 20122020 Innowacyjna opieka zdrowotna wXXI wieku, Dz.Urz. UE
zdnia 7 grudnia 2013r. (2013/C 358/08).
25
Dyrektywa 95/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 padziernika 1995 r. w sprawie
ochrony osb fizycznych wzakresie przetwarzania danych osobowych oraz swobodnego przepywu tych
danych, Dz.Urz. WE L 281 z23.11.1995r.
26
Dyrektywa 2002/58/WE Parlamentu Europejskiego iRady zdnia 12 lipca 2002r. wsprawie przetwarzania danych osobowych oraz ochrony prywatnoci wsektorze komunikacji elektronicznej, Dz.Urz. WE
L 105 z13.04.2006r. (tzw. dyrektywa oochronie prywatnoci ikomunikacji elektronicznej).
27
Ustawa o systemie informacji w ochronie zdrowia z 28 kwietnia 2011 r. (Dz.U. z 2011 r., Nr 113,
poz.657, zpn. zm.).
28
Jednostka budetowa powstaa w2000r. zinicjatywy Ministerstwa Zdrowia.
29
Ministerstwo Zdrowia zaproponowao wyduenie okresu przejciowego na wprowadzenie tego obowizku do koca lipca 2017 roku. Projekt zmian ustawy osystemie informacji wochronie zdrowia znajduje
si obecnie wprocesie konsultacji.
30
Pojciowo tosamej zpojciem Elektronicznego Rekordu Pacjenta (ERD).
51
Bezporedni implikacj wprowadzenia art.56 u.s.i.o.z. jest wymg posiadania wplacwkach medycznych systemw z oprogramowaniem klasy EDM speniajcym wymogi
ustanowione przez ustawodawc. Oznacza to tym samym, e kada placwka medyczna,
aby prowadzi dziaalno lecznicz bdzie musiaa znale rozwizanie technologiczne,
pozwalajce na przechowywanie danych wformie elektronicznej wsposb zgodny zwymogami ustanowionymi wRozporzdzeniu. Najtaszym ibudzcym od kilku lat najwiksze
emocje zarwno wrodowiskach nauk cisych, jak iprawnych rozwizaniem jest przetwarzanie danych wchmurze.
3.1. Pojcie cloud computing. Ekonomiczne przesanki zastosowania go wpolskiej
subie zdrowia apowstajce problemy prawne
Przetwarzanie chmurowe, spopularyzowane pod anglojzyczn nazw cloud computing,

to informatyczna koncepcja zakadajca przeniesienie zasobw IT pod postaci danych
oraz dedykowanego oprogramowania z wasnych serwerw i centrw danych do infrastruktury zwanej chmur, ktra bdc serwerem zewntrznym, wykorzystuje swoj moc
obliczeniow oraz przestrze dyskow i udostpnia zasoby sieci na danie. Dostp do
zasobw (odczyt, wprowadzanie zmiany izapis) umoliwiony jest dla kadego uytkownika
zdowolnego urzdzenia podczonego do sieci, tak wic jest to swoisty wynajem zasobw
(danych), ktre s gromadzone, przetwarzane ichronione zewntrznie. Cakowicie wyeliminowany zostaje zatem aspekt kupowania sprztu, gromadzonego wokrelonym miejscu
wcelu skorzystania zniego wacuchu dziaania cloud computing wyrnia si jedynie dwa
ogniwa kupowanie usugi isamo uytkowanie zasobw przy zminimalizowanym osprzcie
(ograniczonym do poczonego zsieci medium, ktre moe przetwarza dane).
Jak wlicznych przypadkach prb stworzenia podstawowej iwicej definicji nowej
technologii, pojcie przetwarzania chmurowego nastrczao unijnemu prawodawcy wielu
problemw. Ostatecznie wogoszonej 27 wrzenia 2012 roku przez komisarz Neelie Kroess31 Strategii w zakresie wykorzystania potencjau chmury obliczeniowej w Europie32
Komisja Europejska zdecydowaa si na definiowanie cloud computing wg cech rodzajowych33
charakterystycznych dla powyszego procesu oraz umowne przyjcie definicji opracowanej
przez Narodowy Instytut Standardw iTechnologii (ang. National Institute of Standards and
Technology, NIST)34, ktry jako istot cloud computing uzna nie samo posugiwanie si technologi teleinformatyczn, ale nowy model jej pozyskiwania jako usugi.
Cloud computing niesie ze sob elastyczne wykorzystanie potencjau mocy obliczeniowej,
charakteryzujce si wysok redundancj zarwno waspekcie technologiczno-sprztowym,
Wiceprzewodniczca Komisji Europejskiej ikomisarz europejski ds. Agendy Cyfrowej.

Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego iKomitetu Regionw wsprawie wykorzystania potencjau chmury obliczeniowej wEuropie, s.3, Bruksela, dnia 27 wrzenia 2012
roku COM (2012), 529 final.
33
Ibidem, s.4.
34
P. Mell, T. Grance, The NIST Definition of Cloud Computing. Recommendations of the National Institute of
Standards and Technology, 2011r.
31
32
52
Przegld Prawniczy
jak i w przypadku automatyzacji obsugi awarii35. W sektorze medycznym korzy ta ma

wyjtkowe znaczenie (tak dla lekarzy, jak ipacjentw) wzwizku ze szczegln specyfik
dziaalnoci wielu placwek medycznych jako orodkw caodobowych (zwaszcza szpitali). Aspekt dobowej dostpnoci usug wiadczonych na rzecz pacjentw odnosi si tylko
do dziaalnoci lekarskiej, ale ju nie informatycznej. Potencjalna awaria systemu wpywa
na przerwanie cigoci pracy szpitala lub innej placwki medycznej, natomiast niewiele
medycznych orodkw krajowych jest w stanie pokry koszty 24-godzinnego wsparcia
administracji informatycznej.
Wzwizku zpotrzeb ogromnych nakadw finansowych prby zinformatyzowania
placwek medycznych wPolsce od lat przebiegaj zmiernym skutkiem na tle oglnowiatowym, anawet do itak pozostajcej wzakresie wdroe rozwiza IT dla ochrony zdrowia, co najmniej 10 lat wtyle wstosunku do innych obszarw objtych informatyzacj
Europy36. Jak do tej pory jedynym krokiem do powszechnej informatyzacji danych byo
wprowadzenie dwch systemw Elektronicznej Weryfikacji Uprawnie wiadczeniobiorcw eWU oraz Zintegrowanego Informatora Pacjenta. Innym wyrazistym przykadem
opnienia jest samo przesunicie terminu na 1 sierpnia 2017 roku wzwizku zdostosowaniem zaledwie 41% placwek wPolsce do platformy P137.
Znaczna redukcja fizycznej infrastruktury (brak potrzeby zakupu oraz amortyzacji sprztu), zmniejszenie zatrudnienia wkadrach dziaw informatycznych, atake brak
kosztw uaktualniania oprogramowania to tylko cz finansowych korzyci38 zastosowania
oprogramowania wchmurze, ktre wydaj si odpowiedzi na ekonomiczne problemy wielu
polskich placwek. Co warto rwnie podkreli kradzie danych w przypadku usugi
jest owiele trudniejsza ni wprzypadku infrastruktury wasnej, gdy ju zdefinicji dane
medyczne znajdujce si ukonkretnego dostawcy s wzakodowane wchmurze, co zapewnia dodatkow ochron (nie tylko systemow). Ponadto wdobie rozwoju konkurencyjnej,
Jak cloud computing zmieni medycyn ica bran medyczn?, https://kb.oktawave.com/Knowledgebase/Article/View/267/47/jak-cloud-computing-zmieni-medycyn-i-ca-bran-medyczn, 09.05.2014r.
36
Opinia przewodniczcego eHealth Task Force, Toomasa Hendrika Ilvesa wodniesieniu do pastw czonkowskich Unii Europejskiej, [za:] http://di.com.pl/news/48858,0,Cloud_computing_dla_e-Zdrowia.html,
09.05.2014r.
37
Wraporcie dostawcy rozwiza bezpieczestwa sieciowego Fortinet we wsppracy zKorporacj Badawcz Pretendent dotyczcym stanu gotowoci polskich szpitali na kilka miesicy przed planowanym startem platformy P1, majcej wzaoeniu udostpnienie szpitalom moliwoci elektronicznego raportowania
zdarze medycznych do Centrum Systemw Informacyjnych Ochrony Zdrowia (CSIOZ), pen lub prawie pen gotowo do wdroenia procesu zadeklarowao jedynie 41% szpitali. Co dziesita biorca udzia
wbadaniu placwka ocenia swoj gotowo bardzo le, kolejne 5% ankietowanych okrelio stan przygotowania na raczej zy. Zbadania wynika, e jedynie 10% polskich szpitali byo gotowych wprowadzi
pen Elektroniczn Dokumentacj Medyczn wstyczniu 2014 roku ([za:] http://www.nowoczesna-klinika.pl/pl/artykuly/15/zarzadzanie/1/519/Nie_wszystkie_szpitale_gotowe_na_cyfryzacje, 09.05.2014r.).
38
Zniwelowanie nakadw finansowych na zakup oprogramowania, infrastruktury sieciowej oraz systemw zabezpiecze wprzypadku obowizkowego wdroenia EDM moe stanowi oszczdno rzdu
nawet 35% kosztw ponoszonych przez podmioty lecznicze ([za:] Jak cloud computing zmieni medycyn ica
bran medyczn?, op.cit., 09.05.2014r.).
35
53
nowej technologii, dostawcy IaaS39 wyjtkowo dbaj o podnoszenie standardw bezpieczestwa wduchu rynkowego progresu wtej dziedzinie. System cloud computing, opierajc
si zaoeniowo na poczeniach sieciowych, poddawany jest biecej aktualizacji standardw zabezpiecze, bez koniecznoci zawieszania caego systemu, zapewniajc tym samym
dodatkow ochron ioglnodostpno danych przez ca dob, zgodnie zzapotrzebowaniem rynku medycznego.
Pomimo licznych zalet ekonomicznych zastosowanie chmur obliczeniowych budzi szereg wtpliwoci prawnych40, zwaszcza dotyczcych przetwarzania olbrzymich iloci poufnych danych przez podmioty zewntrzne. Za newralgiczne uznawane s zatem kwestie systemw zabezpiecze danych medycznych, wydajnoci cloud computing jako usugi iskutkw
zego przepywu informacji wchmurze. Wana pod wzgldem prawnym wydaje si kwestia
kontroli spjnoci izgodnoci danych ze stanem faktycznym, procedura ich autoryzacji oraz
dostpu dla osb postronnych. Materia ta wydaje si istotna, zwaszcza wkontekcie zwizania lekarzy kodeksem etyki i tajemnic lekarsk niebezpodstawnie stawiane s zatem
przez rodowisko lekarskie pytania owarunki izakres dostpu do gromadzonych danych
(zwaszcza podmiotowy wskazanie, czy uprawnionym jest tylko administrator, czy rwnie sam pacjent iinne instytucje).
4. Przetwarzanie danych zawartych wdokumentacji medycznej wkontekcie
zastosowania technologii cloud computing
Znaczna cz wtpliwoci zwizanych z elektronicznym przetwarzaniem

danych medycznych wynika zniezrozumienia poj samej technologii cloud computing oraz bardzo istotnego podziau chmur na41:
a. chmur publiczn infrastruktura naley do jednego usugodawcy, natomiast odbiorcami usugi jest og (wtym przypadku placwek medycznych bd samych pacjentw),
b. chmur prywatn infrastruktura ma charakter zindywidualizowany, zostaa stworzona dla konkretnego klienta (tu: podmiotu medycznego) ijest wykorzystywana tylko
przez niego,
c. chmur hybrydow infrastruktura jest scalona zkilkoma chmurami, ktre pozostaj
zespolone wzakresie technologicznym.
Rozgraniczeniu podlegaj przede wszystkim kwestie funkcjonowania rozwiza
powszechnej informatyzacji systemw ochrony zdrowia wprowadzonych przez CSIOZ,
czyli projektw P1 iP2, od kwestii przystosowania si do nich przez placwki medyczne
w caym kraju. W wietle przyjtych regulacji ustawy z 2011 r. o systemie informacji
IaaS (Infrastructure as aService) stanowi jeden zmodeli chmury obliczeniowej, wprzypadku ktrego infrastruktura informatyczna (wpostaci sprztu, oprogramowania, biecej opieki) jest usug wykonywan
przez dostawc na rzecz swojego klienta, wzakresie przewidzianym przez obowizujce przepisy prawa,
standardy branowe oraz umowy (wtym Service Level Agreement, termin omwiony wdalszej czci pracy).
40
Mwia o nich Beata Janicka, Prezes Porozumienia Pracodawcw Ochrony Zdrowia na posiedzeniu
Komisji Innowacyjnoci iNowoczesnych Technologii z11 wrzenia 2013r., nr86.
41
Opracowanie na podstawie: M. Zoch, Ochmurze na powanie, Miesicznik finansowy BANK, Warszawa,
lipiec-sierpie 2012 roku.
39
54
Przegld Prawniczy
wochronie zdrowia realnym przedmiotem oceny jest zatem tylko wymg dostosowania
si rodowiska lekarskiego ipacjentw do przetwarzania wszystkich danych medycznych
wformie elektronicznej, atym samym tematyka chmury prywatnej jako jedno zmoliwych rozwiza realizacji projektw P1 i P2. Ewentualne zastosowanie przez CSIOZ
technologii cloud computing wykorzystywaoby chmur publiczn jako sposb przeprowadzenia informatyzacji, a tym samym nie powinno podlega ocenie funkcjonalnej przez
podmioty lecznicze objte jej wykonaniem. Ocena skutkw prawnych takiego wyboru
przez Ministerstwo Zdrowia mogaby by tylko jakociowa, jednake nie stanowi to
przedmiotu niniejszej pracy.
Odpowiedzi na pytanie odopuszczalno przekazywania przetwarzania danych osobowych do podmiotw zewntrznych (wprzypadku cloud computing usugodawcw) jest
regulacja zart.31 u.o.d.o., ktra legalizuje ich dziaanie wimieniu ina rzecz administratora
danych, czyli takiej placwki zdrowotnej, ktra zgodzia si wczeniej na wykorzystanie
swojego prawa do outsourcingu usug zwizanych zprzechowywaniem danych pacjentw.
Wzwizku zfaktem, i nie istniej oglne normy prawne dotyczce zjawiska outsourcingu
(szczegowo uregulowany jest jedynie outsourcing bankowy), wykonywanie usug cloud
computing podlega przepisom dotyczcym zlecenia (art. 750 Kodeksu cywilnego42). Pozostaje to rwnie wzgodzie zwprowadzon na podstawie rozporzdzenia Rady Ministrw
z24grudnia 2007 roku wsprawie Polskiej Klasyfikacji Dziaalnoci definicj prawn okrelajc sam outsourcing jako kontrakt, zgodnie zktrym zleceniodawca wymaga od zleceniobiorcy wykonania okrelonego zadania43. Brak szczegowych regulacji dotyczcych
outsourcingu IT daje stronom ogromn wolno co do sposobu kontraktowania, tak wic
podstawy prawnej do zapisw umownych ustanawiajcych usug przetwarzania chmurowego naley szuka rwnie woglnej zasadzie swobody umw zart.3531 k.c., przyzwalajcego na dowolne ksztatowanie stosunku zobowizaniowego, byleby jego tre lub cel nie
sprzeciwiay si waciwoci (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom wspycia spoecznego. Taki stan rzeczy pozwala szczegowo okrela parametry usug wramach umw typu
SLA (Service Level Agreement umowa utrzymania isystematycznego poprawiania ustalonego
midzy klientem ausugodawc poziomu jakoci usug). Womawianym przypadku dotyczy to ksztatowania szeroko rozumianych wzajemnych relacji pomidzy dostawc usugi
informatycznej aplacwk ochrony zdrowia, nie tylko logistyczno-finansowych, ale rwnie dotyczcych kwestii bezpieczestwa danych medycznych. Scedowanie ciaru przechowania danych na zewntrzne centra, dziki hostingowi ihotelingowi serwerw44, moe
umoliwi elektroniczne przetwarzanie danych rwnie mniejszym iuboszym placwkom
zdrowotnym, atym samym pozwala zapewni wiksz spjno iprzepywowo danych
pomidzy publicznym aprywatnym sektorem ochrony zdrowia.
Ustawa zdnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (Dz.U. z1964r., Nr16, poz.93 zpn.zm.).
K. Reitz, Data center aoutsourcing przetwarzania danych aspekty prawne, prezentacja kancelarii Bird&Bird,
http://www.pureconferences.pl/prezentacje/25102012/Bird-Bird.pdf, 09.05.2014r.
44
F. Smlczyski, Cloud computing dla e-Zdrowia, Dziennik Internautw Biznes iPrawo (http://di.com.pl/
news/48858,0,Cloud_computing_dla_e-Zdrowia.html, 09.05.2014r.).
42
43
55
4.1. Bezpieczestwo danych na zewntrznych serwerach
Zgodnie zart.18 ust.1 i2 ustawy zdnia 30 sierpnia 1991r. ozakadach opieki

zdrowotnej, placwki medyczne s zobowizane do zapewnienia odpowiedniej
ochrony danych zawartych w dokumentacji medycznej swoich pacjentw. Regulacja
ta obowizuje niezalenie od tego, czy podmioty wiadczce dziaalno lecznicz
bd przechowywa dane pacjentw na wasnych serwerach, czy te zdecyduj si na
outsourcing usug zwizanych zprzetwarzaniem danych. Ten drugi wybr spowoduje
jednak, e zarwno placwki medyczne, jak iprzedsibiorstwa oferujce usugi chmurowego przetwarzania oraz archiwizowania informacji medycznych zobowizane
bd do przestrzegania przepisw regulujcych kwesti ochrony danych wraliwych
(podmiotowe rozszerzenie zakresu tajemnicy lekarskiej). W zwizku z faktem, i od
programw pozwalajcych prowadzi elektroniczn dokumentacj medyczn (EDM)
oczekuje si penej wydajnoci i sprawnoci, kontraktowanie w ramach SLA wydaje
si szczeglnie dobrym rozwizaniem, jako e pozwala zagwarantowa umownie
tzw. dostpno systemw informatycznych na najwyszym osigalnym poziomie
nawet 99,5% wzwizku zobsug systemw przez dowiadczony zesp specjalistw
wzakresie administracji systemami45.
Dla podmiotu medycznego istotne jest przede wszystkim samodzielne okrelenie
rodzaju systemu zabezpiecze na podstawiekryteriw ekonomicznych oraz ustalenie ewentualnych sankcji za naruszenie obowizku zachowania tajemnicy danych zawartych welektronicznej dokumentacji medycznej. Oznacza to zatem, e odpowiedzialny za ochron
danych pacjentw zakad opieki zdrowotnej bdzie musia ju przed przejciem na pen
cyfryzacj dokumentacji medycznej podj waciw polityk kontraktow zusugodawc
cloud computing. W zwizku z upowszechniajc si praktyk korzystania z przetwarzania
chmurowego Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych w2013r. ogosi wformie zalecenia nienormatywny dokument zawierajcy zestaw wskaza dla przyszych uytkownikw przetwarzania chmurowego Dekalog Chmuroluba Dziesi zasad stosowania usug
chmurowych przez administracj publiczn. Wwietle jego zalece orodki prowadzce dziaalno lecznicz, powinny precyzyjnie okreli w umowie obowizek dostarczyciela usugi
chmurowej m.in.:
wskazanie fizycznych lokalizacji serwerw, na ktrych s lub mog by przetwarzane
dane medyczne iinformowania oewentualnych zmianach wtym zakresie,
zapewnienie penego dostpu do dokumentacji dotyczcej zasad bezpieczestwa oraz
rodkw technicznych przyjmowanych w poszczeglnych centrach przetwarzania
danych,
przekazanie penej listy podwykonawcw oraz innych instytucji majcych udzia
wrealizacji usugi cloud computing,
zwizanie kadego z podwykonawcw takimi samymi klauzulami umownymi jak
dostarczyciel usug chmurowych,
raportowanie wszystkich incydentw dotyczcych bezpieczestwa danych medycznych,
45
Jak cloud computing zmieni medycyn ica bran medyczn?, op.cit., 09.05.2014r.
56
Przegld Prawniczy
informowanie owszelkich zobowizaniach publicznych wstosunku do policji iorganw cigania oraz sub specjalnych wzakresie przekazywania im dostpu do danych
zamieszczonych wchmurze,
ustalenie zasad przeszukiwania, przechowywania (retencji) iusuwania danych zamieszczonych wchmurze.
Placwka ochrony zdrowia bdca zleceniodawc powinna pozostawa wycznym
administratorem danych osobowych przekazanych do chmury, decydowa ocelach isposobach przetwarzania danych. Istotne jest, aby wprocesie negocjacji umowy zdostarczycielem usugi chmurowej ustali, jakie zasady wyczenia lub ograniczenia odpowiedzialnoci
dostarczyciela usugi mog by zastosowane przy realizacji usugi. Za niebezpieczne wwietle zalece uznaje si rwnie przywizanie do pojedynczego dostarczyciela usug chmurowych ijego rozwiza technicznych, gdy interoperacyjno iprzenaszalno danych jest
podstaw do uniknicia syndromu jednego dostawcy, ktry musi niekorzystnie wpywa
na cao korzystania zusug wchmurze. Wart.80 Rozporzdzenia zostay ponadto szczegowo okrelone kryteria, jakie powinien spenia system teleinformatyczny prowadzcy
obsug elektronicznej dokumentacji medycznej, do ktrych naley wszczeglnoci:
zabezpieczenie dokumentacji przed uszkodzeniem lub utrat,
zachowanie integralnoci iwiarygodnoci dokumentacji,
stay dostp do dokumentacji dla osb uprawnionych oraz zabezpieczenie przed dostpem osb nieuprawnionych,
identyfikacja osoby udzielajcej wiadcze zdrowotnych i rejestrowanych przez ni
zmian.
Wana jest rwnie ocena przez administratora kadego etapu przetwarzania danych,
cznie zostatnim, ktrym jest ich usuwanie (np. wsytuacji wymiany sprztu elektronicznego lub samych nonikw, na ktrych s one przechowywane). Samo wykasowanie danych,
nawet wpoczeniu zuszkadzaniem nonikw, jest zabiegiem odwracalnym, awic niewystarczajcym dla zapewnienia odpowiedniej ochrony danych pacjentw. Aby tego unikn
instytucje medyczne oraz przedsibiorstwa outsourcingowe administrujce danymi powinny
zawrze wumowach typu SLA zapisy dotyczce bezpowrotnego usunicia danych pacjentw ze zuytych nonikw46.
5. Zgoda pacjenta na przetwarzanie danych przy zastosowaniu usug chmurowych.
Autoryzacja danych zawartych welektronicznej dokumentacji medycznej
Prawo pacjenta do dokumentacji medycznej jest zrwnane zprawem do ochrony dokumentacji medycznej idopiero dziki temu prawu moliwe jest egzekwowanie obowizkw
prawnych naoonych na podmiot prowadzcy dokumentacj medyczn m.in. w zakresie
46
Konieczny jest zatem wybr skutecznej metody cakowitego usunicia danych, np. poprzez fizyczne
zniszczenie dyskw sposobem chemicznego niszczenia dyskw twardych, dziki rozpuszczeniu nonikw
danych do postaci cieczy ([za:] E-dokumentacja medyczna abezpieczestwo danych pacjentw, http://biznes.pl/magazyny/medycyna/sluzba-zdrowia/e-dokumentacja-medyczna-a-bezpieczenstwo-danych-pa,5249862,magazyn-detal.html, 09.05.2014r.).
57
prawidowoci udostpniania dokumentacji medycznej47. Dokumentacja medyczna jest wasnoci placwki ochrony zdrowia48, co implikuje moliwo przekazywania jej innym podmiotom prawnym wrnych celach nie tylko zapewnienia cigoci wiadczenia zdrowotnego.
Przetwarzanie danych medycznych jest dozwolone bez zgody pacjenta, co zostao podkrelone wustawie oprawach pacjenta iRzeczniku Praw Pacjenta oraz wustawie oochronie
danych osobowych. Uzasadnia j rwnie wyrok WSA wWarszawie z11 wrzenia 2006r.49,
w wietle ktrego jedn z okolicznoci legalizujcych przetwarzanie wraliwych danych
osobowych stanowi zezwalajcy odpowiedni przepis szczeglny innej ustawy. Pacjent
nie ma prawa wjakikolwiek sposb decydowa oudostpnieniu dokumentacji medycznej
innym podmiotom (nie ma kompetencji do zakazania takich praktyk ani moliwoci wymuszenia uzyskania od niego samego zgody na udostpnienie danych medycznych), co wynika
zart.26 ust.3 u.p.p.
Nie jest moliwa w zakresie przetwarzania dokumentacji medycznej autoryzacja
danych rozumiana jak wnauce bezpieczestwa informacji50 wformie procesu nadawania
podmiotowi uprawnie do danych. Na podstawie art. 32 u.o.d.o. pacjent ma natomiast
prawo do kontroli przetwarzania danych, ktre dotycz go bezporednio, awic uwierzytelnienia informacji medycznych poprzez prawo uzyskania monoci sprostowania danych,
ustalenia, czy istnieje zbir danych zawierajcych dane pacjenta, usunicia danych (tylko po
wskazanym wart.29 u.o.d.o. upywie 20-letniego okresu przechowywania danych), czy te
zoenia skargi wprzypadku naruszenia praw.
6. Zakoczenie
Z chwil wejcia w ycie ustawy z 2011 r. o systemie informacji w ochronie zdrowia powszechna teleinformatyzacja sektora ochrony zdrowia staa si faktem, z ktrym
w2017r., z3-letnim opnieniem, przyjdzie si zmierzy pacjentom ilekarzom. Umoliwienie dziki Platformie P1 realizacji elektronicznych usug zwizanych ze wiadczeniem
usug medycznych iich rozliczaniem (np. poprzez wydawanie elektronicznych recept, skierowa czy zwolnie lekarskich) wydaje si ogromnym usprawnieniem obsugi mobilnego
wdzisiejszych czasach pacjenta. Wwietle pojawiajcych si licznych wtpliwoci zwizanych z ochron danych osobowych pacjenta, istotne jest uwiadomienie sobie poziomu
i wydajnoci cyfryzacji innych sektorw usugowych (np. bardzo sprawnie dziaajcego
wdziedzinie cloud computing sektora bankowego) oraz skali wspczesnego problemu przetwarzania wraliwych danych osobowych woglnoci.
Pojcie chmury obliczeniowej samo w sobie nie jest nowe, jedynie sam rozwj tej
technologii jest coraz bardziej ekspansywny. Wydaje si, e wzwizku zfaktem zawarcia
w dokumentacji medycznej jednych z najbardziej prywatnych danych wraliwych, wprowadzanie tej innowacji przebiega wyjtkowo ostronie, ze szkod dla rozwoju opisywanego
Ibidem, s.25.
49
Wyrok WSA wWarszawie z11 wrzenia 2006r., II SA/Wa 9/06 (Lex nr265047).
50
Norma PN-I-02000:2002, Technika informatyczna zabezpieczenia w systemach informatycznych
terminologia, punkt 3.4.001.
47
48
58
Przegld Prawniczy
sektora i paradoksalnie lepszej ochrony danych poufnych51. Tendencj t wydaje si

dostrzega Komisja Europejska, ktra we wspominanym komunikacie z 2012 r.52 zwrcia uwag na potny potencja gospodarczy usugi cloud computing skupiajcej coraz wicej
brany, pomimo wiadomoci wszelkich zagroe zwizanych zwdraaniem tego novum do
znanego rodowiska prawnogospodarczego. Wprzypadku brany medycznej tym potencjaem jest utworzenie rozwiza informatycznych, umoliwiajcych gromadzenie iprzetwarzanie wiarygodnych danych ozdarzeniach medycznych, ktre bd mogy by nastpnie
wykorzystywane do celw profilaktyki ileczenia pacjenta, jak rwnie do celw planowania
opieki zdrowotnej izarzdzania kryzysowego.
W opinii Generalnego Inspektora Danych Osobowych53 lekarz musi zdawa sobie
spraw zfaktu operowania przez niego danymi objtymi tajemnic lekarsk, ataki stan rzeczy dotyczy kadego zawodu, wktrym wymaga si zachowania tajemnicy prawnie chronionej. Przetwarzanie chmurowe wykorzystuj znane szerszej czci spoeczestwa usugi (oferowane przez m.in. Gmail, Facebook czy Twitter), zktrych skorzystanie iprzetwarzanie
danych osobowych klientw lub pacjentw spowodowaoby naruszenie tajemnicy zawodowej. Naruszenie to wizaoby si jednak znieroztropnym wtej sytuacji skorzystaniem zniezabezpieczonej tylko do uytku administratorw chmury publicznej, anie zsamym faktem
skorzystania zprzetwarzania chmurowego (co zostao udowodnione na przykadzie chmur
prywatnych). Problem prawnej niewiadomoci zwizanej z informatyzacj rodowiska
pracy jest jednak ogromny nawet wkrgach zawodw prawniczych54. Wwietle powyszego
wydaje si zatem, e to wanie oboplne zaufanie iperspektywiczna ocena relacji pacjent
lekarz powinny stanowi najistotniejsze kryterium odpowiedniego zabezpieczenia danych
przez administratorw elektronicznej dokumentacji medycznej. Wyjtkowo znamienna
wtej kwestii jest rwnie teza wyroku Europejskiego Trybunau Praw Czowieka wsprawie
51
Doktor Peteris Zilgalvis, przedstawiciel Komisji Europejskiej, podkrela, e mimo wiadomoci,
inowa technologia ma sens tylko przy odpowiednich zmianach organizacyjnych, ktrych wprowadzenie
nie wyeliminuje zsystemu opieki zdrowotnej chaosu, same pozytywne wyniki wprowadzenia rozwiza
teleinformatycznych mog si pojawi bardzo szybko: w Estonii po roku od wprowadzenia systemu
odsetek elektronicznych recept osign 90% lekarze docenili ich wiksz efektywno ibezpieczestwo. Podobne rozwizania wprowadza si w Danii, Szwecji i Finlandii oraz w niektrych regionach
Woch (Lombardia, Wenecja) czy Hiszpanii ([za:] http://www.naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,
392029,e---zdrowie-to-lepsze-zdrowie.html, 09.05.2014r.).
52
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego iKomitetu Regionw wsprawie wykorzystania potencjau chmury obliczeniowej wEuropie, s.3, Bruksela, dnia 27 wrzenia 2012
roku COM(2012), 529 final.
53
Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych, dr Wiesaw Wiewirowski ([za:] Zapis przebiegu
posiedzenia z11 wrzenia 2013r. Komisji Innowacyjnoci iNowoczesnych Technologii, nr86).
54
Warta przytoczenia jest wypowied Wiesawa Wiewirowskiego z posiedzenia z 11 wrzenia 2013 r.
Komisji Innowacyjnoci iNowoczesnych Technologii: Radcy ze zdziwieniem dowiaduj si, e jeli przekazuj dane wniezaszyfrowanej formie przez poczt typu Gmail, czyli poczt umieszczon wchmurach
obliczeniowych, to nie zachowuj tajemnicy radcowskiej. Tajemnica wtej chwili znika. Zakadam, e tak si
nie dzieje, e radcowie nie przesyaj niezaszyfrowanych informacji. Tak samo zakadam, e nie stosuj laptopw zniezaszyfrowanymi twardymi dyskami. () Taka sytuacja jest sprzeczna zprzepisami dotyczcymi
etyki radcw, adwokatw lub notariuszy.
59
Z. v. Finlandia55, wktrej podkrela si fundamentalne znaczenie ochrony danych osobowych dla korzystania zprawa poszanowania ycia prywatnego irodzinnego, azachowanie
tajemnicy danych medycznych uznaje si za wan zasad systemw prawnych pastw
Konwencji nie tylko ze wzgldu na szacunek dla prywatnoci pacjenta, ale rwnie zaufanie
do lekarzy icaej suby zdrowia.
Bibliografia
Akty normatywne:
1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zdnia 2 kwietnia 1997r. (Dz.U. z1997r., Nr78,

poz.483, zpn. zm.);
2. Ustawa zdnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (Dz.U. z1964r., Nr16 poz.93
zpn. zm.);
3. Ustawa osystemie informacji wochronie zdrowia zdnia 28 kwietnia 2011r. (Dz.U.
z2011r., Nr113, poz.657, zpn. zm.),
4. Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta
(Dz.U.z2009r., Nr52, poz.417, zpn. zm.),
5. Ustawa zdnia 5 grudnia 1996r. ozawodach lekarza ilekarza dentysty (Dz.U. z2011r.,
Nr277, poz.1634, zpn. zm.),
6. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz.U. z 2002 r.,
Nr101, poz.926, zpn. zm.),
7. Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2010 r. w sprawie rodzajw
i zakresu dokumentacji medycznej oraz sposobu jej przetwarzania (Dz.U. z 2010 r.,
Nr252, poz.1697 zpn. zm.),
8. Dyrektywa 95/46/WE Parlamentu Europejskiego iRady zdnia 24padziernika1995r.
wsprawie ochrony osb fizycznych wzakresie przetwarzania danych osobowych oraz
swobodnego przepywu tych danych (Dz.Urz. WE L 281 z23.11.1995r.),
9. Dyrektywa 2002/58/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 lipca 2002 r.
w sprawie przetwarzania danych osobowych oraz ochrony prywatnoci w sektorze
komunikacji elektronicznej (Dz.Urz. WE L 105 z13.4.2006r.).
Literatura iinne rda:
1. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu

Ekonomiczno-Spoecznego iKomitetu Regionw Plan dziaania wdziedzinie e-zdrowia
na lata 20122020 Innowacyjna opieka zdrowotna wXXI wieku, Bruksela, 6.12.2012
COM(2012) 736 final.
2. Streszczenie opinii Europejskiego Inspektora Ochrony Danych wsprawie komunikatu
Komisji Plan dziaania wdziedzinie e-zdrowia na lata 20122020 Innowacyjna opieka zdrowotna wXXI wieku, Dz.Urz. UE C zdnia 7 grudnia 2013r., 2013/C 358/08.
55
Orzeczenie ETPCz z25 lutego 1997r., RJD 1997-Inr31, skarga nr22009/93.
60
Przegld Prawniczy
3. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego iKomitetu Regionw wsprawie wykorzystania potencjau chmury obliczeniowej wEuropie, Bruksela, dnia 27 wrzenia 2012 roku COM(2012) 529 final.
4. Rekomendacja R (97) 5 Komitetu Ministrw do Pastw Czonkowskich dotyczca ochrony danych
osobowych, przyjta przez Komitet Ministrw 13 lutego 1997r. wtrakcie 584 spotkania
Delegatw Ministrw.
5. P. Barta, P. Litwiski, Ustawa oochronie danych osobowych. Komentarz, Warszawa 2009,
s.291.
6. A. Mednis, Ustawa oochronie danych osobowych. Komentarz, Warszawa 1999, s.82
7. U. Drozdowska (red.), Dokumentacja medyczna, Biblioteka Esculapa, Warszawa 2011.
8. D. Karkowska, Prawa pacjenta, wyd. II popr. iuzup., ABC aWolters Kluwer business,
Warszawa 2009.
9. U. Drozdowska, Cywilnoprawna ochrona praw pacjenta, Warszawa 2007, Wydawnictwo
C.H. Beck.
10. P. Mell, T. Grance, The NIST Definition of Cloud Computing. Recommendations of the National Institute of Standards and Technology, 2011.
11. Zapis przebiegu posiedzenia z11 wrzenia 2013r. Komisji Innowacyjnoci iNowoczesnych Technologii nr86, http://www.sejm.gov.pl.
12. K. Reitz, Data center aoutsourcing przetwarzania danych aspekty prawne, prezentacja kancelarii
Bird&Bird, http://www.pureconferences.pl/prezentacje/25102012/Bird-Bird.pdf.
13. M. Zoch, Ochmurze na powanie, Miesicznik finansowy BANK, Warszawa, lipiec-sierpie 2012 roku.
14. E-dokumentacja medyczna a bezpieczestwo danych pacjentw, http://biznes.pl/magazyny/
medycyna/sluzba-zdrowia/e-dokumentacja-medyczna-a-bezpieczenstwo-danych-pa,5249862,magazyn-detal.html.
15. F. Smlczyski, artyku Cloud computing dla e-Zdrowia, Dziennik Internautw Biznes
iPrawo (za: http://di.com.pl/news/48858,0,Cloud_computing_dla_e-Zdrowia.html)
16. Jak cloud computing zmieni medycyn i ca bran medyczn? (za: https://kb.oktawave.com
/Knowledgebase/Article/View/267/47/jak-cloud-computing-zmieni-medycyn-ica-bran-medyczn).
17. E-zdrowie to lepsze zdrowie, Serwis Polskiej Agencji Prasowej, http://www.naukawpolsce.
pap.pl/aktualnosci/news,392029,e---zdrowie-to-lepsze-zdrowie.html.
18. Nie wszystkie szpitale gotowe na cyfryzacj, Nowoczesna Klinika, Magazyn Prywatnej
Ochrony Zdrowia, http://www.nowoczesna-klinika.pl/pl/artykuly/15/zarzadzanie/
1/519/Nie_wszystkie_szpitale_gotowe_na_cyfryzacje.
19. A. Szewczyk, Spoeczestwo informacyjne. Problemu rozwoju, Centrum Doradztwa iInformacji Difin, Warszawa.
Prawo pacjenta do dokumentacji medycznej... 61
Patients right of access to medical records

in the light of implementation to Poland healthcare system
of the innovative IT solutions as cloud computing
Summary
foregoing practices of gathering and processing medical data in paper form have created array of problems regarding efficacy of archiving, celerity or even sheer possibility of
access to the patient record, as well as information flow between various public and non-public
health care institutions. Incoming Ministry of Health policy embraces general implementation
to Poland health care system of the innovative IT solutions, achieved inter alia by enforcing of
the Act of 28 April 2011 on information system in health care, and is intended to amend medical sector as awhole by adjusting it to EU standards. Deployment of innovative platform called an
Electronic Platform for Gathering, Analysis and Distribution of Digital Resources on Medical
Events (P1) forms not only convenience but also as every novum inevitable challenge for the
state, the state legislator and for the single health care institutions. It is the efficacy of (presumable vague) electronic information system in healthcare and medical data safety where the controversy among doctors and patients takes over. The article discusses whether health care centres
might be enable to comply with new law concerning electronic medical documentation and find
the cloud computing service remarkable in the very matter. Research aims to present legitimacy of
transition from paper to electronic way of medical data archiving. Correlating economic and
legal points of view shows the assets of Service Level Agreement contracting and dissipates doubts
concerning sensitive medical data protection.
Agnieszka Luba*
Urodzenie jako usuga dylematy wok kwestii dopuszczalnoci umowy

omacierzystwo zastpcze na gruncie polskiego porzdku prawnego
1. Wstp geneza instytucji ikontrowersje zni zwizana
Przedmiotem niniejszego artykuu bdzie kwestia macierzystwa zastpczego ibezporednio znim zwizanych umw osurogacje, stanowicych wiadczenie wpostaci zrzeczenia si praw rodzicielskich jednej ze stron umowy na rzecz drugiej strony. Instytucja ta nie
jest wytworem wspczesnego prawa, lecz bya form swoistej kompensacji niemonoci
posiadania potomstwa, po ktr sigano ju od czasw staroytnych. Kwesti t regulowa
ju Kodeks Hammurabiego. Zgodnie zjego postanowieniami bezpodna ona moga podarowa swojemu mowi niewolnic celem spodzenia potomka, ktra nastpnie za oddanie
dziecka swojemu wacicielowi otrzymywaa wolno1. Mimo ogromnej progresji spoecznej temat macierzystwa zastpczego jest nadal aktualny iszeroko dyskutowany. Na gruncie
ustawodawstwa wielu pastw wiata znalaz ju swoje odzwierciedlenie.
Chocia wpolskiej rzeczywistoci spoecznej jest to zjawisko waciwie nowe, to nie
da si zaprzeczy, e warunki do tego typu prokreacji istniej, aobserwacja aktorw spoecznych pozwala wysnu wniosek, e praktyka zawierania umw osurogacj funkcjonuje
take wPolsce, oczym wiadcz dobitnie ogoszenia na licznych portalach internetowych,
oferujce takie usugi. Std jak trafnie stwierdzaj w swoim artykule M. Soniewicka
iJ.Haberko problem ten nie jest abstrakcyjny2 imimo i nie zosta do tej pory objty ustawodawcz interwencj oraz nie stanowi kwestii zajmujcej sdy, naley podda szerokiej
analizie i ocenie kwesti dopuszczalnoci powyszych umw na tle prawa polskiego. Jak
podkrela prof. Marek Safjan: macierzystwo zastpcze nie stanowi odrbnej wkategoriach medycznych techniki sztucznego poczcia dziecka3. Jest to zjawisko zoone, zwizane zwykorzystaniem
rnego rodzaju technik sztucznej prokreacji iwystpujce wrnych odmianach4. Std na
potrzeby niniejszego artykuu zasadne wydaje si przytoczenie nastpujcej definicji, oddajcej istot omawianego problemu. Zgodnie zjej brzmieniem: Zastpcze macierzystwo skada si
ze zbioru zoonych procedur, wktrych kobieta uywa swoich szczeglnych si reprodukcyjnych, by urodzi
dzieci, przy zaoeniu, e inni wezm na siebie odpowiedzialno iprerogatywy zwizane zich wychowaniem5. Ju zsamego literalnego brzmienia powyszej definicji wyaniaj si problemy osiowe
zwizane zsiln ingerencj zobowiza takiej umowy wsfer autonomii prokreacyjnej oraz
* Autorka jest studentk V roku prawa na Wydziale Prawa iAdministracji Uniwersytetu Warszawskiego.
M. Franaszek, Umowy osurogacj, Prawo iMedycyna nr3/2009, s.44.
M. Soniewicka, J. Haberko, Analiza prawna umowy ozastpcze macierzystwo, Prawo imedycyna nr.3/2009, s.43.
3
M. Safjan, Prawo wobec ingerencji wnatur ludzkiej prokreacji, Warszawa 1990, s.135.
4
J. Stelmach, B. Broek, M. Soniewicka, W. Zauski, Paradoksy bioetyki prawniczej, Krakw 2010, s.101.
5
J. Lindemann Nelson, H. Lindemann Nelson, Contract Pregnancy [w:] S.G. Post (ed.), Encyclopedia of Bioethics, 3rd ed., vol.4, New York 2003, s.2291.
1
2
Urodzenie jako usuga...
63
prywatnoci, jak rwnie zasad swobody umw, a z drugiej strony wykonywanie umw
omacierzystwo zastpcze stanowi moe zagroenie dla dobra dziecka, dobra rodziny, czy
pewnoci i stabilnoci stanu cywilnego. Std w przedmiocie niniejszego artykuu podjte
zostan prby analizy konstrukcji umowy omacierzystwo zastpcze, kwestii jej dopuszczalnoci oraz skutkw prawnych, jakie wywouje, przy zaoeniu, e umowy takie byyby
wane na gruncie polskiego systemu prawnego. Analiza ta pozwoli na ujcie przedstawionego problemu wszerokiej perspektywie wodniesieniu take do rozwiza wypracowanych
na gruncie innych systemw prawnych. W artykule podjte zostan rwnie prby formuy ewentualnych postulatw de lege ferenda wzakresie macierzystwa zastpczego, ktre
to postulaty wydaj si nieodzowne wkontekcie koniecznoci klaryfikacji rozwiza prawnych wmaterii bdcej przedmiotem rozwaa niniejszej publikacji.
2. Kwestia dopuszczalnoci instytucji macierzystwa zastpczego na gruncie
rnych systemw prawnych
Instytucja macierzystwa zastpczego jest odmiennie traktowana wrnych porzdkach prawnych krajw wiata. Bdem byoby jednak stwierdzenie, e jest to podzia dychotomiczny. Naley przyj raczej tez otypologicznym podziale rozwiza normatywnych
opartych na prymacie techniki bd prymacie osoby. Otej rnorodnoci decyduje przede
wszystkim szeroki kontekst spoeczny, gospodarczy, anawet religijny zwizany ze specyfik
danego porzdku prawnego6. Najbardziej liberalne w tym wzgldzie rozwizania zostay
przyjte przez pastwo Izrael, macierzystwo zastpcze jest tam dopuszczalne, jednak instytucja ta zostaa obwarowana znacznymi ograniczeniami i wymogami imperatywnymi, od
ktrych spenienia zaley legalno powyszych praktyk. Na kady przypadek macierzystwa zastpczego zgod musi wyrazi tzw. Komisja Aprobujca. Zgodnie zustaw z1996
roku kada umowa o macierzystwo zastpcze zawarta bez zgody Komisji Aprobujcej
stanowi przestpstwo zagroone kar pozbawienia wolnoci do jednego roku7. Macierzystwo zastpcze jest take dozwolone wBugarii, gdzie po nowelizacji Kodeksu rodzinnego,
Kodeksu pracy iustawy oochronie zdrowia, dokonanej w2011 roku, umowy omacierzystwo zastpcze zostay zalegalizowane imog by zawierane midzy maestwami, wktrych kobieta cierpi na bezpodno, amatk zastpcz, ktr musi by obywatelka bugarska
wwieku od 21 do 42 lat, ktra urodzia co najmniej jedno zdrowe dziecko inie pozostaje
w zwizku maeskim, kobiety zamne mog by stron takiej umowy tylko za zgod
ma8. Wpozostaych pastwach, ktre ujy problem macierzystwa zastpczego wramy
prawne dominuje prymat osoby nad technik, wyraajcy si w zakazie umw o surogacj. Takie rozwizania zostay implementowane na grunt prawa niemieckiego, francuskiego,
chiskiego, szwedzkiego, norweskiego czy estoskiego.
T. Smyczyski, [w:] System Prawa Prywatnego, Tom 12, Prawo rodzinne iopiekucze, red. T. Smyczyski, Warszawa 2003, s.223.
7
M. Fras, D. Abaewicz, Reim prawny macierzystwa zastpczego na tle prawa porwnawczego, Problemy
Wspczesnego Prawa Midzynarodowego, Europejskiego iPorwnawczego, s.41.
8
. ukowski, Problemy prawne ietyczne umw omacierzystwo zastpcze uwagi na tle rozwiza przyjtych wIzraelu, s.315.
6
64
Przegld Prawniczy
Ciekawe rozwizanie proponuje w analizowanej materii ustawodawca szwajcarski,

ktry pod grob surowych sankcji karnych dla wszystkich podmiotw uczestniczcych
wprocesie prowadzcym do spenienia specyficznej usugi macierzyskiej, jak jest macierzystwo zastpcze, proponuje dla osb dotknitych problemem bezpodnoci paliatyw
wpostaci moliwoci uznania dziecka pochodzcego zcudzostwa jednego zmaonkw
dokonanego za zgod drugiego9. Grunt do uznania takiego rozwizania stwarza wykadnia art.256 Zivilgesetzbuch10, zgodnie zktrego brzmieniem, uznaje si kategorycznie, e
wopisywanej sytuacji ojcem dziecka jest m matki, ktry nie ma prawa zaprzeczy ojcostwu (tak moliwo interpretacyjn stwarzaj charakterystyczne dla jzyka niemieckiego
reguy sowotwrcze). Wsytuacji gdy cudzostwa dopuszcza si m za przyzwoleniem
swojej ony, ktra wyraa zgod na przyjcie pieczy nad dzieckiem odpowiadajce temu
zakresowi s przepisy oprzysposobieniu11. Powysze rozwizania wkrajach penalizujcych
umowy omacierzystwo zastpcze przyjmowane s wzwizku zkolizj powyszych praktyk z konstytucyjn zasad godnoci czowieka, co znalazo odzwierciedlenie w jednym
z wyrokw francuskiego Sdu Kasacyjnego, ktry w tezie wyroku orzek, i: Umowa, na
podstawie ktrej kobieta zgadza si by zastpcz matk iodda po urodzeniu dziecko-choby czynia to
nawet nieodpatnie-narusza powszechnie obowizujce zasady nierozporzdzalnoci ciaem ludzkim oraz
nierozporzdzalnoci statusem osobowym czowieka12.
W1989 roku zdanie wtej sprawie wypowiedzia rwnie Parlament Europejski wrezolucji, w sprawie sztucznego zapodnienia in vivo i in vitro, na mocy ktrej macierzystwo
zastpcze we wszystkich jego formach zostao uznane za niedopuszczalne i zakazane13.
Podobne rozwizania zostay przeforsowane take na gruncie porzdku prawnego wypracowanego przez Rad Europy. Zgodnie zart.2 Europejskiej konwencji ostatusie prawnym
dziecka pozamaeskiego, z 15 padziernika 1975 roku pochodzenie dziecka ustala si
wycznie na podstawie aktu urodzenia14. Zgodnie z art. 21 konwencji Bioetycznej ciao
ludzkie, ani jego czci jako takie nie mog stanowi korzyci finansowych. Widzimy wtym
miejscu na tle uregulowa konwencyjnych dystynkcj, jak jest kwestia odpatnoci usugi
macierzystwa zastpczego.
Wiele krajw, wtym Polska, powstrzymuje si konsekwentnie od bezporedniej interwencji legislacyjnej wtym zakresie, mimo wyranych potrzeb takiej regulacji. Jednak zracji
M. Dziayska, Macierzystwo zastpcze, Studia Prawnicze 1993, nr1, s.89.
I. Klagerecht: 1 Die Vermutung der Vaterschaft kann beim Gericht angefochten werden: vom Ehemann; vom Kind,
wenn whrend seiner Minderjhrigkeit der gemeinsame Haushalt der Ehegatten aufgehrt hat. 2 Die Klage des Ehemannes
richtet sich gegen das Kind und die Mutter, die Klage des Kindes gegen den Ehemann und die Mutter. 3 Der Ehemann hat
keine Klage, wenn er der Zeugung durch einen Dritten zugestimmt hat. Fr das Anfechtungsrecht des Kindes bleibt das
Fortpflanzungsmedizingesetz vom 18. Dezember 19983 vorbehalten.
11
M. Dziayska, op.cit., s.89.
12
Wyrok Sdu Kasacyjnego (Cour de Cassation) wpenym skadzie z31 maja 1991r., no. 90-20105 [w:]
M. Safjan, Prawo wobec medycyny ibiotechnologii: zbir orzecze zkomentarzami, Warszawa 2011, s.362.
13
Resolution A2-372/88 on artificial insemination in vivo and in vitro, Official Journal C 96, 17. kwietnia
1989r., s.171.
14
Europejska konwencja ostatusie prawnym dziecka pozamaeskiego, sporzdzona wStrasburgu dnia
15 padziernika 1975r. (Dz.U. zdnia 1 padziernika 1999r.).
9
10
65
doniosoci praktycznej przedstawianego problemu wydawaoby si wzrastajcego zapotrzebowania na tego typu usugi z racji choroby bezpodnoci, ktrej zasig jest na tyle
szeroki, e zostaa ona uznana przez WHO za chorob spoeczn, wdalszej czci artykuu
podjte zostan prby analizy problemu zawierania umw omacierzystwo zastpcze na
gruncie prawa polskiego.
3. Konstrukcja umowy omacierzystwo zastpcze
Wyrniamy dwa typy umw omacierzystwo zastpcze. Jeden znich to czciowe

macierzystwo zastpcze, zwane take tradycyjnym macierzystwem zastpczym (wtakiej
sytuacji kobieta majca urodzi dziecko, zwana matk zastpcz, tudzie matk chowajc,
zostaje sztucznie zapodniona nasieniem mczyzny, ktry chce by ojcem socjologicznym dziecka, bd anonimowego dawcy (wwczas matka biologiczna jest zarazem matk
genetyczn, ale nie jest matk socjologiczn). Drugi typ to pene macierzystwo zastpcze (zwane rwnie gestacyjnym macierzystwem zastpczym), zktrym mamy do czynienia wsytuacji, gdy do macicy kobiety majcej urodzi dziecko zostaje wszczepiony cudzy
embrion, wwczas matka biologiczna nie jest ani matk socjologiczn, ani genetyczn. Przy
czym mona wyrni dodatkowo dwa quasi podtypy penego macierzystwa zastpczego
wzalenoci od tego, kto jest dawc komrki: opierwszym znich mwimy wsytuacji, gdy
dawczyni komrki jajowej jest matka chcca wychowa dziecko (wwczas matka genetyczna jest zarazem matk socjologiczn) oraz drugi podtyp, gdy dawczyni komrki jest
obca dla obu stron kobieta (wwczas matka genetyczna nie jest matk socjologiczn ani
biologiczn).
Przedmiotem rozwaa niniejszego artykuu bdzie kwestia penego macierzystwa
zastpczego, ktre wywouje szereg kontrowersji nie tylko prawnej, ale rwnie etycznej,
spoecznej czy filozoficznej natury. Ingerencja techniki wludzk prokreacj imedykalizacja
tej sfery ycia zachwiaa do tej pory sklaryfikowanym sposobem ustalania macierzystwa
polegajcym na implementacji do europejskich porzdkw prawnych rzymskiej paremii
mater semper certa est.
W umowie o macierzystwo zastpcze z jednej strony matka zastpcza zobowizuje si do zajcia w ci na ktry z moliwych sposobw, urodzenia dziecka,
zrzeczenia si praw do dziecka na rzecz drugiej strony. Wystpujca zdrugiej strony
osoba zamawiajca dane wiadczenie zobowizuje si do zapaty okrelonej kwoty na
rzecz osoby wiadczcej oraz odbioru urodzonego wten sposb dziecka wcelu przejcia praw i obowizkw rodzicielskich wzgldem niego. Odpatno takiej umowy
nie naley jednak do jej essentialia negotii, moe ona zosta take zawarta pod tytuem darmym. Wwczas ekwiwalent przekazywany matce zastpczej (surogatce) moe
przybiera inn ni pienina posta. Ponadto wumowie mog zosta zawarte rne
dodatkowe ustalenia stron takie jak np. zobowizanie matki zastpczej do okrelonego
zachowania si w czasie ciy albo usunicia ciy, gdy na podstawie bada prenatalnych okae si, e istnieje due prawdopodobiestwo cikiego inieodwracalnego
uszkodzenia podu. Wkwestii ustalenia ojcostwa, ktre wtej sytuacji jest duo atwiejsze ni na gruncie tradycyjnego poczcia zgodnie zzasad mater semper certa est, dawc
nasienia izarazem ojcem biologicznym moe by osoba, ktra chce uzyska prawo do
66
Przegld Prawniczy
dziecka po jego urodzeniu ije wychowa (ojciec spoeczny, socjologiczny) albo osoba
trzecia (anonimowy dawca).
Po oddaniu dziecka zamawiajcy przyjmuj na siebie wszystkie prawa iobowizki
wynikajce ze stosunku dzieckorodzice, obowizki matki zastpczej sprowadzaj si waciwie do donoszenia ciy, urodzenia dziecka iewentualnej opieki nad nim wczasie poogu.
Tak rozumiana specyficzna usuga macierzyska nie da si jednak jednoznacznie
zakwalifikowa pod okrelony reim prawny. Przeniesienie praw rodzicielskich nie moe by
rozpatrywane w prawno-rzeczowych kategoriach, gdy w przypadku tego rodzaju umw
nie mona mwi oprzeniesieniu praw do dziecka, lecz oumoliwieniu przysposobienia
przez zobowizanie si do zrzeczenia si praw rodzicielskich na rzecz innych osb bdcych
stron umowy osurogacj. Jednak trafn bdzie konstatacja, i przedmiotem tak rozumianej
umowy jest dziecko definiowane tutaj wkategoriach prawa rzeczowego jako rzecz przysza,
powstaa wskutek porozumienia stron15.
Instytucja macierzystwa zastpczego wywouje reperkusje zarwno na tle prawa
publicznego, jak iprywatnego. Na gruncie prawa publicznego pojawiaj si kontrowersje zwizane z penalizacj zachowa zwizanych z zastpczym macierzystwem, podstaw igranic wiadcze publicznoprawnych wzwizku zzawarciem umowy ozastpcze
macierzystwo. Natomiast na gruncie prawa prywatnego moemy rozwaa nastpujce
kwestie: ustalenie, czy matk dziecka jest ta, ktra dziecko urodzia, czy ta, od ktrej
pochodzi materia genetyczny; charakter umowy ozastpcze macierzystwo; ewentualne
roszczenia wynikajce z tej umowy. Omwienie caego katalogu kwestii zarwno prywatno- jak ipublicznoprawnej natury znacznie wykracza poza ramy tego artykuu. Std
na gruncie niniejszego tekstu szerszej analizie zostan poddane kwestie cywilistyczne.
Brak jednoznacznej klasyfikacji pojawia si take po drugiej stronie umowy. Usugi wiadczonej przez matk zastpcz (surogatk) nie mona okreli jako wypoyczenie wasnego ciaa, atym samym czerpanie zniego korzyci, jak to jest wprzypadku prostytucji,
gdy sprostanie wymogom umownym wymaga od surogatki cakowitego zaangaowania
na dziewi miesicy, ktre wie si ze znacznym obcieniem i istotnymi zmianami
wfunkcjonowaniu jej organizmu16.
Na gruncie prawa cywilnego z umowami o macierzystwo zastpcze zwizane s
nastpujce dylematy prawne: Po pierwsze kwestia ustalenia macierzystwa dziecka urodzonego przez surogatk (rozstrzygnicie konfliktu na tle macierzystwa genetycznego abiologicznego, ktremu znich nada pierwszestwo, atym samym ustalenie, ktra zkobiet ma
prawo roci sobie tytu do macierzystwa); charakteru prawnego umowy omacierzystwo
zastpcze oraz dochodzenia ewentualnych roszcze wynikych zniewykonania lub nienaleytego wykonania umowy. Wkolejnych partiach artykuu nastpujce kwestie zostan szerzej omwione.
15
M. Soniewicka, J. Haberko, Analiza prawna umowy o macierzystwo zastpcze, Prawo i medycyna
nr.3/2009, s.47.
16
Ibidem.
67
4. Charakter prawny umowy oraz kontrowersje systemowe wok umw

omacierzystwo zastpcze
Nie ulega wtpliwoci, e sama konstrukcja umowy o surogacj budzi kontrowersje

nie tylko prawnej czy etycznej natury, ale przede wszystkim moe prowadzi do kolizji
znaczelnymi zasadami systemu prawnego. Ochrona praw podmiotowych, ktre mog ulec
naruszeniu wprzypadku realizacji ww. umw przyznawana jest przez normy zarwno rangi
konstytucyjnej, jak iustawowej.
Sfera prokreacji jest dziedzin niezwykle newralgiczn i wymaga ograniczenia ingerencji pastwa. Objcie tej sfery cis regulacj prawn stwarza niebezpieczestwo etatyzacji prokreacji, co jest niedopuszczalne wdemokratycznym pastwie prawnym. Zzasady
ochrony prywatnoci wynika zakaz ingerencji prawnej w sfer prokreacji i ksztatowania
stosunkw rodzinnych. Za dopuszczalnoci umw omacierzystwo zastpcze przemawiaaby take szeroko rozumiana zasada wolnoci, zgodnie zktr, kada jednostka powinna
mie zapewnion swobod aktualizowania swoich moliwoci prokreacyjnych. W kocu
ograniczenie moliwoci zawierania umw osurogacj godzioby wjedn zpodstawowych
zasad prawa cywilnego, jak jest zasada swobody umw, ktra sensu largo rozumiana jest jako:
Pena swoboda podmiotw zawierajcych umow co do tego, czy chc zawiza midzy sob stosunek obligacyjny; od ich woli zaley wic samo powstanie stosunku obligacyjnego. Ponadto oprcz penej swobody dotyczcej wyboru kontrahenta strony mog uksztatowa tre umowy wedug swojego uznania, atym samym
powoa do ycia moc swojej woli taki stosunek zobowizaniowy, jaki odpowiada ich interesom17. Tak
rozumiana zasada swobody umw doznaaby uszczerbku wsytuacji wprowadzenia zakazu
zawierania umw ozastpcze macierzystwo.
Jednak mimo doniosoci wyej wymienionych zasad stanowicych z jednej strony
podwaliny konstytucyjne systemu prawnego czy grunt pod funkcjonowanie prawa prywatnego, nie maj one charakteru absolutnego imog wkolizji zinnymi zasadami tej samej
rangi ulec waeniu, atym samym ograniczeniu, na rzecz innych prawnie chronionych wartoci. Tak zasad bdzie tutaj przede wszystkim zasada dobra dziecka oraz respektowanie
jego godnoci, ktre wypiera realizacj dobra rodzicw, ktrzy chc mie wywodzce si od
nich genetycznie dziecko.
Jak pisze prof. Marek Safjan: Dopuszczalno iakceptacja przez wspczesne systemy prawne
wyraenia przez rodzicw zgody na przysposobienie wasnego dziecka moe by porwnana ze zgod matki
zastpczej na jego wydanie rodzicom socjologicznym. Natomiast przymus wydania dziecka stosowany wobec
rodzicw wwypadku pozbawienia ich wadzy rodzicielskiej moe by porwnywany zprzymusem wykonania umowy zawartej zmatk zastpcz, ktra odmawia wydania dziecka po jego urodzeniu18. Mimo
tak drastycznego zobrazowania problemu, rozstrzygnicie sporu, gdzie ley dobro dziecka,
nastrcza wiele trudnoci zwaszcza wkontekcie motywacji, ktre kieruj matk zastpcz do podjcia decyzji o wejciu w rol surogatki, wicymi si z jej niskimi moliwociami finansowymi, zazwyczaj znacznie odbiegajcymi od warunkw, ktre mog zapewni
dziecku rodzice socjologiczni. Jednak przeciwnicy takiego stanowiska podnosz, e wsytuacji macierzystwa zastpczego kreuje si za pomoc instrumentw prawnych sytuacj,
17
18
W. Czachrski, Zobowizania. Zarys wykadu, Warszawa 2009, s.145.

68
Przegld Prawniczy
wktrej zpremedytacj dziecko od samego momentu jego powoania bdzie miao wicej
ni dwoje rodzicw itym samym moe by naraone na problemy natury psychicznej zwizane z koniecznoci akceptacji takiego stanu rzeczy19. Argument ten jednak wydaje si
nietrafny na gruncie prawa polskiego, gdy de lege lata zgodnie zart.1241 k.r.o. poznanie
przez dziecko swojego pochodzenia genetycznego jest niedopuszczalne20. Bardziej przekonujcy jest argument natury konstrukcyjnej, gdy wtak sformuowanej umowie dziecko
ulego tutaj reifikacji, co jest niedopuszczalne ze wzgldu na przymiot jego godnoci osobistej. Wicej kontrowersji rodzi jednake wtym zakresie wynikajca zustawy z29 wrzenia
1986r. Prawo oaktach stanu cywilnego zasada przymiotu wycznego tych akt21 oraz zasada
pewnoci istabilnoci stanu cywilnego. Uzna naley, e godno dziecka izasada pewnoci istabilnoci stanu cywilnego bior gr nad prawem do prywatnoci, ktrego moralne
inklinacje s wanalizowanej sprawie wtpliwe, zwaywszy przede wszystkim na fakt komercjalizacji iinstrumentalizacji prokreacji, bdcej nastpstwem zawieranych umw omacierzystwo zastpcze. Jak pisz Justyna Haberko iMarta Soniewicka: Pytanie, jakie moe si tutaj
nasun, jest takie, czy wtakim razie, gdyby zastpcze macierzystwo pojawio si jako praktyka nieregulowana wdrodze umw, byoby to bardziej akceptowalne zetycznego punktu widzenia? Nawet gdyby
zarzut komercjalizacji prokreacji odpad, zastpcze macierzystwo jako takie budzioby silne wtpliwoci
etyczne, przede wszystkim ze wzgldu na problem moralnej odpowiedzialnoci prokreacyjnej, kwestii wizi
rodzinnych idobra dziecka, awtym problem zapewnienia stabilnych ipewnych relacji rodzinnych22.
Na gruncie prawa polskiego bezporednie odniesienie do kwestii macierzystwa
zastpczego znajdujemy jedynie na gruncie projektu ustawy O ochronie genomu ludzkiego iembrionu ludzkiego oraz Polskiej Radzie Bioetycznej izmianie innych ustaw zdnia
17grudnia 2008r. Zgodnie zart.8 ust.3 projektu zakazane jest umieszczanie worganizmie
kobiety wcelach prokreacyjnych gamety innej kobiety. Art. 24 ust.1 tej ustawy wprowadza jednak od wyej wymienionej zasady oglnej wyjtek wpostaci moliwoci transferu
embrionu innej kobiecie za zgod sdu wnastpujcych przypadkach: mierci matki genetycznej, wycofania przez matk genetyczn zgody na transfer, upywu 2 lat od daty utworzenia embrionu, chyba, e matka genetyczna, ktra nie wycofaa zgody na transfer, zastrzega
wCentralnym Rejestrze Biomedycznym przeduenie tego okresu do 3 lat23.
Podstaw do uznania niewanoci umw omacierzystwo zastpcze za niewane znajdujemy take na gruncie kodeksu cywilnego. Podstawy do takiego rozstrzygnicia naleaoby szuka wart.5, 58, bd 3531 k.c. Zgodnie zliteralnym brzmieniem art.5 k.c. umowy
omacierzystwo zastpcze byyby niewane, jako godzce wzasady wspycia spoecznego. Jednak zasady wspycia spoecznego rozumiane na gruncie art. 5 k.c. pozostaj
wcisym kontekcie sytuacyjnym danej sprawy imog by interpretowane tylko wzwizku
Por. Olejniczak, Godno ludzka, amacierzystwo zastpcze. Debata: Jak uregulowac kwestie macierzynstwa zastepczego?, Krakw 16.11 23.11.2009, s.3.
20
A. Dyoniak, Wpyw woli osb bezporednio zainteresowanych na powstanie stosunku prawnego rodzicedzieci wprzypadku nienaturalnej prokreacji, Studia Prawnicze, nr23/1993, s.70.
21
Por. Uchwaa SN z20 XI 2012r., III CZP 58/12.
22
M. Soniewicka, J. Haberko, Dziecko zumowy: Problem dyskrecjonalnoci sdziowskiej wkontekcie umowy ozastpcze macierzystwo, [w:] W. Stakiewicz, T. Stawecki, Dyskrecjonalno wprawie, Warszawa 2010, s.382
23
Druk nr1107, Warszawa, 22 czerwca 2012r.
19
69
ztym kontekstem. Std wprzywoywanej sprawie nie mona czyni zart.5 k.c. oglnej
dyrektywy wykadni systemowej ina jej podstawie rozstrzyga owanoci, tudzie niewanoci umw osurogacj. Std zasadne wydaje si uczynienie postaw rozstrzygnicia art.58
par. 1, ktry to przepis wiedzie prym nad sformuowan wart.58 par. 2 klauzul generaln,
ktra peni wtym miejscu rol subsydiarn, wsytuacji gdy sprzeczno zprawem nie zachodzi, aumowa godzi wzasady wspycia spoecznego24. Ponadto jak twierdzi prof. Marek
Safjan: Umowa ozastpcze macierzystwo jest niewana take ze wzgldu na to, e czyni przedmiotem
umowy urodzenie si czowieka iprzekazanie go innej osobie. Czowiek jest traktowany jako przedmiot
umowy, co godzi wkonstytucyjn zasad ochrony godnoci ludzkiej (art. 30 Konstytucji). Strony takiej
umowy naruszaj przy tym art.3531 k.c., gdy system prawny nie moe zapewni sankcji prawnej za
niewykonanie takiej umowy wpostaci moliwoci domagania si przez jedn ze stron wydania jej dziecka
do adopcji25.
5. Ustalenie macierzystwa (spory na tle filiacyjnym)
Cho zpozoru wydawa by si mogo, i wskutek medykalizacji ludzkiej prokreacji doszo do przeniesienia punktu cikoci wkontekcie filiacyjnym iobecnie paremia
maters semper certa est ulega dezaktualizacji iustalenie ojcostwa wydaje si zadaniem znacznie prostszym ni ustalenie macierzystwa, gdy ojciec genetyczny jest zarazem ojcem
biologicznym, natomiast ojcem socjologicznym jest osoba przysposabiajca iwychowujca dziecko. Problem jest duo szerszy, jeli chodzi okwesti matki, gdy tutaj moemy
wyrnia trzy kategorie podmiotw: matk genetyczn (dawczyni komrki jajowej),
matk biologiczn (t, ktra dziecko rodzi) imatk socjologiczn (t, ktra dziecko wychowuje), to znowelizowane obecnie przepisy k.r.o.waciwie rozwizuj. Obok funkcjonujcych wdoktrynie kontrowersji wok wanoci, tudzie niewanoci umw omacierzystwo zastpcze, cho jak przedstawiono wyej znajduj one klarowne rozstrzygnicie na
gruncie obowizujcych przepisw prawa, pojawia si kwestia rozstrzygnicia, kto moe
sobie roci tytu prawny do urodzonego w wyniku umowy o macierzystwo zastpcze dziecka. Zgodnie zart.619 k.r.o. matk dziecka jest kobieta, ktra je urodzia. Tym
samym wskutek nowelizacji kodeksu rodzinnego iopiekuczego na mocy ustawy zdnia
6 listopada 2008 roku ozmianie ustawy Kodeks rodzinny iopiekuczy oraz niektrych
innych ustaw (Dz.U. Nr220, poz.1431) implementowana zprawa rzymskiego paremia
uzyskaa na gruncie prawa polskiego swj normatywny charakter. Tym samym konflikt
midzy macierzystwem genetycznym a biologicznym zosta rozstrzygnity na gruncie
ustawowym na rzecz matki biologicznej. Jak podkrela prof. Marek Safjan: Wszelkie umowy
majce na celu obejcie tego przepisu powinny by wic uznane za niezgodne zprawem iwmyl art.58
par.1 k.c., niewane26.
Cho na gruncie prawnym kontrowersje zostay jednoznacznie zdementowane i nie
ulega wtpliwoci, e de lege lata przymiot macierzystwa naley si matce biologicznej,
czyli tej, ktra dziecko urodzia, to de lege ferenda naleaoby rozway, czy rozwizanie
24
25
26
M. Soniewicka, J. Haberko, op.cit., s.52.

M. Safjan, Prawo wobec medycyny ibiotechnologii: zbir orzecze zkomentarzami, Warszawa 2011, s.364.
M. Safjan, op.cit., s.362.
70
Przegld Prawniczy
to jest zbiene z podanym interesem nasciturusa. Z teleologicznego punktu widzenia

umowy omacierzystwo zastpcze zawierane s wcelu realizacji interesw zjednej strony
matki zastpczej, ktra zazwyczaj wwyniku cikiej sytuacji yciowej decyduje si podda
zabiegowi zapodnienia in vivo (wewntrzustrojowego) tudzie in vitro (pozaustrojowego),
wwyniku ktrego urodzi dziecko, do ktrego nastpnie zrzeknie si praw. Zdrugiej strony
natomiast rodzice bd mogli wprzyszoci wykonywa swoje funkcje wychowawcze wstosunku do wyczekiwanego dziecka. W takim ukadzie podmiotowym warunki spoeczne,
wjakich dziecko ma funkcjonowa, s owiele korzystniejsze po stronie matki genetycznej,
ktra wprzypadku macierzystwa gestacyjnego jest take matk socjologiczn, ni po stronie matki socjologicznej. Ponadto wizi natury genetycznej rodz dalej idce reperkusje ni
wizi powstae midzy nasciturusem a matk biologiczn w czasie dziewiciomiesicznego
trwania ciy.27 Std de lege ferenda naleaoby rozway, czy powrt do wczeniejszych rozwiza prawnych, zgodnie zktrymi omacierzystwie okrelonej kobiety decydowa akt
urodzenia dziecka, amatce genetycznej na gruncie przepisw k.p.c. przysugiwao roszczenie oustalenie pochodzenia dziecka. Naleaoby rozway, czy to wanie wgranicach susznego interesu dziecka nie ley uznanie macierzystwa jego matki genetycznej? Wwczas
rozstrzygnicie to pozostawaoby w gestii dyskrecjonalnoci wadzy sdziowskiej. Sdzia
orzekaby tutaj zgodnie z pozytywistycznym paradygmatem spraw trudnych, w ktrych
wedug koncepcji Herberta Harta proces orzeczniczy przebiega dwuetapowo: pierwsze
sdzia orzeka wgranicach obowizujcych ram prawnych, nastpnie odwouje si do zasad
wasnego sumienia28.
6. Roszczenie wynikajce zniewykonania lub nienaleytego wykonania umowy
Wcelu wyczerpujcego zarysowania problematyki macierzystwa zastpczego naley

odnie si rwnie do kwestii ewentualnych roszcze przysugujcych stronom wkonsekwencji niewykonania lub nienaleytego wykonania zobowizania ztytuu umowy omacierzystwo zastpcze. Zgodnie zfunkcjonujc wpolskim systemie prawnym zasad numerus
clausus actionum katalog ten jest zamknity. Wrd moliwych roszcze prawnych, wynikajcych z zawartej o zastpcze macierzystwo umowy, naley wymieni: roszczenia zmierzajce wsposb bezporedni do uregulowania praw stanu cywilnego, wtym: roszczenia
o ustalenie i zaprzeczenie macierzystwa, roszczenie o zaprzeczenie ojcostwa w sytuacji
istnienia domniemania pochodzenia dziecka od ma matki, roszczenia, ktrych przedmiot
stanowi faktyczne oddanie dziecka, wtym: roszczenie owydanie dziecka po jego urodzeniu, roszczenie oodebranie dziecka po urodzeniu29. Wtym miejscu wymieni take naley
ewentualne roszczenie odszkodowawcze ztytuu niewywizania si ktrej strony zumowy,
wzwizku ze szkodami poniesionymi wskutek ciy iporodu oraz wzwizku ze szkodami
prenatalnymi bd prekoncepcyjnymi dziecka. Szczegowa analiza wszystkich wymienionych roszcze znacznie wykracza poza ramy niniejszego artykuu. Std chciaam powici
M. Dziayska, op.cit., s.96.
J. Holocher, M. Soniewicka, Dziecko zumowy. Problem dyskrecjonalnoci sdziowskiej wumowie ozastpcze macierzystwo, [w:] W. Stakiewicz, T. Stawecki, Dyskrecjonalno wprawie, Warszawa 2010, s.381.
29
M. Franaszek, op.cit., s.45.
27
28
71
uwag wycznie jednemu z powyszych roszcze, ktre w doktrynie i pimiennictwie

wywouje jednak najwicej kontrowersji, amianowicie roszczeniu odszkodowawczemu.
Oodpowiedzialnoci odszkodowawczej moe by mowa tylko iwycznie, gdy zostan
spenione kumulatywnie trzy przesanki. Pierwsz znich jest szkoda, czyli kady uszczerbek
wdobrach prawnie chronionych poszkodowanego: moe to by uszczerbek majtkowy, jak
iniemajtkowy, dotyczcy mienia, jak iosoby poszkodowanego30. Szkoda ta musi by wynikiem ludzkiej aktywnoci, jeeli tej aktywnoci nie da si okreli, roszczenie nie powstaje,
a ciar doznanego uszczerbku ponosi sam poszkodowany. Jeeli nastpujce przesanki
zostan spenione, przysuguje roszczenie odszkodowawcze. Jednak wkontekcie problematyki macierzystwa zastpczego uznanie na gruncie prawa polskiego takich umw za
niewane implikuje niemono dochodzenia roszcze odszkodowawczych. Ze wzgldu na
rozwizania prawa zobowizaniowego, jak irodzinnego ryzyko ponosiaby matka zastpcza.
Wkontekcie roszcze odszkodowawczych wzgldem matki zastpczej, ktra otrzymaa od
zamawiajcych zapat za wiadczon usug iwstrzymuje si od wydania dziecka izrzeczenia si praw, mona byoby rozway kwesti moliwoci zastosowania wtakiej sytuacji
przepisw onienalenym wiadczeniu31. Zgodnie zart.410 par. 2 wiadczenie jest nienalene, jeeli ten, kto je speni, nie by wogle zobowizany lub nie by zobowizany wzgldem osoby, ktrej wiadczy, albo jeeli podstawa wiadczenia odpada lub zamierzony cel
wiadczenia nie zosta osignity, albo jeeli czynno prawna zobowizujca do wiadczenia
bya niewana inie staa si wana po spenieniu wiadczenia. Wanalizowanym przypadku
naley uzna, e po stronie zamawiajcych powstaje roszczenie odszkodowawcze ztytuu
bezpodstawnego wzbogacenia po stronie matki zastpczej, gdy czynno prawna, zktrej
miaa wynika wi zobowizaniowa midzy dwoma stronami bya od pocztku niewana.
7. Uwagi kocowe
Mimo braku reakcji ustawodawcy na praktyk zawierania umw o macierzystwo

zastpcze wpostaci regulacji ustawowej, proceder ten jest coraz czstszy; wobrocie gospodarczym funkcjonuj nawet podmioty trudnice si porednictwem midzy potencjaln
matk zastpcz a rodzicami genetycznymi. Jest to jednak podobnie jak porednictwo
wadopcji zakazane ipenalizowane przez prawo. Quasi-zachowawcza postawa ustawodawcy
w tym wzgldzie uzasadniona jest racjami nie tylko systemowymi, opartymi na uksztatowanej na gruncie obowizujcego prawa koncepcji rodziny i macierzystwa, lecz take
wtpliwociami natury etycznej. Jak twierdzi prof. Marek Safjan: Prawna akceptacja zjawiska
zastpczego macierzystwa podway nie tylko tradycyjn koncepcj prawn i moralna rodzicielstwa, ale
bdzie z koniecznoci prowadzia do rozszerzenia na niespotykan wczeniej skal kontroli publicznej
nad prokreacj () Konsekwencje std wynikajce obejm cay obszar spraw zwizanych zpoczciem
iurodzeniem dziecka inie ograniczaj si zpewnoci do zjawiska zastpczego macierzystwa. Droga
wkierunku etatyzacji prokreacji zostanie szeroko otwarta32. Mimo i problem iniebezpieczestwo s powane, prawo powinno reagowa na zmiany spoeczne. Reakcja legislacyjna na
30
31
32
W. Czachrski, op.cit., s.203.

Por. J. Haberko, M. Soniewicka, Analiza, s.53.
72
Przegld Prawniczy
kwesti macierzystwa zastpczego wyeliminowaaby, azpewnoci ograniczya zjawisko

tzw. podziemia surogacyjnego, ktre czsto moe prowadzi do problemw zustaleniem
stanu cywilnego dziecka oraz rodzi inne negatywne dla stron umowy konsekwencje.
Cho kwestia macierzystwa zastpczego wywouje ogromne repulsje moralne,
legalizacja tej instytucji pozwoliaby na stworzenie korzystnych warunkw kreacji ycia
imogaby stanowi antidotum na problem spoeczny, ktrym jest dotykajca statystycznie coraz wiksz liczb par niepodno. Mimo i sama instytucja nie jest wolna od
wtpliwoci etycznych, system prawny powinien dawa narzdzia sdziom, ktrzy na ich
podstawie mogliby rozstrzyga o wanoci lub niewanoci umowy o macierzystwo
zastpcze na podstawie caoksztatu okolicznoci danej sprawy i w takim caociowym
ujciu decydowa o jej wanoci albo tego waloru jej odmwi. Kwestia ta jest waka
ze wzgldu na to, e niejednokrotnie sutenerki decyduj si na tego typu usug, kierujc si pobudkami humanitarnymi, a nie chci zysku. Literaturze znane s przypadki
chci donoszenia dziecka dla siostry bliniaczki tudzie wiadczenia usugi macierzystwa zastpczego crce przez matk. Regulacje prawne powinny by w obliczu diametralnie zmieniajcej si rzeczywistoci spoecznej analizowane przez pryzmat tych zmian
iwychodzi tym intensyfikujcym si transformacjom naprzeciw. Nie zwalnia to jednak
ustawodawcy od ostronoci legislacyjnej iintelektualnej dyscypliny.
Birth as aservice-dilemmas surrounding the issue of the admissibility

of the surrogacy agreements in the Polish law
Summary
In connection with the development of in vitro fertilization methods the provision of
surrogate motherhood is increasingly common social phenomenon. The main subject of the
agreement is implantation by using a variety of medical techniques to uterine foster mother
of someone elses embryo. In the agreement for surrogate motherhood the surrogate mother
agrees to become pregnant for one of the possible ways of the childs birth, give birth to achild
and then cede the right to the child to the other person. This other person undertakes to pay
acertain amount of money to the providing person and receiving the child born this way to
assume the rights and parental responsibilities with respect of the child. The settlement of the
conflict between genetic and biological motherhood makes not only legal, but also social, ethical or philosophical dilemmas. The worlds doctrine is dominated by the view that this type of
agreements are prohibited. The only deviation from this trend was introduced by Israel, where
surrogacy is permitted, but tightened by various rigors. The issue of surrogacy is not expressly
regulated by the Polish law. In this law the mother is the woman who gave birth to achild. However, the Code of Civil Procedure says that genetic mother is entitled to prosecution. Although
there is no doubt that it should be accepted that the childs mother is the woman who gave birth
to achild, in the literature there are many relevant arguments which are in favor of granting
parental rights of the genetic mother of the child, taking into account the interests of the child,
which is leading in front of the interests of both potential mothers there. This legal status plays
a huge role in the discretion of judges in the context of the so-called difficult issues, which
include agreements for surrogate motherhood. Even though in the Polish law this agreement is
73
null and void, the possible effects in law are worth analyzing, if its validity would be accepted in
view of the enormous repercussions which arise activities that are the subject of the agreement.
Such situations would be cured by the postulate of making the possibility that the genetic parents will accept the child who is still in the embryonic stage of his life. However, such astructure
would cause the surrogate risk assessment of objectification. In this type of situation her motivation and incentive measures should be taken into account.
mgr Walery Arnaudow*

Piotr Modrzejewski**
Kontrowersje wok zasad liczenia okresw do nabycia
wasnoci nieruchomoci wskutek zasiedzenia wzwizku znowelizacj
Kodeksu cywilnego zdnia 28 lipca 1990 roku
1. Wprowadzenie
Przedmiotem rozwaa wniniejszym artykule jest problematyka interpretacji przepisw intertemporalnych regulujcych kwesti liczenia okresu posiadania samoistnego nieruchomoci pastwowych, niezbdnego do nabycia prawa wasnoci tych nieruchomoci
wdrodze zasiedzenia. Rozpatrywane kontrowersje, wynikajce zarwno ze stanowisk zaprezentowanych wdoktrynie prawa cywilnego, jak iworzecznictwie Sadu Najwyszego, dotycz wszczeglnoci art. 10 ustawy zmieniajcej Kodeks cywilny zdnia 28 lipca 1990r.1 Rozbienoci, ktre pojawiy si wzwizku zuchwaleniem art. 10 iderogacj art. 177 Kodeksu
cywilnego wyczajcego moliwo nabycia wasnoci nieruchomoci pastwowej wskutek
zasiedzenia, dotyczyy, iwpewnym sensie wci dotycz, kwestii monoci doliczenia do
okresu potrzebnego do zasiedzenia nieruchomoci pastwowej (co stao si moliwe na
mocy ustawy zdnia 28 lipca 1990 r.) okresu posiadania tego typu nieruchomoci sprzed
wejcia w ycie przepisw wyczajcych moliwo ich zasiedzenia. Sposb interpretacji przepisw intertemporalnych dotyczcych zasiedzenia nieruchomoci pastwowych ma
szczeglne konsekwencje praktyczne. Przepisy te uzaleniaj bowiem mono nabycia
wasnoci nieruchomoci, ktre przez kilkadziesit lat pozostaway w posiadaniu samoistnym, wszczeglnoci przez osoby fizyczne. Oprcz przedstawienia opinii reprezentowanych w doktrynie i judykaturze, autorzy dokonali prby zajcia wasnego stanowiska
wporuszonej sprawie.
2. Zarys instytucji zasiedzenia
Na wstpie warto przybliy, wduym skrcie, instytucj zasiedzenia, ktra jest jedn
zinstytucji dawnoci, uregulowanych wpolskim Kodeksie cywilnym2. Zgodnie ze stanowiskiem E. Gniewka, zasiedzenie jest instytucj wiadczc o korygujcej funkcji posiadania. Mona powiedzie, e jest to swoiste narzdzie, suce korygowaniu stanu prawnego, wynikajcego zdugotrwaej niezgodnoci midzy rzeczywistym stanem posiadania
* Autor jest absolwentem Wydziau Prawa iAdministracji Uniwersytetu Warszawskiego.
** Autor jest studentem III roku prawa na Wydziale Prawa iAdministracji Uniwersytetu Warszawskiego.
1
Ustawa zdnia 28 lipca 1990 r. ozmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz.U. z1990r., Nr 55, poz. 321
zpn. zm.).
2
Ustawa zdnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. z1964r., Nr 16, poz. 93 zpn. zm.).
Kontrowersje wok zasad liczenia okresw do nabycia wasnoci nieruchomoci...
75
aformalnym stanem wasnoci3. Nabycie prawa do rzeczy wskutek zasiedzenia jest jednym
zprzykadw oddziaywania upywu czasu (pod warunkiem spenienia ustawowo okrelonych przesanek) na stan prawny uregulowany przez prawo cywilne. Wpewnym uproszczeniu mona stwierdzi, e skutkuje ono utrat prawa przez dotychczasowo uprawniony
podmiot, przy jednoczesnym nabyciu tego prawa przez inny podmiot (skutek ten wystpuje
rwnie wramach instytucji przemilczenia)4. Wzwizku ztym podstawow funkcj zasiedzenia mona okreli jako usuwanie rozbienoci midzy stanem prawnym astanem posiadania wstosunku do prawa wasnoci iinnych praw rzeczowych (takich jak uytkowanie
wieczyste oraz ograniczone prawa rzeczowe)5.
Skutkiem zasiedzenia jest nabycie prawa przez posiadacza samoistnego (na mocy
ustawy), przy czym wdoktrynie zosta wyraony pogld, e jest to nabycie ocharakterze
pierwotnym, nie za ocharakterze wtrnym. Jednake, wdrodze wyjtku od zasady, zasiedzenie nie powoduje wyganicia obcie, poniewa wykonywanie posiadania przez osob
niebdc wacicielem jest skierowane przeciwko wacicielowi, nie za przeciwko podmiotom, ktrym przysuguj ograniczone prawa rzeczowe wobec podlegajcej zasiedzeniu
rzeczy. Jednake mona spotka si z zastrzeeniami wobec tego stanowiska (zgaszane
m.in. przez A. Stelmachowskiego)6. Przepisy Kodeksu cywilnego przewiduj moliwo
nabycia prawa wasnoci wskutek zasiedzenia, zarwno wstosunku do rzeczy ruchomych,
jak inieruchomoci. Wobu przypadkach musz zosta spenione odpowiednie przesanki7.
Wramach niniejszego opracowania skupimy si wycznie na regulacjach dotyczcych wasnoci nieruchomoci ze wzgldu na jego ograniczony zakres.
Po pierwsze, posiadanie prowadzce do zasiedzenia musi mie charakter posiadania samoistnego, czyli posiadania jak waciciel8, co explicite wyraa art. 336 k.c. Drug
konieczn przesank jest upyw czasu. Rzecz musi by we wadaniu posiadacza wsposb
trway przez czas okrelony ustawowo. Zgodnie z art. 172 k.c. nabycie prawa wasnoci
przez posiadacza samoistnego nastpuje po upywie dwudziestu lat, gdy uzyska on posiadanie w dobrej wierze, lub po upywie trzydziestu lat, jeli uzyska je w zej wierze. Na
marginesie warto podkreli, e w przeciwiestwie do zasiedzenia prawa wasnoci rzeczy ruchomej, dobra wiara posiadacza, wchwili wejcia wposiadanie, nie jest przesank
nabycia prawa wasnoci nieruchomoci. Wtym drugim przypadku, uzyskanie posiadania
wdobrej wierze jedynie uzalenia dugo okresu potrzebnego do zasiedzenia. Niejednokrotnie powstaj problemy zokreleniem, czym jest dobra wiara. Jako e nie istnieje definicja legalna dobrej wiary, to konieczne jest posuenie si pogldami wyraonymi przez
orzecznictwo idoktryn9.
E. Gniewek, Prawo rzeczowe, Warszawa 2010, s.90 i91.
J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, Warszawa 2009, s.104.
5
Ibidem, s.105.
6
E. Gniewek op.cit., s.96; J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, op.cit., s.109.
7
E. Szuber-Bednarz, Zasiedzenie wprawie polskim, Pozna 2009, s.35 in.
8
J. Gudowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Ksiga druga. Wasno i inne prawa rzeczowe, Warszawa
2013, s.254.
9
Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne, zarys czci oglnej, Warszawa 2001, s.386 in.,
oraz przytoczona tam literatura iorzecznictwo.
3
4
76
Przegld Prawniczy
3. Przepisy intertemporalne dotyczce zasiedzenia nieruchomoci
3.1. Zarys historyczny
Na przestrzeni ostatniego stulecia sposb regulacji instytucji zasiedzenia uleg zasadniczym zmianom. Zmiany te byy spowodowane przede wszystkim zmianami ustroju polityczno-gospodarczego wpowojennej Polsce. Wspomniana zmiana miaa wpyw na sposb
postrzegania funkcji prawa wasnoci na tle uwarunkowa systemu spoeczno-gospodarczego, ze wzgldu na odmienne kryteria aksjologiczne. Wprzypadku zmian instytucji, ktrej
dotyczy przesanka kilkudziesicioletniego okresu trwania danego stanu faktycznego, niezbdne s przepisy intertemporalne, ktre reguluj stosowanie przepisw dotychczasowych
oraz nowych wstosunku do zaistniaych stanw faktycznych innymi sowy, przepisy te
reguluj wpyw nowego aktu normatywnego (np. ustawy) na stosunki powstae pod dziaaniem przepisw dotychczasowych10.
Stanisaw Rudnicki wskazuje, e wykadnia przepisw midzyczasowych jest zazwyczaj
sama przez si bardzo trudnym zadaniem. Ponadto, jest ona tym trudniejsza, jeli dotyczy okresu, w ktrym doszo do wspomnianych zmian ustrojowych. Wykadnia przepisw intertemporalnych dotyczcych zasiedzenia bya ksztatowana przede wszystkim przez
judykatur, wszczeglnoci za przez orzecznictwo Sdu Najwyszego11. Powysze stwierdzenia dotycz, wpierwszej kolejnoci, wykadni istosowania przepisw wprowadzajcych
prawo rzeczowe iprawo oksigach wieczystych z1946 roku12 iprzepisw wprowadzajcych
Kodeks cywilny13, dotyczcych zasad liczenia terminw zasiedzenia wasnoci nieruchomoci. Jednake, ze wzgldu na ograniczony charakter niniejszego opracowania, nie sposb
odnie si do wtpliwoci, ktre te przepisy budziy. Warto jednake wskaza, e przedmiotowe kontrowersje, zwizanie zinterpretacj ww.przepisw przejciowych, dotyczyy
wszczeglnoci dugoci terminw zasiedzenia oraz doliczania posiadania poprzednikw14.
3.2. Przepisy przejciowe zdnia 28 lipca 1990 roku worzecznictwie idoktrynie
3.2.1. Ksztatowanie si linii orzeczniczej Sdu Najwyszego
Niniejsze opracowanie ma celu wskazanie trudnoci, ktre dotyczyy i, w pewnym

sensie, nadal dotycz interpretacji przepisw intertemporalnych dotyczcych zasiedzenia, zawartych w ustawie zmieniajcej Kodeks cywilny z dnia 28 lipca 1990 roku (dalej:
ustawa zmieniajca). Zgodnie zart. 9 ustawy zmieniajcej, do zasiedzenia, ktrego bieg
T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, Wstp do prawoznawstwa, Warszawa 2009, s.157.
S. Rudnicki, Nabycie przez zasiedzenie, Warszawa 2010, s.103 i104.
12
Dekret z dnia 11 padziernika 1946 r. Przepisy wprowadzajce prawo rzeczowe i prawo o ksigach
wieczystych (Dz.U. z1946r., Nr 57, poz. 321).
13
Ustawa zdnia 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzajce kodeks cywilny (Dz.U. z1964r., Nr 16,
poz.94).
14
S. Rudnicki, op.cit., s.105 i106.
10
11
77
rozpocz si przed dniem jej wejcia wycie, stosuje si przepisy teje ustawy dotyczy
to wszczeglnoci moliwoci nabycia prawa wdrodze zasiedzenia. Zkolei art. 10 ustawy
zmieniajcej stanowi, e jeeli, przed dniem jej wejcia wycie, istnia stan, ktry wedug
przepisw dotychczasowych wycza zasiedzenie nieruchomoci, awedug przepisw obowizujcych po jej wejciu w ycie prowadzi do zasiedzenia, to termin tego zasiedzenia
biegnie od dnia wejcia wycie ustawy zmieniajcej. Ponadto, termin do zakoczenia biegu
przedmiotowego zasiedzenia ulega skrceniu oczas, wktrym powyszy stan, wyczajcy
moliwo zasiedzenia, istnia przed wejciem wycie ustawy zmieniajcej, lecz nie wicej
ni opoow.
Wtpliwoci pojawiy si na tle wykadni art. 10 ustawy zmieniajcej. Wszczeglnoci
wtpliwoci te dotyczyy moliwoci zaliczenia do biegu zasiedzenia nieruchomoci, ktrej
przed wprowadzeniem przepisw ustawy zmieniajcej nie mona byo zasiedzie, okresu
posiadania sprzed wejcia w ycie przepisw zakazujcych zasiadywanie danego rodzaju
nieruchomoci. Na pocztku wyksztacia si, wydawaoby si jednolita, linia orzecznicza
Sdu Najwyszego, dotyczca tej problematyki.
Wuchwale zdnia 26 marca 1993 r.15 Sd Najwyszy stwierdzi po rozpatrzeniu zagadnienia prawnego przekazanego przez Sd Wojewdzki wPoznaniu e: Do okresu posiadania, oktry stosownie do art. 10 () skraca si termin zasiedzenia, dolicza si take okres
posiadania sprzed wejcia wycie przepisw wyczajcych moliwo zasiedzenia nieruchomoci. Zdaniem Sdu Najwyszego, przepis art. 10 ustawy zmieniajcej, odnoszcy si
do istnienia stanu rzeczy, ktry wycza moliwo zasiedzenia, dotyczy stanw powstaych
wskutek wejcia wycie regulacji wyczajcych zasiedzenie nieruchomoci pastwowych.
Ponadto, wedug Sdu Najwyszego, przejrzysto redakcji przepisu art. 10 prowadzi prima
facie do wniosku, e nie nasuwa on adnych wtpliwoci. Zliteralnej wykadni tego przepisu
mona wnioskowa, e nie dotyczy on okresu sprzed ustanowienia regulacji wyczajcych
moliwo zasiedzenia nieruchomoci, ktrych wacicielem byo pastwo. Idc dalej, Sd
Najwyszy stwierdzi, e rwnie zastosowanie innych, oprcz literalnej, metod wykadni,
nie prowadzi do odmiennych wnioskw. Wopinii Sdu Najwyszego ratio legis ustanowienia
art. 10 byo zagodzenie skutkw rygoryzmu przepisw wyczajcych moliwo zasiedzenia nieruchomoci pastwowych.
Majc na uwadze wynik wykadni art. 10 ustawy zmieniajcej oraz cel tej regulacji, Sd
Najwyszy doszed do wniosku, e ustawodawca przy uwzgldnieniu spoecznej doniosoci tej problematyki, wiadomie nie wyczy zastosowania zasad Prawa rzeczowego
z1946 r.16 oraz Kodeksu cywilnego (sprzed ustanowienia przepisw wyczajcych moliwo zasiedzenia nieruchomoci pastwowych). Wefekcie przy orzekaniu ozasiedzeniu
nieruchomoci pastwowych naley wzi pod uwag przepisy art. 57 Prawa rzeczowego
oraz art. 172 i176 Kodeksu cywilnego, regulujcych doliczanie okresu posiadania poprzednika przez obecnego posiadacza samoistnego.
Wkolejnej uchwale zdnia 8 wrzenia 1995 r.17 Sd Najwyszy uzna stanowisko zawarte
wuchwale zdnia 26 marca 1993 r. za trafne. Jednoczenie Sd Najwyszy podkreli, e
15
16
17
Uchwaa Sdu Najwyszego zdnia 26 marca 1993 r., III CZP 14/93 (OSNC 1993/11/196).
Dekret zdnia 11 padziernika 1946 r. (Dz.U. z1946r., Nr 57, poz. 319).
Uchwaa Sdu Najwyszego zdnia 8 wrzenia 1995 r., III CZP 104/95 (OSNC 1996/1/2).
78
Przegld Prawniczy
przy interpretacji art. 10 ustawy zmieniajcej naley uwzgldni, i ta problematyka dotyczy

dugotrwaych stanw faktycznych, ktre zostay uksztatowane jeszcze przed ustanowieniem regulacji wyczajcych zasiedzenie nieruchomoci pastwowych. Wzwizku ztym,
wedug Sdu Najwyszego: Byoby spoecznie igospodarczo niepodane utrzymywanie
tak dawno uksztatowanych stanw wniepewnoci itymczasowoci przez wiele dalszych
lat. Nie jest take obojtne, e dziaania ustawodawcy, poczynajc od 1989 r., zmierzaj
raczej w kierunku prywatyzacji i zapewnienia mieniu rzeczywistego gospodarza, nie za
wkierunku upastwowienia mienia.
Stanowisko, zawarte wuchwale zdnia 26 marca 1993 r., zostao dookrelone wpostanowieniu Sdu Najwyszego zdnia 27 czerwca 2000 r.18 Zdaniem Sdu Najwyszego, prawidowe rozumienie przedmiotowej uchway prowadzi do wniosku, e do okresu posiadania
wymaganego do zasiedzenia nieruchomoci pastwowej dolicza si okres posiadania sprzed
wejcia wycie przepisw uniemoliwiajcych zasiedzenie tego typu nieruchomoci. Jednake przedmiotowy okres posiadania sprzed wejcia tyche przepisw nie skraca okresu
potrzebnego do zasiedzenia, ktry zgodnie zart. 10 ustawy zmieniajcej ulega skrceniu nie
wicej ni opoow, lecz ma wpyw na ustalenie terminu zasiedzenia. Wydaje si, e stanowisko Sdu Najwyszego, wyraone womawianym postanowieniu, mona zrozumie na
nastpujcym przykadnie. Jeeli okres posiadania samoistnego nieruchomoci pastwowej
(przy uwzgldnieniu moliwoci zaliczania okresu posiadania poprzednikw wposiadaniu)
rozpocz si 5 lat przed wprowadzeniem przepisw wyczajcych moliwo jej zasiedzenia oraz trwa do momentu wejcia wycie art. 10 ustawy zmieniajcej (przy zaoeniu, e
posiadanie byo wzej wierze), to okres zasiedzenia zostanie skrcony do lat 15 (zgodnie
zart. 10), ale jednoczenie do zasiedzenia dojdzie po 10 latach, ze wzgldu na 5 lat posiadania sprzed wyczenia moliwoci zasiedzenia tego typu nieruchomoci.
Powysza linia orzecznicza Sdu Najwyszego spotkaa si zkrytyk przedstawicieli
doktryny. Z. Banaszczyk19 odwouje si do przyjtej przez Sd Najwyszy linii orzeczniczej sprzed podjcia omawianej uchway Sdu Najwyszego. Wspomniana linia orzecznicza
wykreowaa pogld, e do okresu posiadania, oktry skraca si termin zasiedzenia, dolicza si take okres posiadania sprzed wejcia wycie przepisw wyczajcych moliwo
zasiedzenia nieruchomoci pastwowych. Z. Banaszczyk nie akceptuje pogldu Sdu Najwyszego, zgodnie zktrym pocztek biegu terminu zasiedzenia nieruchomoci pastwowych, wyznaczony dniem wejcia wycie ustawy zmieniajcej, awic dniem 1 padziernika
1990 r., moe by jednoczenie jego kocem. Autor wskazuje, e zistoty pojcia biegu terminu wynika, i skutek taki jest nie do zaakceptowania. Co wicej, Z. Banaszczyk uwaa, e
wwietle art. 10 ustawy zmieniajcej nie powinno budzi wtpliwoci, i pocztkiem biegu
terminu zasiedzenia jest data wejcia wycie teje ustawy. Nie zostaa przyjta konstrukcja prawna pozwalajca na stwierdzenie, e termin zasiedzenia bieg rwnie przed 1 padziernika 1990 r. Autor przypomina, e zasad biegu terminw jest to, i zdarzenia majce
miejsce przed dniem pocztkowym biegu terminu nie mog by, zzasady, brane pod uwag,
Uchwaa Sdu Najwyszego zdnia 27 czerwca 2000 r., ICKN 796/98 (OSNC 2000/12/234).
Z. Banaszczyk, Wsprawie wykadni art. 10 ustawy zdnia 28 lipca 1990 r. ozmianie ustawy Kodeks cywilny,
[w:] Z. Banaszczyk (red.), Prace zprawa prywatnego. Ksiga pamitkowa ku czci Sdziego Janusza Pietrzykowskiego,
18
19
79
ajeeli miaoby nastpi odstpstwo od tej zasady, to powinno wynika zwyranej normy
prawnej. Wtym przypadku ustawodawca wprowadzi moliwo skracania terminw zasiedzenia, ale tylko (iwycznie) oczas posiadania wokresie obowizywania zakazu nabywania
przez zasiedzenie wasnoci nieruchomoci pastwowych, nie wicej jednak ni opoow.
Wzwizku ztym Z. Banaszczyk skonstatowa, e skrcenie terminu zasiedzenia owicej
ni poow ustawowego terminu, nawet gdyby okres posiadania przed wejciem w ycie
ustawy zmieniajcej by duszy, naley uzna za sprzeczne ztreci powoanego przepisu.
S. Wjcik20 uwaa, e wprzypadku gdy zasiedzenie nieruchomoci pastwowej przez
pewien czas jej posiadania byo wyczone, do okresu posiadania wymaganego do zasiedzenia po 1 padziernika 1990 r. nie zalicza si okresu posiadania tej nieruchomoci trwajcego przed dniem 1 stycznia 1965 r. Gwnym argumentem podanym przez autora jest
milczce przyjcie wczesnego ustawodawcy, e wprowadzenie nowego stanu prawnego
ma charakter definitywny itrway. S. Wjcik stwierdza, e ustawodawca dziaa ze wiadomoci przerwania dotychczasowego stanu, przejawiajcego si wtrwajcym posiadaniu
zmierzajcym do zasiedzenia nieruchomoci pastwowej. Zgodnie zpogldami tego autora,
do biegu terminu zasiedzenia nieruchomoci pastwowych po dniu 1 padziernika 1990 r.
nie dolicza si biegu terminu rozpocztego przed 1 stycznia 1965 r. ani te biegu terminu
zasiedzenia nieruchomoci pastwowej po dniu 1 padziernika 1990 r. nie ulega skrceniu
obieg terminu rozpocztego przed dniem 1 stycznia 1965 r.
A. Stelmachowski21 przy omawianiu instytucji zasiedzenia uzna, e orzecznictwo Sdu
Najwyszego byo wyranie contra legem. Chodzi oczywicie oorzecznictwo sprzed podjcia
uchway Sdu Najwyszego zdnia 31 stycznia 2002 r.22, ktr to uchwa autor zaaprobowa.
3.2.1. Zmiana worzecznictwie Sdu Najwyszego
Wprzedstawionej jednolitej linii orzeczniczej Sdu Najwyszego doszo do radykalnej

zmiany sposobu interpretacji art. 10 ustawy zmieniajcej, w zwizku z uchwa siedmiu
sdziw Sdu Najwyszego zdnia 31 stycznia 2002 r. Wteje uchwale Sd Najwyszy okreli wczeniej wyraony pogld Sdu Najwyszego jako nieprzekonywujcy. Sd Najwyszy
podzieli dotychczasowe stanowisko, dotyczcego wyniku literalnej wykadni art. 10 tj. e
nie reguluje on wprost okresu sprzed wejcia wycie przepisw wyczajcych moliwo
zasiedzenia nieruchomoci pastwowych jednake nie zgodzi si z wnioskami, ktre
dotychczas zostay wywiedzione, podnoszc szereg argumentw.
Po pierwsze, zdaniem Sdu Najwyszego, skoro ustawodawca postanowi dopuci
moliwo ograniczenia okresu zasiedzenia nieruchomoci nie wicej ni o poow (do
10 lub 15 lat w zalenoci od istnienia dobrej wiary posiadacza samoistnego w chwili
wejcia w posiadanie nieruchomoci), to moliwo kolejnego skrcenia terminu zasiedzenia, tj. o okres posiadania sprzed wyczenia moliwoci zasiedzenia nieruchomoci
20
S. Wjcik, Zproblematyki midzyczasowego prawa zasiedzenia nieruchomoci (wzwizku zpostanowieniem Sdu
Najwyszego zdnia 27 czerwca 2000 r.), Przegld Sdowy 2001, nr 5, s.3450.
21
A. Stelmachowski, [w:] T. Dybowski (red.), System Prawa Prywatnego, Tom 3, Prawo rzeczowe, Warszawa
2003, s.385.
22
Uchwaa Sdu Najwyszego zdnia 31 stycznia 2002 r., III CZP 72/01 (OSNC 2002/9/107).
80
Przegld Prawniczy
pastwowych (ktry to okres moe by, w poszczeglnych stanach faktycznych, bardzo

dugi), wiadczyoby obraku konsekwencji ustawodawcy.
Po drugie, przepisy wyczajce moliwo zasiedzenia nieruchomoci pastwowych
pozbawiy posiadanie tego typu nieruchomoci doniosoci prawnej (doniosoci tej nie
przywrci art. 10 ustawy zmieniajcej) zatem nie jest moliwe kontynuowanie tego
posiadania. Idc dalej, Sd Najwyszy stwierdzi, e art. 10 ustawy zmieniajcej (podobnie
rwnie art. XXXIV przepisw wprowadzajcych Prawo rzeczowe) ma na celu uatwienie
zasiedzenia nieruchomoci, ktrych do momentu jego uchwalenia nie mona byo zasiedzie, jednake przy jednoczesnym poszanowaniu interesw ich waciciela. W tym celu
art. 10 stanowi, e termin biegu zasiedzenia rozpoczyna si od dnia uchylenia art. 177 k.c.
Idc dalej, Sd Najwyszy stwierdzi, e przyjcie moliwoci doliczenia okresu posiadania sprzed wyczenia zasiedzenia nieruchomoci pastwowych skutkowaoby tym, i
okres zasiedzenia tej nieruchomoci moe (w konkretnym stanie faktycznym) rozpocz
si iupyn tego samego dnia co zdaniem Sdu Najwyszego stanowioby raczej nabycie wasnoci nieruchomoci wdrodze uwaszczenia, anie za wdrodze zasiedzenia. Dla
instytucji zasiedzenia jest mianowicie istotne, aby istnia bieg zasiedzenia, anie tylko okres
posiadania. Wramach tego okresu waciciel nieruchomoci moe podj stosowne dziaanie, aby zapobiec utracie przysugujcej mu wasnoci.
Sd Najwyszy podzieli wczeniej wyraony pogld, e celem art. 10 ustawy zmieniajcej jest zagodzenie rygoryzmu przepisw, ktre uniemoliwiay zasiedzenie nieruchomoci pastwowych przez ich posiadaczy. Jednake nie sposb wyprowadzi ztego wniosku
odopuszczalnoci dalej idcych rodkw zagodzenia tych przepisw, poza przewidzianymi
wart. 10 ustawy zmieniajcej. Wtym miejscu Sd Najwyszy podkreli rwnie, e przepisy ustawy zmieniajcej przeduyy okresy do zasiedzenia nieruchomoci, co wiadczy
owoli ustawodawcy do wzmocnienia ochrony wasnoci wstosunku do nieuprawnionych
posiadaczy.
Ponadto, zdaniem Sdu Najwyszego, przyjcie dotychczasowych argumentw rwnaoby si zuznaniem, e przepisy wyczajce moliwo zasiedzenia nieruchomoci pastwowych jedynie wstrzymay bieg zasiedzenia tych nieruchomoci (porwnywalne zzawieszeniem) co zdaniem Sdu Najwyszego nie miao miejsca, gdy przedmiotowe przepisy
pozbawiy doniosoci prawnej posiadania nieruchomoci pastwowych.
Przedstawiona uchwaa Sdu Najwyszego z dnia 31 stycznia 2002 r. spotkaa si
zarwno zaprobat, jak zpen iczciow krytyk wliteraturze przedmiotu.23 A. Stelmachowski24, odwoujc si do wykadni historycznej, uzna, e intencj ustawodawcy nie byo
zawieszenie biegu zasiedzenia, lecz cakowite odcicie si od poprzedniej regulacji prawnej,
co jest blisze konstrukcji ustawowego przerwania biegu zasiedzenia. Ponadto, autor stwierdzi, e na tle rozstrzyganego przez Sd Najwyszy stanu faktycznego nie zachodz adne
przesanki, by art. 10 ustawy zmieniajcej nadawa inne znaczenie ni wynikajce z jego
literalnej wykadni.
S. Rudnicki, op.cit., s.110.
A. Stelmachowski, Glosa do uchway SN zdnia 31 stycznia 2002 r., III CZP 72/01, OSP 2002 r., nr 10,
poz. 126.
23
24
81
J. Smlski25 zwrci uwag na dwa problemy zwizane zomawian uchwa Sdu Najwyszego. Pierwszy problem to wskazanie terminu ulegajcego skrceniu, nie wicej ni
opoow. Sd Najwyszy uzna, e chodzi oustawowy termin zasiedzenia, zczym zgodzi
si glosator. Drugi problem dotyczy moliwoci zaliczenia czasu samoistnego posiadania
przed wejciem wycie przepisw wyczajcych zasiedzenie nieruchomoci pastwowych.
Wedug oceny Sdu Najwyszego nie mona zaliczy czasu samoistnego posiadania sprzed
wejcia w ycie tych przepisw. J. Smlski stwierdzi, e to rozumowanie jest sprzeczne
zprzepisem prawa materialnego (art. 176 k.c.) stanowicym omoliwoci doliczenia przez
posiadacza nieruchomoci do swojego posiadania take posiadania poprzednika samoistnego stanu posiadania sprzed wejcia w ycie przepisw wyczajcych zasiedzenie nieruchomoci pastwowych. Wedug tego autora Sd Najwyszy chce pozbawi ten okres
doniosoci prawnej. Skrcenie terminu, wedug J. Smlskiego, z jednoczesnym zaliczeniem czasu posiadania to sposb naprawienia krzywd wyrzdzonych ludziom przez prawo
wwczas obowizujce, adzi uznane za bdne. Nie byoby racjonalne zakwalifikowanie
takiego dziaania tylko jako niekonsekwencji ustawodawcy.
Z kolei T. Staranowicz26 twierdzi, e dopuszczalno doliczenia do okresu posiadania wymaganego do zasiedzenia nieruchomoci pastwowych, okresu posiadania sprzed
wejcia w ycie przepisw wyczajcych moliwo zasiedzenia tych nieruchomoci jest
uzasadniona zasad ochrony praw nabytych iekspektatyw nabycia tych praw, zasadami midzynarodowego prawa rzeczowego oraz per analogiam przepisami dotyczcymi zawieszenia
biegu terminu zasiedzenia.
Odnoszc si do zasady ochrony praw nabytych iekspektatyw nabycia tych praw, T.Staranowicz stwierdzi, e posiadanie samoistne to prawo podmiotowe, ktrego nikt nie moe
zosta pozbawiony. Ponadto, posiadanie samoistne to ekspektatywa nabycia prawa wasnoci, aekspektatywa podlega takiej samej ochronie, jak kade prawo podmiotowe. Wzwizku
ztym, mimo e Sd Najwyszy stoi na stanowisku, i bieg terminu zasiedzenia rozpoczyna
si zdniem wejcia wycie ustawy zmieniajcej, to glosator twierdzi, e co prawda okresu
posiadania samoistnego nabytego przed 1 stycznia 1965 r. nie dolicza si do biegu terminu
zasiedzenia rozpocztego wdniu wejcia wycie ustawy zmieniajcej, ale odwrotnie ten
drugi dolicza si do pierwszego. T. Staranowicz wskazuje dwa argumenty popierajce jego
tez. Po pierwsze, hipoteza art. 10 ustawy zmieniajcej odnosi si do okresu od dnia 1 stycznia 1965 r., awic nie obejmuje sytuacji istniejcych przed t dat. Po drugie, nabyta przed
wejciem wycie Kodeksu cywilnego ekspektatywa powstaa wczeniej, azatem przysuguje
jej pierwszestwo przed ekspektatyw powsta pniej (tj. 1 padziernika 1990 r.).
Majc na wzgldzie zasady midzynarodowego prawa rzeczowego, T. Staranowicz konstatuje, e okresu posiadania, rozpocztego przed wejciem w ycie Kodeksu cywilnego
nie mona uzna za niebyy zdwch powodw. Po pierwsze, zkadym dniem posiadania
stan faktyczny zmierzajcy do nabycia prawa realizowa si. Po drugie, aden przepis tego
uksztatowanego stanu nie unicestwi. Zgodnie zpogldem tego przedstawiciela doktryny
J. Smlski, Glosa do uchway SN zdnia 31 stycznia 2002 r., III CZP 72/01, Przegld Sdowy 2003, nr 3,
s.155158.
26
T. Staranowicz, Glosa do uchway SN zdnia 31 stycznia 2002 r., III CZP 72/01, Przegld Sdowy 2003, nr5,
s.138151.
25
82
Przegld Prawniczy
mogo nastpi jedynie zawieszenie biegu zasiedzenia nieruchomoci pastwowych, anie

przerwanie biegu zasiedzenia. Dziki temu istnieje moliwo uznania wczeniejszego
okresu posiadania.
T. Staranowicz27 uwaa, e stanowisko Sdu Najwyszego jest nie do obrony wwietle analogii do przepisw dotyczcych zawieszenia biegu zasiedzenia. Glosator porwnuje
sytuacj posiadacza samoistnego nieruchomoci pastwowej po 1 stycznia 1965 r. zsytuacj
wierzyciela, ktry nie moe dochodzi przed sdem swoich roszcze zpowodu siy wyszej.
Sam autor zauwaa, e jest to bardzo kontrowersyjna teza, ale dopuszczalna. Odwoujc si
do definicji siy wyszej, T. Staranowicz stwierdza, e przesanki zewntrznego charakteru
i niemonoci zapobieenia s w obu przypadkach spenione. Jedynie trzecia przesanka
moe by interpretowana wdwojaki sposb. Mianowicie cz doktryny moe uzna, e
niemono przewidzenia wydania aktu normatywnego jest faktem, ainni, i przewidzenie
wydania takiego aktu jest moliwe. Wedug tego autora niemono przewidzenia wydania
takiego aktu jest niekwestionowana. Wzwizku ztym mona powoa si na przedstawion
analogi.
Rwnie Trybuna Konstytucyjny zaj si problematyk art. 10 ustawy zmieniajcej
wwyroku zdnia 28 padziernika 2003 r.28 Wprzedmiotowym orzeczeniu, wydanym wskutek
postpowania zainicjowanego przez Sd Okrgowy wKrakowie, ktry wystpi zpytaniem
prawnym, Trybuna Konstytucyjny nie orzek ozgodnoci albo niezgodnoci art. 10 ustawy
zmieniajcej zKonstytucj RP29 stwierdzi natomiast, e art. 10 ustawy zmieniajcej nie
jest niezgodny zart. 64 ust. 2 Konstytucji RP. Sformuowanie zawarte wprzedmiotowym
wyroku Trybunau Konstytucyjnego byo skutkiem tego, e Trybuna uzna wskazany przez
Sd Okrgowy wKrakowie wzorzec kontroli konstytucyjnoci (art. 64 ust. 2 Konstytucji
RP) za nieodpowiedni. Wefekcie zomawianego wyroku Trybunau nie wynika, czy art. 10
ustawy zmieniajcej jest zgodny zKonstytucj RP, czy te jest zni sprzeczny. Niezalenie
od tego, wramach szerokiego uzasadnienia do tego wyroku, Trybuna odnis si m. in. do
uchway Sdu Najwyszego zdnia 31 stycznia 2002 r., przyjmujc zawart wniej wykadni
art. 10 ustawy zmieniajcej jako operacyjnie powszechn, przyjmowan pozostae skady
Sdu Najwyszego, ade facto rwnie inne sdy iuczestnikw obrotu cywilnoprawnego.
Ponadto Trybuna zaaprobowa pogld wyraony wteje uchwale, e przyjcie dotychczasowej linii orzeczniczej Sdu Najwyszego (tj. sprzed uchway zdnia 31 stycznia 2002 r.)
skutkowaoby uwaszczeniem samoistnych posiadaczy nieruchomoci pastwowych. Rezultat taki pojawiby si, zdaniem Trybunau, wzwizku zuznaniem skutkw zniesienia art.
177 k.c. nie tylko pro futuro, ale rwnie zmoc wsteczn. Wopinii Trybunau takiego rozwizania nie mona zaakceptowa na gruncie obowizujcego prawa ipodstaw istniejcego porzdku prawnego.
Ibidem.
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego zdnia 28 padziernika 2003 r., P 3/03 (OTK-A2003/8/82).
29
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., Nr 78, poz. 483,
zpn. zm.).
27
28
83
4. Uwagi kocowe
Przedstawione powyej stanowiska doktryny prawa cywilnego oraz judykatury,

awszczeglnoci rozbieno midzy nimi, wiadcz ozoonoci problemu, ktry staralimy si wskrcie przedstawi wniniejszym opracowaniu. Wramach prby podsumowania,
chcielibymy zwrci uwag na dwie paszczyzny, wktrych naszym zdaniem naley
rozpatrywa kwesti doliczania okresu posiadania sprzed wyczenia moliwoci zasiedzenie nieruchomoci pastwowych. Jedn znich jest to, jak norm prawn naley wyinterpretowa zart. 10 ustawy zmieniajcej, przy uwzgldnieniu innych przepisw skadajcych
si na norm regulujc nabywanie prawa wasnoci nieruchomoci wskutek zasiedzenia
m.in. art. 176 k.c. Druga paszczyzna dotyczy tego, czy art. 10 ustawy zmieniajcej zosta
waciwie zredagowany.
Zliteralnej wykadni art. 10 ustawy zmieniajcej nie wynika wprost, jak naley potraktowa stany faktyczne, w ktrych miao miejsce posiadanie nieruchomoci pastwowej
przed wyczeniem moliwoci jej zasiedzenia, ktre to posiadanie miao charakter cigy
(przy uwzgldnieniu art. 176 k.c.) do chwili przywrcenia moliwoci zasiedzenia tego
typu nieruchomoci na mocy ustawy zmieniajcej. Zgodnie zderywacyjnym modelem
wykadni prawa nie ma przepisw na tyle jasnych, ktrych nie naley interpretowa (omnia
sunt interpretanda ), co wydaje si byoby zgodne ze stanowiskiem klasyfikacyjnym wyraonym paremi clara non sunt interpretanda30. Przy uwzgldnieniu wykadni funkcjonalnej oraz
systemowej, w szczeglnoci za przy uwzgldnieniu celu przyjtej regulacji oraz treci
innych przepisw, w tym art. 176 k.c., przyczamy si do gosw krytycznych wobec
uchway Sdu Najwyszego zdnia 31 stycznia 2002 r. Skoro ustawa zmieniajca, wtym
jej art. 10, nie odnosi siwprost do stanw faktycznych zaistniaych przed wyczeniem
moliwoci zasiedzenia nieruchomoci pastwowych, to zastosowanie art. 176 wydaje
si uzasadnione (cilej zbudowanie normy prawnej przy uwzgldnieniu treci art. 176
k.c.). Naley przyj, e tzw. racjonalny ustawodawca powinien by przewidzie, e skoro
s przypadki cigego posiadania, ktre rozpoczo si przed wyczeniem moliwoci
zasiedzenia nieruchomoci pastwowych, to stany te naley uregulowa w sposb nie
budzcy wtpliwoci (nawet ryzykujc zbyt kazuistyczn redakcj przepisu art. 10 ustawy
zmieniajcej).
Zarwno doktryna, jak iskady orzekajce Sdu Najwyszego skupiy si gwnie na
interpretacji przepisw rangi ustawowej, przy czym tylko wniektrych przypadkach odnoszono si do zasad konstytucyjnych ktre, inaszym zdaniem przede wszystkim, naley bra
pod uwag. Jedynie Trybuna Konstytucyjny, we wspomnianym wyroku P 3/03, odnis si
szerzej do niektrych zasad konstytucyjnych, wtym do zasady rwnoci. Jednake Trybuna odnis si do zasady rwnoci zperspektywy art. 64 ust. 2, stwierdzajc jednoczenie,
e jest to nieodpowiedni wzr do zbadania konstytucyjnoci art. 10 ustawy zmieniajcej
regulujcego status posiadaczy, anie wacicieli. Ponadto Trybuna stwierdzi, e wikszo
przedstawicieli doktryny odmawia nadania posiadaniu statusu prawa podmiotowego, ktre
moe by uznane za tzw. maksymalnie uksztatowan ekspektatyw nabycia prawa wasnoci. Odnoszc si do zasady rwnoci, zperspektywy prawa wasnoci, Trybuna stwierdzi,
30
T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, op.cit., s.225 in.
84
Przegld Prawniczy
e ustawa zmieniajca nie zrnicowaa rodzajw wasnoci ze wzgldu na uprawniony

ztego tytuu podmiot (co miao miejsce przed uchwaleniem ustawy zmieniajcej).
Przyjcie interpretacji, ktra byaby zgodna z uchwa Sdu Najwyszego z dnia
31stycznia 2002 r., nasuwa naszym zdaniem jeszcze jedn wtpliwo, ktra jest warta
uwagi. Z orzecznictwa Trybunau Konstytucyjnego wynika, e zasada rwnoci (art. 32
ust.1 Konstytucji RP) nakazuje traktowa tak samo podmioty bdce wtakiej samej lub bardzo podobnej sytuacji (aspekt pozytywny), ale jednoczenie traktowa odmiennie podmioty
bdce wrnych sytuacjach (aspekt negatywny)31. Tak rozumian zasad rwnoci wjej
aspekcie negatywnym naley odnie do dwch rodzajw podmiotw tj. do tych, ktrzy
weszli wposiadanie samoistne nieruchomoci pastwowych przed wyczeniem moliwoci
zasiedzenia tych nieruchomoci, oraz do osb, ktre weszy wposiadanie po wyczeniu tej
moliwoci. Naszym zdaniem jest to cecha relewantna, ktra wsposb istotny rnicuje
sytuacje tych dwch grup podmiotw itym samym nakazujca odmienne traktowanie tych
podmiotw. Oile bowiem po wejciu wycie przepisw wyczajcych moliwo zasiedzenia nieruchomoci pastwowych, posiadanie tego typu nieruchomoci nie mogo doprowadzi do nabycia ich wasnoci, otyle posiadanie sprzed tego momentu miao iwpewnym
zakresie wci ma swoj donioso na gruncie prawa cywilnego, czego bynajmniej nie
zmieniaa ustawa zmieniajca, ktra po prostu nic expressis verbis nie stwierdza na ten temat.
Nie oznacza to oczywicie, e obecnie obowizujce przepisy pozwalaj jednoznacznie (tj.
bez jakichkolwiek wtpliwoci) stwierdzi, i omawiany okres posiadania naley doliczy
do okresu skrconego odpowiednio na podstawie art. 10 ustawy zmieniajcej oznacza to
jednak, e te dwie grupy podmiotw naley traktowa wsposb odmienny.
Niestety moliwo zaistnienia tego typu kontrowersji zostaa przeoczona przez tzw.
racjonalnego ustawodawc. Nie ma przy tym pewnoci, e to dziaanie (czy moe zaniechanie) byo celowe. Wprzypadku ksztatowania przepisw prawa, dotyczcych tak istotnych
kwestii wasnociowych, naley oczekiwa od ustawodawcy wikszej precyzji. Pozostawienie rozstrzygnicia tych zagadnie przez judykatur (przy niemaym udziale doktryny prawa
cywilnego) skutkuje powstaniem szeregu sprzecznych ze sob stwierdze, co niewtpliwie
wida na gruncie niniejszego opracowania. Niezalenie od tego za suszny naley uzna
postulat, aby bdami ustawodawczymi nie byy obarczane jednostki.
Kwestia doliczania okresu posiadania nieruchomoci pastwowych sprzed ustanowienia przepisw wyczajcych moliwo zasiedzenia tego typu nieruchomoci ma olbrzymie
znaczenie dla ochrony praw osb, ktre przez kilkadziesit lat (przy doliczeniu posiadania ich poprzednikw) posiaday te nieruchomoci. Dlatego za uzasadniony naley uzna
postulat skierowany do ustawodawcy, aby przepisy regulujce tak istotne zagadnienia byy
bardziej precyzyjne itym samym eliminujce wmoliwie najwyszym stopniu wszelkie
wtpliwoci na etapie ich stosowania.
Por. m.in. wyrok Trybunau Konstytucyjnego zdnia 15 lipca 2010 r., K 63/07 (OTK-A2010/6/60)
izdnia 5 lipca 2011 r., P 14/10 (OTK-A2011/6/49).
31
Kontrowersje wok zasad liczenia okresw do nabycia wasnoci nieruchomoci
85
Controversy on the principles of counting theperiod of the acquisition

of the realty as aresult of the acquisitive prescription in accordance
with the amendment of the Civil Code of 28th July 1990
Summary
In the doctrine and justiciary the contemporal regulations settling the question of counting
the period of autonomous possession of state-owned realty, which is essential to acquest the
law of property to this realty by acquisitive prescription, aroused big controversy. The most
important is to get abetter understanding of the institution of acquisitive prescription, which is
one of the basic institutions of the property law regulated by Polish Civil Code. It is also very
important to take under consideration the way of regulating this institution over the last several
decades. Law regulations concerning the acquisitive prescription have been changed fundamentally mainly by the changes in the economic and political system in Poland.
The Supreme Court has pronounced its judgment on this issue many times. Initially, the
judicial decisions on this issue were homogeneous. However, the judicial line was radically by
the act of the seven judges of the Supreme Court of the 31st January 2002. In the act above the
Supreme Court defined the former stated view as unconvincing which definitely changed the
view on the Article 10 of the amending act.
The homogenous judicial line as well as the crucial act of the Supreme Court met the judgement of many of the doctrine representatives. The opinions were different beginning with
firmly approving to these fully criticizing.
mgr Jetmira Francesca Velaj*
Aspetti del diritto dei consumi in Italia
Oggi in Italia, funziona il Codice del Consumo (poi come: c.d.c.)1. Comunque, il Codice
e il diritto dei consumi hanno passato un grande transformazione. Era il 1996, il Codice
Civile presenta ancora una novella, relativa ai contratti del consumatore. Entrano in vigore
nove articoli: gli artt. da 1519-bis a1519-nonies, collocati allinterno del 1-bis (Della vendita
dei beni di consumo). Entra cos una figura iuris che il legislatore ha voluto battezzare come
vendita dei beni di consumo, cio secondo la direttiva 1999/44/CE2 3.
Oltre che della vendita, questa infatti disciplina anche di altri contratti, ma che il legislatore equipara alla prima dandosi cura di norminarne quatro singolarmente contratti,
determinati, cio permuta, somministrazione, appalto e contratto dopera. Si tratta di una
disciplina comune ad un gruppo di questi contratti odeterminabili, dove possono entrare
tutti quelli finalizzati alla fornitura di beni di consumo da fabbricare oprodurre4.
Significa questo, che sembra inevitabile chiedersi se la tecnica impiegata del legislatore
italiano esaurisca realmente le potenzialit applicative di questa disciplina5.
Dallaltro lato, la formula dellart. 1323 del Codice Civile sarebbe troppo facilmente
smentita se dovesse intendersi nel senso che tutti icontratti sono sottoposti atutte le norme
generali. Basti pensare agli istituti di parte generale (cessione, risoluzione, rescissione) che
trovano applicazione solo ai contratti aprestazioni corrispettive, oal gruppo di regole dettale solo per icontratti pluriterali.
Lunica lettura sensata che le norme di parte generale sono dotate di un diverso grado
di generalit, maggiore ominore aseconda dei casi.
La dottrina, del resto, ha da tempo giustamente messo sullavviso che la negazione della
dignit di norma di parte generale non pu farsi derivare automaticamente dalla collocazione sistematica6, sicch tale qualit pu predicarsi anche di norme poste allinterno della
disciplina di un singolo tipo se queste presentano, contro il dato topografico e per ragioni
* Doktorantka Instytutu Prawa Cywilnego Katedry Prawa Cywilnego Porwnawczego Wydziau Prawa
iAdministracji Uniwersytetu Warszawskiego
Codice del Consumo (Decreto Legislativo 6 settembre 2005, n. 206).
Direttiva 1999/44/CE del Parlamento europeo e del Consiglio, del 25 maggio 1999, su taluni aspetti
della vendita e delle garanzie dei beni di consumo.
3
F. Addis, Tradizione e innovazione della vendita di beni di consumo: unit e frammentazione nel sistema delle garanzie,
[in:] F. Addis, Aspetti della vendita dei beni di consumo-Atti del Dottorato in Diritto dei contrati ed economia di impresa,
Roma 2003, p. 1314.
4
Ibidem, p. 1415.
5
Ibidem, p. 15.
6
P. Vitucci, Parte generale e parte speciale nella disciplina dei contratti, Contr. Impr. 1988, p. 808; La civilistica
italiana dagli anni 50 ad oggi tra crisi dogmatica e riforme legislative, Congresso dei civilisti italiani (Venezia 23-26
giugno 1988), Padova 1991, p. 444.
1
2
87
di sostanza, quelle potenzialit applicative che la reclusione nel singolo tipo rischierebbe di
mortificare.
Tale spiegazione sembra qui inverarsi senza particolare difficolt: siamo cio di fronte,
a norme generali dotate, n pi n meno, di quel tanto di generalit che il legislatore ha
stabilito per esse7.
Lo strumento della conformit dei beni di consumo al contratto
La dottrina osserva la portata rivoluzionaria della disposizione in commento, la quale

sembra aver configurato, per la prima volta, la conformit al bene venduto come obbligazione primaria del venditore. Il problema dommatico rilevante. Per effetto del principio traslativo, accolto dal nostro ordinamento, il consenso legittimamente manifestato
determina il trasferimento del diritto dal venditore al compratore. Questultimo, quindi,
acquista la propriet del bene in quel momento; nessuna obbligazione primaria ulteriore
sussiste in capo ad esso. E, difatti, storicamente, la garanzia per vizi e quella per evizione
constituiscono obligazioni accessorie e secondarie. Viceversa, secondo la nuova disciplina
la conformit sembrerebbe assurgere aruolo di obbligazione primaria. Per potere svolgere
questa affermazione sarebbe, per, necessario e questo non il luogo coordinare tale
disciplina con le categorie dommatiche di cui la nostra dottrina si servita e, in particolare,
la disciplina dellinadempimento. Sulla questione si rinvia ai contributi che al tema hanno
dedicato attenzione: A. Luminoso, G. Amadio, R. De Matteis, pur con tutte le riserve che
lA. Luminoso collega auna prima riflessione, incline aconsiderare acquisita al sistema,
anche alla luce di valutazioni comparistiche e di una non recente giurisprudenza italiana, la
configurabilit di unobbligazione di consegnare cose conformi al contratto, come obbligazione inclusa in quella di consegna in senso proprio. Tale idea consentirebbe di superare
idubb posti dalla configurabilit di una obbligazione del venditore volta ad assicurare la
conformit che, in quanto tale, sembrerebbe priva di una prestazione in senso tecnicogiuridico. Lidea dell A. Luminoso, quindi, nel senso di configurare il difetto di conformit, non gi nellorbita dellinesatta attuazione dellattribuzione traslativa, ma nellorbita
dellinesatta esecuzione dello scambio contrattuale. Secondo questa impostazione il difetto
di conformit verrebbe riguardato come momento di emersione di una divaricazione tra il
momento programmatico e quello esecutivo dello scambio, il quale deve essere accertato,
indipendentemente dalla sua preesistenza al momento della conclusione del contratto odel
suo successivo manifestarsi al momento attuativo dellobbligo di consegna8.
Seguendo questinterpretazione, si pu affermare che il legislatore italiano si lascia
ricondurre che se il venditore consegna al compratore un bene non conforme, allora questi
ha diritto alla riparazione osostituzione oriduzione del prezzo orisoluzione del contratto9.
7
F. Addis, Tradizione e innovazione della vendita di beni di consumo: unit e frammentazione nel sistema delle garanzie,
[in:] F. Addis, Aspetti della, p. 2021.
8
A. Luminoso, Riparazione osostituzione della cosa e garanzia per visi nella vendita, [in:] Vincenzo Cuffaro, Codice
del Consumo e norme collegate, Roma 2008, p. 837.
9
V. Barba, Lobbligo di consegnare beni conformi al contratto, [in:] F. Addis, Aspetti della, p. 3435.
88
Przegld Prawniczy
Se questa , dunque, la regola che il legislatore brusselese ha voluto per la tutela del
consumatore europeo, il quale acquisti beni di consumo, la indagine, la quale intende porre
attenzione alla nozione di conformit, si svolge non gi verso una norma, bens al suo
interno e, pi precisamente, nella porzione di essa che ne costituisce la protasi, ossia la
fattispecie, e cio quel se il venditore consegna al compratore un bene non conforme10.
Questa considerazione preliminare consente di avvertire dellorizzonte attraverso il
quale lindagine verr condotta. Ci preoccupiamo di intendere che cosa per il legislatore
significhi che il venditore deve consegnare al compratore un bene conforme al contratto.
In altri termini si tenter di spiegare quando sorgono idiritti del consumatore acquirente e secondo quali meccanismi ci possa avvenire11.
In questa analisi, in via preliminare, occorre precisare il carattere speciale di questa
disposizione. Il quale deriva non soltanto da ragioni di carattere oggettivo e soggettivo, ma
soprattutto dalla comparazione di questa disposizione con quelle contenute negli artt. 1476
e 1477 del Codice Civile (poi come: c.c.)12, le quali consentono di ricavare un modello di
effetto generale, cio lobbligo di consegna13.
Secondo il diritto civile del 1942, lobbligo posto del legislatore quello generico
di consegna, nel 2002, il legislatore ha deciso di postare lobbligo di consegnare un bene
conforme al contratto14.
Sicch sorge spontaneo domandarsi quale rapporto corra tra questi due obblighi e
viene da chiedersi se il venditore, possa consegnare allacquirente un bene non conforme
e ciononostante essere adempiente allobbligo nascente dal contratto di compravendita15.
La garanzia legale e tutela del compratore
In diritto privato, il termine garanzia pare sostanzialmente riconducibile ad un rischio

che un soggetto corre al fine di assicurare ladempimento di una determinata prestazione16.
La predetta definizione, intende per garanzia ogni mezzo destinato arendere pi sicuro
il godimento di un diritto oladempimento di un obbligo, presenta dal resto il duplice pregio di mantenere sotteso il filo con la tradizione e, nel contempo, di ricomprendere le c.d.
garanzie legali previste dalla legge.
In proposito, il termine garanzia adoperato nel c.c. per quanto riguarda la vendita
e ci costituisce una ragione sufficiente per non congedarsi da esso, consapevoli tuttavia
dellimpropriet che assume, nel linguaggio tecnico-giuridico, luso di siffatta terminologia,
in referimento alle garanzie stabilite dalla legge17.
Ibidem, p. 36.
E. Betti, Teoria dellobbligazione in generale, II, Struttura dei raporti di obbligazione, Milano 1953, p. 13.
12
Codice Civile (Regio Decreto 16 marzo 1942, n. 262).
13
14
G. De Cristofaro, Difetto di comformit al contratto e diritti del consumatore. Lordinamento italiano e la direttiva
99/44/CE sulla vendita e le garanzie dei beni di consumo, Padova 2000, p. 53.
15
16
L. Follieri, Contratti di vendita e garanzia legale, [in:] F. Addis, Aspetti della, p. 157158.
17
Ibidem, p. 159160.
10
11
89
Sotto la spinta della normativa comunitaria in materia del diritto di consumo e di pari
passo con il diffondersi adismisura di dichiarazioni pubblicitarie di ogni genere, si poi fatta
largo la categoria delle c.d. garanzie commerciali.
La stessa definizione che la direttiva d di garanzia si riferisce alle garanzie commerciali oanche dette convenzionali, perch riguardanti la prassi per cui il venditore e/oproduttore offrono garanzie supplementari, talvolta estese anche ivizi non coperti dalle disposizioni di legge18.
Va in ogni caso messo in luce come la c.d. garanzia commerciale non ha una funzione sostitutiva di quella legale, ma semmai rafforzativa ed integrativa, non potendone
risultare pregiudicati idiritti che rappresentano la protezione inderogabilmente assicurata
al consumatore.
Due brevi corollari possono trarsi da quanto si andato dicendo sulle garanzie: le
garanzie legali, anche se non sembrano rientrare in un concetto tecnico di garanzia, vanno
comunque annoverate sotto tale indice concettuale, se non altro per mantener fede alla
dizione codicistica in tema di vendita e di appalto; le disposizioni di cui agli artt. 1519-bis ss.
c.c., recanti la disciplina circa le garanzie nella vendita dei beni di consumo, pur riferendosi
nei preamboli definitori alla garanzia c.d. commerciale, pertengono in larghissima parte
aquelle che sono da identificare come le garanzie legali della direttiva19.
Alla labilit di confini tra le diverse figure di anomalie materiali del bene, fa da contraltare una certa reticenza del legislatore con riguardo al trattamento giuridico connesso
aciascuna forma di vizio20.
Se le c.d. azioni edilizie rappresentano irimedi esperibili in presenza dei vizi redibitori, una prima problematica risiede nellazionabilit, sia nel caso di garanzie per vizi che di
mancanza di qualit, dei medissimi rimedi.
La questione si pone poich il codice nulla dice circa leventualit di poter richiedere,
anche nel caso di difetti di qualit, la riduzione del prezzo (art. 1497 c.c.).
Del resto, una risposta di tenore positivo a; predetto interrogativo reca con s un corollario di non poco momento: la distinzione tra vizi e mancanza di qualit perderebbe di
rilevanza, medesima risultando la disciplina applicabile21.
Potrebbe tuttavia obiettarsi che non c ragione per la quale il legislatore avrebbe
dovuto espressamente menzionare, in mancanza di una qualit promessa od essenziale della
cosa, il rimedio della riduzione del prezzo, risultando insita, nello stesso difetto di qualit,
linidoneit del contratto asoddisfare linteresse del compratore e, quindi, di questultimo
amantenere in vita il vincolo contrattuale22.
Da ci deriva che non avrebbe avuto senso, anche in ipotesi di difetto di qualit, prevedere lazione di riduzione del prezzo.
Ibidem, p. 160.
Ibidem, p. 161162.
20
Ibidem, p. 169.
21
A. Zaccaria, Riflessioni circa lattuazione della direttiva n. 1999/44/CE Su taluni aspetti della vendita e delle
garanzie dei beni di consumo, [in:] Studium iuris 2000, p. 263.
22
18
19
90
Przegld Prawniczy
In proposito, va per altro evidenziato che, pur prevalendo voci favorevoli alla irrilevanza della distinzione tra vizi e mancanza di qualit, non si mancato di sostenere che,
anche se solo in linea teoretica, la mancanza di qualit differisce sensibilmente dai vizi
occulti e che se la diversit di disciplina positiva fra vizi e differenze di qualit si trovi
ormai notevolmente ridotta ... sembra eccessivo ritenerla del tutto scomparsa23.
Prima di accennare ad un ulteriore profilo di dubbio, sussumibile nellinterrogativo
circa la facolt per il compratore di richiedere, oltre alla redibitoria oalla quanti minoris, anche
lesatto adempimento, non bisogna per tralasciare di sottolineare come per la prestazione
di aliud pro alio si riscontri un trattamento giuridico nuovamente differente, risultando quale
unico rimedio esperibile ... quello della risoluzione del contratto24.
In riferimento allazione di esatto adempimento25 ovvero alla possibilit di ottenere una
regolarizzazione della prestazione, il primo ostacolo per lacquirente sarebbe rappresentato
dalla circostanza per cui la pretesa di adempimento non rientri nella garanzia ex art. 1492
c.c., prescindendosi dalla colpa, elemento richiesto, invece, per gli articoli 1453 ss. c.c.: vi
tuttavia autorevole dottrina che afferma lirrilevanza della colpa del venditore, ai fini dellazione di esatto adempimento in caso di consegna di cose viziate26.
Nellipotesi in cui, diversamente, vi sia colpa del venditore, achi ritiene debba riconoscersi il diritto del compratore di preferire lazione di adempimento si obietta generalmente, che la regolarizzazione della prestazione costituisce unattivit ulteriore ... e dunque
estranea al contenuto proprio della garanzia per vizi e mancanza di qualit27.
Lazione di esatto adempimento potrebbe concretizzarsi, qualora risulti impossibile la
riparazione, nella sostituzione della cosa viziata, anche se, tra le stesse opinioni favorevoli
ad una tale modalit di adempimento, va operata una bipartizione: afronte di chi ammette
la pretesa di sostituzione limitatamente alla prestazione di cose generiche, c chi, ritenendo
pacifica lammissibilit dellazione di esatto adempimento, non particolarmente restio ad
ammetterla anche per quanto concerne la vendita che abbia ad oggetto la cosa individuata28.
Wybrane aspekty prawa konsumenckiego we Woszech

Streszczenie
Woskie prawo konsumenckie zdecydowanie odrnia si od prawa konsumenckiego
wPolsce. Polski ustawodawca przy regulacji konsumenckiej uwzgldnia wiele aktw prawnych, natomiast woski ustawodawca uzna za suszn drog konsolidacj prawa konsumenckiego. Prawna dyscyplina instytucji sprzeday konsumenckiej bya zawarta wKodeksie
Ibidem, p. 170171.
A. Zaccaria, Riflessioni, p. 263.
25
A. Plaia, Sullammissibilit dellazione di esatto adempimento in presenza di vizi del bene venduto opromesso in vendita,
[in:] Contr. Impr. 1998, p. 123.
26
M. Giorgianni, Linadempimento, Milano 1959, p. 53.
27
28
Ibidem, p. 173174.
23
24
91
cywilnym (Codice Civile) do momentu wydania rozporzdzenia wdniu 6 wrzenia 2005roku,

tzw. Kodeks konsumencki (we woskim, Codice del Consumo). Autor niniejszego artykuu
opisuje ewolucj woskiego prawa konsumenckiego, majc na uwadze instytucj zgodnoci
towaru konsumpcyjnego zumow wpolskim prawie konsumenckim, analogicznie przedstawia zagadnienie ifunkcjonowanie tej samej instytucji we Woszech oraz wyjania pojcie
gwarancji komercyjnej w tym pastwie. Niniejsze opracowanie adresowane jest przede
wszystkim do studentw iabsolwentw wydziaw prawa imoe suy do przygotowania nie tylko prawnoporwnawczych prac magisterskich, ale rwnie bardzo ciekawych prac
doktorskich.
Monika Tomaszewska*
Suplement diety alek
1. Wprowadzenie
Suplementacja w ostatnich latach staa si rozwijajcym si zjawiskiem spoecznym.

Wmediach coraz czciej emitowane s reklamy rnorodnych suplementw diety wspomagajcych funkcjonowanie ludzkiego organizmu. Zaywanie suplementw staje si trendem, ktry nabiera coraz wikszego znaczenia wramach zdrowszego trybu ycia, ktry
ma doprowadzi do lepszej kondycji organizmu. Usprawiedliwienia takiego zachowania
mona doszukiwa si wludzkiej wiadomoci niskiej jakoci produktw ywnociowych,
jakie s dostpne do nabycia.
Suplementy diety bardzo czsto zawieraj skadniki podobne do tych, ktre znajduj
si wlekach, znanych ludzkoci od wielu stuleci. Std te cz spoeczestwa sceptycznie
odnosi si do tego typu produktw, uznajc je za lekopodobne substancje wprowadzane
przez producentw na rynek wcelach komercyjnych.
Faktem jest due podobiestwo waciwoci suplementw iproduktw leczniczych,
zktrym wcelu zapewnienia waciwego obrotu zobowizany jest zmierzy si prawodawca,
odpowiedzialny za procedur wprowadzania na rynek bezpiecznych produktw umoliwiajcych jednoczenie swobod przepywu towarw oraz rozwj moliwoci gospodarczych.
Wystpowanie na rynku substancji wpywajcych na zdrowie i ycie czowieka wymaga
szczeglnych rozwaa nad tworzeniem odpowiednich regulacji prawnych, bdcych podstaw funkcjonowania znacznej czci przemysu.
Przeprowadzenie analizy dotyczcej wtpliwoci, czy dany produkt jest suplementem
diety, wymaga odwoania si do regulacji warunkujcych ich wystpowanie na rynku ze
szczeglnym uwzgldnieniem prawnego oddzielenia ich od lekw. Dokona mona tego
za pomoc porwnania charakterystycznych cech obu rodzajw produktw oraz wykluczenia pewnych cech poprzez wskazanie tego, czym jest produkt leczniczy, a czym nie
jest suplement diety. Umoliwi to zarysowanie pewnej granicy, ktrej kreowanie umoliwia dorobek orzecznictwa wyznaczajcy kierunki stosowania iinterpretacji przepisw
wtym obszarze.
2. Suplement diety wustawodawstwie polskim iunijnym
Pojcie suplementu diety zostao zdefiniowane przez ustawodawc w art. 3 ust. 3

pkt39 ustawy zdnia 25 sierpnia 2006r. obezpieczestwie ywnoci iywienia1. Przepis
ten stanowi, i suplementem diety jest rodek spoywczy, ktrego celem jest uzupenienie
* Autorka jest studentk III roku prawa na Wydziale Prawa iAdministracji wBiaymstoku, realizujc program studiw na Wydziale Prawa iAdministracji Uniwersytetu Warszawskiego wramach Programu Mobilnoci Studentw MOST, czonkiem Europejskiego Stowarzyszenia Studentw Prawa ELSA Biaystok.
1
Tekst jednolity: Dz.U. z2010r., Nr136, poz.914.
93
normalnej diety, bdcy skoncentrowanym rdem witamin lub skadnikw mineralnych,

lub innych substancji wykazujcych efekt odywczy lub inny fizjologiczny, pojedynczych
lubzoonych, wprowadzany do obrotu wformie umoliwiajcej dawkowanie, wpostaci:
kapsuek, tabletek, draetek iwinnych podobnych postaciach, saszetek zproszkiem, ampuek zpynem, butelek zkroplomierzem iwinnych podobnych postaciach pynw iproszkw przeznaczonych do spoywania w maych, odmierzonych ilociach jednostkowych,
z wyczeniem produktw posiadajcych waciwoci produktu leczniczego w rozumieniu przepisw prawa farmaceutycznego. Definicja ta zostaa zaimplementowana z art. 2
pktadyrektywy 2002/46/WE Parlamentu Europejskiego iRady zdnia 10 czerwca 2002r.
wsprawie zblienia ustawodawstw pastw czonkowskich odnoszcych si do suplementw
ywnociowych2. Artyku 1 wyej wspomnianego aktu prawa unijnego wskazuje, i niniejsza dyrektywa dotyczy suplementw ywnociowych sprzedawanych jako rodki spoywcze
ijako takie oferowane. Sama za definicja brzmi:
a) suplementy ywnociowe oznaczaj rodki spoywcze, ktrych celem jest uzupenienie normalnej diety i ktre s skoncentrowanym rdem substancji odywczych
lub innych substancji wykazujcych efekt odywczy lub fizjologiczny, pojedynczych
lub zoonych, sprzedawanych w postaci dawek, a mianowicie w postaci kapsuek,
pastylek, tabletek, piguek iwinnych podobnych formach, jak rwnie wpostaci saszetek zproszkiem, ampuek zpynem, butelek zkroplomierzem itym podobnych postaciach pynw lub proszkw przeznaczonych do przyjmowania wniewielkich odmierzanych ilociach jednostkowych;
b) substancje odywcze oznaczaj nastpujce substancje:
i) witaminy,
ii) mineray.3
Wtreci wspomnianych wyej artykuw dyrektywy wystpuje sprzeczno. Polega ona
na zasadniczej rnicy midzy sformuowaniem, e jaki produkt jest sprzedawany iprezentowany jako ywno (co jest wskazane wprost wartykule 1) adefinicyjnym dookreleniem, e
jest to jaki specjalny rodzaj produktu (na co wskazuje zawarte wdefinicji okrelenie, e suplementy ywnociowe to rodki spoywcze, ktrych celem jest uzupenienie normalnej diety
iktre s skoncentrowanym rdem substancji odywczych lub innych substancji wykazujcych efekt odywczy lub fizjologiczny). Zpierwszego ztych sformuowa wynika, e suplementy ywnociowe s podporzdkowane prawu odnoszcemu si do ywnoci, ale nie s
ywnoci wcisym sowa tego znaczeniu, gdy s oferowane isprzedawane jako ywno.
Drugie sformuowanie nadaje im charakter uzupeniajcy wstosunku do normalnej diety
co oznacza, e s kwalifikowane jako ywno, ale ze wzgldu na swj cel iposta nie jest to
produkt ywnociowy powszechnie sucy do odywiania organizmu ludzkiego. Zatem jest
to produkt specyficzny, powodem czego rwnie jest przedmiotem szczeglnych przepisw4.
Dz.Urz. WE L 183 z12.7.2002 r., p.51.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego iRady zdnia 10 czerwca 2002r. wsprawie zblienia ustawodawstw pastw czonkowskich odnoszcych si do suplementw ywnociowych, 2002/46/WE, (Dz.Urz. WE
L 183 z12.7.2002r., p.51.
4
M. Korzycka-Iwanow, P. Wojciechowski, Prawo ywnociowe, [w:] P. Czechowski (red.), Prawo rolne, Warszawa 2013, s.437438.
2
3
94
Przegld Prawniczy
Definicja suplementu diety zawarta wpolskim ustawodawstwie jest pochodn zawartej wdyrektywie unijnej iwsamej treci nie wykazuje istotniejszych rnic wporwnaniu
zpierwowzorem. Zwyjtkiem odniesienia, znajdujcego si wustawie obezpieczestwie
ywnoci iywienia, do produktw wykazujcych cechy produktu leczniczego wrozumieniu ustawy zdnia 6 wrzenia 2001r. prawo farmaceutyczne5. To wyczenie miao na celu
zrnicowanie suplementu oraz produktu, speniajcego kryteria zarwno suplementu, jak
i produktu leczniczego, do ktrego stosuje si przepisy prawa farmaceutycznego. Mimo
tego wyodrbnienia oraz wskazania, wustawie prawo farmaceutyczne, zastosowania przepisw odnoszcych si do produktw leczniczych, w przypadku gdy produkt przejawia
cechy produktu leczniczego oraz innego produktu, wci kopotliwe jest zakwalifikowanie
poszczeglnych produktw jako leki bd suplementy diety6. Odmienna jest rwnie terminologia zastosowana wobu aktach. Polska regulacja posuguje si terminem suplement
diety, natomiast unijna suplement ywnoci.
Pojcie suplement diety wydaje si by swoist odpowiedzi prawodawcy na wymagania stawiane przez rynek oraz trendy XXI w. Problematycznym nie jest stwierdzenie, czym
jest produkt leczniczy, gdy od zarania dziejw powszechnie wiadomo, i suy on utrzymaniu bd przywracaniu zdrowia wwypadku jego pogorszenia. Suplement diety natomiast
zaywany jest wcelu zapobieenia jakiemukolwiek osabieniu organizmu. Zatem produkt
leczniczy jest stosowany interwencyjnie wwypadku braku zdrowia wcelu jego odzyskania,
suplement diety natomiast prewencyjnie wsytuacji obecnoci zdrowia dla zapobieenia jego
utracie7.
Koniecznym do ustalenia ram powyszej definicji suplementu jest okrelenie waciwoci produktu leczniczego oraz wskazanie rnic midzy suplementem aproduktem leczniczym. Zprawnego punktu widzenia suplement ilek s odmiennymi kategoriami, na co
te wskazuje uregulowanie obu przedmiotw wodmiennych aktach normatywnych. Dalsz
konsekwencj tego zrnicowania jest odmienno procedury wprowadzania produktu do
obrotu, atake jego funkcjonowanie wobrocie wfazie po wprowadzeniu.
3. Produkt leczniczy wustawodawstwie polskim iunijnym
Wedug ustawy zdnia 6 wrzenia 2001r. Prawo farmaceutyczne8 produktem leczniczym jest substancja lub mieszanina substancji, przedstawiana jako posiadajca waciwoci
zapobiegania lub leczenia chorb wystpujcych uludzi lub zwierzt, lub podawana wcelu
postawienia diagnozy, lub wcelu przywrcenia, poprawienia, lub modyfikacji fizjologicznych
funkcji organizmu poprzez dziaanie farmakologiczne, immunologiczne lub metaboliczne.
Definicja produktu leczniczego w prawie unijnym zawarta zostaa w dyrektywie
2001/83/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 listopada 2001 r. w sprawie
P. Wojciechowski, Introduction of afood supplement into the Polsih market, [w:] Rivisita di diritto alimentare,
numer 1, styczemarzec 2010.
7
M. Og, System handlu produktem leczniczym iproduktami pokrewnymi. Problematyka prawna, Warszawa
2010, s.74.
8
5
6
95
wsplnotowego kodeksu odnoszcego si do produktw leczniczych stosowanych uludzi9.

Zgodnie zni produkt leczniczy to:
a) jakakolwiek substancja lub poczenie substancji prezentowana jako posiadajca waciwoci lecznicze lub zapobiegajce chorobom uludzi; lub
b) jakakolwiek substancja lub poczenie substancji, ktre mog by stosowane lub podawane ludziom wcelu odzyskania, poprawy lub zmiany funkcji fizjologicznych poprzez
powodowanie dziaania farmakologicznego, immunologicznego lub metabolicznego
albo wcelu stawiania diagnozy leczniczej.
Zatem dyrektywa ta podaje dwie definicje produktu leczniczego: definicj wedle sposobu prezentacji idefinicj wedle funkcji. Produkt stanowi produkt leczniczy, jeeli
mieci si wjednej ztych dwch definicji10. Wobec tego do kwalifikacji produktu jako leczniczego wystarczy spenienie przesanek tylko jednej zdwch definicji okrelajcych produkt leczniczy.
3.1. Kategorie porednie
Rnica midzy produktami leczniczymi a suplementami diety nie ma charakteru

zasadniczego. Najwiksze znaczenie wydaje si mie stopie wpywu, jaki produkty przynalece do kadej ztych kategorii wywieraj na organizm czowieka oraz rnica spoecznej
doniosoci tego wpywu wiksza wprzypadku produktw leczniczych, mniejsza wprzypadku suplementw diety11.
W przypadku zaistnienia sytuacji niepozwalajcej na jednoznaczne rozstrzygnicie,
czy dany produkt przynaley do kategorii produktw leczniczych, czy innych produktw,
tj. suplementw diety, kosmetykw (borderline products) ze wzgldu na cechy klasyfikowane
jako charakterystyczne dla danej grupy, rozwizanie niesie art. 3a ustawy z dnia 6 wrzenia 2001r. Prawo farmaceutyczne12, ktry stwierdza, e we wszystkich przypadkach, gdy
produkt spenia kryteria produktu leczniczego iinnego rodzaju produktu, naley stosowa
przepisy dotyczce produktw leczniczych. Regulacja taka odpowiada linii orzekania przyjtej przez Trybuna Sprawiedliwoci Unii Europejskiej. Produkt speniajcy warunki kwalifikacji jako rodek spoywczy, wrozumieniu rozporzdzenia (WE) Nr178/2002 Parlamentu
Europejskiego i Rady z 28 stycznia 2002 r. ustanawiajcego oglne zasady i wymagania
prawa ywnociowego, powoujcego Europejski Urzd ds. Bezpieczestwa oraz ustanawiajcego procedury w zakresie bezpieczestwa ywnoci13, jak i jako produkt leczniczy,
stosuje si wycznie przepisy prawa wsplnotowego dotyczce produktw leczniczych14.
Dz.Urz. UE L Nr311, p. 67.
Wyrok Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci zdnia 15 listopada 2007r. wsprawie Komisja Wsplnot Europejskich p. Republice Federalnej Niemiec, C-319, pkt41, Legalis.
11
2010, s.73.
12
13
Dz.Urz. We L Nr3, p.1.
14
M. Jagielska, Objanienia do art. 3a, [w:] L. Ogiego (red.), Prawo farmaceutyczne. Komentarz, Warszawa
2010, s. 51.
9
10
96
Przegld Prawniczy
Jednake to zrwnanie odnosi si wycznie do kwestii zrwnania produktw zpogranicza zproduktami leczniczymi wzakresie wymogu uzyskania pozwolenia na wprowadzenie
do obrotu. Nie dotyczy to klasyfikacji danych produktw, ktra powinna by dokonywana
ad casum wstosunku do kadego produktu. Zatem wprowadzony przepis nie stwarza adnego domniemania wystpowania leku, lecz nakazuje stosowanie przepisw prawa farmaceutycznego do produktw, ktre speniaj ustawowe kryteria lekw. Przepis ten nie usuwa
zatem wtpliwoci dotyczcych spenienia przez okrelony produkt takich kryteriw, areguluje jedynie nastpstwa wrazie ustalenia ich spenienia15.
4. Kwalifikacja produktw zpogranicza acquis communautaire
Zakwalifikowanie produktu do konkretnej kategorii powinno by dokonane zgodnie

z prawem wsplnotowym i z uwzgldnieniem orzecznictwa Trybunau Sprawiedliwoci
Unii Europejskiej. W celu stwierdzenia, czy produkt naley zakwalifikowa jako produkt
leczniczy wedle jego funkcji, czy jako rodek spoywczy w rozumieniu prawa unijnego,
waciwy organ krajowy powinien rozstrzyga indywidualnie wzalenoci od przypadku case
by case, majc na uwadze og cech charakterystycznych produktu, awszczeglnoci jego
skad, jego waciwoci farmakologiczne, jakie mona ustali na podstawieaktualnego stanu
wiedzy naukowej, jego sposobu uycia, zasigu jego dystrybucji, wiedzya jego temat wrd
konsumentw oraz ryzyka zwizanego zjego zastosowaniem16. Oznacza to zakaz praktyki
systematycznego, bez dogbnego badania kadego produktu, stosowania jednego nadrzdnego wyznacznika dla caej kategorii produktw. Uyte okrelenie wszczeglnoci
wskazuje na otwarty katalog kryteriw, awymienione aspekty musz by brane pod uwag
za kadym razem podczas badania produktu17.
Rozstrzyganie kwestii przynalenoci do kategorii produktw leczniczych czy suplementw diety zdaniem Wojewdzkiego Sdu Administracyjnego wKrakowie nie powinno
polega tylko i wycznie na wskazaniu powszechnego zastosowania danego surowca
wproduktach leczniczych oraz zalecania go wcelach leczniczych. Skad orzekajcy wskaza
rwnie na fakt, e samo stwierdzenie przez Urzd Rejestracji Produktw Leczniczych,
Wyrobw Medycznych iProduktw Biobjczych nieznajomoci waciwoci odywczych
lub innych fizjologicznych surowca, jakie umoliwiayby stosowanie w celu uzupenienia
normalnej diety, opisuje dziaanie ekstraktu danego surowca, anie ustala, czy produkt zawierajcy niewielk cz danego surowca wpoczeniu zinnymi substancjami jest suplementem diety czy produktem leczniczym. Sd uzna, ze decyzja nakazujca wycofanie zobrotu
produktu wymaga ustalenia, czy dany produkt jest produktem leczniczym, czy suplementem
diety oraz jest oceniana wedug kryteriw okrelonych nie tylko przez wiedz medyczn,
farmakologiczn itp., lecz rwnie wedug kryteriw zdefiniowanych w prawie. Zatem
M. Podle, Konsumencka sprzeda lekw waptekach internetowych, Wrocaw 2011, s. 79.
Wyrok Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci zdnia 15 listopada 2007r. wsprawie Komisja Wsplnot Europejskich p. Republice Federalnej Niemiec, C-319, pkt55, Legalis.
17
M. Zboralska, Swobodny przepyw ywnoci wpostaci suplementw diety wwietle orzecznictwa Trybunau Sprawiedliwoci Unii Europejskiej, PPR 2011, nr2.
15
16
97
rozstrzygajce znaczenie ma wypowied wdecyzjach administracyjnych na temat waciwoci produktu, bdcego przedmiotem sprawy administracyjnej18.
5. Kryteria kwalifikacji
5.1. Skad
Ustawa zdnia 25 sierpnia 2006r. obezpieczestwie ywnoci iywienia19 wart.27

ust.1 i2 stanowi oskadzie suplementw, wymaganym przez prawo. Zatem uszczegawia
pojcie wskazane wart.3 teje ustawy, powtarzajc pewne jego przesanki dotyczce zawierania witamin iskadnikw mineralnych oraz innych substancji wykazujcych efekt odywczy lub inny fizjologiczny. Przepis art.27 stanowi wust.1, i suplementy diety mog zawiera wswoim skadzie witaminy iskadniki mineralne, ktre wystpuj naturalnie wywnoci
i spoywane s jako jej cz, oraz inne substancje wykazujce efekt odywczy lub inny
efekt fizjologiczny; ust.2 okrelajc maksymalny dopuszczalny poziom zawartoci witamin
iskadnikw mineralnych oraz innych substancji, oktrych mowa wust.1, wsuplementach
diety zapewnia, e zwyke stosowanie suplementu diety zgodnie zinformacj zamieszczon
woznakowaniu bdzie bezpieczne dla zdrowia iycia czowieka.
Biorc pod uwag fakt, e wszystkie witaminy iskadniki mineralne wystpuj wywnoci i s spoywane jako jej cz, wymg ten nie powoduje ograniczenia zakresu stosowania witamin iskadnikw mineralnych jako skadnikw suplementw diety20. Wynika
ztego, e wsuplemencie diety ileku moe znajdowa si taka sama substancja, co utrudnia
kwalifikacj produktw na podstawie kryterium skadu.
W suplementach diety, co wynika rwnie z definicji tyche produktw, wystpuj
skadniki wywierajce efekt fizjologiczny na organizm ludzki. Efekt taki wywieraj skadniki
ywnoci ogem. Wobec tego niedopuszczalne jest automatyczne kwalifikowanie kadego
produktu zawierajcego substancj wywoujc efekt fizjologiczny jako produktu leczniczego. Przypisywane danym substancjom skutki s moliwe do osignicia tylko wwyniku
dostarczania ich do organizmu wodpowiedniej iloci. Potrzeba dawkowania danego produktu jest cech charakterystyczn. Zatem wzalenoci od zaleconego dawkowania produkt moe by suplementem diety lub produktem leczniczym21.
Jednake nie ma ustalonej dawki granicznej, decydujcej odziaaniu prozdrowotnym
lub leczniczym. Kwalifikowanie produktu jedynie na podstawie rekomendowanej dawki
dziennej nie wyczerpuje obowizku kwalifikacji na podstawie waciwoci farmakologicznych produktu. Wzwizku ztym nie mona automatycznie stwierdza, e trzykrotna
18
Wyrok Wojewdzkiego Sdu Administracyjnego w Krakowie z dnia 19 listopada 2007 r., III SA/
Kr820/07, Legalis.
19
20
A. Balicki, Komentarz do art.27 ustawy obezpieczestwie ywnoci iywienia, [w:] A. Szymecka-Wesoowska
(red.), Bezpieczestwo ywnoci iywienia. Komentarz, LEX 2013.
21
Wyrok Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci z30 kwietnia 2009r. wsprawie BIOS Naturprodukte
GmbH, C-27/08, Legalis.
98
Przegld Prawniczy
zawarto rekomendowanej dawki dziennej witamin powoduje kwalifikacj produktu jako

leku ze wzgldu na swoj funkcj22. Ponadto Trybuna Sprawiedliwoci UE wskaza, e
poszczeglne substancje maj rny stopie potencjalnej szkodliwoci a kady produkt
powinien by badany indywidualnie, zgodnie zzasad case by case23.
5.2. Waciwoci farmakologiczne
Waciwoci farmakologiczne produktu s zasadniczym czynnikiem, na podstawie ktrego organy pastwa czonkowskiego klasyfikuj dany produkt do odpowiedniej kategorii,
czynic to poprzez wskazanie funkcji, jakie produkt leczniczy ma realizowa. Zatem opiera
si to na badaniu, czy dany produkt moe by podany ludziom wcelu stawiania diagnozy
leczniczej lub przywracania, korygowania lub modyfikacji funkcji fizjologicznych uludzi24.
Zgodnie ze zdaniem przedstawionym przez Trybuna Sprawiedliwoci UE organy krajowe
zajmujce si kwalifikacj produktu jako produktu leczniczego powinny bra pod uwag
ryzyko, jakie moe wywoa dla zdrowia stosowanie produktu25.
Nie jest wystarczajce, aby produkt mia oglne waciwoci zdrowotne, lecz powinien on wrzeczywistoci posiada funkcj zapobiegania chorobom lub ich leczenia. Stwierdzenie to ma szczeglne znaczenie wprzypadku produktw, ktre poza tym, e stanowi
rodki spoywcze, uznane s rwnie za charakteryzujce si waciwociami zdrowotnymi.
Istnieje wiele produktw oglnie uznanych za rodki spoywcze, ktre obiektywnie mog
zosta uyte do celw terapeutycznych. Okoliczno ta nie moe by jednake wystarczajca dla uznania ich za produkty lecznicze wrozumieniu dyrektywy 2001/8326. Aby produkt
zakwalifikowa jako lek, jego wpyw na funkcje fizjologiczne powinien by znaczcy. Fakt,
i spoycie danego produktu zagraa zdrowiu, nie jest okolicznoci, ktra mogaby wskazywa, e produkt ten posiada dziaanie farmakologiczne27.
5.3. Sposb uycia
Nie jest to kryterium, ktremu powicono zbyt wiele uwagi worzecznictwie Trybunau
Sprawiedliwoci Unii Europejskiej. Trybuna nie odnis si bezporednio do samego sposobu przyjmowania produktu przez konsumenta. Wprzypadku obu kategorii suplementy
oraz produkty lecznicze przenikaj do organizmu drog doustn. Poprzez spoywanie
22
23
Wyrok Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci zdnia 15 listopada 2007r. wsprawie Komisja Wsplnot Europejskich p. Republice Federalnej Niemiec, C 319, Legalis.
24
M. Jagielska, Objanienia do art. 3a, [w:] L. Ogiego (red.), Prawo farmaceutyczne. Komentarz, Warszawa
2010, s. 49.
25
Wyrok Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci zdnia 5 marca 2009r. wsprawie Komisja Wsplnot
Europejskich p. Krlestwu Hiszpanii, C-88/07, Legalis.
26
Wyrok Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci zdnia 15 listopada 2007r. wsprawie C 319 Komisja
Wsplnot Europejskich p. Republice Federalnej Niemiec, pkt6465.
27
99
naley rozumie czynno polegajc na codziennym, rutynowym zaspokajaniu zapotrzebowania organizmu na substancje odywcze, natomiast przyjmowanie, zaywanie czy
si z korzystaniem okazjonalnym, wymuszonym okazjonalnie, niecodziennym28. Zatem
produkt leczniczy nie moe by spoywany ze wzgldu na penion przez niego funkcj,
bowiem suy on do przywracania utraconego zdrowia, asuplement diety zaywany jest
w celu uzupeniania skadnikw codziennej diety. Ta semantyczna rnica w jzyku nie
stanowi jednak wystarczajcej podstawy do rozstrzygania oodmiennoci produktw leczniczych isuplementw diety zuwagi na rnice wsposobie korzystania zkadego znich29.
5.4. Ryzyko
Trybuna Sprawiedliwoci Unii Europejskiej usankcjonowa prawo do odrbnej kwalifikacji produktu w poszczeglnych pastwach czonkowskich. Oznacza to, e produkt
wpastwie wywozu traktowany jako suplement diety moe by zakwalifikowany jak produkt leczniczy wpastwie wwozu. Wtaki sposb Trybuna Sprawiedliwoci UE sprosta
zadaniu znalezienia rwnowagi midzy stosowaniem regu wynikajcych zzasady swobodnego przepywu towarw ainterpretacj wzakresie nadrzdnej wartoci, jak jest ochrona
ycia izdrowia30.
Przy kwalifikacji produktu jako leku, mimo i jest on traktowany jako suplement diety
w innym pastwie, pastwa czonkowskie powouj si na zagroenie dla zdrowia, jakie
moe wywoa powszechne stosowanie owej substancji wobrocie. Istotnie, zagroenie
dla zdrowia stanowi czynnik autonomiczny, ktry powinien by rwnie brany pod uwag
przez waciwe organy krajowe wramach kwalifikacji danego produktu31. Jednak nie moe
to doprowadza do nadmiernego iniepotrzebnego poszerzania kategorii produktw leczniczych, atake utraty odpowiedniej rwnowagi midzy ochron konsumenta aswobodnym
przepywem towarw.
Samodzielna kompetencja pastw czonkowskich do okrelania poziomu ochrony
zdrowia swoich obywateli umoliwia znaczne ograniczenie swobodnego przepywu suplementw diety. Takie ograniczenia nie mog mie charakteru dowolnego, przede wszystkim
musz by proporcjonalne do zagroenia. Onus probandi wykazania, e produkt jest niebezpieczny iwjakim stopniu potencjalnie zagraa zdrowiu publicznemu spoczywa na pastwie
czonkowskim. Samo powoanie si na zagroenie zdrowia nie jest wystarczajce. Musi by
ono poparte faktycznymi potrzebami iproporcjonalnie do podjtych dziaa32.
Badanie zapotrzebowania jest jednym z elementw branych pod uwag podczas
oceny ryzyka, ale samo w sobie nie moe stanowi przesanki zakazu importu. Pastwo
czonkowskie jest zobowizane wsposb szczegowy uprawdopodobni zagroenie dla
2010, s.75.
29
Ibidem.
30
31
Wyrok z9 czerwca 2005r. wsprawach poczonych HLH Wrenvertrieb iOrthica, pkt54, Legalis.
32
Wyrok z14 lipca 1983r. wsprawie postpowanie karne przeciwko Sandoz BV, 174/82, Legalis.
28
100
Przegld Prawniczy
zdrowia, jakie stanowi konkretny produkt i nie mona wykluczy, e taki brak istnienia
zapotrzebowania moe wskazywa midzy innymi na istnienie niebezpieczestwa dla zdrowia ludzkiego33.
5.5. Zasig dystrybucji
Kontrowersje wok tego kryterium moe budzi fakt koniecznoci uprzedniego odpowiedniego zakwalifikowania danego produktu, wprowadzenia do obrotu zgodnie zwaciw
procedur, anastpnie rozprowadzanie go zgodnie zprawem. Kwalifikowanie na podstawie obszaru dystrybucji nie pozwala ostatecznie rozstrzygn, czy produkt jest lekiem,
czy suplementem. Ponadto, jeli uzna si produkt za obciony ryzykiem ze wzgldu na
zdrowie czowieka, powinno by zupenie bez znaczenia, ilu konsumentw moe do niego
dotrze; wszyscy powinni mie zagwarantowany ten sam zakres ochrony34.
5.6. Znajomo wrd konsumentw
Zgodnie zorzecznictwem Trybunau Sprawiedliwoci UE kryteria kwalifikacji wynikaj

zbadania produktw wedle ich funkcji. Jednake wydaje si by problematycznym badanie
znajomoci wrd konsumentw woderwaniu od prezentacji produktu. Ponownego podkrelenia wymaga fakt, e inne s kierunki badania produktu pod wzgldem funkcji, ainne
pod wzgldem prezentacji, na co wskazuje orzecznictwo Trybunau35. Wpierwszym przypadku definicja produktu leczniczego ewidentnie ulega zaweniu, gdy chodzi oto, aby jako
lecznicze traktowane byy jedynie te preparaty, ktre faktycznie charakteryzuj si waciwociami leczniczymi. Definicja produktu leczniczego wzgldem jego prezentacji powinna
by obejmowana szeroko. Obejmuje nie tylko produkty majce okrelone waciwoci, ale
rwnie specyfiki takich waciwoci nieposiadajce, cho jako takie prezentowane36.
Kryterium znajomoci produktw wrd konsumentw zostao szerzej omwione
wtzw. sprawie czosnku37. Trybuna Sprawiedliwoci UE podkreli, e samo podobiestwo
opakowania produktu do opakowania leku nie moe by czynnikiem decydujcym ojego
kwalifikacji. Przy ocenie, czy preparat czosnkowy wkapsukach kwalifikuje si jako produkt
leczniczy, wskaza rwnie konieczno wzbudzania szczeglnego zaufania, wynikajcego
z opakowania oraz formy produktu, jakie wzbudzaj produkty lecznicze ze wzgldu na
gwarancje zwizane zich wytwarzaniem isprzeda. Zdaniem Trybunau umieszczenie na
opakowaniu produktu fotografii roliny nie moe wystarczy dla wzbudzenia uprzecitnie
Wyrok z9 czerwca 2005r. wsprawach poczonych HLH Wrenvertrieb iOrthica, pkt72, Legalis.
35
Wyrok Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci zdnia 15 listopada 2007r. wsprawie Komisja Wsplnot Europejskich p. Republice Federalnej Niemiec, pkt55, C 319, Legalis.
36
37
Wyrok ETS zdnia 15 listopada 2007r. wsprawie Komisja Wsplnot Europejskich p. Republice Federalnej Niemiec, C 319, Legalis.
33
34
101
poinformowanego konsumenta zaufania tego rodzaju, ktre zwykle wzbudzaj produkty

lecznicze38.
Znajomo produktu wrd konsumentw jest powizana z prezentacj produktu.
Przy okrelaniu czy dany produkt ma by zakwalifikowany jako lek bd suplement na
gruncie definicji wedle sposobu prezentacji istotnym jest wraenie, jakie odnosi przecitnie poinformowany konsument odnonie waciwoci danego produktu. Mimo, i definicja
leku w aspekcie prezentacji podlega interpretacji rozszerzajcej nie oznacza to dowolnej,
nieograniczonej pojemnoci definicji. Produkt jest przedstawiony jako majcy waciwoci
leczenia lub zapobiegania chorobom uludzi wrozumieniu dyrektywy 2001/83, gdy jest
wten sposb wyranie okrelony lub zalecany, np. na etykiecie, ulotce lub ustnie39.
Naley jednak stwierdzi, e znajomo produktw wrd konsumentw nie odgrywa
duego znaczenia podczas ich kwalifikacji. Wprzypadku braku znajomoci produktu nie
bdzie miao to wikszego znaczenia ni waciwoci farmakologiczne. Z tego wzgldu
omawiane kryterium jest czynnikiem majcym jedynie pomocniczy charakter40.
6. Zakres harmonizacji
Wzakresie zawartoci witamin imineraw, atake form chemicznych, wjakich mog

one si pojawia w suplementach zostao w znaczny sposb zharmonizowane. Poprzez
wzgld na potrzeb zapewnienia bezpieczestwa ywnoci oraz jednolite wymagania wtym
zakresie obowizujce wUnii Europejskiej, mineray bd formy chemiczne, ktre nie s
zamieszczone wzacznikach do dyrektywy nr46/2002, wzasadzie nie mog znajdowa si
wsuplementach diety sprzedawanych na terenie Unii Europejskiej. Rozporzdzenie Ministra Zdrowia zdnia 9 padziernika 2007r. wsprawie skadu oraz oznakowania suplementu
diety41 okrela: wykaz witamin iskadnikw mineralnych oraz ich formy chemiczne, ktre
mog by stosowane wprodukcji suplementw diety, atake dodatkowe wymagania dotyczce zawartoci w suplementach diety witamin i skadnikw mineralnych, w tym kryteria czystoci oraz poziom witamin iskadnikw mineralnych wsuplemencie diety. Wykaz
witamin iskadnikw mineralnych zawarty wzaczniku 1 do rozporzdzenia oraz wykaz
ich form chemicznych zawarty w zaczniku 2 powinny by traktowane jako zamknite.
Potwierdzeniem tego jest art.4 ust.1dyrektywy 2002/46/WE, zgodnie zktrym, zzastrzeeniem okresu przejciowego obowizujcego do 31 grudnia 2009 r., tylko witaminy
imineray wymienione wzaczniku 1, wpostaci wymienionej wzaczniku 2, mog by
stosowane wprodukcji suplementw ywnociowych42.
38
Wyrok Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci zdnia 15 listopada 2007r. wsprawie Komisja Wsplnot Europejskich p. Republice Federalnej Niemiec, C 319, pkt4550, Legalis.
39
Wyrok ETS zdnia 15 listopada 2007r. wsprawie Komisja Wsplnot Europejskich p. Republice Federalnej Niemiec, C 319, pkt44, Legalis.
40
41
Dz.U. z2007r., Nr196, poz.1425.
42
A. Balicki, Komentarz do art.27 ustawy obezpieczestwie ywnoci iywienia, [w:] A. Szymecka-Wesoowska
(red.), Bezpieczestwo ywnoci iywienia. Komentarz, LEX 2013.
102
Przegld Prawniczy
Wci wystpuje szeroki niezharmonizowany obszar wzakresie suplementw diety. S to

suplementy zawierajce skadniki zioowe, atake skadniki inne ni witaminy imineray (np.
kwasy tuszczowe, aminokwasy, ekstrakty rolinne izioowe). Nie zostay zharmonizowane
maksymalne dawki witamin imineraw, co oznacza, e nie okrelono poziomu, od ktrego
produkt jest ju lekiem, anie suplementem43. Rnice wynikajce zkrajowych regulacji dotyczcych tych skadnikw suplementw, ktre nie s zharmonizowane, s znaczce do tego
stopnia, e mog powodowa rn klasyfikacj produktw w poszczeglnych pastwach.
Istnieje zatem wUnii Europejskiej wielo reimw prawnych wodniesieniu do suplementw
diety, co rodzi konieczno stosowania zasady swobodnego przepywu towarw44.
7. Wnioski
Zapewnienie bezpiecznego obrotu produktami majcymi wpyw na zdrowie i ycie

wymaga szczeglnych obwarowa prawnych. Wynika ztego zdecydowanie bardziej wymagajca procedura wprowadzania do obrotu produktw leczniczych i ich dalsze funkcjonowanie na rynku ni w przypadku suplementw diety. Zamierzeniem ustawodawstwa
wsplnotowego oraz krajowego byo wyodrbnienie poszczeglnych obu tych kategorii
ze wzgldu na swobodny przepyw towarw ijednoczesne zapewnienie zdrowia ibezpieczestwa publicznego. Podobiestwo owych produktw wynikajce z zawierania podobnych skadnikw nie potwierdza tezy, zgodnie zktr kategoria suplementw diety zostaa
stworzona celem ominicia przez producentw skomplikowanych procedur towarzyszcych
wprowadzaniu na rynek produktw leczniczych. Bowiem obie kategorie rni si funkcj,
oraz oddziaywaniem na organizm czowieka.
Klasyfikacji poszczeglnych produktw naley dokonywa zawsze wodniesieniu do
konkretnego przypadku45. Usankcjonowana przez Trybuna Sprawiedliwoci UE samodzielno dokonywania kwalifikacji, mimo zachowania wskazanych przez Trybuna kryteriw
doprowadza do rnych wnioskw. Moliwo dokonania odmiennej kwalifikacji wdwch
pastwach czonkowskich porednio podwaa suszno obu rozstrzygni.
Orzecznictwo Trybunau Sprawiedliwoci Unii Europejskiej odegrao ogromn rol
wzakresie klasyfikowania produktw do kategorii lekw czy suplementw diety. Wskazane
przez niego kryteria klasyfikacji niewtpliwie uatwiaj prac wadzom krajowym, jednake
brak ich definicji nie pozwala na precyzyjne okrelenie ich treci, co uniemoliwia jednakowe
kwalifikowanie przez pastwa czonkowskie leku isuplementu diety. Zatem ustalenie jednolitego wcaej Unii Europejskiej wykazu substancji oraz ich dawek dozwolonych wsuplementach diety pozytywnie wpynoby na swobodny przepyw owych towarw wUnii46.
43
44
M. Korzycka-Iwanow, P. Wojciechowski, Prawo ywnociowe, [w:] P. Czechowski (red.), Prawo rolne, Warszawa 2013, s.438.
45
Wyrok Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci zdnia 15 listopada 2007r. wsprawie Komisja Wsplnot Europejskich p. Republice Federalnej Niemiec, C 319, Legalis.
46
103
Dietary supplement or a medicine

Summary
The subject of these consideration concerned the issue of qualification of agiven product
as adietary supplement or amedicine. They based on polish statues and regulations of the European Union in view of judicial decisions of the European Union Court of Justice.
The solution stipulated in the Polish provisions and in regulations of the European Union
regarding pointing clear border between products mentioned above does not facilitate solving
problems at all. Product should be analyzed in accordance with the qualification criteria specified
by the Court and treated individually on the case-by-case basis.
The possibility to provide by each member state its own qualification of the same product,
based on adifferent risk analysis leads to discrepancy between classification achieved by each
state. Complete harmonization of regulation concerning dietary supplements would be appropriate solution.
Kamila Szczygie*
Funkcje gospodarcze dobrowolnego umorzenia akcji wybrane zagadnienia
Uwagi wprowadzajce
Umorzenie dobrowolne jest wykorzystywane do realizacji licznych celw gospodarczych. Obecnie zarwno polskie, jak izagraniczne opracowania prbuj wyjani fenomen
tej instytucji, poszukujc odpowiedzi na pytanie, dlaczego spki coraz czciej decyduj
si na wykupy akcji oraz czy faktycznie zakadane cele mona osign przy wykorzystaniu
tego instrumentu.
Umorzenie dobrowolne zostao uregulowane przede wszystkim wart. 359362 k.s.h.1.
Do dobrowolnego umorzenia akcji dochodzi za zgod akcjonariusza wdrodze nabycia akcji
wasnych przez spk. Jest to cecha odrniajc ten sposb umorzenia akcji od umorzenia przymusowego, do ktrego dochodzi w wyniku wystpienia okolicznoci wskazanych wstatucie. Umorzeniu akcji towarzyszy zawsze obnienie kapitau zakadowego, ktre
jest wymagane przez ustaw niezalenie od rda finansowania wynagrodzenia umorzeniowego. W przypadku, gdy wynagrodzenie za umarzane akcji wypacane jest wycznie
zkwoty, ktra zgodnie zart. 348 1k.s.h. moe by przeznaczona do podziau, lub gdy
akcje umarzane s nieodpatnie, spka nie musi przeprowadza postpowania konwokacyjnego (art. 360 2 pkt 2 k.s.h.).
Osigany za pomoc dobrowolnego umorzenia akcji rezultat wpostaci unicestwienia
czci akcji (aco za tym idzie zmniejszenia ich iloci wobrocie) oraz obnienia kapitau
zakadowego spki pozwala na realizacj wielu funkcji gospodarczych, co wpyno na
wzrost zainteresowania t instytucj wostatnich latach.
Popularno umorzenia dobrowolnego ma swoje pocztki wStanach Zjednoczonych,
wktrych nabycie akcji wasnych jest co do zasady dozwolone, aprawo przewiduje jedynie
wyjtki od tej zasady w postaci zakazw nabywania akcji2. Korzyci pynce z wykupw
zostay dostrzeone wlatach 80. iod tego czasu notowany by systematyczny wzrost znaczenia tego typu transakcji na rynku. W1998 roku, po raz pierwszy whistorii, amerykaskie spki przekazay swoim akcjonariuszom wicej zysku przy wykorzystaniu umorzenia
dobrowolnego, ni przez wypat dywidendy3. Tendencja ta utrzymaa si do 2000 roku,
* Kamila Szczygie, absolwentka WPIA UW.
1
Ustawa zdnia 15 wrzenia 2000 r. Kodeks spek handlowych (t.jedn. Dz.U. z2013r., poz. 1030, zwana
dalej: k.s.h.).
2
G. Grullon, D.L. Ikenberry, What do we Know about Stock Repurchases, Journal of Applied Corporate Finance,
t.13, 2001, nr 1, s.31, http://burridgecenter.colorado.edu/html/images/Guest_Speakers/jacfsurvey.pdf.
3
Ibidem.
105
wchwili obecnej proporcja zostaa wyrwnana izarwno dywidenda, jak iwykup akcji s
rwnie czsto wykorzystywane przez amerykaskie spki4.
W Polsce liczba przeprowadzanych wykupw akcji jest coraz wiksza, na co wskazuj sporzdzone statystyki5. Spki nie maj jednak obowizku informowa omotywach,
dla ktrych przeprowadzany jest wykup, iztego wzgldu niemoliwe jest sformuowanie
jednoznacznych wnioskw otym, ktre zcelw s najczciej realizowane przy wykorzystaniu tego instrumentu. Naley wskaza, e funkcje, ktre peni umorzenie dobrowolne
oraz nabycie akcji wasnych (ktre jest dopuszczalne rwnie winnym celu ni umorzenie,
oczym stanowi art. 362 k.s.h.) bd si krzyowa. Przede wszystkim nabycie akcji moe
suy tworzeniu akcjonariatu pracowniczego oraz realizacji programw motywacyjnych
dla menederw akcje nabywane przez spk s nastpnie zbywane na rzecz pracownikw lub czonkw zarzdu. Ponadto nabycie akcji wasnych jest czsto dokonywane przy
restrukturyzacjach grup kapitaowych6.
Umorzenie dobrowolne dziki temu, e prowadzi do unicestwienia czci akcji, atym
samym do zmniejszenia ich liczby w obrocie oraz obnienia kapitau zakadowego (por.
art. 360 k.s.h.), umoliwia dokonanie istotnych zmian w finansach spki, w tym przede
wszystkim zmian struktury kapitaowej, stabilizacj kursu akcji czy zwikszenie wartoci
spki dla akcjonariuszy. Wykup akcji moe take by form dystrybucji majtku spki do
akcjonariuszy oraz form ochrony przed wrogim przejciem.
Chocia popularno wykupu akcji nikogo ju nie dziwi, nadal prowadzone s intensywne badania nad funkcjami tej instytucji. Cele wyrnione wliteraturze nie maj charakteru wyczerpujcego, cigle odkrywane s nowe skutki umorzenia dobrowolnego, zdrugiej
strony podwaane s teorie przyjte wczeniej. Dziki bogatej praktyce specjalici zzakresu
finansw przedsibiorstwa mogli przeprowadzi szczegowe badania umoliwiajce
dogbn analiz tematu oraz obalenie niektrych teorii.
Ramy niniejszego opracowania nie pozwalaj na wyczerpujce przedstawienie tematu,
dlatego poniej zostan omwione funkcje umorzenia dobrowolnego najczciej dyskutowane przez doktryn. Naley jednak wskaza, e wliteraturze wyrnia si take inne cele
dobrowolnego umorzenia akcji, wtym m.in. popraw sytuacji bilansowej spki7, ochron
akcjonariuszy mniejszociowych czy zaspokojenie roszcze akcjonariusza wobec spki8.
Obrona przed wrogim przejciem
Dobrowolne umorzenie akcji moe suy ochronie przed wrogim przejciem. Termin
wrogie przejcie wyksztaci si wpraktyce rynkw kapitaowych dla okrelenia przejcia
E.M. Wroska, Information Content of Share Repurchase Programs, Czerwiec 2013, http://www.toknowpress.net/ISBN/978-961-6914-02-4/papers/ML13-250.pdf, s.214 in.
5
Por. Tabela zaprezentowana przez E.M. Wrosk, Information Content, http://www.toknowpress.net/
ISBN/978-961-6914-02-4/papers/ML13-250.pdf, s.218. Tabela zostaa oparta na informacjach publikowanych na stronie: www.gpwinfostrefa.pl.
6
Ibidem.
7
Por. T. Sjka, Umorzenie, s.69 in.
8
Por. D. Dbrowski, Nabycie, s.96.
4
106
Przegld Prawniczy
kontroli nad spk wbrew woli zarzdu9. Okolicznociami sprzyjajcymi wrogim przejciom s przede wszystkim rozproszenie akcjonariatu oraz niedoszacowanie akcji10. Wliteraturze wskazuje si, e ryzyko przejcia dotyczy rwnie spek posiadajcych du rezerw
gotwki oraz niewielkie zaduenie11. Staj si one celem transakcji tzw. wykupu lewarowanego. Polega ona na tym, e spka przejmujca, bdca czsto spk oniewielkim kapitale, pozyskuje rodki finansowe na nabycie spki-celu za pomoc rnych instrumentw
dunych, a nastpnie, po przejciu kontroli nad spk przejmowan, wykorzystuje jej
kapita wcelu spacenia wasnego zaduenia12. Aby zapobiec tego typu przejciom, spki
powinny unika posiadania duej iloci wolnej gotwki. Suy temu m.in. czynno nabycia
akcji wasnych, ktra umoliwia transfer nadmiaru gotwki do akcjonariuszy.
Nabycie akcji wasnych w celu umorzenia jest te sposobem na wyeliminowanie ze
spki akcjonariuszy okrtkim horyzoncie inwestycyjnym, co do ktrych istnieje najwiksze ryzyko, e pozytywnie odpowiedz na wezwanie podmiotu zamierzajcego dokona
przejcia. Pozostanie wspce gwnie akcjonariuszy bardziej lojalnych, ktrzy zamierzaj
zwiza si z ni na duszy czas, rwnie zabezpiecza przed niepodanym przejciem,
poniewa zasadniczo akcjonariusze ci nie s zainteresowani sprzeda akcji na rzecz podmiotu przejmujcego13. Rwnie sam spadek liczby akcji wobrocie publicznym powoduje,
e przejmujcym trudniej jest przeprowadzi wrogie przejcie.
Czynnikiem sprzyjajcym wrogim przejciom jest take niedoszacowanie akcji. Podmiot przejmujcy moe zaoferowa akcjonariuszom cen za akcje znacznie przewyszajc cen rynkow, ktra jednoczenie bdzie nisza od realnej (godziwej) wartoci nabywanych akcji. Im wiksze jest niedoszacowanie akcji, tym wiksz premi za akcje moe
zaoferowa wzywajcy. W konsekwencji spka-cel, chcc broni si przed przejciem,
powinna zaoferowa swoim akcjonariuszom moliwo zbycia akcji na jej rzecz po cenie
korzystniejszej od ceny proponowanej przez spk przejmujc. Nabycie akcji wasnych
skutkuje rwnie wzrostem kursu akcji na giedzie, w konsekwencji czyni to przejcie
mniej opacalnym14.
Dopuszczalno stosowania tego mechanizmu jako obrony przed wrogim przejciem
zostaa podwaona przez cz doktryny m.in. na tle prby przejcia spki Emperia Holding S.A. przez Eurocash S.A.15. Jako argument przemawiajcy przeciwko jego dopuszczalnoci podnosi si przede wszystkim zakaz wypacania akcjonariuszom wynagrodzenia za
usugi lub wiadczenia na rzecz spki przewyszajcego zwyke wynagrodzenie przyjte
w obrocie (art. 355 3 k.s.h.)16. Nabycie akcji wasnych w celu umorzenia, jako sposb
obrony przed wrogim przejciem zakada, e cena proponowana przez spk za jej wasne
9
10
11
12
13
14
15
16
A. Szumaski, [w] S. Wodyka, Prawo spek, Krakw 1995, s.555 in.

Por. T. Sjka, Umorzenie, s.72.
Por. S. Szyszka, Wykup kredytowany spki (LBO) problemy zdugiem, RPEiS 2003, nr 1, s.107 in.
Ibidem.
Tak m.in. M. Romanowski, Granice, s.1 in.
Ibidem.
107
akcje bdzie wysza od ceny oferowanej przez podmiot przejmujcy. W konsekwencji

mogoby doj do naruszenia powyszej normy.
Aby mc oceni legalno takiego nabycia w wietle art. 355 3 k.s.h., naley
najpierw rozway, co oznacza uyte przez ustawodawc wyraenie zwyke wynagrodzenie przyjte wobrocie oraz wjaki sposb powinna by dokonywana ocena, czy
doszo do naruszenia ekwiwalentnoci wiadcze. Wedug dominujcego stanowiska
zwyke wynagrodzenie przyjte wobrocie to warto rynkowa danego wiadczenia lub
usugi17. Jeeli jednak za akcje notowane na giedzie inna spka oferuje cen powyej redniego kursu, poniewa wie, e akcje s niedoszacowane i ich realna warto
jest duo wysza, to naley zastanowi si, czy wynagrodzeniem przyjtym wobrocie
bdzie wanie ta cena oferowana przez spk przejmujc, czy jednak redni kurs
akcji? W doktrynie uznaje si rwnie, e jako narzdzie oceny zgodnoci danego
wiadczenia z przepisem art. 355 3 k.s.h. naley zastosowa test, ktry oceniaby,
czy zarzd dokonaby okrelonej transakcji na takich samych warunkach jak zakcjonariuszem, gdyby kontrahentem spki bya osoba trzecia niezwizana ze spk (at
arms length)18. Wprzypadku nabycia akcji wasnych pojawia si jednak zasadniczy problem spka nie moe naby akcji od podmiotu niebdcego jej akcjonariuszem. Ze
wzgldu na te szczeglne okolicznoci uwaam, e art. 355 3 k.s.h. nie powinien by
stosowany wprzypadku nabycia akcji wasnych wcelu umorzenia wsposb restrykcyjny. Skoro umorzenie dobrowolne uznaje si powszechnie za form wypaty zysku
na rzecz akcjonariuszy19, stosowanie restrykcyjnych zasad dotyczcych obiektywnej
ekwiwalentnoci wiadcze uniemoliwiaoby nie tylko osigniecie celu w postaci
obrony przed wrogim przejciem, ale take realizacji innych funkcji nabycia akcji wasnych wcelu umorzenia.
Wtym kontekcie warto rwnie wspomnie opopularnej wStanach Zjednoczonych
metodzie obrony przed przejciem okrelanej jako greenmail lub bon voyage bonus. Polega
ona na tym, e spka odkupuje wasne akcje od akcjonariusza, aby unikn przejcia przez
niego. Nastpuje to w odpowiedzi na publiczne wezwanie akcjonariusza zamierzajcego
przej spk. Przejmujcy da od spki przejmowanej ceny za akcje, w wysokoci
znacznie przekraczajcej ich warto rynkow. Nadwyka ta ma przekona akcjonariusza
do odstpienia od planu przejcia spki20.
Tego typu transakcje, mimo i czsto wykorzystywane w Stanach Zjednoczonych
budz wiele kontrowersji. Przede wszystkim zarzuca si im, e prowadz do nierwnego
traktowania akcjonariuszy. Podmiot, ktry dokonuje szantau, uzyskuje korzyci kosztem
innych akcjonariuszy, pozbawionych moliwoci zbycia swoich akcji na rzecz spki po
17
S. Sotysiski, [w:] S. Sotysiski, A. Szajkowski, J. Szwaja, Komentarz do art. 355 Kodeksu spek handlowych,
Warszawa 2013, Legalis.
18
Ibidem.
19
Funkcja ta zostanie opisana wdalszej czci pracy.
20
Por. J. Stawowy, The Repurchase of Own Shares by Public Companies and Aktiengesellschhaften, s.18, http://
www.jura.uni-frankfurt.de/43029193/paper18.pdf; P. Sasiak, Fuzje i przejcia spek publicznych, Krakw
2000, s.300; C. Podsiadlik, Wrogie przejcie spki, Warszawa 2003, s.158.
108
Przegld Prawniczy
rwnie korzystnej cenie. Obecnie s one coraz czciej zabraniane przez prawo stanowe
oraz amerykaskie kodeksy corporate governance21.
Ksztatowanie wartoci spki dla akcjonariuszy
Jedn zfunkcji dobrowolnego umorzenia akcji jest ksztatowanie wartoci spki dla
akcjonariuszy (shareholder value). Na skutek unicestwienia czci akcji dochodzi do podwyszenia wskanika zysku przypadajcego na jedn akcj (earnings per share, EPS)22. Wzrost
wskanika EPS przekada si wpraktyce na zwikszenie udziau akcjonariuszy wzysku (zysk
dzieli si przez mniejsz liczb akcji), ale take na wzrost wartoci rynkowej spki izwikszenie popytu na jej akcje. Z przeprowadzonych bada wynika bowiem, e zmiana tego
wskanika wywouje pozytywne reakcje inwestorw. Ponadto niektrzy autorzy dostrzegli
rwnie, e zmiana wspczynnika EPS przekada si na zwikszenie zysku operacyjnego23.
W literaturze coraz czciej pojawiaj si jednak gosy krytyczne, wskazujce, e
realizacja celu w postaci ksztatowania wartoci spki dla akcjonariuszy za pomoc
dobrowolnego umorzenia akcji, bdzie moliwa jedynie przy spenieniu dodatkowych
przesanek.
Przede wszystkim podnosi si, e nie zawsze na skutek dobrowolnego umorzenia
akcji dojdzie do zwikszenia wskanika zysku przypadajcego na akcje. W przypadku
umorzenia odpatnego, pomimo faktycznego zmniejszenia si mianownika, czyli liczby
akcji, sam wskanik nie musi ulec zmianie, poniewa wskutek wypaty wynagrodzenia
umorzeniowego zmniejszy si rwnie licznik tego uamka (wielko zysku). Wkonsekwencji wysoko dywidendy dla akcjonariusza nie ulegnie zwikszeniu24. Trudno odmwi prawdziwoci tym spostrzeeniom, jednak trzeba pamita, e zmiana wskanika EPS
ma na celu nie tyle jednorazowe zwikszenie dywidendy (wdanym roku obrotowym), co
generaln zmian stosunku akcji do zysku, dziki czemu spka odnotowuje wzrost wartoci swoich akcji.
Niektrzy autorzy uwaaj te, e osignicie celu umorzenia wpostaci ksztatowania
wartoci spki dla akcjonariuszy jest moliwe jedynie przy spenieniu dodatkowych przesanek. Przede wszystkim spka powinna w sposb bardziej efektywny wykorzystywa
kapita uzyskany od akcjonariuszy, np. przez obnienie tzw. kosztw agencyjnych25.
Zprowadzeniem dziaalnoci gospodarczej przy wykorzystaniu formy organizacyjnej,
jak jest spka akcyjna, poza niewtpliwymi korzyciami, wi si take koszty, s to tzw.
koszty agencyjne (agency costs) nazywane rwnie kosztami mechanizmu zarzdzania
21
Por. P.A. Gompers, J.L. Ishii, A. Metrick, Corporate Governance and Equity Prices, Quarterly Journal of
Economics 2003, vol. 118 (1), s.36, http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=278920.
22
23
L.Y. Dann, R. Masulis, D. Mayers, Repurchase tender offers and earnings information, Journal of Accounting
and Economics 1991, vol. 14 (3), s.217252.
24
T. Sjka, Umorzenie, s.61 in.; G. Grullon, D.L. Ikenberry, What do we Know about Stock Repurchases,
Journal of Applied Corporate Finance, vol. 13, 2001 (1), s.41, http://burridgecenter.colorado.edu/html/
images/Guest_Speakers/jacfsurvey.pdf.
25
G. Grullon, D. Ikenberry, What do we Know, s.35 in.
109
(governance costs)26. Zakresy tych poj nie s jednoznaczne. Uznaje si, e jest to oglnie
rozumiany koszt rozdziau funkcji wacicielskich od biecego zarzdzania spk27.
Wkonsekwencji spka, awaciwie akcjonariusze, ponosz koszty m.in. spadku motywacji
czonkw zarzdu do podejmowania optymalnych dla spki decyzji, wtym ryzyko nieudanych inwestycji lub przeinwestowania spki, koszty rozdziau mechanizmw kontrolnych
wstosunku do menederw, wtym m.in. koszty funkcjonowania rady nadzorczej, koszty
audytu irealizacji obowizkw informacyjnych przez spki publiczne oraz koszty programw motywacyjnych, np. realizacji programu opcji na akcje spki28. Wspkach prywatnych s to przede wszystkim koszty kolektywnego podejmowania decyzji przez akcjonariuszy, generowane przez potrzeb zapobiegania konfliktom midzy udziaowcami lub ich
rozwizywania oraz przez spowolnienie procesu podejmowania decyzji29.
Dobrowolne umorzenie akcji moe suy bardziej efektywnemu wykorzystywaniu
aktyww przez spk30. Cel wpostaci zwikszenia wartoci spki dla akcjonariuszy zostaje
osignity porednio dziki realizacji takich funkcji umorzenia, jak zmiana struktury kapitaowej czy zmiana struktury akcjonariatu spki31. Zmiany te umoliwiaj sprawniejsze
zarzdzanie spk oraz redukcj kosztw agencyjnych, wkonsekwencji moliwe jest take
osignicie celu bezporedniego, czyli ksztatowania wartoci spki dla akcjonariuszy.
Naley te zpewn doz sceptycyzmu odnie si do zalenoci midzy zmian wskanika EPS awzrostem wartoci spki ipopytu na jej akcje. Wielokrotne badania potwierdziy skuteczno tego mechanizmu, jakkolwiek wdobie kryzysu reakcje inwestorw stay
si mniej przewidywalne32. Zasadniczo jednak reakcja rynku na zmian wspczynnika EPS
powinna by pozytywna.
Zmiana struktury kapitaowej
Przez struktur kapitaow spki rozumie si relacje wielkoci dugu do kapitaw

wasnych (debt-to-equity ratio)33. Modelowe rozwizanie zakada, ze wzgldu na niszy koszt
26
M. Jensen, W. Meckling, The Theory of the Firm: Managerial Behaviour, Agency Costs and Ownership of the
Enterprise, Journal of Financial Economics 1976, vol. 3 (4), s.305.
27
Ibidem.
28
Por. T. Sjka, Umorzenie, s.63.
29
Ibidem.
30
Por. T. Marciniak, Wykup akcji wasnych wteorii ipraktyce, http://ceo.cxo.pl/artykuly/60515/Wykup.akcji.
wlasnych.w.teorii.i.praktyce.html
31
Por. H. Mamcarz, Odkupywanie akcji wasnych spki jako instrument finansowania izarzdzania, Nasz Rynek
Kapitaowy 2001, nr 2, s.66.
32
A. Brav, J.R. Graham, C.R. Harvey, R. Michaely, Payout policy in the 21st century, Journal of Financial Economics 2005, vol. 77, s.483528; S.G. Badrinath, N.P. Varaiya, Share repurchase: to buy or not to buy, Financial
Executive 2001, vol. 17, s.4348; T. Varmaelen, Common stock repurchase and market signaling: An empirical study,
Journal of Financial Economics 1981, vol. 9, s.139183. Badania empiryczne przeprowadzone na spkach notowanych na GPW opublikowa wswojej pracy R. Tuzimek, Decyzje finansowe wspkach giedowych
awarto akcji, Warszawa 2013, s.296317.
33
G. Grullon, D. Ikenberry, What do we Know, s.41; T. Sjka, Umorzenie, s.64 in.
110
Przegld Prawniczy
obsugi zaduenia, e spka powinna w moliwie jak najwikszym stopniu korzysta

zkapitaw obcych iwjak najmniejszym wykorzystywa kapitay wasne. Ztego powodu,
aby zwikszy jej rentowno przeprowadza si dziaania majce na celu zmian relacji
dugu do kapitaw wasnych wten sposb, e zwiksza si wielko dugu oraz zmniejsza wielko kapitaw wasnych (tzw. efekt dwigni finansowej)34. Cel ten osiga si m.in.
dziki nabyciu akcji wasnych wcelu umorzenia. Na skutek umorzenia akcji dochodzi do
zmniejszenia kapitaw wasnych, atym samym do zmiany struktury kapitaowej spki.
Naley jednak pamita, e nie zawsze bdzie to prowadzio do optymalizacji struktury
kapitaowej. Powysze rozwizanie zakada bowiem, e koszt obsugi kapitaw obcych
jest niszy ni koszt obsugi kapitaw wasnych. Wrzeczywistoci nie musi tak by, chocia wwikszoci przypadkw hipoteza ta si potwierdzi. Zaley to od wielu czynnikw,
ktre ostatecznie wpywaj na ksztatowanie finansw spki, s to m.in. wysoko podatkw od osb prawnych, osb fizycznych izyskw kapitaowych, koszty postawienia spki
wstan upadoci, specyfika majtku spki, rodzaj dziaalnoci gospodarczej spki, poziom
bezpieczestwa akcjonariuszy przed nielojalnymi zachowaniami ze strony menederw,
poziom bezpieczestwa wierzycieli spki przed podejmowaniem przez spk nadmiernie
ryzykownej dziaalnoci35.
Ostatecznie okrelenie optymalnej struktury kapitaowej dla danej spki bdzie wypadkow wielu czynnikw. Gwnym powodem, dla ktrego spki decyduj si na zwikszenie
udziau dugu wkapitaach wasnych, jest moliwo zaliczenia kosztw finansowych (tj.
odsetek od kredytu, amortyzacji i wydatkw leasingowych) do kosztw uzyskania przychodu, wten sposb uzyskiwany jest efekt tarczy podatkowej36. Zdrugiej strony, jako czynnik ograniczajcy moliwo zastosowania dugu do finansowania spki wskazuje si m.in.
ryzyko niewypacalnoci spki ikonieczno postawienia jej wstan upadoci.
Alternatywna wobec dywidendy forma wypacania zysku dla akcjonariuszy
Wykup akcji jest rwnie form podziau zysku midzy akcjonariuszy. Uznaje si, e
moe on by zarwno substytutem, jak i uzupenieniem dywidend pieninych. Zazwyczaj to, czy spka zdecyduje si na dywidend, czy na umorzenie akcji bdzie zaleao od
wielu czynnikw. Wrd nich wyrnia si faz cyklu koniunkturalnego (wykupy akcji dominuj we wzrostowej fazie cyklu), moliwoci inwestycyjne spki oraz prowadzon polityk
dywidendow (wykupy umoliwiaj nieregularne transfery gotwki do akcjonariuszy, dziki
czemu spki mog realizowa stabiln polityk dywidendow).
Spka po wyjciu zpocztkowej fazy wzrostu ma coraz mniejsze moliwoci inwestycyjne. Na tym etapie zasadniczo zwiksza si ryzyko poczynienia nieudanych inwestycji lub przeinwestowania spki. Z tego wzgldu spka powinna dy do wyzbycia si
34
Szerzej o efekcie dwigni finansowej: W. Bie, Zarzdzanie finansami przedsibiorstwa, Warszawa 1998,
s.101 in., s.146 in., s.172 in.; Z. Fedorowicz, Finanse przedsibiorstwa, Warszawa 1997, s.133 in.; M. Jerzemowska, Ksztatowanie struktury kapitau wspkach akcyjnych, Warszawa 1999, s.123.
35
Por. W.L. Meggison, Corporate Finance Theory, New York 1997, s.323 in.; T. Sjka, Umorzenie, s.65.
36
M. Jerzemowska, Ksztatowanie, s.81.
Funkcje gospodarcze dobrowolnego umorzenia akcji wybrane zagadnienia 111
niepotrzebnej nadwyki finansowej37. Jednym z instrumentw umoliwiajcych transfer

gotwki do akcjonariuszy jest nabycie akcji wasnych.
W literaturze wskazuje si, e skoro nadrzdnym celem spki jest maksymalizacja
zysku dla akcjonariuszy (shareholder value), to kumulowanie pienidzy wspce bez moliwoci ich zainwestowania wopacalny sposb byoby dziaaniem nieracjonalnym38. Zachowanie nadwyki finansowej prowadzi bowiem do generowania dodatkowych kosztw, nazywanych wteorii finansw kosztami agencyjnymi nadwyki finansowej (agency costs of afree
cash flow)39.
Teoria agencji zakada, e spki zduym przepywem gotwki s naraone na wydatkowanie tych pienidzy na nieudane inwestycje, prowadzce jedynie do zmniejszenia wartoci spki. Z tego powodu akcjonariusze powinni dy do tego, aby zmniejsza ilo
wolnej gotwki kontrolowanej przez menederw. Innymi sowy, im mniej pienidzy jest
wposiadaniu spki, tym mniejsze ryzyko, e zarzd zdecyduje si na poczynienie kolejnych,
nierentownych inwestycji40. Dobrowolne umorzenie akcji jest zatem instrumentem sucym zapobieganiu przeinwestowaniu spki.
Wopracowaniach zagranicznych wskazuje si take na zwizek midzy przepywami
pieninymi apreferowan metod podziau zysku spki wypacajce dywidend osigaj wysze przepywy pienine z dziaalnoci operacyjnej, natomiast te ktre decyduj
si na wykupy, najczciej maj wyszy przepyw pieniny z dziaalnoci nieoperacyjnej
(finansowej iinwestycyjnej)41. Na podstawie powyszej zalenoci wysnuty zosta wniosek,
e zwikszenie wysokoci dywidendy przez spk wiadczy otrwaym wzrocie jej przepyww pieninych, adokonanie wykupu jedynie owzrocie chwilowym42.
Opisane powyej zjawisko jest cile powizane z tym, jak rynek reaguje na zmiany
polityki dywidendowej. WPolsce wdalszym cigu podstawowym sposobem podziau zysku
jest wypata dywidendy43. Wsytuacji jednak, gdy kondycja wikszoci spek jest niestabilna,
prowadzenie spjnej izrwnowaonej polityki dywidendowej moe by wysoce utrudnione.
Zjednej strony spki nie powinny zatrzymywa nadwyki finansowej, aby nie zwiksza
kosztw agencyjnych, z drugiej jednak wypata specjalnej dywidendy moe by rwnie
kiepskim posuniciem. Wypata wyjtkowo wysokiej dywidendy zwikszy oczekiwania
akcjonariuszy wobec podziau zysku wprzyszych latach. Gwatowna zmiana strategii dywidendowej moe zosta odebrana jako znak pogorszenia kondycji finansowej spki oraz
G. Grullon, D. Ikenberry, What do we Know, s.38.
39
G. Grullon, D. Ikenberry, What do we Know, s.38.
40
Ibidem, G. Grullon, R. Michaely, The Information Content of Share Repurchase Programs, November 2002,
s.9, http://www.researchgate.net/publication/4769350_The_Information_Content_of_Share_Repurchase_Programs/file/3deec52214af599145.pdf
41
M. Jagannathan, C. Stephens, M. Weisbach, Financial flexibility and the choice between dividends and stock repurchases, Journal od Financial Economics 2000, vol. 57, s.355384.
42
W. Guay, J. Harford, The cash-flow permanence and information content of dividend increases versus repurchases,
Journal of Financial Economics 2000, vol. 57, s.385415.
43
Por. T. Marciniak, Wykup akcji wasnych wteorii ipraktyce, http://ceo.cxo.pl/artykuly/60515/Wykup.akcji.
wlasnych.w.teorii.i.praktyce.html; D. Dbrowski, Nabycie, s.84 in.
37
38
112
Przegld Prawniczy
wpyn na negatywn ocen spki ijej menederw44. Zmniejszenie zaufania inwestorw

do dziaalnoci zarzdu moe doprowadzi do ich stopniowego wycofywania si zinwestycji oraz oglnego spadku kursu akcji. Konsekwencje te s wysoce niekorzystne, dlatego
te poszukiwane s rozwizania porednie umoliwiajce transfer nadwyki finansowej bez
jednoczesnej zmiany polityki dywidendowej.
Elastycznym instrumentem umoliwiajcym specjalne wypaty jest wanie umorzenie dobrowolne. Dziki tej operacji spka moe dostosowa moment oraz wielko
dodatkowej wypaty do obecnej sytuacji finansowej45. Cakowite wyparcie dywidendy przez
wykup akcji raczej nie bdzie miao miejsca na polskiej giedzie, gdzie akcjonariusze wci
wysoko oceniaj tradycyjn form podziau zysku. Niemniej jednak, umorzenie dobrowolne
powinno by wykorzystywane jako instrument dodatkowy, umoliwiajcy dokonanie transferu gotwki do akcjonariuszy obok dywidendy, aniekoniecznie zamiast niej.
Zapewne wpyw na popularno tej instytucji bdzie miaa rwnie dalsza polityka
podatkowa pastwa. WStanach Zjednoczonych, gdzie wykupy akcji stay si wpewnym
momencie bardziej popularne od wypaty dywidendy46, wzgldy podatkowe miay due znaczenie na podejmowane wspkach decyzje.
Sygnalizacja dobrej kondycji finansowej spki
Jedn z teorii na temat funkcji wykupw akcji jest teoria sygnau (signalling theory).
Zgodnie zni spka przy wykorzystaniu instrumentu wykupu moe sygnalizowa inwestorom, e jej prognozy finansowe s pozytywne lub e realna warto spki jest wysza od
wartoci giedowej.
Powysze zaoenie wie si cile ze zjawiskiem asymetrii informacyjnej iteori agencji. Teoria agencji bya sygnalizowana opisywana we wczeniejszych fragmentach opracowania, aszczegowa jej analiza wykracza poza ramy artykuu, wtym miejscu naley jednak
przypomnie, e jej gwnym zaoeniem jest oddzielenie funkcji wacicielskich od zarzdczych. Wkonsekwencji akcjonariusze maj inny zakres obowizkw iodmienne interesy, ni
menederowie zarzdzajcy spk47.
Rozdzia kompetencji jest rwnie powizany ze zjawiskiem asymetrii informacyjnej. Zasadniczo akcjonariusze s zainteresowani przede wszystkim udziaem w zyskach
spki. Prowadzenie spraw spki oraz kontrola nad jej biec dziaalnoci s domen
zarzdu, dlatego te wiedza akcjonariuszy orzeczywistej kondycji spki, ojej prognozach
Por. G. Grullon, D. Ikenberry, What do we Know, s.40; R. Tuzimek, Decyzje finansowe, s.196 in.
Ibidem.
46
Stosunek wypaty dywidendy do umorzenia dobrowolnego w Stanach Zjednoczonych opisuj m.in.:
E.Fama, K. French, Disappearing Dividends: Changing Firm Characteristics or Lower Propensity to Pay, Journal
of Financial Economics, 2001, vol. 60, s. 343, http://www.econ.sdu.edu.cn/jrtzx/uploadfile/pdf/empiricalfinance/57.pdf; D.J. Skinner, The Evolving Relation between Earning, Dividends and Stock Repurchases, Journal of Financial Economics, 2008, vol. 87, s.582609, http://wenku.baidu.com/view/eb133e214b73f242336c5f72.html.
47
E.M. Wroska, Information Content, s.214 in.
44
45
113
finansowych oraz ewentualnych moliwociach inwestycyjnych bdzie znikoma wporwnaniu do informacji bdcych wposiadaniu czonkw zarzdu.
Wcelu wyrwnania tych dysproporcji na spki nakadane s obowizki informacyjne.
Ostatecznie jednak to zarzd podejmuje decyzje otym, ktre informacje zostan ujawnione
oraz wjakim czasie. Zracji penionych funkcji, zarzd ma dostp do informacji mogcych
mie wpyw na przysz kondycj finansow spki. Ponadto posiada wiedz o faktach,
ktre mog mie znaczenie dla okrelenia ceny akcji, aktre to nie zostay jeszcze ujawnione. Dziki temu menederowie lepiej ni inwestorzy potrafi oceni aktualn warto
spki48.
Rozpoczcie programu wykupu akcji odczytywane jest przez inwestorw, jako znak,
e czonkowie zarzdu, ktrzy maj wiksz wiedz na temat kondycji spki oceniaj
pozytywnie jej prognozy finansowe49. Koncepcja ta opiera si na racjonalnym zaoeniu, e
spka, ktrej rokowania finansowe nie s dobre, nie decyduje si na transfer gotwki do
akcjonariuszy, awrcz przeciwnie, decyduje si na zatrzymanie kapitau50. Wykupy s take
przeprowadzane wprzypadku niedoszacowania akcji.
Obecnie teoria sygnau poddawana jest rosncej krytyce51. Badania empiryczne wykazay, e spki przeprowadzay takie transakcje take pomimo zej kondycji finansowej.
Zwraca si rwnie uwag na to, e umarzanie akcji moe wiadczy owyczerpaniu moliwoci przeprowadzenia przez spk korzystnych inwestycji52. W takiej sytuacji jednak,
przekazywanie nadwyki finansowej na rzecz akcjonariuszy jest dziaaniem podanym,
oczym bya mowa powyej.
Zazwyczaj jednak nabycie akcji wasnych bdzie odbierane przez rynek pozytywnie.
W szczeglnoci bdzie to miao miejsce w przypadku zaoferowania wysokiej premii za
nabywane akcje. Tego typu oferta zdu doz pewnoci bdzie wiadczy odobrej kondycji
finansowej spki iniedoszacowaniu akcji. Innymi sowy, im wiksza premia iskala umarzanych akcji, tym wiksza warto informacyjna takiego sygnau.
Na zakoczenie warto take wspomnie, e wykup akcji poza przekazaniem pozytywnej informacji inwestorom okondycji spki ma take na celu stabilizacj kursu akcji.
Jest to powizane ze zmian wskanika EPS. Na skutek dobrowolnego umorzenia spka
unicestwia cz swoich akcji. Dziki temu wobrocie pozostaje mniej akcji, co prowadzi do
zmniejszenia si poday. Nawet jeeli popyt na akcje nie ulegnie zwikszeniu, to na skutek
zmiany samej poday kurs akcji zwikszy si.
M. Miller, K. Rock, Dividend Policy Under Asymmetric Information, The Journal of Finance, 1985, vol. 40 (4),
s.1031 in.
49
Por. T. Sjka, Umorzenie, s.68 in.; M. Jerzemowska, Ksztatowanie, s.118 i122; D. Dbrowski, Nabycie, s.89.
50
Oczywicie decyzje na temat dobrowolnego umorzenia akcji, czy wypaty dywidendy (podziale zysku)
podejmowane s przez walne zgromadzenie, niemniej jednak ogromny wpyw na ich ostateczn tre maj
rekomendacje zarzdu.
51
G. Grullon, D. Ikenberry, What do we Know, s.36; G. Grullon, R. Michaely, The Information Content of
Share Repurchase Programs, November 2002, s.29, http://www.researchgate.net/publication/4769350_The_
Information_Content_of_Share_Repurchase_Programs/file/3deec52214af599145.pdf; E.M. Wroska,
Information Content, s.214 in.
52
J. Stawowy, The Repurchase of Own Shares, s.12.
48
114
Przegld Prawniczy
Ponadto na stabilizacj kursu akcji bardzo duy wpyw ma warto wysyanego przez
spk za pomoc wykupu akcji sygnau o dobrych prognozach finansowych. Inwestorzy sprowokowani informacj oniedoszacowaniu akcji oraz potencjalnym wysokim zysku
zakcji wprzyszoci s skonni do zwikszenia swoich inwestycji wakcje takiej spki53.
Podsumowanie
Zarwno wpolskiej, jak izagranicznej literaturze wskazuje si, e umorzenie dobrowolne akcji moe by wykorzystywane jako instrument sucy efektywnemu zarzdzaniu
finansami spki, jak rwnie skutkujcy zmianami w strukturze wacicielskiej spki.
Wrd funkcji umorzenia dobrowolnego wyrnia si przede wszystkim ksztatowanie
wartoci spki dla akcjonariuszy, zmian struktury kapitaowej spki oraz sygnalizacj
dobrej kondycji finansowej. Mimo prb podwaenia teorii orealizacji tych celw za pomoc
wykupw, wdalszym cigu dostrzegana jest ich zaleta jako rodka prowadzcego chociaby
porednio do ich osignicia. Zasadniczo przeprowadzenie wykupw bdzie spotykao si
zpozytywn reakcj inwestorw.
Instrument ten, jako alternatywna wobec dywidendy forma wypaty zysku umoliwia
rwnie prowadzenie spjnej polityki dywidendowej. Wykupy akcji powinny by stosowane
obok, anie zamiast wypat dywidendy. Dziki ich wykorzystaniu moliwy jest transfer nadwyki finansowej do akcjonariuszy bez jednoczesnego zaburzenia prowadzonej polityki
dywidendowej.
Dobrowolne umorzenie akcji, moe suy take ochronie przed wrogim przejciem.
W przypadku nabywania akcji wasnych art. 355 3 k.s.h. nie powinien by wykadany
restrykcyjnie. Nadzwyczajne okolicznoci, wktrych znajduje si spka oraz szczeglny
charakter wiadczenia akcjonariusza umoliwiaj odejcie od zasady obiektywnej ekwiwalentnoci wiadcze.
Economic functions of voluntary

redemptionof shares selected issues
Summary
In this article there are presented selected economic functions of voluntary redemptionof
shares. Share buy-back programs are used on the large scale in the United States. They are also
gaining popularity in Poland. As a result of voluntary redemptionof shares, a portion of shares
isannihilatedand in consequence the share capital is decreased. That is why, this institution
enables achieving numerous economic aims.Voluntary redemption of shares may be used as
an instrument that enables a modification of structure of shareholders as well as an instrument of the corporate finance management. Maximizing shareholder value and signaling a good
economic condition of the company are mentioned as other possible functions of this institution. Although there are some attempts to challenge effectiveness of voluntary redemption of
sharesin achieving these aims,advantages of this institution are generally recognized. Principally,
53
E.M. Wroska, Information Content, s.216 in.
115
conducting share buy-back programs was positively assessed by investors. Inthearticlethereare

presented argumentsin favor of thesisthat buy-back can be treated as an alternative to dividend
payout form of income distribution. Finally, controversies connected with using voluntary
redemption of shares as an instrument to protect the company from the attempt of the hostile
takeover are discussed.
Zaproszenie
do wsppracy
Redakcja PPUW
Serdecznie zaprasza osoby zainteresowane do zamieszczania na amach
PPUW wasnych tekstw o tematyce prawniczej (artykuw, esejw, glos,
recenzji oraz sprawozda).
Artykuy powinny by dostosowane do zasad znajdujcych si na stronie

http://www.przegladprawniczyuw.wpia.uw.edu.pl
Kontakt z Redakcj:
ppuw@wpia.uw.edu.pl
Redakcja zastrzega sobie prawo do dokonywania w tekstach autorskich

skrtw oraz zmian redakcyjnych. Teksty s adiustowane, a nastpnie
autoryzowane. Za ostateczne brzmienie tekstu odpowiada autor.
www.przegladprawniczyuw.wpia.uw.edu.pl

Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego NR 2/2014

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego NR 2/2014

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PRZEGLD PRAWNICZY

Spis treci (Contents)

mgr Walery Arnaudow, Piotr Modrzejewski

mgr Jetmira Francesca Velaj

mgr Krzysztof Wawrzyniak*

Zasada rwnoci stron wpostpowaniu przed sdem polubownym

Celem niniejszego artykuu jest przedstawienie zagadnienia zasady rwnoci stron

Wyrnia si w postpowaniu cywilnym dwie paszczyzny zasady rwnoci stron.

Zasada rwnoci stron wpostpowaniu przed sdem polubownym...

Mwic o zasadzie rwnoci stron w postpowaniu przed sdem polubownym,

oraz wtoku samego postpowania arbitraowego waspekcie prawa do wysuchania przez

Zasada rwnoci stron wpostpowaniu przed sdem polubownym...

konieczno dorczenia korespondencji wszystkim stronom (art.1183 i1189 2 i3 k.p.c.),

3.2. Zasada rwnoci stron wpowoywaniu arbitrw

Ustawodawca przyzna stronom pierwszestwo wksztatowaniu skadu orzekajcego

Zasada rwnoci stron wpostpowaniu przed sdem polubownym...

3.3. Zasada rwnoci stron wprocedurze wyczenia arbitrw

Strony mog wzapisie na sd polubowny okreli tryb wyczenia arbitrw (art.1176

Wdoktrynie pojawi si gos, e odniesienie si wprost do zasady rwnouprawnienia

3.4.1. Wysuchanie stron przez sd arbitraowy

Zasada rwnoci stron w toku postpowania przed sdem polubownym bdzie

Zob. T.Ereciski, K.Weitz, Sd, s.280.

Zasada rwnoci stron wpostpowaniu przed sdem polubownym...

Strona postpowania, ktra stwierdzi naruszenie zasady rwnoci w postpowaniu

Zasada rwnoci stron wpostpowaniu przed sdem polubownym...

wyroku65. Badajc sprzeczno, sdziowie bd odnosi si nie tylko do bezwzgldnie

Zasada rwnoci stron wpostpowaniu przed sdem polubownym...

Wprocedurze uznania lub stwierdzenia wykonalnoci wyroku sdu polubownego lub

Zasada rwnoci stron wpostpowaniu arbitraowym ksztatuje si odmiennie ni ma

The principle of equality of the parties in the proceedings before the

Delivery under straight bills of lading:

There is an uncontroversial authority that under English law presentation is necessary

Delivery under straight bills of lading...

In Singapore the issue of production of straight bills was subsequently examined in

[2003] EWCA Civ 556.

Delivery under straight bills of lading...

Delivery under straight bills of lading...

Delivery under straight bills of lading...

Dostawa towarw wramach konosamentu imiennego: rozwizania

Mechanizm postpowania wsprawie oceny oddziaywania na rodowisko

W dzisiejszych czasach niemale kada dziaalno podejmowana przez czowieka

o przeomowym znaczeniu dla polityki prewencyjnej w dziedzinie ochrony rodowiska

Mechanizm postpowania wsprawie oceny oddziaywania na rodowisko...

3. Midzynarodowe zasady prawa rodowiska arozwj postpowania

Spoeczno midzynarodowa po raz pierwszy zwrcia uwag w kierunku ocen

Z treci zasad 27 Deklaracji sztokholmskiej wynika, e zasoby naturalne powinny

iprzyszych pokole12, to stanowisko wyraone wDeklaracji stanowi niewtpliwie podstaw

Niezwykle istotn rol dla dalszego rozwoju mechanizmu postpowania w sprawie

Mechanizm postpowania wsprawie oceny oddziaywania na rodowisko... 41

widzenia procedury oceny oddziaywania na rodowisko, niewtpliwie najwiksze znaczenie

WDeklaracji zRio zostaa wymieniona rwnie zasada zanieczyszczajcy paci (tzw.

Z punktu widzenia regulacji odnoszcych si do omawianej procedury szczegln

Mechanizm postpowania wsprawie oceny oddziaywania na rodowisko...

Niewtpliwie kluczowe znaczenie zpunktu widzenia zasady uspoeczniania, odegraa

Majc na uwadze powysze rozwaania, naley stwierdzi, e omwione deklaracje

bezporednio dotyczy ocen oddziaywania na rodowisko29. Co wicej, konwencja ustalia

Environmental impact assessment procedure in international law

Prawo pacjenta do dokumentacji medycznej

wkontekcie powszechnej informatyzacji sektora ochrony zdrowia

Rzetelna ewidencja danych medycznych to wyznacznik profesjonalizmu w procesie

* Studentka IV roku prawa na Wydziale Prawa iAdministracji Uniwersytetu Warszawskiego.

Zygmunta Kamiskiego5, i obecna polityka zdrowotna opiera si na domniemaniach,

Dokumentacja medyczna jest jednym znajwaniejszych dowodw tak wmedycynie,