A C T A UN I V E R S I T A T I S LO D Z I E N S I S

FOLIA HISTORICA 91, 2013

PRZEMYSAW STPIE
(UNIWERSYTET DZKI)

Julia Brystygierowa wobec tworzenia komunistycznych

organizacji polskich w ZSRR (Polski Komitet Narodowy
i Centralne Biuro Komunistw Polski)
Na przeomie lat 1943 i 1944 sytuacja na okupowanych terenach II Rzeczypospolitej ulegaa swoistej polaryzacji. Jeszcze wiosn 1943 r. Krajowa Reprezentacja Polityczna (KRP Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Pracy, Stronnictwo Ludowe i Polska Partia Socjalistyczna Wolno Rwno Niepodlego),
skupiajca najwaniejsze stronnictwa polskie, jak i Delegatura Rzdu na Kraj,
odrzuciy dania przedstawicieli Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Nie zgodziy
si na poszerzenie skadu Komendy Gwnej Armii Krajowej (AK) o czonkw
PPR-owskiej bojwki Gwardii Ludowej, ani na dokooptowanie komunistycznych dziaaczy do skadu KRP. Co wicej, z kocem tego roku przybraa na sile
tzw. akcja scaleniowa, majca na celu poczenie gwnych si zbrojnych polskiego podziemia. Oto bowiem na przeomie grudnia 1943 r. i stycznia 1944 r.
zostay wznowione rozmowy pomidzy dowdcami Komendy Gwnej AK i Komendy Gwnej Narodowych Si Zbrojnych, stanowicych trzeci co do wielkoci konspiracyjn organizacj bojow1. Wobec takiej sytuacji kierownictwo PPR
prbowao nawiza wspprac z socjalistami i ludowcami, obliczon na
wzmocnienie politycznego znaczenia wasnej partii w okupowanym kraju. Jednak dziaania te nie spotkay si z szerszym odzewem. Tylko dziaacze Robotniczej Partii Polskich Socjalistw byli zainteresowani tak wspprac. Dodatkowo, caemu przedsiwziciu nie sprzyjay kopoty organizacyjne PPR. Z pewnoci na niepowodzenie podejmowanych dziaa wpyw miao aresztowanie 14
listopada Magorzaty Fornalskiej i Pawa Findera przywdcw partii2.

Wydzia Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Polski i wiata po 1945 r.

E. Duraczyski, Polska 19391945. Dzieje polityczne, Warszawa 1999, s. 429; M. Malinowski,
Geneza Polski Ludowej. Wybrane problemy, Warszawa 1982, s. 112; W. Roszkowski, Najnowsza
historia Polski 19391945, Warszawa 2011, s. 167169.
2
Wiadomoci o nowym skadzie Sekretariatu Komitetu Centralnego PPR dotary do dziaaczy
Zwizku Patriotw Polskich w ZSRR dopiero na pocztku stycznia 1944 r. Por. Z. Kumo, Zwizek
Patriotw Polskich. Zaoenia programowo-ideowe, Warszawa 1983, s. 131; M. Malinowski, op.
1

32

PRZEMYSAW STPIE

W tej sytuacji, wobec bliskiej perspektywy wkroczenia Armii Czerwonej na

terytorium Polski i braku cznoci z czonkami PPR w kraju, w rodowisku komunistw polskich w ZSRR zrodzia si idea powoania orodka kierujcego
ogem ich dziaa, zmierzajcych do przejcia wadzy na wyzwalanych terenach. Stanowi go mia Polski Komitet Narodowy (PKN)3. Cho w literaturze
przedmiotu za pocztek jego tworzenia uznaje si dzie 24 grudnia 1943 r., kiedy
to Jzef Stalin goci na Kremlu grup dziaaczy Zwizku Patriotw Polskich
(ZPP) z Wand Wasilewsk i Andrzejem Witosem na czele, to prace nad jego
ksztatem trway ju od kilku miesicy. Gwnymi architektami tego przedsiwzicia byli z polskiej strony Alfred Lampe i wspomniana ju W. Wasilewska 4.
Jak mona sdzi, Stalin nie by pocztkowo zainteresowany tworzeniem
polskiego quasi-rzdu, przynajmniej nie w przededniu konferencji wielkiej trjki w Teheranie. Brak pewnoci co do dalszych ustale z antyhitlerowskimi koalicjantami w sprawie wschodniej granicy Polski, powstrzymywa go przed podejmowaniem jakichkolwiek decyzji dotyczcych przyszego skadu politycznego
jej wadz. Tote list, jaki otrzyma od Wasilewskiej 9 listopada 1943 r. w sprawie
utworzenia PKN, wraz z proponowanym jego skadem osobowym, pozosta pocztkowo bez odpowiedzi5. Dopiero wtedy, kiedy w wyniku rozmw z Winstonem Churchillem i Franklinem Delano Rooseveltem wiadomo byo, e granica
cit., s. 20; J. Ptasiski, Pierwszy z trzech zwrotw, czyli rzecz o Wadysawie Gomuce, Warszawa
1983, s. 52.
3
L. Pitkowski, Z dziejw lewicy polskiej w ZSRR (Polski Komitet Narodowy i Centralne Biuro Komunistw Polskich), [w:] Losy Polakw pord swoich i obcych, red. T. Radzik, Lublin 2005,
s. 247; T. Toraska, Oni, Warszawa 2004, s. 317; E. Syzdek, Dziaalno Wandy Wasilewskiej
w latach drugiej wojny wiatowej, Warszawa 1981, s. 223; Z. Kumo, op. cit., s. 129; A. Sobr-widerska, Jakub Berman. Biografia komunisty, Warszawa 2009, s. 97. Por. Aneks do protokou
PKN z 28 XII 1943. Projekt dra Drobnera, [w:] Archiwum Ruchu Robotniczego, t. IX, Warszawa
1984, s. 5661.
4
Cz. Grzelak, H. Staczyk, S. Zwoliski, Armia Berlinga i ymierskiego, Warszawa 2009,
s. 3941; F. Zbiniewicz, Armia Polska w ZSRR. Studia nad problematyk pracy politycznej, Warszawa 1963, s. 171; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 93. A. Noskowa, Na drodze do stworzenia
PKWN rola Moskwy, Pami i Sprawiedliwo 2005, nr 2, s. 35. Por. te Projekt deklaracji
Polskiego Komitetu Narodowego, opracowany przez Alfreda Lampego z uwzgldnieniem uwag
grona dziaaczy ZPP, [w:] Archiwum Ruchu Robotniczego, t. IX, Warszawa 1984, s. 3946.
5
W proponowanym przez W. Wasilewsk skadzie osobowym PKN zabrako, oprcz Julii
Brystygierowej, take Jakuba Bermana. Natomiast znaleli si w nim (oprcz niej): Zygmunt Berling, Karol wierczewski, Wodzimierz Sokorski, Micha Mietkowski, Andrzej Witos, Bolesaw
Drobner, Wodzimierz Stahl, Emil Sommerstein, Leon Chwistek, Jakub Parnas, ks. Franciszek
Kubsz, Jan Grubecki, Mieczysaw Skotnicki, Stefan Jdrychowski. List W. Wasilewskiej do
J. Stalina z propozycj skadu personalnego Narodowego Komitetu Wolnej Polski (9 XI 1943), [w:]
Z archiww sowieckich, t. III (Konflikty polsko-sowieckie 19421944), Warszawa 1993, s. 65;
E. Duraczyski, op. cit., s. 247. Por. te A. Noskowa, op. cit., s. 39; S. Jaczyski, Zygmunt Berling.
Midzy saw a potpieniem, Warszawa 1993, s. 203.

Julia Brystygierowa wobec tworzenia

33

polsko-radziecka przebiega bdzie wzdu tzw. linii Curzona, Stalin powrci

do podsuwanej mu wczeniej przez Lampego koncepcji utworzenia PKN6. Dla
Stanisawa Mikoajczyka, premiera rzdu polskiego na uchodstwie, koncepcja ta
bya nie do przyjcia. Do uznania granicy w tym ksztacie mia go przekona
Churchill. Dla Stalina za niemale pewne byo odrzucenie przez wadze polskie
takiego rozwizania, co dao mu zielone wiato do prb organizowania rzdu
w powojennej Polsce.
Eleonora Syzdek, autorka opracowania o dziaalnoci Wasilewskiej w latach
drugiej wojny wiatowej, powoujc si na Protok do Ukadu o przyjani,
pomocy wzajemnej midzy Republik Czechosowack a Zwizkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich (z 12 XII 1943 r.), sugeruje jakoby wizyta
Edwarda Benesza w Moskwie w dniach 1123 grudnia 1943 r. dodatkowo przyspieszya decyzj Stalina o utworzeniu PKN. Z treci dokumentu, zawierajcego
tzw. klauzul polsk, mwic o moliwoci doczenia Polski do Ukadu,
poza czyst deklaracj, nie wynika nic istotnego7. Std te, zdaniem autora, duo
wiksze znaczenie dla sprawy powoania PKN mia fakt, e w rozmowach Stalina z Beneszem uczestniczya rwnie Wasilewska8. Najprawdopodobniej to
wwczas zapady wstpne decyzje co do utworzenia organizacji, majcej stanowi zalek przyszego rzdu polskiego. Z kolei Albina Noskowa, historyk Rosyjskiej Akademii Nauk, uwaa, i ksztat zawartego porozumienia, co do powojennego modelu stosunkw midzy ZSRR a Czechosowacj, by optymalnym
rozwizaniem dla Stalina. Dlatego te, kiedy mia on ju gwarancj normalizacji stosunkw z jednym z przyszych ssiadw, mg pozwoli sobie na ruch
w stron kreowania powojennego rzdu u drugiego z ssiadw9.
Na wspomniane wyej spotkanie na Kremlu zaproszeni zostali, wedug relacji Andrzeja Witosa, czonka ZG ZPP, oprcz niego take m.in. nastpujcy
dziaacze Zwizku: Wanda Wasilewska, Bolesaw Drobner, Wodzimierz Sokorski, Hilary Minc, Stanisaw Skrzeszewski, Jakub Berman, Stefan Jdrychowski,
Edmund Pszczkowski i Julia Brystygierowa 10. Wedug Fryderyka Zbiniewicza,
6
Cz. Grzelak, H. Staczyk, S. Zwoliski, op. cit., s. 40; Z. Kumo, op. cit., s. 129; L. Pitkowski, op. cit., s. 247.
7
Sprawa polska w czasie drugiej wojny wiatowej na arenie midzynarodowej. Zbir dokumentw, Warszawa 1965, s. 434. Por. te wypowied E. Benesza po podpisaniu Ukadu: Wolna
Polska, 24 XII 1943, s. 1, 3; R. urawski vel. Grajewski, Brytyjsko-czechosowackie stosunki
dyplomatyczne (padziernik 1983 r. maj 1945 r.), Warszawa 2008, s. 439440; H. Bartoszewicz,
Polityka Zwizku Sowieckiego wobec pastw Europy rodkowo-Wschodniej w latach 19441948,
Warszawa 1999, s. 2830.
8
Relacja Jakuba Bermana o okolicznociach prac nad powoaniem Polskiego Komitetu Narodowego (kwiecie 1973), [w:] Archiwum Ruchu Robotniczego, t. IX, s. 89.
9
A. Noskowa, op. cit., s. 39.
10
Relacja Andrzeja Witosa o Polskim Komitecie Narodowym (25 stycznia 1965), [w:] Archiwum Ruchu Robotniczego, t. IX, s. 84.

34

PRZEMYSAW STPIE

historyka, ogem zaproszono a 17 osb 11. Dobr goci nie by przypadkowy,

stanowili oni bowiem w znakomitej wikszoci Zarzd Gwny ZPP. Jak wspomina J. Berman, wwczas pracownik Radiostacji im. Tadeusza Kociuszki i sekretarz Wydziau Krajowego ZPP: Stalin kierowa si przy wyborach dwoma
kryteriami. Pierwszym by stosunek do Zwizku Radzieckiego i do ideologii
komunistycznej. [] Drugie kryterium wynikao z oceny czowieka, czy potrafi
co zrobi, e nie bdzie pustym miejscem, e ma jak sugestywn si oddziaywania na innych12. Zabrako zmarego 10 grudnia 1943 r. gwnego pomysodawcy utworzenia PKN, A. Lampego. W zebraniu bra udzia take Zygmunt
Berling, ktrego Wasilewska nie uja we wczeniejszym projekcie obsady
PKN13. Najprawdopodobniej by to celowy zabieg ze strony Stalina, a Berling
mia stanowi swego rodzaju przeciwwag dla Wasilewskiej, bowiem konflikt
midzy tymi dziaaczami ZPP by widoczny od dawna 14. Niestety, wczesny
dowdca 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kociuszki skrztnie pomin w swoich wspomnieniach tamt wizyt na Kremlu 15.
Obecno Brystygierowej na spotkaniu u Stalina 24 grudnia 1943 r. potwierdza A. Witos. Patrzc na jej wczeniejsze zaangaowanie na rzecz ruchu robotniczego, wydaje si, e nie mogo jej tam zabrakn. Jeszcze w szeregach Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy (KPZU) daa si pozna jako energiczna dziaaczka, ideowo zwizana z ruchem komunistycznym. Potwierdzeniem jej za11

Oprcz wymienionych podaje on take: Leona Chwistka, Wadysaw Krasnowieckiego,

Wodzimierza Stahla i Kazimierza Witaszewskiego. Niestety, w tekcie brak jest odwoania do
rda tych informacji. Por. F. Zbiniewicz, O genezie Armii Polskiej w ZSRR w wietle nowych
przekazw rdowych, Wojskowy Przegld Historyczny 1972, nr 1, s. 537.
12
T. Toraska, op. cit., s. 317. Por. te A. Gowacki, Polityka zagraniczna RP po drugiej wojnie wiatowej w programie i publicystyce lewicy polskiej w ZSRR (19391944), [w:] Polska midzy
Wschodem a Zachodem. Materiay z konferencji naukowej zorganizowanej przez Instytut Historii
i Stosunkw Midzynarodowych US i Szczeciski Oddzia Polskiego Towarzystwa Historycznego
w Pobierowie 56 padziernika 2007 r., red. A. Szczepaska, H. Walczak, A. Wtor, t. I (W krgu
myli politycznej), Toru 2008, s. 135.
13
Relacja Andrzeja Witosa, s. 84; B. Drobner, Bezustanna walka. Wspomnienia 19361944,
t. III, Warszawa 1967, s. 187; S. Jaczyski, op. cit., s. 204.
14
Podzia na grupy w onie ZPP wywoay tzw. tezy nr 1 i nr 2, odnoszce si do ksztatu powojennej Polski. Za autora Tez nr 1 uwaa si W. Sokorskiego, cho opracowa je mjr Jakub Prawin. Wedug nich, nowy ustrj pastwa powinien opiera si na demokracji zorganizowanej,
gdzie wojsko posiadaoby przewaajcy wpyw na podejmowanie decyzji. Nie byo tam mowy
o przewodniej roli partii, co napotkao na ostry sprzeciw aktywistw z ZPP i z 1. Dywizji. Autorami Tez nr 2 byli H. Minc i R. Zambrowski. Wedug nich, wiodc rol w ksztatowaniu ustroju
powojennej Polski odegra miaa partia i podbudowa ideologiczna. Por. A. Gowacki, op. cit.,
s. 130133; A. Noskowa, op. cit., s. 3639; T. Toraska, op. cit., s. 315316; M. Malinowski, op.
cit., s. 6373; oraz W. Sokorski, Adieu, burdel czyli notatnik intymny, ChicagoWarszawa 1992,
s. 1820.
15
Z. Berling, Wspomnienia. Wolno na przetarg, Warszawa 1991, s. 294.

Julia Brystygierowa wobec tworzenia

35

sug z pewnoci by fakt zaproszenia jej do Moskwy w czerwcu 1943 r. na

Zjazd ZPP. Rwnie Berling wspomina, e bya ona zaangaowana w przedsiwzicie, dotyczce utworzenia PKN16.
Spotkanie na Kremlu, jak relacjonowali A. Witos i B. Drobner, przebiegao
w niemale rodzinnej atmosferze. Rozpocz je Wiaczesaw Mootow, ludowy
komisarz spraw zagranicznych ZSRR, wyjaniajc zebranym, e w zwizku z rychym wkroczeniem wojsk radzieckich na terytorium Polski, konieczne jest rozwaenie utworzenia tam rzdu tymczasowego17. Potwierdzaoby to tez o tym, e
Stalin planowa takie rozwizanie ju wczeniej, ale z jego realizacj wyczekiwa
do zakoczenia konferencji w Teheranie. Z dostpnego autorowi materiau rdowego trudno jest dokadnie odtworzy przebieg spotkania na Kremlu. Z cytowanej wyej relacji wynika, e Stalin ograniczy si do roli gospodarza, witajc
zgromadzonych. Nie zabiera gosu w dyskusji, a caoci przewodniczy Mootow. Projekt PKN zreferowa S. Skrzeszewski, a Stalin poczyni do niego tylko
pewne uwagi18.
Niestety, z wigilijnego spotkania na Kremlu, jak przypuszcza autor, nie zachowa si aden protok. W zwizku z tym zmuszony on by oprze si tylko
na relacjach osb biorcych w nim udzia. Na tej podstawie stwierdzi, e w gronie zaproszonych znalaza si rwnie Brystygierowa. Majc na uwadze wczeniejsze jej zasugi, mona by pomyle, e jej obecno na wspomnianym
spotkaniu bya niejako naturalna. Czy rzeczywicie tak byo?
Ju nazajutrz po wizycie czonkw ZG ZPP na Kremlu, czyli 25 grudnia
1943 r., Wasilewska zorganizowaa zebranie, w trakcie ktrego wybrano Komisj Organizacyjn PKN. Wrd zgromadzonych, oprcz przewodniczcej, obecni
byli midzy innymi: Z. Berling, W. Sokorski, S. Skrzeszewski, J. Berman,
S. Jdrychowski, A. Witos, B. Drobner i J. Brystygierowa19. Prawdopodobnie,
skad osobowy zebrania by identyczny jak na spotkaniu dzie wczeniej. Zanim
wyoniono Komisj Organizacyjn, odbya si burzliwa dyskusja, w ktrej to
Berling ostro skrytykowa prowadzon przez Wasilewsk polityk ZPP. Mia jej
za ze, e nie konsultowaa z nim decyzji, jakie podejmowao Prezydium Zarzdu
Gwnego Zwizku. W jej obronie stanli A. Witos i B. Drobner20. Niestety, nie
wiadomo, czy Brystygierowa braa udzia w tej dyskusji. Zdaniem autora, raczej
dystansowaa si od wszelakich sporw natury osobistej, unikajc opowiadania

16

Ibidem, s. 319.
B. Drobner, Bezustanna walka. Wspomnienia 19361944, t. III, Warszawa 1967, s. 186; Relacja Andrzeja Witosa, s. 84; F. Zbiniewicz, O genezie Armii Polskiej, s. 537.
18
Wanda Wasilewska we wspomnieniach, oprac. E. Syzdek, Warszawa 1982, s. 177; B. Drobner, op. cit., s. 187; F. Zbiniewicz, O genezie Armii Polskiej, s. 537.
19
Relacja Andrzeja Witosa, s. 86.
20
Ibidem.
17

36

PRZEMYSAW STPIE

si po ktrejkolwiek ze stron konfliktu. Znana bya bardziej z doskonaych zdolnoci organizacyjnych ni pomiennych przemwie.
W skad Komisji Organizacyjnej PKN weszli: W. Wasilewska, A. Witos,
Z. Berling, W. Sokorski, B. Drobner, J. Berman, S. Skrzeszewski, J. Grubecki,
W. Stahl, H. Minc i M. Popiel. Tu po ukonstytuowaniu si Komisji, wybrano jej
prezydium. Naturalne byo, e jako kontynuatorka myli A. Lampego, przewodniczc zostaa W. Wasilewska. Zastpc wybrano, nalecego do tzw. grupy
Wasilewskiej, Witosa, a sekretarzem Bermana21.
Na tym samym posiedzeniu zajto si spraw ideologicznej podbudowy
PKN, ustalenia liczebnoci jego czonkw i propozycjami obsady oraz podziau
resortw. Ustalono, i w skad nowotworzonego ciaa miao wej siedmiu do
dziewiciu przedstawicieli rodowiska polskiego w ZSRR, piciu przedstawicieli
z kraju. Po dwa miejsca zarezerwowano dla rodowiska Polakw w Londynie
i Polonii amerykaskiej, a jedno dla rodakw z Bliskiego Wschodu 22.
Do interesujco przedstawiaj si zaproponowane kandydatury na czonkw Komitetu spord przedstawicieli Polakw w ZSRR. Ot, skoro Komisja
Organizacyjna PKN liczya dziewiciu czonkw, zupenie naturalne wydawao
si, e wejd oni w skad PKN, obsadzajc wszystkie zarezerwowane dla ich
rodowiska miejsca. Tymczasem zgoszono dwie osoby spoza Komisji: E. Sommersteina i ks. F.W. Kubsza23. W proponowanym jeszcze w listopadzie 1943 r.
przez Wasilewsk skadzie PKN nie byo Bermana. Znajdowali si natomiast
dwaj wyej wymienieni. Naley postawi pytanie, czy nie stanowili oni przeciwwagi dla, opozycyjnych wobec przewodniczcej Komisji, Berlinga i Bermana? Na kolejnych posiedzeniach, na wniosek Wasilewskiej, skad zosta poszerzony o S. Jdrychowskiego, E. Szyra i S. Wierbowskiego24. Podobnie jak w wyej opisanym przypadku, pierwszy z wymienionych zosta uwzgldniony w projekcie obsady PKN.
Rwnie intrygujcy jest brak Brystygierowej zarwno w skadzie Komisji,
jak i w gronie osb branych pod uwag jako czonkowie PKN reprezentanci
21
Protok posiedzenia Komisji dla spraw Organizacji Polskiego Komitetu Narodowego (25
XII 1943), Archiwum Akt Nowych, Zarzd Gwny Zwizku Patriotw Polskich [dalej: AAN, ZG
ZPP], sygn. 216/13, k. 1; Relacja Wandy Wasilewskiej (22 I 1964), [w:] Archiwum Ruchu Robotniczego, t. VII, Warszawa 1982, s. 400. Por. te Relacja Jakuba Bermana, s. 89.
22
Protok posiedzenia Komisji dla spraw Organizacji Polskiego Komitetu Narodowego (25
XII 1943), AAN, ZG ZPP, sygn. 216/13, k. 2. Z. Kumo w cytowanej pracy Zwizek Patriotw
Polskich. Zaoenia programowo-ideowe bdnie podaje, e liczb miejsc w PKN, przeznaczon
dla rodowiska polskiego w ZSRR, okrelono na siedem do dziesiciu osb. Por. Z. Kumo, op.
cit., s. 130.
23
Protok posiedzenia Komisji dla spraw Organizacji Polskiego Komitetu Narodowego (25
XII 1943), AAN, ZG ZPP, sygn. 216/13, k. 2.
24
Protok posiedzenia Komisji dla spraw Organizacji Polskiego Komitetu Narodowego
(27 XII 1943), ibidem, k. 4; E. Syzdek, op. cit., s. 226. Por. Z. Berling, op. cit., s. 310.

Julia Brystygierowa wobec tworzenia

37

Polakw w ZSRR, czy przy obsadzie resortw Komitetu. Ten ostatni bowiem
przedstawia si nastpujco: przewodniczcy A. Witos, wiceprzewodniczcy
W. Wasilewska, Wydzia Spraw Wojskowych Z. Berling, Wydzia Spraw Zagranicznych Oskar Lange, Wydzia Odbudowy Kraju B. Drobner, Wydzia
Owiaty S. Skrzeszewski, Wydzia Opieki Spoecznej J. Grubecki, Wydzia
Skarbu E. Sommerstein, Wydzia Rolnictwa A. Witos, Wydzia Propagandy
i Informacji L. Chwistek, Biuro Planowania H. Minc, Komisja Prawna
S. Jdrychowski. Wakujce pozostaway stanowiska drugiego wiceprezesa, szefw wydziaw: Spraw Wewntrznych, Gospodarki Narodowej i Zarzdu Politycznego Armii25.
Dlaczego zatem Brystygierowa, ktra z pewnoci sprawdzia si jako kierownik Wydziau Personalno-Organizacyjnego ZPP, a wczeniej Sekretariatu
Oglnego ZG ZPP, nie zostaa zaproszona do grona organizatorw PKN? Czy
byo to wynikiem braku wyranego poparcia, a czasem nawet krytyki, dla poczyna Wasilewskiej, jako przewodniczcej ZPP, czy brakiem opowiedzenia si za
ni w konflikcie z Berlingiem? Mona zaryzykowa twierdzenie, e Wasilewska
nigdy nie darzya szczegln sympati Brystygierowej (i z wzajemnoci), cho
ich drogi przecinay si nie raz. Obie miay sposobno poznania si chociaby
na Kongresie Pracownikw Kultury we Lwowie w maju 1936 r., gdzie Brystygierowa bya jednym z czonkw komitetu organizacyjnego, a Wasilewska uznan ju wtedy pisark26. Jednake we wspomnieniach tej drugiej nigdy nie przewino si nazwisko aktywistki spod znaku KPZU.
Z kolei Berling rwnie mia spore zastrzeenia, co do Brystygierowej.
Gwnym byo odejcie od linii politycznej wyznaczonej przez Deklaracj ideow ZPP. W jego przekonaniu, byo ono tak dalece posunite, e prosi nawet
S. Jdrychowskiego (na pocztku stycznia 1944 r.) o postawienie wniosku w sprawie usunicia jej ze skadu Zarzdu Gwnego Zwizku27. Nie mia do niej zaufania i nie kry swej niechci, nazywajc j szczeglnie jadowit szowinistk
ydowsk i najblisz wsppracownic Wasilewskiej 28.Wobec powyszego, rodzi si pytanie, czy Brystygierowa bya osob konfliktow, z ktr nie za bardzo
chcieli wsppracowa pozostali czonkowie ZPP?

25
Protok posiedzenia Komisji dla spraw Organizacji Polskiego Komitetu Narodowego
(25 XII 1943), AAN, ZG ZPP, sygn. 216/13, k. 3; Protok posiedzenia Komisji dla spraw Organizacji Polskiego Komitetu Narodowego (27 XII 1943), ibidem, k. 7.
26
Relacja Jerzego Siedleckiego o dziaalnoci KPZU 19351938, AAN, Zbir Relacji dot.
Ruchu Robotniczego [dalej: ZRdRR], sygn. R-219, k. 9293; yciorys Bristigier Julii, 27 IV 1944,
ibidem, Biuro Spraw Kadrowych Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej
[dalej: BSK KC PZPR], sygn. 237/XXIII-771, k. 10; E. Syzdek, op. cit., s. 48.
27
S. Jaczyski, op. cit., s. 216.
28
Z. Berling, op. cit., s. 340341.

38

PRZEMYSAW STPIE

Wydaje si, e duo wikszy wpyw na taki obrt sytuacji miaa postawa
Luny, ktra, podobnie jak Berman, angaowaa si w rnego rodzaju przedsiwzicia, ale swoj rol ograniczaa tylko do pomocy organizacyjnej29. Zdecydowanie wolaa przybra postaw obserwatora ni gra tzw. pierwsze skrzypce.
Znalazo to potwierdzenie w dalszych pracach Komisji Organizacyjnej PKN.
Kolejne jej posiedzenia odbyway si codziennie od 27 do 30 grudnia 1943 r.
W nowym roku miay miejsce ju tylko dwa spotkania: 3 i 4 stycznia. W tym
czasie dyskutowano przede wszystkim nad projektem Deklaracji PKN. Poruszano te midzy innymi sprawy agrarne, edukacji i owiaty, przyszego parlamentu
i granic powojennej Polski30. Oprcz prac w Komisji Organizacyjnej, prowadzono rwnoczenie obrady w tzw. podkomisjach. Jak si wydaje, najwaniejsz
z nich bya ta zajmujca si opracowaniem Deklaracji PKN. Jej przewodniczcym zosta H. Minc31. Niestety, brak jest informacji co do pozostaych czonkw
teje podkomisji. Nie mona jednoznacznie wykluczy, e nie zasiadaa w niej
rwnie Brystygierowa. Jak wspomina Berling, grupy te nie miay staego skadu, a ich czonkowie czsto obradowali wymiennie. W ich pracach, poza Brystygierow, brali rwnie udzia: Berman, Wasilewska, Stefan Wierbowski, Minc,
Filkenstein oraz Georgi Dymitrow i Dymitr Manuilski32.
Wypracowany przez specjalny zesp pod kierownictwem Minca projekt Deklaracji PKN do dzi stanowi przedmiot sporu midzy badaczami historii tego
okresu. W literaturze przedmiotu zwyko przyjmowa si, e jest on autorstwa
A. Lampego, co take zdaj si potwierdza relacje jego wsptowarzyszy z ZPP33.
Natomiast wspominana ju autorka opracowania o Wasilewskiej, E. Syzdek, zaprzecza tej tezie. Jej zdaniem, nad projektem pracowao szersze grono dziaaczy34.
29

Protok posiedzenia Komisji dla spraw Organizacji Polskiego Komitetu Narodowego

(27 XII 1943), AAN, ZG ZPP, sygn. 216/13, k. 4; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 97. J. Berman
zrezygnowa z proponowanej mu funkcji kierownika Wydziau Propagandy i Informacji ju na
kolejnym posiedzeniu Komisji Organizacyjnej PKN, tj. 27 XII 1943 r., oraz wycofa w ogle swoj
kandydatur do Komitetu na rzecz prof. L. Chwistka. Trudno jednoznacznie stwierdzi, czy posunicie to wpisywao si w lini trzymania si na uboczu, ktrej zwolenniczk jest A. Sobrwiderska, czy te zaangaowaniem w prace nad powoaniem Centralnego Biura Komunistw
Polski.
30
Protokoy z posiedze Komisji Organizacyjnej Polskiego Komitetu Narodowego (27 XII
1943, 28 XII 1943, 29 XII 1943, 30 XII 1943, 3 I 1944, 4 I 1944), AAN, ZG ZPP, sygn. 216/13,
k. 472.
31
Protok Komisji dla spraw Organizacji Polskiego Komitetu Narodowego (25 XII 1943),
ibidem, k. 3.
32
Z. Berling, op. cit., s. 319.
33
Por. np. A. Sobr-widerska, op. cit., s. 97; F. Zbiniewicz, Armia Polska, s. 170; H. Rechowicz, Aleksander Zawadzki. ycie i dziaalno, KatowiceKrakw 1969, s. 107.
34
E. Syzdek, op. cit., s. 226227; eadem, Sprawa powoania Polskiego Komitetu Narodowego, [w:] Archiwum Ruchu Robotniczego, t. IX, s. 38.

Julia Brystygierowa wobec tworzenia

39

Niestety, w zachowanym protokole posiedzenia Komisji nie wskazano jednoznacznie, kto przygotowa opisywany dokument. Odnotowano jedynie uwag
Wasilewskiej, i jest on w znacznym stopniu oparty na Deklaracji ZPP35.
Oprcz wyej wymienionej, powoano rwnie podkomisj gospodarczomieszkaniow (z W. Stahlem na czele) oraz podkomisj, ktrej celem byo opracowanie regulaminu i trybu pracy PKN. Jej pierwotny skad stanowili: A. Witos,
S. Jdrychowski, H. Minc i E. Szyr 36. cile powizana z ni bya, utworzona
3 stycznia 1944 r., podkomisja do spraw kadr PKN. Decyzj Komisji Organizacyjnej, w jej szeregach, oprcz A. Witosa i S. Jdrychowskiego, znaleli si:
S. Wierbowski, J. Grubecki i J. Brystygierowa37.
Przygldajc si bliej obsadzie dwch ostatnich podkomisji, nietrudno zauway powtarzajce si nazwiska ich czonkw. Stanowi to potwierdzenie sw
Berlinga o wymiennym charakterze ich personalnego skadu. Wybr Brystygierowej do zada natury organizacyjnej i personalnej nie powinien budzi wtpliwoci. Przecie, co ju byo wspomniane, to wanie te sprawy powierzono jej
w Zarzdzie Gwnym ZPP. Do jej obowizkw naleaa, midzy innymi, obsada wszystkich komrek obwodowych Zwizku, czy opracowywanie projektw
i instrukcji organizacyjnych.
Na ostatnim posiedzeniu Komisji Organizacyjnej PKN (4 I 1944 r.) przyjto
jednomylnie Deklaracj PKN. Plan dziaania Komitetu by szeroko zakrojony.
Najwaniejszym zadaniem byo utworzenie tymczasowego rzdu po wyzwoleniu
Polski. W jego skad wej mieli przedstawiciele wszystkich si walczcych
z hitlerowskim okupantem. Rol PKN byo take odbudowanie organw pastwowoci polskiej na wyzwolonych terenach kraju. Jako priorytet postawiono
sobie przeprowadzenie szerokiej reformy rolnej, ktra zlikwidowaaby wielk
wasno ziemsk 38.
Tymczasem okazao si, e ostatnie posiedzenie Komisji Organizacyjnej stao si jednoczenie ostatnim akordem prac nad PKN. W dotychczasowych opracowaniach upatrywano zaniechanie idei powoania Komitetu w informacji, ktra
dotara w styczniu 1944 r. na Kreml, o powoaniu w Polsce, z inicjatywy PPR,
Krajowej Rady Narodowej (KRN). Zdaniem cytowanej ju wczeniej A. Sobrwiderskiej, nie mona jednoznacznie okreli, kiedy dokadnie dowiedziano si
w Moskwie o tym wydarzeniu. List z 12 stycznia 1944 r., sygnowany przez Wa-

35

Protok posiedzenia Komisji Organizacyjnej Polskiego Komitetu Narodowego (28 XII

1943), AAN, ZG ZPP, sygn. 216/13, k. 21.
36
Protok posiedzenia Komisji dla spraw Organizacji Polskiego Komitetu Narodowego
(27 XII 1943), ibidem, sygn. 216/13, k. 8.
37
Protok posiedzenia Komisji Organizacyjnej Polskiego Komitetu Narodowego (3 I 1944),
ibidem, sygn. 216/13, k. 59.
38
Z. Kumo, op. cit., s. 136.

40

PRZEMYSAW STPIE

dysawa Gomuk, informujcy o okolicznociach powoania KRN, dotar do

wadz radzieckich najprawdopodobniej pod koniec stycznia tego roku39.
Czy rzeczywicie brak cznoci pomidzy kierownictwem PPR w kraju a grup polskich komunistw w Moskwie i wadzami radzieckimi spowodowa swego
rodzaju dwoisto w dziaaniu? Czy wskutek tego powstay dwa ciaa, pretendujce do objcia wadzy na wyzwalanych terenach? Aresztowanie M. Fornalskiej
i P. Findera, o czym bya ju mowa, z pewnoci utrudnio przepyw informacji.
Jednake wiadomoci o wydarzeniach w kraju przecie przekazywa stale wywiad radziecki40. Ponadto na Lubelszczynie dziaaa od pocztku stycznia 1944 r.
tzw. grupa Leona Kasmana Jankowskiego, ktrej zadaniem byo nawizanie
cznoci z czonkami PPR41. Istniej zatem inne przyczyny, w wyniku ktrych
lega koncepcja powoania PKN.
Utworzenie Komitetu w tym samym czasie, kiedy Armia Czerwona dotara
do przedwojennej granicy wschodniej II Rzeczypospolitej, ostatecznie jednak nie
odpowiadao Stalinowi. W wymiarze propagandowym oznaczaoby, i uznaje on
t granic, jako waciw dla powojennego adu. Z kolei Andrzej Werblan, autor
biografii Wadysawa Gomuki, zwraca uwag na fakt, i dla Stalina bardzo dogodne byo powoanie KRN przez krajow organizacj PPR. Wytrcao to bowiem argument z rk aliantw o chci instalowania podlegego Kremlowi rzdu,
utworzonego w ZSRR, a takim z pewnoci byby PKN42.
Spore znacznie dla zaniechania prac nad powoaniem Komitetu, zdaniem autora, miay take rozmowy, jakie prowadzi J. Berman z przedstawicielami najwyszych wadz radzieckich. Jeszcze w grudniu 1943 r., kiedy trway obrady
Komisji Organizacyjnej PKN, rozmawia on z W. Mootowem. Wysun wwczas, podnoszon ju wczeniej przez A. Lampego, koncepcj utworzenia orodka koordynujcego dziaania polskich komunistw w ZSRR. Oficjalne pismo
39

A. Noskowa, op. cit., s. 42; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 99100. Wedug relacji A. Witosa, o powstaniu KRN Stalin wiedzia ju 1 I 1944 r. Informacja ta zostaa przekazana tego samego dnia W. Wasilewskiej. Na tej podstawie zaniechano dalszej dziaalnoci Komitetu Organizacyjnego PKN. Por. Relacja Andrzeja Witosa, s. 87.
40
M. Malinowski, op. cit., s. 8789; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 99.
41
Informacja o specjalnej grupie polskiej kierowanej przez Leona Kasmana Jankowskiego,
opracowana przez pracownika Instytutu Naukowo-Badawczego nr 100 I. D. Morozowa (29 II
1944), [w:] Polska-ZSRR. Struktury podlegoci. Dokumenty WKP(b) 19441949, Warszawa 1995,
s. 41-43. Por. te Z. Kumo, op. cit., s. 141142; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 100; M. Malinowski, op. cit., s. 89.
42
A. Werblan, Wadysaw Gomuka. Sekretarz Generalny PPR, Warszawa 1988, s. 186;
L. Pitkowski, op. cit., s. 249. Por. Cz. Grzelak, H. Staczyk, S. Zwoliski, op. cit., s. 41; A. Gowacki, Slonyje puti polsko-sowietskich otnoszenij w gody wtoroj mirowoj wojny, Acta Universitatis Lodziensis, Folia historica 51, 1994, s. 170; E. Syzdek, Sprawa powoania, s. 3738;
S. Jaczyski, op. cit., s. 208; E. Grzdziski, Zanim ogoszono Manifest, Historia i ycie 1988, nr
14, s. 2.

Julia Brystygierowa wobec tworzenia

41

w tej sprawie zostao wysane do Mootowa 10 stycznia 1944 r. Sygnatariusze

listu (J. Berman, S. Wierbowski i H. Minc) wyjaniali w nim szeroko potrzeb
powoania takiego ciaa pod nazw Centralne Biuro Komunistw Polski
(CBKP)43. Cho w dokumencie tym, jak i na pierwszym posiedzeniu Biura (2 II
1944 r.), bya mowa o kierowaniu prac dziaaczy w PKN i PPR, to ju w pimie
G. Dymitrowa do Stalina z 23 stycznia 1944 r., dotyczcym regulaminu CBKP,
nie wspomina si o Komitecie w ogle44.
Najprawdopodobniej wypadkowa tych czynnikw miaa wpyw na porzucenie idei powoania PKN. Dla Stalina, biorc pod uwag jego stosunki z aliantami,
z pewnoci duo wygodniejsze byo tworzenie polskiego rzdu na bazie KRN,
powstaej w kraju, ni importowanego z ZSRR Komitetu. Oddalao to wizj
ewentualnej, negatywnej reakcji koalicjantw z wielkiej trjki na prb instalowania PKN na wyzwalanych terenach Polski. Niewykluczone rwnie, e
trwajce w tym samym czasie rozmowy przedstawicieli ZSRR i Czechosowacji
oraz zawarcie w ich wyniku ukadu politycznego, przyczyniy si do odroczenia
powoania PKN. Pokazywao to tylko, jak bardzo instrumentalnie Stalin podchodzi do inicjatyw polskich dziaaczy komunistycznych. Zdaniem Pawa Wieczorkiewicza, historyka czasw najnowszych, zarwno utworzenie Komitetu, jak
i zaniechanie idei jego funkcjonowania, wpisywao si w realizacj tzw. polskiego projektu, ktrego gwnym architektem by Stalin. Celem tego byo powoanie polskiego rzdu, kontrolowanego przez Kreml, pozornie reprezentatywnego,
tak by mg uzyska on akceptacj pastw zachodnich45.
Wydaje si, e prace nad PKN zakoczyy si definitywnie na etapie Komisji
Organizacyjnej. Nawet jeli w pniejszych planach komunistw polskich by on
uwzgldniany, to dla naczelnych wadz radzieckich by to temat zamknity. Rodz si zatem dwa pytania: Jaki by sens tworzenia takiego ciaa i czy zrzeszeni
43

Notatka grupy komunistw polskich w ZSRR w sprawie utworzenia Centralnego Biura Komunistw Polski w ZSRR (10 I 1944), [w:] Polska-ZSRR. Struktury podlegoci, s. 2325. Por. te
F. Zbiniewicz, Okolicznoci powstania CBKP, [w:] 40-lecie Polskiej Partii Robotniczej. Materiay
z sesji 56 stycznia 1982, Warszawa 1982, s. 114; Cz. Grzelak, H. Staczyk, S. Zwoliski, op. cit.,
s. 41; E. Syzdek, Dziaalno, s. 229; Z. Kumo, op. cit., s. 144; A. Sobr-widerska, op. cit.,
s. 100.
44
Protok z posiedzenia Centralnego Biura Komunistw Polski (2 II 1944), AAN, Centralne
Biuro Komunistw Polski [dalej: CBKP], sygn. 248/1, k. 1; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 101;
Pismo kierownika Wydziau Informacji Midzynarodowej KC WKP(b) Georgi Dymitrowa do Jzefa Stalina w sprawie skadu i regulaminu Centralnego Biura Komunistw Polski w ZSRR (24 I
1944), [w:] Polska-ZSRR. Struktury podlegoci, s. 3031.
45
P. Wieczorkiewicz, Polska w planach Stalina w latach 19351945, [w:] W objciach Wielkiego Brata. Sowieci w Polsce 19441993, red. K. Rokicki i S. Stpie, Warszawa 2009, s. 34. Por.
te A. Noskowa, Stalin i Armia Krajowa. Droga do wypracowania stanowiska sowieckiego kierownictwa, [w:] Represje sowieckie wobec narodw Europy 19441956, red. D. Rogut i A. Adamczyk, Zelw 2005, s. 40; H. Bartoszewicz, op. cit., s. 31; F. Zbiniewicz, Armia Polska, s. 170.

42

PRZEMYSAW STPIE

w ZPP dziaacze sami nie obalili swojego projektu, wysuwajc niemale jednoczenie pomys utworzenia CBKP? Czy win za zaistnia sytuacj obarczy
mona szybko zmieniajc si sytuacj geopolityczn, co wymusio konieczno
modyfikacji planw przez najwysze wadze ZSRR?
Wydawaoby si, e prace Komisji Organizacyjnej PKN byy zakrojone na
szerok skal. Ju sam dobr dziaaczy komunistycznych, ktrych Stalin powoa
do tworzenia Komitetu, wiadczy o jego przyszym znaczeniu politycznym.
Zaangaowanie, z jakim przystpiono do organizacji, jak i do opracowywania
deklaracji programowej, sugerowao, e wanie to ciao stanie si przyszym
zalkiem polskiego rzdu, dajc dziaaczom spod znaku ZPP pierwszestwo
w jego tworzeniu i obsadzie personalnej.
W sprawie aktywnoci poszczeglnych uczestnikw wigilijnego spotkania
u Stalina, jak i czonkw Komisji Organizacyjnej PKN w caym tym procesie,
istnieje sporo rozbienoci. Jak byo wspomniane, obradujce podkomisje nie
miay staego skadu osobowego. Naley przy tym pamita, e nie wszystkie
z nich realnie zaistniay, bowiem w kilka dni po ich powoaniu powzito decyzj
o zaprzestaniu organizowania PKN.
Zdaniem autora, z du doz prawdopodobiestwa mona przypuszcza, e
gwne decyzje, co do ksztatu PKN, jak i jego dokumentw programowych,
zapaday nie podczas obrad Komisji Organizacyjnej czy podkomisji, ale w wskim gronie najwierniejszych Stalinowi dziaaczy. Obok J. Brystygierowej naleeli do nich: J. Berman, W. Wasilewska, S. Wierbowski i H. Minc. Ich opiekunami ideologicznymi byli D. Manuilski i W. Mootow. Wszystkie rozmowy
i postanowienia, jakie podejmowali, miay zakulisowy charakter. Wypracowane
w ten sposb projekty przedstawiano na forum Komisji Organizacyjnej PKN
i poddawano pozornej dyskusji, na co wielokrotnie zwraca uwag Z. Berling.
Wyej wymienieni tworzyli tzw. szar eminencj i to wanie oni byli faktycznymi realizatorami pomysu A. Lampego o utworzeniu PKN.
Jeszcze w trakcie prac Komisji Organizacyjnej PKN jasne stao si, e nie
bdzie on spenia funkcji orodka kierowniczego dla polskich komunistw. Komitet stanowi mia zalek przyszego rzdu polskiego, o czym wiadczya jego
struktura i deklaracja programowa. Zatem podnoszony jeszcze jesieni 1943 r.
przez Lampego pomys doczeka si tylko poowicznej realizacji 46. Jednake idea
utworzenia wspomnianego wyej centrum dowodzenia nie umara zupenie. Jej
urzeczywistnienie stao si moliwe gwnie za spraw Jakuba Bermana.
W dniu 28 grudnia 1943 r., kiedy obradowaa Komisja Organizacyjna PKN,
spotka si on z Mootowem i Manuilskim. Najprawdopodobniej, widzc kierunek, w ktrym zmierzaj prace nad Komitetem, i majc na uwadze zblianie si
frontu do przedwojennych granic Polski, poruszy spraw utworzenia orodka
46

L. Pitkowski, op. cit., s. 247248.

Julia Brystygierowa wobec tworzenia

43

koordynujcego caoci dziaa komunistw polskich w Zwizku Radzieckim 47.

Jak mona sdzi, nie bya to jednoosobowa inicjatywa, a Berman by tylko jej
realizatorem48. Znalaza ona jednak uznanie w oczach przedstawicieli wadz radzieckich, bowiem Mootow poleci Bermanowi sporzdzenie stosownego pisma
w tej sprawie.
Jednake zanim Mootow otrzyma je 10 stycznia 1944 r., z szerokim uzasadnieniem powoania orodka koordynujcego (autorstwa Bermana, Wierbowskiego i Minca), to 5 stycznia trafi na jego rce projekt organizacyjny tego
orodka, przekazany przez Georgija Dymitrowa. W jego skadzie znale si
mieli nastpujcy dziaacze ZPP: Jakub Berman, Wanda Wasilewska, Stanisaw
Skrzeszewski, Aleksander Zawadzki i Wacaw Lewikowski. Jak wskazuj zapiski w dzienniku prowadzonym przez G. Dymitowa, to wanie w pimie jego
autorstwa po raz pierwszy pojawia si te nazwa nowego orodka Centralne
Biuro Komunistw Polski49.
Czy brak Julii Brystygierowej w wyej wymienionym gronie oznacza, e
przedstawiciele wadz radzieckich nie mieli do niej a tak wielkiego zaufania,
stawiajc ponownie (jak to byo w przypadku PKN) na sprawdzon ju W. Wasilewsk, czy J. Bermana? Jak sdzi autor, dokument ten by pierwszym z wielu
pism autorstwa Dymitrowa, dotyczcych sprawy powoania CBKP, a zaproponowany skad osobowy nie by ostateczny. Stanowi jedynie swego rodzaju sugesti, o czym w dalszej czci pracy.
Rodzi si take pytanie, czy powoanie CBKP byo tylko inicjatyw polskich
komunistw? W cigu piciu dni, jakie upyny od przekazania wspomnianego
projektu Biura przez Dymitrowa, do chwili zoenia pisma w tej samej sprawie
przez Bermana, Dymitrow spotka si z Mootowem przynajmniej raz. W ich
rozmowie poruszano zarwno spraw PKN, jak i CBKP50. Wydaje si, e przedstawiciele wadz radzieckich mieli ju wstpnie nakrelony ksztat i plan dziaania Biura, zanim wystpili z takim pomysem polscy dziaacze. Zdaniem Bermana, dokumentem decydujcym o powoaniu Biura byo pismo jego autorstwa. Jak
wspomina, nasz memoria [z 10 stycznia 1944 r. przyp. P.S.] [] sta si
deklaracj zaoycielsk CBKP51.
47

T. Toraska, op. cit., s. 322; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 102; L. Pitkowski, op. cit.,
s. 249250.
48
Z. Kumo, op. cit., s. 144; T. Toraska, op. cit., s. 323.
49
The dairy of Georgi Dimitrov 19331949, intr. and edit. by Ivo Banac, New Haven-London
2003, s. 293; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 102. Wedug wspomnie J. Bermana, nazw orodka
koordynujcego dziaalno polskich komunistw w Zwizku Radzieckim wymylili przedstawiciele wadz radzieckich. Mona domyla si, i chodzio tutaj o Manuilskiego i Dymitrowa. Por.
T. Toraska, op. cit., s. 323.
50
The dairy of Georgi, s. 295.
51
T. Toraska, op. cit., s. 324.

44

PRZEMYSAW STPIE

Naley zatem zastanowi si, czy dokument, o ktrym mowa, odegra rol
w powoaniu CBKP. Zwaajc na jego do oglnikow, jeli chodzi o organizacj Biura, tre oraz uwzgldniajc prowadzone ju wczeniej rozmowy w tej
sprawie, sdzi mona, i stanowi on jedynie ow deklaracj polskich komunistw, przelan na papier, nie majc wikszego wpywu na ju podjte dziaania52. Z kolei dla Dymitrowa i Mootowa by swego rodzaju legitymizacj prowadzonych ju dziaa53.
Co za si tyczy samej struktury i obsady personalnej nowo tworzonego ciaa, to do powoania jego komisji organizacyjnej wadze radzieckie zobowizay
Wydzia Informacji Midzynarodowej Komitetu Centralnego Wszechzwizkowej Komunistycznej Partii (bolszewikw) 54. W tej sprawie 13 stycznia 1944 r.
Mootow prowadzi rozmowy z Manuilskim i Dymitrowem. Ten ostatni, jeszcze
tego samego dnia, spotka si z Bermanem, aby przedyskutowa skad osobowy
CBKP. Dzie pniej rozmawia rwnie w tej sprawie z innymi dziaaczami ZPP:
Wacawem Lewikowskim, Stanisawem Skrzeszewskim, Wilhelmem Billigiem
i Juli Brystygierow55. Mieli to by najlepsi z wytypowanych kandydatw.
Co byo przedmiotem tych rozmw? Sdzc po treci pisma, jakie Dymitrow
wysa do Mootowa 18 stycznia 1944 r., by to przegld kadr wrd polskich
komunistw, stanowicy zarazem swego rodzaju rekrutacj na czonkw Biura.
Jak stwierdzi, grono osb, z ktrymi mona byo by nawiza wspprac
w ramach CBKP, byo bardzo wskie. Okazao si przy tym, e kandydatury
Lewikowskiego i Skrzeszewskiego nie otrzymay pozytywnych opinii pozostaych dziaaczy polskich56. Zatem Brystygierowa znalaza si w gronie najbardziej
zaufanych ludzi dla wadz radzieckich. Cho, podobnie jak to miao miejsce
w przypadku PKN, nie bya wymieniana w cisym kierownictwie Biura, naleao spodziewa si, e znajdzie si dla niej miejsce w strukturze nowego ciaa.
W zwizku z trudnociami, jakie napotka Dymitrow podczas ustalania skadu osobowego CBKP, pojawi si take pomys wyonienia tego na specjalnym
zjedzie komunistw polskich57. Do grona elektorw proponowa nastpujcych
dziaaczy ZPP i Korpusu Polskiego w ZSRR: Wand Wasilewsk, Karola wierczewskiego, Aleksandra Zawadzkiego, Bronisawa Spychaja, Edwarda Ochaba,
52

Por. tre dokumentu w: Polska-ZSRR. Struktury podlegoci, s. 2325.

The dairy of Georgi, s. 296.
54
A. Sobr-widerska, op. cit., s. 104.
55
The dairy of Georgi, s. 296; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 104.
56
Pismo kierownika Wydziau Informacji Midzynarodowej KC WKP(b) Georgi Dymitrowa
do czonka Biura Politycznego KC WKP(b), zastpcy Przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR, Wiaczesawa Mootowa w sprawie skadu Centralnego Biura Komunistw Polski
w ZSRR (18 I 1944), [w:] Polska-ZSRR. Struktury podlegoci, s. 27; Kartki z PRL. Ludzie, fakty,
wydarzenia, red. W. Wadyka, t. I (19441970), PoznaWarszawa 2005, s. 7.
57
Ibidem.
53

Julia Brystygierowa wobec tworzenia

45

Wacawa Lewikowskiego, Stanisawa Radkiewicza, Stanisawa Skrzeszewskiego, Jakuba Bermana, Hilarego Minca, Mieczysawa Mietkowskiego, Salomona
Natansona, Jzefa Szpechta, Zofi Dzierysk, Tadeusza Daniszewskiego, Eugeniusza Szyra, Romana Zambrowskiego, Jerzego Borejsz, Roman Granas,
Juliusza Hibnera, Kazimierza Witaszewskiego i Juli Brystygierow 58. Jednake
w wyniku rozmw, jakie przeprowadzi 19 i 20 stycznia 1944 r. z Wasilewsk,
Mincem, Bermanem i Zawadzkim, zrezygnowa z pomysu wyaniania skadu
CBKP w drodze wyborw59.
Na rozwizanie takie wadze radzieckie raczej nie wydayby pozwolenia, ze
wzgldu na nieprzewidywalny wynik, a przecie w Biurze miay zasiada najbardziej zaufane osoby. Poza tym miao ono pozosta organizacj niejawn. Taki
przebieg sprawy byby, zdaniem autora, rwnie niekorzystny dla Brystygierowej. Nie cieszya si bowiem zbyt wielk sympati potencjalnych elektorw,
a z niektrymi, jak np. z Borejsz, bya skonfliktowana. Mao wiarygodne wydaj si tutaj wspomnienia ppk. Jzefa wiaty, wicedyrektora Departamentu X
Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego, jakoby w swej bogatej karierze Brystygierowa bya w Rosji przez duszy czas rwnoczenie kochank Bermana,
Minca i Szyra60. Informacj t rwnie podaje w wtpliwo Sobr-widerska,
autorka biografii Bermana 61. Tylko czstkowe potwierdzenie tej miaej tezy
znajdziemy we wspomnieniach Berlinga, ktry twierdzi, e ostatni z wymienionych by mem Brystygierowej 62. Naley pamita, e ppk J. wiato dodawa
sporo pikanterii do swoich wspomnie, a rewelacje, o ktrych opowiada, obliczone byy na wywoanie negatywnego obrazu ludzi zajmujcych najwaniejsze
stanowiska w kraju.
Ostatecznie Dymitrow wysa 24 stycznia 1944 r. pismo do Stalina, mwice
o potrzebie powoania CBKP, wraz z propozycj skadu osobowego. W uzasadnieniu podawa, e jest ono potrzebne w celu poprawy organizacji pracy komunistw w Zwizku Patriotw Polskich, w jego prasie, propagandzie, a take
wsparcia [Polskiej] Partii Robotniczej i ruchu partyzanckiego w samej Polsce63.
W szeregach Biura znale si mieli: A. Zawadzki jako sekretarz, S. Radkiewicz jako zastpca sekretarza oraz K. wierczewski, W. Wasilewska i J. Berman jako czonkowie. Zastrzega przy tym, e zostali oni wytypowani w wyniku skrupulatnego przegldu komunistw polskich, poprzedzonego konsultacjami
58

A. Sobr widerska, op. cit., s. 105.

The dairy of Georgi, s. 296; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 105.
60
Z. Bayski, Mwi Jzef wiato. Za kulisami bezpieki i partii 19401955, Londyn 1989, s. 65.
61
Por. A. Sobr-widerska, op. cit., s. 419.
62
Z. Berling, op. cit., s. 269.
63
Pismo kierownika Wydziau Informacji Midzynarodowej KC WKP(b) Georgi Dymitrowa
do Jzefa Stalina w sprawie skadu i regulaminu Centralnego Biura Komunistw Polski w ZSRR
(24 I 1944), [w:] Polska-ZSRR. Struktury podlegoci, s. 30.
59

46

PRZEMYSAW STPIE

z najbardziej zaufanymi dziaaczami64. Dzie pniej Dymitrow dosta odpowied zwrotn od Stalina z pen akceptacj zarwno samego projektu, jak
i proponowanego skadu osobowego65. Tym samym CBKP zostao oficjalnie
powoane do ycia.
Okazao si, e rezygnacja z pomysu wyaniania czonkw Biura w drodze
wyborw wcale nie umocnia pozycji Brystygierowej. Ponownie zabrako jej
w kierowniczym gronie. Dlaczego zatem Dymitrow, uznajc jej zasugi dla ruchu
robotniczego i konsultujc z ni obsad stanowisk w CBKP, nie uwzgldni
w nim jej samej? Zdaniem autora, mao prawdopodobne jest, by nie chciaa si
ona angaowa w przedsiwzicie o takim znaczeniu politycznym. Naley tutaj
upatrywa raczej budowania przez Dymitrowa pewnej rwnowagi si. Krgi wojskowe reprezentowali: A. Zawadzki, K. wierczewski i S. Radkiewicz. Z kolei
J. Berman i W. Wasilewska reprezentowali ZPP. Ta ostatnia mocno naciskaa
w rozmowach z Dymitrowem, eby skad Biura rozszerzy do siedmiu osb.
Niestety, bezskutecznie. By moe wwczas znalazoby si w nim miejsce dla
Brystygierowej.
Niewykluczone, e decyzja o takim wanie skadzie CBKP wynikaa take
z wydarze, jakie podwczas rozgryway si w onie centralnych wadz ZPP.
W tym czasie odby si bowiem sd nad W. Sokorskim, ktrego ZG ZPP odwoa
ze stanowiska zastpcy dowdcy do spraw polityczno-wychowawczych Korpusu
Polskiego w ZSRR. Jego miejsce zaj A. Zawadzki. Gwnymi oskarycielami byli: Wasilewska, Berman, Szyr, Borejsza i Brystygierowa 66. Zdaniem cytowanego ju wczeniej Berlinga, od chwili kiedy Wasilewska zacza cilej
wsppracowa z A. Lampem nad projektem pniejszego PKN, pozostawia ZG
ZPP pod nadzorem Brystygierowej, ktry to sta si mia terenem niepodzielnej wadzy tej ostatniej67. Sytuacja taka oznaczaaby, e wadze radzieckie celowo nie angaoway Brystygierowej do dziaa zwizanych z CBKP, tak by
zachowa rwnowag midzy reprezentantami wojska a ZPP.
Pewne rozbienoci istniay take pomidzy Regulaminem Biura, ktry stanowi zacznik do pisma Dymitrowa z 24 stycznia 1944 r., a memoriaem, zoonym na rce tego przez Bermana. W pierwszym z wymienionych dokumentw bya mowa o CBKP jako organizacji, ktra miaa nie wszechstronn pomoc dla PPR i ruchu partyzanckiego w Polsce68. Natomiast w pimie z 10 stycz64

Ibidem; Memories of Georgi Dimitrov, Sofia 1972, s. 170; The dairy of Georgi, s. 298.
The dairy of Georgi, s. 298.
66
Z. Berling, op. cit., s. 189, 353. Por. te S. Zawiliski, Wyznania zdrajcy. Wywiad rzeka
z Wodzimierzem Sokorskim, ChicagoTorontoWarszawa 1991, s. 4142; W. Sokorski, op. cit.,
s. 17, 20.
67
Z. Berling, op. cit., s. 34, 227.
68
Regulamin Centralnego Biura Komunistw Polski [24 I 1944], [w:] PolskaZSRR. Struktury podlegoci, s. 31.
65

Julia Brystygierowa wobec tworzenia

47

nia 1944 r. polscy dziaacze komunistyczni mwili o powoaniu ciaa, ktre bdzie
zagraniczn organizacj PPR na terytorium ZSRR. Wsppraca z parti w kraju
miaaby nastpi nie wczeniej, ni po wkroczeniu Armii Czerwonej 69. W pozostaych kwestiach, takich jak nadzr ideowy nad ZPP, PKN (cho faktycznie
prace nad jego utworzeniem zostay wstrzymane 4 stycznia 1944 r.), czy polskimi
jednostkami wojskowymi w ZSRR, oba dokumenty byy zgodne. Zauway jednak mona w pimie Bermana wyran ch utrzymania kierowniczej roli CBKP.
Pomimo tego, Biuro nie mogo stanowi reprezentacji PPR w Moskwie, poniewa nie zostao powoane przez Komitet Centralny partii, co wicej, byo od
niej niezalene. Faktycznie za stao si organem poredniczcym midzy krajow organizacj PPR a WKP(b). Jednake dziaacze CBKP, od samego pocztku
jego funkcjonowania, pretendowali do rzeczywistego przejcia zwierzchnictwa
nad szeregami partii komunistycznej w Polsce. Korzystne dla nich okazao si
przerwanie cznoci pomidzy wadzami radzieckimi a kierownictwem PPR
w kraju w kocu 1943 r., a pniej ograniczone jej moliwoci 70.
Pierwsze posiedzenie Biura miao miejsce 2 lutego 1944 r. Obecni byli na
nim: A. Zawadzki, S. Radkiewicz, W. Wasilewska, K. wierczewski i J. Berman.
Porzdek obrad przewidywa tylko dwa punkty: 1) Organizacja i podzia pracy
w CBKP; 2) Omwienie sytuacji w Polsce. W Biurze sprawami ZPP miaa zaj
si Wasilewska, a Korpusu Polskiego przedstawiciele wojska: Zawadzki i wierczewski. Natomiast Radkiewicz odpowiedzialny mia by za kadry partyzanckie
i partyjne, a Berman za sprawy kraju71.
Zgodnie z regulaminem CBKP (autorstwa Dymitrowa), oprcz wyej wymienionych, powoano rwnie penomocnikw Biura w instytucjach polskich
w ZSRR72. Na omawianym posiedzeniu wyznaczono tylko cztery osoby na te
stanowiska: Brystygierow, ktrej powierzono placwki aparatu ZPP; Minca
sprawy zwizane z organizacj PKN; Wierbowskiego placwki propagandowe
(prasa i wydawnictwa ZPP, rozgonia radiowa im. T. Kociuszki) oraz Tadeusza
Szpechta penomocnika do spraw delegacji ZPP w Teheranie. Pozostaych penomocnikw, to jest dywizyjnych i pukowych, miano wyznaczy w pniejszym terminie73.
69

Notatka grupy komunistw polskich w ZSRR w sprawie utworzenia Centralnego Biura Komunistw Polski w ZSRR [10 I 1944], [w:] ibidem, s. 2425.
70
A. Sobr-widerska, op. cit., s. 106.
71
Z protokou nr 1 z posiedzenia Centralnego Biura Komunistw Polski z dnia 2 II 1944,
AAN, CBKP, sygn. 248/1, k. 1.
72
Regulamin Centralnego Biura Komunistw Polski [24 I 1944], [w:] Polska-ZSRR. Struktury
podlegoci, s. 31.
73
Z protokou nr 1 z posiedzenia Centralnego Biura Komunistw Polski z dnia 2 II 1944,
AAN, CBKP, sygn. 248/1, k. 1; E. Syzdek, Dziaalno Wandy Wasilewskiej, s. 230; Cz. Grzelak, H. Staczyk, S. Zwoliski, op. cit., s. 42.

48

PRZEMYSAW STPIE

Powierzenie wspomnianej roli Brystygierowej wydaje si zupenie naturalne.

Jako kierownik Wydziau Personalno-Organizacyjnego ZG ZPP miaa doskonae
rozeznanie sytuacji w strukturach terenowych Zwizku. Do jej zada naleao
przecie wyznaczanie i zatwierdzanie obsady personalnej wszystkich obwodowych komrek ZPP, jak i sprawowanie kontroli nad ich prac. Zatem wybr
powyszych dziaaczy nie by przypadkowy. Mona sdzi, e byli to po prostu
ludzie najlepiej zorientowani w danym zagadnieniu. Nie sposb doszukiwa si
tutaj budowania rwnowagi pomidzy przedstawicielami wojska a ZPP. O ile
przy powoywaniu CBKP starano si kierowa t regu, o tyle, ze wzgldw
organizacyjnych, nie miaa ona zastosowania przy wyznaczaniu penomocnikw.
Jednake istnia pewien klucz doboru. Ot, wszyscy wyej wymienieni
dziaacze byli czonkami Komunistycznej Partii Polski, wzgldnie, jak np. Brystygierowa, Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy (stanowia autonomiczn
cz tej pierwszej). Wedug Bermana, tylko starannie wyselekcjonowani ludzie
o KPP-owskim rodowodzie dawali gwarancj zachowania poufnej dziaalnoci
Biura. Z kolei Wasilewska uwaaa, e do pracy w CBKP naley zaangaowa
take osoby, ktre zasuyy si dla ruchu robotniczego, a nie maj partyjnych
korzeni, rozszerzajc tym samym grono wsppracownikw do oglnie pojtych
dziaaczy lewicowych. Ostatecznie koncepcja Wasilewskiej zyskaa wikszo
wrd czonkw Biura74.
Ponadto na pierwszym posiedzeniu CBKP ustalono take, e Zawadzki
i wierczewski pozostan formalnie w wojsku i bd utrzymywa cis czno
z CBKP75. Rozwizanie takie z pewnoci podyktowane byo chci utrzymania
w tajemnicy faktu powoania Biura. Nastrczao to jednak pewne trudnoci, bowiem pierwszy z wyej wymienionych zosta desygnowany przez wadze radzieckie na przewodniczcego Biura. Nie mg zatem jednoczenie kierowa
jego pracami na odlego i peni wyznaczone funkcje wojskowe, jeli miao
ono dziaa sprawnie, a przy tym jako organizacja tajna o kierowniczym charakterze. Oznaczao to, e faktycznym kierownikiem CBKP zostanie ktra z pozostaych osb. Najsilniejsz pozycj spord nich, jak mona sdzi, posiada
wwczas Berman. By on nie tylko realizatorem planu powoania Biura, ale
i odpowiada za kontakty organizacyjne z WKP(b). On te, z pomoc Minca
i Wierbowskiego, kierowa biecymi sprawami CBKP76.
W takim ksztacie Biuro dziaao do pocztku lipca 1944 r., kiedy to do jego
skadu doczyli Minc i Marian Spychalski. Cho w zaoeniach miao ono ode74
Z protokou nr 1 z posiedzenia Centralnego Biura Komunistw Polski z dnia 2 II 1944,
AAN, CBKP, sygn. 248/1, k. 2; Z. Kumo, op. cit., s. 147; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 111.
75
Z protokou nr 1 z posiedzenia Centralnego Biura Komunistw Polski z dnia 2 II 1944,
AAN CBKP, sygn. 248/1, k. 2.
76
M. Malinowski, op. cit., s. 85.

Julia Brystygierowa wobec tworzenia

49

gra rol orodka kierowniczego komunistw polskich w ZSRR i sprawowa

nadzr ideologiczny nad krajow PPR, w rzeczywistoci ograniczyo si do rejestracji i weryfikacji ludzi zwizanych z ruchem robotniczym. Owszem, poruszano na jego posiedzeniach istotne dla toczcych si wydarze zagadnienia, takie
np. jak ruch partyzancki w kraju. Niestety, praktyka ta naleaa do rzadkoci.
Z ca pewnoci CBKP spenio swoj rol jako cznik pomidzy polskimi
komunistami a WKP(b). Duo gorzej rysuj si jego kontakty z PPR w kraju
i prba nadzorowania jej dziaalnoci. Z ca pewnoci na taki stan rzeczy
wpyw mia tajny charakter Biura oraz to, e kierownictwo PPR dowiedziao si
o istnieniu CBKP dopiero w maju 1944 r.77 Ostatnie posiedzenie Biura odbyo si
7 lipca 1944 r.
Poniewa CBKP nie osigno zamierzonego celu organizacyjnego, to i rola
Brystygierowej w jego szeregach nie bya zbyt doniosa. Z dostpnego autorowi
materiau archiwalnego wynika, e powierzona jej funkcja penomocnika do
spraw terenowych placwek ZPP sprowadzia si do potwierdzania bd zaprzeczania tzw. stau partyjnego poszczeglnych dziaaczy. Zdecydowanie bardziej
pochaniay j biece sprawy ZPP. By moe, ona sama, widzc swoist niemoc
polityczn i organizacyjn Biura, nie angaowaa si w jego sprawy.

PRZEMYSAW STPIE

Julia Brystygierowa towards forming Polish communist

organisations in USSR (The Polish National Committee and Central Bureau
Communists of Poland)

Julia Brystygierowa as a one of the most trusted Polish communist in USSR, was involved in
two projects, which had the supervisory character in relation to other Polish communists. The first
one was The Polish National Committee, that had the nature of provisional Polish government.
Although, she wasnt in make-up of the Organization Committee for its, she took a part in most of
debates concerning with. It is pretty hard to exactly define her importance for whole the organization process, but for sure she was one of grey eminence.
The second one was Central Bureau Communists of Poland. During production process of Bureau, Julia Brystygierowa was concerned as a member, but lastly she was appointed as a plenipotentiary for the territorial League of Polish Patriots in USSR. As Julia Brystygierowa had seen, that
this project wont be able to achieve intentional meaning, she restricted her part in it, only to confirming identity others communists. For sure, she was mostly concentrated on her tasks in the
League of Polish Patriots, than in Bureau.

77

Ibidem; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 114.