Jan Skodowski

Litewskim

szlakiem

Witkiewiczw

Najbardziej znanym dzisiaj przedstawicielem tej

wywodzcej si z terenw dawnego Wielkiego Ksistwa
Litewskiego rodziny jest Stanisaw Ignacy, znany
jako Witkacy malarz, fotografik, dramaturg, filozof.

98

Stanisaw Ignacy Witkiewicz

w Sygudyszkach, ok. 19001901.
Negatyw szklany fotografii
jest wasnoci Muzeum
Tatrzaskiego w Zakopanem

FOLLOWING THE LITHUANIAN ROUTE

OF THE WITKIEWICZES

Today the best-known representative of the

Witkiewicz family, which had its roots on the
territories of the former Grand Duchy of Lithuania,
is Stanisaw Ignacy, known as Witkacy painter,
photographer, playwright, and philosopher. His
father, Stanisaw, painter, art theoretician, man of
letters, and architect is well-known too. Although
both of them led their prolific lives outside Lithuania,
the land of their ancestors exerted a considerable
influence on both the formation of their characters
and their artistic sensitivity. Let us, therefore, find
places in todays Lithuania that had in the past been
connected with this family the former manor
houses in Poszawsze, Urdomin or Sygudyszki,
which are some of the precious ingredients of the
broadly conceived cultural landscape that shaped
the personalities of its outstanding representatives
and have been irretrievably lost for our culture.

Dwr
w Poszawszu.
Fot. autor

nany jest te jego ojciec Stanisaw take malarz, teoretyk

sztuki, literat, wreszcie architekt twrca stylu zakopiaskiego, zwanego od jego nazwiska witkiewiczowskim.
W ich cieniu pozostaj inni rwnie wybitni Witkiewiczowie Jan
Prosper (stryj Stanisawa), zwany w rodzinnym przekazie Konradem Wallenrodem lub Batyrem, czonek tajnego zwizku Czarnych Braci w gimnazjum w Kroach na mudzi, znawca jzykw
i zwyczajw ludw Azji rodkowej, podrnik, dyplomata i awanturnik w znaczeniu: czowiek, ktrego ycie jest pasmem
tajemniczych przygd i niezwykych brawurowych wyczynw,
a take Jan, ps. Koszczyc (bratanek Stanisawa), znany architekt.
I chocia wszyscy oni swe bogate w osignicia ywoty pdzili poza ziemiami litewskimi kraina ich przodkw, dziecistwa, modoci i odwiedzin w pniejszych latach wywara znaczcy wpyw
na formowanie si ich osobowoci i twrczej wraliwoci.
Udajmy si do dzisiejszej Litwy, do miejsc zwizanych niegdy z t rodzin dawne dwory i towarzyszce im krajobrazy
pozwol cho w czci odtworzy klimaty, ktre uksztatoway
jej przedstawicieli i sens ich ycia. Pamitajmy te, e opuszczenie rodzinnej mudzi nie oznaczao dla nich zerwania wizi
z ojczyzn Kongreswka czy Podhale byy, pomimo znacznych odlegoci, ziemiami dawnej Rzeczypospolitej, ktra trwa-

Dwr w Urdominie. Fot. autor

a na przekr rozbiorom w powszechnej wiadomoci przez

cay wiek XIX.
Rozpocznijmy od Poszawsza, rodowego gniazda Witkiewiczw h. Nieczuja. Tu urodzi si Jan Prosper, tu w dworku rodzicw, Ignacego i Elwiry z Szemiothw, przyszed na wiat
(w 1851 r.) jego synowiec Stanisaw. Istniejcy do dzi dwr
w Poszawszu zosta wzniesiony w miejscu starszej siedziby,
bez wtpienia podlega te pniejszym przebudowom. Jest to
budowla murowana, podpiwniczona, wzniesiona na wysokiej
podmurwce, o tynkowanych i malowanych na biao cianach
obwiedzionych pod okapem profilowanym gzymsem, z pilastrami w naroach. W elewacji frontowej w trjosiowej czci
centralnej znajduje si ganek powstay wtrnie z obudowania
czterokolumnowego portyku, elewacje boczne s take trjosiowe. Wtrne jest rwnie obecne przekrycie eternitem
naczkowego dachu z jedn ma lukarn oraz drewniany
fronton nad gankiem. Oryginalne natomiast s, jak si wydaje,
profilowane obrbki murarskie otworw okiennych mieszczcych szeciopolowe dwuskrzydowe okna. Dwr otacza zaniedbany park, za w jego pobliu napotkamy ruiny siedemnastowiecznego zespou pojezuickiego (koci oraz kolegium).
Majtek w Poszawszu oraz nalecy do niego dwr, nabyty

Stanisaw Witkiewicz Oficyna w Urdominie,

1873, ol. p. Wasno Muzeum Podlaskiego
w Biaymstoku

99

Paac w Sygudyszkach dawny widok, fotografia archiwalna

Paac w Sygudyszkach. Fot. autor

przekazu bywa tam rwnie i Witkacy podczas dalw 1850 r. przez rodzicw Stanisawa Witkiewicza od podkoszych podry do Sygudyszek, do majtku swej
morzego Jana Wokowskiego, poprzedniego dzierawcy
ciotki Anieli, po mu Jaowieckiej. Dwr w Urdomitamtejszych pojezuickich dbr, zostaly skonfiskonie zosta postawiony pod koniec XVIII w. przez najwane na fali carskich represji po powstaniu styczprawdopodobniej Turczynowiczw, cho przekaz
niowym, w ktre zaangaowana bya caa rodzina
rodzinny Witkiewiczw przypisuje to Massalskim,
Witkiewiczw, za oni sami zostali skazani na zejeszcze wczeniejszym wacicielom Urdomina.
sanie na Syberi. W czasach sowieckich z powodu
amany dach, kryty wspczenie blach, osania
zaniedbania przez przypadkowych uytkownikw
budowl podpiwniczon, murowan i tynkowan,
dwr w Poszawszu straci zabytkowy charakter,
o cianach z gzymsem pod pytkim okapem i pilazwaszcza wntrza. Dzi, jako wasno prywatna,
strami w naroach. W trjosiowej czci centralnej
oczekuje nalenego mu remontu.
elewacji frontowej znajduje si czterokolumnowy
Herb Jeowicki w portalu
Kolejn siedzib zwizan z Witkiewiczami i do
paacu w Sygudyszkach
portyk z wtrnym drewnianym frontonem, rwnie
dzi zachowan jest dwr w Urdominie (lit. Rudamiboczne elewacje dworu s trjosiowe. ciany dworu
na), lecym tu za granic Polski, ju na litewskim
przepruto
za
oknami omiopolowymi, o dwch skrzydach.
terenie Suwalszczyzny. Stanisaw Witkiewicz przebywa tam
Wiadomo, e jeszcze w XIX w. we wntrzach znajdoway si mez rodzin w latach 18691873, po powrocie ze zsyki w Rosji; nable w stylu empire, za w salonie mona byo podziwia ciany
malowa tu dwa obrazy olejne: Dwr w Urdominie i Oficyna
malowane przez Smuglewicza. Dzi opustoszae wntrze urdow Urdominie, oba z dat 1873. Wacicielk dworu bya wwczas
miskiego dworu czeka na ukoczenie remontu podjtego przez
ciotka jego matki, wdowa po generale Sucharzewskim z powstanowych wacicieli. Wok dworu natomiast roztacza si zapusznia listopadowego. Take w latach pniejszych czstymi gomi
czony rozlegy park z resztk supw dawnej bramy wjazdowej.
jej majtku bya matka Stanisawa wraz z jego rodzestwem.
Kolejn miejscowoci zwizan z Witkiewiczami s SyguW Urdominie urodzi si te Jan Koszczyc-Witkiewicz; wedug
dyszki (lit. Saldutikis), miasteczko pooone pomidzy Ucian
a Nowymi wicianami. Zachowa si tam paac Jaowieckich,
nalecy do Bolesawa i jego ony Anieli siostry Stanisawa
Witkiewicza, ciotki Witkacego. Stanisaw Ignacy odwiedza j
tam czterokrotnie podczas wakacji w latach 19001903, malowa, pojc si Litw, pejzae z natury (co uwiecznia wczesna
fotografia przedstawiajca Witkacego z farbami nad brzegiem
jeziora) oraz fotografowa cykl zdj Drogi z Litwy. Z Sygudyszek wyjecha ze sw ciotk na kilka dni do Petersburga, by
zwiedzi Ermita, za podczas innego pobytu nad Batyk, do
Libawy. To wanie podczas letnich plenerw w Sygudyszkach
Stanisaw Ignacy stawa si, co dostrzega jego ojciec, dojrzaym malarzem mimo modego jeszcze bardzo wieku.
Sygudyszki naleay do rodziny Boeniec Jaowieckich od
koca XVIII w. Wspomniany paac, ktrego powstanie w skromniejszym ksztacie znaczy najprawdopodobniej rok 1828, by
przez dziesiciolecia sukcesywnie rozbudowywany. Nalea on
do tej rodziny do 1921 r. ostatnim jego wacicielem by Mieczysaw, siostrzeniec Stanisawa Witkiewicza (absolwent Politechniki w Rydze, marszaek szlachty powiatu wiciaskiego,
agronom, poliglota, dyplomata po I wojnie wiatowej delegat
rzdu polskiego w Gdasku), nastpnie miecia si tam szko-

100

Pyta nagrobna Jaowieckich na cmentarzu dworskim

w Sygudyszkach. Fot. autor

a, nawet dom zakonny. W paacu nie bylo ju wtedy dawnego

wyposaenia, wywiezione bowiem zostao przez ostatniego
waciciela zagranic. Obecnie paac jest budowl murowan,
podpiwniczon, o parterowej czci centralnej i dwch bocznych pitrowych. W orientowanej na poudnie czci centralnej wyrnia si ozdobny portal z umieszczonym nad nim herbem Jeowicki (znanym take jako Jaowicki lub Boeniec). Nie
zachowaa si weranda wschodniego skrzyda od strony frontowej. Budynek jest dzi w caoci przekryty blach niegdy
cz centralna kryta bya dachwk. Obiekt, po nabyciu
w 2007 r. przez nowego waciciela, poddawany jest generalnemu remontowi prowadzonemu take we wntrzach, gdzie
odsaniane s spod pniejszych nawarstwie tynkarskich
i malarskich dawne malowida cienne. Jako ciekawostk
mona doda, e w maju 2013 r. odnaleziono ukryte w pododze
dwa listy z dat 21 sierpnia 1919 r., pisane odrcznie po polsku,
na papierze polowej poczty II batalionu 6 puku piechoty Legionw (w tym czasie we dworze stacjonowaa midzynarodowa
komisja delimitacyjna Sygudyszki znajdoway si wwczas
przy linii demarkacyjnej, ustalonej w nastpstwie walk polsko-litewskich, ostatecznie znalazy si na terenie pastwa litewskiego). Mona wic przypuszcza, e dwr w Sygudyszkach
skrywa jeszcze niejedn podobn tajemnic.
Naley take odwiedzi pooony poza miasteczkiem, na
wzgrku przy drodze do Antakalnis, niewielki cmentarz dworski
z nagrobkiem Jaowieckich. Na tablicy, umieszczonej na masywnym cokole dwigajcym wyniosy krzy, odnajdziemy upamitnionych na niej symbolicznie rodzicw twrcy stylu zakopiaskiego: Ignacego Witkiewicza pochowanego w Tobolsku na Syberii
i Elwiry z Szemiotw, pochowanej w biaoruskim dzi Misku.
I wreszcie Rauby, pooone nieopodal Radziwiliszek na mudzi. Znajdowa si tam majtek i dwr Jzefa Jagmina, onatego
z Elwir siostr Stanisawa Witkiewicza, za pobyt w nim Witkacego u wujostwa w 1901 r. upamitnia okolicznociowa fotografia. Drewniany, skromny, rozoysty i nisko posadowiony dwr
Jagminw o wiecu z sosnowych bali, zachowa si. Po II wojnie
suy za kwater dla pracownikw kochozu, by te najprawdopodobniej przebudowywany. Obecnie stoi pusty, prezentujc stan
silnej, postpujcej degradacji i jedynie chyba tylko centralnie
umieszczony, wsparty na prostych supkach ganek przywouje
wspomnienie czasw dawnej wietnoci.
Na zakoczenie naley wspomnie o prbach rozpropagowania przez Stanisawa Witkiewicza jego stylu zakopiaskiego
na dawnych ziemiach Rzeczypospolitej. Uwaa on, e zachowane ludowe podhalaskie budownictwo i zdobnictwo zawieraj pierwiastki autentycznej polskiej sztuki, ktre pozwol stworzy podstawy architektury narodowej o szerokim zasigu,
zdolnej dokona zczenia ziem rozbitego na zabory kraju. Tak
wanie, o wydwiku patriotycznym, manifestacj zaszczepienia tej idei na Litwie byo zbudowanie w 1899 r. w stylu zakopiaskim, wedug projektu Witkiewicza, dworca kolejowego w Sygudyszkach (dla lokalnej linii kolei wskotorowej), a wznieli go
budarze specjalnie sprowadzeni z Zakopanego. Drewniany ten
budynek uleg zniszczeniom w czasie I wojny, za pniejsze
przebudowy (dzi jest parterowym budynkiem mieszkalnym)
w zasadzie cakowicie pozbawiy go dawnego charakteru jedynie z jednej jego strony mona zauway zachowane modelowanie, ze skromnym zdobieniem kocwki dawnych belek nonych stropu. Nie zosta natomiast zrealizowany, jak planowano w 1902 r., wykonany przez Witkiewicza projekt nowego kurhausu (domu zdrojowego) w stylu zakopiaskim w Podze,

Jzef Jagmin i Stanisaw Ignacy Witkiewicz w majtku Rauby

(fragment), ok. 1901. Autor fotografii nieznany. rdo: E. Franczak,
S. Okoowicz: Przeciw nicoci. Fotografie Stanisawa Ignacego
Witkiewicza. Wydawnictwo Literackie. Krakw 1986, nr 39

Dwr Jagminw w Raubach. Fot. autor

znanej autorowi z wczeniejszych podry. Kurhaus mia nosi

nazw Kiejstut; planowany by jako obszerny drewniany budynek, o sali balowej liczcej 400 m2 i jadalni przewidzianej na
co najmniej 200 osb. Fundusze na budow zapewni ks. Micha Ogiski, za potrzebne materiay rodzina hr. Tyszkiewiczw; niestety, nieoczekiwana mier ks. Ogiskiego stana
na przeszkodzie w urzeczywistnieniu tego przedsiwzicia.
Wiadomo rwnie, e w Sejmianach (lit. Seimnai), nieopodal Trokw (Wileszczyzna), wzniesiono w 1907 r. paac
w stylu zakopiaskim. Autorem projektu nie by jednak Stanisaw Witkiewicz, za po paacu nie pozosta dzi najmniejszy
lad (po II wojnie wiatowej zosta doszcztnie rozebrany przez
pracownikw pobliskiego kochozu).
Dzi, wskutek takiego, a nie innego biegu dziejw w tej czci Europy, wspomniane wyej obiekty historyczne, cho cenne
dla naszej kultury, zostay dla niej bezpowrotnie utracone, za
nazwisko Witkiewiczw w wymienionych miejscowociach nie
budzi ju, niestety, adnych skojarze ani odniesie
Autor dzikuje panu Arnasowi Svitojusowi, wacicielowi paacu w Sygudyszkach, za umoliwienie zwiedzenia obiektu i wykonania zdj we wntrzach oraz
przekazanie informacji zwizanych z jego histori.

101