Professional Documents
Culture Documents
Nicolai Copernici
Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo XLI, Toru 2011
Magorzata Geron
rzeom XIX i XX wieku przynis narodziny taca nowoczesnego, czasem majcego charakter eksperymentu, czego przykadem
by balet mechaniczny powstay w krgu futurystw. Twrca i teoretyk
ruchu, Filippo Tommaso Marinetti w 1917 roku opublikowa manifest
Taniec futurystyczny. Z okreleniem tym gwnie utosamia, wykorzystujce zdobycze nauki i techniki, wystpy Loe Fuller, na czele z jej
synnym Tacem radowym, powstaym tu po odkryciu tego pierwiastka przez Mari Skodowsk-Curie i Piotra Curie. Natomiast pozostaych pionierw taca nowoczesnego, czyli Isador Duncan czy z impresjonizmem, a Wacawa Niyskiego z kubizmem1.
Rozpatrujc twrczo formistw w kontekcie awangardy europejskiej pocztku XX wieku, obejmujcej swoim zasigiem nie tylko sztuki
plastyczne, ale rwnie poezj, teatr, muzyk i inne przejawy dziaalnoci artystycznej, mona stwierdzi, e nasi artyci pragnli take wczy si w ten nurt2. Formici pisali wiersze, sztuki teatralne, tworzyli
scenografi, zapraszali do wsppracy aktorw i poetw3. W 1920 roku
Tytus Czyewski, ktrego wiersze drukowane byy w katalogach wystaw formistw oraz w czasopimie Formici, wyda tomik Zielone
oko. Poezje formistyczne, elektryczne wizje, a dwa lata pniej Noc
dzie. Mechaniczny instynkt elektryczny. Jednoczenie opublikowa trzy jednoaktwki W, Orfeusz i Eurydyka. Wizja antyczna,
1 T. Merwin, Loe Fuller and the Futurists: Two Views I. Loe Fullers Influence
on F. T. Marinettis Futurist Dance, Dance Chronicle 1998, Vol. 21, No.1, s. 74.
2 Zob. Kalendarium, w: Formici, red I. Jakimowicz, Warszawa 1989, s. 2025.
3 Zob. Antologia polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki, wstp i komentarz
Z. Jarosiski, wybr i przygotowanie tekstw H. Zaworska, WrocawWarszawa
KrakwGdask 1978; J. Kwiatkowski, Literatura dwudziestolecia, Warszawa 1990;
idem, Dwudziestolecie midzywojenne, Warszawa 2002.
186
Magorzata Geron
Wamywacz z lepszego towarzystwa oraz Osio i soce w metamorfozie. Ta ostatnia sztuka zostaa wystawiona przez krakowsk Bagatel
w kocu 1921 roku, a rol poety futurysty gra Stanisaw Modoeniec.
Wanie z nim oraz Brunonem Jasieskim, Czyewski w 1920 roku zaoy synny Klub Futurystw Pod Katarynk, gdzie odbyway si liczne wieczory poetyckie, w ktrych brali udzia aktorzy Zofia Ordyska,
Alfred Szymaski i Irena Solska. Nieco wczeniej, bo w lutym 1919 roku
w Warszawie nastpio otwarcie Klubu Futurystw Polskich, mieszczcego si w podziemiach Hotelu Europejskiego. Malowida cienne w jego
wntrzu zostay wykonane przez formistw: Szczsnego Rutkowskiego,
Wacawa Wsowicza i Romualda Kamila Witkowskiego4. W 1922 roku
w Krakowie powsta klub krakowskich futurystw i formistw Gaka
muszkatoowa, dekoracje jego siedziby w kawiarni Esplanada stworzyli: Leon Chwistek, Czyewski, Henryk Gotlib, Andrzej Pronaszko,
Marian Szczyrbua, Zofia Stryjeska i Zygmunt Waliszewski5. W maju
1920 roku przy okazji wystawy Formistw i Buntu we Lwowie odbyy si
dwa wieczory poetyckie. Na pierwszym z nich Jzef Wittlin recytowa
wasne utwory, natomiast na drugim spotkaniu wraz z Grochowskim
prezentowa poezje Adama Bederskiego, Jarosawa Iwaszkiewicza i Jana
Stura6. Wielk indywidualnoci w grupie pozostawa Stanisaw Ignacy
Witkiewicz (Witkacy) autor tekstw powiconych problematyce teatru, dcy do stworzenia Teatru Formistycznego, twrca utworw dramatycznych, z ktrych w okresie jego zwizku z formistami wystawiono choby Tumora Mzgowicza i Kurk wodn (prapremiery w Teatrze
im. Sowackiego w Krakowie w 1921 i 1922 roku) oraz W maym dworku
(Teatr Miejski w Toruniu, prapremiera w 1923 roku)7. Twrc licznych
scenografii by Andrzej Pronaszko, midzy innymi wykona opraw
do przedstawienia wedug tekstu Stanisawa eromskiego Ponad nieg
[Ponad nieg bielszym si stan, powsta 1919, wyd. 1921], inaugurujcego w listopadzie 1919 roku dziaalno warszawskiego Teatru Reduta,
4 Florestan.[C. Jellenta], Jamy artystyczne, Rydwan 1919, nr 1, s. 31; [b.a.],
Nieporozumienie, Zdrj 1919, nr 2, s. 53.
5 J. P., Klub krakowskich futurystw, wiat 1922, nr 14, s. 10.
6 - n.-k.-, Wieczory poetyckie Wystawy Formistw, Gazeta Poranna 1920,
nr 5242 (22 V), s. 23.
7 J. Degler, Witkacy w teatrze midzywojennym, Warszawa 1973, s. 6474.
187
188
Magorzata Geron
cerki wystpujcej w Europie i Ameryce. Zyskujc coraz wiksz popularno, zestawiana bya z Isador Duncan, o czym wiadczy fragment recenzji z 1908 roku: Duncan pisze poezj, Sacchetto maluje14.
W swych obrazach tanecznych Sacchetto inspirowaa si gwnie
sztuk renesansu, rokoka i biedermeieru. Szczeglnie opieraa si na
sielankach Franoisa Bouchera i Nicolasa Lancreta, portretach Thomasa
Gainsborougha i Joshuy Reynoldsa oraz nastrojowych kompozycjach
Moritza von Schwinda15. O repertuarze wykonywanym wwczas przez
artystk moe wiadczy zachowana ulotka reklamujca jej dwa wystpy w Kurtheater w Davos16. Ich program zawiera obrazy taneczne
wykonywane do utworw takich kompozytorw jak midzy innymi:
Georg Friedrich Haendel (Sarabanda), Johann Strauss (walc Odgosy
wiosny), Franz Liszt (Campanella, Rapsodie wgierskie), Johannes
Brahms (Liebeslieder [Walzer]), Johann Sebastian Bach (Gavotte),
Fryderyk Chopin (Tarantella), Emil Waldteufel (walc Les Sirnes) oraz
Maurycy Moszkowski. Tace hiszpaskie tego ostatniego prezentowano
w stroju z epoki Velazqueza, w ktry to Sacchetto przebrana jest na
jednym ze zdj, umieszczonych w reklamie. Poza nim na pozostaych
fotografiach artystka prezentuje si rwnie w innych wcieleniach,
choby jako: Pani Rcamier z obrazu Jacquesa Louisa Davida, ksina
Devonshire z pcien Thomasa Gainsborougha, w kostiumie cesarzowej Eugenii z portretu pdzla Franza Xavera Winterhaltera (Eugenia
w krynolinie la Maria Antonina), w przebraniu pierrota z pantomimy
Mario Pasquale Costy, czy te w orientalnych strojach Djamilech z opery
larz nowojorski Ben All Haggin. Wiecej na ten temat: C. Rieger, Lebende Bilder und
Bewegte Plastik, w: Ausdruckstanz: eine mitteleuropische Bewegung der ersten Hlfe
des 20. Jahrhunderts [der Band geht auf das Symposion Ausdruckstanz zurck, das
1986 vom Forschungsinstitut fr Musiktheater der Universitt Bayreuth auf Schloss
Thurnau veranstaltet wurde] hrsg. von G. Oberzaucher Schller, Wilhelmshaven
1992,s. 372374; B. Ochaim, C. Balk, s. 7478.
14 Fragment recenzji z Mnchner Neusten Nachrichten (sierpie 1908) cyt.
za: Th. Betz, Die Duncan dichtet, die Sacchetto Malt. Tanzmoderne in Mnchen von
dem Ersten Weltkrieg, Tanz Journal 2003, nr 03/5 (Oktober), s. 30.
15 C. Rieger, Lebende Bilder und Bewegte Plastik, s. 370.
16 Rita Sacchetto/Tanz Bilder/Zweimaliges Gastspiel der Tanzknstlerin/im
Kurtheater Davos/Mittwoch, 8. und Freitag, 10. Januar abends 8 Uhr [bez roku], w. Det
Danske Filminstitut (Duski Instytut Filmowy w Kopenhadze).
189
190
Magorzata Geron
zowany w krtkim tekcie opatrzonym znamiennym tytuem Nowe
Formy w Tacu, wartym przytoczenia: Rita Sacchetto jest dusz gboko kulturaln; w swych poematach tanecznych posiada prcz zwykych
atrybutw tancerki (gracji, stylu, linji) niezwykle subtelne wyczucie
istoty ruchu, ktre tacom jej nadaj znamiona twrcze. A e artyzm jej
znajduje si w cigym rozwoju, dowodem najnowsze starania pchnicia i taca w lad za innemi sztuki gaziami na nowe z lkiem dotd
omijane drogi. To, co w tacu formistycznym Rity Sacchetto jest jeszcze anegdot, usuwa si w cie wobec frapujcej publiczno nowych
ksztatw jak dzisiejsze sztuki plastyczne uniezaleniajcej si od anatomii, sentymentu i fotografii. Oko artysty szuka ta bardziej do nowej
formy taca dostrojonego21.
Kolejny wystp Sacchetto zosta zaplanowany na 23 grudnia
w ramach IV Wieczoru Zdroju, majcego miejsce w Teatrze Polskim
w Poznaniu. Informacj o tym wydarzeniu przynosia reklama zamieszczona w Zdroju oraz specjalnie wydrukowany afisz22. Zgodnie z ni
impreza skadaa si z trzech czci. Pierwsz stanowiy recytacje poezji Bederskiego, Horzycy, Iwaszkiewicza, Kosidowskiego, Kubickiego,
Olwida [Witolda Hulewicza], Przybylskiej, Rytarda, Stura, Tuwima,
Wierzyskiego i Wittlina w wykonaniu aktorw Teatru Polskiego Julii
Romowicz, Antoniego Piekarskiego i Leszka Stpowskiego. Nastpnie
wystawiono sztuk teatraln woskiego futurysty Umberto Boccioniego
Geniusz i kultura23. Po niej nastpi pokaz taca formistycznego Mumia,
poprzedzony wstpem Zamoyskiego, w wykonaniu Sacchetto przy
akompaniamencie fortepianowym Mieczysawa Eichstaedta. Notatka
o tym wydarzeniu ukazaa si w Kurierze Poznaskim z 23 grudnia,
w ktrej podkrelano, e: Redakcja Zdroju pozyskaa [] wszechwiatow tancerk Rit Sachetto [Sacchetto], ktra jeszcze raz przed
swym wyjazdem na duszy czas wystpi tego wieczoru z egzotycznym
191
192
Magorzata Geron
Sacchetto tworzy to, czego w tacu dzi nikt jeszcze nie uczyni czyst form28. Etap ten reprezentowaa midzy innymi Campanella Liszta
i Largo Haendla [] dziea, bez treci przedmiotowej o funkcji czysto
linearnej, ktrej kade nabrzmienie, skrcenie lub wyprenie, to jeden
rytm z muzyk. Ruchy rozwizuj si logicznie z ustrojem kostiumu tak,
e linia, barwa i dwik tworz absolutn zwizo, co jest ich gwn
treci, jak widzimy w obrazach Formistw lub rzebach Archipenki29.
Tak wic zdaniem Zamoyskiego tace te oraz oczywicie taniec
formistyczny Mumia [] robi tak dalece abstrakcyjne wraenie, e
zapominamy, e przedstawia j ywa osoba (wraenie to potguje maska) widzimy jeno splot linii, skbionych mas, jakoby w sobie niosce rytm muzyki i nim poruszane, takie nastpstwo skombinowanych
linii muzycznych bez treci obrazowej (przedmiotowej) staje si czyst form co jest prawdziw, a tak zapoznan istot sztuki; do tego
samego zda i Formizm30. Publikacj zamykay, pochodzce z czasopism europejskich i amerykaskich, Wycigi z krytyki wyraajce
entuzjazm dla dorobku artystki. Opinie te miay prawdopodobnie stanowi wskazwk dla rodzimych odbiorcw, dla ktrych awangardowe
pokazy taneczne byy zupen nowoci. Dowodziy tego cytowane wyej noty ograniczajce si w wikszoci do informacji o jej wystpach.
Analizujc tekst Zamoyskiego, atwo zauway, i w charakterystyce
dokona Sacchetto opar si na kategoriach uywanych wwczas przez
krytykw, ktrzy omawiajc rozwj sztuki awangardowej posugiwali si w stosunku do niej terminem ekspresjonizm, przeciwstawiany
impresjonizmowi. Najlepszym przykadem takiego wartociowania
rwnie w kontekcie formistw (wwczas jeszcze Ekspresjonistw
polskich) mg by artyku Zbigniewa Pronaszki O ekspresjonizmie31,
oparty na schemacie opozycji tych dwch kierunkw. Wanie dopiero
w fazie ekspresjonistycznej (formistycznej) artystka miaa osign peni swej twrczoci, czyli czyst form. Oczywicie termin ten zosta
bezporednio zaczerpnity z traktatu Witkacego Nowe formy w malar28 Ibidem.
29 Ibidem.
30 Ibidem.
31 Z. Pronaszko, O ekspresjonizmie, Maski 1918, nr 1, s. 1516.
193
194
Magorzata Geron
Kokaina w 1922 roku bya pokazywana w Monachium, Wiedniu,
Zagrzebiu, Budapeszcie i Pradze34, a rok pniej ponownie w Zakopanem
oraz w Teatrze Nowoci w Warszawie35, a take w lipcu 1924 roku
w Monachium36.
Twrc scenografii oraz kostiumw do Kokainy by Zamoyski.
Jedyn ich dokumentacj s zachowane w albumie Rity Sacchetto trzy
zdjcia37. Opierajc si na naniesionych przez ni podpisach: Vali
Konschinska Cocain 1921, mona stwierdzi, e przedstawiaj Waleri
Koczysk. Na pierwszej fotografii widzimy j w stroju baletnicy,
tiulowej spdniczce i obcisym wzorzystym gorsecie oraz wykonanym
z tego samego materiau nakryciu gowy w typie kask ozdobionym tiulow kokard. Artystka ukazana jest w momencie wykonywania figury
tanecznej nad przedziwn postaci. Grajca j osoba, prawdopodobnie
Pawlikowski, szczelnie zasonity jest orientaln tkanin, na twarz naoon ma mask, a charakteryzacji dopenia peruka z dugimi lokami. Pozostae dwie fotografie ukazuj Koczysk taczc z Ferrym
von Stefanellim Farrar (?). Zagadkow posta mona odnale te na
fotografii ukazujcej scenografi do skeczu38. Umiejscowiona jest na
rodku w pozycji siedzcej, obok niej widoczna jest stojca na cokole
przestrzenna forma, zwieczona dwudzielnym ukiem kotarowym, zamykana dwuskrzydowymi drzwiami ozdobionymi rysunkami. W lewym naroniku zostaa usytuowana brama o ksztacie nawizujcym
do olbrzymiej dziurki od klucza. Natomiast z prawej umieszczony jest
rodzaj nieco zagadkowego mebla, kojarzcego si z szezlongiem ustawionym na podstawie przypominajcej d, nad ktrym rozpity jest
baldachim. Niestety, na tym etapie bada nie jest jednoznacznie jasne,
jak funkcj speniay te rekwizyty.
195
196
Magorzata Geron
stycznie wyduon, co jeszcze bardziej podkrelaj cile przylegajce
do niej, proste wosy, ksztatujc nieco secesyjn form tytuowej zy,
zwajcej si ku doowi. Dugie spywajce wosy buduj jednoczenie
smuk podstaw, na ktrej wsparte s splecione donie o szczupych,
nadmiernie wyduonych palcach, decydujcych o pierwiastku ekspresyjnym pracy. Poza tym symbolicznym wizerunkiem w 1917 roku powsta realistyczny portret artystki, ukazujcy j z dumnie podniesion
gow, osadzon na dugiej szyi44.
Oryginalne wystpy Sacchetto zainspiroway kilku artystw
z ugrupowania Bunt, z ktrym wwczas wsppracowali formici. I tak
w czasopimie Zdrj z 1920 roku mona odnale drzeworyt Artura
Swinarskiego Taniec Rity Sacchetto45. Jego bardzo oszczdna koncepcja
powoduje, e caa uwaga skupia si na syntetycznie ujtej sylwetce, rzucajcej na cian nieco zagadkowy cie, grujcy nad caym przedstawieniem taczcej.
Niesamowity Taniec Mumii sta si tematem drzeworytu Jerzego
Hulewicza, o tym samym tytule, reprodukowanym take w Zdroju
w 1920 roku46. Gwnym motywem wypeniajcym niemal ca paszczyzn grafiki jest schematycznie ukazana posta Sacchetto, sprowadzona w zasadzie do zygzakowatej formy. To dynamiczne przedstawienie, ktrego ekspresj dodatkowo podkrelaj rozchodzce si
promienicie linie, zajmujce niewielkie fragmenty ta zdaje si rozsadza kompozycj. Analogiczne wraenie moe wywoywa rysunek
Stanisawa Kubickiego Baletnica (1919) i bardzo podobna do niego
grafika Tancerka III, okrelana rwnie jako Tancerka II (1918)47. Jej
uproszczona forma zbudowana jest jakby z przenikajcych si precyzyjnie wykrelonych trjktw, zestawionych na zasadzie kontrastw
czarnych i biaych paszczyzn.
Take w dorobku formistw mona odnale prace zainspirowane jej osob i tacem. Wystpujca artystka zostaa uwieczniona przez
44 Z. Kossakowska-Szanajca, August Zamoyski, poz. 4, s. 27; Formici, poz.
1223, s. 79; eadem, August Zamoyski 18931970, kat. wystawy, poz.15, s. 3435, repr.
45 A. Swinarski, Taniec Rity Sacchetto, repr. Zdrj1920, R. IV, t. XI, z. 6, s. 185.
46 J. Hulewicz, Taniec Mumii, repr. Zdrj 1920, R. IV, t. X, z. 1-2, okadka.
47 S. Kubicki, Baletnica, repr. Zdrj 1919, R. III, t. VI, z. 2, s. 36; Formici, poz.
501, s. 55; J. Malinowski, Bunt, poz.207; Bunt. Ekspresjonizm poznaski, poz. 116, s. 321.
Andrzeja Pronaszk w akwareli Rita Sacchetto (ok. 1918, w. prywatna), ktry, tak jak wczeniej wymienieni twrcy, zastosowa daleko idce uproszczenie formy. Koncepcja tej pracy jest bardzo bliska olejowi
namalowanemu przez jego brata Zbigniewa Akt formistyczny (1917, w.
Muzeum Narodowe w Krakowie)48, gdy w obu wypadkach ciao modelki rozczonkowane na wiele elementw o przewadze form zaakcentowanych pkolistymi liniami, jednoczenie tworzy zwart bry. W przypadku omawianej akwareli jej ksztat budowany cieniami, ugrami,
gdzieniegdzie podkrelonymi oranami, kontrastuje z ciemnymi paszczyznami szaro-brzowego ta. U dou pracy zostaa umieszczona nastpujca inskrypcja: RITA SACCHETTO W TACU TAJEMNICA
FORMISTOM POWICONYM MAL. And. Pronaszko; niestety w tym
momencie trudno jest poda wicej informacji na temat tego wystpu.
Z kolei niezwykle dynamiczn wizj taca mona odnale
w trzech rysunkach Zbigniewa Pronaszki, dodatkowo ilustrujcych
wiersz Ludwika Eminowicza Taniec, zamieszczony w czasopimie
Maski w 1918 roku49. Jeden z nich ukazuje cay korowd taczcych
postaci lub te jedn osob w rnych fazach ruchu. Ta dwoisto interpretacji wynika z daleko posunitej szkicowoci caego ukadu, opartego na rytmie skosw kontrastowo zestawionych z pkolistymi odcinkami. Identyczn stylistyk artysta zastosowa w pozostaych dwch
pracach (obie bez tytuu), ukazujcych pojedyncze postaci wykonujce
ekspresyjny taniec oraz w rysunku Tancerka, nalecym do tej samej
serii, reprodukowanym w kolejnym zeszycie Masek50. Wszystkie te
przykady pokazuj ch oddania wraenia ruchu, podobnie jak starali
si to uczyni futuryci, std wprowadzenie dynamicznego rozczonkowania postaci, rozbicie jej struktury i ponowne zestawienie przy zastosowaniu multiplikacji niektrych jej czci.
48 Formici, poz. 750, s. 62, repr. jako Akt; S. Lenartowicz, Zbigniew Pronaszko.
Kolekcja Muzeum Narodowego w Krakowie, Olszanica 2008, s. 28.
49 L. Eminowicz, Taniec, Maski 1918, z. 8, s. 145147, z trzema rysunkami
Zbigniewa Pronaszki.
50 Z. Pronaszko, Tancerka, Maski 1918, z. 10, s. 189.
197
198
Magorzata Geron
Na amach Masek oraz Zdroju umieszczono te dwa rysunki
Tymona Niesioowskiego, wpisujce si w tematyk taca51. Pierwszy
z nich, Tancerka, obrazuje nag kobiet ujt w podskoku, ktrej ruch
dodatkowo uwypuklaj zdobice j faliste wstgi. Take druga Tancerka
naszkicowana jest w dynamicznej pozie, podkrelonej nerwow lini
kreski. Podobnie jak Niesioowski, rwnie Jan yznowski ukaza taczc kobiet jako peen ekspresji akt. Analizujc Tancerk (ok. 1920,
w. Muzeum Sztuki w odzi), skupiamy si na zamaszystej, ale mikkiej
ciemnej linii, wykrelajcej uproszczony kontur52. Jej ksztat buduje
w zasadzie kilka pkolistych czarnych linii, gdzieniegdzie wzmocnionych ugrowym duktem pdzla. Kolor ten wyznacza jednoczenie zacienione partie aktu, tym samym wydobywajc czci owietlone, pozostajce niezamalowane, przez co s silnie skontrastowane z ugrowym
tem. Na uwag zasuguje te twarz portretowanej, czciowo przesonita ramieniem. Podobnie jak cae ciao tancerki, jej rysy s opracowane schematycznie. Powieki, uki brwiowe i nos tworz linie krzywe,
nadajce obliczu pierwiastek klasyczny. Ta zamierzona archaiczna stylizacja zblia obraz yznowskiego do prac Gustawa Gwozdeckiego i Eli
Nadelmana53. Na odwrociu pracy zachowa si wstpny szkic przedstawienia. W zasadzie rni si on jedynie nieznacznym uoeniem ng,
przez co kocowa wersja odznacza si wiksz dynamik. Cay akt rysowany jest czarn grub lini, natomiast partie cienia zaznaczone s
charakterystycznymi rzdami ukonych krtkich kresek.
Temat taca znalaz swoje miejsce w twrczoci Jana Hrynkowskiego.
Ju na pierwszym pokazie prac formistw, w 1917 roku artysta przedstawi, akwarel Tancerka i rysunek Taniec, ktre, sdzc po spisach
prac zamieszczonych w katalogach, prawdopodobnie zaprezentowa
ponownie rok pniej na wystawie we Lwowie54.Wspomniane katalogi
51 M. Geron, Katalog, w: Tymon Niesioowski (18821965), katalog wystawy
monograficznej, red. A. Rissmann, Muzeum Okrgowe w Toruniu, Toru 2005, poz.
82, s. 92 repr. i poz. 92, s. 94 repr.
52 Formici, poz. 1327, s. 83.
53 A. Lipa, Zaklinacz lalek. ycie i twrczo Gustawa Gwozdeckiego, Warszawa
2003, s. 176184.
54 Katalog 1. Wystawy Ekspresjonistw Polskich, Krakw listopadgrudzie
1917, poz. 89 i 95 [katalog z okadk projektu Jana Hrynkowskiego]; Katalog wystawy
199
200
Magorzata Geron
nie. Formy te nachodz na siebie i przecinaj si, sprawiajc przez to
wraenie gmatwaniny. Ale to tylko zudzenie. ledzc kierunki ciemnych kresek, podkrelonych cieniami i oranami, odnajdujemy jasne ciao tancerki. Jej uproszczony ksztat wyania si z zielonkawego
ta, a pozornie chaotyczne linie wyznaczaj sekwencje zawiego ukadu
tanecznego. Jednoczenie linie te symbolicznie przedstawiajce ruch,
ukazuj zarazem skomplikowan drog w przestrzeni i wytyczaj obszar, po ktrym porusza si tancerka wykonujca swj taniec osadzony w czasie. Zaznaczony w ten sposb problem przedstawienia pynnoci formy i ruchu w przestrzeni zblia grafik Hrynkowskiego do
poszukiwa futurystw, na czele choby z Gino Severinim, dajcym
w swych pracach rwnie o tematyce taca symultaniczny pokaz faz
ruchu. Zagadnienie to pojawio si take w dwch obrazach olejnych
Hrynkowskiego. Pierwszy z nich Tancerka (1918, w. prywatna)60 stanowi malarsk wersj analizowanej wyej grafiki. Jednak w porwnaniu
z ni przeoenie na jzyk malarski istoty ruchu wypada o wiele gorzej.
Charakterystyczne uki co prawda okrelaj ksztat ciaa tancerki, ale
ju nie tak jasno wskazuj na obszar jej dziaania, gubic w olejnej fakturze precyzyjnie wykrelone odcinki.
W problematyk oddania ruchu na paszczynie wpisuje si rwnie Tancerka II (ok. 1919, w. Muzeum Grnolskie w Bytomiu)61,
cho w zestawieniu z wczeniejszymi pracami odznacza si pewn
naiwnoci. Gwnym motywem jest tytuowa tancerka, widoczna
w trzech rnych ujciach, ktre maj symbolizowa jej obrt wok
wasnej osi i towarzyszc temu nieznaczn zmian choreografii. Ten
tor, po ktrym zdaje si porusza baletnica, dodatkowo podkrela szeroki uk, widoczny w grnej czci obrazu, obejmujcy jednoczenie jej
krtk spdnic. Skpy jaskrawo zielony strj kontrastuje z fioletoworowym ciaem tancerki, ktrego ksztat zwraca uwag swym uproszczeniem i nadmiernym wydueniem koczyn. W efekcie tego zabiegu
posta zostaa sprowadzona do znaku, pozbawionego indywidualnych
cech. Tak ukazana tancerka, zdaje si wystpowa przed widzami, zre60 Formici, poz. 372, s. 51; repr. J. Pollakwna, Formici, WrocawWarszawa
KrakwGdask 1972, s. 130, z mylnie podanymi danymi.
61 Formici, poz. 444, s. 53, jako Tancerka I.
dukowanymi do zielonkawych twarzy karykaturalnych masek wypeniajcych doln cz kompozycji. Tancerka II bya prezentowana na II
Wystawie Formistw i Buntu, odbywajcej si na przeomie kwietnia
i maja 1920 roku we Lwowie, wzbudzajc spore zainteresowanie. Jej reprodukcj mona odnale w recenzji zamieszczonej w Nowociach
Ilustrowanych62. Kilka sw komentarza powici jej Jan BoozAntoniewicz, zwracajc uwag na istot podjtego przez artyst problemu: Obraz, rozoony na barwy zasadnicze lub na zasadnicze ksztaty,
domaga si oka, ktryby je w cao ponownie zoyo. Kuglarz lub
Tancerka p. Hrynkowskiego (prosz czytelnika najusilniej o szczegln uwag dla tych obrazw) domaga si od widza wczucia si w milionowe fazy kilkusekundowego tego procesu ruchowego63. Z kolei Eleazar
Byk, charakteryzujc rozwj stylu Hrynkowskiego, okreli mianem
kompozycji wizyjnych Kuglarza, Wind i Rit Sacchetto64. Niestety,
jest to jedyna informacja o pracy ukazujcej synn tancerk, czy te
inspirowanej jej wystpem. Jednak poczenie tych trzech charakterystycznych prac artysty nasuwa przypuszczenie, e recenzent mg mie
na myli wanie analizowan wyej Tancerk II. Moliwe, e obraz ten
sta si inspiracj dla wiersza autorstwa Tytusa Czyewskiego Taniec,
dedykowanego Hrynkowskiemu.
Taniec
miech dwik
dzwoni
Tupot blask
Kandelabry.
Dwik dreszcz
ha,
Paszcz, czerwie, ziele,
sza!
a ha.
Ton: C, A.
62 K. W., Druga wystawa formistw we Lwowie, Nowoci Ilustrowane 1920,
nr 27, s. 11.
63 J. Booz-Antoniewicz, Podstawy formizmu [cz. V], Gazeta Wieczorna
1920, nr 5283, s. 3.
64 E. Byk, Na nowych drogach sztuki. (Z powodu II. Wystawy formistw i
Buntu poznaskiego), Wiek Nowy 1920, nr 5715, s. 3.
201
202
Magorzata Geron
*
* *
Rozkosz sza
Pier nag odsania.
ty paszcz, fiolet biel
Uderza w brz.
Koa ogniste tcze
Blask.
* *
*
Linia uku plecy
Cisza!
Jk, bl i sza,
Purpura.
Ciemnieje blask,
Leci szary zmrok 65
Analizujc obraz Tancerka II Hrynkowskiego, atwo odnie do niego pewne skojarzenia poetyckie, zawarte w wierszu Czyewskiego.
Natomiast patrzc szczeglnie na jego fragment przedstawiajcy widowni, mona ponownie poczy go z twrczoci tego artysty, ale tym razem malarsk. Publiczno sprowadzona do stoczonych ekspresyjnych
masek jest bardzo bliska postaciom widocznym na obrazie Muzykanci
(ok. 1917, w. Muzeum Sztuki w odzi)66 Czyewskiego, ograniczonych
do samych gw z ekspresyjnie zaznaczonymi rysami twarzy. Z omawianym obrazem Hrynkowskiego czy si jego rysunek Trzy tancerki67,
zamieszczony w 1918 roku w czasopimie Zdrj. Ponownie gwnym
motywem s trzy nagie kobiety, bd te jedna ukazana w trzech pozach. Ta niejasno wynika z duego uproszczenia rysunku, ktrego
autor skupi si gwnie na oddaniu faz taca. Jeli przyjmiemy drug
z opcji, moemy odczyta cay ukad poczwszy od lewej strony, gdzie
widzimy tancerk odwrcon plecami z ugit nog i rozoonymi r65 T. Czyewski, Taniec, w: Zielone oko. Poezje futurystyczne. Elektryczne
wizje, Krakw 1920, s. 17; pierwodruk: Goniec Krakowski 1919, nr 187; przedruk:
T. Czyewski, Poezje i prby dramatyczne, oprac. A. Baluch, WrocawWarszawa
Krakw 1992, s. 3940.
66 Formici, poz. 142, s. 4344.
67 Ibidem, poz. 443, s. 53.
203
204
Magorzata Geron
s ekspresyjnymi ukami, budujcymi rwnie drugi z drzeworytw
przedstawiajcy zmultiplikowane formy tancerek rewiowych, niemal
rozsadzajcych ca kompozycj. Wraenie to potguj wspomniane
pkola wyznaczajce na paszczynie syntetyczny zarys zadartych
spdnic, przenikajcych si z odkrytymi biustami, zwielokrotnionymi nogami i rkoma, dynamizujcymi cay ukad. Take w dorobku
Jerzego Zaruby znajdowaa si praca przedstawiajca tancerk, znana
jedynie z opisu Witolda Bunikiewicza, zamieszczonego w recenzji z VI
wystawy formistw w Warszawie w 1920 roku: Obraz modego artysty
Zaruby Tancerka jest pouczajcym przykadem, w jaki sposb dy
moda sztuka do konstrukcji i jak z kubizmu, ktry sztuk rozoy na
szereg nieuporzdkowanych bry, wyania si wiadoma i celowa forma.
Impresjonici mawiali kiedy o harmonii barw [], artyci nowej sztuki
w ten sam sposb harmonizuj nie barwy, lecz ksztaty, nie kolory, lecz
formy. Ostroukowy fragment mostu, czy te ostroukowe przegicie
rk kobiecych dao p. Zarubie podniet do obrazu Tancerka do, e
w tej ostroukowej konstrukcji skomponowa dzieo, wykazujce jakiemi rodkami posugiwa si chce nowa sztuka i jakie stawia sobie cele72.
Przedstawione przykady pokazuj, e motyw taca by bardzo popularny w dorobku formistw. Temat ten, znany od dawna, w twrczoci przedstawicieli awangardy pocztku XX wieku sta si pretekstem do
ukazania ruchu i towarzyszcego mu dynamizmu. W przeciwiestwie
do impresjonistw pragncych uchwyci ulotn chwil, futuryci i wzorujcy si na nich poniekd formici starali si odda na paszczynie
syntez poszczeglnych faz ruchu, nastpujcych po sobie w okrelonym czasie i przestrzeni. Szczeglnie denie to ujawnio si w analizowanym wyej rysunku Zbigniewa Pronaszki Taniec, mogcym kojarzy si z fragmentem rozwinitej tamy filmowej, z zapisanymi na niej
nastpujcymi po sobie figurami tanecznymi. Zagadnienie to stao si
rwnie gwnym problemem widocznym w pracach Hrynkowskiego,
czego dowodzi midzy innymi olej Tancerka II i grafika Tancerka,
wzbogacona dodatkowo o zagadnienie czasu.
72 W. Bunikiewicz, Kronika artystyczna. Wystawa formistw, Kurier Warszawski 1920, nr 142, s. 10.
205
206
Magorzata Geron
sy wwczas niebyway sukces. Do ich opracowywania stosowaa system
zwierciade, specjalne ele, projektowane w tajemnicy kostiumy i oczywicie wiato elektryczne, w ktrego promieniach poruszaa si niczym
egzotyczny kwiat74. Oczywicie wystpy Sacchetto nie miay a tak
skrajnie nowoczesnego charakteru, jednak, mieszkajc w Monachium,
artystka pozostawaa w krgu wczesnej awangardy, o czym mogy
wiadczy jej wsplne wystpy z Aleksandrem Sacharowem w 1912
roku, ktry zwizany by najpierw z Neue Knstlervereinigung, a potem z Der Blaue Reiter75. Moe za jego przykadem dojrzaa ju wtedy
artystka wczya si do ruchu formistycznego, opracowujc choreografi, kostiumy i wreszcie wykonujc niezwyke ukady pantomimiczne
i taneczne, okrelane jako taniec formistyczny.
74 R. K.Garelick, Electric Salome: Loie Fullers performance of modernism,
Princeton 2007.
75 R. Stamm, Alexander Sacharoff Bildende Kunst und Tanz/Alexander
Sacharoff Dance and the Fine Arts, w: Die Sacharoffs. Zwei Tnzer aus dem Umkreis
des Blauen Reiters/ Two Dancers within the Blaue Reiter Circle, F. M. Peter, R. Stamm
(Hg./Ed.), Kln 2002, s. 2021 [Publikacja towarzyszca wystawie Die Sacharoffs
Zwei Tnzer aus dem Umkreis des Blauen Reiters].
[207]
[208]
Il. 3. A. Swinarski, Taniec Rity Sacchetto, drzeworyt, repr. Zdrj 1920, t. XI, z. 6
[209]
[210]
Il. 6. J. yznowski, Tancerka, ok. 1920, olej, owek, papier, w. Muzeum Sztuki
w odzi
[211]
212
Magorzata Geron
Summary
Dance in the Works of the Formists
The works of the Formists creating between 1917 and 1922 reached beyond the scope of plastic arts. The artists connected with the group created poems and plays as well as graphic designs. Their abounding output
gave dancing a special position. A representative of this form of artistic expression was Rita Sacchetto, the first wife of August Zamoyski,
a sculptor initially connected with the Bunt [Rebellion] Group, and later with the Formists. Between 1918 and 1927 Sacchetto dwelled with
her husband in Zakopane. Her avant-garde performances accompanied
the exhibitions organized by the Formists. The productions created by
her, Mumia [The Mummy] and Kokaina [Cocaine], as well as presentations of Formist dance became the source of inspiration for artists connected with the Formists. The works by Andrzej Pronaszko, Zbigniew
Pronaszko, Tymon Niesioowski, Jan yznowski and Jan Hrynkowski
depicted dancing figures. They were characterized by large synthesis
of from and simplification, which were to help the artists express the
dynamics of dance and the impression of movement.