WIZERUNKI

CZOWIECZESTWA,
RYTUAY
POWSZEDNIOCI

Artur Tanikowski

WIZERUNKI
CZOWIECZESTWA,
RYTUAY
POWSZEDNIOCI
LEOPOLD GOTTLIEB
I JEGO DZIEO

Krakw

Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego

Publikacja wydana we wsppracy

z Muzeum Historii ydw Polskich

Copyright by Artur Tanikowski and Towarzystwo Autorw

i Wydawcw Prac Naukowych UNIVERSITAS, Krakw 2011
ISBN 97883-242-1541-6

Opracowanie redakcyjne
Edyta Podolska-Frej

Projekt okadki i stron tytuowych

Sepielak

Na okadce
Leopold Gottlieb, Portret dra Bernarda (Bera) Kupczyka, ok. 1907,
ydowski Instytut Historyczny w Warszawie

www.universitas.com.pl

Pamici Toma Podla (19382011),

wspaniaego mecenasa polskiej sztuki,
niezawodnego przyjaciela.

tanikowski_przypisy dolne.indd 5

2011-07-14 11:54:17

tanikowski_przypisy dolne.indd 6

2011-07-14 11:54:17

Spis treci

I. Wstp
[ 9]
II. Stan bada
[13]
III. ycie
[29]
Drohobycz i okolice 31 | W cieniu brata 37 | Studia
w Krakowie, urlop w Koomyi 39 | Monachium po
dwakro 45 | Pary po raz pierwszy 49 | W Grupie Piciu,
w krgu Hirszenberga 52 | Becalel w Jerozolimie 54 |
Na Montparnassie 57 | Midzy Barcelon a Toledo 62 |
Z Parc des Princes do Legionw 65 | Artysta na wojnie 69 |
Zakopane, Wiede, Baden 75 | Pary po raz trzeci.
Ostatnie lata 78
IV. Analiza twrczoci
[115]
Wychodzenie z cienia 117 | Celem jest wyraz 121 |
W orbicie wczesnego ekspresjonizmu 126 | Album litografii,
autoportrety 133 | Dowd tosamoci z hebrajsk inskrypcj
137 | Szkoa Polska, Szkoa Paryska 145 | Od Mahatmy
Gandhiego do Heleny Rubinstein 150 | Wieczny tuacz? 154 |
Do El Greca 161 | Bezinteresowni pracownicy Jutra 162 |
Wielkie wojenne portretowanie 168 | Die Lithographien
von polnischen Legionr 172 | Ekspresjonista modopolski
Ekspresjonist Polskim 175 | Cyrkowcy w okowach
codziennoci 179 | niwa 183 | Mistrzowie dawni i nowi 186 |
Biae obrazy 189 | Z perspektywy antropomorficznej 194 |
Chrystus, krl ndzarzy 197 | Filozofia pracy 199 |
Midzy Polsk a Palestyn. Religia pracy 202 |
Gottlieb a dyskurs agrarny 207 | Ku rzeczom prostym
i trwaym 210

tanikowski_przypisy dolne.indd 7

2011-07-14 11:54:17

V. Podsumowanie
[245]
VI. Spis wystaw
[251]
VII. Katalog
[259]
VIII. Bibliografia
[291]
Indeks nazwisk
[317]
Summary
[333]

tanikowski_przypisy dolne.indd 8

2011-07-14 11:54:17

I. Wstp

tanikowski_przypisy dolne.indd 9

2011-07-14 11:54:17

tanikowski_przypisy dolne.indd 10

2011-07-14 11:54:17

Leopold Gottlieb naley do tych artystw, ktrych losy i dzieo wymykaj si atwym
klasyfikacjom. Modernista, ale nie radykalny, w Wiedniu, Krakowie i Paryu trzyma
rk na pulsie rodzcej si na jego oczach nowoczesnoci, a rwnoczenie toczy
twrcze dialogi z rozmaitymi tradycjami malarstwa. Zanim sta si (na krtko) ekspresjonist polskim (formist), by w pierwszych latach XX wieku ekspresjonist
modopolskim, czyli jednym z przedstawicieli wczesnego ekspresjonizmu w agodniejszej ni austriacka czy niemiecka formule tego nurtu, sporo zawdziczajcej
jeszcze naturalizmowi i symbolizmowi. Polski patriota, ochotnik-legionista, nigdy nie
wyrzek si swych ydowskich korzeni. Z drugiej strony: nowoczesny yd-kosmopolita
zaangaowany w polskie ycie artystyczne, ale te znajdujcy mionikw swej sztuki
pod rnymi szerokociami geograficznymi. Nie przeszkadzao mu to przynajmniej
momentami sympatyzowa z syjonizmem. Odkrywany za modu w Koomyi, doceniony w Barcelonie, kolekcjonowany z zapamitaniem w Stanach Zjednoczonych.
Przyjaciel Diego Rivery i Witolda Wojtkiewicza, portrecista Picassa i eromskiego,
malarz Chrystusa jako ebraka i Modlcych si ydw.
Przenicowanie przedstawionych wyej w esencjonalnym zarysie zagadnie i pozornych paradoksw, ktre przyniosy ze sob ycie i twrczo najmodszego z licznej
rodziny Gottliebw, byo przez wiele lat niemoliwe. Powody takiego stanu rzeczy
byy rne: m.in. rozproszenie prac malarza po wielu krajach i kontynentach przy stosunkowo nielicznej ich obecnoci w polskich muzeach, nieatwy dostp do literatury
przedmiotu. Autor niniejszej ksiki pragnie zmieni ten stan rzeczy, wykazujc przy
okazji, e kopot z Gottliebem to przede wszystkim przysowiowy kopot bogactwa, wynikajcy z postawy samego artysty z samowiadomego i konsekwentnego
wyboru podwjnej tosamoci kulturowej i narodowej. Ten polski yd czy jak kto
woli ydowski Polak postrzega sw aktywno artystyczn i pozaartystyczn zawsze w cisym powizaniu z wysokimi standardami etycznymi. Dlatego te na paszczynie interpretacji jego dziea pojawia si, bynajmniej nie epizodycznie, nazwisko
Cypriana Norwida.
Cho twrczoci Leopolda Gottlieba zajem si wiele lat temu, prace nad zasadnicz czci tekstu tej ksiki zakoczyem w grudniu 2009 roku. Od tego czasu

tanikowski_przypisy dolne.indd 11

2011-07-14 11:54:17

WSTP

12
wprowadziem do tekstu jedynie niewielkie uzupenienia, dotyczce m.in. bibliografii
przedmiotu.
***
Lista osb, ktrym winien jestem wdziczno, jest duga. Serdeczne podzikowania w pierwszym rzdzie niech przyjmie prof. dr hab. Lechosaw Lameski za
wiedz i yczliwo oraz cierpliwe i skuteczne dopingowanie swego doktoranta.
Dzikuj te za cenne uwagi prof. dr hab. Wiesawowi Juszczakowi oraz dr hab. Andrzejowi Piekosowi. yciem i twrczoci Leopolda Gottlieba zajem si midzy
innymi z inspiracji prof. dr. hab. Jerzego Malinowskiego z Uniwersytetu Mikoaja
Kopernika, ktremu serdecznie dzikuj za konsultacje i udzielan mi w rnych
okresach merytoryczn pomoc. Na rnych etapach powstawania tej ksiki miaem
okazj dowiadczy inspirujcej pomocy ze strony koleanek po fachu dr Renaty
Pitkowskiej, dr Tamary Sztymy-Knasieckiej i dr Anny Lipy. Dzikuj take dr Magorzacie Geron. Nie mog nie wspomnie o osobach, ktrych midzy nami ju nie
ma. Mam na myli przede wszystkim dr Elbiet Grabsk, zawsze gotow dzieli si
sw erudycj i koleesk inspiracj, a take prof. Wadysaw Jaworsk oraz p. Wadysawa Wantu z Long Island, NY.
Szczegln wdziczno wyraam wobec zaprzyjanionych kolekcjonerw i koneserw, ktrych miaem szczcie napotka na swej drodze. Mowa o Tomie Podlu,
Krzysztofie Musiale, Jerzym Wojciechowskim, Wojciechu Borzobohatym i Krzysztofie
Zagrodzkim. Dzikuj rwnie pp. Wojciechowi Fibakowi i Markowi Mielniczukowi. Podzikowania winien jestem take prof. Zivie Amishai-Maisels z Uniwersytetu
Hebrajskiego w Jerozolimie, dr Batshevie Goldman Idzie z Muzeum Sztuki w Tel
Awiwie, p. Galii Bar-Or z Muzeum Sztuki w Ein Harod, a w szczeglnoci pp. Romanowi Wachsowi i Avivie Blum oraz Hannie i Danowi Sachsom, a take p. Aleksandrowi Miklaszewskiemu. Ich pomocy i serdecznej gocinie zawdziczam moliwo
wykonania owocnej kwerendy w muzeach Izraela. Pomoc translatorsk suyli mi
p. Anna Szyba i p. Jarosaw Krl. Wsparcia w moich poszukiwaniach, kwerendach
i przedsiwziciach wystawienniczych, ktre dla niniejszej ksiki okazay si owocne, zaznawaem wielokrotnie od zaprzyjanionych Anny Krl i Barbary Mireckiej. To
wane dla mnie grono musz uzupeni last but not least o osoby, ktre skutecznie
dopingoway mnie do dokoczenia pracy doktorskiej: p. dr hab. Jagn Dankowsk,
p. prof. dr hab. Mieczysaw Demsk-Trbacz, moj siostr Magorzat Tanikowsk
oraz mego przyjaciela Jarosawa Klina.
Warszawa, grudzie 2010

tanikowski_przypisy dolne.indd 12

2011-07-14 11:54:17

II. Stan bada

tanikowski_przypisy dolne.indd 13

2011-07-14 11:54:17

tanikowski_przypisy dolne.indd 14

2011-07-14 11:54:17

Badaniu sztuki i ycia Leopolda Gottlieba su nieliczne zachowane rda historyczne, na ktre skadaj si pojedyncze podpisane przez niego dokumenty oraz zachowana
w niewielkim stopniu korespondencja artysty. Wrd archiwaliw sygnowanych przez
malarza szczeglnie cenne s te o charakterze yciorysowym, cho trzeba pamita,
e zawieraj niekiedy informacje ze sob sprzeczne, szczeglnie w odniesieniu do
daty urodzenia Gottlieba1. Naley do nich formularz wypeniany przez kandydata do
C.K. Szkoy Sztuk Piknych w Krakowie2, a take dwa inne dokumenty, wakie dla
odtworzenia jego losw w okresie walki w Legionach Polskich3.
Postpy w studiach mona odtworzy na podstawie Ksig wiadectw C.K. Szkoy Sztuk Piknych, znajdujcych si obecnie w Archiwum Akademii Sztuk Piknych
w Krakowie. Ale istotnym uzupenieniem tych danych s listy kierowane przez modego Leopolda do swego mentora, Waleriana Kryciskiego, ktry niegdy kolegowa
z Maurycym Gottliebem4.
W posiadaniu p. Bogdany Pilichowskiej-Ragno w Krakowie, oprcz dwu oryginalnych rysunkw artysty, kilkunastu reprodukcji rysunkw (gwnie z okresu legionowego) i pojedynczych wycinkw prasowych, znajduje si 13 kart pocztowych pisanych
przez Gottlieba do siostry Ingi (Ry Jadwigi) i jej ma, Mieczysawa Jakimowicza5.
Inga prowadzia pensjonat w willi Zawrat przy ul. Kasprusie w Zakopanem i najczciej na ten wanie adres brat wysya jej korespondencj: z Palestyny (2 karty), ze
szlaku legionowego (2), a take z Wiednia, Baden, Lwowa, Krakowa i Zakopanego
(w sumie 9 kart pisanych w pierwszej poowie lat 20.). Najwaniejsze zawarte w nich
informacje, przydatne w rekonstrukcji yciorysu artysty, to te, ktre potwierdzaj jego
pobyt w Palestynie w 1906 roku oraz opisuj odnawianie kontaktw artystycznych
po I wojnie wiatowej (m.in. z czonkami grupy Rytm) oraz dylematy co do wyboru
powojennego miejsca zamieszkania rodziny Gottliebw.
O relacjach artystycznych i towarzyskich w rodowisku kolonii polskiej w Paryu
zawiadcza list podpisany przez Leopolda Gottlieba i Eugeniusza Zaka, adresowany
do Stefana eromskiego, zwizany z jedn z planowanych wystaw6.
Dwa egzemplarze powojennej epistolografii malarza znajduj si w Zbiorach Specjalnych Instytutu Sztuki PAN w Warszawie. Pierwszy z nich list z 1932 roku, adreso-

tanikowski_przypisy dolne.indd 15

2011-07-14 11:54:17

S TA N B A D A

16
wany do Stanisawa Rzeckiego, dotyczy akcesu Gottlieba do wystawy Rytmu. Artysta
potwierdza w nim swj przyjazd na wernisa wystawy monograficznej swego brata
Maurycego w krakowskim Muzeum Narodowym. Drugi list tym razem do nieznanego adresata niedatowany, zapewne troch wczeniejszy od poprzedniego, odnosi
si do niezachowanego dzi Portretu Jana Kasprowicza, malowanego w 1913 roku
W 1905 roku Gottlieb napisa tekst o wystawie Towarzystwa Artystw Polskich
Sztuka, ktry wykracza poza ramy rutynowej recenzji7. Mona go nazwa, o ile nie
manifestem zaoycielskim, to tekstem programowym powstajcej wwczas Grupy Piciu. Nie mogc pogodzi si z nieobecnoci na wystawie modych twrcw
swojego pokolenia i formacji artystycznej, autor tekstu okrela w nim artystyczne
sojusze. Odcina si przy tym od malarzy jego zdaniem wtrnych, w szczeglnoci
bdcych pod przytaczajcym wpywem Jana Stanisawskiego. Nieformalnych patronw szuka wrd starszych kolegw, w ktrych pracach ceni przede wszystkim
silne uczucie, marzycielstwo i kontemplacyjn cisz (O. Boznaska, W. Weiss,
S. Wyspiaski)8.
Najwaniejsze komentarze, odnoszce si na bieco do wystaw Grupy Piciu
i do miejsca, jakie zajmowa w niej Gottlieb, wyszy spod pira Jana Piotrowskiego,
Stanisawa Romana Lewandowskiego i Arthura Roesslera. Piotrowski uwydatnia fakt
przyjcia na patrona grupy Cypriana Norwida i wskazywa na zrnicowany charakter twrczoci kadego z czonkw nowej formacji. Prace Gottlieba okrela mianem
ekspresyjnych, a w jego portretach dostrzega denie do syntezy duchowych waciwoci modela9. Lewandowski rzebiarz osiady wwczas w Wiedniu, ktry pokaza
swe prace obok dzie czonkw Grupy Piciu w wiedeskim Salonie Pisko w 1908
roku, z doz przychylnego protekcjonalizmu opisa talenty modszych kolegw. Ale
o wartoci jego tekstu decyduje przede wszystkim sprawozdanie z wiedeskiej recepcji wystawy. Co do portretw Gottlieba krytyk-artysta podkrela ich niezrwnany
zimny koloryt, doskonao rysunku oraz dno ich twrcy do nawet przesadnej
charakterystyki osoby portretowanej10.
Autorem wstpu do katalogu wspomnianej wystawy Grupy Piciu w Salonie Pisko
by Arthur Roessler, pniejszy protagonista Egona Schielego. Okrelajc artystyczne
credo grupy, wskazywa na pisma Stanisawa Przybyszewskiego i wywiedzion z nich,
wspln dla caej pitki modych artystw arliwo oraz silne uczucie. Analizujc
prace poszczeglnych twrcw, najbardziej entuzjastycznie wypowiada si o Gottliebie przewodniczcym grupy. W jego portretach dostrzega wasne ycie linii
i pocigni pdzla, wraliwo dla relacji przestrzennych i techniczn wirtuozeri,
skupienie ekspresji na fizjonomii i doniach modela, odwag malarza w ocierajcym
si o granice karykatury unaocznieniu stygmatyzmu duchowego cierpienia portretowanego11. Roessler ju w 1908 roku nazwa Gottlieba portrecist wielkiego
formatu12, co warto skojarzy z postawion kilka dekad pniej diagnoz Elbiety
Grabskiej, ktra okrelia artyst mianem najciekawszego moe, nowoczesnego polskiego portrecisty13.

tanikowski_przypisy dolne.indd 16

2011-07-14 11:54:17

17

tanikowski_przypisy dolne.indd 17

S TA N B A D A

O ile teksty traktujce o wystawach Grupy Piciu stanowiy wany wkad w literatur dotyczc wczesnej twrczoci Gottlieba, to trzeba zaznaczy, e pierwsze
wzmianki o jego aktywnoci malarskiej pochodz jeszcze z czasw jego studiw, gdy
w wakacje wyjecha malowa do Koomyi14. Natomiast pierwsze znane nam reprodukcje obrazw artysty (oraz powiadczenie wydania teki litografii wraz z Ludwikiem
Cylkowem) ukazay si na amach paryskiej Sztuki Antoniego Potockiego15. Mona
przypuszcza, e pierwszy bardzo wczesny, bo z 1904 roku! monograficzny tekst
o Gottliebie wyszed spod pira Theodora Dublera, pisarza, poety i krytyka z Triestu, uwaanego za jednego z czoowych protektorw ekspresjonistw niemieckich16.
Jednak kopii tego artykuu nie udao si jak dotd odnale.
Wrd wczesnych materiaw prasowych zwizanych z Gottliebem znalaz si tekst
po raz pierwszy nawietlajcy kwesti jego identyfikacji z kultur ydowsk. Wizao
si to z wyjazdem artysty do Palestyny (1906/1907), a take jego aktywnoci w krgu
artystw i intelektualistw ydowskich, skupionych w Krakowie w pierwszych latach
XX wieku wok osoby Samuela Hirszenberga17.
Podczas pobytw artysty w Paryu, jego sztuka na przestrzeni lat znajdowaa uwanych i wnikliwych obserwatorw18. Jednym z pierwszych by polsko-paryski krytyk,
Adolf Basler, nadsyajcy korespondencje znad Sekwany do polskich czasopism19. Pisa
m.in. o szalonej brawurze portretw Gottlieba, ich zuchwaoci i wdziku opartych
o nadzwyczajny wyraz, zwizany z posiadanym przez malarza darem syntetycznego chwytania charakterw20. Z kolei w tekcie Henryka Zbierzchowskiego waniejsze ni charakterystyka portretw wydaje si opisanie pierwszych wielopostaciowych
kompozycji nowotestamentowych Gottlieba i ich interpretacja osadzona w duchu
wielkomiejskiego mizerabilizmu21. Spord liczcych si krytykw francuskich esencjonaln charakterystyk twrczoci Gottlieba da Guillaume Apollinaire przy okazji
pojedynku Gottlieba z Kislingiem22.
Wobec sukcesw artystw polskich w Paryu i wiadomoci dochodzcych do polskich odbiorcw (niekiedy oczywicie mao obiektywnych), a take wobec przemian
zachodzcych w sztuce schyku Modej Polski, pojawi si problem oceny impulsw
absorbowanych za granic przez rodzimych twrcw. Krytyczne diagnozy stawiali
najczciej publicyci czasopism konserwatywnych bd prawicowych. Jeden z nich
pisa, i Gottlieb, jak i wielu jemu podobnych, nie mia [w Paryu] co straci i nic
nie zyska23.
Podczas I wojny wiatowej opinia publiczna czerpaa informacje o twrczoci
Gottlieba (ktry ochotniczo zacign si do Legionw Polskich) z relacji z wystaw
legionowych, a take innego typu publikacji. Ich autorami byli niejednokrotnie literacilegionici, jak Juliusz Kaden-Bandrowski, najwierniejszy i bodaj najbardziej wnikliwy
z komentatorw twrczoci legionowej Gottlieba oraz znany nam ju Henryk Zbierzchowski24. Ale nie mniej wane dla recepcji rysunkw i grafik legionowych malarza
okazyway si wydawnictwa propagandowe serie pocztwek z reprodukcjami prac
czy ilustrowane pamitniki legionistw25. Z artystycznego punktu widzenia jednym

2011-07-14 11:54:17

S TA N B A D A

18
z najwaniejszych wydarze okazao si wydanie w Zurychu w 1916 roku teki legionowych autolitografii Gottlieba26, zatytuowanej Die Polnischen Legionen. Jej zasig
by na ziemiach polskich ograniczony do momentu, gdy 20 lat pniej, ju po mierci
artysty, teka w nieznacznie okrojonej wersji zostaa wydana w Warszawie27.
Niedugo po wojnie powsta jeden z najwaniejszych za ycia artysty przebywajcego wwczas w Baden i Wiedniu bogato ilustrowanych tekstw monograficznych.
Jego autorem by kustosz i dyrektor kilku wiedeskich muzew, Arpad Weixlgrtner28.
Krytyk wyeksponowa now jako, ktra pojawia si w dopiero co powstaych, powojennych pracach malarza, oszczdnych w kresce i kolorystyce: ich dekoracyjn
rytmiczno. Obrazy malarza wedug wiedeczyka oddaliy si od naturalizmu, ale
pozostay uduchowione29.
Wany w historiografii sztuki Gottlieba okaza si rok 1922, gdy miaa miejsce
jego wystawa monograficzna we Lwowie. Twrczo artysty skomentowali wwczas
Jakub Frostig oraz Maksymilian Bienenstock. Pierwszy podkrela ekspresjonistyczne walory obrazw malarza. Drugi mia okazj odwiedzi pracowni artysty w Baden
niedugo przed wystaw (widzia wwczas m.in. obrazy o tematyce ydowskiej), by
potem skonfrontowa jej zawarto z tym, co widzia u artysty30. W tym samym roku,
co wystawa lwowska, ukazaa si ksika Stanisawa Ignacego Witkiewicza Szkice estetyczne31. Witkacy sytuowa wystawiajcego z formistami Gottlieba w grupie nielicznych
artystw, ktrzy potrafili twrczo zdyskontowa zdobycze kubizmu32.
W gronie polsko-paryskich krytykw, ktrzy swym pirem aktywnie towarzyszyli Gottliebowi w ostatnim okresie jego twrczoci po powrocie do Parya w 1925
roku na wyrnienie zasuguj Zygmunt Stanisaw Klingsland (brat zaprzyjanionej
z Gottliebem Meli Muter), Jan Topass (Topas), Edward Woroniecki oraz Waldemar
George (Waldemar Jerzy Jarociski).
Klingsland, po zobaczeniu wystawy monograficznej w Galerie Aux Quatre Chemins (1927), pia o puapkach stojcych przed krytyk, zbyt atwo klasyfikujc takie
indywidualnoci, jak Gottlieb. Zarysowywa te zasadnicze cechy dojrzaej twrczoci
malarza na tle opisu jego osobowoci i portretu psychologicznego33. W innym, bogato ilustrowanym tekcie monograficznym krytyk snu rozwaania nad metod pracy
Gottlieba, zwc przygldanie si banaom miasta i chwytanie pyncych stamtd
impulsw mianem pozornego prniactwa. Za najwaniejszy wyznacznik indywidualnoci plastycznej malarza (szczeglnie w ostatnim okresie) uznawa rytm, opisujc
rne jego rodzaje i zastosowania na tle ewolucji formy i palety. Klingsland eksponowa pierwiastek mistyczny (czy religijny), zawarty w pracach Gottlieba, szczegowo
odnis si do ostatniego okresu twrczoci. Ocenia go jako wyzbyty dysonansw
midzy treci a form szczyt twrczoci malarza34.
Jan Topass zauwaa w pracach Gottlieba cieranie si realizmu i idealizmu, wyostrzone spojrzenie, czce si z wraliwoci i uczuciem. Jako jeden z pierwszych
osadza malarza w rodowisku cole de Paris, przyznajc mu w jej obrbie wane
miejsce. Osobny passus powici Topass malowanym przez Gottlieba z bezczaso-

tanikowski_przypisy dolne.indd 18

2011-07-14 11:54:17

19
S TA N B A D A

w monumentalnoci obrazom o tematyce pracy, ktra traktowana w nich jest ze

szlachetnoci rytuau35. Z kolei Edward Woroniecki dostrzega freskowy, co do
koloru i formy, charakter pnych obrazw sztalugowych malarza, przemawiajcych
do widza swym gbokim humanizmem36.
Autorsk koncepcj tzw. nowego humanizmu rozwin wanie na przykadzie obrazw Gottlieba Waldemar George. Warto przytoczy jej fragmenty take dlatego,
e spogldajc na malarstwo Gottlieba, George stawia diagnoz aktualnej naonczas
sytuacji malarstwa:
Postpowanie Gottlieba nie jest nag zmian pogldw, jest raczej nawrceniem czy inicjacj
[kogo, kto] odkrywa sens istnienia. Sztuka, wiadectwo kultury danego czasu, cierpiaa na brak
pierwiastka ludzkiego w spekulacjach uczonych. () Malarz sprowadza czowieka do postaci
marionetki, arabeski, automatu lub czysto graficznego ornamentu. Gottlieb przekroczy prg
tego wiata pozbawionego duszy i odrzuci go. Oywia postacie, ktre maluje. Ich pozy, ruchy
i gesty zyskuj odtd na szlachetnoci i intensywnoci. Malarz daje nam wraenie ycia. ()
Gottlieb niezdolny jest do zaakcentowania nowoczesnego aspektu postaci, podkrelenia charakteru epoki, uchwycenia stylu ubioru. () Jego ucieczka, czy te pozorne umknicie z realnego ycia, oznacza nawizanie kontaktu ze wiatem duchowym.
Gottlieb czerpie motywy swych dzie z codziennego ycia. () Tematy, jakimi nie pogardziby
Emil Zola. Ujcie owych wspczesnych, demokratycznych wrcz tematw przeniknite jest
jednak poezj zwizan z duchem aciskim. Artysta wznis si ponad sam temat pracy, ktry
podporzdkowany zosta jego wizji twrczej i inspiracjom. () Tytuy zapoyczone z mitologii,
z Biblii, z Nowego Testamentu wydaj si najbardziej stosowne [dla jego obrazw]. Tematy zaczerpnite z Historii witej i z antyku wywouj w umyle widza-czytelnika jedynie niejasne,
oglne skojarzenia. Nasza epoka gardzi archeologi i erudycj, wiedz wykorzystywan przy
tworzeniu obrazw. ()
Podkrelmy, e Gottlieb nigdy nie bdzie malarzem neoklasycznym, zwracajcym uwag na
cechy charakterystyczne pewnej epoki i dcym do jej odtworzenia. Midzy wiat antyczny
a twrczo tego malarza, powoujc nowy humanizm, wkrada si wiat chrzecijaski. Nasz
wspczesny artysta podchodzi zatem do staroytnoci na wzr Toskaczykw z epoki zotego
wieku. () Czerpic ze rde sztuki antycznej i redniowiecznej, sztuka nowoczesna odnajdzie
sw drog37.

Najbardziej brzemienne we wzbogacenie bibliografii twrczoci Gottlieba byy za

jego ycia lata 19271930, a stan ten spowodowaa szeroko komentowana, kolejna
wystawa indywidualna malarza oraz dwie ksiki monograficzne. Ekspozycja miaa
miejsce w paryskiej Galerie Aux Quatre Chemins od padziernika do grudnia 1927
roku, a wstp do towarzyszcego jej katalogu napisa Andr Salmon38. Take on by
autorem pierwszej monografii artysty, wydanej jeszcze w trakcie trwania wystawy, w listopadzie 1927 roku. W jej tekcie, duo mniej lakonicznym ni wstp do wspomnianego katalogu, autor sytuowa malarza zarwno wrd najoryginalniejszych malarzy
Szkoy Polskiej, jak i przedstawicieli Szkoy Paryskiej, korzenie tej drugiej wywodzc
w rwnym stopniu z Polski, co z Izraela. Salmon, ktry pracowa nad monografi

tanikowski_przypisy dolne.indd 19

2011-07-14 11:54:17

S TA N B A D A

20
po wizycie zoonej Gottliebowi w jego pracowni 10 wrzenia 1927 roku, sugestywnie
opisa metod jego pracy. Uwydatni zdolno artysty do oddania rodkami wycznie
plastycznymi egzaltacji religijnej w tematach banalnych, bez potrzeby bezporedniego uciekania si do wtkw biblijnych. Przypisa mu te szereg bliszych i dalszych
malarskich antenatw od Giotta po Georgesa Rouault39.
W 1929 roku Chil Aronson w paryskiej galerii Editions Bonaparte zorganizowa
wystaw Art polonais moderne, wydajc przy okazji ksik o tym samym tytule.
Wrd 43 twrcw, ktrzy pokazali wwczas swe prace, znalaz si take Gottlieb.
Jego twrczo esencjonalnie i celnie scharakteryzowa autor ksiki, odnoszc si
do przemiany, jaka zasza w malarstwie artysty z Drohobycza po jego ponownym
przyjedzie do Parya40. W 1930 roku wysza drukiem druga z kolei monografia
Gottlieba, a jej autorem by Emil Szittya. W caym tekcie zastosowa on figur retoryczn zaczerpnit z epistolografii, zwracajc si bezporednio do artysty, niczym
w osobistym licie. Krytyk postawi tez, jakoby sztuka Gottlieba nic nie zyskaa na
kontakcie z Paryem, natomiast podr do Palestyny miaa zaowocowa zblieniem
do katolicyzmu, spowodowanym pragnieniem wyzwolenia z ogranicze narodowoci
ydowskiej. W nastpstwie tego powiza malarstwo Gottlieba z elementami katolicyzmu gotyckiego, m.in. poprzez wybr naznaczonych pruderi tematw. Wedug
Szittyi traktowanie przez Gottlieba ludzkiego ciaa przeistoczonego i przejrzystego wskazywa ma na intencj tworzenia malarstwa religijnego41.
Do tekstu tego sam malarz, ktry zna tezy Szittyi na kilka tygodni przed opublikowaniem monografii, ustosunkowa si w rozmowie z Romanem Brandstaetterem.
Twierdzi, e nie zna genezy swojej wizji, podobnie jak nie konkretyzowali sobie korzeni swego natchnienia inni malarze na przestrzeni rnych epok. Konkluzj byo
stwierdzenie, e kady artysta najmniej wie o sobie. Za to Gottlieb chtnie wypowiedzia si o innych wspczesnych sobie malarzach, nieformalnie zakrelajc obszar artystycznych sojuszw. W szczeglnoci wyrni Mojesza Kislinga, Tadeusza
Makowskiego i Louisa Marcoussisa, esencjonalnie diagnozujc ich talenty i dokonania.
Co nie mniej ciekawe, wyznaczy wyran cezur twrczoci wasnej, wskazujc na
rok 1918 jako moment zajcia si kompozycjami owianymi tematyk biblijn przy
jednoczesnym porzuceniu dziaalnoci portretowej42. W marcu 1932 roku w Krakowie Gottlieb udzieli Brandstaetterowi kolejnego wywiadu. Wan czci tej wypowiedzi byy fragmenty powicone Maurycemu Gottliebowi jego yciu, podwjnej,
polsko-ydowskiej tosamoci, jego twrczoci i nieporozumieniom zwizanym z jej
interpretacj43.
Rok 1934 przynis ostatni wystaw indywidualn Gottlieba, otwart w Galerie
Zak na kilka tygodni przed jego mierci. Do ekspozycji tej odnosi si tekst Tymona
Terleckiego44. Pochodzcy ze Lwowa krytyk i eseista jako jeden z pierwszych zauway zwizek midzy postaw moraln Gottlieba i jego malarstwem, w ktrym da si
dostrzec wyrany horyzont dowiadczenia duchowego artysty. O ile przedwojenna
twrczo malarza, podejmujcego tematyk ewangeliczn, miaa by wyrazem nie-

tanikowski_przypisy dolne.indd 20

2011-07-14 11:54:18

21

tanikowski_przypisy dolne.indd 21

S TA N B A D A

pokoju religijnego, o tyle prace powojenne o tematyce codziennoci emanuj,

wedug Terleckiego witofranciszkask pogod i wyraaj stan dowiadczenia
religijnego. Krytyk bardzo wnikliwie przyglda si biaym obrazom z pracujcymi kobietami, opisujc ich subtelne walorowe harmonie i zauwaajc odcielenienie i odseksualizowanie ukazanych postaci. Poddajc opisowi nastrojowo, form
i wydwik tych obrazw, Terlecki przywoa terminy zaczerpnite z myli Georgea
Sorela i Cypriana Norwida45.
mier Gottlieba, dla wielu zaskakujca i niespodziewana, sprowokowaa ca fal
tekstw szkicw monograficznych, wspomnie i poegna. Autorami najbardziej
wartociowych wypowiedzi byli obok przywoanego wczeniej Topassa Mieczysaw
Wallis, Ludwik Oberlnder, Micha Weinzieher, Nella Samotyhowa. Wallis w swym
tekcie naszkicowa portret psychologiczny malarza, a jego rezultaty odnis do sztuki. Zauway w osobie Gottlieba dwoisto poczenie ekstrawertycznego sposobu
bycia z natur introspekcyjn, melancholijnym spojrzeniem. Pierwsze odnis do
prac legionowych, drugie do obrazw powojennych46. Ale ju rok pniej krytyk
podda krytyce wasne ustalenia, odwracajc interpretacyjne akcenty47.
Z kolei Oberlnder zarysowa nowy sposb postrzegania jego dziea, uwypuklajc
fakt, e wiele z jego prac portretowych powstao w atmosferze rodzinnej intymnoci.
Krytyk wspomina ostatnie wakacje Gottlieba, spdzone w Polsce, klimat tej wizyty
i rodzinne portretowanie. W swoim tekcie da wnikliwe opisy dwu wizerunkw osb
z najbliszego otoczenia artysty jego matki oraz zmarego przed laty szwagra, Mieczysawa Jakimowicza48. Samotyhowa interesujco zaprezentowaa kwestie zwizane
z pnymi obrazami malarza, eksponujc ich ahistoryczno i bezczasowo, hipnotyczny rytm snu i falowania, obrzdowo w sposobie ukazania tematu pracy
zespoowej49.
Weinzieher doceni wkad Gottlieba w rozwj malarstwa ydowskiego50, a zagadnienie to podj i rozwin Jacques Sabile. W swym obszernym i wnikliwym tekcie
przypomnia te liczne w yciorysie artysty peregrynacje do europejskich centrw
sztuki, w ktrych Gottlieb znajdowa mia takich patronw swojej twrczoci, jak
Ghirlandaio, El Greco czy Rembrandt51.
W roku 1935 miaa miejsce wystawa pomiertna artysty w warszawskim Instytucie Propagandy Sztuki. Teksty w towarzyszcym jej katalogu odzwierciedlay sposb
postrzegania osoby i twrczoci Gottlieba w obrbie kultury polskiej jako malarza
i legionisty52. Ich autorami byli odpowiednio jeden z najwaniejszych krytykw artystycznych polskiego midzywojnia, Mieczysaw Wallis oraz ceniony pisarz, byy legionista i przyjaciel Gottlieba z czasw epopei legionowej Juliusz Kaden-Bandrowski.
Ale warto tej publikacji w rwnym stopniu, co na tekstach tych dwch publicystw,
polega te na dokadnym chronologicznym spisie katalogowym 185 prac Gottlieba,
wykonanych w rnych uprawianych przeze technikach53.
Wrd wielu powystawowych wypowiedzi krytykw (m.in. Wallisa, Samotyhowej,
Mieczysawa Sterlinga)54 znalazy si te teksty autorstwa kilku artystw (m.in. Wiktora

2011-07-14 11:54:18

S TA N B A D A

22
Podoskiego, Konrada Winklera, Tytusa Czyewskiego)55, a za najciekawszy z nich uzna
wypada artyku Icchaka Lichtensteina. Usytuowa on Gottlieba w obrbie tradycji
malarstwa ydowskiego, a dokadniej na styku szkoy galicyjskiej i Szkoy Paryskiej.
Postsecesyjny ekspresjonizm Gottlieba zestawi z liryzmem Zaka, neobarbaryzmem
Modiglianiego i neogreckim klasycyzowaniem Nadelmana56.
Komentujc wystaw w IPS-ie, niektrzy wspominali Gottlieba-legionist57, a ten
aspekt jego twrczoci zyska szersze omwienia w roku 1936. Gwna Ksigarnia
Wojskowa w Warszawie wydaa wwczas tek Legiony Polskie. 22 litografie barwne
Leopolda Gottlieba, onierza I Brygady L. P., zawierajc wspomnienie o czasach legionowych, podpisane przez J. Kadena-Bandrowskiego oraz syntez twrczoci Gottlieba autorstwa Jana Kleczyskiego. Tym razem najbardziej pogbiony komentarz
wyszed spod pira K. Winklera58.
W bibliografii twrczoci Gottlieba wane miejsce naley si tekstowi autorstwa
protestanckiego pastora, Rolanda de Puryego, opublikowanemu we Francji pod rzdami Vichy59. Autor, ktry informacje o twrczoci artysty musia czerpa od Aurelii
Gottliebowej60, ukaza malarstwo jej ma z perspektywy antropomorficznej, rzadko w malarstwie dwudziestowiecznym spotykanej (wyjtkiem Georges Rouault),
majcej swych wyznawcw raczej wrd wspczesnych poetw francuskich, za to
napawajcej nadziej podczas kataklizmu wojennego.
W Polsce powojennej pierwszy obszerny biogram artysty ukaza si w VIII tomie
Polskiego Sownika Biograficznego (wyd. 19591960), a jego autork bya Helena Blum.
Natomiast w Paryu obszerny tekst w wanym opracowaniu rodowiska artystw ydowskich powici Gottliebowi jego znajomy i wiadek epoki Chil Aronson (Franciszek Biedart)61. W polskiej historiografii artystycznej przeomowe okazay si lata
60. przede wszystkim ze wzgldu na opracowanie Wiesawa Juszczaka Wojtkiewicz
i nowa sztuka62. Autor odnis si do twrczoci wszystkich czonkw Grupy Piciu,
a co nie mniej wane okreli ideowe i estetyczne podstawy dla zjawiska wczesnego
ekspresjonizmu, ktry reprezentowaa m.in. sztuka Gottlieba i pozostaych czonkw
ugrupowania. Osobne miejsce powici Gottliebowi Tadeusz Dobrowolski w swym
Malarstwie polskim 1764196463, a jego twrczo opisywali te autorzy opracowa
i tekstw dotyczcych formistw czy Grupy Piciu64. Jednym z najobszerniejszych
powojennych tekstw o Gottliebie jest, jak dotd, haso w Sowniku Artystw Polskich65.
Pierwsza poowa lat 80. XX wieku przyniosa kolejne ksiki i katalogi sytuujce
oeuvre Gottlieba na tle polskim oraz parysko-ydowskim66. Jednak dopiero na pocztek lat 90. wraz z kolejnymi wystawami prywatnych kolekcji, ich katalogami zawierajcymi dobrej jakoci reprodukcje prac artysty przypada nawrt zainteresowania
twrczoci Gottlieba (i innych czonkw kolonii polskiej bd rodowiska cole
de Paris), owocujcy coraz peniejszymi biogramami artysty67. Twrczo legionow
Gottlieba przypomniaa Wacawa Milewska68, ale za prawdziwie fundamentalne na
tym polu opracowanie uzna naley dopiero wspln prac Milewskiej i Marii Zien-

tanikowski_przypisy dolne.indd 22

2011-07-14 11:54:18

23

tanikowski_przypisy dolne.indd 23

S TA N B A D A

tary Sztuka Legionw Polskich i jej twrcy 1914191869. Z kolei najobfitsz ikonografi legionow Gottlieba przynosi katalog wystawy I bdzie wolna Polska Legiony
Polskie w sztuce w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie70. Pewien zawd przynosi niedawno wydane opracowanie Marka Gazowskiego na temat udziau onierzy pochodzenia ydowskiego w walkach legionowych71. O ile najciekawiej wypada
wstpna analiza portretu zbiorowego legionistw polskich pochodzenia ydowskiego, to ju w stosunku do samego Gottlieba zarwno w jego nocie biograficznej,
jak i w innych partiach tekstu autor popenia do race pomyki, nie unika te
istotnych przemilcze72.
Nowe spojrzenie na paryski kontekst twrczoci Gottlieba ukazaa wystawa zrealizowana w Paryu i Warszawie przez Elbiet Grabsk. W katalogach towarzyszcych
obu odsonom ekspozycji po raz pierwszy w polskiej historiografii omwione zostao
zjawisko kolonii polskiej w Paryu oraz tzw. Szkoy Polskiej73. W roku 2000 ukazay
si dwie publikacje wzbogacajce bibliografi pozycji powiconych Gottliebowi74.
Uwspczenion, obszern not biograficzno-krytyczn o artycie autorstwa A. Tanikowskiego znale mona byo w katalogu wystawy Kolory tosamoci. Sztuka polska
z amerykaskiej kolekcji Toma Podla75.
Zrnicowane pod wzgldem nonoci informacyjnej s publikacje autorstwa
Anny Wierzbickiej, zajmujcej si rodowiskiem cole de Paris i kolonii polskiej76.
O ile wana ksika o cole de Paris, w odniesieniu do samego Gottlieba nie wniosa
nowych wiadomoci, o tyle dwie nastpne zawieraj obfity i cenny materia przede
wszystkim przywoane w wyborze teksty o artycie, powstae za jego ycia. Rok 2004
przynis duy, bogato ilustrowany tekst monograficzny Jerzego Malinowskiego77,
rozwinity pniej w opracowaniu W krgu cole de Paris. Malarze ydowscy z Polski,
autorstwa Jerzego Malinowskiego i Barbary Brus-Malinowskiej78. Rne aspekty biografii artystycznej i dziea Gottlieba omawia w swych tekstach i wystpieniach Artur
Tanikowski. Uwzgldnia w nich m.in. dialogi artystyczne Gottlieba z innymi twrcami, ikonografi chrystologiczn na tle tematyki nowotestamentowej poruszanej przez
artystw ydowskich oraz antropocentryczn perspektyw pnych prac malarza79.
Wrd ostatnich wystaw, na ktrych znalazy si prace Gottlieba, na wyrnienie
zasuguje ekspozycja w Tel Aviv Museum of Art (2009), zatytuowana Fragmented
Mirror: Exhibition of Jewish Artists, Berlin, 1907. Autorka koncepcji wystawy i towarzyszcego jej katalogu, Batsheva Goldman Ida, pokusia si o prb rekonstrukcji
zbiorowego pokazu prac artystw ydowskich, ktry mia miejsce w Berlinie w 1907
roku. Kuratorka ukazaa genez berliskiej ekspozycji, jej kontekst artystyczny i narodowy oraz skutki, jakie niosa dla artystw ydowskich. Jednym z najmodszych
uczestnikw wystawy w Berlinie, a zarazem tych, ktrzy reprezentowali najbardziej
nowoczesne naonczas tendencje artystyczne, by Leopold Gottlieb.

2011-07-14 11:54:18

S TA N B A D A

24
Przypisy
1

Spraw t szerzej przedstawiam w rozdziale ycie.

Orygina w Archiwum Akademii Sztuk Piknych w Krakowie.
3
yciorys, Podkomisja Odznaczeniowa dla Zwizku Walki Czynnej i Zwizku Strzeleckiego, Legionw,
P.O.W., oraz Kwestionariusz Biuro Komitetu Krzya i Medalu Niepodlegoci, sygn. KN 2.08.1931 Leopold
Gottlieb, Centralne Archiwum Wojskowe im. mjr. Bolesawa Waligry w Rembertowie.
4
Korespondencja Waleriana Kryciskiego, Biblioteka Jagielloska w Krakowie, 9070 III / k. 197198.
Z Kryciskim, take w sprawach zwizanych z Leopoldem, korespondowa inny z braci Gottlieb, Marcin;
por. ibidem, k. 202.
5
Wacicielka tych archiwaliw jest on wnuka Mieczysawa Jakimowicza. Jakimowicz, onaty z Ing
Gottliebwn, siostr Leopolda, mia z ni crk Zosi (zwan przez Gottlieba Dzidzi), zamn z Ignacym Bujakiem, pochowan na Pksowym Brzysku w Zakopanem. Kwerend u p. Pilichowskiej-Ragno
przeprowadziem 31 stycznia 2004 roku.
6
List Leopolda Gottlieba i Eugeniusza Zaka do Stefana eromskiego (z 22 lutego 1912), w: Korespondencja Stefana eromskiego, Biblioteka Narodowa w Warszawie, Dzia Zbiorw Specjalnych, akc. 17218/43.
7
Leopold G.[ottlieb], IX. Wystawa Sztuki, Krytyka R. 7: 1905, t. 1, s. 470472.
8
Ibidem.
9
J. Piotrowski, Moda sztuka polska, Wdrowiec 1906, nr 24, s. 455456.
10
St.[anisaw] Roman Lewandowski, Grupa piciu i Lewandowski, Tygodnik Ilustrowany 1908, nr 8,
s. 159160.
11
A.[rthur] Roessler, [wstp w:] Kollektiv Ausstellung Krakauer Knstlerbund Grupa V. Bildhauer Lewandowski, kat. wystawy, Kunstsalon Pisko, Wien 1908.
12
Ibidem.
13
Elbieta Grabska, Obrazy i rzeby podruj, w: Pary i artyci polscy. Wok E.-A. Bourdellea, kat. wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie 18 lutego 27 marca 1997, koncepcja wystawy i katalog
E. Grabska, Muzeum Narodowe w Warszawie 1997, s. 17.
14
[ogoszenie], Gazeta Koomyjska 1898, nr 45, s. 4; nn, W pracowni Gottlieba, Gazeta Koomyjska 1898,
nr 47, s. 3; nn, Gazeta Koomyjska 1898, nr 75, s. 3; nn, Wystawa obrazw Gottlieba, Gazeta Koomyjska
1898, nr 76, s. 3.
15
Sztuka (Pary), 1904: nr 1, s. 50; nr 2, III okadka; nr 89, s. nlb.
16
Theodor Dubler, Deux Peintres Polonais. Gotlieb et Slewinski, LEurope Artiste Serie Nouvelle 1, juin
1904, Bureau du journal, Paris, s. 3945. Wiadomo, e Gottlieb sportretowa Dublera.
17
Izydor Lindenbaum, Leopold Gottlieb a Bezalel, Wschd 1906, nr 52/319, s. 24. Kilka lat pniej
temat ten porusza nieznany z nazwiska krytyk; por. N.N.[M. Goldstein?], Z powodu wystawy Gottlieba Leopolda [Lww, padziernik 1912], Wschd 1912, nr 38, s. 5.
18
Omwienie dziaalnoci najwaniejszych z nich oraz wybrane teksty ich autorstwa prezentuj publikacje opracowane przez Ann Wierzbick: Artyci polscy w Paryu. Antologia tekstw o polskiej kolonii
artystycznej czynnej w Paryu w latach 19001939, wybr, opracowanie i wprowadzenie A. Wierzbicka,
Wydawnictwo Neriton, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2008; A. Wierzbicka, We Francji i w Polsce. Sztuka, jej
historyczne uwarunkowania i odbir w wietle krytykw polsko-francuskich, Instytut Sztuki Polskiej Akademii
Nauk, Warszawa 2009.
19
A. Basler, Paryski Salon Jesienny. II (Dokoczenie), Literatura i Sztuka 1908, s. 3; idem, Paryski Salon
Jesienny. II (Udzia artystw polskich), Literatura i Sztuka 1909, nr 32 (dod. do nr 546 Nowej Gazety),
s. 23; idem, Nowe denia w sztuce polskiej. II, Literatura i Sztuka 1912, nr 12 (dod. do nr 184 Nowej Gazety), s. 23.
20
A. Basler, Paryski Salon Jesienny. II (Dokoczenie), Literatura i Sztuka 1908, nr 34 (dodatek do nr 565
Nowej Gazety), s. 3.
21
H.[enryk] Zbierzchowski, Z pracowni artystw polskich w Paryu. [cz.] I. Gottlieb i Jakimowicz, Tygodnik
Ilustrowany 1910, nr 35, s. 703704.
22
G.A. [Guillaume Apollinaire], Uczestnicy pojedynku, Paris-Journal 13 czerwca 1914; przedruk ang. w:
G. Apollinaire, Apollinaire on Art: Essays and Reviews 19021918, edited by Leroy C. Breunig, translated by
Susan Suleiman, MFA Publications, Boston 2001, s. 405406.
2

tanikowski_przypisy dolne.indd 24

2011-07-14 11:54:18

25

tanikowski_przypisy dolne.indd 25

S TA N B A D A

23
Jerzy ukaszewicz, Wpyw Parya na dzisiejszych artystw polskich, Ksztat i Barwa 1913, nr 1 (zeszyt
okazowy), s. 910.
24
Juliusz Kaden-Bandrowski, Artyci w Legionach, wiat 1915, nr 37, s. 3; H. Z. [Henryk Zbierzchowski],
Motyw Legionw w malarstwie i rzebie, w: Almanach Wojsk Polskich na rok Paski 1916, pod red. Stanisawa
Lama, Ksigarnia Stella w Cieszynie, Cieszyn 1916, s. 154160.
25
O kilku seriach pocztwek z reprodukcjami prac Gottlieba, bdcych dzi w posiadaniu Muzeum
Wojska Polskiego w Warszawie, pisze m.in. Alina Jurkiewicz-Zejdowska w opracowaniu I bdzie wolna
Polska Legiony Polskie w sztuce, kat. wystawy w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, red. Helena
Pirkowska-Sulej, Alina Jurkiewicz-Zejdowska, Andrzej Cichal, Mariusz Skotnicki, Janusz Wesoowski, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Warszawa 2008, s. 27.
Kilkadziesit rysunkw Gottlieba ozdobio ksik Seweryna Romina; por. Seweryn Romin, Z notatek
legionisty (Z rysunkami L. Gottlieba), Centralne Biuro Wydawnictw N.K.N., Krakw 1916.
26
Die Polnischen Legionen. 24 farbige Lithographien von polnischen Legionr Leopold Gottlieb, Zrich
1916.
27
Legiony Polskie. 22 litografie barwne Leopolda Gottlieba, onierza I Brygady L. P., wspomnienie: J.[Juliusz]
Kaden-Bandrowski, synteza twrczoci: Jan Kleczyski, Gwna Ksigarnia Wojskowa, Warszawa 1936.
28
Arpad Weixlgrtner, Leopold Gottlieb, Die Graphischen Knste (Wiede), R. XLII, 1920, s. 7782.
29
Ibidem. By moe wanie tekst wanej persony wiedeskiego wiatka artystycznego sprawi, e
Gottlieb sta si znany i ceniony w krajach niemieckiego krgu jzykowego. Faktem jest, e niedugo po
artykule w Die Graphischen Knste ukazaa si nota yciorysowa o Gottliebie w kolejnej duej publikacji
o charakterze sownikowym: Allgemeines Lexikon der bildenden Knstler von der Antike bis zur Gegenwart,
begrndet von Ulrich Thieme und Felix Becker, Band 14, Verlag von A. E. Seemann, Leipzig 1921, s. 423
haso: Gottlieb (Gotlieb) Leopold, autor: A. Wakowski. Nastpny sownik, ktry uwzgldni biogram Gottlieba, rwnie ukae si jeszcze za ycia malarza: Edouard-Joseph, Dictionnaire biographique des artistes
contemporains 19101930, Tome II: FMa, Art & Edition, Paris 1931 haso: Gottlieb Lopold (autor: Charles
Stiefens), s. 135139.
30
J.F. [Jakub Frostig], Wystawa prac Leopolda Gottlieba, Chwila 1922, nr 1357, s. 4. M.[aksymilian] Bienenstock, W pracowni L. Gottlieba. (Baden, w sierpniu 1922), Chwila poniedziakowa 1922, nr 28, s. 4; M.[aksymilian] Bienenstock, Leopold Gottlieb, Chwila 1922, nr 1340, s. 3.
31
Krakowska Spka Wydawnicza, Karkw 1922.
32
Ibidem; por. przedruk w: Stanisaw Ignacy Witkiewicz, Nowe formy w malarstwie i wynikajce std
nieporozumienia. Szkice estetyczne, opracowali Janusz Degler i Lech Sok, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2002, s. 259260, 318.
33
Zygmunt St. Klingsland, Malarstwo Leopolda Gottlieba, Wiadomoci Literackie R. IV, 1927,
nr 48, s. 2.
34
Idem, Leopold Gottlieb, Sztuki Pikne 1933, nr 10, s. 349352. Bardzo podobne sformuowania znalazy si w tekcie Michaa Weinziehera Leopold Gottlieb. Z powodu pomiertnej wystawy w I.P.S.-ie (Nasz
Przegld 1935, nr 178).
35
Jan-Topass, Lopold Gottlieb et sa vision, LArt et les Artistes, t. XXVI, 1933, marzec-lipiec, s. 304308;
idem, Sztuka Leopolda Gottlieba, Opinia 1934, nr 18 [66], s. 5.
36
E.[dward] Woroniecki, Paryski Salon Jesienny 1926 roku, wiat 1926 (2 procze), nr 50, s. 6; por. idem,
LArt polonais Paris. Les artistes polonais au Salon des Tuileries (), La Pologne politique, conomique, littraire et artistique 1931, pr. I, s. 530; idem, Lart polonais Paris. Les expositions: () de M. Kisling, L. Gottlieb, T. Makowski la Galerie Carmine, La Pologne politique, conomique, litteraire et artistique 1928, pr.
II, s. 561.
37
Waldemar George, Lopold Gottlieb ou le retour au thme, Art et Dcoration LXII, 1933, s. 7884; cyt.
za: Artyci polscy w Paryu, op. cit., s. 138141.
38
Lopold Gottlieb gouaches, dessins, temperas, kat. wystawy, wstp Andr Salmon, [Gallerie] Aux
Quatre Chemins, Paris [1927]. Wtedy te ukaza si tekst Marie Dormoy, Lopold Gottlieb, LAmour de lArt
R. 8, 1927 (grudzie), s. 472.
39
Por. Andr Salmon, Lopold Gottlieb, LS CRIVAINS RUNIS, Paris [1927]. Joanna Pollakwna, zaliczajc
Gottlieba do przedstawicieli malarstwa tzw. przesunitej rzeczywistoci, powoywaa si na monografi
Salmona: Szukajc dla Gottlieba artystycznych paranteli Andr Salmon zatrzymywa si przy Roualcie
wyzbytym jak pisa makabrycznych obsesji, dziki czemu kostnica zamienia si w wityni, przy

2011-07-14 11:54:18

S TA N B A D A

26
Puvis de Chavannesie, ktry wykroczyby poza pedagogiczn bogo, i Redonie nie potrzebujcym
ju wicej podejrzanego porednictwa magii dla osignicia Nirwany. J. Pollakwna, Malarstwo polskie.
Midzy wojnami 19181939, Auriga, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1982, s. 87.
40
Chil Aronson, Art polonais moderne, dition Bonaparte, Paris 1929, s. 1516.
41
Emil Szittya, Lopold Gottlieb, Editions ARS, Paris [1930]. Szittya (18861964; prawdziwe nazwisko:
Adolf Schenk) by pisarzem, krytykiem sztuki i malarzem pochodzcym z Wgier. W krgach paryskiej
bohemy literacko-artystycznej kolegowa z Blaiseem Cendrarsem, w Zurychu sympatyzowa z rosyjskimi
rewolucjonistami, by tam wspwydawc predadaistycznego dziennika Der Mistral. Napisa wiele tekstw monograficznych, m.in. o Celniku Rousseau i Picassie; uznaje si go za jednego z pierwszych, ktrzy
docenili twrczo Chagalla.
Bdn dat (1928) wydania monografii Szittyi podaje Edouard-Joseph, op. cit.
42
Roman Brandstaetter, U Leopolda Gottlieba [korespondencja wasna Gazety Polskiej], Gazeta Polska 1929, nr 56.
43
Tekst rozmowy ukaza si dwukrotnie: Niech pami jego bdzie bogosawiestwem. Leopold
Gottlieb o bracie swoim Maurycym, Nowy Dziennik 1932, nr 73, s. 6 oraz R. Brandstaetter, Rozmowy z Leopoldem Gottliebem, Opinia 1934, nr 18 [66], s. 5.
44
Wystawa dawaa patetyczne wiadectwo lku i ucieczki przed atwoci, zacieke i radosne poszukiwanie oporu. Tymon Terlecki, O sztuce malarskiej Leopolda Gottlieba, Sygnay 1934, nr 1011 (numer lwowski), s. 25.
45
Ibidem.
46
Mieczysaw Wallis, Leopold Gottlieb, Wiadomoci Literackie R. XI, 1934, nr 21, s. 5.
47
Dzisiaj widz, e ta konstrukcja nie wytrzymuje krytyki. Linia uczu Gottlieba przebiegaa inaczej. Wanie wczesne utwory malarza s przepojone gbokim smutkiem, na wskro pesymistyczne. W kompozycjach ostatnich dokonywa si natomiast pojednanie artysty z yciem. Smutek i melancholia ustpuj miejsca
pogodzie i cichej radoci. M. Wallis, Wystawa Leopolda Gottlieba, Wiadomoci Literackie R. XII, 1935, nr 26.
48
Ludwik Oberlaender, Pamici Leopolda Gottlieba, Miesicznik ydowski R. IV, 1934, s. 359360.
49
Nela Samotyhowa, Leopold Gottlieb, Praca Obywatelska 1934, nr 10, s. nn.
50
Micha Weinzieher, Malarstwo Leopolda Gottlieba, Nasz Przegld 1934, nr 128.
51
Jacques Sabile, Leopold Gottlieb, Cahiers Juifs 1934 (padziernikgrudzie), s. 214220.
52
Wystawa prac Leopolda Gottlieba, Instytut Propagandy Sztuki, czerwiec 1935, kat. wystawy, wspomnienie: Juliusz Kaden-Bandrowski, wstp: Mieczysaw Wallis, Warszawa 1935.
53
Mona si domyla, e dane katalogowe udostpnia wydawcom wdowa po artycie, Aurelia Gottliebowa. Fragmenty jej korespondencji z organizatorami wystawy, powiadczajce jej due zaangaowanie w to przedsiwzicie, zachoway si w Zbiorach Specjalnych Biblioteki IS PAN w Warszawie.
54
M. Wallis, Wystawa Leopolda Gottlieba, op. cit.; N.[ella] Samotyhowa, Leopold Gottlieb Jacek Mierzejewski Tytus Czyewski. Wystawa Instytutu Prop. Sztuki, Praca Obywatelska 1935, nr 12, s. 89; Mieczysaw Sterling, Studium pracy i wizja wypoczynku. Pomiertna wystawa L. Gottlieba w IPS-sie, Kurier Poranny
1935, nr 172.
55
Wiktor Podoski, Nowe wystawy w IPS-ie, Nowiny Codzienne 1935, nr 177; K.W. [Konrad Winkler],
Wystawa Leopolda Gottlieba w I.P.S., Polska Zbrojna 1935 (z 12.07); Tytus Czyewski, Leopold Gottlieb i wystawa jego dzie w IPS-ie, Kurier Polski 1935, nr 172.
56
Icchak Lichtenstein, Leopold Gottlieb, Literarisze Bleter 1935, nr 28a, s. 12.
57
Jzef Andrzej Teslar, O twrczoci malarskiej Leopolda Gottlieba (Z powodu wystawy w I.P.S.), Pion
1935, nr 27 (92), s. 6; Witold Bunikiewicz, Wystawa Leopolda Gottlieba w IPSie, Kurier Warszawski 1935
(z 29.06).
58
K.W. [Konrad Winkler], Legiony w litografiach Gottlieba, Polska Zbrojna 1936 (z 8.03). W 1939 roku
ukazao si zbiorowe opracowanie ydzi bojownicy o niepodlego Polski (red. Norberta Gettera, Jakuba
Schalla i Zygmunta Schippera, Lwowski Instytut Wydawniczy, Lww 1939), zawierajce m.in. sylwetk
Gottlieba malarza i onierza, a take bardzo interesujc fotografi zbiorow ukazujc artyst w mundurze, wraz z kilkoma innymi ydowskimi legionistami.
59
Roland de Pury, Prsence dun peintre, Correspondance de Fdration Franaise des Associations
Chrtiennes dtudiants 1943, nr 6, s. 204207.
60
Pastor wsppracowa z ni w Lyonie w celu ratowania ydowskich dzieci, przewoonych w tajemnicy przed gestapo do neutralnej Szwajcarii. Wicej na ten temat w rozdziale ycie.

tanikowski_przypisy dolne.indd 26

2011-07-14 11:54:18

27

tanikowski_przypisy dolne.indd 27

S TA N B A D A

61
Chil Aronson (Chil Aron), Scenes et visages de Montparnasse, preface de Marc Chagall, Imprimerie Abc, Paris 1963, s. 232240. Rok pniej ukazao si kolejne opracowanie sztuki ydowskiej, uwzgldniajce
twrczo Gottlieba: Cecil B. Roth, Die Kunst der Juden, t. 2, Ner-Tamid-Verlag, Frankfurt am Main 1964,
s. 133134 (odpis w Archiwum Sandlw, IH).
62
Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965.
63
Zakad Narodowy im. Ossoliskich, WrocawWarszawaKrakw 1968, s. 355; por. T. Dobrowolski,
Malarstwo polskie ostatnich dwustu lat, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, WrocawWarszawaKrakw
Gdaskd 1989, s. 274.
64
Joanna Pollakwna, Formici, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wydawnictwo PAN, WrocawWarszawaKrakwGdask 1972; Formici, kat. wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie pod red. Ireny
Jakimowicz, Muzeum Narodowe w Warszawie, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1989; Barbara Wojciechowska, Grupa Piciu, w: Polskie ycie artystyczne 19151939, red. Aleksander Wojciechowski, Wrocaw
WarszawaKrakw 1974, s. 192194; Magorzata Geron, Grupa Piciu (19051908), w: Sztuka lat 19051923.
Malarstwo rzeba grafika krytyka artystyczna, Materiay z konferencji naukowej, Toru, 2123 wrzenia
2005, red. Magorzata Geron i Jerzy Malinowski, Wydawnictwo Interdyscyplinarnego Koa Naukowego
Doktorantw Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, Toru 2006, s. 4349.
65
H.[anna] Bartnicka-Grska, Gottlieb Leopold haso w: Sownik artystw polskich i obcych w Polsce dziaajcych. Malarze, rzebiarze, graficy, t. II: DG, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Polska Akademia Nauk,
WrocawWarszawaKrakwGdask 1975, s. 423427. [Uzupenienia i sprostowania do t. II w: Sownik
artystw polskich i obcych w Polsce dziaajcych (zmarych przed 1966 roku). Malarze, rzebiarze, graficy, t. V:
LeM, Wydawnictwo Krg, Warszawa 1993, s. 17].
66
J. Pollakwna, Malarstwo polskie. Midzy wojnami 19181939, op. cit. Kenneth E. Silver and Romy Golan, The Circle of Montparnasse. Jewish Artists in Paris 19051945, kat. wystawy, The Jewish Museum, New
York, Universe Books, New York 1985.
67
Malarstwo polskie w kolekcji Ewy i Wojciecha Fibakw (wersja polsko-angielska), kat. wystawy, Oficyna
Wydawnicza Auriga, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1992; A Discovering eye: Polish painting
in the collection of Tom Podl / Odkrywcze oko. Malarstwo polskie w kolekcji Toma Podla, kat. wystawy, Polish
Museum of America, Chicago 1993; Malarstwo polskie. Kolekcja Bolesawa i Liny Nawrockich, kat. wystawy,
oprac. Barbara Brus-Malinowska, Bolesaw Nawrocki, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1994.
Kisling i jego przyjaciele, kat. wystawy z kolekcji Muse du Petit Palais w Genewie, opr. Barbara Brus-Malinowska, Jerzy Malinowski, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1996; Wybitni artyci ydowscy
z kolekcji Davida Malka i Fundacji Signum, kat. wystawy, red. Lucyna Skompska, Muzeum Historii Miasta odzi, Fundacja Signum, d 2004; Zapisy przemian. Sztuka polska z kolekcji Krzysztofa Musiaa, kat. wystawy,
red. B. Ilkosz, Muzeum Narodowe we Wrocawiu, Wrocaw 2007.
68
Leopold Gottlieb w Legionach Polskich, Sowo ydowskie 1994, nr 13, s. 1819. Patrz te: Wanda Wyganowska, Sztuka Legionw Polskich 19141918, Neriton, Warszawa 1994.
69
Wyd. Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodlegociowego, Ksigarnia Akademicka, Krakw 1999.
70
Red. Helena Pirkowska-Sulej, Alina Jurkiewicz-Zejdowska, Andrzej Cichal, Mariusz Skotnicki, Janusz
Wesoowski, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Warszawa 2008.
71
Marek Gazowski, Na wzr Berka Joselewicza. onierze i oficerowie pochodzenia ydowskiego w Legionach Polskich, Instytut Pamici Narodowej, Warszawa 2010.
72
Podaje bdne daty: urodzenia artysty (1883), pierwszych wyjazdw do Monachium i Parya (1899-1901), przystpienia do Grupy Piciu (1906), wyjazdu do Palestyny (1910). Nie ma orientacji co do tupowojennych losw artysty (Zakopane Wiede Baden), nie wymienia Gottlieba w grupie byych
legionistw, ktrzy tu po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci na stae z niej wyjechali. Nie wie
przystpienia artysty do paryskiego oddziau Strzelca z jego wczeniejszym akcesem do Towarzystwa
Artystw Polskich w Paryu. Por. ibidem, s. 42, 45, 75, 278282.
73
Autour de Bourdelle: Paris et les artistes polonais 19001918, kat. wystawy, koncepcja Elbieta Grabska,
Paris-Muses, Paris 1996; Pary i artyci polscy. Wok E.-A. Bourdellea, katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie 18 lutego 27 marca 1997, koncepcja wystawy i katalog Elbieta Grabska, Muzeum
Narodowe w Warszawie 1997. Nieliczne potknicia znajduj si w tekcie Grabskiej Obrazy i rzeby podruj, gdy na s. 17 pisze ona, jakoby artysta mia co roku spdza dugie wakacje i spotkania w Warszawie
albo w Tatrach. Z ustale biograficznych wynika, e w Tatrach owszem, bywa przed I wojn wiatow

2011-07-14 11:54:18

S TA N B A D A

28
(moe take po niej), a jeli spdzi jaki czas w Warszawie (czego rda nie odnotowuj), to dziao si to
raczej w trakcie suby w Legionach Polskich. Na wakacje ale ju po I wojnie wiatowej przyjeda
raczej do Jasa i w inne rodzinne okolice galicyjskie.
74
Nadine Nieszawer, Maris Boy, Paul Fogel, Peintres Juifs Paris 19051939. cole de Paris, ditions
Denol, Paris 2000; Irena Kossowska, Narodziny polskiej grafiki artystycznej 18971917, Universitas, Krakw
2000.
75
Opr. Anna Krl i Artur Tanikowski, Muzeum Narodowe w Krakowie, Krakw 2001.
76
A. Wierzbicka, cole de Paris pojcie, rodowisko, twrczo, Wydawnictwo Neriton, Instytut Sztuki
PAN, Warszawa 2004; Artyci polscy w Paryu, op. cit.; We Francji i w Polsce, op. cit.
77
Leopold Gottlieb midzy symbolizmem a cole de Paris w siedemdziesit rocznic mierci artysty,
Pamitnik Sztuk Piknych Uniwersytet Mikoaja Kopernika 2004, nr 1(6), s. 85103.
78
Wydawnictwo DiG, Warszawa 2007.
79
A. Tanikowski, Portret podwjny z czasw modoci. Leopold Gottlieb i Xawery Dunikowski, w: Sztuka
lat 19051923. Malarstwo rzeba grafika krytyka artystyczna. Materiay z konferencji naukowej, Toru,
2123 wrzenia 2005, red. Magorzata Geron i Jerzy Malinowski, Wydawnictwo Interdyscyplinarnego
Koa Naukowego Doktorantw Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, Toru 2006, s. 4349; idem, Ukrzyowany w taesie. Ikonografia chrystologiczna w sztuce ydw polskich i europejskich zarys problematyki, w:
Figury i figuracje. Materiay LIV oglnopolskiej sesji naukowej Stowarzyszenia Historykw Sztuki, Lublin, 2022
padziernika 2005, red. Magorzata Kitowska-ysiak, Ryszard Kasperowicz, Marcin Lachowski, Lechosaw
Lameski, Stowarzyszenie Historykw Sztuki, Warszawa 2006, s. 99125; idem, Malarze ydowscy w Polsce
(cz. 1 i 2), Edipresse Polska, Warszawa 20062007; idem, Heralds of moderate modernity: Polish-Jewish artists in Catalonia, w: Jewish Artists and Central-Eastern Europe. Art Centers Identity Heritage from the 19th
Century to the Second World War, red. J. Malinowski, R. Pitkowska, T. Sztyma-Knasiecka, Wydawnictwo DiG,
Warszawa 2010, s. 241252; idem, From an Anthropocentric Perspective: The Late Works of Leopold Gottlieb,
tekst referatu wygoszonego podczas Fifteenth World Congress of Jewish Studies, Hebrew University, Jerusalem, August 26, 2009.

tanikowski_przypisy dolne.indd 28

2011-07-14 11:54:18

III. ycie

tanikowski_przypisy dolne.indd 29

2011-07-14 11:54:18

tanikowski_przypisy dolne.indd 30

2011-07-14 11:54:18

31
S TA N B A D A

Drohobycz i okolice
Leopold Gottlieb urodzi si 3 czerwca 1879 roku w Drohobyczu1. Na temat daty
przyjcia na wiat przyszego malarza i legionisty istnieje wiele sprzecznych przekazw. Najczciej wskazuje si na rok 1879 albo 18832, cho sporadycznie w biogramach artysty pojawiaj si te inne daty3. Wtpliwoci co do daty rocznej ostatecznie
rozwiewa najwczeniejszy z zachowanych w oryginale dokumentw dotyczcych Leopolda Gottlieba, wypeniony przeze wasnorcznie formularz dla kandydatw do
C.K. Szkoy Sztuk Piknych w Krakowie, datowany na 23 padziernika 1896 roku.
W rubryce wiele ma lat, rok urodzenia, miejsce urodzenia, religia odrcznym pismem przyszy student napisa: 17. 1879. Drohobycz. Mojrzeszowego4 [sic!].
Leopold by synem Izaaka i Felicji (Fanji) z Tiegermanw, najmodszym spord
jedenaciorga rodzestwa. Izaak, pocztkowo kupiec bawatny, a potem waciciel
rafinerii i jeden z pierwszych w okolicy producentw ropy naftowej5, sw ydowsk
pobono, wiedz i religijne zaangaowanie czy z nowoczesnym wiatopogldem,
opartym na zdobyczach Haskali ydowskiego owiecenia. Nie chcc ogranicza wychowania licznego potomstwa do modelu przyjtego w owym czasie przez wschodnioeuropejskie ydostwo, posa dzieci do szk publicznych, by przygotowa je do
ycia w koegzystencji z nieydowskim otoczeniem6. Z kwesti t wie si ciekawe
zagadnienie imion nadawanych przez Izaaka i Felicj swoim dzieciom7. Wrd galicyjskich ydw wybr takich imion, jak Leopold, Maurycy, Stanisaw czy Jadwiga,
wiza si musia, jak pisze Mendelsohn, z proklamowan przez rodzin identyfikacj
z oboma krgami kulturowymi polskim i ydowskim, przy zaoeniu, e oficjalnie
nadanemu imieniu nieydowskiemu towarzyszyo tradycyjne imi ydowskie. Miao
to znaczenie szczeglnie w przypadku chopcw, ktrzy w synagodze mieli by po
imieniu wywoywani do czytania Tory8.
Wydaje si, e postaw Izaaka Gottlieba wobec edukacji dzieci najtrafniej jest zwiza z pojciem akulturacji, rozumianej jako przyjcie jzyka polskiego, znajomo
polskiej kultury, obracanie si w jej obszarze9. Akulturacja nie musiaa oznacza przyjcia polskiej tosamoci narodowej w miejsce ydowskiej (asymilacji do polskoci),

tanikowski_przypisy dolne.indd 31

2011-07-14 11:54:18

YCIE

32

Kwestionariusz osobowy dla kandydatw do C.K. Szkoy Sztuk Piknych w Krakowie, wypeniony wasnorcznie przez Leopolda Gottlieba w 1896 roku; Archiwum Akademii Sztuk Piknych
im. Jana Matejki w Krakowie.

tanikowski_przypisy dolne.indd 32

2011-07-14 11:54:18

33
YCIE

cho jak si okae w przypadku Leopolda nie wykluczaa poczucia przynalenoci

do obu narodw. Nierzadko bya bowiem jednym z etapw porednich w procesie
asymilacji10. Postpujca od czasw autonomii galicyjskiej asymilacja modernizujcych si ydw galicyjskich miaa nabra szczeglnego przyspieszenia od 1880 roku,
kiedy to jak pisze Anna Landau-Czajka za Wilhelmem Feldmanem jzyk polski
sta si z jzyka uywanego tylko sporadycznie jzykiem galicyjskiej ydowskiej inteligencji, wypierajc jzyk niemiecki11. Nie mona wykluczy, e ju podczas swych
studiw w Krakowie Leopold Gottlieb zetkn si z pogldami, publicystyk i pracami
literackimi Feldmana zdeklarowanego propagatora idei asymilatorskiej i dziaacza
socjalistycznego, ktry po wybuchu I wojny wiatowej wstpi do Legionw Polskich
Pisudskiego12.
Wychowaem si od najmodszych lat w atmosferze artystycznej. Bratem bowiem
moim by Maurycy Gottlieb. Maluj od pitego roku ycia. Majc lat siedem wykonaem pierwsz kompozycj historyczn13. Sowa, ktre artysta wypowiedzia w wywiadzie udzielonym na pi lat przed mierci, maj uzasadnienie w faktach. Wrd
piciu braci Leopolda, trzech byo malarzami, na czele z najsawniejszym i zarazem
najstarszym wrd rodzestwa Maurycym (18561879)14. Z kolei jedna z szeciu
sistr, Jadwiga (Ra), zostaa on Mieczysawa Jakimowicza (18811917)15, grafika
i rysownika, ktry wsptworzy z Leopoldem Grup Piciu. Pierwsz on Leopolda
wg wiadectwa jego siostrzenicy, Krystyny Miobdzkiej miaa zosta Klementyna
Wolerner, crka adwokata z Drohobycza, ktra jednak nie posiada zrozumienia dla
jego talentu i nie potrafi by on artysty w penym tego sowa znaczeniu16.
Drug on Leopolda Gottlieba zostaa zapewne ok. 1905 roku Aurelia Polturak, historyczka sztuki, ktra studiowaa na uniwersytetach w Wiedniu i Berlinie,
i uzyskaa doktorat17. Miobdzka tak j wspomina: Powtrnie eni si Leopold z p.
Aureli Polturak, lwowiank, kobiet nie tylko pikn, ale rwnie o niezwykych zaletach charakteru, ktra potrafia stworzy mu dom, o jakim marzy i ktra rozumiaa jego sztuk18. Aurelia bya starsza od swego ma o 13 lat, przysza na wiat we
Lwowie w 1865 roku, jako crka Feiwela i Chane Jente Polturakw19. Ju po mierci
malarza tak oto pisano o Aurelii i jej wpywie na ma.
Ona sama, uosobienie kobiecej dobroci, naley do natur majcych rwnie potrzeb czynienia
dobra, jak potrzeb wypowiadania swych myli i powoanie propagandy. Idea syjonistyczna stanowi jej ide maitresse. Trudno sobie wyobrazi lepsz propagatork, szczeglnie, jeli chodzi
o pewne koa za granic. P. Aurelia czy bowiem w sobie rzeteln i zdyscyplinowan wiedz
z wielk kultur towarzysk, dystynkcj damy i zapa dziaaczki. Rzadko zdarza si spotyka tyle
szlachetnej egzaltacji, kontrolowanej przez krytyczny rozum i dowiadczenie i tyle wdziku osobistego. Zmary artysta ywi dla swej ony gbok cze. Wywieraa ona duy wpyw na ma
i wpyw ten rozciga si niewtpliwie i na jego twrczo artystyczn. Wpyw ony przyczyni
si te niemao do utrwalenia ydowskiej godnoci narodowej artysty20.

Leopold i Aurelia mieli dwie crki Miriam i Ew21.

tanikowski_przypisy dolne.indd 33

2011-07-14 11:54:18

YCIE

34

Leopold Gottlieb, Portret Aurelii Polturak, przed 1913, tem.; repro. w: Wystawa Sztuki Wspczesnej, kat., TPSP Lww 1913, s. nlb.

tanikowski_przypisy dolne.indd 34

2011-07-14 11:54:18

35
YCIE

Kultura w rodzinie Gottliebw w pokoleniu braci-malarzy obecna bya przede

wszystkim poprzez sztuki pikne, ale nie tylko. Maria Gottliebowa, szwagierka malarzy (ona ich brata, Stanisawa) wspominaa, e Maurycy zdolnoci artystyczne
odziedziczy po matce, po Tiegermanach, z ktrej to rodziny wyszli muzycy piewacy22. Aurelia Gottliebowa ucila t informacj piszc, e dziadek malarzy ze strony matki by kantorem-ochotnikiem podczas waniejszych wit23. Zainteresowania
muzyk przejawiaa jako pianistka-amatorka jedna z sistr Gottliebwien, Anna,
nauczycielka w drohobyckiej szkole publicznej24, za kuzyn ze strony matki, Ignacy
Tiegerman, zosta wirtuozem fortepianu i dyrektorem konserwatorium w Kairze25.
Osobnym, obok rodowiska rodzinnego, aspektem wartym przyblienia jest w biografii malarza miejsce jego urodzenia. Drohobycz rozpoznawany jest dzi przede
wszystkim w kontekcie ycia i w nie mniejszym stopniu twrczoci artysty, ktry
niemal na zawsze zwiza z miastem swoje losy. Mowa oczywicie o Brunonie Schulzu
(18921942), z ktrym Leopoldowi Gottliebowi zapewne nie byo dane si spotka,
w kadym razie nie ma na to adnych dowodw, poza pojedyncz poszlak. Jeden
z badaczy twierdzi bowiem, e przed otrzymaniem posady nauczyciela rysunkw
w drohobyckim gimnazjum im. Krla Wadysawa Jagiey26 (przed I wojn wiatow
Franciszka Jzefa), Schulz szuka pono kontaktw z pochodzcymi z Drohobycza
malarzami L[eopoldem] Gottliebem i [Efraimem Mojeszem] Lilienem27.
Warta przytoczenia jest esencjonalna sownikowa nota o Drohobyczu:
Miasto w wojewdztwie lwowskim, na Pogrzu Karpackim, nad rzek Tymienic, midzy Samborem a Stryjem, w bezporedniej bliskoci Borysawia i Truskawca. Ludno w roku 1900: 19 400,
w 1931: 32 300, do drugiej wojny wiatowej gwnie ydowska, polska i ukraiska. Znane od XI
stulecia, miasto na przeomie XIX i XX wieku przeyo wielki boom, zwizany z odkryciem z
ropy naftowej pod Borysawiem, co przynioso rozwj przemysu i budownictwa, powstanie
nowych dzielnic, bogatych rezydencji, a take generaln przebudow centrum, ktre nabrao
nowoczeniejszego, miejskiego charakteru. Orodkiem miasta jest rynek z ratuszem, przy rynku
stoj dwie witynie: koci katolicki i cerkiew w. Trjcy. W centrum byo te przed wojn wiele
bnic ydowskich, wraz z najwiksz pono w poudniowej Polsce synagog28.

Ten syntetyczny portret miasta wymaga uzupenienia. Drohobycz wraz z okolicznymi miastami i osadami nie na przeomie wiekw, ale ju w poowie XIX stulecia
zmienia swe prowincjonalne oblicze dziki odkryciu z nafty29 i gazu ziemnego.
W tym czasie stawa si w Galicji trzecim w kolejnoci (po Krakowie i Lwowie) miastem
jeli chodzi o bogactwo swoich obywateli30. W 1869 roku liczy okoo 17 000 mieszkacw, z czego poow stanowili ydzi31. Dla dopenienia obrazu miejsca, w ktrym
przez kilka dekad ya rodzina Gottliebw, cho sam Leopold mieszka tam nie duej ni lat 17, zacytujmy innego z byych obywateli Drohobycza, Davida Horowitza,
ojca-zaoyciela modzieowego ruchu syjonistycznego Hashomer Hacair.

tanikowski_przypisy dolne.indd 35

2011-07-14 11:54:18

YCIE

36
Pord maych miast galicyjskich Drohobycz by wyjtkiem. Z wierzchu wydawa si podobny
do innych tego typu miejsc z ich melancholi i ponur atmosfer beznadziei. Obecni w nim byli
wszyscy typowi przedstawiciele spoecznoci galicyjskiej: chasydzi i ydzi owieceni, inteligencja spogldajca z duym zaciekawieniem zarwno ku wschodowi, jak i ku zachodowi, zwolennicy asymilacji zahipnotyzowani urokami zagranicznej kultury i przedstawiciele dopiero formujcego si ruchu syjonistycznego, liberaowie i konserwatyci, oficjaowie religijni i kupcy, bogacze
i biedacy. A mimo to [w Drohobyczu] byo inaczej, wszystkie te tak rne elementy miejscowej
spoecznoci miay wicej energii ni gdziekolwiek indziej, tempo byo szybsze. Wszystko byo
jako ostrzejsze, bardziej rnorodne, mocniej przykuwajce uwag. Oczywicie, e determinacja (zapa) i ferment byy tu wiksze ni w innych galicyjskich miastach. Wydobywana spod ziemi, w ssiednim Borysawiu nafta wykreowaa przemian spoeczn i ekonomiczn o skali gdzie
indziej nieznanej. To byo jedyne miasto w Galicji, ktre przycigao uwag midzynarodow.
Otwieray si tu bowiem perspektywy atwego wzbogacenia si. Nuworysze zawdziczali swe
fortuny owemu atwopalnemu pynowi, ktrego tak mocno podano na caym wiecie; dziki
ktremu moliwy by transport i systemy wytwrcze [fabryczne] w gospodarce. ycie w Drohobyczu byo jak na gorcych bagnach. Wszdzie dokoa panowaa zgnilizna i przykry zapach.
Intrygi i hazard, cudzostwo, ogromne zrnicowanie spoeczestwa, atwe i szybkie bogacenie si wszystko to byo rozpowszechnione wrd szerokich warstw nowych bogaczy. Wycig
po pynne zoto zaway na wszystkich aspektach ycia. Wraz z tym wszystkim w gronie modej
inteligencji panowaa zupenie inna atmosfera zdegustowanie pogoni za pienidzem, wstrt
do cynizmu, do nieprzerwanej pogoni za bogactwem i do poszukiwaczy zota z prowincjonalnego ydowskiego Klondike, ktrym stao si galicyjskie miasteczko32.

Gdzie w Drohobyczu mieszkali Gottliebowie w czasie, gdy urodzi si najmodszy

z rodzestwa nie sposb dzi ustali. Pewien trop dawa moe ksika telefoniczna
dla Galicji, ale pamita naley, e zostaa wydana w 1912 roku. Na stronach odnoszcych si do Drohobycza znajdujemy w niej przy numerach telefonw m.in.
adresy: dra Emila Tiegermanna (ul. Mickiewicza 16), dra Marka Tiegermanna,
adwokata krajowego (kancelaria ul. Mickiewicza 24) oraz dra Maurycego Tiegermanna, adwokata krajowego (Rynek Gwny 7), a take dra Ignacego Gottlieba,
kandydata adwokackiego (mieszkanie ul. Mickiewicza 23)33.
O ile w literackiej i plastycznej twrczoci Schulza Drohobycz zaj od pocztku
bardzo wane miejsce34, o tyle odmiennie rzecz si ma z Leopoldem Gottliebem.
W jego zachowanym oeuvre nie ma ladu ikonografii drohobyckiej, mona jedynie
przypuszcza, e niektre wczesne obrazy o tematyce ydowskiej, pokazane w cukierni
Surzyskiego w Koomyi (do dzi niestety niezachowane, odnotowane jedynie przez
lokaln pras35), gdzie w 1898 roku przyby na wakacje akademickie i prbowa tam
zarobkowa jako portrecista, mogy powsta w rodzinnym miecie. Nie ma te dowodw na to, by modzieniec mg jeszcze w gimnazjalnych latach pozna ktrego
z artystw urodzonych, jak on sam, w Drohobyczu by wymieni choby Joachima
Weingarta, Henryka Langermana czy wspomnianych ju Liliena i Schulza.
Magorzata Kitowska-ysiak w swym tekcie dotyczcym ikonografii Drohobycza
tworzonej przez samych drohobyczan, uwaa, e Leopolda Gottlieba, Europejczyka,

tanikowski_przypisy dolne.indd 36

2011-07-14 11:54:18

37
YCIE

ktry opuci rodzinne miasto raz na zawsze (w przeciwiestwie do swego brata

Maurycego, ktry do Drohobycza wraca), spotka los wielu twrcw XX wieku
los artystycznego bezpastwowca, dla ktrego miejsce urodzenia nie jest zwizane
z mitem dziecistwa, a tym samym przestaje by inspiracj dla sztuki36. Teza ta
z kilku wzgldw wydaje si dyskusyjna. Czy za ow bezpastwowoci miaby przemawia los rozproszonej po wiecie spucizny artysty? Wszak podobnie do Leopolda
Gottlieba rzecz si ma z dorobkiem innych artystw-emigrantw, ktrzy nie wyrzekli
si przynalenoci kulturowej i dzi s polskiej (czy innej kulturze) jednoznacznie
przypisani. Jeli autorce chodzi o pastwowo lub bezpastwowo wobec tzw.
maych ojczyzn, spoecznoci lokalnych i jej zwizek (lub brak zwizku) z mitem dziecistwa jako zaczynem inspiracji czy fascynacji miejscem urodzenia, sprawa te nie
jest jednoznaczna. Wprawdzie Leopold nie wzbogaci ikonografii drohobyckiej, ale
w jego artystycznym yciorysie i to na kilku jego etapach pojawia si pojcie, ktre
mona byoby nazwa nomen omen mitem wielkiego brata. A gdzie, jeli nie
w rodzinnym, drohobyckim krgu nasika legend przedwczenie zmarego, wielce
utalentowanego ucznia Matejki?
W cieniu brata
Wikszo krytykw, ktrzy pokusili si o teksty monograficzne przekraczajce ramy
tuzinkowej noty, podkrelaa, e Leopold by od pocztku kreowany na nastpc genialnego Maurycego37. Przyjrzyjmy si najciekawszym z tych wypowiedzi.
Jeden z historykw sztuki ydowskiej pisa o Leopoldzie: Rodzice wyznaczyli mu
karier artystyczn jako nastpnemu dziecku po stracie Maurycego38. Ale ju niemal
p wieku wczeniej pisano: Rodzice byli wprawdzie umuzykalnieni, jednake sztuki
pikne byy im obce. Gdy ich najstarszy syn, Maurycy wykaza talent w tej dziecinie
sztuki, umoliwili mu wszystkie moliwe rodki do rozwoju w tym kierunku. Rwnie
ich drugi syn zwrci si ku sztuce. Gdy i najmodszy z synw, ju jako dziecko zacz
rysowa i malowa nikogo to nie zdziwio39. Nieco pniej Roger Brielle nadmienia, e wybr drogi yciowej samego L.[Leopolda] G.[Gottlieba] nie spotyka si ze
sprzeciwem rodziny, ktra widziaa w nim nastpc swego brata40. Kazimierz Mitera
dodawa, e najmodszy z braci pozosta wierny postawie brata do swych pnych
obrazw, piszc: Leopold przychodzi na wiat () na par tygodni przed mierci
przedwczesn nieodaowanej pamici Maurycego i pod koniec swego ycia jakby
kontynuuje jego lini w sztuce w wyrazie na wskro wspczesnym41.
Skala talentu i legenda Maurycego mogy przytacza najmodszego z Gottliebw
i zagroenie to zauwaali krytycy i badacze, m.in. Klingsland, ktry pisa: Gone
dziki bratu Maurycemu w sztuce polskiej nazwisko, wczenie bardzo zdradzany
talent, atwo przyswajana umiejtno techniczna, sukcesy na wystawach europejskich,
pochlebne krytyki, zamwienia wszystko skaniao go ku pjciu po linii najmniej-

tanikowski_przypisy dolne.indd 37

2011-07-14 11:54:18