Cechy literatury barokowej:

- BOGACTWO – kunszt słowa, przesada (hiperboliczność), dekoracyjność (decorum), przepych, obrazowość

- EKSPERSJA – szok estetyczny i efekt zaskoczenia, turpizm- brzydota i okrucieństwo, jako środek wyrazu
- SZTUCZNOŚĆ – natura wymaga upiększenia, oryginalność i dziwaczność
- METAFIZYCZNOŚĆ – niepokój duchowy, człowiek nicością, motyw śmierci i przemijania (memento Mori i
vanitos vanitatum – jak w średniowieczu)
- KONCEPTYZM koncept (wt. concetto) to pomysł, chwyt poetycki (lit) organizujący całość utworu: ciekawa
metafora, alegoria, pointa, paradoks
- ALEGORYZM – obazowość wynikająca ze stosowania alegorii (wielkiej metafory czyli obrazu
metaforycznego)

Literatura polska baroku długo była lekceważona, bo nieznana – część tekstów zaginęła, sporo zostało w
rękopisach. Odkryto bogactwo tej epoki dopiero w XIX i XX wieku, zresztą przyćmił ją skutecznie Renesans. Z
kolei pozytywistom i marksistom (PRL) nie podobała się religijność i zawiłość tej literatury. Dziś wysoko
cenimy prozę Paska i wiersze Sępa Szarzyńskiego, podziwiamy liczne kościoły barokowe, doceniamy muzykę
epoki.

Barok dworski
Jan Andrzej Morsztyn

miasto – dwór
wpływy zachodnie
kultura otwarta
głównie poezja
język wyrafinowany,

Barok sarmacki
Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki, Zbigniew Morsztyn
wieś – dworek szlachecki
wpływy rodzime i orientalne
kultura zamknięta
poezja i głównie proza
język prosty

TEATR BAROKOWY:
- Polska – teatr dworski i szkolny (jezuicki), brak arcydzieł
- Anglia – teatr elżbietański i szekspirowski; Londyn – „The Globe”
- Włochy – powrót dramatów antycznych
- Hiszpania – „złoty wiek” teatru: De Vega, de la Barca (Życie snem)
- Francja – klasycyzm XVII- wieczny – Molier, Racine, Corneille

ZMIANY I WYNALAZKI: złamania zasad trzech jedności (Szekspir), pierwsze opery, rychoma scena
obrotowa, kostiumy, dekoracja wykorzystująca perspektywę.

SARMATYZM:
Od plemienia starożytnych, walecznych Sarmatów – zjawisko kulturowe dotyczące wyłącznie polskiego baroku
i polskiej szlachty, konserwatywnej i katolickiej. Wedle tej legendy, zrodzonej już w średniowieczu, polska
szlachta pochodzi o Sarmatów (Iran) walczących z Rzymianami.

CECHY: dobry Sarmata to polak, szlachcic i katolik, „życie bez frasunku” (uczty, ławy, wojna), edukacja nie
była zbyt ceniona, liczyła się „szkoła życia”; Sarmata to przede wszystkim rycerz herbowy.

W Baroku ceniono sarmatyzm. Oświecenie i pozytywizm potępiało go. Mickiewicz doceniał talent Paska.
Sarmatyzm hamował częściowo rozwój mieszczaństwa, a więc i kapitalizmu, nauki i techniki, ale też wykreował
kondycję narodową, która pozwalała zachować tożsamość.
KONTREFORMACJA – przeciwieństwo reformacji, zespół działań i instytucji Kościoła katolickiego,
próbujących zniweczyć lub ograniczyć chociaż wpływy protestantyzmu i przywrócić jedność wyznaniową.

POLSKA BYŁA „KRAJEM BEZ STOSÓW” ( J. Tazbir)- w przeciwieństwie do Europy Zachodniej kwitła tu
zwykle tolerancja, Kopernik mógł spać spokojnie, miliony Żydów i innowierców znalazły u nas schronienie.

DZIEJE KONTREFORMACJI:
1534 – Hiszpan Loyola zakłada towarzystwo Jezusowe (zakon jezuicki, słynący z dyscypliny i jakości
kształcenia)
1542 – powołanie Sacrum Officium (inkwizycja rzymska)
1543 – kościelny Indeks Ksiąg Zakazanych (m.in. Kopernik, Galileusz)
1545-1563 – słynny 18-letni sobór trydencki, kontrofensywa katolicyzmu
1564 – jezuici w Polsce (kardynał Hozjusz), I kolegium w Braniewie
1597 – „Kazania sejmowe” Skargi (krytyka herezji)
1599- I pełny katolicki przekład Biblii (ks.Wujek)
1600 – na stosie ginie ostronom włoski Giordano Bruno
1658 – wygnanie arian

Szlachta w dużej mierze protestancka, pilnowała demokracji i swych przywilejów, przerażona rzezią hugenotów
we Francji (noc św. Bartłomieja) i okrucieństwem carskiego samodzierżawia w Rosji. Mimo nacisków
Watykanu i prokatolickiego Zygmunta III Wazy w 1573r. uchwalono pionierską w Europie konfederację
Warszawską, która prawnie funkcjonowała równość wszystkich wyznań.

Wiek XVII w Polsce:

- Zygmunt III Waza (1587-1632r.),
Kircholm (1605r.) i Chocim (1621r.), wzrost wpływu jezuitów;
Kazania sejmowe, Księdza P. Skargi
- Władysław IV Waza (1632-1648r.)
Wojny z Moskwą i Kozakami (Powstanie Chmielnickiego: Korsuń i Pitowice)
Utwory Zimorowica i Okolińskiej
- Jan Kazmierz (1648-1668r.)
„Potop Szwedzki” (1655r.), Wyprawa Duńska,
wygnanie Arian (1658r.)
„Pamiętniki” Paska i twórczość poetów Ariańskich (Z. Morsztyn)
- Michał Korybut Wiśniowiecki (1669-1673r.) – król nieudolny i chory psychicznie, Chocim (1673r.)
(Sobieski); „Wojna chocimska” Potockiego (dotycząca wydarzeń z 1621r.)
- Jan III Sobieski (1674-1696r.)
Odsiecz (Wiktoria) wiedeńska (1683r.)
„Psalmodia polska” Kochanowskiego
- Barwny, burzowy i tragiczny wiek XVII opisał Sienkiewicz w trylogii, którą sfilmował Jerzy Hoffman.

KONCEPT – wyszukany i oryginalny pomysł kompozycyjny, obrazowy lub stylistyczny, którego zadaniem jest
zaskoczenie, a czasem zaszkowanie czytelnika przez niezwykłe zestawienie pojęć i obrazów . Podstawowy
wyróżnik stylu barokowego w poezji dworskiej, określanego także jaki konceptyzm.

MARINIZM – jeden z nurtów poezji barokowej, którego nazywa pochodzi od nazwiska włoskiego twórcy
Giambattisty Marina (1569-1625); inna nazwa konceptyzmu – stylu skoncentrowanego na formie dzieła.
Marinizm to inaczej ‘poezja pięciu zmysłów’, odrzucająca renesansowe ideały harmonii i złotego środka.
MAKARONIZOWANIE – łączenie w jednym tekście wyrazów polskich i słów całych zwrotów łacińskich. Jaki
zabieg literacki, którego celem było wywołanie efektu komicznego, funkcjonowało już w renesansie.

OKSYMORON – rodzaj epitetu, składa się z wyrazów o przeciwstawnej treści. Użycie go wywołuje efekt
paradoksu (np. „ognista woda”, Jan Andrzej Morsztyn)
HIPERBOLA – wyolbrzymienie, powiększenie danego zjawiska, jego znaczenia lub działania. Może służyć
nadaniu uroczystego tonu bądź podkreśleniu emocjonalnej wartości problemu (np. „Po najzieleńszym
wzgórzu/najkonniejszym orszakiem...”).

ANAFORA – powywarzanie na początku kolejnych zdań lub wersów tego samego sformułowania, (np. „Nago
wchodzim na ten świat, nago pójdziem z niego/Nagoe sumienie Bóg sam jako czyste lubi”, Daniel Naborowski)

EPIFORA – powtarzanie na końcu zdania lub wersu tego samego sformułowania.

paradoks

ANTYTEZA – zestawienie dwóch opozycyjnych, kontrastowych pod względem znaczenia zdań lub innych
członków wypowiedzi.

GRADACJA – uporządkowanie w porządku rosnącym lub malejącym składników wypowiedzi.

EMBLEMAT – rodzaj kunsztownego wiersza typowego dla poezji barokowej. Składa się z alegorycznego
rysunku ( np. śmierci jako kosiarza), inskrypcji pod rysunkiem objaśniającej jego treść oraz krótkiego utworu
poetyckiego. Gatunek znany już w renesansie, największym zbiorem barokowych emblematów są Emblematy
Zbigniewa Morsztyna.

VANITAS – (marność - księga Koheleta) częsty w okresie baroku, zaczerpnięty z Biblii motyw w marności;
dotyczył przede wszystkim wizji ludzkiej egzystencji.

PARADOKS – efektowne , zaskakujące swą treścią sformułowanie zawierające myśl stojącą w sprzeczności z
powszechnym przekonaniem, sprzeczną wewnętrznie, przynoszczącą jednak nieoczekiwaną prawdę: moralną,
filozoficzną, psychologiczną.