kwartalnik

spoeczno-kulturaln y

W NUMERZE:
/.ELARZE # Bronisaw Gobiowski POWROT DO RODE Jan Szczepaski
OBUDA 0 Tadeusz Nowak, Jan Goezol, Zofia Dormanowska, Maria Jentys
WIERSZE # Rorh Sulima LUDOWO BEZ P A T O S U Zbigniew Ryndak
NAUCZYCIELKA * Marian Pilot MATECZNIK S K D DATA
Klemens
Grski RACJA POEZJI WCHODZC W WIEK KLSKI

kwartalnik
M
spoeczno-kulturaln y |

01982

W NUMERZE:
ZELARZE Bronisaw Gobiowski POWRT DO RDE Jan Szczepaski
OBUDA 0 Tadeusz Nowak, Jan Goezo, Zofia Dormanowska, Maria Jentys
WIERSZE Roch Sulima LUDOWO BEZ P A T O S U Zbigniew Ryndak
NAUCZYCIELKA # Marian Pilot MATECZNIK S K D DATA # Klemens
Grski RACJA POEZJI WCHODZC W WIEK KLSKI

Recenzje
Renesans Jana Stanisawa Bystronia
J a n S t a n i s a w By s t r o : Tematy,
ktre mi odradzano.
Pisma
etnograficzne
rozproszone.
Wybra i opracowa Ludwik
S t o m m a , P I W 1980, s. 4 9 4 + 2 nlb.
W y d a n y przez L u d w i k a S t o m m pod
z n a m i e n n y m t y t u e m Tematy,
ktre
mi odradzano
zbir n i e w z n a w i a n y c h
od m i d z y w o j n i a p r a c J a n a S t a n i s a wa Bystronia stawia recenzenta przed
stosunkowo t r u d n y m zadaniem. Wys t a r c z y u w i a d o m i sobie, j a k k o p o t liwa bdzie o d p o w i e d n a proste, w y d a w a o b y si, p y t a n i e : k i m by w
w n u k A n d r z e j a Cinciay, zasuonego
dla C i e s z y s k i e g o b a d a c z a k u l t u r y l u d o w e j , i syn J a n a B y s t r o n i a jzykoznawcy i wsppracownika
PAU?
Jeden z n a j b a r d z i e j zasuonych badaczy k u l t u r y l u d o w e j w Polsce
n i e w t p l i w i e , ale s t w i e r d z e n i e
lego
faktu niewiele na dobr spraw mwi. By z a t e m e t n o g r a f e m , ale by
r w n i e p r e k u r s o r e m nowoczenie r o z u m i a n e j f o l k l o r y s t y k i . S a m , co jest
u m o t y w o w a n e i zrozumiae, okrela
siebie n a j c h t n i e j j a k o socjologa, p r z y
czym m w i c o jego socjologicznych
p a s j a c h , t r z e b a u m i e w n i m dostrzec
i n i c j a t o r a na g r u n c i e p o l s k i m t a kich s u b d y s c y p l i n socjologii, jak socjologia k u l t u r y , socjologia ycia liter a c k i e g o czy socjologia g r u p p i e r w o t n y c h " . Ale to przecie d a l e c e nie
wszystko. Byl B y s t r o w y b i t n y m , cho
kontrowersyjnym, historykiem kultury
i o b y c z a j u , r e l i g i o z n a w c , p o s i a d a liczce si do d z i s i a j osignicia w
dziedzinie p e d a g o g i k i , e s t e t y k i ( k o m i z m
i jego teoria), l i n g w i s t y k i (tu szczeglnie dziedzina o n o m a s t y k i , j z y k w
specjalnych). Wydal
kilka
cennych
m o n o g r a f i i m i a s t , z a j m o w a si dziedzin a n t r o p o l o g i i i a n t r o p o g e o g r a f i i ,
n i e o b c a m u bya w i e d z a z h i s t o r i i
s z t u k i , i n t e r e s o w a si ywo z a g a d n i e n i a m i r e g i o n a l i z m u . To w c i n i e caa, n a d a l zbyt oglna lista d y s c y p l i n ,
po k t r y c h
b y s k o t l i w i e p o r u s z a si
Bystro. Przy tym wszystkim, jakieg o k o l w i e k b y p r o b l e m u nie
tkn,
eksplodowa dziesitkiem odkry ba-

140

d a w c z y c h i p o m y s w , z k t r y c h olb r z y m i a ilo czeka n a d a l na r o z w i n i cie. S a m pisa j z y k i e m p r o s t y m i

z r o z u m i a y m dla w s z y s t k i c h . G d y b y
y jeszcze, p r z y l e p i o n o by m u z a p e w ne etykietk popularyzatora nauki"
czy p u b l i c y s t y " . Co n i e przeczy t e m u ,
e k o l e j n e g e n e r a c j e b a d a c z y z k r g u
dyscyplin
spoleczno-humanistycznych
zacigny u n i e g o w i e l k i dug. Cigle
zreszt s p a c a n y .
Z uwag zatem powita przyjdzie
w y b r L. S t o m m y , z a w i e r a j c y k i l k a nacie mniejszych objtociowo prac
Bystronia z rnych okresw twrczoci n a u k o w e j . Z a j r z y j m y zreszt do
jego treci. Z n a l a z y si tu d r o b i a z g i "
g r u p u j c e prace powicone
Charakternikom,
acuchowi
szczcia
oraz
Pszczoom
w pojciach
i
zwyczajach
ludu; d a l e j o b s z e r n i e j s z a p r a c a n a
t e m a t Napisw,
n a s t p n i e p r a c e z zakresu wierze magicznych
(Wymuszanie urodzaju
na drzewach
owocowych,
Okrcanie
si obrzdowe
i
Przeytki
wiary w magiczn
moc sowa), z kolei t e k s t y m w i c e o C z y n n i k a c h magiczno-religijnych
w osadnictwie
oraz
o Szlakach
migracyjnych
na
ziemiach
polskich.
Poczesne m i e j s c e w t o m i e
z a j m u j e szkic t r a k t u j c y o
Megalomanii narodowej
wraz z towarzyszcym i m u t e k s t a m i Niemcy
w
tradycji
popularnej
oraz Wierzenia
o
obcych.
Wybr zamyka rozprawa o
Literaturze
ludowej, k t r u z u p e n i a j d r o b n e p r a ce nt. Pieni o spotkaniu
si
rodzestwa, Pieni o kochanku
wzitym
przemoc w rekruty,
Pieni o
krakowiance, krlu i kacie oraz O psie,
ktrego
uczono
mwi.
Cao d o c z e k a a si
niewtpliwie wnikliwych omwie w
specjalistycznych periodykach n a u k o w y c h . W t y m m i e j s c u o g r a n i c z y m y si
j e d y n i e do r e f l e k s j i n a t e m a t d w c h
g e n e r a l n i e rzecz b i o r c s p r a w , s t a r a j c si w s k a z a n a n o w a t o r s k o n i e -

k t r y c h myli B y s t r o n i a i a k t u a l n o
w i e l u jego s d w .
Nieliczni, j a k d o t d , k o m e n t a t o r z y
prac Bystronia szeroko opisywali ins p i r a c j e metodologiczne, k t r e u k s z t a toway
horyzonty
badawcze
autora
Megalomanii
narodowej
(por. n p . p r a ce A. K u t r z e b y - P o j n a r o w e j , J. K r z y a n o w s k i e g o , L. S t o m m y , Z. S o k o l e wicz czy S. N o w a k o w s k i e g o i K . J u deniko). Nie w d a j c si w szczegowe
rozstrz sanie
tej kwestii,
wskamy
p r z y n a j m n i e j n a t e z n i c h , bez k t r y c h dzieo B y s t r o n i a o c e n i a n e po
l a t a c h n i e byoby z a p e w n e t y m ,
c z y m jest. C h o d z i w p i e r w s z y m r z dzie o w p y w y i d c e ze s t r o n y tzw.
szkoy socjologii f r a n c u s k i e j . P o j c i e
f r a n c u s k i e j szkoy s o c j o l o g i c z n e j jest
nader szerokie stworzya je
caa
p l e j a d a w y b i t n y c h u c z o n y c h . N a poczynaniach Bystronia zawaya w gwn e j m i e r z e m y l E. D u r k h e i m a z j e d n e j i L. L e v y - B r u h l a z d r u g i e j s t r o ny. Ta piorunujca mieszanka intel e k t u a l n a p r z y n i o s a szereg niespodziewanych efektw, aczkolwiek Bystro
n i g d y n i e grzeszy z b y t n i l o j a l n o c i
i wiernoci wobec mistrzw, jak i
wiksz konsekwencj w rozwijaniu
w a s n e j teorii.
W w y p a d k u D u r k h e i m a rzecz t y c z y
oczywicie t a k p o d n e j dla r o z w o j u
nauk
spoeczno-antropologicznych
w
X X wieku teorii f a k t w spoecznych".
W p y w j e j n a dzieo B y s t r o n i a jest
b e z s p o r n y i u w i d o c z n i a si p r z e d e
wszystkim w operowaniu szerokim
globalnym", antropologicznym", jak
bymy powiedzieli dzisiaj pojciem
kultury. Z przyjciem globalnej" def i n i c j i k u l t u r y w i si dalsze w a ne konsekwencje: skupienie uwagi na
f a k t a c h p o w t a r z a l n y c h , a wic r e s p e k t o w a n i e oczywistego d z i s i a j , a b dcego w wczesnym ludoznawstwie
polskim w stosunkowo maym powaaniu wymogu obiektywizmu bad a w c z e g o . Eo i p s o oznaczao p o s t a w
niewartociujc wobec f a k t w spoeczno-kulturowych, jak rwnie podjcie p r b p r z y n a j m n i e j s y s t e m o w e j
analizy konkretnych f a k t w branych
w relacji do innych f a k t w oraz
szerzej prb synchroniczno-diachronicznego w y j a n i a n i a p r o c e s w k u l t u rowych. Jakkolwiek
z systemowo c i " i a n a l i z p r o c e s u a l n rnie u
Bystronia bywao, pozostaje f a k t e m ,
e i n t e r e s o w a a go k u l t u r a w r u c h u " ,
procesie
zmiany.
Tym
inspiracjom
zawdzicza
Bystro,
e n i e
uleg,
w p y w o m , cigle r o m a n t y c z n y m
mitom, k u l t u r y l u d o w e j i f o l k l o r u , s t a r a j c si w w i e l u p r a c a c h w y e k s p o n o w a ca ich r n o r o d n o , w e w n t r z ny dynamizm i zmienno historyczn.

Z dorobku Lvy-Bruhla zaczerpn

Bystro
przede
wszystkim
synn
teori
myli
prelogicznej".
Wok
t e o r i i tej, a cilej d o k o n a n e g o przez
L v y - B r u h l a p o d z i a u n a m y l log i c z n " i prelogiczn", n a r o s o w i e l e
kontrowersji i nieporozumie. Niektrzy egzegeci t w i e r d z i l i w p r o s t , e a u tor La mentalit
primitive
odmawia
d z i k i m " zdolnoci do m y l e n i a i w
z w i z k u z p o w y s z y m p o s d z a l i go o
cigoty... r a s i s t o w s k i e . Z a u w a m y w
f o r m i e p o l e m i k i n i e w p r o s t i t a k
w y c z u l o n y n a w s z e l k i e p r z e j a w y rozp a s a n e g o e t n o c e n t r y z m u badacz, j a k i m by B y s t r o , n i e m g b y w a d n y m razie, g d y b y s d y owe gosiy
p r a w d , w s p i e r a si m y l L v y - B r u h la. Naley p r z y j i j e s t to n i e z m i e r n i e w a n e dla p r a w i d o w e j oceny w i e lu p e n e t r a c j i b a d a w c z y c h B y s t r o n i a
e p o d s t a w o w e p r z e s a n k i t k w i c e w
dziele L v y - B r u h l a w i o d j e d n a k w
zupenie innym kierunku. Lvy-Bruhl
n i e t w i e r d z i , i czowiek p i e r w o t n y
myli
nielogicznie", s t w i e r d z a
po
p r o s t u , e m y l i on i n a c z e j anieli
czowiek c y w i l i z o w a n y " . T o raz. T a k e i w i a d o m o czowieka cywilizow a n e g o " nie jest w o l n a od p r z e y t kw mylenia mito-magicznego, przes d w " . T o d w a . W y d a j e si, e cay
szereg p r a c B y s t r o n i a , szczeglnie t y c h
p o d e j m u j c y c h t e m a t y , k t r e m u odr a d z a n o " , a w i c p o w i c o n y c h np. n a pisom, znakom, charakterom, przysow i o m , a c u c h o m szczcia" i t y m
p o d o b n y m osobliwociom, d o s t a r c z a n i
m n i e j , n i w i c e j , ale w a n i e d o w o d w
n a rzecz h i p o t e z y L v y - B r u h l a . L o s
za chcia, i jeli L v y - B r u h l a w y z w a n o " od r a s i s t w " , B y s t r o n i a
m i n . w z w i z k u z Megalomani...

obrzucili d z i e s i t k i e m n i e w y b r e d n y c h
obelg... a n t y s e m i c i , a n t y k o m u n i c i i r a sici r o d z i m e g o c h o w u . P o s d z i a u t o r a Komizmu
o komunizm
zakrawa
zreszt na niezy dowcip.
Z a t r z y m a j m y si z a t e m c h w i l p r z y
Megalomanii
narodowej,
zaliczanej nie
bez r a c j i do n a j l e p s z y c h dzie B y s t r o nia. D z i s i e j s z e m u czytelnikowi, jeli
moliwoci t a k d y s p o n u j e , w a r t o poleci l e k t u r p e n e g o t e k s t u z a r w n o
szkicu t y t u o w e g o , j a k i t o w a r z y s z cych m u w w y d a n i u z 1935 r. t a k i c h
p r a c , j a k Nazwy
i przezwiska
grup
plemiennych
i lokalnych.
Zabawne
opowiadania
o ssiadach,
Mazurzy
w opinii ssiedzkiej,
Koroniarze
o
Litwinach. W a r t o r w n i e poleci m u r w n o l e g " l e k t u r Snobizmu
i
postpu
e r o m s k i e g o . Na p o w s t a n i u
Megalomanii...
n i e od rzeczy bdzie dod a z a w a y y w j a k i e j m i e r z e , obok w s p o m n i a n e j t e o j i i L v y - B r u h l a ,

141

K a t a s t r o f i c z n e p o g l d y O. S p e n g l e r a
i zapoznana wczeniejsza praca
F.
Z n a n i e c k i e g o U p a d e k cywilizacji
zachodniej
(1921), a t a k e co b a r d z o
istotne teoria tumu i zachowa instynktownych" rozwijana u schyku
X I X w. przez francuskiego
socjo- p s y c h o l o g a L e Bona.
Rozpoczynaj studium
Megalomanii...
znamienne i prorocze sowa: Wiara
w e w a s n e siy j e s t k o n i e c z n y m w a r u n k i e m p o w o d z e n i a z a r w n o dla j e d n o s t e k , j a k i d l a c a y c h g r u p spoecznych; podtrzymywanie tej wiary wrd
s p o e c z e s t w a m u s i by z a w s z e w y t r w a t r o s k j e g o k i e r o w n i k w . Od
r e a l n e j oceny a t w o j e d n a k p r z e j d o
p r z e c e n i a n i a s a m e g o siebie, d o i d e a l i z a c j i g r u p y , a w i c d o m e g a l o m a n i i os o b i s t e j i spoecznej". O w i e l e g r o n i e j s z y m s p o e c z n i e z j a w i s k i e m jest ta
d r u g a : (...) z c h w i l , g d y w rozpd
y c i o w y s p o e c z e s t w a , w y r a a j c y si
w n a d m i e r n y m poczuciu w a s n e j w i e l koci i r o l i d z i e j o w e j , zaczto u j m o w a
teoretycznie,
uzasadnia,
rozszerza,
t e o r i e t e zaczy p o d w a a p o d s t a w y
n a u k i , m o r a l n o c i , religii, a z d r u g i e j
strony rozptay imperializm".
J a k z a u w a a L. S t o m m a , B y s t r o
j a k o p i e r w s z y z polskich e t n o g r a f w
opisa t w o r z e n i e si I f u n k c j o n o w a n i e
opozycji m y l o w e j s w j " o b c y " , z
ca w n i k l i w o c i i p r z y p o m o c y s e tek z n a k o m i c i e d o b r a n y c h p r z y k a d w
z a n a l i z o w a poszczeglne e t a p y w p r o cesie t w o r z e n i a si m i t y c z n e g o w i z e r u n k u obcego". I c h
psychologiczna
g e n e z a w i e si a l b o z m y l e n i e m
prelogicznym"
(w
przypadku
grup
p i e r w o t n y c h ) , a l b o z jego p r z e y t k a m i
w przypadku spoeczestw stojcych
na wyszym etapie rozwoju.
Etap
pierwszy obejmuje sukcesywne deform o w a n i e si o b r a z u obcego": o b c y "
mierdzi, jest nisko urodzony, posiada c z a r n e p o d n i e b i e n i e , m i e s z n i e l u b
d z i w n i e m w i , jest k a n i b a l e m , czar o w n i k i e m , rodzi si i n a c z e j anieli
p r a w d z i w y czowiek ( B o d a j b y m a t c e
t e g o h i t l e r o w c a ono byo s p a r s z y w i a o, n i m t e g o z a b j c w y s r a a ! " k l n i e
onierz polski w k a m p a n i i wrzeniow e j w o p o w i a d a n i a c h R. T u r k a Z a m t , R z e s z w 1981). Z a u w a m y

miar czowieczestwa" przedstawicieli w a s n e j g r u p y j e s t t u z w y k l e

stopie dehumanizacji" przedstawicieli
o b c y c h " ; o d b i j a j to czsto n a z w y
g r u p plemiennych. W poszczeglnych
przypadkach, jak pokazuje dokumentacja historyczna, moe tu zachodzi
p r o c e s p r z e c i w n y : e s k a l o w a n i a " cech
pozytywnych. W etapie d r u g i m cechy
t y c z c e j e d n o s t e k p r z e n o s i si j u t n a
cae g r u p y spoeczne i t a k H o l e n -

142

d e r k i s b r z y d k i e , n i e c h l u j n e i wie.k o z b n e , F r a n c u z k i b r u d n e , cho pontne, Murzyni leniwi i cuchn, Anglicy n i e z w y k l e p u n k t u a l n i ,

Wgrzj
k o c h a j P o l a k w itp. Trzeci, osta;x_
e t a p , to h i s t o r y c z n a i d e a l i z a c j a , uko.-.stytuowanie si" obrazu w zbiorowe,
w i a d o m o c i (dzi, z w a a j c n a z w i zek t y c h o b r a z w ze s f e r s o m n a m b u licznych", i n s t y n k t o w n y c h " z a c h o w a : ,
czowieka, p o w i e d z i e l i b y m y r a c z e j : w
zbiorowej podwiadomoci). J e d n a grupa wie z drug na trwae" wiekow e k r z y w d y i p o r a c h u n k i , b d te
r z a d z i e j cechy czy s t o s u n k i p o z y tywne. Najbardziej popularne i none
spoecznie w y o b r a e n i a dotycz oczywicie n a j b l i s z y c h s s i a d w . S t o p i e
skumulowania
cech n e g a t y w n y c h w
wyobraeniach Niemca by w Polsce
t a k wielki, i r o z c i g a n o go w p e w nych regionach k r a j u na wszystkich
obcych" z zachodu i pnocy Europy. H i s t o r i a n a s z a p r z y n o s i te, j a k b y
na przekr historycznemu stereotypowi
(autostereotypowi?)
tolerancyjnoci,
szereg p r z y k a d w t a k i c h w y o b r a e
z w i z a n y c h z y d a m i czy C y g a n a m i ,
z a c h o w u j c y m i zreszt m o c s p r a w cz" do d n i a dzisiejszego i w y k o r z y s t y w a n y m i nieraz celowo. Procesy mityzacji, t w o r z e n i a si p e w n y c h
trwaych
wyobrae zbiorowych podbud o w y w a n e s z a z w y c z a j n a j r o z m a i t s z y m i o p e r a c j a m i l i n g w i s t y c z n y m i (jeszcze
j e d e n a r g u m e n t n a rzecz t z w . h i p o t e z y
Sapira-Whorfa?), ktrych niezastpionych przykadw dostarcza antropologia k u l t u r y i nasz... k s . Dbocki, d a lej wywodami paragenealogicznymi
czy o s o b l i w e t n o g r a f i " .
Zdumiewa podkrela wielokrotnie
Bystro konserwatyzm, z jakim ut r z y m u j si p r z e y t k i m y l e n i a p i e r wotnego". Wytumaczy to mona f a k t e m , e m a j o n e w d u e j m i e r z e c h a r a k t e r jak to u j m u j e wspczesna
antropologia kultury tzw. struktur
gbokich". Konserwatyzm ten potwierd z a j s e t k i p r z y k a d w z ycia w s p c z e s n e j Polski. W s k a m y n a j e d e n z
n i c h , t y l k o z p o z o r u n i e w i n n y : opowie
o czarnej wodze", ktra w pierwszej
poowie lat siedemdziesitych epatow a a ca bez m a a P o l s k , zwaszcza
wielkomiejskie centra, zakcajc w
wielu w y p a d k a c h
ustalony
porzd e k " . O s t r z e t e j p o g o s k i byo, m o n a
sdzi, a n t y s e m i c k i e , cho t r u d n o docieka w t y m miejscu sprawczych jej
rde. Zasadniczy jej t e m a t poryw a n i e n i e l e t n i c h , n i e w i n n y c h dzieci,
m o r d o w a n i e ich i p o b i e r a n i e k r w i
wizaby jednak jej kulturow proweniencj z nastawieniami antysemick i m i , z p o p u l a r n y m i od w i e k w w

pewnych krgach wyobraeniami o rytualnych mordach, dodawaniu

krwi
niewinnych dziatek chrzecijaskich do
m a c y i t p . W t y m z n a c z e n i u pogoska
ta krya w latach pidziesitych.
J e d n z cech a n a l i z o w a n y c h w y o b r a e, i m p l i k o w a n y c h
nimi
mitw",
s t r u k t u r opowieciowych, j a k i caych
t e o r i i m e g a l o m a s k i c h jest ich n i e s y c h a n a e l a s t y c z n o : od czeg t e o r i a ,
k t r a m o e d o s t o s o w a si d o k a d y c h
w a r u n k w ? " zauwaa Bystro daj c te p o r e d n i odpowied, dlaczego
t a k t r u d n o z w a l c z y czy w y p l e n i owe
wyobraenia i teorie.
U w a g i n a s z e w i o d do w n i o s k u , e
Megalomania...
to
take
bezcennej
w a r t o c i w k a d uczonego do t e o r i i
s t e r e o t y p w , a t a k e w b a d a n i a tzw.
opinii p u b l i c z n e j ( b i e r z e m y pod u w a g p e n y t e k s t dziea z 1935 r.). B y s t r o n i e u y w a w s w y m dziele pojcia s t e r e o t y p u ani p o j c i a opinii p u b l i c z n e j " , lecz f a k t t e n n i e m a
w i k s z e g o znaczenia. J e g o p o g l d y n a
powstawanie i n a t u r rnego typu
w y o b r a e " s z a s t a n a w i a j c o bliskie
p o g l d o m W. L i p p m a n n a , k t r y
w
1922 r . w k s i c e Public Opinion
na
t r w a e w p r o w a d z i do l i t e r a t u r y n a u kowej pojcie stereotypu" i stworzy
liczc si do dzi ich t e o r i j a k o w y obrae w naszych gowach". Pierwsza
w e r s j a Megalomanii...
u k a z a a si w
r o k u 1923 w 22 n u m e r z e P r z e g l d u
Wspczesnego". W t y m e
roku pow s t a szkic o Obcych jako
ludoercach,
rok w c z e n i e j s t u d i u m o Czarnoci
obcych.
Bystro raczej n a p e w n o nie
czyta L i p p m a n n a . Z a s t a n a w i a j c e , j a k
bardzo rne p u n k t y wyjcia: wiedza
e t n o g r a f i c z n a i wiedza z h i s t o r i i k u l tury i obyczaju w wypadku Bystronia
o r a z b a d a n i a opinii p u b l i c z n e j i r o d kw masowego przekazu w wypadku
L i p p m a n n a w i o d d o b a r d z o zblionych konstatacji.
Gdyby Bystroniowe
..wyobraenia"
z a s t p i s o w e m s t e r e o t y p " , o k a e si,
e t r a f n i e okreli on i z a n a l i z o w a
n i e m a l w s z y s t k i e cechy i a t r y b u t y , j a kie z myleniem stereotypowym wizali L i p p m a n n i p n i e j s i t e o r e t y c y , a
wic jego i r r a c j o n a l n y , czysto e m o c j o nalny charakter, niepoddawanie
si
w e r y f i k a c j i logicznej,
ekspresyjno,
jednostronno, notoryczne upraszczan i e rzeczywistoci i i n e r c y j n o w z g l d e m n i e j ( s t e r e o t y p o k r e l a n y jest j a k o sd z n a t u r y s u b i e k t y w n y , k t r y
p o z u j e " n a sd o b i e k t y w n y , j e s t obrazem z drugiej rki"), p a r t y k u l a r no i k o n s e r w a t y z m ( s t e r e o t y p o k r e la si j a k o t w i e r d z t r a d y c j i " ) . W s k a z u j e p o n a d t o w y r a n i e B y s t r o podobnie jak znacznie pniej Allport

na zwizek wyobrae" vel stereotypw" z przesdem,

uprzedzeniami,
myleniem zdroworozsdkowym", pos t a w d o b r e j w i a r y " . O m a w i a ich
f u n k c j i n t e g r o w a n i a ludzi i h o m e g e n i z o w a n i e p r z e k o n a g r u p czy spoeczestw, na zwizany z myleniem
stereotypowym brak dystansu wobec
w i a t a (i siebie), co jest s k d i n d j e d nym z w a r u n k w teoretycznych twor z e n i a si t y c h w y o b r a e , p o d o b n i e
j a k ich a k c e p t a c j a jest r w n o z n a c z n a
z n i e w i e d z o ich s t e r e o t y p o w e j n a t u rze. M w i o ich zaraliwoci", z w i z k u z psychologi t u m w , a co za t y m
idzie i co j a s k r a w o
uwidoczniaj
t a k e p r z y k a d y z d n i a dzisiejszego
n a ich w a l o r p r a g m a t y c z n y w y r a a j cy si n p . z n a k o m i c i e w p r z e k a z a c h
ideologicznych i p r o p a g a n d o w y c h . m i a o m g b y p o d p i s a si B y s t r o pod
n a s t p u j c opini L i p p m a n n a : I d e e
( s t e r e o t y p o w e , M.W.) m a j moc o r g a n i z a c j i l u d z k i e g o d z i a a n i a , z a t e m ich
s k u t k i m o g by r a d y k a l n e " .
Krtko zatem o tej ciemniejszej"
stronie Janusowych ..wyobrae". Kluczowe, n a j b a r d z i e j i s t o t n e p a r t i e Megalomanii...
traktuj o XIX- i XXwiecznych nacjonalizmach i imperial i z m a c h oraz ich r o d o w o d a c h . S t w a r z a n i e p o y w k i pod r o z w j teorii m e galomanii w w a r u n k a c h spoeczestw
n o w o y t n y c h wiodo n i e j e d n o k r o t n i e
dowodzi h i s t o r i a w k i e r u n k u n a cjonalizacji Boga" lub deifikacji n a r o d u " . S t d k r o k ju l e d w i e do b a r dzo n o n y c h , n i e t y l k o w psychologii
p r z y p i s y w a n e j t u m o m , idei p o s a n nictwa narodu", narodu wybranego",
jego m i s j i d z i e j o w e j " , a w i c r n y c h
typw mesjanizmw", ktre w sprzyj a j c y c h w a r u n k a c h m o g si p r z e dzierzgn w imperializm. Duma n a rodowa, tworzc transcendentaln podstaw prymatu narodu wybranego
p o w i a d a B y s t r o n i e zna g r a n i c w
i n t e r p r e t a c j i i d e a l i s t y c z n e j przeszoci
i wol Bo, m i s j d z i e j o w , w s z e c h ludzk, tumaczy kady akt gwatu i
p r z e m o c y ; cel wielki, p r z e z Boga w s k a zany, u w i c a w s z e l k i e rodki, w k t r y c h n i e p r z e b i e r a j p r z y w d c y (...)"
Z a t r z y m a l i m y si d u e j n a d Megalomani narodow
n i e t y l k o ze w z g l d u n a j e j w a r t o c i czysto n a u k o w e , ale
i ze w z g l d u n a w y m i a r i w a g t y c h
konstatacji Bystronia, ktre wykraczaj poza d o m e n n a u k i c i s e j " w k i e runku
historiozofii i e t y k i .
Czasy
w s p c z e s n e w p r z e n i k l i w y sposb potwierdzaj aktualno wielu podstawow y c h s d w B y s t r o n i a . O d n o s i si to
i do n a j n o w s z e j historii naszego n a rodu. Patrzc z perspektywy polityczn e j n a d z i e j e k u l t u r y p o l s k i e j , w o-

143

s t a t n i c h zwaszcza d z i e s i t k a c h
lat,
m o n a d o j i do t a k i e j n i e z b y t o p t y m i s t y c z n e j k o n s t a t a c j i , i znacz j e
procesy rozmywania tego systemu w a r toci i n o r m , z k t r y m g e n e t y c z n i e ,
historycznie i m m a n e n t n i e zwiz a n a jest n a s z a k u l t u r a n a r o d o w a , i
e suszne, s z l a c h e t n e i n i e p o d w a a l ne w zasadzie podstawowe
teoret y c z n e zaoenia p o l i t y k i k u l t u r a l n e j p a s t w a socjalistycznego f u n k c j o n u j cigle j a k o a t r a p a i p a r a w a n . S u yy t e m u w zalenoci od e t a p w
najprzerniejsze akcje i koniunktur y , k t r e j a k e czsto b a z o w a y n a
t w o r z o n y c h a d hoc n a u y t e k a p a r a t u
propagandy i informacji nowych teoretycznych odmian megalomanii narod o w e j . O s t a t n i a za d e k a d a z o s t a n i e
z a p e w n e o d d a j m y si m a r z e n i o m
p o t r a k t o w a n a przez socjo-psycho-kult u r o l o g w j a k o sui g e n e r i s l a b o r a torium do teoretycznych docieka nad
teoriami megalomanii
politycznej i
pastwowej i jej psychospoecznymi
k o n s e k w e n c j a m i . Z g b o k i m s m u t k i e m p a t r z y m y pisze B y s t r o
na tak obfite i tragiczne niwo! Megalomania narodowa doprowadza do
r o z k a d u n a u k i , m o r a l n o c i , religii; zat r a c a m y w i a r w e w s z y s t k o , co m o goby by w i e l k i m d l a w s z y s t k i c h l u dzi". Czy t y l k o n a d z w y c z a j n y i d e a l i z m
uczonego d y k t o w a t e s o w a ? Wielol e t n i e p o z o r o w a n e d z i a a n i a polityki kulturalnej prowadzce do stan u , w k t r y m w a s n o c i spoeczn
s t a j si w g r u n c i e r z e c z y w y c z n i e
dwie funkcje kultury: rozrywkowa" i
f a s a d o w a " ukazay zaiste jak t r a giczne i o b f i t e " m o e t o by niwo",
p o t w i e r d z a j c t e z B y s t r o n i a , i z a b a w a w k u l t u r s t a j e si t r u c i z n dla
m a s " . I z d a n i e t o p o w i n n o sta si l a tarni przywiecajc
stale poczynan i o m p o l i t y k i k u l t u r a l n e j i spoecznej.
N a cae nieszczcie,
konsekwencje
psychospoeczne rozwijanej w latach
siedemdziesitych megalomanii
politycznej i pastwowej podniesionej
o f i c j a l n i e d o r a n g i p r o g r a m u spoeczn o - i d e o l o g i c z n e g o s t a k d a l e k o sine, i w y k r a c z a j poza n a s z w s p l n y h o r y z o n t , poza k r g n a s z y c h w a s nych spraw.
Konstatacje powysze w y m a g a y b y
obszerniejszej argumentacji, ktr trudno rozwija w tym miejscu. Podsum u j m y zatem dotychczasow refleksj. J a w i c si w Megalomanii...
jako
zdecydowany
przeciwnik
wszelkiego
rodzaju teorii megalomaskich i totalitarnych, d a j e Bystro znakomit lekcj nowoczesnego,
antropologicznego
spojrzenia n a czowieka, spoeczestwo
i kultur, przejmujcy wykad huma-

144

n i z m u i t o l e r a n c j i . I n i e bdzie p r z e sady, kiedy u s t a w i m y " go nie tylk o zreszt, do czego jeszcze w r c i m y ,

z u w y p u k l o n y c h w z g l d w pord
t e j m i a r y b a d a c z y k u l t u r y , co S a p i r ,
L i n t o n , a szczeglnie R u t h B e n e d i c t w
s y n n y c h Wzorach kultury,
chocia n i c
n i e w s k a z u j e n a to, a b y a u t o r Megalomanii...
pobiera lekcje u przedstawicieli culture
and
personality
approach. N a m a r g i n e s i e jeszcze u w a g a .
Ma Bystro niepodwaaln racj, kied y p o w i a d a , i w s z e l k i e o d m i a n y m e galomanii grupowej, etnicznej, narodowej, politycznej, pastwowej, imperialistycznej znamionuje kolosalna zaraliwo". M a m y j e d n a k do
c z y n i e n i a z d w i e m a z a s a d n i c z o odmiennymi jakociami" etycznymi w
sytuacji, kiedy zaraliwo" owa poraa" i ubezwasnowolnia psychik tumw, i w sytuacji, kiedy wpywa n a
paradygmat mylowy i poczynania badacza. Zwaszcza badacza k u l t u r y i
spoeczestwa. Wydane niedawno podrcznikowe ujcie dziejw k u l t u r y pols k i e j zreszt n i e t y l k o t a p o z y c j a
n a u k o w a dowodzi, i m o l i w e s
w p r a k t y c e i te drugie przypadki.
Przejdmy do drugiej
generalnej
kwestii, jak n a s u w a lektura
Tematw... B y a n a w s t p i e m o w a o z a s u gach Bystronia dla wielu subdyscypin
teorii k u l t u r y i historii k u l t u r y ; i tak
o k r e l o n o go r w n i e j a k o p r e k u r s o r a
nowoczesnej folklorystyki. Sprbujemy
to u z a s a d n i . G d y b y p r z y s z o z o b r a z o wa sytuacj tej dyscypliny w Polsce
jeszcze
w
atach
szedziesitych,
pierwszym dominujcym rysem, jaki
si n a r z u c a , j e s t f a k t j e j s i l n e g o u z a l e n i e n i a od t r a d y c j i f o l k l o r y s t y k i k o l bergowskiej i klasycznych metod etnog r a f i i X I X - w i e c z n e j , zwaszcza t e r e n o wej, nieakademickiej. W sferze metod o l o g i c z n e j u w i d o c z n i a si t o m . i n . w
przewadze metod genetyczno-komparatystycznych i w znacznym z wyj t k a m i oczywicie z a w e n i u p o la p e n e t r a c j i b a d a w c z e j , k t r e d y k t o wao none, postromantyczne rozumienie pojcia kultury l u d o w e j " i ludowoci". Ostatnich lat kilkanacie to
okres stosunkowo wyranego wyzwalania" folklorystyki z presji tradycyjnych stereotypw badawczych, proces
przeksztacania jej w dyscyplin z
w a s n t w a r z " , p o s u g u j c si p r z y
tym coraz swobodniej caym zespoem
nowych metod. Najbardziej znamienn c e c h z a c h o d z c y c h w j e j onie
procesw jest w y r a n y zwrot k u wspczesnoci, co si r z e c z y p o c i g a
za sob z m i a n y w s p o s o b a c h m y l e nia o folklorze jako pewnego rodzaju
f e n o m e n i e k u l t u r o w y m . W c z y m to si

konkretnie wyraa? Nade wszystko w

swego rodzaju desakralizacji" pojcia
l u d o w o " , k t r e s t a o si j a k b y k u l u n o g i " f o l k l o r y s t w , a i e t n o g r a fw take. Folklorystyka wspczesna
nie poprzestaje ju zatem wycznie
n a p e n e t r a c j i ongi z a k l t y c h r e w i r w ludowoci", ile c o r a z w i c e j u w a g i
powica caej gamie zjawisk i zachow a o charakterze spontanicznym",
prerefleksyjnym",
peryferyjnym",
n i e o f i c j a l n y m " , s t a r a j c si p r z y t y m
o d n a l e i okreli t y p y r e l a c j i , w j a kie wchodzi folklor z rnymi innymi
sferami i elementami wspczesnej kultury. Zachodz zmiany w rozumieniu
p o j c i a f o l k l o r " , p r z y czym d y w a g o w a n i e n a d d e f i n i c j f o l k l o r u " jest
w c h w i l i o b e c n e j m n i e j i s t o t n e (du
r o l o d g r y w a tu i n t u i c j a
badaczy),
b a r d z i e j n a t o m i a s t i s t o t n e jest u z n a nie, i f o l k l o r " p o d o b n i e j a k i caa k u l t u r a , k t r e j j e s t p e n o p r a w n
czci s k a d o w p o d l e g a p r o c e s o m
i n t e n s y w n e j p r z e m i a n y , e n i e jest on
s k a m i e l i n " , a jest z j a w i s k i e m p y n n y m , wielpostaciowym, h y b r y d a l n y m ,
czsto e z o t e r y c z n y m , s t a l e p r z y t y m
obecnym
zarwno jako forma
ekspresji, jak i konsumpcji kulturaln e j w yciu j e d n o s t e k , g r u p , k r e mw. w a r s t w czy k l a s spoecznych. Sia rzeczy f o l k l o r y s t a n i e o g r a n i c z a si
dzisiaj wycznie do studiowania sam y c h p r z e k a z w u s t n y c h t e j czy inn e j g r u p y , z a w e n i e t a k i e d a j e bowiem jedynie szcztkow wiedz o
sposobach uczestniczenia w kulturze
ich n a d a w c w " , coraz c h e t n i e i n a t o miast wacza w swj punkt widzenia
t a k e i n n e t y p y Drzekazw. a m o e lepiej
rzec inne f o r m y ekspresji.
Test t o istotne, jeli si p r z v j m i e . e
f o l k l o r jest z a w s z e o d z w i e r c i e d l e n i e m
c z y j e j w i a d o m o c i , j a k i e g o sposobu
mvlenia.
F o l k l o r y s t y k a , rzecz oczywista, n i e
rezygnuje z zainteresowa sfera folk l o r u , , t r a d v c v j n e g o " (gwnie c h o p skiego). F o l k l o r
chopski
dostarcza
cigle i s t o t n y c h i n i e z b d n y c h i n s p i racji o charakterze teoretyczno-metod o l o g i c z n y m (chocia by m o e b y o b y
korzystne, gdyby folklorysta eksolorujacy
wspczesno
wymaza"
ze
wiadomoci f a k t istnienia
folkloru
tradycyjnego). Ponadto niezwykle wan e procesy i zjawiska z ktrych
o b s e r w a c j i i w y j a n i a n i a n i e moma
zrezygnowa zachodz w k a n a ach", p o p r z e z k t r e f o l k l o r t r a d y c y j n y wchodzi do k u l t u r y wspczesnej.
7. tzw. f o l k l o r y z m e m k t r e g o z a s u gi d l a ideologii i p r o p a g a n d y s u k c e s u
oraz najnowszych urzdowych teorii
megalomanii narodowej przyjdzie pora

skwitowa wcznie. Owo znamienn e p o s z e r z e n i e pola o b s e r w a c j i w i e

si g w n i e z d w i e m a i n n y m i s f e r a m i
kultury, coraz intensywniej przez folklorystw inwigilowanymi.
P o p i e r w s z e , bdzie to b a r d z o r o z lega ilociowo i j a k o c i o w o s f e ra zjawisk charakterystycznych
dla
tzw. subkultur, w r a z z przypisanym i " im t y p a m i f o l k l o r w r o d o w i s k o w y c h czy z a w o d o w y c h , j z y k w i i n nego rodzaju kodw". Przykadowo
chodzi o c a y s p l o t " s u b k u l t u r p r z e s t p c z y c h , c a y zesp s u b k u l t u r r o botniczych, i n n e n i e r o b o t n i c z e
subkultury zawodowe, subkultury takie, j a k s t u d e n c k a , o n i e r s k a , dziecica, n a s t o l a t k w , m a r y n a r s k a ,
grup
sportowych, a by moe i subkultura
k o l e j e k pod s k l e p a m i , w a g o n w k o l e j o w y c h itp. J a k w i e l e w a n y c h i n f o r m a c j i dla w i e d z y o w s p c z e s n e j k u l turze. czowieku, rolach
osobowych
czy spoecznych, w k t r e on w c h o d z i ,
daj studia nad kulturami grupowymi. w i a d c z y choby p r z y k a d s u b k u l t u r y s t a d i o n w (kibicw) z c a y m b o g a t y m r e p e r t u a r e m pieni, z a w o a ,
hase, hymnw, napisw, sztandarw,
ubiorw, oznak i caym swego rodzaju s y s t e m e m t o t e m i c z n y m " . Z d r u giej strony signijmy do przykadu
o w i k s z y m ciarze g a t u n k o w y m
p r z e o m s i e r p n i o w y 1980 r o k u u n a o c z ni d o s k o n a l e , j a k m n s t w o i s t o t n y c h
treci, w a r t o c i i z n a c z e nie z n a n y c h " dotd oficjalnym" opracowaniom powiconym k u l t u r z e robotnic z e j (w t y p i e k s i k i L o r a n c a ) , n i e
w s p o m i n a j c ju o o d p o w i e d n i c h e nuncjacjach
ideologiczno-propagandow y c h k r y j w sobie s u b k u l t u r y r o botnicze. O l b r z y m i a w i k s z o o w y c h
w a r t o c i , n o r m , z n a k w i znacze, k t re na wiato dzienne wydoby Sierpie sdzc z pimiennictwa urzdowego, w t y m socjologicznego! n i e
p o w i n n a n a d o b r spraw... istnie od
kilku dziesitkw lat w naszym yciu i s o w n i k u . Z a t e m i n t e r e s u j b a dacza s u b k u l t u r y j a k o w y r a z y p e w nych s p o e c z n y c h
reakcji
na
kultur zinstytucjonalizowan, zunifikowan. zuniformizowan, urzdow,
o f i c j a l n , c z a s e m j a k o w y r a z spo e c z n y c h o c z e k i w a czy n a d z i e i . J a k o
pewne zawizywane z rnych przyczyn i dla r n y c h celw t y p y
w s p l n o t ludzkich. P o j c i e s u b k u l t u r y s t a j e si d z i s i a j w b a d a n i u
zrnicowanej kultury wspczesnej
w a n y m pojciem typologicznym, istotnym
narzdziem
operacyjno-badawczym.
D r u g k a t e g o r i z j a w i s k , k t r a odg r y w a r o s n c rol w e w s p c z e s n e j

145

penetracji folklorystycznej, mona by

u m o w n i e i ze w s z y s t k i m i z a s t r z e e n i a m i okreli m i a n e m
folkloru
interspoecznego", obejmujcego f o r m y
i z j a w i s k a w s p l n e r n y m (czsto
s k r a j n i e rnym) grupom, warstwom,
rodowiskom, jednostkom. Inaczej mw i c chodzioby t u o z j a w i s k a f o l k l o r y s t y c z n e czy p a r a f o l k l o r y s t y c z n e bez
l e g i t y m a c j i " p r z y p i s u j c e j je j a k i e j
jednej okrelonej grupie, aczkolwiek
niejednokrotnie m a j one jakie zwizk i z a r w n o ze w s p c z e s n y m i , j a k i
d a w n y m i subkulturami z chopsk
wcznie. Zmieci si t u t a j caa g a m a
f o r m t a k i c h , j a k p o g o s k a czy p l o t k a ,
dowcip, a n e g d o t a czy z a g a d k a , w s p czenie
wykonywane
okazjonalne"
czy m a s o w e " pieni z r n y c h r e p e r t u a r w (imieninowy, bakchiczny, r a j dowy), t a k i e p r z y p i e w k i " , o b i e g o w e
p o p u l a r n e yczenia, p o w i n s z o w a n i a czy
toasty, okrzyki i skandowania, porzekada, przysowia, horoskopy, przepow i e d n i e , p r z e k a z y p a r a m e d y c z n e czy
paraprawnicze, acuchy
szczcia",
rozmaite formy sownego folkloru miosnego i cay szereg i n n y c h . W p e w nych newralgicznych
sytuacjach

jak
napicia
i kryzysy
spoeczne,
atmosfera
kamstwa,
niedomwie,
szumw" informacyjnych i znieksztace w r o d k a c h m a s o w e g o p r z e k a z u ,
proces m a n i p u l a c j i s p o e c z e s t w e m , od e j c i e od r n o r o d n o c i t r e c i n i e k t r e z t y c h f o r m , p r z e k a z w s t a j si
u d z i a e m z n a c z n e j s t o s u n k o w o czci
globalnego spoeczestwa, penic niez w y k l e i s t o t n e f u n k c j e spoeczne: informujc", integrujc, terapeutyczno-katarktyczn, kompensacyjn
czy
ludyczn.
By
m o e wielo
tych
f u n k c j i zawrze mona w dwch podstawowych: kontestacyjnej" z jednej
i narkotyzujcej" z drugiej stron y . Notabene
analiza
tych
form i
p r z e k a z w d a j e wiele m a t e r i a u do
p r z e m y l e n a t e m a t czego, co m o n a
by uj jako folklorystyczna f u n k c j a
s t e r e o t y p w , jak i d o w o d w n a '
w z m i a n k o w a n e ju r a d y k a l n e ich
o d d z i a y w a n i e spoeczne. T a k e n a t e m a t roli, j a k w yciu w s p c z e s n e -

go c z o w i e k a o d g r y w a e k s p o n o w a n a t a k silnie p r z e z B y s t r o n i a m y l
prelogiczna".
Z m i e n i a j c a s w j w a r s z t a t i pole
d z i a a n i a , f o l k l o r y s t y k a m a z a t e m sza:.se sta si j e d n z w a n i e j s z y c h dyscyplin r o z p o z n a j c y c h i s t o t n e a s p e k t y
w s p c z e s n e g o ycia spoecznego, p r z y n o s z c szereg n o w y c h d a n y c h u w i a r y g o d n i a j c y c h n a s z w i e d z o sposobach uczestnictwa
spoeczestwa
w
kulturze.
Z b y t e c z n y m p r z e t o bdzie d o c i e k a nie, w c z y m t k w i t a j e m n i c a " r e n e sansu Jana Stanisawa Bystronia w
k r g a c h m o d s z y c h zwaszcza
generacji b a d a c z y . P r z e c i e n i e t y l k o b a d a czy. P i c i o t y s i c z n y n a k a d
Tematw...
rozszed si b y s k a w i c z n i e . N a k o l e j n e d y c j c z e k a j B y s t r o n i o w e Dzieje
obyczaju...
oraz Warszawa
cigle
n i e z a s t p i o n e (obok t a k o n i e w z n a wianej monumentalnej pracy Bruckn e r a ) k o m p e n d i u m w i e d z y z historii k u l t u r y n a r o d o w e j . Na p e n e w y d a n i a
o c z e k u j cao Megalomanii...
i Komizm ( w y d a n i e z 1965 r. zostao zmien i o n e i o k r o j o n e ) . Na w z n o w i e n i e zasuguj na pewno takie obszerniejsze
p r a c e B y s t r o n i a . j a k Publiczno
literacka,
Literaci
i grafomani,
Kultura
ludowa,
Etnografia
Polski,
Wstp
do
socjologii,
Artyzm
pieni ludowej
i cay
szereg
prac
drobniejszych,
w
wikszoci p r a w i e n i e d o s t p n y c h , k t r y c h n i e sposb t u w y l i c z y . A ich
p r z y s z y m w y d a w c o m yczy w y p a d a
tak znakomitej roboty edytorskiej, z
jak m a m y do czynienia w
Tematach... w w y d a n i u L u d w i k a S t o m m y .
C z y t e l n i k , k t r y z a d a j e sobie wysiek
czytania przypisw i komentarzy, doceni a t w o t r u d , j a k i p r z y j n a siebie e d y t o r . U z u p e n i a on B y s t r o n i a ,
p o p r a w i a jego e w i d e n t n e bdy, w y k c a s i " z n i m , odnosi jego tezy dr>
wspczesnego stanu wiedzy, nie unika i artu z mistrza, i nieoczekiwanej
aluzji. Ostatecznie o b a j i Stomma,
i B y s t r o w y c h o d z z tego o b r o n n r k . z czego k o r z y n a j w i k s z a
dla czytelnika.
Micha

Waliski

ycie w okruchach
S o k r a t J a n o w i c z , S a m o s i e j , L S W 1981, s. 290
S o k r a t J a n o w i c z , Mae dni, C z y t e l n i k 1981, s. 184
S p e c y f i k a wspczesnego
klucza
r a c z e j czysto",
kultur,
a
uatwia,
czy

146

ycia w y odrbno
czstokro

w r c z z m u s z a do w z a j e m n y c h k o n t a k tw, k u l t u r o w y c h z d e r z e . K o n f r o n t a cja wartoci, wzorw zachowa i dzia-