OWIECENIE - SYNTEZA EPOKI

FILOZOFIA EPOKI
ateizm - pogld zaprzeczajcy istnieniu Boga
deizm - owoc racjonalizmu przeciwstawiajcego si wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deici uznawali istnienie Boga jako
stwrcy wiata, uznawali te wag nakazw moralnych pyncych z religii, odrzucali objawienie i wyznaniowe formy wiary;
deistami byli Diderot oraz Wolter, obaj walczcy z fanatyzmem religijnym
empiryzm - kierunek filozoficzny, wg ktrego jedynym, bd gwnym rdem lub rodkiem poznania jest dowiadczenie zmysowe
(zewntrzne lub wewntrzne); twrc i prekursorem empiryzmu by Francis Bacon
racjonalizm - stworzony przez Kartezjusza system, przywizywa on szczegln wag do roli rozumu w poznawaniu prawdy, by
zwolennikiem systematycznego, rozumowego adu w dochodzeniu do prawdy, odrzuca wszelkie uprzedzenia i przesdy;
przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Diderot.
krytycyzm - doktryna Kanta, przyjmujca, e podmiot poznajcy jest warunkiem przedmiotu poznawanego, a pojcia s warunkiem
dowiadczenia, i e umys ludzki dysponuje pewnym zasobem form ogldu i kategorii poznawczych, niezalenych od
dowiadczenia, wyprzedzajcych i umoliwiajcych dowiadczenie i moliwych do zastosowania tylko do wiata
dowiadczalnego.
sceptycyzm - doktryna przeczca moliwoci uzyskania jakiejkolwiek wiedzy wiarygodnej i uzasadnionej albo wtpica o wartoci
ludzkiego poznania; metoda powstrzymywania si od osdu, systematycznego wtpienia albo destrukcyjnego
krytycyzmu w stosunku do wszystkiego albo do pewnych okrelonych spraw.
sensualizm - pogld filozoficzny, wg ktrego jedynym rdem poznania s wraenia zmysowe; twrca tej doktryny, John Locke
twierdzi, e czowiek rodzi si jako czysta karta (tabula rasa), nie majc dowiadcze, wrodzonych idei czy zasad,
ktre ksztatuj si dopiero w cigu ycia.
utylitaryzm - pogld etyczny goszcy, e to, co dobre, jest poyteczne, e miar susznoci postpowania winna by uyteczno jego
skutkw i e celem dziaania moralnego spoecznego, politycznego powinna by przewaga przyjemnoci nad blem i
najwiksze szczcie najwikszej liczby ludzi.
irracjonalizm - pogld filozoficzny, goszcy, e rzeczywisto jest niedostpna poznaniu rozumowemu i odwoujcy si do
przekona wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu i tradycji; wyksztaci si pod koniec epoki owiecenia

POJCIA
racjonalizm - stworzony przez Kartezjusza system, przywizywa on szczegln wag do roli rozumu w poznawaniu prawdy, by
zwolennikiem systematycznego, rozumowego adu w dochodzeniu do prawdy, odrzuca wszelkie uprzedzenia i przesdy;
przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Diderot.
empiryzm - kierunek filozoficzny, wg ktrego jedynym, bd gwnym rdem lub rodkiem poznania jest dowiadczenie zmysowe
(zewntrzne lub wewntrzne); twrc i prekursorem empiryzmu by Francis Bacon
deizm - owoc racjonalizmu przeciwstawiajcego si wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deici uznawali istnienie Boga jako
stwrcy wiata, uznawali te wag nakazw moralnych pyncych z religii, odrzucali objawienie i wyznaniowe formy wiary;
deistami byli Diderot oraz Wolter, obaj walczcy z fanatyzmem religijnym
ateizm - pogld zaprzeczajcy istnieniu Boga, pojawia si w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha
utylitaryzm - pogld etyczny goszcy, e to, co dobre, jest poyteczne, e miar susznoci postpowania winna by uyteczno jego
skutkw i e celem dziaania moralnego spoecznego, politycznego powinna by przewaga przyjemnoci nad blem i
najwiksze szczcie najwikszej liczby ludzi.
sensualizm - pogld filozoficzny, wg ktrego jedynym rdem poznania s wraenia zmysowe; twrca tej doktryny, John Locke
twierdzi, e czowiek rodzi si jako czysta karta, nie majc dowiadcze, wrodzonych idei czy zasad, ktre ksztatuj
si dopiero w cigu ycia.
klasycyzm - kierunek w literaturze i sztuce nawizujcy do wzorw antycznych; w poezji klasycyzm wyznacza cele utylitarne
(uytkowe), stawia przed ni zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastajce z przekonania o ogromnej roli sowa jako
narzdzia oddziaywania na spoeczestwo. Wan i charakterystyczn dla sytuacji polskiej cech klasycyzmu byo
traktowanie jego zaoe jako programu dziaalnoci literackiej zaangaowanej w spoeczno-kulturowe przemiany w

kraju. Szo za tym silne zwizanie literatury z yciem politycznym. Kontakt ze spoecznoci odbiorcw sta si w
rnorodnych ujciach centraln spraw ideow i artystyczno-warsztatow pisarstwa.
rokoko - z fr. rocaille - muszla o kaprynej, asymetrycznej formie - styl w sztuce owieceniowej. Styl ten mia najmniejszy udzia w
tworzeniu dorobku pimienniczego epoki owiecenia. Charakterystyczne dla wytwornej i subtelnej, niejako rozrywkowej
twrczoci. Styl ten by znamienny dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy. Istot jego byo rozumienie pikna
jako wartoci podstawowej, dajcej przyjemno obcowania z wytworami sztuki. Poza literatur rokoko najpeniej zostao
zrealizowane w maych formach architektonicznych oraz w architekturze paacowych i salonowych wntrz: w eleganckiej
ornamentyce, w lekkoci i dekoracyjnoci wystroju, w porcelanowych bibelotach, w malarskich miniaturach i w miosnej
tematyce obrazw francuskich mistrzw Jana Watteau czy Francois Bouchera.
demagogia - dziaalno polityczna polegajca na goszeniu hase obliczonych na atwy efekt, poklask, schlebiajcych masom;
szafowanie prnymi obietnicami, budzenie nieziszczalnych nadziei, wysuwanie w imieniu mas da nie do
spenienia.
ironia - 1. waciwo stylu polegajca na sprzecznoci midzy dosownym znaczeniem wypowiedzi a jej znaczeniem waciwym nie
wypowiedzianym wprost, ale wiadomie zamierzonym przez autora i zazwyczaj rozpoznawalnym dla odbiorcy. Wypowied
ironiczn cechuje dystans mwicego wobec jej tematu. Zalenie od sytuacji ironia moe suy celom satyrycznym, by
form dowcipu, wspczynnikiem parodii, przejawem drwiny, szyderstwa i sarkazmu. Dokumentuje wyszo mwicego,
ktry pozwala sobie wobec tematu i odbiorcy na igranie sprzecznymi sensami, ale wiadomie moe by zwrcona rwnie
przeciw samemu autorowi, jego sytuacji i twrczoci, przybierajc wwczas posta autoironii.
2. Kategoria estetyczna i filozoficzna, odpowiadajca takiemu stosunkowi do rzeczywistoci humanistycznej, ktry
rozpoznaje w niej przede wszystkim splot nieprzezwycialnych sprzecznoci, skconych de i konfliktowych racji; ironia
jest sposobem zdystansowania si podmiotu wobec przeciwiestw, ujawnienia ich i opanowania przez twrczo.
libertynizm - ruch umysowy XVII w. skierowany przeciw autorytetom religii i katolicko-feudalnemu ideaowi ycia;
charakteryzujcy si sceptycyzmem w sprawach religii, wolnomylicielstwem, antyklerykalizmem.
jakobinizm - ruch spoeczny okresu rewolucji francuskiej, skupiajcy zwolennikw radykalizmu politycznego. Polski jakobinizm
poddawa ostrej krytyce porzdek spoeczny, przywileje stanowe szlachty, samowol magnaterii i ugodowo krla,
nasili si zwaszcza w czasie konfederacji targowickiej.

POWRT POSA JAKO KOMEDIA POLITYCZNA I OBYCZAJOWA

Wystawiona na kilka miesicy przed ogoszeniem Konstytucji 3 Maja. Zawar w niej Niemcewicz wak tre polityczn, cile
zwizan z nowatorskimi pracami stronnictwa patriotycznego. Konfrontujc program reform z pogldami konserwatystw.
omieszajc ich ciemnot i brak rozeznania w problemach kraju i spoeczestwa utwr sta si agitacj na rzecz patriotyzmu i
koniecznoci zmian w Rzeczypospolitej. Uznano ten utwr za pierwsz polsk komedi polityczn. By zdemaskowa
konserwatystw, autor posuy si kpin i ironi. Zadowolony z siebie przedstawiciel konserwatystw niemal z dum chwali si
swoim nieuctwem i ciasnota pogldw. To, co bywao przedtem, budzi jego szczery entuzjazm - zaciekle broni liberum veto, uwaa
je za najwspanialsz zdobycz szlachty, nazywa je renic wolnoci. Zwolennik wolnej elekcji z czuoci wspomina czasy saskie,
kiedy czowiek jad, pi, nic nie robi i suto w kieszeni - jest lepo przywizany do innych elementw tradycji szlacheckiej nie
dostrzegajc niebezpieczestw, ktre wi si z utrzymaniem w Polsce takiego stanu: moliwoci utarty niepodlegoci, osabienia
obronnoci, zastoju gospodarczego. Kompromituj go take pogldy o zawarciu przez Polsk sojuszu z krajami dalekimi, ktre co
prawda nie bd w stanie pomc, ale i nie zaszkodz. Komedia miaa na celu przekona ludzi o szkodliwoci jednej postawy
politycznej i korzyciach pyncych z drugiej. Utwr ma take walory obyczajowe. Pokazuje i wymiewa pewne mody, typy
obyczajowoci. Starosta Gadulski jest obojtny na przyszy los crki w maestwie - interesuje go tylko czy trzeba bdzie da posag
czy nie. Maestwo to gorca popiera starocina - typowa ona modna, sfrancuziaa kosmopolitka, ktra gardzi wszystkim, co
polskie, nie bardzo umie pisa poprawnie w ojczystym jzyku, marnotrawi majtek ma. Jest cudzoziemk we wasnym kraju
(sowa Podkomorzego). Szarmancki to rwnie przykad kosmopolity, ktry odwiedzajc kraje europejskie, nie wzbogaca
praktycznej wiedzy, nie wie nawet, co istotnego si w nich dzieje, za to doskonale zna cechy modnych strojw, moliwoci zabaw czyli wszystkie sposoby wydania pienidzy. Cigle mu ich brakuje, wic staje si typowym owc posagw. Przy oenku liczy si dla
niego tylko majtek. Dla starociny Szarmancki jest przykadem elegancji, obycia towarzyskiego, wzorem romansowego kawalera,
dziki uprawianej prze niego sztuce flirtw i zalotw. Los Polski jest mu zupenie obojtny, prac dla niej uwaa za mod, nie myli
marnowa sobie ycia. Niemcewicz prezentuje rwnie wzory polityczne godne naladowania. Podkomorzy tak jak Gadulski jest
Sarmat, jednak nie jest lepo zapatrzony w tradycj. Czerpie z niej to, co dobre, odrzuca co ze. Jest mdrym, wzorowym ojcem
oraz dobrym opiekunem swoich poddanych, dla ktrych by raczej ojcem anieli panem - niemae znaczenie ma fakt nadania
chopom wolnoci, uwolnienie ich od poddastwa. Jego syn Walery jest czowiekiem uczciwym, dla ktrego najwaniejsze jest dobro
ojczyzny. Postacie negatywne obdarzone s znaczcymi, charakteryzujcymi je nazwiskami, oznaczajcymi najbardziej rzucajc si
w oczy cech (nawizanie do tradycji molierowskiej), dziki czemu czytelnik nie ma adnych wtpliwoci, z kogo ma si mia.
Powrt posa jest utworem typowym dla epoki owiecenia (komedia polityczna, charakter dydaktyczny). Postacie w utworze nie s
jednostkowe, lecz zbiorowe. Dziaaczy stronnictwa patriotycznego reprezentuj w utworze Podkomorzy i jego syn Walery, za
obrocw starego porzdku - starosta Gadulski, jego ona i Szarmancki.
Program stronnictwa patriotycznego:
- wprowadzenie dziedzicznoci tronu;
- wzmocnienie wadzy krlewskiej;

- zniesienie liberum veto;

- denie do zawarcia przymierza z Prusami;
- odrodzenie sejmu jako instytucji ustawodawczej;
- zniesienie poddastwa chopw;
- reforma szkolnictwa i pooenie nacisku na odpowiednie wychowanie modziey (ksztatowanie postawy obywatelskiej)
Wyznaczniki komedii politycznej:
- dyskusje przed ogoszeniem konstytucji;
- potrzeba reform ustrojowych i prawnych;
- wspieranie dziaalnoci stronnictwa patriotycznego;
- pochwaa patriotyzmu i wychowania obywatelskiego
Wyznaczniki komedii obyczajowej:
- obrona obyczajw rodzinnych;
- pochwaa rodzinnego kodeksu moralnego;
- obrona jzyka ojczystego;
- omieszenie i potpienie pogoni za cudzoziemszczyzn.

LITERATURA POLITYCZNA SEJMU WIELKIEGO

Niezadowolenie z rzdw Stanisawa Augusta Poniatowskiego, coraz wiksze wpywy zabjczej Rosji - to najwaniejsze przyczyny
lku i niezadowolenia, przyczyna powoania do ycia kolejnego sejmu - starania o zachowanie niepodlegoci. Pisarze wzili czynny
udzia w walce o wolno. Najczciej pojawiajce si formy to: list, felieton, broszura, ulotka, artyku, esej, rozprawa, komedia,
satyra, wiersze, pieni okolicznociowe - poruszay sprawy aktualnych wydarze, czsto stanowiy apele do spoeczestwa.
Stanisaw Staszic: Uwagi nad yciem Jana Zamoyskiego, Przestrogi dla Polski
Franciszek Salezy Jezierski: Katechizm o tajemnicach rzdy polskiego
Hugo Kotaj: Anonima listw kilka
Julian Ursyn Niemcewicz: Powrt posa
Franciszek Karpiski: Na trzeci dzie maja 1791
W padzierniku 1788 r. w Warszawie rozpocz si Sejm Czteroletni. Magnateria rozbia si na dwa obozy: konserwatystw i
owieconych republikanw. Stronnictwo krlewskie ulego osabieniu, wic krl opowiedzia si za stronnictwem reformatorskim.
Tezy goszone przez postpowych publicystw:
1)Od sposobu wychowania i ksztacenia zaley jako pastwa, std konieczne obywatelskie i rycerskie wychowanie.
2) Wola wikszoci powinna decydowa o podejmowanych w Sejmie decyzjach
3) Najlepszym ustrojem owieconych narodw jest demokracja.
4) Wadza sdownicza powinna by nieustajca
5) Suwerenno pastwa zapewni spokj i bezpieczestwo obywateli.
6) Mieszczastwu naley nada prawa.
7) Szlachcic nie moe by jednoczenie panem i sdzi poddanych chopw.
8) Wyzwolenie chopw z niewolnictwa pierwszym zadaniem pastwa.
9) Rolnictwo podstaw dobrobytu pastwa.
10) Wszyscy s wolni i rwni wobec prawa.
11) Naley okreli kompetencje organw pastwa i ograniczy przywileje szlachty.
12) Anachroniczny ustrj naley przeksztaci w ustrj nowoczesny.
13) Najwicej za wyrzdzili Polsce magnaci.

MIKOAJA DOWIADCZYSKIEGO PRZYPADKI - PIERWSZA POWIE

POLSKA
Powie rozwijaa si w eposu. Ksztatowaa si przez okres nowoytny a do owiecenia. Kiedy odpowiednikiem dzisiejszych
powieci byy romanse. Wrd pierwszych powieci wyrniamy:
- Przypadki Robinsona Cruzoe D. Defoe - 1719 r.
- Podre Guliwera J. Swifta - 1726 r.
- Mikoaja Dowiadczyskiego Przypadki - I. Krasickiego - 1776 r.
Cech tyche powieci bya forma rzekomego pamitnika bohatera. Pisane byy dla dorosych. Pokazyway wady i przywary ludzkie.
Powie Krasickiego ma form pamitnika. Skada si z trzech ksig:
- ksigi I, w ktrej opisano dziecistwo Mikoaja oraz jego wyjazdy do Warszawy i Parya, gdzie popad w dugi i uciek do
Amsterdamu.
- ksigi II - Mikoaj trafia na wysp Nipu do mistrza Xaoo. Podczas pobytu na wyspie zachodzi w bohaterze przemiana - staje si
owieconym czowiekiem. W kocu ucieka na dce do Europy;

- ksigi III - Mikoaj wdruje do domu, przeywajc liczne przygody. Wraca do domu, dziedziczy po ojcu majtek. Chce y
aktywnie publicznie, co wzbudza niech szlachty. Bohater nasz eni si z Juliann - sw ukochan i osiada w Szuminie.
Cechy powieci Krasickiego:
- wystpuje fabua;
- narracja pamitnikarska;
- wiat przedstawiony;
- cig zdarze;
- opisy.
Przesanie pynce z powieci Krasickiego:
- wszystko jest wzgldne;
- prostota nie zawsze musi oznacza gupot.

KONTYNUACJE I NAWIZANIA
Pamitki Soplicy - Henryk Rzewuski
Nurt. Opowieci biograficzne - Wacaw Berent
Zaklcie - Czesaw Miosz
Wilk i owieczka - Zbigniew Herbert
Laura i Filon - Maria Pawlikowska-Jasnorzewska
Kniazin i onierz - Jan Lecho

GATUNKI LITERACKIE OWIECENIA W SUBIE SWEJ EPOKI

Epoka owiecenia nazwana zostaa wiekiem rozumu. Goszono prawo czowieka do swobody przekona, uznano potrzeb
owiecenia obywateli, pochwa rozumu, a take wychowanie w duchu narodowym. Nakadano na literatur funkcje utylitarne z
zasad Uczy, bawi, wzrusza (utile dulci). Dydaktyczny charakter literatury sprzyja rozwojowi takich gatunkw jak: bajka,
poemat heroikomiczny, komedia, powie, satyra.
poemat heroikomiczny - posuguje si komizmem, ukazuje sprzecznoci midzy rzeczywistoci a jej modelem. Zestawia wzr ycia
zakonnego z faktycznym yciem. Poemat heroikomiczny omiesza styl poematu heroicznego. Styl jest podniosy, patetyczny, a utwr
mwi o rzeczach bahych i komicznych. Podobiestwo stylu do eposu. Wydane w czasach reformy szkolnictwa przez KEN - gos w
dyskusji o sposobach wychowania i ksztacenia. Przed powoaniem tej instytucji szkolnictwo zmonopolizowane byo przez zakony.
Przykady: Myszeida, Monachomachia, Antymonachomachia.
powie - wprowadza nowy typ bohatera krytykujcego dotychczasowy system wartoci. Pierwsza polska powie - Mikoaja
Dowiadczyskiego przypadki. Dzieje tytuowego bohatera su Krasickiemu do potpienia zepsucia moralnego szlachty, ycia
ponad stan, lekkomylnoci. Dziki pracy fizycznej Dowiadczyski odradza si moralnie i staje si wzorowym, mdrym
gospodarzem. Pan Podstoli -wzr dobrego, owieconego gospodarza.
komedia - Franciszek Zabocki Fircyk w zalotach. Ukazany XVIII-wieczny lekkoduch, zalotnik. Mio, ktr przeywa, zmienia
go na korzy. W okresie Sejmu Czteroletniego, gdy sprawy reform politycznych i spoecznych byy w centrum zainteresowania,
pojawia si komedia polityczna - J.U. Niemcewicz Powrt posa. Przedstawia dwa obozy szlacheckie: reform i konserwatywny.
Komedia polityczna podejmuje kwesti naprawy pastwa - zniesienia liberum veto i wolnej elekcji, poprawy doli chopa.
Niemcewicz ksztatuje wiadomo polityczn spoeczestwa, potpia obrocw starego, feudalnego porzdku. Inn rol odegraa
komedia polityczna w latach Targowicy. Wojciech Bogusawski - Krakowiacy i Grale - budzi uczucia patriotyczne, pokazuje
tyzn i si ludu, zapa do walki, niezaleno i miowanie wolnoci. Literatura oprcz walki o odrodzenie moralne spoeczestwa,
ksztatuje w latach 90. jego wiadomo polityczn i gosi ide wolnoci narodowej.
bajka - wierszowana alegoryczna opowie o zwierztach lub ludziach, niekiedy o rolinach czy przedmiotach, ktra suy do
wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze oglnym i powszechnym, dotyczcej stosunkw midzy ludmi; prawda ta jest
wypowiadana bezporednio, zwykle jako pointa na kocu utworu, niekiedy ju na pocztku, bd jest jedynie sugerowana
czytelnikowi; postacie dziaajce wyposaone s w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk - drapienik, lis - zdrajca); bajk
charakteryzuje na og dyscyplina jzykowa i denie do atwego nawizania kontaktu z odbiorc, co moe si wyraa potocznoci
jzyka i stylem gawdziarskim. W okresie owiecenia bajki suyy dydaktyce i moralizatorstwu.
satyra - utwr o celu dydaktycznym, wytykajcy i omieszajcy wady i wystpki zarwno natury ludzkiej, jak i ycia zbiorowego obyczajowego, spoecznego, politycznego; istot satyry jest krytyka, posuguje si wic ona czsto deformacj, grotesk,
wyostrzeniem atakowanych cech; w Polsce satyra rozwina si zwaszcza w okresie owieceniowym, przy czym staa si rodkiem
konkretnej krytyki spoecznej - obyczajowej.

TRZEBA UPRAWIA SWJ OGRDEK - OPTYMISTYCZNE PRZESANIE

KANDYDA
Kandyd - z ac. agodny, naiwny, poczciwy
Kandyd Woltera naley do bardzo popularnego w owieceniu gatunku powiastki filozoficznej.
Pogldy Woltera przedstawione w utworze:
- wzgldno dbr materialnych;
- gocinno i dobro wobec innych;
- obraz stosunkw spoecznych;
- sprzeczno optymizmu bohatera i pesymizmu otaczajcego go wiata;
- nauka ycia na przykadzie dorastania modego chopca.
Trzeba uprawia nasz ogrdek to gwne przesanie Kandyda. Bohater zachca nas do pracy, gdy: (..) praca oddala od nas trzy
wielkie niedole: nud, wystpek i ubstwo.
W swej powiastce Wolter konfrontuje bohatera nastawionego optymistycznie do wiata z caym pesymizmem otoczenia. Kandyd ze
zdumieniem oglda wiat jake odmienny od tego przedstawionego przez mistrza Panglossa. Targaj nim sprzecznoci, lecz wierzy i
ufa, e znajdzie na Ziemi kraj szczliwy. Owym krajem jest wedug niego Eldorado. Reszta wiata jest, jak twierdzi mdrzec
Marcin, optana przez diaba. Mimo tego w Kandydzie tli si iskierka nadziei, e ludzie si zmieni, pozostaje przecie ich wolna
wola. Pki co, Kandyd osiada na parceli ziemi i uprawia j. Widzc, e nie zmieni wiata, zajmuje si prac na swym poletku. W
kocu praca pozwala mu odnale spokj i zapomnie o caym wiecie.

REJESTR GRZECHW SZLACHECKICH W SATYRACH KRASICKIEGO

satyra - z ac. satura - mieszanina - utwr literacki omieszajcy lub pitnujcy ukazywane w nim zjawiska - wady i przywary
ludzkie, obyczaje, osoby, grupy i stosunki spoeczne, postawy wiatopogldowe, orientacje polityczne, instytucje ycia publicznego,
sposoby zachowania i mwienia.
W satyrach Krasicki wystpuje m.in. przeciwko ideologii sarmatyzmu i jej zgubnym skutkom, ktre ujawniy si w yciu
spoecznym. Ten charakterystyczny dla poetyki klasycyzmu styl odgrywa przede wszystkim funkcj dydaktyczn, krytycznie
ukazywa wady spoeczne i ze obyczaje.
Do krla - autor daje do zrozumienia, i bez wzgldu na zajmowane przez dana osob stanowisko czy urzd podlega ona
publicznej ocenie. Utwr jest szyderstwem ze szlacheckiej ciemnoty, omiesza niezadowolenie szlachty pozostajcej w swoich
sarmackich przyzwyczajeniach i niechtnej pogldom owieceniowym, przytacza argumenty szlacheckiego sposobu mylenia o
przewadze siy i przemocy nad wyksztaceniem. Szlachta jawi si jako warstwa bez rozumu, zacofana, zabobonna, zawistna,
zazdrosna. Szlachcice podkrelaj swj snobizm i kosmopolityzm, oceniaj ludzi po zewntrznym wygldzie. Po prostu gupi nard
preferowa gupiego krla.
wiat zepsuty - jest przykadem konkretnej satyry spoeczno - obyczajowej w formie monologu lirycznego. W satyrze wystpuje
topos ojczyzny - okrtu, ktry mimo wszystkich przeciwnoci losu nie zatonie. Satyra o tematyce spoecznej, potpienie upadku
dobrych obyczajw. Konfrontacja przeszoci z teraniejszoci na niekorzy tej drugiej. Oburzenie z powodu braku szacunku dla
tradycji przodkw, wykraczania poza normy moralne - lekkomylne maestwa, popularno rozwodw, odejcie od wiary.
Demaskacja obudy dobrych manier i eleganckich pozorw. Oskarenie o zaprzepaszczenie dziedzictwa ojcw, zanik wartoci i
upadek pastwa. Diagnoza: winni s ludzie, ktrzy zapominaj o tradycjach.
Pijastwo - pijastwo spowodowane le pojmowan gocinnoci, sposobem podejmowania goci, szlachta szuka kadego
pretekstu, by si napi. Moraem tej satyry jest, e kady czowiek ma swj rozum. Satyra przez omieszenie ukazuje ludzk satyr.
ona modna - krytyka mapowania zagranicznych wzorcw, marnotrawienia majtkw, ycia ponad stan podczas gdy kraj
potrzebowa gospodarczej przebudowy. Ukazanie kosmopolityzmu szlacheckiego.

PIE LEGIONW POLSKICH WE WOSZECH JAKO PIE BUNTU I

NADZIEI
Obecny hymn polski powsta w lipcu 1797 r. we Woszech, gdzie znajdowaa si baza zacina Legionw Polskich gen.
Dbrowskiego. Dokadnej daty powstania pieni nie znamy. Niewiele pomg nawet pamitnik Jzefa Wybickiego. Na podstawie
wiadectwa J.H. Dbrowskiego, zgodzono si, e miejscem powstania tej pieni byo miasteczko Reggio Emilia, oddalone
kilkadziesit kilometrw o Bolonii. Za przyblion dat powstania hymnu uznano dzie 20 lipca 1797 r. - poegnanie polskich
onierzy wychodzcych z miasta.
Pie Legionw Polskich we Woszech zostaa hymnem polskim 26 lutego 1927 r., kiedy to MSW po dugich dyskusjach uznao j
za nasz hymn.

Pie ta, zwana Mazurkiem Dbrowskiego bya wyrazem buntu i nadziei Polakw oczekujcych na wyzwolenie swojego kraju.
Najwaniejsze sowa hymnu nie zgina to kwintesencja uczu narodowych przejawiajcych si w dziaaniach na rzecz
wyzwolenia ojczyzny (jak choby Legiony Polskie). W zaoeniu pie miaa dodawa otuchy i odwagi rodakom zarwno w kraju,
jak i zagranic. Wyraaa niezgod na zaistnia sytuacj i wol walki o polepszenie losw nieistniejcego polskiego pastwa. Pie
Legionw... bya buntem wobec zaborcw i zdrajcw Polski, stanowia wyzwanie rzucone wrogom Rzeczypospolitej.
Pie przywoywaa sawne tradycje i historycznych bohaterw w walce o niepodlego, aby za przykadem dawnych patriotw
ruszy na ratunek ojczynie.

BAJKI KRASICKIEGO - MORALIZATORSTWO I DYDAKTYKA

W bajkach wydanych za ycia poety w tomie zatytuowanym Bajki i przypowieci przewaaj bajki krtkie, epigramatyczne,
natomiast w Bajkach nowych, opublikowanych po mierci Krasickiego, znajduj si bajki o charakterze narracyjnym. Oba zbiory
s znakomitym zwierciadem stosunkw i ukadw midzyludzkich o ponadczasowej wartoci, gdy i dzisiaj znajdziemy w nich
wiedz o yciu i ludziach nam wspczesnych, a przestrogi w nich zawarte i mdro moraw mog nam zawsze suy jako bro
przeciwko skutkom ludzkiej gupoty i niespodziankom codziennoci.
Wstp do bajek - odsania krytyczne nastawienie poety do wiata, w ktrym s wprawdzie ludzie dobrzy, wstrzemiliwi, uczciwi i
yczliwi, ale jest ich tak niewielu, e czciej bywaj bohaterami bajek ni postaciami ksztatujcymi nasz rzeczywisto. Bajk
mona tak odczyta: wszyscy modzi prowadz ycie rozpustne, wszyscy starzy zrzdz i ajaj innych, wszyscy bogacze s skpi,
autorzy s zawistni o cudz saw, celnicy kradn, szewcy pij, onierze si chwal, wszyscy otrzy s rozbjnikami, ministrowie s
nierzetelni i samolubni, wszyscy poeci zmylaj i kami.
Szczur i kot - przestrzega przed pych, ktra powoduje, e czowiek zaczyna wierzy w sw nieomylno, w swa niezniszczaln
si, przez co traci poczucie rzeczywistoci i nie dostrzega grocych niebezpieczestw. Wystarczy wtedy moment, by straci pozycj
lub nawet ycie. Siedzcy na otarzu podczas naboestwa zachwycony sob szczur pad ofiar kota w momencie, gdy przekonany,
e jemu to kadz, dymem si kadzide zbytecznych zakrztusi.
Filozof - jak trwoga, to do Boga
Ptaszki w klatce - wolno trzeba umie ceni, jest ona najwyszym dobrem, nie wiemy, co to niewola nie znajc wolnoci; bajka
jest aluzj do sytuacji politycznej wczesnej Polski
Groch przy drodze - krytyka zbytniej przezornoci, ostronoci i chciwoci, ktre czsto przynosz jeszcze wiksze szkody (i
ostrono zbyteczna czstokro zaszkodzi)
Jagni i wilcy - zawdy znajdzie przyczyn, kto zdobyczy pragnie; brak dowiadczenia, naiwno, nieposuszestwo, zbytnia
ciekawo prowadz do zguby; aluzja do sytuacji politycznej Polski
Dewotka - bajka krytykuje faszyw pobono, zakamanie i obud religijn
Kruk i lis - bywa czsto zwiedzionym kto lubi by chwalonym
Malarze - utwr zbudowany na zasadzie paraleli skadniowej; natura ludzka prn jest i lubi siebie oglda tylko z najlepszej
strony. Ci, ktrzy pokazuj jej prawdziw posta, s szykanowani i le im si wiedzie. Ludzka prno i brak rozsdnej samooceny
dostarczaj moliwoci robienia niezych interesw rnego typu spryciarzom.
Kaamarz i piro - wielu jest na wiecie tych, ktrzy przypisuj sobie cudze zasugi i jeszcze si o nie kc
Lew pokorny - popadanie w skrajnoci jest zgubne, trzeba umie znale zoty rodek take w jzyku
W minister - pracowito i rozsdek zwyciaj nad gupot i chytroci

ROUSSEAU I KARPISKI - TWRCY SENTYMENTALIZMU

sentymentalizm - kierunek umysowy i literacki w Europie w 2. po. XVIII wieku; w opozycji do zasad racjonalizmu i klasycyzmu
gosi prymat uczu nad rozumem oraz odejcie od cywilizacji i powrt czowieka na ono natury. Sentymentalizm wykreowa nowy
wizerunek mioci. Mio sentymentalna to mio szlachetna, gboka, czysta, doskonaa, czasem nawet niosca cierpienie.
Sentymentalizm podda bliszej analizie wewntrzne sprzecznoci czowieka, jego sytuacj spoeczn, krytykowa podziay stanowe.
Franciszek Karpiski (1741-1828) pochodzi z ubogiej rodziny szlacheckiej. W lwowskiej Akademii oo. jezuitw przey
modziecz mio do Justyny, ktrej powici kilka sielanek. Po zakoczonej edukacji zajmowa si guwernerstwem, a take
gospodarowa jako dzierawca we wsiach galicyjskich.
Bardzo sentymentalna i osobista twrczo literacka Karpiskiego wzbogaca si w okresie Sejmu Czteroletniego o wiersze
patriotyczne i spoeczne. Karpiski pisa te dramaty, rozprawy, zajmowa si przekadami, wyda te pieni nabone (m.in. Kiedy
ranne wstaj zorze, Wszystkie nasze dzienne sprawy). By autorem koldy Bg si rodzi.

W utworach Do Justyny. Tskno na wiosn, Laura i Filon Karpiski zapocztkowa polski sentymentalizm. Opisywa pikno
ojczystej natury, eksploatowa topos Filona i Laury - pary kochankw, z ktrej jeden rzekomo dyskredytuje si w oczach drugiego.
Poemat Filon i Laura to opowie o dwojgu ludzi, ktrzy si kochaj, ktrych mio amie wszelkie konwencje i umowy. Mio
okazuje si najdoskonalsz konwencj midzy dwojgiem ludzi, jak mona zawrze.
Jean Jacques Rousseau (1712-1778) urodzi si w Genewie. Osignwszy dojrzao, przenis si do Parya. Zacz pisa w wieku
modzieczym. Rousseau dowodzi, e cywilizacja jest niemoralna, e nauki i sztuki skaziy obyczaje, e najwaniejsz cnot
czowieka jest prostota. Uwaa, e panujcy system spoeczno-polityczny jest korzystny dla uprzywilejowanej i zdemoralizowanej
klasy rzdzcej.
W literaturze Rousseau uchodzi za czoowego twrc sentymentalizmu. Kierunek ten wyrasta z pogldw spoecznych autora, dla
ktrego powrt do natury oznacza take akceptacj podstawowych uczu ludzkich, nie skaonych cywilizacyjnym zepsuciem.
Nowa Heloiza - najbardziej znany utwr Rousseau to opowie o dwojgu kochankw, ktrych mio popada czsto w konflikt z
faszywie ustalonymi normami spoecznymi. Tem dla mioci jest natura, pikna, dziewicza i nie skaona.

SARMATA, PATRIOTA, FIRCYK, ONA MODNA - TYPY BOHATERW W

EPOCE OWIECENIA
fircyk - kreowany przez Niemcewicza w Powrocie posa jako posta Szarmanckiego; Szarmancki to modni, czowiek swawolny,
porywczy, trzpiot, cynik i lekkoduch, rozrzutny materialista, uwodziciel i chwalipita, kosmopolita. Jest przekonany o wasnych
zaletach, brak mu samokrytycyzmu, honoru. To lekkomylny snob, owca posagw.
Innym znanym fircykiem by Papkin z Zemsty, a take bohater tytuowy Fircyka w zalotach Fr. Zabockiego.
ona modna - m.in. ona starosty Gadulskiego z Powrotu posa czy tytuowa bohaterka satyry Krasickiego; typowa ona modna to
kosmopolitka, ktr bardziej obchodz sprawy mody ni kraju; posuguje si cay czas jzykiem francuskim, czasem nawet nie umie
prawidowo posuy si ojczyst mow; cechuje j pogarda dla tego, co polskie i bezkrytyczny zachwyt dla zagranicy; ideaem ycia
ony modnej s sielanki rodem z francuskich romansw, na co traci mnstwo pienidzy; ona modna to portret modnej szlachcianki
rozmiowanej w zbytkach, kaprynej, kochajcej ycie ponad stan
sarmata - to chociaby starosta Gadulski. Chepi si swoim nieuctwem i ciasnot pogldw, zaciekle broni liberum veto, uwaa je za
najwspanialsz zdobycz szlachty, z czuoci wspomina czasy saskie, kiedy czek jad, pi, nic nie robi i suto w kieszeni. Jest lepo
przywizany do elementw tradycji szlacheckiej. Kompromituj go pogldy o zawarciu przez Polsk sojuszu z krajami dalekimi,
ktre co prawda nie bd w stanie pomc, ale i nie zaszkodz.
patriota - wzr wykreowany na przykadzie Podkomorostwa. Podkomorzy jest take Sarmat, lecz nie jest lepo zapatrzony w
tradycj. Czerpie z niej to, co dobre, a odrzuca to, co ze. Podkomorostwo krytykuj modne wychowanie na wzorach francuskich,
preferujc rodzime wzorce wychowania oparte na kulturze i tradycji narodowej. Pielgnuj w sobie staropolsk gocinno,
tolerancj wobec pogldw innych, szacunek dla tradycji. Nie boj si spojrze obiektywnie na wasn klas spoeczn. Przyznaj si
do bdw popenionych przez jej przedstawicieli. Take syn Podkomorostwa jest czowiekiem uczciwym, dla ktrego najwaniejsze
jest dobro ojczyzny.

J. KRASICKI - OBSERWATOR I KRYTYK SPOECZESTWA XVIII WIEKU

XBW - Xi Biskup Warmiski - 1735-1801 - od elekcji Stanisawa Augusta zwizany z jego wszechstronnym programem reform,
by redaktorem pisma Monitor - pierwszego nowoczesnego czasopisma polityczno-moralnego. Po rozbiorze w 1772 r. Krasicki by
poddanym krla pruskiego. Imponowa mu swoim formatem intelektualnym. Nazywany ksiciem poetw.
Jednym z przejaww myli reformatorskiej, zmierzajcej do wydwignicia kraju ze stanu anarchii i zacofania kulturalnego, moe
by twrczo Ignacego Krasickiego. By on jednym z pierwszych organizatorw ycia kulturalnego. Rozpocz dziaalno literack
jako wsppracownik Monitora. Tre jego artykuw i felietonw obejmowaa rozmaite tematy. Interesowa si zarwno
zagadnieniami spoecznymi i moralnymi, jak te problemami kultury i literatury. W jednym z artykuw rozwaa znaczenie
sprawiedliwoci w yciu publicznym, w innym uzasadnia potrzeb powszechnoci handlu i rzemiosa w kraju. Potpiajc pogard,
jak szlachta okazywaa kupcom i rzemielnikom, tumaczy Krasicki konieczno przezwyciania przestarzaych przesdw i
wskazywa, e inne narody ju przetary oczy w tak grubym bdzie. W innych felietonach rozwaa problem powszechnej
edukacji, uzasadniajc wyszo wychowania publicznego nad ksztaceniem domowym, gosi pochwa pracy, ostro krytykowa
pijastwo i prniactwo. Wypowiada si take na temat sztuki poetyckiej, teatru i doskonalenia mowy ojczystej. Dziaa tak e w
sferze poezji obywatelskiej i patriotycznej. Ogosi wiersz znany jako Hymn do mioci ojczyzny. Dominuje w poezji Krasickiego
rozum, a rodkiem artystycznego wyrazu jest najczciej komizm - satyra demaskujca zo, bd intelektualny dowcip, ktry wyraa
paradoksy ludzkiej egzystencji. Tak wic oblicze poetyckie ksicia poetw ksztatuj gwnie utwory przeniknite ywioem satyry i
przepojone tendencj wychowawcz
Do utworw tego typu nale gwnie poematy heroikomiczne, w ktrych poeta okaza si mistrzem parodii. Utwory te odznaczaj
si lekkoci, ironi i humorem, co jest wynikiem umiejtnego ujcia bahego tematu w stylu eposu rycerskiego. Myszeida godzia
w anarchi szlacheck, omieszaa sfer obyczajw i rozpowszechnione maniery literackie, nie oszczdzaa te ciemnoty
zagniedonej w klasztorach. W wielu miejscach opowie przybiera charakter satyryczny, aby skompromitowa aktualne zo w

Rzeczypospolitej, lecz aluzje do wspczesnoci nigdy nie s w Myszeidzie tak wyraziste, aby mogy by odnoszone do
rzeczywistych wydarze i konkretnych ludzi.
Krasickiemu przywieca cel dydaktyczny, czego wyrazem moe by jego stwierdzenie w zakoczeniu Monachomachii:
Prawdziwa cnota krytyki si nie boi. W okresie, gdy KEN dokonywaa reformy szkolnictwa, gdy walczono o jego wiecki
charakter, utwr ten by wanym narzdziem w rkach wszystkich zwolennikw walki o postp i owiat.
Wyyny artyzmu Krasicki osign w obyczajowych satyrach oraz bajkach. Satyry pitnuj pogo za moda cudzoziemsk i ycie
ponad stan, odsaniaj zdronoci ycia dworskiego i zamiowanie do pijastwa, krytykuj rozrzutno i marnotrawstwo, poddaj
krytyce wszelkie ujemne zjawiska spoeczne, szkodliwe dla moralnoci narodu. Nie brak w nich take akcentw spoecznych i
politycznych. Wystpuj tutaj satyry-kazania, skupiajce uwag na zjawiskach oglnych, znamionujcych kultur XVIII wieku, ktra
z jednej strony pomaga postpowi w nauce, usuwa przesdy i zabobony, z drugiej za niepokoi obnieniem poziomu moralnego.
Poeta dostrzeg sprzecznoci tkwice we wspczesnym wiecie i ujawni je, krytykujc to wszystko, co byo ze i niebezpieczne dla
moralnoci indywidualnej i spoecznej. Pijastwo jest nie tylko krytyk zgubnego naogu, odbierajcego czowiekowi jego
godno, ale zawiera rwnie smutn refleksj nad saboci natury ludzkiej i bezsilnoci racjonalnych argumentw. Za
podsumowanie sdw Krasickiego o czasach, w jakich przyszo mu y, naley uzna satyr wiat zepsuty. Jest pena gorzkiego
szyderstwa, ostro atakuje zepsuty wiat, ktry stworzy zepsute spoeczestwo osabiajce przez swoje dziaania Rzeczpospolit.
Autor uwaa jednak, e nie mona poddawa si ani rozpaczy, ani zaistniaej sytuacji, lecz bez wzgldu na rezultat, naley broni
kraju.
Prawdziwe mistrzostwo osign Krasicki w bajkach, ktre podobnie jak satyry stanowiy gatunek literacki rozpowszechniony w
dobie owiecenia. Krasicki pisa zarwno bajki i treci spoecznej i politycznej, jak i o problematyce moralnej, ktre wyraaj
filozofi poety, gosz okrelone zasady postpowania, formuuj ideay yciowe i przynosz praktyczne wskazania. Mdro bajek
wypywa z wnikliwej obserwacji wiata i ludzi. wiat w bajkach, bdcy w istocie odbiciem rzeczywistoci, nie jest przedstawiony
optymistycznie. Krasicki przedstawia wiat bezwzgldnej przemocy, bezgranicznej gupoty, niedorzecznych de i zgubnych
aspiracji. Sia znajduje si w nim ponad prawem. Wadca, a jest nim wadca absolutny, kieruje si interesem wasnym,
podporzdkowuje sobie poddanych i robi to w sposb przewrotny pod maska praworzdnoci. Wiele jest w yciu obudy, zarwno w
spoecznym i politycznym, jak i w stosunkach osobistych. Trudno o prawdziw przyja, ktra sprawdza si w chwilach prby. O
tych ponurych sprawach mwi poeta ze spokojem sceptycznego obserwatora, czsto z wykwintnym dowcipem, ktry agodzi
pesymistyczn prawd o wiecie.
Bajki s wiernym odzwierciedleniem stosunkw i ukadw midzyludzkich. o ponadczasowej wartoci, a przestrogi w nich zawarte i
mdro moraw mog zawsze suy jako bro przeciwko skutkom gupoty i niespodziankom codziennoci. Krasicki jest
moralist. Uczy skromnoci i umiaru, gosi zasad zotego rodka, ostrzega przed zudnymi pozorami. Chwali pracowito i
rzetelno, ceni zdrowy rozsdek i dowiadczenie, potpia natomiast prno, zarozumialstwo i lekkomylno, co jest cech
charakterystyczn caej jego twrczoci.
Wan rol odegra take Krasicki w dziejach powieci polskiej. Z jego imieniem czy si bowiem powstanie pierwszej powieci
polskiej Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki. Na przykadzie dziejw gwnego bohatera pragn Krasicki pouczy
czytelnikw, jak wyglda ycie przecitnego szlachcica, jak si przedstawia jego wychowanie, jakie gro mu niebezpieczestwa,
gdy dostanie si pod ze wpywy. Bohater powieci odradza si dopiero dziki pracy. Praca bowiem stanowi warto moraln i jest
take rdem zdrowia fizycznego. Powie Krasickiego stanowi w literaturze polskiej zjawisko nowe. Wtek przygodowy splata si
tu z dydaktyk. Przygody bohatera zabawiaj, a jego dziaalno jako gospodarza i obywatela uczy i moe stanowi wzr do
naladowania.
Druga powie Krasickiego - Pan Podstoli jest po czci traktatem spoeczno-polityczno-filozoficznym. Konstrukcja fabularna
sprowadza si do podry narratora oraz do rozmw, ktre prowadzi on ze wzorowym gospodarzem - Panem Podstolim. Treci tych
rozmw s aktualne zagadnienia spoeczne, ekonomiczne, obyczajowe i pedagogiczne. Bohater tytuowy utworu jest wzorem
ziemianina-obywatela. Jest czowiekiem wyksztaconym, pracowitym, odznacza si gbokim poczuciem odpowiedzialnoci
obywatelskiej. Ustami Podstolego wyraa Krasicki pogldy umiarkowane spoecznie, gdy w jego rozumowaniu owiecenie oznacza
gwnie uzdrowienie stosunkw gospodarczych kraju i podniesienie oglnej kultury i owiaty.
Zdobycze Krasickiego s widoczne na wielu paszczyznach artyzmu. Zaszczepi on na gruncie polskim pewne gatunki literackie. Do
perfekcji doprowadzi estetyk artu. By w caej twrczoci dostojny, ale jednoczenie prosty. Odegra on wan rol w opracowaniu
wzorca komedii dydaktycznej. Jako satyryk, bajkopisarz i powieciopisarz czu si wychowawc spoeczestwa, wskazujc i
krytykujc zjawiska ujemne, ale kreujc take wzorce pozytywne. Uwydatnia warto pracy, uczciwoci i rozsdku. Walczy z
ciemnot, niezalenie od tego, pod jak postaci si ona objawia. Gwne cechy poetyki Krasickiego, takie jak trafno obserwacji,
jasno i precyzj jzyka, mistrzostwo w wyraaniu wakich treci w aforystycznym skrcie oraz w operowaniu dowcipem, ironi
kpin i parodi, znakomicie przystaway do przyjtej prze poet roli obserwatora i krytyka ycia w XVIII wieku.

REALIZACJA HASA UTILE DULCI W LITERATURZE OWIECENIOWEJ

Utile dulci to po acinie bawic uczy. To zdanie byo istota kultury owieceniowej, ktra czc zabaw i humor, przekazywaa take
czytelnikom czy teatralnym widzom pewne prawdy yciowe, krytykowaa bdy ludzkiej natury, pouczaa, moralizowaa.
Haso to realizowane byo m.in. w:
- Kandydzie Woltera;
- Mikoaja Dowiadczyskiego przypadkach I. Krasickiego
- Powrocie posa - J.U. Niemcewicza;
- satyrach Krasickiego;
- bajkach Krasickiego, Trembeckiego,
- Monachomachii, Antymonachomachii, Myszedzie Krasickiego;
- literaturze plebejskiej Fr. Knianina;

- Fircyku w zalotach Fr. Zabockiego;

- Krakowiakach i Gralach W. Bogusawskiego;
- Kubu Fatalista i jego pan D. Diderot;
- Sarmatyzmie Fr. Zabockiego;
- Panu Podstolim Krasickiego.